QUAN HỆ VÃN HÓA VIỆT NAM - HÀN QUÓC: 20 NĂM NHÌN LẠI

Nguyễn Thị Tâm*

1. Đặt vấn đề

Năm 2012, Việt Nam và Hàn Quốc kỷ niệm 20 năm thiết lập quan hệ ngoại gia. Trong hai thập kỷ qua, quan hệ song phương Việt - Hàn đã đạt được nhiều thàh tựu ấn tượng trên tất cả các lĩnh vực mà Phó Thủ tướng Vũ Khoan gọi là “Kỳ ticirhái Bình Dương”.

Câu hỏi đặt ra là tại sao trong một thời gian ngắn, từ hai nước cựu thù, Việt Nai và Hàn Quốc lại có thể xây dựng được một mối quan hệ đối tác chiến lược và đạt tược nhiều thành tựu như vậy? Bài viết cho rằng, chính là yếu tố tương đồng vămóa và mối quan hệ văn hóa đã góp phần quan trọng vào thành công của quan hệ ang phương Việt - Hàn bên cạnh những yếu tổ như sự song trùng về lợi ích kinh tế V nhu cầu chiến lược - an ninh.

2. Khái quát quan hệ Việt - Hàn

Ngày 22/12/1992, Việt Nam và Hàn Quốc chính thức thiết lập quan hệ ngoại giai đánh dấu một trang mới trong quan hệ song phương giữa hai nước. Trải qua 2 thậịkỷ, đến nay quan hệ hợp tác Việt - Hàn đã có những bước phát triển thần kỳ mà hông một mối quan hệ nào có thể so sánh được.

Chi trong vòng hai mươi năm, quan hệ thương mại hai chiều đã tăng lên 26 lần,ừ 500 triệu lên 12,9 tỷ USD. Hàn Quốc trở thành bạn hàng lớn thứ 4 của Việt Nai và Việt Nam trở thành thị trường xuất khẩu lớn thứ 9 của Hàn Quốc.

về đầu tư trực tiếp, đến nay Hàn Quốc đứng hàng thứ hai trong số các quổc gia à vùng lãnh thổ đầu tư trực tiếp vào Việt Nam với trên 3.000 dự án của 2.500 côn ty với trên 23,5 tỷ USD vốn đăng ký, sử dụng 400.000 lao động Việt Nam.

về viện trợ phát triển, Hàn Quốc đứng thứ hai trong sổ các nhà tài trợ song phưng cho Việt Nam và Việt Nam là nước tiếp nhận viện trợ lớn nhất của Hàn Quc với 34 dự án trị giá khoảng 1,2 tỷ USD.

* Vic Nghiên cứu Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam.

235

VIỆT NAM HỌC - KỶ YÉU HỘI THẢO QUÓC TẾ LẦN THỨ T ư

Ngoài ra, mặc dù ngày 28/10/2012 vừa qua, Hàn Quốc đã có quyết định không nhận các lao động của Việt Nam, nhưng Hàn Quốc vẫn là thị trường lớn thứ ba, tiếp nhận tới 65.000 lao động từ phía Việt Nam. Ngoài ra, hiện nay, ở Việt Nam có khoảng 100 ngàn người Hàn Quốc sinh sống, lao động, kinh doanh. Trong khi đỏ, ở Hàn Quốc cũng có một sổ lượng tương tự người Việt Nam sinh sống. Đặc biệt, mối quan hệ này còn được củng cố bởi mối quan hệ hôn nhân của 45 ngàn người mà chủ yếu là cô dâu đến từ Việt Nam.1

Một trong những nguyên nhân giải thích “sự bùng nổ” của quan hệ Việt - Hàn chính là hai dân tộc chia sẻ nhiều nét tương đồng về văn hóa. Cội nguồn của quan hệ Việt - Hàn đã được bắt đầu từ thế kỷ XII khi Hoàng tử Lý Dương Côn, một trong những hoàng tử (con nuôi) của vua Lý Nhân Tông (1072 - 1127), đã rời Thăng Long vào khoảng năm 1127 đến Cao Ly lập nên dòng họ Lý Tinh Thiện,2 khi rmà Thái tử Lý Dương Hoán, một con nuôi khác được chọn nổi ngôi. Tiếp theo đó, năm 1226, khi nhà Trần chiếm ngôi nhà Lý, Hoàng tử Lý Long Tường, cháu 22 đời vưa Lý Anh Tông, cũng buộc phải rời Thăng Long đến bán đảo Triều Tiên cư trú, lập nên dòng họ Lý Hoa Sơn nổi tiếng.3 Điều đặc biệt là cả hai dòng họ Lý gổc Việt này đều đã góp phần quan trọng vào lịch sử Cao Ly và trở thành những dòng họ thàruh đạt nhất trên bán đảo này.4 Như vậy, dòng họ Lý Tinh Thiện và dòng họ Lý Cao Sơn là hai họ Lý gốc Việt do hai hoàng tử nhà Lý di cư từ Việt Nam sang Hàn Quốc từ thế kỷ XII và thế kỷ XIII là những người đặt nền móng cho quan hệ Việt - Hàn hôm nay.

Theo con số thống kê chưa đầy đủ, hiện nay có khoảng 3600 người là hậu duiệ của hai nhánh nhà Lý đang sinh sống tại Hàn Quốc.5 Con cháu họ Lý, từ năm 1994 đến nay, đã nhiều lần về thắp hương cho tổ tiên tại Bắc Ninh, và họ là những thànih viên chủ chốt của Hội Giao lưu văn hóa Hàn - Việt. Đặc biệt, năm 2010, nhân dịịp Đại lễ 1000 năm Thăng Long, ông Lý Xương Căn và gia đình, đã chính thức được

1. Vũ Khoan, “Từ thù địch đến đối tác chiến lược”, tham luận tại Hội thảo quốc tế kỷ niệm 20 năm quan hệ Việt - Hàn, Hà Nội, tháng 1/2012.

2. Phan Huy Lê, “Họ Lý Tinh Thiện một họ Lý gốc Việt ở Hàn Quốc từ thế kỷ XII”, Hội tháoquốc tế quan hệ hai nước Việt Nam - Hàn Quốc, Hà Nội, 2007, tr. 30.

3. Lê Dư, “Cháu 22 đời vua Lý Anh Tông (1138-1175) hiện ở Cao Ly”, Tạp chí Tri Tân, ;sốXuân Nhâm Ngọ 1942.

4. Yu Insun, “Hành tích của Lý Long Tường, hậu duệ Vương triều Lý Việt Nam", Hội thảoquốc tế quan hệ hai nước Việt Nam - Hcm Quốc, Hà Nội, 2007, tr. 66-67.

5. Phan Hiển, “Thêm một chi thuộc dòng họ Lý ờ Hàn Quốc tìm về Việt Nam", xenn:http://dantri.com.vn

236

QUAN HÊ VĂN HÓA VIỆT NAM - HÀN QUỐC.

nhậ) tịch trở thành công dân Việt Nam.1 Cũng nhân dịp này, cuốn tiểu thuyết lịch sứ ‘Hoàng thúc Lý Long Tường” của tác giả Khương Vũ Hạc (xuất bản năm 1967 tại Hàn Quốc) đã dược tái bàn lần thứ hai tại Việt Nam.

Trong thời kỳ trung đại, giao lưu văn hóa Việt - Hàn chủ yếu được thực hiện thôig qua các cuộc tiếp xúc giữa các sứ thần Việt Nam và Hàn Quốc. Tổng cộng sổ thơ văn xướng họa giữa sứ thần hai nước (từ đợt tiếp xúc Phùng Khắc Khoan - Lý Tú) Quang năm 1597 đến chuyến đi sứ của Nguyễn Tư Giản - Nam Đình Thuận năn 1868 tính ra là 371 năm) đã có trên dưới 10 lần hai đoàn sứ bộ Việt Nam - Hàn QuíC gặp nhau xướng họa ở Yên Kinh.2

Mối quan hệ văn hóa Việt - Hàn trong thời trung đại lại được tiếp nối bời các chí ;ỳ yêu nước thời cận đại của hai dân tộc bởi vì cả hai đều chịu chung một số phậi là thuộc địa nên dễ dàng chia’sẻ, đồng cảm với nhau. Đầu thế kỷ XX thanh niêr và chí sỹ hai nước đã gặp nhau ở Tokyo, Nhật Bản, trung tâm văn minh cùa plmmg Đông lúc bấy giờ, để học tập rèn luyện tư tường, văn hóa, khoa học phương Tâytrong Hội Đông Á đồng minh, Hội Chấn Hoa hưng Á, Hội liên hiệp dân tộc bị áp Krc ở Trung Quốc, vấn đề mà họ cùng nhau quan tâm là kinh nghiệm vận động cácl mạng đấu tranh giải phóng dân tộc, phổ biến các tác phẩm văn thơ yêu nước.3

Nhìn một cách tổng thể, Việt Nam và Hàn Quốc là hai quốc gia chia sẻ nhiều điển tương đồng, v ề chữ viết, cả hai đều bị Trung Quốc đô hộ và sử dụng chữ Hán khá phổ biến và là văn tự chính thức của nhà nước phong kiến, đều có văn chương chừ Hán và văn chương cùa dân tộc mình (Việt Nam là chữ Nôm và quốc ngữ, Hàn Quố: là chừ Idu và Han gưl); hai nước đều có những ngày lễ tết tương tự như nhau như tết nguyên đán, trung thu, đoan ngọ, trung nguyên... Hai nước đều có quan niện về ma chay, tín ngưỡng, thờ cúng tổ tiên, hôn nhân, ăn ở và sinh hoạt khá giổn» nhau.4

1. Kite Jellema, “Returning home: Ancestor Veneration and the Nationalism o f Đổi Mới Viítnam”, trong: Philip Taylor (ed.). Modernity and Re-Enchantment: Religion in Post- Rtvolutionary Vietnam, Institute o f Southeast Asian Studies, Singapore, 2007, pp. 80-89.

2. Nịuyễn Minh Tường, “Một số cuộc tiếp xúc giữa sứ thần Việt Nam và sứ thần Hàn Quốc trcng thời trung đại”, Hội thào quốc tế quan hệ hai nước Việt Nam - Hàn Quốc, Hà Nội, 20)7, tr. 83-96.

3. Clương Thâu, “Tình hữu nghị chiến đấu chống đế quốc xâm lược cùa các chí sĩ hai nước Vi:t - Hàn ở đâu thê kỳ XX”, Hội thảo quôc tê quan hệ hai nước Việt Nam - Hèm Quôc, Hà N(i, 2007, tr. 133-144. Đó là các cuộc gặp gỡ giữa những chí sí Hàn Quốc như Triệu Tố Nịang, Pak Un Sik và các thanh niên cùa phong trào Đông Du ở Nhật Bàn hoặc Đặng Cảnh Á 'à Phan Bội Châu ở Trung Quốc trong Hội Chấn Hoa hưng A.

4. L' Xuân Chung, Đôi nét về sự tương đồng văn hóa Việt Nam - Hàn Quốc, xem litt)://tainguyenso.vnu.edu.vn

237

VIỆT NAM HỌC - KỶ YẺU HỘI THẢO QUỐC TẾ LẰN THỨ TƯ

Theo ông Oh Jae-Hack, Tổng Lãnh sự quán Hàn Quốc tại Thành phổ Hồ Chí Minh, nguồn động lực thúc đẩy quan hệ Hàn - Việt vượt bậc không chỉ vì cơ cấu kinh tế của hai nước bổ sung cho nhau, mà còn sự tin tưởng, tôn trọng lẫn nhau và đồng cảm về văn hóa.1

3. Quá trình phát triển quan hệ văn hóa Việt - Hàn

Nhận thức được tầm quan trọng của văn hóa và quan hệ văn hóa, thảng 8/1994, tức là hai năm sau khi Việt Nam và Hàn Quốc chính thức thiết lập quar hệ ngoại giao, hai nước đã ký Hiệp định Văn hoá cùng nhiều thoả thuận hợp tác giao lưu thanh niên và giáo dục khác. Trong Hiệp định này, hai bên khẳng định Việt Nam và Hàn Quốc là hai quốc gia ở Đông Á, có nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc, chia sẻ nhiều điểm tương đồng. Tuy nhiên, do hoàn cảnh của cuộc Chiến tranh lạnh, đối đầu Đông - Tây và chia cắt thế giới, nhân dân hai nước không có điều kiện tìm hiểu và chia sẻ những giá trị văn hóa của nhau. Chính vì vậy, ngày nay chính phủ và nhân dân hai nước phải khai thác và phát huy tổỉ đa sức mạnh văn hóa, giới thiệu tinh hoa văn hóa của nhau và qua đó làm giàu thêm truyền thống văn hóa của mỗi nước, làm cơ sở thúc đấy quan hệ hợp tác toàn điện giữa hai nước.

Tiếp theo đó, nhằm thúc đẩy quan hệ hữu nghị giữa các tầng lớp nhân dân hai nước, tháng 9/1994 Việt Nam đã chính thức cho phép thành lập Hội Hữu nghị Việt Nam - Hàn Quốc, đại diện cho nhu cầu giao lưu, trao đổi, nhất là văn hóa giữa nhân dân hai nước, đẩy mạnh ngoại giao nhân dân. Đây là một chủ trương mới tong chính sách đổi ngoại đổi mới của Việt Nam bên cạnh ngoại giao nhà nước, chính phủ và đảng cầm quyền, thì ngoại giao nhân dân là một trong những công cụ khòng thể thiểu được trong xu thế toàn cầu hóa. Hiện nay, Chủ tịch Hội là ông Vũ Tiến Lộc, Chủ tịch Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam.

Để đáp lại thiện chí của Việt Nam và đáp ứng nhu cầu giao lưu ngày càng gia tăng của nhân dân Hàn Quốc, năm 2001 chính phủ Hàn Quốc cũng đà chính thức thành lập Hội Giao lưu Hữu nghị Hàn Quốc - Việt Nam, một trong những đầu nối quan trọng thúc đẩy quan hệ giao lưu hợp tác giữa nhân dân hai nước. Hiện nay, Hội do nguyên Đại sứ Hàn Quổc tại Việt Nam Pắc Nô Su làm Chủ tịch.

Trước đó, từ tháng 5 năm 1993 Hàn Quốc đã quyết định thành lập Hội NgH sỹ hữu nghị Hàn Quốc - Việt Nam nhàm tăng cường giao lưu giữa nghị sỹ hai nvớc, mở ra một cơ hội đổi thoại mới. Từ kinh nghiệm đó, tháng 5 năm 1995, Việt Nam chính thức thành lập Hội nghị sỹ hừu nghị Việt Nam - Hàn Quốc.

1. Hoàng Nhị, “Chương trình nghệ thuật khai mạc tuần văn hóa Việt - Hàn” , <em http://hanoi.vietnamplus.vn/Home/Chuong-trinh-nghe-thuat-khai-mac-Tuan-van-hoa- VietHan/20129/8582. vnplus

238

QUAN HỆ VĂN HÓA VIỆT NAM - HÀN QUỔC.

Trên tinh thần đó, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch và Bộ Văn hóa Hàn Quốc đà tổ chức thường xuyên các hoạt động giao lưu văn hoá, nehệ thuật, triển lãm, điện ảnh và công diễn giữa hai nước. Năm 2012 dược chính phủ hai nước chính thức tuyên bố là “Năm hữu nghị Việt Nam - Hàn Quốc” với rất nhiều chương trình và hoạt động có ý nghĩa được tổ chức nhàm kỷ niệm 20 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Giao lưu văn hóa sôi động giữa hai nước mà văn hóa và ẩm thực được coi là chiếc cầu nối giúp người dân hai nước Việt - Hàn tăng cường hiểu biết về bản sac dân tộc của nhau hơn nữa. Việt Nam luôn đóng vai trò tích cực trong việc mở rộng trào lưu văn hóa Hàn Quốc ra nước ngoài.

Cũng trong khuôn khổ kỷ niệm 20 năm quan hệ Việt - Hàn, một cuộc triển lãm nghệ thuật quy tụ các tác phẩm sơn dầu, sơn mài, tranh đồ họa và gốm của 8 họa sỹ tài năng của Việt Nam gồm Ngô Quang Nam, Đoàn Hồng, Nguyễn Văn Cường, Trần Yên Thế , Vũ Bạch Liên, Công Quốc Thắng, Hà Anh Tuấn, Chu Việt Cường và các nghệ nhân Hàn Quốc là Min Gi Hi, Lê Myung-Ah, Jang Jin, Han Hyung Lim, Ro Hae Sin và Kim Jong In.

Trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo, Việt Nam và Hàn Quốc cũng đạt được nhiều thành tựu quan trọng. Hiện đang có khoảng trên 1.000 sinh viên Việt Nam đang theo học các chương trình ngôn ngữ, cử nhân, cao học tại Hàn Quốc theo nhiều con đường khác nhau.

Ở Hàn Quốc, hiện tại có 4 trường đại học có chương trình đào tạo Việt Nam học là Đại học Ngoại ngừ Hàn Quốc, Đại học Ngoại ngữ Pusan, Đại học Chungwoon và Đại học Youngsan. Ngoài ra còn có trường trung học phổ thông ngoại ngừ Chungnam cùng đào tạo về tiếng Việt.

Trong khi đó, ở Việt Nam, nếu như bắt đầu từ năm 1993 mới chi có ở Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội một chương trình đào tạo về Hàn Quốc, thì đến nay trên cả nước đã có tổng cộng 13 trường đại học và viện nghiên cứu giảng dạy và nghiên cứu về Hàn Quốc, trong đó 6 ở miền Bẳc và 7 ờ miền Nam. Bên cạnh đó có 4 trung tâm dạy tiếng Hàn và nghiên cứu.1 Theo thống kê chưa đầy đù, con số sinh viên và học viên theo học tiếng Hàn hiện nay khoảng chừng 4.500 người, trong đó có đến 50% là sinh viên không chính quy. sổ sinh viên học tiếng Hàn đông nhất là Đại học Hà Nội, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh và Đại học Đà Lạt, mỗi nơi có hơn 300 sinh viên theo học ngành này. Càne ngày sổ sinh viên theo học tiếng Hàn càng đông, thể hiện trên toàn

1. Sejong Center of Korean Language in USSH Hanoi, Sejong Center of Korean Language in USSH HCM, Sejong Center o f Korean Language in UL1S, Center of Korean Studies in Institute for Northeast Asian Studies, Vietnam Academy o f Social Sciences.

239

VIỆT NAM HỌC - KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC TÉ LÀN THỨ TƯ

quốc, số sinh viên học tiếng Hàn năm thứ tư chỉ có 451, năm thứ 3 có 514, năm thứ2 có 561 và năm thứ 1 có đến 689 em.1 Cũng theo nghiên cứu này, tổng số giảng viên dạy tiếng Hàn ở Việt Nam hiện có 123 người, trong đó có 11 người có trinh độ tiến sỹ, 57 người có trình độ thạc sỹ, chiếm 55,3%, số còn lại có trình độ cử nhâit. Trong năm học 2011, Hàn Quổc cũng cử 34 giảng viên sang giúp đỡ dạy tiếng Hàn, trong đó có 10 người là giáo viên của tổ chức KOICA.

4. Đánh giá quan hệ văn hóa Việt - Hàn

Giao lưu về con người giữa Việt Nam và Hàn Quốc đã bắt đầu từ khoảng 1 nghìn năm trước. 20 năm không phải là một quãng thời gian dài so với bề dày lịch sử của hai nước Việt Nam - Hàn Quốc. Trong thời gian đó, hai nước đã gặt hái được nhiều thành tựu trên nhiều lĩnh vực, trong đó không thể không kể đến văn hóa. Trong thời gian tới, tiếp nối thành công trong quan hệ hai nước, cần phải tiếp tục đẩy mạnh các hoạt động giao lưu văn hóa đa dạng, mở rộng cơ hội tiếp xúc với những nét đẹp văn hóa giữa chính phủ và nhân dân hai nước hơn nữa tại cả Việt Nam và Hàn Quốc. Ví dụ như, hiện nay, các bạn trẻ Việt Nam mới chỉ biết đến văn hóa đại chúng Hàn Quốc. Nhưng trong thời gian tới, Hàn Quốc sẽ cố gắng giới thiệu nét đẹp văn hóa truyền thống của Hàn Quốc như K-classics...

Những năm gần đây, văn hóa Hàn Quốc rất được chào đón tại Việt Nam qua nhiều phương tiện. Tuy nhiên, văn hóa Việt Nam lại chưa được quảng bá, phổ biến tại Hàn Quốc. Sự hiện diện văn hóa Hàn Quốc ở Việt Nam ngày càng lan tỏa, từ điện ảnh, nghệ thuật tới ẩm thực, thời trang song tiếc rằng sự hiện diện của văn hóa Việt Nam ở Hàn Quốc còn rất mờ nhạt. Người Việt Nam có câu nói “Con đường ngắn nhất đến trái tim của đàn ông là đi qua dạ dày”. Hiện nay, tại Seoul, đã bắt đầu xuất hiện một số nhà hàng Việt Nam. Phở và nem được coi là món ăn ngon, sang trọng được rất nhiều người Hàn Quốc yêu thích. Người Hàn Quốc thường nói với nhau rằng “đến Việt Nam mà chưa tới thăm quan Vịnh Hạ Long hay chưa ăn phờ thì coi như bạn chưa tới Việt Nam”, Hy vọng rằng, những người làm văn hóa và các doanh nghiệp Việt Nam sẽ có nhiều nồ lực thiết thực để gia tăng sự hiện diện cùa văn hóa Việt Nam ở Hàn Quốc nhằm góp phần làm cho nhân dân Hàn Quốc hiểu biết nhiều hom về Việt Nam.

Bên cạnh đó có vấn đề về sự khác biệt trong văn hóa ứng xử của người Việt và người Hàn. Trong thời gian gần đây, tại các công ty, doanh nghiệp Hàn Quốc thường diễn ra nhiều cuộc biểu tình, đình công, xung đột giữa giới chủ và thợ mà

I. Mai Ngọc Chừ và Lê Thu Giang, “Hàn Quốc học ở Việt Nam trong năm 201 I", l3áo cáo tại Hội thào Hem Quốc học, Khía cạnh mới trong hợp tác nghiên cứu khu vực, Hà Nội, 28- 29/09/2012.

240

QUAN HỆ VẢN HÓA VIỆT NAM - HÀN QUỐC.

ngu/ên nhân chủ yéu là do không hiểu biết văn hóa, hoặc hiểu lầm văn hóa. Một Víinđe khác rất quan trọng đó là kết hôn Hàn - Việt, trong đó có nhiều cặp vợ chồng bất lồng ngôn ngữ, văn hóa, nhiều trẻ em sinh ra không hiểu biết văn hóa và ngôn ngũ của cha hoặc mẹ. Tương lai của quan hệ Việt - Hàn phụ thuộc rất nhiều vào thế hộ rày. Chính phủ và nhàn dân hai nước cần có sự quan tâm đặc biệt về chính sách chocác gia dinh đa văn hóa, giúp họ hòa nhập tốt hơn vào xã hội.

5. Kết luân

Quan hệ văn hóa có tầm quan trọng đặc biệt trong quan hệ quổc tế nói chune, cùn; như trong quan hệ Việt - Hàn nói riêng. 20 năm qua, nếu như Hàn Quốc đã làm được “kỳ tích Sông Hàn”, sự phát triển của Việt Nam trong thời gian qua có thể :oi là “kỳ tích sông Hồng”. Sự phát triển thần kỳ của mối quan hệ Việt - Hàn, từ tlù địch sang đối tác chiến lược phải được coi là “kỳ tích Thái Bình Dương” mà hựptác văn hỏa đóng vai trò then chốt. Không có sự tương đồng văn hóa, không cỏ íự cảm thông và chia sẻ với tình cảm của những người có bề dày lịch sử, trải quathời trung đại, cận đại và hiện đại, quan hệ Việt - Hàn không thể có thành tựu nhưngày hôm nay.

Để phát huy hơn nữa quan hệ giữa hai nước, văn hóa phải là cầu nối, là nền tảng và động lực cho các lĩnh vực khác. Không phải sức mạnh quân sự, vũ khí, khôig phải sự ràng buộc của các thể chế, mà chính là sự hấp dẫn của các giá trị, truyin thống, niềm tin mới đem lại thành công cho mọi quan hệ. Quan hệ Việt - Hànđà chứng minh chân lý này một cách thuyết phục nhất.

241