Feljton iz podgoričkog dnevnog lista “Republika” Radenko ŠĆEKIĆ: PROSTOR BIVŠE SFRJ KAO PRIMJER POLITIČKE PROPAGANDE I MEDIJSKOG GOVORA MRŽNJE Autor ovog feljtona analitično ukazuje na pogubnu ulogu medija na izuzetno

teške posljedice političke propagande i govora mržnje u vrijeme raspada

bivše SFRJ, što je rezultiralo brutalnim masakrima i etničkim čišćenjem.

Potražiće odgovore i na neka pitanja, poput: Zašto se Evropa pokazala tako

nemoćnom pred najsurovijim šikaniranjem civilnog stanovništva od II

svjetskog rata Evropa i Balkan devedesetih U svom uvodu za reprint „Izvještaja Karnegijeve komisije iz 1914. godine” o Balkanu Džordž Kenan opisao je Balkan kao »mjesto prodora neevropskih civilizacija koje je do danas nastavilo da čuva mnoge od svojih neevropskih osobina, uključujući i neke koje se u današnji svijet uklapaju još manje nego što su se uklapale u svijet od prije 80 godina«. GROZOTE “TREĆEG BALKANSKOG RATA” Grozote počinjene tokom nečega što su ponekad nazivali “trećim balkanskim ratom” u ovom vijeku, idu u prilog istorijskim analogijama i tu postoji zapanjujući kontrast izmeñu Evrope koja se ujedinjuje, Evrope naprednih demokratija iz kojih je rat protjeran, i nacionalističkih sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Pokušaju da se balkanski problem tretira odvojeno od Evrope, ipak bi trebalo suprotstaviti jedno intelektualno i politički utemeljeno obrazloženje. Prije svega, zato što je ne tako davno i ostatak Evrope doživio slične užase i na kraju ih prevazišao. Glavna razlika izmeñu, recimo, centralne Evrope i Balkana danas, ne može se objasniti samo time što ćemo obratiti pažnju na različitosti izmeñu istočnog i zapadnog hrišćanstva, ili izmeñu suprotstavljenih zaostavština habsburškog, ili otomanskog carstva. Takoñe je važan podatak da ono što se naziva »etničkim čišćenjem« na

Balkanu, u centralnoj Evropi »sprovedeno« je tokom drugog svjetskog rata, ili neposredno poslije njega: uništenje jevrejskih zajednica i protjerivanje Njemaca. Balkan može biti prilično na periferiji Evrope, ali njegova nekadašnja, kao i skorija, sudbina ostaju umnogome dio njenih problema 20. vijeka. Samo bi prihvatanje restriktivnije upotrebe riječi Evropa, poistovjetivši je sa Evropskom unijom, moglo da opravda sagledavanje »Evrope« i »Balkana« kao dva razlićita entiteta i ponovno isticanje d'Esturejevog predloga za naslov njegovog izvještaja iz 1914. godine »Evropa i njeni obeshrabrujući potezi na Balkanu«. Ali, čak i tada, predlog je sumnjiv. Na samom svom začetku, kao rezultat drugog svjetskog rata, projekat evropske integracije zasnovan je na dva komplementarna principa stvorena s ciljem da (Evropa) prevaziñe nedavne traume: odustajanje od ratova i od ideologija »etničkog čišćenja«. »OVO JE PRESUDNI TRENUTAK ZA EVROPU« Kada je Žak Pos, iz Luksemburga, nastupajući u ime Evropske zajednice, po dolasku u Jugoslaviju, koja je u to vrijeme bila na ivici rata, dao danas već čuvenu izjavu: »Ovo je presudni trenutak za Evropu«, implicitna pretpostavka bila je da će posthladnoratovska Evropska zajednica sada na kontinentu nastupati tako da podrži ove principe. Narednih mjeseci i godina ona se pokazala nemoćna pred licem najgorih masakara i preseljenja, bolje reći šikaniranja stanovništva od drugog svjetskog rata. Može se raspravljati o tome da li su oklijevanje EU sa upotrebom nasilja pri rješavanju sukoba i prećutno prihvatanje da etnička pripadnost bude organizacioni princip novih evropskih država, umnogome, doprinijeli eroziji njenog političkog kredibiliteta, kako unutar Unije, tako i meñu postkomunističkim državama u centralnoj Evropi i na Balkanu, koje su počele da gledaju na NATO kao na jedinog ozbiljnog igrača i partnera. U vrijeme raspada Jugoslavije, Evropa je imala druge prioritete na dnevnom redu: ponovno ujedinjenje Njemačke i raspad Sovjetskog Saveza bili su, razumljivo, smatrani podjednako odlučujućim za dalju stabilnost kontinenta. Zabrinutost oko utvrñivanja granice na Odri-Nisi, izmeñu Njemačke i Poljske, dobila je prednost nad statusom granica jugoslovenskih republika i činilo se da tu ništa ne treba raditi što bi moglo da postane presedan i potkopa Mihaila Gorbačova, ili Sovjetski Savez. Ne manje važno je da Evropska zajednica, kako se još zvala 1991. godine, nije imala ni legalni mandat, a ni efektivnu vojnu snagu da nastupi odlučno. Takozvana jedinstvena spoljna i bezbjednosna politika bila je, upravo, jedan

od ciljeva tada pripremanog Mastrihtskog sporazuma, sklopljenog u decembru 1991. godine. U stvari, šest ključnih mjeseci početka rata u Jugoslaviji (koji su doveli do priznavanja Slovenije i Hrvatske) bili su u sjenci pregovora o Mastrihtskom sporazumu. Otuda i implicitna trgovina ustupcima u ova dva slučaja: Velika Britanija je popustila u svom protivljenju priznavanja Hrvatske (mada ne i oko intervencije u Hrvatskoj) u zamjenu za pristanak njihovih partnera na izostavljanje socijalne povelje. Francuska je, takoñe, popustila na njemačko zavrtanje ruke povodom priznavanja, da ne bi ugrozila sudbinu Mastrihtskih institucionalnih okvira i njegov projekat o evropskoj monetarnoj uniji. Konačno, pored institucionalnih prepreka, nemogućnost da se nastupi odlučno proistekla je iz razlika u politici država članica Evropske unije. ODSUSTVO JEDINSTVENE POLITIKE Iz ove perspektive može se prigovoriti da je najveći domet Evropske unije bio, upravo da obuzdava ove razlike. Meñutim, odsustvo jedinstvene politike bilo je više institucionalni problem, nego odraz nepostojanja zajedničke političke volje (»dobra volja bez snage volje« - kako je opisan odgovor Evrope). Ali, ovo drugo bilo je ukorijenjeno koliko u nekim zajedničkim bazičnim pretpostavkama koje su se ticale prirode ili značaja sukoba i prikladnom odgovoru kojeg je sam sukob zahtijevao, toliko i u različitim viñenjima, afinitetima i interesima glavnih evropskih aktera o načinu da se s njim izañe na kraj. Dva glavna tumačenja balkanskog konflikta preovladala su u Zapadnoj Evropi, oba sa značajnim političkim implikacijama. Prvo tumačenje sukob vidi kao arhaičan, ili anahron: »povratak pradavnih mržnji«. Drugo, nasuprot prvom, objašnjava ovaj sukob kao dio zakašnjelog procesa izgradnje nacionalnih država, kao (jedan) neizbježan, mada često neprijatan stadijum na istočnoevropskom putu u »moderno doba«. Prva teza, raširena meñu političkim elitama i u medijima, koristila je metaforu o “frižideru”: komunizam je, naprosto, zamrznuo nacionalističke frustracije i konflikte, koje smo zatekli izvanredno očuvane nakon njegove propasti. Varijacija na temu je metafora o loncu sa ključalom vodom: sada kada je sovjetski poklopac podignut, dugo potiskivane aspiracije i stare mržnje mogle su ponovo biti osloboñene. Pretežno je to bila interpretacija koja je preovladjivala u medijima i političkim raspravama, kako u Zapadnoj Evropi, tako i u Sjedinjenim Državama. Predsjednik SAD Bil Klinton, u svom inauguracionom govoru, u januaru 1993. godine, rekao je da »generacija odrasla u sjenci hladnog rata preuzima nove odgovornosti u

svijetu kojeg je ogrijalo sunce slobode, ali kojem još prijete mržnje iz davnina«. UZROK - SLOM SOVJETSKOG SAVEZA!? Britanski premijer Džon Mejdžor, obraćajući se Donjem domu u junu 1993. godine, dvije godine nakon izbijanja rata, rekao je: »Najkrupniji pojedinačni element koji stoji u pozadini onoga što se desilo u Bosni je slom Sovjetskog Saveza i one discipline koja je stražarila nad pradavnim mržnjama u staroj Jugoslaviji. Kada je jednom nestalo te discipline, stare mržnje su se ponovo pojavile, i mi smo počeli da uviñamo njihove posljedice kada je došlo do sukoba«. Francuski predsjednik Fransoa Miteran takoñe se osvrnuo na »les passions ethniljues ancestrales« (od predaka naslijeñene etničke strasti) u nekoliko izjava povodom rata u bivšoj Jugoslaviji. Ovakav pristup Balkanu bio je prisutan i na konferenciji koju je Miteran organizovao u Parizu, februara 1992. godine i koju je prikladno nazvao »Evropa i plemena«. Takvo sagledavanje sukoba vodilo je u nekoliko grešaka. Prvo, »neznanje je sreća«: kada se, suočeni sa novim razvojem dogañaja, samo pretvaraju da je to ponavljanje jednog starog istorijskog modela. Drugo, ako ubijedite sebe i druge da prisustvujemo »povratku potlačenih«, što će reći iracionalnim porivima sukobljenih balkanskih naroda (»plemena«), onda nije potrebno da imenujemo političku prirodu sukoba. STVARANJE MENTALITETA OPSADE U stvari, zapadnim liderima s kraja 20. vijeka činilo se nemoguće i da pomisle da bi moglo postojati racionalno ponašanje neke političke snage na postkomunističkom Balkanu, koja bi se okrenula nasilju, uvela svoju zemlju u rat i otvoreno se suprotstavila »meñunarodnoj zajednici« da bi postigla odreñene ciljeve, kao što je očuvanje jednog autoritarnog sistema moći i kontrole nad pokorenom teritorijom i njenim bogatstvima. Kroz taj proces, ove nacionalističke elite stvorile su mentalitet opsade, manipulisale strahovima putem namjernog dezinformisanja i podsticale mržnju preko medija (koje kontroliše vlast). Ukratko, nije ponovno izbijanje pradavnih mržnji vodilo u rat; nego je rat ono što je oživjelo davnašnju mržnju.

»Da pucamo, ili da se čistimo odavde?!« EVROPA I BALKANSKA PLEMENA Pomenuta »Evropa i plemena« - naslov konferencije koju je u Parizu organizovao Fransoa Miteran u februaru 1992. godine, vjerovatno najbolje sumira implikacije teze o »pradavnoj mržnji«. S najboljim namjerama (i kontrastom izmeñu integracije na zapadu i »balkanizacije« na istoku kontinenta), konferencija je pružila (samozadovoljno) pogrešno tumačenje sukoba. Dok Evropa maršira naprijed i naviše ka nadnacionalnoj, liberalnoj budućnosti 21. vijeka bez granica, balkanska plemena se vraćaju na feude iz 12. vijeka sa etničkim i teritorijalnim granicama. Stoga, ako se rat na Balkanu moze »protjerati« iz Evrope i to istorijski (arhaizam, anahronizam) i geografski (»plemena« potražiti u Trećem svijetu), onda sebi možemo da dozvolimo da ga ne tretiramo kao evropski problem. Humanitarna pomoć i izolacija će biti dovoljni. Druga teza koja preovlañuje u Evropskom razmišljanju o Balkanu više se bavi društvenim naukama, nego političkim predrasudama. Ona ne vidi ratove tokom raspada Jugoslavije kao anahronizam, nego kao stadijum u izgradnji nacije na putu ka modernosti. Ideja o vezi izmeñu teritorije i naroda, smatra se sporednim proizvodom zapadnog modela izgradnje nacionalne države prekasno izvezenim u Istočnu Evropu. Iz ove perspektive Jugoslavija, podjednako kao i Čehoslovacka (ili SSSR) bile su samo federativne tranzicije izmeñu Carstva i nacionalnih država. Ukratko, svjedoci smo posljednjeg stadijuma u procesu izgradnje nacionalnih država u Istočnoj Evropi (onih) koje su propustile voz iz 19. vijeka koji je donio jedinstvo Njemačke i Italije. Kraj komunizma (u sovjetskoj ili jugoslovenskoj imperijalnoj raznovrsnosti) samo dovodi do zaključenja procesa koji je počeo raspadom habsburškog i otomanskog carstva. KAKO DO “RASNE HOMOGENOSTI” Ovo viñenje, naravno, na čudan način kombinuje iščitavanje teorija o nacionalizmu Ernesta Gelnera sa staromodnom »realpolitik«. Ideja da bi etnički homogene političke jedinice sigurnije vodile ka političnoj stabilnosti nije nova na Balkanu. Bila je popularna nakon Prvog svjetskog rata kada se

pregovaralo o razmjeni stanovništva izmeñu Grčke i Turske. Jedan Grk, član komisije za izbjeglice, tada je napisao:»Rasna homogenost koja proistekne iz preraspodjele stanovištva na Balkanu, biće faktor mira, eliminišući ono što se u prošlosti pokazalo kao stalni izvor napetosti«. Sadašnje stanje grčko-turskih odnosa nije baš najubjedljiviji argument u prilog ovom receptu. Ova teza danas ponovo ima brojne zagovornike, kako u regionu, tako i u delovima establišmenta zapadnoevropske spoljne politike. Pod pretpostavkom da smo spremni da odbacimo principijelnu rezervisanost prema samom pojmu »homogenosti«, problem je u tome da koliko god da su države nasljednice visenacionalnih imperija nastojale da re(pro)dukuju svoju višenacionalnu strukturu, većna država nasljednica Jugoslavije su i same bile višenacionalne. Zastupati etničku homogenost kao izvor stabilnosti, u stvari kao kvazipreduslov za demokratiju, znači implicitno prizivati nastavak onog što u pomenutom Karnegijevom izvještaju o Balkanu iz 1914. godine čini poglavlje pod nazivom »Istrebljenje, emigracija, asimilacija« - najsažetija definicija onoga što danas zovemo »etničko čišćenje«. MUKE SA ETNIČKOM DEFINICIJOM NACIJE Ovo se posebno tiče Bosne i Makedonije, dvije višenacionalne republike bivše Jugoslavije, za koje je teško povjerovati da bi na miran način mogle da nestanu na oltaru Velike Srbije, Velike Hrvatske, i Velike Albanije. To, svakako, znači produženje logike sukoba oko granica i manjina, sto je ironično sažeo Vladimir Gligorov: »Zašto bih ja bio manjina u vašoj državi, kada vi možete biti manjina u mojoj?«. Osnovni problem sa formiranjem nacionalnih država na Balkanu je u tome što nove države, pozajmljujući zapadne modele, nastoje da usvoje etničku definiciju nacionalnog (zasnovanu na istorijskim, lingvističkim, religijskim kriterijumima) i centralizovani »jakobinski« koncept države. Logika bi zahtijevala izvjestan stepen dosljednosti: etnička definicija nacije trebalo bi da je u najmanju ruku uravnotežena decentralizovanim, ili federalnim konceptom države. Suprotno tome, centralizovani koncept države trebalo bi da ima, ponovo dosljednosti radi, otvorenu, grañansku definiciju nacije. Ali, tendencija u balkanskim višenacionalnim sredinama, da se kombinuje etnički (njemački) koncept nacije sa centralizovanim (francuskim) konceptom države, jeste recept za propast. Odgovor Njemačke na raspad Jugoslavije formiran je pod uticajem tri faktora. Postojala je podrška javnosti i medija za Hrvatsku i Sloveniju, dvije republike geografski i kulturno najbliže Njemačkoj (Hrvatska je bila jedno

od omiljenih ljetovališta za Njemce, baš kao što je Njemačka bila »omiljeno odredište« za hrvatske gastarbajtere). Još vaznije, SR Njemačka bila je jedina »zapadna« zemlja direktno umiješana u propast komunizma u Istočnoj Evropi. Poslije pada Berlinskog zida, ona je brzo okončala ponovno ujedinjenje u ime principa samoopredjeljenja naroda, mijenjajući na taj način meñunarodno priznatu granicu. Na osnovu čega je, onda, mogla da odbije to isto pravo drugim narodima u postkomunističkoj Centralnoj Evropi? Konačno, ona se čvrsto založila za priznavanje secesionističkih republika od jula 1991. godine pod pretpostavkom da bi delegitimizacija rata (to jest transformisanje »grañanskog rata« u oružanu agresiju protiv meñunarodno priznate države) istovremeno pomogla da se on i završi. NJEMAČKA KAO AKTIVNI POSMATRAČ Širenje rata na Bosnu u proljeće 1992. godine pokazalo je suprotno, i odvelo Njemačku nazad u evropsku družinu zajedničke nemoći. Ustavno onemogućena da vojno interveniše, Njemačka je od tada ostala aktivan posmatrač u procesu kojim su prvenstveno upravljali Francuska i Britanija. Da li je potvrñeno francusko prosrpsko opredjeljenje tada bila greška? Skoro da nema sumnje da je za generaciju predsjednika Miterana i njegovog ministra inostranih poslova Rolana Dime (obojica tada u svojim sedamdesetim) postojao jedan element istorijskog pesimizma u pristupu konfliktu; oslobañajuća presuda u korist Beograda kao prijestonice Jugoslavije i Srbije - saveznika u dva svjetska rata. S druge strane, hrvatski nacionalizam i stvaranje hrvatske države probudili su negativne asocijacije na 1930-e i 1940-e. Otuda Miteranovo oklijevanje da se protiv Srbije upotrijebi sila. (»Jednom ratu ne dodaje se drugi.«) KRAJ JALTE DONIO KRAJ VERSAJA Ali možda i više nego zbog jednog viñenja istorije, oni koji su odlučivali u Francuskoj u to vrijeme, bili su uhvaćeni u klopku njihove jakobinske političke kulture, vjere u centralizovanu državu kao odgovarajući okvir za demokratsku politiku, ne tako adekvatan za razumijevanje složenosti jedne propadajuće, komunističke, visenacionalne federacije. Jugoslavija, baš kao i Čehoslovačka, bila je posmatrana kao tvorevina nastala poslije Prvog svjetskog rata pod francuskim uticajem i potom povezana sa njom u Malu Antantu. Sa istovremenim nestankom obje države francuski čelnici otkrili su da je kraj Jalte sa sobom donio kraj Versaja. I

izgledali su zabrinuti da će najveću korist iz ove situacije vjerovatno imati njemački uticaj u Centralnoj Evropi. Francuska podrška Rumuniji i Bugarskoj za proširenje Evropske unije i NATO-a u velikoj mjeri je dio iste zabrinutosti oko postizanja ravnoteže izmeñu Centralne Evrope i Balkana. Iako ovi francuski stavovi pomažu da se objasni nedefinisanost francuske politike tokom rata oni su se izmijenili sa promjenom vlade 1993. godine i po Miteranovom odlasku iz kabineta, na proljeće 1995. godine. Francuski »Plavi sljemovi« uzeti kao taoci bosanskih Srba podstakli su novoizabranog predsjednika Žaka Širaka da promijeni kurs, u skladu sa jednostavnim stavom: »Da pucamo, ili da se čistimo odavde!«. “ŠAMPIONI UPORNOSTI DO CINIZMA” Britanija je tokom rata bila najdosljedniji protivnik upotrebe sile. Pjer Hasner opisao ih je kao »neproglašene šampione u upornosti do cinizma«. Uprkos savjetu gospoñe Tačer, vlada Džona Mejdžora ostala je protiv ograničene intervencije, zasnivajući svoj stav na duboko ukorijenjenom istorijskom pesimizmu po pitanju »prastarih mržnji« na Balkanu i sposobnosti »snaga za intervencije« da izañu na kraj sa njima. Britanska iskustva sa Balkana, iz dva svjetska rata, vjerovatno, donekle, objašnjavaju ovaj oprez. Fenomenologija raspada bivše federacije Za vrijeme jedne od žestokih rasprava sa njemačkom stranom, koja je zagovarala priznavanje Hrvatske, ministar inostranih poslova, Daglas Herd, je upitao: »Da li želite još jedan Bejrut?« - vjerovatno misleći na još jedan Belfast. Analogije sa Sjevernom Irskom (ili sa Kiprom) vjerovatno su bile na umu kreatora britanske spoljne politike, kao podsjećanje na ograničeni domet vojnih intervencija bez političkih rješenja i na opasnosti od dugoročnog uplitanja u neobuzdane etničke konflikte. Možda prije nego »minhenski«, »belfastski sindrom« mogao bi biti ključ za britansku politiku u Bosni. KAKVE DRŽAVE TAKVE INSTITUCIJE Ako ovim suprotstavljenim interesima vodećih aktera iz Evropske unije dodate »balkanizaciju« grčke politike za vrijeme premijera Andreasa

Papandreua (sprječavanje evropskog konsenzusa oko Makedonije) i italijanske politike sa vladom Berluskoni - Fini, 1994. godine (blokiranje slovenačkog približavanja Evropskoj uniji, sve dok ona nije popustila pred zahtjevima za povratak italijanske imovine, izgubljene nakon poraza Musolinijevog režima, 1945. godine) dobija se prilično jasan odgovor na pitanje zašto Evropska unija nije imala jedinstvenu spoljnu i bjezbednosnu politiku na Balkanu. Nema potrebe da okrivimo institucije, ili nemoćne činovnike u Briselu. Evropske institucije bile su onoliko dobre koliko su to bile države koje ih sačinjavaju. Slom političko-ekonomskih sistema socijalističkih zemalja ostavio je ova društva u stanju potpune institucionalne, ali i vrijednosne konfuzije. Ona su bila zatečena stihijnošću tzv. perioda tranzicije sa nedifinisanim ciljevima, lošim metodama i neizvjesnim perspektivama društvene transformacije. Koristeći veliki kredit pobjedničke strane u drugom svjetskom ratu Komunistička partija preuzima vlast u novoj državi i u skladu sa svojom revolucionarnom ideologijom i autoritarnom i represivnom prirodom likvidira postojeće konflikte (ukida privatno vlasništvo, likvidira politički, a i fizički političku opoziciju itd.). NASLIJEðENI BROJNI KONFLIKTI Nasuprot ekonomskom i političkom monizmu režim u Jugoslaviji priznaje nacionalno-vjersku homogenost društva, što se jasno ispoljava u teritorijalnoj podjeli na šest republika i dvije pokrajine, priznavajući pet, a od 70-tih šest nacija, tri jezika i tri religije. Ovakva rješenja svjedoče da je tadašnja vlast, sa jedne strane, bila svjesna da se nacionalno-vjerske razlike ne mogu ukidati revolucionarnim dekretima i, sa druge strane, nastoji da eliminiše opasnost od nacionalno - vjerskih sukoba, upravo, davanjem samostalnosti, odnosno autonomije odgovarajućim zajednicama. Socijalistička – druga Jugoslavija nasljeñuje od prethodne države snažne neriješene nacionalno-vjerske, političke i socijalne konflikte. Legitimnost vladara i opravdanje vladarskog titulusa uvijek su u osnovi monistički i izvan sistemski. U temelju je, dakle, ovog tipa političke obligacije ideja da je sve ugrañeno u carstvo, a glavna je funkcija vladara da obezbjeñuje unutrašnju harmonizaciju i unifikaciju zajednice. Zajednica je uvijek važnija od poretka, a vladar je u ovoj političkoj konstrukciji uvijek neka vrsta božjeg namjesnika na zemlji koji ima pravo na neograničenu poslušnost i to ne samo zarad državnih razloga već i zbog posebne izvansistemske legitimnosti Vladari u Srbiji uvijek su praćeni mitskim slikama o porijeklu zajednice i osnivačkim mitom (kosovski mit

dopunjen formulom nebeskog naroda), vladar uvijek nosi magična svojstva izražavajući u svom titulusu osobito jedinstvo vlasti, zemlje i naroda. “ Nekadašnja dominantna otvorenost prema svijetu, internacionalistička osjećanja, tzv. multipla lojalnost (višestruka indentifikacija, na primjer - istovremeno poistovećivanje ljudi i na osnovu regionalnog principa i sa Jugoslavijom) masovno je zamjenjena nacionalizmom, zatvorenošću, ksenofobijom i netolerancijom. Iako je slična tendencija bila prisutna i u drugim zemljama istočne Evrope, mada u manjim razmjerama, što znači da je nacionalizam zakonitost u prvim godinama tranzicije, od SFRJ se kao sjajne zvijezde istočne Evrope to, ipak, nije očekivalo, jer su druge zemlje regiona imale puno represivnije režime sve do prelomne 1989. godine. “STIŽE” NACIONALIZAM I NETOLERANCIJA “Miroljubive demonstracije pod plamičcima svijeća skoro 70 odsto stanovnika Lajpciga, oktobra 1989. otvorile su demokratsku revoluciju u tadašnjoj Istočnoj Njemačkoj, zahtijevajući demokratiju uz uzvike – Wir Sind das Volk! (Mi smo narod!). Samo dva mjeseca kasnije i mjesec nakon pada Berlinskog zida, na ulicama Lajpciga došlo je do novih demonstracija sa promijenjenim lajtmotivima od Wir Sind das Volk! u Wir Sind eines Volk! (Mi smi jedan narod!) i Deutschland einig Vaterland! i Deutschland uber Alles! (Njemačka jedna domovina! i Njemačka iznad svega!). Ova promjena od demokratskog i grañanskog otpora komunizmu, u slavljenju njemačkog nacionalizma, označavala je brzo pomjeranje ka desnici, i to onoj krajnjoj, sa skinhedsima i neo nacističkim grupama. Dvije godine kasnije u Roštok-Livatehagenu dogodio se nasilni pogrom gastarbajtera Roma i Vijetnamaca od strane gomile od oko 2 000 ljudi, koju su vodile neo-nacističke grupe i skinhedsi. Zahvaljujući pogodnom političkom kontekstu pojavili su se ekstremistički tradicionalisti i populisti, poput Ištvana Ćurke u Mañarskoj, Miroslava Sladeka u Češkoj, Dobroslava Parage u Hrvatskoj, Vojislava Šešelja u Srbiji, Vladimira Žirinovskog u Rusiji, Zmaga Jelačića u Sloveniji, predstavljajući jezgro srednjoevropske i istočnevropske krajnje desnice. Ma kakvo da im je porijeklo, bilo da su preimenovani komunisti ili nove stranke, vladajuće elite u većini zemalja su se koristile demagoškim populizmom – Vladimir Mečijar u Slovačkoj, Franjo Tuñman u Hrvatskoj, Slobodan Milošević u Srbiji, Jon Ilijesku u Rumuniji, Sali Beriša u Albaniji, Aleksandar Lukašenko u Bjelorusiji, Boris Jeljcin i Leh Valensa, koristili su populističke pozive, iskorišćavajući tenzije, koje su u vezi sa traumama postkomunizma.

Ovaj autoritarni populizam je na izvjestan način, takoñe, nasljeñe komunizma, jer komunizam je bio pripremio teren za populističke pozive. Ideološki vakum otvara mogućnosti za uspon nedemokratskih režima raznih vrsta, bilo da oni promovišu ekskluzivni nacionalizam, radikalni islam, azijski model autoritarne države blagostanja, ili nešto drugo“. MEDIJI “SADE” OSJEĆAJ NACIONALNE UGROŽENOSTI Vlast najjednostavnije možemo definisati kao legitimnu moć, jer dok je moć sposobnost da se utiče na ponašanje drugih, vlast je pravo da se to čini. Političke elite sa prostora cijele SFRJ, uglavnom, prerušene su komunističke vrhuške, a dijelom i demokratski transformisani komunisti i rukovodstva novoformiranih političkih stranaka koristile su nacionalizam u borbi za održavanje ili zadobijanje vlasti. Prethodno je medijskom propagandom indukuvano osjećanje nacionalne ugroženosti i zloupotrebljena masovna aneksioznost stanovništva, izazvana naglom promjenom državnog sistema, padom proizvodnje, nezaposlenošću, ratom, zatvaranjem bivših republika u svoje granice itd. Primijenjeni su klasični manipulativni mehanizmi, npr. traženje žrtvenog jarca, socijalna demagogija, načela zavadi pa vladaj, hljeba i igara i sl. Unutrašnja blokada i ekonomska neefikasnost političkog sistema u bivšoj SFRJ 80 –ih godina u početku je mnogima izgledala kao prolazna ekonomska kriza. Čak i kada su se pojavili ozbiljni politički problemi, mnogi su mislili da je posrijedi kriza razvoja, koja će se ubrzo razriješiti. “Godine 1989. Ante Marković, postao je savezni premijer. Inflacija je iznosila 800 procenata, strani dug dostigao je 20 milijardi dolara, nezaposlenost 20 procenata, a realni prihodi bili su 30 procenata manji nego 10 godina ranije. Marković je uveo više teških ekonomskih mjera, koje su dale neke rezultate. Meñutim, njegov plan za izlazak iz krize zahtijevao je veće žrtve nego što su ljudi bili spremni da podnesu. Slovenci su protestvovali zbog poreza koji im je nametnut, Bosanci su smatrali da taj plan zagovara jeftinu prodaje imovine kapitalizmu, a Crnogorci su na predlog da se likvidiraju gubitaška preduzeća reagovali sa zaprepašćenjem, jer su 4 petine njihovih preduzeća bili gubitaši. Štaviše, Marković nije mogao da kontroliše priliv novca, a banke u konstitutivnim republikama nastavile su da daju kredite. Te godine inflacija je dostigla 1.256 procenta.“ URUŠAVANJE PORETKA I IDEOLOGIJE Ali, kako je slična kriza zahvatila sve zemlje realnog socijali

Da li je rat bio neizbježan Kada su potrošena svakojaka objašnjenja i opravdanja, koja nisu dovodila u pitanje sistem i ideologiju, republičke elite i tada za stanje u svojoj federalnoj jedinici počele da optužuju druge narode i republike na tlu SFRJ. Skinuvši tako krivicu sa sebe, postavili su se kao zaštitnici nacionalnog interesa, preusmjerili gnjev grañana i započeli proces nacionalne homogenizacije. Oni, koji su u tome zakasnili, nestali su sa političke scene i bili zamijenjeni radikalnijim nacionalističkim voñama. U svakom slučaju ,došlo je do svojevrsne simbioze komunista i nacionalista, odnosno pretvaranja komunista u nacionaliste. ZAROBLJENICI SHVATANJA DRŽAVE Kontinuitet nacionalnog pitanja u istočnoj i centralnoj Evropi, a posebno na prostoru Balkanskog poluostrva (sam termin Balkan, izgleda da je prvi upotrijebio njemački geograf Cojne 1807. godine, označavajući time prostor koji se prostire od linije Inos-Midija, pa sve do Dunava i Save), održao se do današnjih dana zbog nasljeña imperijalnih vladavina,koje su na tom prostoru ostavile velike etničke mješavine, tako da u procesu stvaranja svojih država, one nisu mogle da uspostave prirodnu vezu izmeñu nacije i njenog političko-teritorijalnog okvira. Tako su ,gotovo, sve nacije na ovom prostoru ostale zarobljenici shvatanja države kao vlasništva etničke većine. Visoka nacionalna heterogenost svih republika, izuzev Slovenije, otvorila je problem integracije nastajućih država, ali i sukobe izmeñu njih. Rat se poveo zbog pomjeranja granica i izmjene etnodemografske strukture, tako da je došlo do ukrštanja političkih i nacionalnih opcija. U mjeri u kojoj je postojeći režim gubio indentitet, utoliko su nacionalne republike produbljivale unutrašnje podjele sve do imobilisanja i raspada centra. Promjena granica je slijedila logiku etničkog indentiteta budućih država, pa su zato protjerivani etnički neodgovarajući stanovnici sa teritorija, koje bi ušle u sastav novih država. JUGOSLOVENSKA ANTINOMIJA U Jugoslovenskoj konfiguraciji nacionalnih pitanja postojali su i takvi slučajevi ,koji se smatraju izuzetno teškim. Naime, kada dvije države imaju velike manjine na teritoriji treće, takva država može biti napadnuta preko dijaspore obje susjedne države, a takav je slučaj Bosna i Hercegovina. U

vizijama samostalnih država Srbije i Hrvatske, Bosna i Hercegovina je trebalo da nestane, tj. da bude podijeljena izmeñu ove dvije države. Problem u SFRJ je bio u tome što su istorijski nastale nacije u rješavanju pojedinih nacionalnih pitanja bile sukobljene i asimetrične. Najveća, srpska, je bila za centralizovaniji oblik jugoslovenske države, sa druge strane, tradicionalno nacionalistički cilj Hrvatske bio je borba protiv centralne vlasti i težnja ka autonomiji i samostalnosti. Hrvati su od 1102. godine, kada je prestala da egzistira Hrvatska kao samostalna država, pa sve do 1918. Godine bili pod vrhovnom vlašću prvo Ugarske, a od 1526. godine Habzburške monarhije. Nagodbom iz 1868. godine dobili su izvjestan stepen autonomije u okviru Ugarskog dijela Austrougarske (pod Ugarskom vlašću se nalazila Slavonija i uža Hrvatska, dok je prostor Dalmacije i Vojne krajine bio pod vrhovnom ingerencijom Beča.). Hrvati su, usljed vjekovne podreñenosti udaljenom centru, razvili izuzetnu osjetljivost na centralnu vlast Beča i Budimpešte, što će se kasnije reflektovati u pravcu Beograda. Odmah nakon ujedinjenja, 1918. godine, stvaranjem unitarne i centralističke države preko koje su Srbi uspostavili svoju dominaciju, Hrvati su počeli da gledaju na Beograd na isti način kao nekada na Budimpeštu, tj. kao na izvor svih svojih nevolja. Ova jugoslovenska antinomija je neprekidno razdirala državu, onemogućavajući joj da se stabilizuje u bilo kojoj političkoj formi. Praktično su sve komunističke elite u svim republikama našle pred istim izazovom – reforme ili stari sistem. U toj igri za moć one su odgovor pronašle u mobilizaciji sopstvenog nacionalizma, opredjeljenjem za stvaranje samostalnih nacionalnih država i izlaskom iz starog sistema obećavanjem demokratije i reforme sistema, nakon učvršćivanja nacionalne države. Širenje nacionalizma je proizvod uspješnosti te političke karte u borbi republičkih i nacionalnih elita za osvajanje vlasti i moći. UMJESTO USKLAðENOSTI - KONKURENCIJA SFRJ, tako, nije uspjela da uskladi zajednički državni identitet i uže nacionalne identitete, već su ti identiteti bili konkurentni. Na političkoj sceni umjesto monopola jedne i neprikosnovene, pojavio se veliki broj političkih partija i opcija. Džon Išijama smatra da u ex-komunističke partije treba ubrojiti ... “sve one partije koje imaju korijene u starom režimu, pri čemu se podrazumijeva da su naslijedile glavni dio ranije komunističke imovine, članstvo i rukovodstvo.”

«Pošto su SPS i DPS preuzele imovinu SKS i SK CG i pošto su neizmijenjene rukovodeće garniture dvije vladajuće komunističke partije postala rukovodstva transformisanih partija, može se zaključiti da su SPS i DPS naslednici SKS i SK CG. Ocjena o kontinuitetu sa ranije vladajućim komunističkim partijama važi, takoñe, i za JUL i SNP CG, mada su ove dvije partije kasnije obrazovane, 1994. odnosno 1998. Takva ocjena je validna uprkos hronološkom diskontinuitetu, zato što su rukovodeći kadrovo JUL–a bili do 1990. većinom u rukovodstvu SKS, a nakon toga su činili dio vladajuće SPS. O JUL–u se može govoriti i o finansijskom kontinuitetu sa SKS, jer je jednom od njegovih osnivača, Savezu komunista – Pokret za Jugoslaviju pripao 1990. dio imovine SKS. Slučaj SNP CG je osoben, jer je riječ o partiji, koja se sredinom 1997. izdvojila iz DPS –a, ali njeno kadrovsko jezgro kao i DPS, čine pojedinci koji su do 1990. pripadali rukovodećim strukturama SK CG, mada prilikom otcepljenja od DPS-a, SNP nije dobila dio imovine DPS, ali se u ovom slučaju daje prednost kadrovskoj nad imovinskom dimenzijom organizacionog kontinuiteta». U dugom razdoblju od 1945. do 1990. godine politički život SFRJ (druge Jugoslavije) karakterisala je svemoć KPJ, odnosno (od 1952) SKJ, koja je imala monopolski položaj, jer su sve ostale institucije, sindikati, društvene i masovne organizacije bile podreñene njoj. VARLJIVO JAČANJE JUGOSLOVENSTVA U jugoslovenskom režimu bilo je mnogo osobenosti u odnosu na druge zemlje realnog socijalizma, od kojih su najvažniji – samoupravljanje, kojim je znatno ublažena autoritarna priroda političkog režima, otvorenost granica što je omogućavalo mnogim grañanima da slobodno putuju u inostranstvo, izuzetno visok stepen autonomije dijelova vladajuće partije u republikama i pokrajinama (tako da se krajem 80–ih u SFRJ moglo govoriti o šest do osam jednopartijskih režima. Početkom pedesetih, zaista, je došlo do jačanja jugoslovenstva stavljanjem akcenta na nacionalno jedinstvo, koje se očekivalo kao rezultat uvoñenja samoupravljanja i decentralizacije. Osnivale su se jugoslovenske kulturne i naučne institucije, i dogovoreno je da se počne rad na srpskohrvatskom rječniku. Implicirano je da će republike postati stvarni nosioci suverenosti kao što to imaju pravo sve nacije, pa tako i jugoslovenske. Slijedeće polje za sučeljavanje različitih koncepcija je bila privreda, a vremenom je ekonomski nacionalizam prerastao ideološke i političke

podjele, da bi već u slijedećem koraku u središtu sukoba stajalo nacionalno pitanje. Iz odnosa reforme, nacionalnog pitanja i autoritarne vlasti iznikao je Ustav iz 1974. godine, po kojem je jedini integrativni činilac ostala Titova lična vlast. Ovo cijepanje moći po vertikali (centar – republike), transformisalo je dotadašnju federalnu formu u konfederaciju. Tako je Ustav iz 1974. godine prenio vlast na republike. Nosioci suverenosti u republikama, meñutim, bile su nacije, pa je za svaku odluku bilo potrebno da se dogovori šest nacionalnih država i još dvije autonomne pokrajine. Glavna Titova strategija u održavanju nacionalnog mira ogledala se u suzbijanju premoći srpske nacije, i sprječavanju separatizma drugih, u prvom redu Hrvatske. Ali, nakon njegove smrti, 1980. godine, tako uspostavljeni prividni mir teško je mogao da opstane, jer više nije bilo vrhovnog arbitra, odnosno niko nije imao toliko autoriteta da drži na oku potencijalne protagoniste sukoba. Meñutim, smrt čuvara Ustava, Tita, označila je početak kraja SFRJ kao multinacionalne tvorevine, što će doživjeti svoju kulminaciju u etničkim i vjerskim sukobima početkom 90-ih godina 20. vijeka. BEZ INSTITUCIJA I CIVILNOG DRUŠTVA Sve ovo je pogodovalo razvoju etnonacionalizma na prostoru SFRJ, kao Govor mržnje i politička propaganda Više uzajamno povezanih uzročno-posljedičnih dogañaja, u kombinaciji sa postojećim lošim stanjem ekonomije, porastom nacionalističkih i šovinističkih tenzija, uz potpirivanje od strane stranih faktora, za posledicu su imali grañanski rat, meñuetničke i meñuvjerske sukobe i veliki broj izbjeglica. NA GEBELSOVOM TRAGU Sve ove procese pratila je medijska propaganda, neviñena do tada, kako stranih medija, kojima je izgleda ovo bio odličan poligon za isprobavanje i provjeravanje različitih oblika medijskih manipulacija, tako i medijskog govora mržnje samih direktnih učesnika u sukobima tokom 90-ih na prostoru bivše SFRJ. Ono što je prije više od 60 godina Gebels rezvio i obavio, uglavnom, uz pomoć radija, danas se radi uz pomoć televizije.

Ratna, kao i mirnodopska propaganda postali su dio sistema globalnih vrijednosti, vjerovanje dobija globalne razmjene. Ima li ičeg veličanstvenijeg od rekonstrukcije, modeliranja i konstruisanja prošlosti. Da bi se kontrolisala prošlost prvo se mora kontrolisati sjećanje, jer kontrolisano sjećanje zahtijeva selektivno pamćenje a selektivno pamćenje, neprekidno podmlañivanje i podsticanje, koje se odvija svakodnevno sve novijim i novijim otkrićima svijetlih i skrivenih mjesta u vlastitoj prošlosti. Svaki rat je strašan, rečeno je, a grañanski je najstrašniji. Zanimljiv je primjer povremene saradnje zaraćenih strana u grañanskom ratu u Jugoslaviji, o čemu govore zapadni očevidci. Kako je ta saradnja izgledala najbolje objašnjava lord Robert Oven, tadašnji predstavnik UN za Bosnu – “Prvo su njih dvojica, muslimanski i srpski komadant, dogovorili cijenu artiljerijskih granata u markama, koje su Muslimani htjeli da kupe, kako bi njima gañali Hrvate u Mostaru. Pošto je cijena i put dostave bio dogovoren, ponovo se javio radijom muslimanski komadant i pitao srpskog da li bi Srbi, za nešto više novca, sami ispalili granate na označene Hrvatske ciljeve. Srpski komadant je prihvatio predlog i sa svojih položaja Srbi su gañali Hrvate za račun Muslimana, a takoñe su i za račun Hrvata pucali po muslimanskoj vojsci. EKSPERIMENTALNI TEREN Počinjanje sukoba na prostoru bivše SFRJ skrenulo je do tada neviñenu pažnju svjetskih medija. Izgleda da je prostor Balkana postao eksperimentalni teren za isprobavanje različitih medijskih i propagandnih manipulacije koje kombinovane sa nedovoljnom obaviještenošću i do finesa razrañenih različitih propagandnih tehnika su postizale željene rezultate. Izvještavanje zapadnih medija o tragičnim zbivanjima na prostoru bivše SFRJ ilustruje nekoliko narednih primjera. “Dok smo letjeli prema Tuzli, u našoj pratnji je bila žena iz Američke ambasade. Uperila je prst prema spaljenim selima i uzbuñeno uzviknula – “Vidite šta učiniše srpski zločinci”. U stvari, to su bila hrvatska sela, koja su muslimanske snage etnički očistili... Kasnije smo posjetili Mostar u kome su Hrvati potpuno uništili muslimanski sektor. Amerikanka se prodrala – “E, ovo je sigurno djelo srpskih zlikovaca.” Briznula je u plač kada joj je rečeno da su počinioci bili Hrvati“ - General Ser Majkl Rouz, komandant snaga UN u Bosni, u intervjuu Tajmsu, 10 novembra 1998. – prema R. Etkinson, Nova diktatura Evrope, strana 115, Takoñe je karakterističan i sljedeći primjer - Britanski list Sunce (The Sun, od aprila 1992) donosi ispovijest 17 – godišnjeg

dobrovoljca Džordža, sina trgovca iz Bigin Hila u grofoviji Kent, koji se hvali da je kao dobrovoljac u hrvatskoj 109. brigadi ubio iz zasjede Srbina, vozača vojnog kamiona – “Radujem se što sam ga pogodio, svi srpski vojnici zaslužuju smrt“ – kaže taj mladić. Novinar Piter Brok u američkom tromjesečniku “Foreign Policy” govori o izvještavanju zapadne štampe o zbivanjima na Balkanu, iskrivljavanju činjenica, jednostranom komentarisanju, o velikom nepoznavanju stvari, i zaključuje da je svjetsko novinarstvo na Balkanu doživjelo krah. Novinar “New York Times –a”, Dejvid Bajnder piše da je “…uravnoteženo novinarstvo bačeno kroz prozor. Takvo izvještavanje nije zanimljivo. Da bi mase mogle da se zabavljaju, moramo da se svrstamo na neku od strana”. “Novinari su kao ptice koje sjede na jednoj telefonskoh žici, i kada jedna odleti, sve ostale je slijede i sljeću na sledeću žicu”. NOVI “GOSPODARI RATA” Ova izjava nekadašnjeg američkog predsjednika Lindona Džonsona, odslikava kako su mnogi zapadni mediji opisivali rat na Balkanu, piše najčitaniji njemački nedjeljnik Die Zeit. Rodio se novi način voñenja rata, ciničan, amoralan, opasan, jer je u stanju da uključi milione i milione ljudi i da ih, manipulišući informacijama, ubjeñuje – to je medijski rat. “Gospodari ovog novog“– piše italijanski Manifesto (Il Manifesto) – “jesu stručnjaci za komunikacije i slike koje djeluju iz sterilnih kancelarija, hiljadama kilometara udaljenim od samog ratnog poprišta. Njihovo oružje su kompjuteri, telefaks, dobro sačinjen adresar, dobra poznanstva u najvećim TV kućama, listovima i veze sa političarima u vladama... operativna tehnika ovih stručnjaka počiva na eksploatisanju bilo kakve, svejedno da li provjerene ili neprovjerene, vijesti, ali takve koja ima medijski značaj i koja se upućuje novinskim agencijama širom svijeta.” Tacit, koji je živio u prvom vijeku naše ere rekao je: “Oni prave pustoš i to nazivaju mirom”. Kao da je govorio o tadašnjem medijskom izvještavanju o političkim temama. Džejms Harf, šef firme za odnose sa javnošću Ruder Fin, ispričao je jedan karakterističan primjer kako se putem medija pravi udarna tema, aktuelna za tadašnja zbivanja na Balkanu. “U KOJOJ AFRIČKOJ ZEMLJI JE BOSNA” U ljeto 1992. New York Times stegonoša slobodne štampe, mijenja svoj ureñivački kurs. Razlog za to su bili izvještaji o srpskim zarobljeničkim logorima. Agencija za odnose sa javnošću Ruder Fin, iz Vašingtona, koja

tada radi za Muslimane iz Bosne, napravila je od njih koncentracione logore po uzoru na one nacističke u Njemačkoj. Kako izgleda voñenje propagandne kampanje na Balkanu od strane kompanija za odnose sa javnošću neka posluži svjedočenje Džemsa Harfa, direktora Odsjeka za odnose sa javnošću “Ruder Fina”: „Ponosimo se sa tim što smo uspjeli da stav Jevreja uskladimo sa našim. Igra je po tom pitanju bila veoma delikatna, jer je u čitavom slučaju postojala jedna velika opasnost. Naime, predsjednik Tuñman je u svojoj knjizi “Bespuća povijesne zbilje” bio pretjerano drzak. Čitajući njegove tekstove, čovjek bi ga mogao okriviti za antisemitizam. Stvar nije bila bolja ni u bosanskom slučaju, pošto se predsjednik Izetbegović u svojoj islamskoj Deklaraciji, objavljenoj 1970. pretjerano zalagao za muslimansku fundamentalističku državu u Bosni. Štaviše, prošlost Hrvatske i Bosne obilježena je izuzetno izraženim i okrutnim semitizmom. Nekoliko desetina hiljada Jevreja je stradalo u hrvatskim logorima. Bilo je mnogo razloga zbog kojih su jevrejski intelektualci i organizacije mogle biti neprijateljski raspoložene prema Hrvatima i Bosancima. Mi smo se suočili sa izazovom da preokrenemo situaciju. To smo na sjajan način i uspjeli, izmeñu 2. i 5. avgusta 1992. kada je New Jork News day objavio udarni članak o srpskim logorima. To smo odmah iskoristili i kontaktirali tri vodeće jevrejske organizacije i predložili im da objave tekst u New Jork Times i da organizuju protesni skup ispred zgrade UN. To je stvarno imalo efekta – angažovanje jevrejskih organizacija na strani bosanskih muslimana bila je vrhunska igra pokera, odmah smo bili u mogućnosti da u javnosti Srbe uporedimo sa nacistima. Niko nije razumio šta se dogaña u Jugoslaviji. Da budem sasvim iskren, mogu vam reći da se veliki broj Amerikanaca pitao: u kojoj se afričkoj zemlji Bosna nalazi. Jednim udarcem smo uspjeli da lansiramo jednostavnu priču, istoriju dobrih i loših momaka...” KRUŽENJE POVOLJNIH VIJESTI “Znali smo da na tu kartu moramo igrati i pobijedili smo, usredsreñujući se na jevrejsku publiku, pravu metu. Ubrzo je došlo do jasne promjene u načinu izražavanja medija, pojavom pojmova koji podstiču emocije, kao što su etničko čišćenje i koncentracioni logori, a svi su ti izrazi asocirali sjećanje na nacističku Njemačku. Promjena osjećanja je bila toliko jaka da joj se niko nije mogao suprostaviti, bez optužbe da je revizionista. Bio je to pun pogodak. ...Naš zadatak je da ubrzamo kruženje informacija, koje su za nas povoljne, i da ih usmjerimo ka brižljivo odabranim krugovima. Upravo smo to i uradili.

Nismo tvrdili da postoje srpski logori u Bosni. Postarali smo se „Ako se žele poubijati, neka to samo učine“ U balkanskom sukobu postoje mnoge istine, a teško je pronaći onu pravu... “Pri tome u ovim sukobima postoje mnoge istine. Tako je poznato i dokazano da su Srbi 1991. sistematski pretvorili u prah i pepeo, pretežno Hrvatima nastanjeni grad Vukovar. Manje je poznato, ali ne i manje dokazano da su Hrvati u nekim gradskim četvrtima Karlovca, nedaleko od Zagreba, digli u vazduh svaku drugu kuću. Tamo su živjeli Srbi koji, po mišljenju Hrvata, nikada više ne treba da se vrate. Takoñe je istina da su Srbi 1992. i 1993. godune protjerali više od 52.000 Muslimana i Hrvata iz okoline Prijedora. U isto vrijeme je iz Mostara protjerano oko 30.000 Srba”. »BALKANSKI KASAPIN« I NJEGOV ŠEGRT U zapadnim medijima Slobodan Milošević je bio okarakterisan kao – »balkanski kasapin«, »balkanski Hitler«, »evropski Sadam«. Za vrijeme hrvatsko-muslimanskog sukoba u Bosni, FranjoTuñman je opisivan kao – »šegrt balkanskog krvnika«, »neskriveni rasista i antisemita«, »nitkov vrijedan prezira«. Tuñman je, naime, u svojoj knjizi, uz ostalo, rekao i slijedeće: “Genocid je prirodni fenomen u skladu sa društvenom i mitološkom prirodom božanstva ... Njega Bog ne samo da dopušta, on ga preporučuje, čak nareñuje, što je izgledalo kao nadovezivanje na politiku NDH iz drugog svjetskog rata - Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti donesena krajem aprila 1941. bila je meñu prvim aktima Pavelićeve NDH. Njome je izmeñu ostalog bilo utvrñeno ko pripada evropskoj rasnoj zajednici, a ko ne. Već 24 avgusta 1941. ustaški se poglavnik Pavelić pohvalio u intervjuu Neu Ordnungu 'da će Židovi u najkraćem roku biti konačno likvidirani' i istakao da ih od 35.000 sada ima 12.000”. Razvoj pojednostavljivanja informacija, koje se prezentuju na razumljiv i zabavan način, može se naći u specijalnoj emisiji TV ABC “O zemlji demona”, koju je ureñivao Piter Dženings. Ova emisija je prikazala Jugoslovene (prvenstveno Srbe, Hrvate i Muslimane) kao tajanstvena i primitivna balkanska plemena, koja su predodreñena da se narednih godina uzajamno poubijaju. Izvještaj se završio neukusnošću – lošom montažom slike u kojoj su smrt i ratna razaranja propraćena bučnom pop-muzikim. Tokom TV emisije „Specijalni izvještač“, Žerom Boni (4. februara 1993)

objašnjavao je kako nastaju ratne reportaže: „Kada sam se nalazio na 50 km od Tuzle, rekoše mi idite u tuzlansku gimnaziju, gdje se nalazi 4000 silovanih žena. Na 20 km do tog mjesta broj je pao na 400. Na 10 km, bio je podijeljen sa 10. Kada sam stigao u Tuzlu našao sam samo četiri žene koje su htjele da svjedoče“. PUSTITE IH DA SE POUBIJAJU... Ovo je jedan od primjera širenja glasina u ratnim vremenima i manipulacijom brojem žrtava. Za rat npr. u Bosni bile su na Zapadu veoma popularne stereotipne izjave poput – „ Ako se žele poubijati neka to samo učine“, ili, „U Bosni se kolju već stoljećima”. Angažovanje zapadnih država u ratnim zbivanjima na Balkanu, ubrzo je pratio i dio filmske industrije. Najpoznatija ostvarenja su – “Mirotvorac” (Peacemaker), francuski film Žan-Lik Godoara “Zauvijek Mocart”, Iza neprijateljskih linija, film “Stijena” (The Rock), “Loš engleski”, film novozelandske produkcije, “Spasitelj” i dr. U ovim tragičnim zbivanjima grañanskog rata, mediji svih strana učesnica su se utrkivali u govoru mržnje i dizanju tenzija u cilju političke propagande, mada su često njihove isfabrikovane i tendenciozne laži bile i očigledne, i mada je još u prvoj polovini 80-tih korišćenje medija za politička razračunavanja postala praksa. “U ljeto 1987. godine Borba je objavila izvještaj po kojem je bosansko ekonomsko čudo ‘Agrokomerc’, iz Velike Kladuše, izgrañeno izdavanjem mjenica bez pokrića, u vrijednosti od nekih 865 miliona dolara. Skandal je potresao same temelje partijske vlasti u Bosni. Jedan od mnogih visokorangiranih funkcionera, koji su morali podnijeti ostavke, bio je i najviše rangirani političar iz BiH tog vremena u Jugoslaviji, potpredsjednik predsjednika Jugoslavije Hamdija Pozderac. Mnogo je onih koji vjeruju da je njegovo uklanjanje bilo i glavni motiv otvaranja cijele afere i stvaranja ovog političko-ekonomskog skandala “. NAGOVJEŠTAJI RATNIH SUKOBA Posjeta Slobodana Miloševića Kosovu Polju, 24. aprila 1987, Osma sjednica CK SKS, “mitinzi istine” koji su se u to vrijeme održavali po Srbiji, svrgavanje političkih rukovodstava Vojvodine i Kosova, Sedamnesta sjednica CK SKJ o Kosovu i drugi dogañaji bili su medijski veoma atraktivni. Pošto je zvanično označena kao jugoslovenska proslava, na Gazimestan su došli i predsjednik SFRJ Janez Drnovšek, premijer Ante

Marković i ministar spoljnih poslova Budimir Lončar. Miloševićev govor bio je, uz ostalo, u sebi nosio nedvosmisleno upozorenje: “Nakon šest vjekova, ponovo je došlo do sukoba i rasprava. Ti sukobi nisu oružani, mada to još uvijek nije isključeno“. Tehnologija manipulativnog plasiranja informacija i arbitrarnog i tendencioznog naglašavanja pojedinih pojava i prekomjerne upotrebe odreñenih pojmova. Izjava nekadašnjeg visokog funkcionera sa Kosova, Fadilja Hodže, iz 1986. godine: „Ima pojedinačnih primjera silovanja na Kosovu. Mislim da bi privatnim kafanama na Kosovu trebalo dozvoliti da dovode, da zapošljavaju žene iz drugih krajeva Jugoslavije. Onda bi se ovi pojedinci, koji siluju žene drugih narodnosti, mogli iživljavati na takvim mjestima. Albanke to ne ne dopuštaju, ali Srpkinje i druge bi to htjele, pa zašto im to onda ne dopustiti!“ pokrenula je čitavu lavinu protesnih okupljanja na Kosovu i bila je tema velikog broja novinskih tekstova. AFERA “ŠPEGELJ” TV emitovanje tajnog snimka o uvozu oružja iz Mañarske i snimak Martina Špegelja, ministra odbrane Hrvatske, šokiralo je tadašnju jugoslovensku javnost i tada se, kao reakcija, jasno pokazuje kako jedan šovinizam hrani drugi. Špegelj u tajnom snimku izmeñu ostalog kaže: “I Knin ćemo riješiti, što ćemo sve pokasapiti. Mi tu imamo meñunarodno priznanje i zato ćemo ih pokasapiti… To neće biti rat, nego će biti grañanski rat u kome nema milosti ni prema kome, ni prema ženi, ni prema djeci. U stan jednostavno bombe.” Potresne slike eksplozije u kojoj je 27. maja 1992 poginulo 16 osoba, koje su čekale u redu ispred jedne sarajevske pekare, odmah su obišle svijet. Tri mjeseca poslije, britanski dnevnik “Indipendent” je objelodanio sljedeće: “Funkcioneri UN i visoki zapadni oficiri misle da je masakr bio djelo branilaca grada, pretežno Muslimana – a ne srpskih napadača – kao propagandni manevar, koji bi im donio naklonost svijeta i izazvao vojnu intervenciju”. General Mekenzi, koji je komandovao plavim šljemovima u Sarajevu, potvrdio je: “Svaka strana puca na sopstveno stanovništvo da bi zatim optužila neprijatelja”. (Izvodi iz knjige Pažnja mediji, belgijskog novinara Mišela Kolona - Priručnik za borbu protiv medijske manipulacije, Brisel, septembar, 1993) PRIMJERI MEDIJSKE FABRIKACIJE Marta 1991. srpski pripadnici policijske stanice u Pakracu zauzeli su stanicu

i proglasili je srpskom, ali su se povukli pred antiterorističkom jedinicom hrvatske policije od oko 200 pripadnika. Beogradski novinar Milan Milošević daje medijske fabrikacije toga dogañaja: „Specijalni izvještači Radija Crne Gore objavili su da je najmanje 40 ljudi ubijeno u gradiću Pakrac u Hrvatskoj. Radio Beograd je prihvatio taj izvještaj, ali je naveo brojku od šest mrtvih. TV Novi Sad je izvijestila o osam mrtvih, a TV Beograd je, meñu mrtvima, zabilježila i jednog pravoslavnog sveštenika. Ubijeni sveštenik se nekoliko dana kasnije pojavio na televiziji sa vlastitom izjavom. Predsjedništvo Jugoslavije na kraju se pojavilo sa zvaničnim saopštenjem, objavljujući da u Pakracu niko nije ubijen...” ”Patriotizacija” i funkcionalizacija medija U jednom od onih simboličnih detalja, koji najbolje odslikavaju svu apsurdnost jugoslovenskih ratova, Ivica Puljić – novinar tadašnje TV Sarajevo, koji je o ratu u Sloveniji izvještavao za JUTEL – našao je mladog regruta iz Bosne u rovu na slovenačkom ratištu. “Šta radiš ovdje, Bahrudine”? – pitao je reporter. “Ne znam. Oni se kao otcepljuju, a mi im, kao, ne damo...” – odgovorio je vojnik. (K.Kurspahić, 2003:62). Početkom maja 1991. godine izbile su masovne demonstracije ispred Komande Jugoslovenske ratne mornarice u Splitu. Heni Erceg, dopisnik Hrvatske TV iz Splita, javila je tog dana: “Teško je opisati šta se dogañalo jutros u Splitu. Prije hronologije dogañaja, da kažemo tragični bilans splitskih demonstracija – vojnik, 19-ogodišnji Makedonac Saško Geškovski, je poginuo”– rekla je novinarka u uvodu svoga izvještaja. Užasavajuća slika demonstranta kako davi vojnika,koji je, upravo, otvorio poklopac svog oklopnog vozila samo je jednom viñena na hrvatskoj TV i izbačena iz kasnijih izvještaja zbog “osjetljivog gledališta”, kako je Ercegovoj objasnio urednik, koji je preuzeo ulogu glavnog cenzora. On ju je nazvao da pita, tonom policijskog istražitelja, kako je ta scena davljenja nevinog regruta dospjela do centra za eurovozijsku razmjenu programa i tako postala najdramatičniji dio večernjih televizijskih vijesti širom Evrope. POČETAK SUROVE PATRIOTIZACIJE MEDIJA Za Heni Erceg ova cenzura označila je početak brutalne patriotizacije

hrvatskih medija, “zasnovane na istim kriterijumima na kojima su komunisti održavali totalitarnu kontrolu nad medijima – ko nije sa nama – on je protiv nas” – rekla je ona, opisujući kako je Tuñman kreirao propagandnu mašineriju, koja je bila ogledalo Miloševićevih medija. Govor mržnje postao je tako mjera profesionalnosti. Upitan zašto njegov list naziva Hrvate “ustašama”, jedan od urednika “Ljiljana” Nedžad Latić rekao je: “Pa, morao sam učiniti nešto da navedem svoj narod da vodi rat i misli vlastitom glavom”. Bile su tu i razne druge ekstremne publikacije, poput “Zmaja od Bosne” u Tuzli i nedjeljnika “Bošnjak”, koji su pozivali na revanš protiv Srba i u manjoj mjeri protiv Hrvata, bez razlikovanja na krive i dužne. “Svaki Musliman treba da ima svog Srbina da ga pogubi”, pisao je Zilhad Ključanin. Zenički odbor Islamske vjerske zajednice štampao je vlastita uputstva islamskom borcu, čiji su potpisnici Halil Mehić i Hasan Makić, zaključujući da je do vojne komande da odluči da li je korisnije i više u interesu naše stvari da se oslobode, razmijene ili likvidiraju neprijateljski zarobljenici. Ključanin u uvodniku u “Ljiljanu,” 23. februara 1994. godine kaže: “U Ugljeviku ima 500 srpske siročadi. Mašallah! Armija BiH do sada je poslala u džehenem 50.000 četnika. Eyvallah! Srpske majke će ubuduće, što bi rekao Ibrišim, rañati grumenje leda umjesti djece. Inšalah!… Srbin se približava čovjeku samo onda kada je mrtav ili zatvoren…” Sarajevski pisac i publicista Miljenko Jergović, kritikujući antimuslimansku histeriju u medijima u Hrvatskoj napisao je: “Svako ko čita sve te novine i ko nikada nije vidio Bosnu, ustaće i ići da nañe 2-3 Muslimana, dobro ih isprebijati, i onda poslati pozdravni telegram bosanskim Srbima da im zahvali na svemu što oni čine za Hrvate. U isto vrijeme, vjerovatno će biti malo zbunjen kako su to bosanski Srbi tako dobri, a hrvatski Srbi tako zli”. Na novijoj praksi ilustrativan je primjer naivne fotomontaže objavljene na naslovnoj strani „Večernjih novosti“ 21. septembra 2000. godine, sa mitinga pristalica Slobodana Miloševića u Beranama, kada su nezadovoljni brojem prisutnih, a u želji da ga uvećaju, urednici grubom intervencijom dupliranjem slike nanijeli štetu upravo onima, kojima su željeli da pomognu. Poznato je da je slično učinjeno u „Borbi“ još 1947. godine kada je servilni fotoreporter nespretno uvećao broj ljudi na dočeku Tita po povratku iz Češke, zbog čega je odmah smijenjen. BRUTALNE NOVINSKE FOTOMONTAŽE “Tako je sa njemačke zajedničke potjernice za Titom i Dražom

Mihailovićem, završetkom rata i trijumfom komunizma, drugi potpuno izbrisan, po je ostao samo Tito. Sličan je primjer predsjednika Nacionalnog pokreta otpora Francuske, Bidoa, koji je slikan sa generalom De Golom u obilasku Jelisejskih polja. Kada se suprostavio ideji odvajanja Alžira od Francuske, preko noći je nestao sa fotografije”. Mediji su bili odlično sredstvo za razne propagandne tehnike, naročito za izborne manipulacije. Godine 1992. kada su se preklopili savezni i republički izbori, na državnoj televiziji RTS, od ukupno 18 – 19 sati dnevnog programa, oko 10 sati se direktno odnosilo na izbore. Kada je dio opozicije 1997. bojkotovao izbore, dnevni list Politika je u samoj završnici kampanje objavljivao po 44 izborno relevantna teksta svakoga dana. Na radiju i TV posebno su obimni bili specijalizovani izborni programi – oficijelne promocije i sučeljavanja izbornih kandidata. Zbog ogromnog broja učesnika (od 50 do 80), kao i ogromnog vremena dodijeljenog svakome od njih za zvanično predstavljanje izbornih platformi (od najmanje 15 do 90 minuta), ovi programi su bili veoma naporni za birače i prije bi se moglo reći da su ih odbijali nego privlačili. “Poreñenja radi, treba spomenuti da npr. u Francuskoj ukupno vrijeme za predstavljanje partija na TV iznosi tri sata, u Australiji dvije glavne partije dobijaju po 30 minuta na samom početku kampanje, a zatim i 30 dvominutnih spotova. U Španiji manjinske partije dobiju po 10 minuta tokom cijele kampanje.” NEUSPJELI PROPAGANDNI TRIKOVI Na balkanskim prostorima postojao je jedinstven mehanizam doživljavanja sebe i drugih. Državni kontrolisani mediji istovremeno su bili i glasnici i učitelji. U neuspjele propagandne trikove tokom zbivanja 90-ih, ubraja se i pokušaj „Večernjih novosti“ od 19. novembra 1994. godine da članak „Bolno sjećanje“ ilistruje fotografijom dječaka koji leži na snijegom pokrivenom grobu. Navodno je riječ o srpskom siročetu kome su Muslimani pobili cijelu porodicu. Prevara je brzo otkrivena, jer se radilo o poznatoj slici: Na majčinom grobu, iz 1879. Prosto je nevjerovatna naivnost kojom su nevješti propagandisti pokušavali da izmijene sliku u javnosti. U rukama S. Miloševića, srbijanski mediji, a posebno dnevni list “Politika” i RTS – sistematski su širili strah od genocidne prijetnje. Jedna laž smišljena za pothranjivanje mržnje prema neprijatelju, koju su pronosili srpski mediji, bila je da Muslimani u Sarajevu pod opsadom izgladnjele životinje u gradskom zoološkom vrtu hrane srpskom decom. Tu lažnu informaciju, koju je objavila TV Pale, odnosno glasnogovornik režima Radovana Karadžića na

njoj, voditelj Risto ðogo, a takoñe i pres-agencija SRNA, bez ikakve provjere će da preuzmu Tanjug i mediji pod kontrolom Miloševićevog režima. TV Beograd, u svom dnevniku u 19,30 časova, koji gleda više miliona gledalaca, tako objavljuje informaciju koju je radio-vezom iz Sarajeva dojavila njegova reporterka, koja se nalazi na licu mjesta: “Muslimanski ekstremisti smislili su najstravičniji način na svijetu da muče ljude. Prošle noći, bacali su srpsku djecu lavovima u gradskom zoološkom vrtu. Tako javlja srpska patrola.” “ČUVARI EVROPSKIH VRIJEDNOSTI” Takoñe, u rukama Tuñmana i njegove ultranacionalističke HDZ hrvatski državno-partijski mediji nijesu bili ništa manje civilizovaniji u oslikavanju drugih kao zakletih neprijatelja. Hrvati su se u tim medijima pojavljivali kao “čuvari evropskih vrijednosti od bizantijskih(srpskih) ili islamsko-fundamentalističkih varvara.” Mitsko stvaranje i veličanje nacionalnih junaka I bosanski su muslimani, takoñe, razvijali vlastitu vrstu ultranacionalističkih medija, šireći antisrpska i antihrvatska osjećanja. A kada su jednom osloboñeni demoni balkanskih mitova i istorije, preplavljujući novinske strane i radio i TV programe zastrašujućim pričama o vječitim neprijateljima, mediji pod kontrolom ultranacionalista postali su generatori – a ne samo svjedoci – terora, ubistava i progona. “Borba” je, naime, za vrijeme komunizma bila najkontrolisaniji list, pošto se smatralo da njena ureñivačka linija odražava zvanični jugoslovenski stav. Bila je to zanimljiva zamjena uloga na beogradskom tržištu štampe – nekada liberalna “Politika“ postala je propagandna truba Miloševićevog režima, a nekada striktno kontrolisana “Borba” postala je jedini list otvoren za sučeljavanje argumenata, a kao nerežimski mediji egzistirali su i “Feral Tribjun” i “Slobodna Dalmacija” iz Splita, B-92 iz Beograda, podgorički “Monitor”, a 22. oktobra 1990. lansiran je televizijski program JUTEL iz Sarajeva. TRAŽE PRAVEDNO SUðENJE ZA KASANDRU Moć televizije u autoritarnim društvima da razvije kolektivne predstave o

tome šta je pravo a šta krivo, da učini da se ljudi okupljaju i čak ratuju oko naše stvari kako je oblikovana tim TV predstavama, ilustrovana je na ironičan način pričom o tome kako su stanovnici srbijanskog gradića Kučevo reagovali na venecuelansku sapunsku seriju Kasandra. Kako piše Dubravka Ugrešić, u svojoj knjizi Kultura laži: “Kada je heroina Kasandra, zaglavila u zatvor u jednoj od epizoda, razljućeno stanovništvo Kučeva poslalo je peticiju sa oko 200 potpisa predsjedniku Venecuele zahtijevajući da se nevina Kasandra smjesta oslobodi. Oni su otišli i dalje pišući Vatikanu da se Kasandra proglasi sveticom, a zatim i Haškom tribunalu, zahtijevajući da se Kasandri omogući fer suñenje u Srbiji”. Možda bi neki rado ovakav postupak objasnili zaostalošću, primitivizmom ili nepismenošću mještana, ali kako, onda, protumačiti činjenicu da je godinu dana nakon vijesti o odnosu mještana ovog mjesta u Srbiji prema Kasandri, objavljena vijest da su stanovnici jednog mjesta u okolini Mančestera u Engleskoj, gledajući neku sapunsku operu, postupili na isti način - organizovali su se tražeći pravedno suñenje za glavnu junakinju. U nacionalnim okvirima, mogućnost manipulacije i dominacije elektronskih medija još je veća, pogotovo kada država ima monopol nad njima. Ono što su istraživači medija prvo uočili u medijskom izvještavanju u Srbiji i Hrvatskoj, tokom zbivanja 90-ih, bila je relativno mala zastupljenost žanra vijesti, u odnosu na druge žanrove. Riječ je manje od 10 procenata vijesti – i to je podatak koji je sličan i za Hrvatsku i Srbiju. Uzorak za ova istraživanja bili su “Vjesnik” i “Politika”. FALSIFIKOVANE I LAŽNE VIJESTI Zašto je važno razmišljati o ovom procentu? Iz razloga što je stvoren sasvim pogrešan utisak da su mediji sa prostora bivše Jugoslavije, svoj uticaj i širenje govora mržnje ostvarivali najviše preko falsifikovanih i lažnih vijesti i dnevnih informacija. Meñutim, daleko dominantniji žanr bili su komentari tih vijesti, komentarisani izvještaji, feljtoni i intervjui. Kada bismo medijsku proizvodnju sveli na dva industrijska pogona – onaj dnevni, vrući, koji je punjen dnevnim vijestima, i onaj dugoročni sporiji – hladni pogon, koji se pravio od već postojećih nacionalnih i političkih predrasuda i netrpeljivosti, odmah bi nam bilo jasno kakav je odnos snaga i šta djeluje dublje i trajnije. Vrući pogon, naime sam sebe obnavlja i poništava, jer svaka nova vijest potiskuje onu staru, zbog toga je tako malo onoga što pamtimo kao vijest. Prepričavanje i tumačenje dogañaja, njihovo povezivanje sa bližom i daljom prošlošću, stvaranje jedinstvene mitske slike o vječitom žrtvovanju svoga naroda, o genocidnom karakteru i prevrtljivosti i pokvarenosti drugih naroda

– to je bio zadatak koji su podjednako vrijedno obavljali ne samo mnogi novinari, nego i mnogi intelektualci. O balkanskim naravima mnogo govori jedna anegdota iz perioda neposredno nakon Drugog svjetskog rata, kada je u Bosni, komšija i kum - Srbin prenoćio kod kuma - muslimana i cijelu noć nije mogao zaspati jer je u neko doba noći čuo kuma kako kaže ženi – “Ma zaklat ću ga.“ Ujutru je, poslije neprospavane noći, sve bilo jasno: za doručak poslužen pijetao koji je preglasno kukurikao. HRVATSKI POVIJESNI KRUG “U novijoj praksi sa dozom podsmijeha se govori o prevari koju je beogradski novinar Nebojša Jevrić izveo sa američkim kolegom Rajom. Naime, tokom ratnih sukoba u BiH, njih dvojica su u hotelu “Terma”, na Ilidži, uz piće razmjenjivali informacije sa ratišta, pa je Jevrić u povjerenju “otkrio” da je najveći silovatelj muslimanki u Bosni izvjesni Gruban Malić. Poslije manje od mjesec dana ovo ime se našlo na listi haških optuženika, što indirektno povezuje američkog novinara sa obavještajnim službama koje su klasičnu dezinformaciju prenijele dalje. Najsmješnije je što u stvarnosti takva osoba ne postoji, već je riječ o literalnom junaku iz romana Heroj na magarcu, Miodraga Bulatovića. Tek poslije nekoliko godina ime je skinuto sa haških potjernica, uz obrazloženje Karle del Ponte “da to ne radi zbog nedostatka dokaza”. Analizirajući pohvale koje je u hrvatskim medijima dobio Franjo Tuñman poslije operacije Oluja (avgust 1995), Ivo Žanić je obratio pažnju na one u kojima je tadašnji hrvatski predsjednik predstavljen kao čovjek koji je Hrvatskoj vratio ne samo dio državne teritorije, nego još i slogu izgubljenu u 11. vijeku, za vrijeme kralja Zvonimira (1075-1089). Tako je Tuñman izvršio čin koji je u hrvatskim medijima nazvan „svršetkom hrvatskog povijesnog kruga“. Etnički mješoviti brakovi su češći u gradovima nego na selu. To je jedan od razloga što su posljednjih godina mitske priče o politici pune podozrenja i otvorenog neprijateljstva prema urbanim sredinama, mada se u tim pričama gradovima pripusuju i drugi loši i dekadenti oblici. SVI BI DA PROŠIRE GRANICE - Od kada je počeo grañanski rat u bivšoj Jugoslaviji - piše Sreten Vujović u knjizi Grad u sjenci rata, - “u širokom arsenalu ratne propagande, kao sastavni dio ratne strategije, primjetni su i negativni stereotipi o gradu.

Gospodari rata i njihovi apologeti meñu nacionalnim ideolozima u odgovarajućim prilikama, javno preko sredstava masovnih komunikacija, saopštavaju svoje sudove o zloćudnosti i izopačenosti grada, o neprirodnosti meñuetničke koegzistencije, o trulom kosmopolitizmu gradova i sl”. Objašnjavajući pojam prirodnih granica, Larousse u „Grand dictionnaire universel du XIX sciecle“ (izdanje 1866-67) navodi ove riječi Sen Mark Žirardena: „Zanimljivo je što nikada nijedna nacija nije zbog poštovanja prirodnih granica pomišljala da treba da umanji svoje posjede i skrati svoje granice, nego svaka nacija traži u geografiji prirodne meñe uvijek i samo zato da bi proširila svoju teritoriju“. Nacija je zamišljana kao živo biće, narodni organizam. Prema nekim verzijama srpskog mita, Bosna i Hercegovina je dio srpskog nacionalnog tkiva, i to dio koji je tokom istorije trpio najteže ozlede, o čemu svjedoči i etnička slika, za koju se kaže da liči na kožu leoparda čije su šare ili pjege ustvari spske rane. Istom rezervoaru slika obraća se ruski pisac Aleksandar Solženjicin u jednom intervjuu, koji prenosi „Politika“ (17 januar 1995). Operacionalizacija stavova stranaka i nacionalizama Objašnjavajući zašto, po njegovom mišljenju, Rusija treba da prizna nezavisnost Čečenije, Aleksandar Solženjicin kaže: “Kad je gangrena zahvatila jedan dio tijela, očigledno je da taj dio treba amputirati i tako spasti organizam“. Tim strahom od zasijecanja tijela nacije, od penetracije stranog tijela u tkivo narodnog organizma natopljen je jedan anonimni letak sa pozivom Hrvatima da se klone Srba (prenijet u Dugi od 10. oktobra 1992). Tu je, izmeñu ostalog, dato i ovo uputstvo: „Ne družite se sa Srbima i ne prijateljujte sa njima, jer tako izbjegavate njihovo ulaženje u hrvatsko narodno tkivo“. SUKOB IZMEðU KULTURE I VARVARSTVA I u političkom govoru u Sloveniji i Hrvatskoj primjetno je bilo nastojanje da se političke i vojne akcije koje su se tamo preduzimale opravdaju i legitimišu kao poduhvati koji su u skladu sa vrijednostima i interesima evropske kulture. Navodno je u interesu Evrope, npr., da se na tlu bivše Jugoslavije povuče i utvrdi nova granica izmeñu „njenog zapadnog i njenog istočnog dijela, odnosno izmeñu skromne i radne zapadno-katoličke tradicije i violetnog, pokvarenog orijentalno-vizantijskog nasleña“, kako se izrazio

slovenački ministar za nauku, Petar Tancig, juna 1991. Jedno istraživanje o ulozi medija u ratu u Hrvatskoj, koje navodi Mark Tompson u knjizi Proizvodnja rata, pokazalo je da su hrvatski mediji, izvještavajući o ratnim zbivanjima, sistematski isticali pripadnost Hrvatske evropskoj kulturi i varvarizam agresora i njegov manjak kulture. Avgusta 1995. neposredno poslije operacije Oluja, u kojoj je hrvatska vojska protjerala iz Krajine srpsko stanovništvo, zagrebački list Arena objavio je (11. avgusta 1995) specijalni broj posvećen tom dogañaju, u kojemu je u više objavljenih priloga, rat izmeñu Hrvata i Srba predstavljen kao sukob izmeñu kulture i varvarstva. Tako se u jednom tekstu opisuje ulaz hrvatske vojske u Petrinju, u grad za koji se kaže da je za vrijeme dok je bio pod srpskom kontrolom pretvoren u svinjac. „Nekulturni i lijeni Srbi potpuno su zapustili Petrinju, tako da je i sat na glavnom trgu bio u kvaru. Jadni bili,“ piše novinar Arene, 'nisu obraćali pažnju na sat.“ VIŠESLOJNI GOVOR MRŽNJE Inspiraciju za ovakav portret svojih nekulturnih neprijatelja, novinari Arene mogli su da nañu u člancima koje je list bosanskih Srba „Javnost“ – u broju objavljenom 22. juna 1995, dakle dvadesetak dana prije slavodobitnog specijalnog izdanja „Arene“ – posvetio ulasku Mladićeve vojske u Srebrenicu. U jednom od tih članaka osloboñenje Srebrenice se slavi kao čišćenje „jedne mrlje na karti.“ Riječ je o „mrlji zaostalosti, primitivizma i nekulture“ muslimanskog stanovništva Srebrenice i „vraćanja tog grada u civilizaciju“ poslije ulaska Mladićevih vojnika. „Zahvaljujući njima Srebrenica se slobodno provjetrava, objašnjava novinar, ali je vazduh još težak neprijatan i natopljen mirisom ustajalosti. To su iza sebe ostavili ljudi koji ne vole široke i otvorene prozore i ulice“. Jezikom mržnje u medijima se nastojalo da se utiče na stvaranje opšte psihologije, vladajućeg mišljenja koje je neophodno za funkcionisanje političkog sistema. Jezik propagande postaje u ratu jezik ratovanja, u politici sredstvo vladanja, u religiji sredstvo ubjeñivanja. Najvidljivije je to u politici gdje se jezikom manipuliše kako bi se prikrila istina. Tako je muslimanska vojska u srpskim medijima nazivana muñžahedinima, Alijinim plaćenicima, fundamentalistima. Emitovani su komentari puni uvreda, pa su vladajući krugovi, na ovoj ili onoj strani, pa čak i cijeli narodi, bez zazora proglašeni četničkim, odnosno ustaškim, ili Džihadovskim, genocidnim i sl. U centralnoj informativnoj emisiji TV Dnevnik emitovanoj 1992. godine na televiziji bosanskih Srba, urednik uporeñuje tadašnju muslimansku teritoriju i čita sudbinu stanovništva tog entiteta gledajući u filñžan za kafu. Neetično

je ponašanje urednika koji je Dnevnik počinjao kadrom u kome pere noge u lavoru, aludirajući na zaostalost muslimanskog naroda, što je još više produbljivalo antagonizme i mržnju prema pripadnicima ovog naroda. NOVINARI U FUNKCIJI POLITIKE Prisustvo nacionalnih junaka u vrijeme mira uglavnom je diskretno i svodi se na javni prostor. Njihove slike i njihove biste su u muzejima i galerijama, u zvaničnim prostorijama i kancelarijama, pa čak i u vicevima. Čak i spomenici junaka, podignuti na otvorenom prostoru, na trgovima ili u parkovima, u vrijeme mira ostaju skoro neprimijećeni. Ali, u vrijeme ratova dolazi do njihove ekspanzije i vide se svuda, zauzimaju mjesto za rad i prostor privatnog života. Sredinom 80–ih godina 20. vijeka u Srbiji je počela da raste ponuda portreta Svetog Save, Karañorña i Njegoša, kao i drugih slika sa motivima iz nacionalne istorije. U isto vrijeme, na tržištu popularne muzike naglo se povećala ponuda i prodaja ploča i kaseta sa neofolklornim pjesmama, posvećenim dogañajima iz srpske junačke prošlosti, legendarnim junacima i nastavljačima njihovih podviga u moderno vrijeme. Jedna privatna radio stanica, osnovana u Beogradu, u vrijeme početka rata u Bosni, emitovala je isključivo tu vrstu pjesama, a i sama stanica je imala herojsko ime – Radio Ponos. Praktično, mediji i novinari su bili (i jesu i sada) u priličnoj mjeri u funkciji političkog operacionalizovanja stavova stranaka, nacionalizama i sl. Zato se i kaže da su jugoslovenski novinari doprinijeli raspadu zemlje. Ekspanzija junaka u vremenima kriza i rata ne zadržava se u granicama tradicionalnih žanrova folklora. Da ne bi ostavila van svog uticaja veliki dio mladih koji pjesmama u folklornom stilu pretpostavljaju internacionalnu pop-kulturu, propaganda heroizma i junaka pokušala je da se prilagodi i ukusu, žanrovima, ponašanju i kolektivnim vrijednostima vezanim za tu kulturu. Takvim preokupacijama nadahnuti su bili neki pokušaji da se tematika rata u bivšoj Jugoslaviji izloži jezikom stripa. “Autori stripa ‘Vitezovi Kninske Krajine’, pokušali su da stvore srpskog ratnog junaka koji se odlikuje nekim osobinama svojstvenim modernim junacima stripa (šampion karatea, pilot helikoptera, poliglota i šarmer, itd.) i koji istovremeno otelovljuje srpske nacionalne vrijednosti – on se bori za svoj narod, zove se Sava i ima dušu Obilića. Na istoj ideji zasnivaju se i stripovi sa ratnim junacima nastali tokom rata u Hrvatskoj i BiH – Superhrvoje. (Slobodna Dalmacija, 1992) i Zelene beretke (Gorčin, Tuzla, 1994).”

OBAZRIVOST KANDIDATA Manipulativna diktatura kod malih naroda i nerazvijenih zemalja često pribjegava duhovnom nasilju nad vrijednostima iz prošlosti. Bježanje masa iz surove realnosti i slučajnosti u fikciju, fantaziju i homogenost uspješno potpomaže totalitarna propaganda. U jugoslovenskoj krizi sopstveni narod se prvenstveno motiviše kombinacijom svijesti o istorijskoj superiornosti i uvjerenja o vjekovnim nepravdama. Meñutim, postojali su primjeri i korektnosti u političkom marketingu i propagande na ovim prostorima. “Ilustrativan primjer imamo na predsjedničkim izborima u Makedoniji 1999. godine, gdje su na izbore izašla tri kandidata iz redova stranaka koje su zajednički formirale vladu i ta je činjenica dovela do dosta oštrih sukoba u samoj vladi. Budući da su dva kandidata bila iz redova makedonskog naroda, a treći Albanac, izrazito su pazili da ni na koji način ne povrijede albanskog kandidata. S druge strane predsjednički kandidat najjače opozicione stranke vrlo je oprezno u kampanji nastupao prema predsjedničkim kandidatima na čije je izborno tijelo računao u drugom krugu“. Autoritarnost, ksenofobija i sklonost radikalizmu Period tranzicije tokom 90-ih karakterisala je retradicionalizacija, kao dio šireg procesa krize i poremećaja vrijednosti i regresije, širenje i jačanje autoritarnosti, ksenofobije, zatvaranje od svijeta i polet nacionalizma, a sve pod uticajem niza nepovoljnih društvenih i političkih okolnosti, raspada zemlje, grañanskog rata, priliva izbjeglica, hiperinflacije, ekonomskog propadanja i nezaposlenosti. Može se reći da su glavne odlike političke kulture ovih godina bile autoritarnost i ksenofobija kao i masovna sklonost stanovništva ka radikalnim rješenjima, očigledno kao posljedica teških ekonomskih i drugih egzistencijalnih frustracija. TRAŽENJE ŽRTVENOG JARCA Tako se, usljed masovno indukovanih osjećaja nesigurnosti i agresivnosti, poremećaja društvenih vrijednosti, lako moglo manipulisati putem poznatih psiholoških mehanizama – traženja žrtvenog jarca (eng. Scapegoating),

fiktivnih unutrašnjih i spoljašnjih krivaca, tj. pomjeranja agresije), načela zavadi pa vladaj, socijalne demagogije i hljeba i igara. Iz brojnih izvještaja, studija, članaka i svjedočanstava proizilazi da je zajednička crta nacionalnih političkih programa u bivšoj Jugoslaviji, prisutnih od kraja osamdesetih godina, pa do prvih godina trećeg milenijuma, to što su ih podržavali i omogućili mediji koji su postali najvjerniji službenici nacionalističkih stranaka na vlasti u pojedinim republikama. Jer, za razliku od raznih filozofija, ideologija lakše postaje program djelovanja. Nove vlasti, nastale nakon sloma bivše Jugoslavije, zaista su se poslužile medijima kao oružjem, koje može da doprinese ostvarenju njihovih kratkoročnih i dugoročnih političkih ciljeva. Da bi to ostvarila, svaka vlast je u svojoj republici nastojala da zavlada medijima na svojoj teritoriji, a naročito televizijom, pretvarajući ih u instrumente režimske propagande sa zadatkom da se stanovništvo “pridobije” za svoje političke zamisli i akcije. To je doživljavalo kulminaciju na izborima, tako da se vremenom stvarao utisak „da izbori mogu nešto da promijene – zabranili bi ih“. Tadeuš Mazovjecki, specijalni izvještač, koga je imenovala Komisija za ljudska prava Ujedinjenih nacija, rano je upozorio na negativni uticaj odreñenih sredstava javnog informisanja na jugoslovensko javno mnjenje. U svom Specijalnom izvještaju o medijima, iz decembra 1994. godine, on objašnjava naročito sljedeće: “Od početka sukoba, informacije koje su objavljivali mediji u bivšoj Jugoslaviji u suštini su se sastojale u nacionalističkom diskursu i sveprisutnim napadima i uvredama uperenim protiv drugih naroda. Ne iznenañuje”, dodaje on, “što je taj fenomen direktno doveo do užasnih zvjerstava na bojištima, kao i na cijeloj teritoriji”. MEDIJI POMAŽU OČUVANJE VLASTI U ovom vremenu, na ovim prostorima nije bilo teško staviti znak jednakosti izmeñu nekog medija i političke stranke za koju radi, jer, vladajućim političkim strankama bilo je jasno koliku moć imaju mediji i da je kontrola onoga što oni objavljuju neophodna za opstanak na vlasti. Strategija preživljavanja i geto-svijest prirodna su posljedica tih manipulacija stanovništvom. Paradoksalno, većina pripadnika niže klase, koja je inače pomenutim destruktivnim procesima višestruko u meñuvremenu uvećana, čemu je doprinio i propast srednjeg sloja društva, zaštitu i nadu je potražila upravo kod onih koji su za postojeće stanje najodgovorniji. Time je osnažena ne samo podanička politička kultura, već i tradicionalno parohijalna svijest kod

najvećeg dijela birača. Ovaj začarani krug ne može se brzo prevazići, jer su pristalice grañanskog društva još malobrojnije, a alternativne političke opcije marginalizovane i fragmentizovane. U konfliktima na Balkanu ima mnogo istina, i teško je naći onu pravu. Stalna opterećenost prošlošću, neizvjesnom budućnošću, strahom od manjinske sudbine i revanšizma, koordinate su koje razorno djeluju na svaku zajednicu uspostavljenu na prostoru Balkana. Tragičnim raspadom bivše federacije i krvavom jugoslovenskom dramom, koja se u uslovima tektonskih poremećaja na globalnom planu odigrala pred našim očima, raspršene su predstave o svijetu kojeg smo zamišljali i kojem smo se nadali. PROCES SPOR I - TRAGIČAN Proces tranzicije iz komunističkog u demokratsko društvo pokazao se na Balkanu veoma spor i tragičan. Opšti trend porasta značaja masmedija, kao što se može zaključiti, nije zaobišao ni prostor Balkana. Sredstva masovnih komunikacija postala su osnov u propagiranju raznih vidova političkih ideja. Tome se pridružilo i sve češće korišćenje bilborda i reklamnih panoa, postavljenih na promjetnim mjestima, putem kojih se nastoji na slikovit i jednostavan način privući pažnja za odreñeni politički program i stav. Takoñe se putem brojnih vladinih-nevladinih organizacija i raznih „nezavisnih“ udruženja grañana nastojalo i nastoji steći utisak o slobodi izražavanja, pluralizmu i na indirektniji način pridobiti u javnosti podrška za odreñenu ideju. Senzacionalističkim oblikovanjem informacija zadovoljava se pažnja i znatiželja čitalaca, slušalaca i gledalaca. To su, u osnovi, savremeni metodi otuñenja informacija od čovjeka, odnosno, takvo profiliranje i selektovanje odreñenih informacija koje nijesu toliko važne za njegovu društvenu egzistenciju, čime se osigurava stabilnost postojećeg režima. Razmatrajući ovu situaciju, Jirgen Habermas sa pravom konstatuje: „Od grañana se više ne očekuje da rezonuju, od njih se očekuje aklamacija i aminovanje politike onih kojima je, takoñe, vještačkim putem stvoren prestiž...“ UMJESTO ZAKLJUČKA Kao što se može zaključiti, proces političke propagande u tragičnim sukobima na Balkanu tokom posljednje decenije 20. vijeka, karakterisala je surova i bespoštedna borba sa političkim protivnicima, putem medijskog govora mržnje, monopolom i kontrolom medija, kao i njihovom cenzurom i

zabranom rada “nepodobnih”. Sama autoritativna tehnika vladanja (preko noći preobraćenih komunističkih lidera u nacionaliste, „branioce nacionalnih interesa“, „očeve domovine“ i „voždove“) svodila se na surovi obračun sa svim potencijalnim oponentima (korišćenjem raznih vidova njihove diskreditacije, lijepljenjem etiketa izdajnika nacionalnih interesa, stranih plaćenika, pa i fizičkog uklanjanja, zloupotrebom raznih sportskih navijačkih grupa, korišćenjem raznih insajdera u opozicionim strankama kako bi se one rasparčale u momentima kada bi postale opasne za postojeći režim), korišćenjem emocionalno nabijenih nacionalističkih izjava radi prikupljanja poena kod birača. Propagandna načela percepcije, vrijednosti i načelo potreba su (izmeñu ostalih) naročito dolazila do izražaja. Od propagandnih tehnika su preovladavale: tehnika istina i neistina, tehnika ponavljanja, tehnika glasina i emocija. Proces na stavove pojedinca i širokih masa odvijao se putem tehnika emocionalnog sendviča, upotrebom stereotipa (naročito u odnosu prema pripadnicima drugih etničkih skupina i konfesija, ili pak političkih oponenata), tehnikama prenosa emocija i imena, kao i manipulacijama osjećanjima, nesigurnošću i konformizmom. KRAJ