ryszard skrzypiec mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie lesznowola

Ryszard Skrzypiec

Mapa społecznej

aktywności obywatelskiej

w gminie Lesznowola

Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej

przy Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego

Warszawa 2008

Ta praca objęta jest licencją Creative Commons Uznanie autorstwa -

Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 2.0 Polska

Aby zapoznać się z kopią licencji należy odwiedzić stronę:

http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/pl/

Redakcja: Ryszard Skrzypiec

Redakcja językowa: Dorota Piekut

Redakcja serii: Piotr Frączak

Zdjęcie na okładce: Dariusz Piekut

Publikacja powstała w ramach badań prowadzonych przez

Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej

przy Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego

ISBN: 978-83-61411-00-0

Wydanie I

Warszawa 2008

Fundacja Rowzoju Społeczeństwa Obywatelskiego

ul. Zakopiańska 21 m. 3/4, 03-934 Warszawa

www.frso.pl

Skład i łamanie, druk: DD Studio (www.ddstudio.pl)

3

Spis treści

Piotr Frączak, Ryszard Skrzypiec

Koncepcja badania „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola 2005-2007” ........................ 9

Wprowadzenie ........................................................................ 9

O idei tworzenia map społecznych ........................................ 12

Cele badań realizowanych przy zastosowaniu Mapy społecznej aktywności obywatelskiej ......................................................... 13

Przedmiot badań przy użyciu Mapy społecznej aktywności obywatelskiej ........................................................................... 14

Rozumienie społecznej aktywności obywatelskiej .................... 15

Aktorzy aktywności ............................................................... 18

Ekonomia społeczna ............................................................ 20

Lokalne społeczeństwo obywatelskie ........................................ 21

Manifestacje społecznej aktywności obywatelskiej ................ 23

Przestrzenny rozkład społecznej aktywności obywatelskiej ..... 23

Dominujące formy społecznej aktywności obywatelskiej

(zbiorowej i indywidualnej) ............................................... 24

Przeważające orientacje (motywacje) społecznej aktywności

obywatelskiej ...................................................................... 28

Płaszczyzny analizy Mapy społecznej aktywności obywatelskiej ...... 31

Mapa przestrzenna ............................................................ 31

4

Mapa strukturalna ............................................................ 32

Mapa funkcjonalna ............................................................ 34

Symboliczna mapa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego ... 34

Założenia i przebieg badania społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola ........................................ 35

Cel pierwszego etapu badania ............................................. 35

Techniki i narzędzia gromadzenia danych w pierwszym etapie .... 35

Przebieg i rezultaty pierwszego etapu badania .................... 36

Cel drugiego etapu badania ...................................................... 37

Techniki i narzędzia gromadzenia danych w pierwszym etapie ..... 38

Przebieg i rezultaty drugiego etapu badania ......................... 38

Ryszard Skrzypiec

Charakterystyka gminy ................................................... 41

Terytorium (położenie, struktura) ...................................... 42

Ludność (cechy demografi czno–społeczne, rozmieszczenie

w przestrzeni gminy) ........................................................ 43

Ekonomia lokalna (budżet, przedsiębiorczość, rynek pracy) ..... 43

Infrastruktura społeczna ..................................................... 53

Ryszard Skrzypiec

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli ..... 57

Aktywność polityczna mieszkańców gminy Lesznowola ....... 57

Zachowania polityczne lokalnej społeczności .............................. 58

Orientacja na „małą ojczyznę” ................................................. 67

Odtwarzanie lokalnej elity władzy ......................................... 72

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola ... 76

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli ...... 79

Aktorzy społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola ... 84

5

Forma i pola działań ........................................................... 87

Lokalna aktywność w 4 obszarach ........................................ 88

Procesy i czynniki kształtujące społeczną aktywność obywatelską w Lesznowoli .................................................... 107

Gmina Lesznowola w procesie zmiany ................................. 108

Społeczność lokalna w działaniu ......................................... 145

Procesy i czynniki kształtujące społeczną aktywność

obywatelską w Lesznowoli ................................................... 189

Wspólnota w procesie stawania się ......................................... 193

Mapa jako metoda badania lokalnych społeczności obywatelskich ... 194

Lokalna praca dla lokalnej społeczności z wykorzystaniem

wszelkich dostępnych zasobów .............................................. 197

Wspólnoty in statu nascendi ............................................... 213

Bogusław Jasiński

Glosa do „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola” ................................................... 229

Zbigniew Zagała

Lokalna aktywność obywatelska. Trzy dylematy i ich rozwiązanie ........................................................... 239

Wstęp ............................................................................... 239

Portret Lesznowoli ............................................................ 241

Trzy dylematy .................................................................. 244

Zakończenie ..................................................................... 249

Bibliografi a .................................................................. 251

Załączniki ..................................................................... 261

Załącznik 1 Mapy ............................................................ 261

6

Załącznik 2 Tabele ............................................................. 272

Załącznik 3 Wykresy ......................................................... 280

Załącznik 4 Respondenci badania „Mapa społecznej

aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola” ................. 282

Załącznik 5 Zagadnienia węzłowe do badania wpływ

projektu „Partnerstwo dla Rain Mana” na społeczność lokalną ... 287

Załącznik 6 Spis map, tabel, wykresów i załączników ........ 292

Załącznik 7 Skróty stosowane w tekście i na Mapach .......... 295

Badanie „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola 2005-2007” zostało zrealizowane w ramach reali-zowanego od 2005 roku, a sfi nansowanego przez PIW EQUAL projektu „Partnerstwo dla Rain Mana” przez konsorcjum, które-go liderem jest Fundacja Synapsis http://www.partnerstwo-sy-napsis.pl/.

Publikacja składają się z następujących części: „Koncepcja ba-dania – Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola 2005-2007”, której współautorem jest Piotr Frą-czak, „Charakterystyka gminy”, „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli” uzupełniona dwoma głosami re-cenzentów profesora Bogusława Jasińskiego i doktora Zbignie-wa Zagały. Na końcu zamieszczono bibliografi ę oraz załączniki w postaci map, niektórych tabel, scenariusza wywiadu swobod-nego, charakterystyki respondentów, zestawienia map, rysunków i tabel oraz spisu skrótów używanych w tekście.

Autor raportu serdecznie dziękuje członkom zespołów badaw-czych z 2005 r. Piotrowi Frączakowi, Arturowi Jóźwikowi i Ra-dosławowi Juraszkowi oraz z 2007 r. Marcinowi Jewdokimowi i Tomaszowi Kasprzakowi. Szczególnie podziękowania składam Marcinowi Jewdokimowi za cenne komentarze i uwagi do anali-zy problemów węzłowych w drugim etapie badania.

Ryszard Skrzypiec, Kobiór 9 marca 2008 r.

Piotr Frączak, Ryszard Skrzypiec

Koncepcja badania „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola 2005-2007”1

Wprowadzenie

Obserwacja funkcjonowania różnorodnych lokalnych społeczności, zachodzących w nich procesów społecz-nych, sposobów radzenia sobie przez nie z problemami

społecznymi czy zaspokajaniem potrzeb swoich członków po-zwala stwierdzić, że jednym z wielu czynników przyczyniających się do tej różnorodności są zachowania mieszkańców. Zachowa-nia manifestujące się większym lub mniejszym zainteresowaniem sprawami swojej miejscowości, bardziej lub mniej gremialnym uczestnictwem w wyborach władz lokalnych, powszechnym lub znikomym czytelnictwem lokalnych gazet, masowym lub ślado-wym członkostwem i aktywnością w lokalnych stowarzyszeniach czy wreszcie w obecnej dobie większą lub mniejszą aktywnoś-cią na internetowych forach zajmujących się sprawami własnej miejscowości. Społeczności lokalne różnią się zatem typem ak-tywności publicznej, ale wydaje się, że równocześnie przemiany

Niniejszy wykład metodologii „Mapy społecznej aktywności oby-watelskiej” jest rozszerzoną wersją artykułu złożonego do publikacji pokonferencyjnej Metody i techniki badania społeczeństwa obywatelskie-

go. Jak badać działania społeczne? zorganizowanej przez Oddział Po-znański PTS, Instytut Socjologii UAM, Instytut Zachodni oraz Gale-rię Miejska „Arsenał”, Poznań maja r.

10

typu tejże aktywności oddziałują na przeobrażenia samej spo-łeczności. Nieuchronnie pojawiają się więc pytania: „Dlaczego w niektórych wspólnotach aktywność jest wyższa niż w innych?”; „Co sprawia, że w jednych przyjmuje postać koncyliacyjną, zaś w innych buntowniczą?”; „Jakie w istocie są konsekwencje tej ak-tywności dla funkcjonowania społeczności jako takiej?” i wiele innych. Odpowiedzi na te pytania, choć ciekawe z poznawczego punktu widzenia, to na poziomie konkretnych wspólnot mogą stać się czynnikami determinującymi politykę władz samorządo-wych, wpływać na kierunki rozwoju lokalnego, przesądzać o włą-czeniu mieszkańców w dokonujące się zmiany. Skoro mogą, stąd też zadajemy sobie pytanie „Czy?”, a jeżeli tak to „W jakim stop-niu aktywność lokalnych społeczności wpływa na jakość życia wspólnoty jako takiej oraz tworzącego ją bogactwa grup i kate-gorii społecznych czy wreszcie jednostek?”

Badanie aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola pro-wadzone na zamówienie „Partnerstwa” miało zasadniczo zrea-lizować dwa cele. Pierwszy – stworzyć fundament do efektyw-nej realizacji zamierzeń, jakie stawiało sobie ruszające w 2005 r. „Partnerstwo”, czyli stworzenie przedsiębiorstwa społecznego2 zatrudniającego osoby z autyzmem oraz, co z perspektywy ba-dań ważniejsze, włączenie tegoż przedsiębiorstwa w społeczność lokalną. Ten cel został zrealizowany w trakcie pierwszego etapu badania w 2005 r., natomiast w drugim etapie – realizowanym jesienią 2007 r. – skoncentrowaliśmy naszą uwagę na obserwacji zmian, jakich doświadcza społeczność lokalna w okresie reali-zacji projektu, w szczególności na identyfi kacji oddziaływania na ten proces interwencji zewnętrznej, jaką stanowiły działania realizowane przez „Partnerstwo”3.

Zarówno fi zyczne wybudowanie infrastruktury niezbędnej do uru-chomienia działalności tak specyfi cznej fi rmy, jak i jej zorganizowanie poprzez stworzenie schematu organizacyjnego, nabór kadry itp. Chodzi tu przede wszystkim o różnorodne tzw. „miękkie” projekty inicjujące pewne procesy, np. tworzenie strategii rozwiązywania prob-

11

Ideą porządkującą badanie jest koncepcja ekonomii społecznej, co wynika z przedmiotu realizowanego projektu oraz zauważal-nego wzrostu roli ekonomii społecznej w rozwoju lokalnym [Bo-rzaga, Defourny 2001, Leś, Ołdak 2006, Wygnański 2006].

Fakt, iż w obu etapach badania realizowano inne cele, spowodo-wały że chociaż stanowiły one część większej całości, były pro-wadzone w odmienny sposób oraz wykorzystaniem nieco innych technik i narzędzi. W pierwszym etapie koncentrowaliśmy uwa-gę na identyfi kacji przejawów aktywności obywatelskiej, nato-miast w drugim na identyfi kacji procesów społecznych. Więcej na temat przebiegu badania, zastosowanych technik i narzędzi opisano w dalszych częściach niniejszej „Koncepcji”.

Pomimo tych odmienności, efektem końcowym badania jest swoista monografi a w postaci „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej”, ujmującej badany obiekt w szerokim kontekście różnych aspektów jego funkcjonowania. „Mapa” została wykre-ślona na bazie danych ilościowych, jak dane statystyczne, dane urzędowe, czy ofi cjalne wyniki wyborów, zaś zinterpretowana przez odwołanie się do subiektywnych opinii, ocen czy interpre-tacji wyrażanych przez lokalnych liderów.

lemów społecznych, powstawanie organizacji pozarządowych, podej-mowanie nowych form aktywności społecznej (np. idea banków czasu), czy problemów społecznych (np. położenia osób niepełnosprawnych, solidarności ze społeczeństwami zacofanymi).

12

O idei tworzenia map społecznych

Dominik Bartmański w artykule zatytułowanym Podró-

żowanie bez mapy, czyli o (nie)popularnej kulturze teo-

rii społecznej pisze „Nie od dziś znane jest porównanie teorii społecznych do map. Pomagają one tworzyć kartografi ę życia codziennego i akademickiego, określać topografi ę wielkich struktur i specyfi kę małych procesów. Prezentują szerokie pa-noramy kultury i próbują zrozumieć detale jej terenu. Pokazują nam, jak jedne idee rodzą inne i dokąd ważniejsze z nich prowa-dzą na drodze swego urzeczywistnienia. Pomagają interpretować chaotyczną teraźniejszość, rozumieć szybko, a czasem i ochoczo zapominaną przeszłość, wybiegać myślą w przyszłość.” [Bart-mański].

Tworzenie map, stosowanie ich w charakterze narzędzia badaw-czego, czy wykorzystywanie na potrzeby diagnoz społecznych ma stosunkowo bogatą – wywodzącą się m.in. z dorobku szkoły chicagowskiej – tradycję zarówno w naukach społecznych, jak i w praktyce społecznej. Także polskie organizacje pozarządowe próbowały stosować tę ideę do badania potrzeb i zasobów lokal-nych4. Jednak idea opracowanej i stosowanej przez nas metody, „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej” opiera się na od-miennych założeniach, a mianowicie z punktu widzenia celu na-szej działalności, czyli łączenia nauki i praktyki społecznej:

• ważniejsze są działania niż instytucje. Są instytucje, które nie działają, nie prowadzą żadnej działalności, są działa-nia, które są realizowane poza instytucjami [Por. Skrzypiec 2001];

Przykładem praktycznego zastosowania idei jest np. „Mapa po-trzeb” realizowana jako element działań programu „Dialog” [Łotowska : -]. Czy „Mapy instytucji” działających na danym obszarze, w danej branży tworzone bardzo często w oparciu m.in. o informacje zawarte w bazie KLON/JAWOR [Zob Skrzypiec ].

13

• znaczenie ma rozkład przestrzenny (miejsce), typy i meto-dy działania przesądzają – stanowiąc ważny składnik ka-pitału społecznego – o szansach lub barierach w realizacji lokalnej aktywności obywatelskiej.

Cele badań realizowanych przy zastosowaniu Mapy spo-łecznej aktywności obywatelskiej

Metoda „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej” (dalej w tekście także jako „Mapa” lub „Mapa aktyw-ności”) służy do badania lokalnego społeczeństwa

obywatelskiego, czyli wspólnoty wyodrębnionej na bazie związ-ków z określonym terytorium, zorganizowanej w ramach pewnej administracji oraz połączonej więziami o charakterze pomosto-wym, a ściśle sposobu działania tej wspólnoty (jej członków, grup i instytucji) wraz z ich skutkami dla jakości lokalnego życia.

Stawiając pytanie: po co badamy? wskazujemy na trzy możliwe do zrealizowania w trakcie badania cele:

• sfotografowanie stanu aktywności społecznej, a na tej pod-stawie zidentyfi kowania zarówno miejsc nasycenia aktyw-nością, jak i „białych plam” w trzech ujęciach:

– przestrzennym (sołectwa, dzielnice, osiedla i inne wy-odrębnione obszary),

– branżowym (pomoc społeczna, wspieranie przedsię-biorczości, kultura itp.),

– form aktywności (akcje, kampanie, instytucje5);

• opis i interpretację lokalnego społeczeństwa obywatelskie-go jako procesu (efektu i przyczyny) zmian społecznych, wskazując na:

Rozumienie tych terminów zostanie podane w dalszej części „Kon-cepcji”.

14

– mechanizmy decydujące o kierunkach rozwoju (zasoby społeczne, kierunki przepływu zasobów, renta położenia),

– obszary stanowiące potencjał rozwojowy (posiadane zasoby społeczne, potencjalne źródła zasobów, wartość dodana);

• rozpoznanie sposobu zarządzania społecznością lokal-ną determinującego możliwości i kierunki rozwoju wspól-noty, co oznacza, iż koncentrujemy się na:

– praktyce zarządzania wspólnotą,

– dominujących relacjach pomiędzy władzą i społecz-nością lokalną lokujących się na kontinuum: partnerstwo – paternalizm/klientelizm – dyktat/uległość (podporząd-kowanie),

– szansach i kierunkach ewolucji zarówno zasad rządze-nia, jak i dominujących relacji.

Zasadniczym celem zastosowania metody „Mapy” na potrze-by niniejszego badania jest pełny opis społeczności lokalnej pod względem aktualnej i potencjalnej partycypacji społecznej mieszkańców we wszystkich ważnych procesach społecznych, kulturowych, politycznych i ekonomicznych danej wspólnoty.

Przedmiot badań przy użyciu Mapy społecznej aktywności obywatelskiej

Jak wynika z zarysowanego powyżej celu badań „Mapa” umożliwia całościowe spojrzenie na funkcjonowanie lokalnej wspólnoty. Przedmiotem naszego zainteresowania jest więc

lokalne społeczeństwo obywatelskie w działaniu, czyli wszel-kie celowe działania jednostek oraz ich zrzeszeń, które wkraczają w sferę publiczną i są adresowane do pozostałych uczestników

15

i użytkowników tej przestrzeni. W szczególności interesują nas takie aspekty tej aktywności, jak:

• motywacje jakimi kierują się w swoich działaniach spo-łecznych członkowie społeczności lokalnej,

• dominujące formy aktywności społecznej w danej zbioro-wości (wspólnocie lokalnej),

• relacje poziome pomiędzy aktorami życia publicznego,

• relacje pionowe pomiędzy władzą a lokalną społecznością.

Rozumienie społecznej aktywności obywatelskiej

Mówiąc o społecznej aktywności obywatelskiej6 mamy na myśli działania jednostek, bezpośrednio lub za pośrednictwem form zinstytucjonalizowanej samoorganizacji, czy poprzez inne in-stytucje, w tym instytucje publiczne7, które wkraczają w sferę publiczną na zasadzie jej zagospodarowywania lub wpływania na pozostałych uczestników i użytkowników tej przestrzeni. Warto w tym miejscu dodać, że dyskusja nad dookreśleniem po-jęcia aktywności obywatelskiej czy uczestnictwa obywatelskiego na poziomie lokalnym, towarzyszyła pracom OBAL-a od same-go początku. Pierwsze podejście autorstwa Jerzego Drążkiewicza zakładało, że chodzi o „aktywność mieszkańców gminy, której celem jest wpływ na decyzję władz lokalnych, przede wszystkim samorządowej” [Drążkiewicz 2002: 23]. Zastosowana na potrze-by pierwszych badań spowodowała, że „brane były pod uwagę tylko takie działania, które znajdowały odbicie w procesie de-cyzyjnym władz lub przynajmniej były adresowane do decyden-tów”. Jednak podążając za sugestią recenzenta wyników tych ba-

Piotr Gliński i Hanna Palska odróżniają społeczną aktywność oby-watelską od aktywności stricte politycznej oraz aktywność społeczną od indywidualnej [Gliński, Palska : -]. Uzasadnienie dla włączenia tych przejawów aktywności do intere-sującej nas kategorii obserwacyjnej [Skrzypiec ].

16

dań [Gliński 2002: 94-95], zgodnie z którą, zastosowanie tego założenia wyeliminowało z pola obserwacji szereg przejawów aktywności zasadniczo obojętnych wobec istnienia i funkcjo-nowania władz i administracji samorządowych znacznie posze-rzyliśmy zakres znaczeniowy terminu, choć nadal kwestia relacji z władzą lokalną jest dla nas jednym z kluczowych problemów badawczych.

Co prawda, rozumienie lokalnej aktywności obywatelskiej na potrzeby niniejszego badania bliskie jest propozycji Glińskie-go i Palskiej, dla których „społeczna aktywność obywatelska”, to taka aktywność podejmowana przez członków danej zbioro-wości, która cechuje się:

• obywatelskim, a więc niepolitycznym, jednak zorientowa-nym pro publico bono, i

• społecznym, a więc nieindywidualnym charakterem [Gliń-ski, Palska 1997: 365-366].

Jednak zdaje się to nie wyczerpywać wszystkich aspektów defi ni-cyjnych tego terminu. Jak pisze Drążkiewicz, akty wność obywa-telską (społeczną) mo że my kla sy fi ko wać dwo jako. Po pierwsze – za M.A. Rose – jako aktywność ekspre syj ną, która pozwa-la zrealizować wspól ne za intere so wa nia osób ucze stni czących we wspól nych działaniach oraz instru men tal ną, która słu ży re ali za cji interesów grupy, np. poprzez uczestnictwo w sto wa -rzy sze niu. Po drugie, jako akty wność sformalizowaną i nie sfor-malizowaną [Zbiegień-Maciąg 1979: 72-73].

Czasami tak rozumiana aktywność obywatelska przybiera postać interwencji pod adre sem wła dzy pu bli cz nej. Celem tej interwen-cji „jest wpływ na decyzje i dzia łania władz lokalnych – przede wszystkim władzy gminnej (rady, za rzą du, urzędu gminy), a ta kże innych ogniw administracji publicznej (rządowych administra cji spe cjalnych, agend woje wódz kich i innych)” [Drążkiewicz 2002:

17

23]. W literaturze ten typ aktywności określa się pojęciem akcji publi cznej8.

W przeciwieństwie do wyżej wymienionych form czynnego uczestnictwa nieco odmienną formę obecności na scenie pub-licznej stanowi bierne uczestnictwo9 w ró żne go ro dzaju przed-sięwzięciach organizowanych przez innych, czyli przejawach ich akty wno ści. Mo że my wręcz mówić o „konsumowaniu” efek-tów akty wno ści innych – aktywnych je dno stek i ich zrze szeń10. Kla sycznym przykładem takiej obecności w sfe rze publicznej jest uczestnictwo w im prezach masowych organizowanych przez różne pod mio ty działające na lo kal nej scenie publi cz nej11.

Co więcej, wy daje się, że w przeciwieństwie do aktywności, tak rozumiane bierne ucze stni ctwo do konuje się głównie indywi-dualnie, choć w postaci zachowań zbiorowych. Natomiast ak-

Jest to koncepcja zbliżona do partycypacji politycznej w ujęciu R.E. Aggera i V. Ostroma [Zob. T Stawecki ]. Rozróżnienie pomiędzy terminami „aktywność” i „uczestnictwo” wydaje się nieco sztuczne, choć odwołując się do ich znaczeń sło-wnikowych możemy termin aktywność skojarzyć z jakąś czynnością, działalnością, ua kty wnie niem, mobili za cją, stymulacją, animacją, oży-wianiem czy pobudzaniem. Zaś uczestnictwo skojarzymy z udzia łem, współ udzia łem, par tycypowaniem. To pierwsze zawsze przybiera po-stać czynną, to drugie w szczególnych przypadkach może przy b rać postać bierną. Zob. także Satori : . W dokonanym przez nas rozróżnieniu nieco modyfi kujemy założe-nia koncepcji T.H. Marshalla, dla którego „aktorzy to aktywni, świado-mi swych praw i korzystający z nich obywatele, natomiast konsumenci to współ za mie szkujący z nimi w społecznościach lokalnych, w osied-lach obywatele o zredukowanych potrzebach ucze stni c twa społeczne-go, osoby bierne.” [Zagała : -]. Pod pojęciem lokalna scena publiczna rozumiemy wyznaczoną fi -zycznymi, administracyjnymi, kulturowymi i ekonomicznymi granica-mi przestrzeń (miejsce), w której przejawia się aktywność różnorod-nych podmiotów, aktorów aktywności.

18

tywność oby watelska, która może przy bierać ró żno rodną postać instytucjonalną i formalną najczęściej prze jawia się w postaci działań zbio ro wych.

Zarówno bierne, jak i czynne uczestnictwo społeczne mogą mieć nie tylko war tość dodat nią, być oceniane jako pożądane z punk-tu widzenia porządku społecznego, ale mogą także negatywnie oddziaływać na ten porządek, czy mówiąc wprost mieć charak-ter patologii, postać zorganizowanych wybryków chuligańskich czy zorganizowanej prze stępczości. Takie zjawiska określa się terminem „brudny” kapitał społeczny [Warren 1999]. Mimo, że ten problem oddziałuje na kształt „Mapy aktywności” z reguły z powodu braku danych wymyka się naszym badaniom12.

Aktorzy aktywności

Niezwykle ważny obszar naszego zainteresowania stanowią „ak-torzy”, czyli instytucje realizujące, animujące i wspie ra ją ce akty-wność obywatelską. Dokonując obserwacji na tym polu musimy zwrócić uwagę na dwie ka te go rie: 1) działające podmioty oraz 2) rodzaj realizowanego przez nie działania.

Identyfi kacja podmiotów, a przede wszystkim przypisanie do od-powiednich klas, np.: pu bli czne – prywatne, działające dla zysku (for profi t) – nie działające dla zysku (not-for-pro fi t), lo kalne – po-zalokalne, „organizacje pożytku publicznego” – „grupy interesu”

Z punktu widzenia koncepcji tzw. „brudnego” kapitału społe czne go to po dejście przyczynia się do zubożenia „ma py społecznej aktywno-ści obywatelskiej”, jednakże z uwagi na dodatnią waloryzację terminu obywatel jest w zupełności uzasa dnio ne. Należy jednak rozważyć za-sadność rejestrowania tego typu zachowań jako wskaźnika dy sfunkcji lokalnej społeczności dopełniającego obraz jej aktywności (np. gęstość zachowań patolo gi cz nych jako we ry fi kacja zidentyfi kowanych inicja-tyw przeciwdziałających tym zjawiskom, usług zaspokajających po-trzeby społeczności w tym zakresie), także jakości lokalnej polityki. [Zob. Gliński : ].

19

[Gliński 2006] pokazuje różnorodność form aktywności lokal-nej, rodzaje i wielkość wykorzystywanych w tym celu zasobów, stwa rza ne szanse i bariery.

„Realizatorami” są wszystkie te podmioty, za pośrednictwem których możliwe jest przejawianie się społecznej aktywności obywatelskiej. Są to przede wszystkim grupy nieformalne, in-stytucje trzeciego sektora, a także wszystkie inne instytucje tak prywatne (np. fi rmy), jak publiczne (szkoły), które obywatele mogą wykorzystać w tym celu. Specyfi czną rolę pełnią instytucje animowania i wspierania aktywności oby wa telskiej. To pierwsze umożliwia rozpoczęcie działalności, to drugie ją podtrzymuje.

Termin animacja jest trudno defi niowalny, jednakże posiłku-jąc się propozycją Małgorzaty Kop czyń skiej, możemy przyjąć, że animacja jest metodą stymulowania rozwoju jednostek, grup i spo łe czno ści poprzez aktywizowanie osób, integrowanie grup, zwiększanie ich uczestnictwa w życiu pu blicznym [Kopczyńska 1993: 36 i n.]. A zatem o animowaniu aktywności obywatelskiej możemy mówić wte dy, kiedy ba dana przez nas in stytucja (jed-nostka sa mo rządu te ry to rial nego, instytucja ad mi ni stra cji pub-licznej, przedsię bior stwo, or ga nizacja pozarzą do wa bądź in ny po dmiot) w sposób upo rząd ko wany inspiruje, pobudza, zachęca lo kalną społeczność do wy zwo lenia istniejącego w niej potencjału społecznego i zaan ga żo wa nia go w ja kąś działalność pu bli cz ną. W nie któ rych sytuacjach animowanie, mówiąc wprost, przyj muje po stać „stwo rze nia warunków do star tu lokalnej inicjatywy”. Tak rozumiana ani ma cja wydaje się bliska przynajmniej jednemu ze zna czeń terminu mobilizacja, a mianowicie mo bilizacji spo-łecznej [Krzysztofek, Szczepański 1993: 66].

Natomiast ze wsparciem mamy do czynienia w sytuacji, kiedy jedna ze stron udziela dru giej bez zwro tnej lub zwrotnej, lecz na preferencyjnych zasadach pomocy przy realizacji danej ini-cja tywy. Pomoc ta może mieć po stać ma terialną (np. udzie la nie do tacji, udostępnianie lokali na pre ferencyjnych wa run kach)

20

bądź nie ma te rial ną (mery to ryczną – pomoc specjalistów przy re ali zacji zadania). Szczególnym przypad kiem wsparcia jest or-ganizacja pewnego systemu, np. „systemu współpracy samorządu terytorial ne go z sektorem organizacji pozarzą do wych”13.

Poza wyróżnionym powyżej podziałem niezwykle istotne dla naszej koncepcji są także inne klasyfi kacje aktorów lokalnych – zależnie od ich roli i sposobu działania. Odwołując się do ty-pologii Jana Herbsta możemy wyróżnić instytucje: mobililizują-ce i wspólnotowe, obywatelskie i hobbystyczne14, zaś za Adilem Narajanem wskazać następujące funkcje trzeciego sektora (ale również każdego z wyróżnionych aktorów aktywności): usługo-dawczą, innowacyjną, rzeczniczą i moni to ru jącą [Gliński 2004].

Ekonomia społeczna

Specyfi cznym typem aktorów na lokalnej scenie publicznej sta-nowią podmioty ekonomii społecznej (przedsiębiorstwa spo-łeczne). Wyodrębniamy je spośród innych z uwagi na rolę jaką przypisujemy im w tworzeniu i rozwoju wspólnoty. Właściwą podstawę do ich funkcjonowania stanowi gospodarka lokal-na [Por. np. Birkhölzer 2006: 25], która sama w sobie może i powinna być traktowana jako element ekonomii społecznej. W tym rozumieniu przedsiębiorstwami społecznymi są instytu-cje wspólnotowe, a także organizacje pozarządowe uczestniczące w wytwarzaniu i wymianie dóbr i usług oraz inicjatywy mające na celu przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poszczegól-

„System ten to trwałe wkomponowanie organizacji w strukturę działań samorządu, to odpowiednie zapisy pra wa lo kal nego, to dobra praktyka współpracy.” [ Jachimowicz ]. W ujęciu Herbsta jest to model „stowarzyszeniowy”, jednak z uwa-gi na jednoznaczną konotację terminu stowarzyszenie, jako pewnej formy organizacyjnej aktora rezygnujemy z jego użycia w tej typologii. Wyjaśnienie wprowadzonych tu pojęć w części „Mapa strukturalna” tego rozdziału [Herbst : -].

21

nych osób i grup. Istotą ekonomii społecznej jest rola, jaką może ona odgrywać „w usamodzielnianiu i wynikającym z niego upod-miotowieniu wspólnot, organizacji i osób” [Wygnański 2006: 21]. Ekonomię społeczną będziemy więc rozumieli jako system zależności pomiędzy instytucjami oraz rodzaje działań, których celem jest podnoszenie jakości życia i aktywizowania mieszkań-ców w kontekście funkcjonowania wspólnoty lokalnej.

Lokalne społeczeństwo obywatelskie

Zakładamy, iż akty wność oby watelska dokonuje się w psycho-społecznej przestrzeni „małej ojczyzny” [Th eiss 2003: 19 i przy-wołana tam literatura]. Tak rozumiana aktywność obywatelska jest także bliska koncepcji partycypacji lokalnej Pawła Sta ro sty, któ rej istota sprowadza się do tego, że członkowie lokalnej wspól-noty działają razem na rzecz ukła du lokalnego użytkując w tym celu lokalne zasoby [Sta ro sta 1995: 197-198]. Cechą, dzięki któ-rej aktywność na biera cha rakteru lokalnego jest – wg Barbary Le-wen stein – fakt, „że zmierza do realizacji potrzeb wyrastających na (...) po dło żu” lokalnym [Le wen stein 1999: 29].

Nie wdając się w dyskusje defi nicyjne wskażemy jedynie za Jackiem Kurczewskim, iż „lokalne społeczeństwo obywatelskie” można postrzegać jako „zorganizowaną dobrowolną współpracę obcych sobie członków społeczności lokalnej na rzecz interesu własnego, cudzego lub ogólnego.” Jak dalej pisze Kurczewski, „Kryterium wzajemnej obcości ma odróżnić związki rodzinne i przyjacielskie od z założenia pozbawionych elementu bezwa-runkowego oddania i lojalności więzi towarzyskich”, jednakże „w szczególnie opresywnych systemach takich jak komunizm sta-linowski [co – przyp. PF, RS] najwyżej rodzina (...) czy grupka przyjaciół mogą być środowiskiem, w którym da się praktyko-wać cnoty obywatelskie.” [Kurczewski 2003: 9]. Takie rozumie-nie wpisuje się w putnamowskie rozróżnienie pomiędzy kapita-

22

łem społecznym wiążącym (bonding) i pomostowym (bridging) czy koncepcją silnych i słabych więzi społecznych. Ten pierwszy dotyczy więzi pomiędzy członkami jednej grupy społecznej, ten drugi odnosi się do sieci powiązań pomiędzy osobami należą-cych do różnych zbiorowości [Putnam 2000].

Wychodząc od tych podstawowych założeń i poszerzając je o do-datkowe aspekty, jak dominujące formy społecznej aktywności obywatelskiej oraz typy relacji pomiędzy władzami a społecz-nością główną kategorią opisu w ramach tego ujęcia jest lokalne społeczeństwo obywatelskie rozumiane:

• w kategoriach wartości jako swoisty kapitał społeczny (wyznawane wartości, wartości realizowane, typy i orien-tacje działań);

• w kategoriach politycznych jako system władzy (stopień rzeczywistej samorządności, „odporność” na negatywne efekty procesów globalizacji i glokalizacji, udział obywateli w systemie władzy (good governance));

• w kategoriach ekonomicznych jako rozwój lokalny ze szcze-gólnym uwzględnieniem ekonomii społecznej stanowiącej ważny element wspólnotowej, solidarnościowej ekonomii15, która znajduje odzwierciedlenie w kategoriach jakości ży-cia: jako 1) diagnoza sytuacji społeczności lokalnej, 2) „na-rzędzie wspomagania zarządzania miastem” (Benchmarks

Projects), 3) „porównywanie i wyrównywanie poziomów jakości życia między różnymi społecznościami lokalnymi” (Neighbourhoods Projects) [ Jabkowski 2005: 235];

• w kategoriach mobilizacji społecznej jako instrument „pobudzenia społecznej aktywności” i/lub mierzenia spo-łecznej sprawności „w środowiskach lokalnych (czy szerzej samorządowych)” [Śliwa 2004: 31].

Por. np. ekonomia społeczna rozumiana jako usamodzielnienie, a w konsekwencji upodmiotowienie wspólnot [Wygnański : ].

23

Manifestacje społecznej aktywności obywatelskiej

Możemy wskazać na 4 podstawowe sposoby manifesto-wania się obserwowanej przez nas społecznej aktyw-ności obywatelskiej:

• rozkład w przestrzeni geografi cznej (fi zycznej), czyli od-powiedź na pytanie o „miejsce” działania,

• formy, czyli odpowiedź na pytanie o „sposób” działania,

• motywacje, czyli odpowiedź na pytanie o „przyczynę” za-angażowania się,

• „relacje” w jakie wchodzą główni aktorzy lokalnej sceny publicznej – przede wszystkim lokalne władze samorzą-dowe i społeczność lokalna – czyli odpowiedź na pytanie o zarządzanie we wspólnocie.

Przestrzenny rozkład społecznej aktywności obywatelskiej

Żadna wspólnota ludzka nie jest jednorodna. Zarówno prze-strzenne rozmieszczenie jej członków, jak i wewnętrzna struk-tura (wiek, wykształcenie, zamożność i inne cechy społeczno-ekonomiczne) są istotne z punktu widzenia działań społecznych. W dużym stopniu mamy tu do czynienia z geografi ą społeczną, która pozwala wyznaczyć:

• granice poszczególnych obszarów społecznych, czyli prze-strzeni zamieszkałych przez osoby o podobnym sposobie życia i systemie wartości, co oznacza, że mieszkańcy jedne-go typu obszaru społecznego wyróżniają się pod względem charakterystycznych postaw i zachowań od mieszkańców innego obszaru16;

• zidentyfi kować centra i rozlokowane wobec nich peryferia;

Mówiąc o obszarach mamy na myśli wyznaczane granicami naturalnymi i sztucznymi (administracyjnymi) przestrzenie zasiedlane przez zbiorowości ludzkie niż płaszczyzny działań. Por. Walmsley, Lewis : .

24

• czy wreszcie dostrzec specyfi czne obszary samoorganizacji i bezradności społecznej oraz nadaktywności i niedoak-tywności interwencji zewnętrznej, w tym instytucji pub-licznych17.

Pytamy zatem o jednorodność lub fragmentaryczność (podział) przestrzeni publicznej (wyznaczanej na przykład przez preferen-cje wyborcze w ramach obszarów wyznaczonych przez natural-ne i/lub administracyjne granice), o typ orientacji (na ojczyznę prywatną bądź ideologiczną [Ossowski 1967: 201-226.]) wspól-noty lub jej części. W przypadku wewnętrznego zróżnicowania o mono bądź policentryczność wspólnoty i wreszcie o formy i przyczyny tego zróżnicowania.

Zasygnalizowane powyżej podziały i wzajemne relacje mogą mieć niebagatelne znaczenie dla zrozumienia funkcjonowania złożonych społeczności lokalnych. W przypadku miast – dziel-nicowych czy osiedlowych, zaś w przypadku wsi – sołeckich czy osadniczych.

Dominujące formy społecznej aktywności obywatelskiej

(zbiorowej i indywidualnej)

Kolejnym sposobem manifestowania się społecznej aktywności obywatelskiej są formy jej realizacji. Badanie tego aspektu każe nam zadać szereg istotnych pytań, a mianowicie:

• o typ (jednostkowego) zaangażowania się.

Typy zaangażowania się jednostek w działania społecz-ne wynikają przede wszystkim ze stopnia uspołecznienia. Obiektem naszego zainteresowania są działania zbiorowe – grupowe bądź instytucjonalne. Jednak nie bez znaczenia są dominujące typy więzi konstytuujące aktorów zbioro-wych. Czy są to silne więzi o charakterze wiążącym, jak te

Warto zaznaczyć, że obu tych obszarów - samoorganizacji i inter-wencji - nie należy utożsamiać.

25

które spajają pierwotne grupy społeczne? Czy może słabe więzi pomostowe charakterystyczne dla grup wtórnych;

• o formy aktywności.

Możemy wyróżnić 3 formy społecznej aktywności oby-watelskiej: akcje, kampanie i działalność instytucjo-nalną. Akcja to jednorazowe przedsięwzięcie dotyczące jednego celu, problemu bądź sprawy realizowane przez jeden podmiot (organizację pozarządową, ruch społecz-ny, konsorcjum partnerów – partnerstwo, czy inny pod-miot, a w szczególnych przypadkach jednostki). Kampania jest sekwencją akcji realizowanych w pewnym otoczeniu instytucjonalnym. Natomiast działalność instytucjonalna charakteryzuje się: ciągłością działania (jak np. w przy-padku prowadzenia domu pomocy społecznej, telefonu interwencyjnego, ale także szkolenia sportowego), wyso-kim stopniem sformalizowania działań (standaryzacja) oraz rozbudowaną infrastrukturą zapewniającą wsparcie logistyczno-techniczne i nierzadko merytoryczne. Ten typ działalności często przybiera postać projektu, czy też pro-gramu. Akcja może zatem być elementem kampanii, zaś kampania wchodzić w skład szerszego programu, projektu. Przy okazji działalności instytucjonalnej mogą być realizo-wane także akcje i kampanie.

Eksploracja form społecznej aktywności obywatelskiej pozwala poszukiwać ich uwarunkowań w tradycji, istnie-jących instytucjach18, a także potrzebach, możliwościach i wyobrażeniach, które przyczyniają się do ich zróżnico-wania (chodzi więc nie tylko o modele dominujące, ale ist-nienie ewentualnych alternatywnych kanałów artykulacji, reprezentacji i zaspokajania interesów);

Chodzi o lokalną infrastrukturę społeczną świadczącą usługi w za-kresie kultury, edukacji, pomocy społecznej, ochrony zdrowia i innych.

26

• o typ relacji pomiędzy władzą samorządową a społecznoś-cią lokalną.

Z perspektywy aktywności lokalnej niesłychanie istot-ne okazują się relacje pomiędzy obywatelami a lokalnymi władzami. Zarówno sposób sprawowania władzy, jak i spo-sób zorganizowania wspólnoty tworzą specyfi czną relację, opartą na wzajemnych oczekiwaniach, wypracowanych sposobach komunikacji, systemach reprezentowania inte-resów. W tym kontekście przyjmując za Jackiem Wodzem, że członkowie lokalnych społeczności kojarzą władzę lokal-ną „nie tylko z formalnymi decyzjami czy w ogóle aktami władczymi poszczególnych ciał przedstawicielskich, lecz z bardzo szeroko rozumianą sferą organizacji życia” [Wódz 2004: 224.], postrzegamy władzę lokalną nie tyle wyłącznie w kontekście jej ustawowych kompetencji, ale jako ważny element życia wspólnoty, zaś samą wspólnotę jako system, w którym relacje władza-obywatele są jednym z podstawo-wych czynników determinujących lokalne społeczeństwo obywatelskie. Natomiast na same relacje władza samorzą-dowa-społeczność lokalna patrzymy z kilku uzupełniają-cych się perspektyw:

– przywództwa lokalnego, czyli mechanizmu regulują-cego wpływ poszczególnych aktorów na zarządzanie spo-łecznością lokalną;

– partycypacji społecznej, wskazującej stopień włączania mieszkańców w procesy decyzyjne;

– ładu społecznego, odpowiadającego na pytanie o fak-tyczny stopień decentralizacji i dekoncentracji władz;

– relacji jako takich – analiza powyższych aspektów cha-rakterystycznych dla badanego lokalnego społeczeństwa obywatelskiego możemy określić dominujący typ relacji między władzą a obywatelami.

27

Szukając relacji pomiędzy fi lozofi ą władzy a siłą samoorganizacji (aktywności obywatelskiej) możemy się pokusić o próbę stwo-rzenia pewnej typologii19 określanej tu jako pole współpracy. Przy czym współpraca – zgodnie z koncepcją Tadeusza Kotar-bińskiego – to zarówno kooperacja pozytywna, jak i negatyw-na, która w istocie przybiera postać konfl iktu i/lub rywalizacji. Tak rozumiana współpraca może czasem opierać się na niechęci czy nawet wrogich stosunkach, jednak odbywa się na podstawie określonych reguł (przede wszystkim formalno-prawnych, które mogą być przekraczane – zob. czarne pole na rys. 1). Tak więc dominujące typy relacji (współdziałania) możemy określić jako:

• paternalistyczne, gdy władza, nawet w dobrych intencjach stara się kontrolować aktywność obywatelską,

• konfl iktowe, gdy obywatele przeciwstawiają się władzy, w tym nadmiernej kontroli z jej strony,

• lobbingowe, gdy wpływ na władzę mają tylko nieliczne, najlepiej zorganizowane i najsilniejsze grupy interesów,

• partnerskie, gdy relacje władza-obywatele opiera się na wzajemnym uznaniu kompetencji i poszanowaniu nie-zależności aktorów przy pełnej jawności działań.

Niezbędne okazuje się sformułowanie kilku zastrzeżeń do po-wyższej typologii:

• Współpraca jest z natury relacją dynamiczną i jej formy mogą zmieniać się w czasie.

• Współpraca tych samych podmiotów może przybierać różne formy w zależności od pola współdziałania.

Typologia znajduje potwierdzenie w wynikach dotychczasowych ba-dań [Zob. Frączak ]. A także, choć nieco na odwrót, wyróżnione przez Piotra Glińskiego te style działania organizacji pozarządowych, które wchodzą w interakcje z lokalnymi władzami samorządowymi – np. styl parapolityczny, symbiotyczny, czy wspólnotowy [Gliński ].

28

• Mówiąc o typie relacji mówimy więc o dominujących jej formach. I w tym kontekście najpełniejszą formą współ-pracy wydaje się partnerstwo.

• Wskazanie na partnerstwo jako na optymalny model współpracy nie oznacza deprecjacji innych form, bowiem ocena ich znaczenia dla funkcjonowania społeczności lo-kalnej musi uwzględniać szeroki kontekst.

Rys. 1 Pola i relacje współpracy

Przeważające orientacje (motywacje) społecznej aktywności oby-

watelskiej

Wymiary organizujące „Mapę” mają charakter symboliczny i w istocie pozwalają poszukiwać odpowiedzi na pytanie o (zasad-niczy) cel lub intencje (motywacje) działań (inicjatyw) podejmowa-nych przez lokalną społeczność na zasadzie samoorganizacji bądź na rzecz tej społeczności na zasadzie interwencji zewnętrznej20.

Natomiast nie pozwalają na wyznaczanie zależności stochastycz-

29

Wartości Rozwój

Dobro wspólne

Dobro jednostki

Rys. 2 Orientacje Mapy społecznej aktywności obywatelskiej

Poszczególne wymiary organizujące „Mapę” odnoszą się do na-stępujących zjawisk:

• „dobro wspólne” – w tym wymiarze odwzorowujemy dzia-łania, których benefi cjentem końcowym jest cała wspól-nota lub wyraźnie określona grupa społeczna (młodzież, seniorzy, niepełnosprawni, mieszkańcy konkretnego osiedla, sołectwa itp.) lub też celem zaliczonych tu działań jest dobro całej wspólnoty czy tak określonej grupy. Przy-kładami konkretnych działań zaliczonych do tej kategorii są np. budowa otwartego boiska sportowego (benefi cjenci mogą z niego korzystać), czy stworzenie instytucji, której celem jest wspieranie młodzieży na rynku pracy;

• „dobro jednostki” – wymiar wskazuje działania, których benefi cjentami są konkretne jednostki. Zarówno bezdom-ny otrzymujący bezpłatny posiłek, bezrobotny uczestni-czący w zorganizowanym kursie przekwalifi kowania za-

nych w obrębie tak skonstruowanej „Mapy”.

30

wodowego czy uczeń korzystający z zajęć pozalekcyjnych są z punktu widzenia tego wymiaru jednostkowym odbior-cą pewnego dobra;

• „wartości” – wymiar dotyczy działań, u podstaw których leżą wartości niematerialne, takie jak np. solidarność z po-krzywdzonymi przez los, tradycja (dziedzictwo kulturowe), prawa człowieka itp. Jeżeli jakieś działanie podejmowane jest w imię religijnego nakazu pomocy bliźniemu, poczucia odpowiedzialności człowieka za ginące gatunki zwierząt, bądź potrzebą pielęgnowania tradycji itp., to powinny być „zaznaczone” na osi wartości;

• „rozwój” – wymiar dotyczy głównie, choć nie wyłącznie działań zorientowanych na rozwój gospodarczy, czyli dzia-łań, które w swojej istocie mają na celu dostosowywanie się lokalnej społeczności do zmieniających się potrzeb rynku, podnoszenia jej konkurencyjności, lokowania no-wych inwestycji (z natury idei „Mapy aktywności” głównie o charakterze ekonomii społecznej) itp. Przykładami tego typu działań są m.in. lokalne porozumienie przedsiębior-ców podjęte w celu wzmacniania ich udziału na rynkach ponadlokalnych. W szerszym rozumieniu terminu rozwój zaliczamy do tej kategorii działania polegające na zwięk-szaniu szans, możliwości, dostępności zasobów (ekono-micznych, materialnych), umiejętności, wiedzy, generalnie zatem zmierzające do wzrostu potencjału zarówno zbio-rowości, jak i składających się na nią poszczególnych jed-nostek. Przykładem tego typu działania są m.in. programy stypendialne, kampanie edukacyjne, treningi.

Natomiast poszczególne działania mogące służyć realizacji:

• wartości wspólnotowych – umieścimy w ćwiartce wyzna-czonej przez osie dobro wspólne i wartości,

31

• rozwojowi wspólnoty – umieścimy w ćwiartce wyznaczo-nej przez osie dobro wspólne i rozwój,

• rozwojowi jednostek – umieścimy w ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro jednostki i rozwój,

• integracji jednostek – umieścimy w ćwiartce wyznaczonej przez osie dobro jednostki i wartości.

Płaszczyzny analizy Mapy społecznej aktywności obywatelskiej

Odzwierciedlenie21 tych manifestacji lokalnej aktywności pozwala wykreślić szereg symbolicznych map aktyw-ności.

Mapa przestrzenna

Społeczność lokalna z perspektywy globalnej stanowi integral-ną całość. Na podstawie różnych wskaźników łatwo można zaklasyfi kować ją bądź do kategorii wiejskiej, bądź miejskiej, aktywnej czy biernej, rozwijającej się lub pozostającej w zasto-ju. Jednak wspólnota lokalna, niezależnie od tego, jak byłaby mała, nie jest jednorodna. W ramach podejścia określanego mianem geografi a społeczna jesteśmy w stanie wskazać obszary homo bądź heterogeniczne, centra i peryferie i, co nie jest bez znaczenia, stwierdzić czy w danej społeczności istnieje jedno dominujące centrum czy też mamy do czynienia z ich więk-szą liczbą. Analiza wewnętrznej struktury wspólnoty lokalnej pozwala określić mocne i słabe strony społeczności, obszary niezaspokojonych potrzeb i możliwej ekspansji, zaś przedsta-wione w formie grafi cznej centra, węzły (rozumiane jako sploty

Agnieszka Jeran odróżnia aktywność odzwierciedlona od aktywno-ści deklarowanej i rzeczywistej. [ Jeran : ].

32

instytucji), a także wyspy aktywności i „białe plamy” społecz-nego zaangażowania umożliwiają zrozumienie mapy lokalnej aktywności obywatelskiej.

Mapa strukturalna

Aktywność obywatelska przejawia się w bardzo zróżnicowa-ny sposób. Są wspólnoty, gdzie nieformalne układy dużo lepiej zaspokajają potrzeby niż system instytucjonalny. W niektórych, to władza zaspokaja wszelkie potrzeby i samoorganizacja doty-czy jedynie sfery zagospodarowania czasu wolnego, podczas gdy w innych społecznościach samopomoc jest formą walki o pod-stawowe interesy. Pod pojęciem struktury rozumiemy więc z jed-nej strony stopień instytucjonalizacji aktywności, zaś z drugiej dominujące typy aktywności opartej już to na wspólnotowości (tradycyjne więzi) już to na umiejętności samoorganizowania się wokół problemów a nie terytorium (stowarzyszeniowość).

Używane w prezentowanej przez nas „Koncepcji” pojęcia „sto-warzyszeniowy”, „obywatelski”, „mobilizacyjny” i „wspólno-towy” zaczerpnęliśmy z pracy Jana Herbsta [Herbst 2005]. Herbst skonstruował idealne typy społeczeństwa obywatelskie-go w oparciu o dwa wymiary. Pierwszy, to wymiar „indywidua-lizm/kolektywizm”, w którym „spór toczy się o to, gdzie zaczyna się społeczeństwo obywatelskie: w jednostkach, czy pomiędzy nimi” oraz „czy społeczeństwo obywatelskie ma stanowić obszar realizacji indywidualnej wolności, czy wspólnego dobra“. Dru-gi to wymiar „autonomii”. Tutaj przedmiotem dyskusji jest to, „czy społeczeństwo obywatelskie ma stanowić twór samodzielny i wolny od sprzężeń z innymi sferami społecznej rzeczywistości, czy – przeciwnie – zjawisko o płynnych granicach i wielorakich z tymi sferami powiązaniach“. Wyodrębnione w ten sposób ide-alne typy to:

33

• model „obywatelski” – ujmujący społeczeństwo obywatel-skie jako „obszar realizacji umowy społecznej pomiędzy jednostkami, przyjmującymi na siebie ograniczenia i zo-bowiązania wynikające z uczestnictwa we wspólnocie”;

• model „stowarzyszeniowy” – jako obszar działania „zrze-szeń i działań grupowych o charakterze przed-politycz-nym”;

• model „mobilizacyjny” – w którym „obywatelskie cnoty traktowane są nie jako wartość sama w sobie, ale jako śro-dek do celu, cechy umożliwiające obronę indywidualnych interesów i kształtowanie lokalnego środowiska“;

• model „wspólnotowy” – gdzie społeczeństwo to „sprawna wspólnota, potrafi ąca wyłonić dobrych reprezentantów i cechująca się stałym kontaktem między rządzącymi i rzą-dzonymi”22.

Tab. 1 Typy organizacji społeczeństwa obywatelskiego

Wymiar indywidua-lizm/kolektywizm

Wymiar autonomii

„czyste” uspołecznienie

sprzężenie z innymi porządkami

wspólnota społeczeństwo stowarzyszeń

lokalna wspólnota

indywidualizm społeczeństwo cnót obywatelskich

perspektywa mobilizacyjna

Opracowanie własne dostosowane do wymiarów „mapy społecznej aktywno-ści lokalnej” na podstawie Herbst 2005.

Wyróżnione typy organizacji społeczeństwa obywatelskiego wy-dają się korespondować z opisem społecznej aktywności obywa-

Zresztą Herbst tworzy swoją koncepcję na bazie wyróżnionych przez Glińskiego czterech głównych nurtów interpretacyjnych idei społeczeństwa obywatelskiego [Gliński : ].

34

telskiej w oparciu o symboliczną mapę, w której jednak – zgod-nie z podstawowym założeniem – w mniejszym stopniu patrzy się na podmiot działania (i jego intencje), co na samo działa-nie (i jego efekty). Jednak pomimo tych różnic warto analizując „Mapę aktywności” odnosić się do wyróżnionych przez Herbsta typów, tym bardziej, że teoretyczne modele zostały zweryfi ko-wane o wyniki badań empirycznych przy zastosowaniu szeregu wskaźników ilościowych23.

Mapa funkcjonalna

Lokalna aktywność nie wynika jednak tylko z miejsca, które dana wspólnota zajmuje (np. renta położenia), ani ze struktury, w której przyszło jej funkcjonować. Tym co współdecyduje o formie ak-tywności i jej efektach, jest sfera wartości i motywacji. Przedmiot aktywności oraz sposób jej realizacji nie tłumaczą wszystkiego, ko-nieczne więc wydaje się poznanie także celu i motywacji do dzia-łania. Czy przeważają działania oparte o kalkulacje zorientowane na interes indywidualny, grupowy czy wspólnotowy? Czy podej-mowana współpraca ma charakter mobilizacyjny czy obywatelski? System wartości jest ważnym elementem składowym aktywności na poziomie lokalnym. W formie grafi cznej ukazujemy funkcję jaką pełni aktywność w lokalnym społeczeństwie obywatelskim.

Symboliczna mapa lokalnego społeczeństwa obywatelskiego

W celu wieloaspektowej analizy funkcjonowania społeczności lokalnej konieczne jest połączenie trzech sposobów patrzenia na społeczność – przestrzennej, strukturalnej i funkcjonalnej – w symboliczną mapę umożliwiająca identyfi kację typu (głów-nego, dominującego) lokalnego społeczeństwa obywatelskiego wraz z jego podtypami.

Trzeba pamiętać, że typologia została sporządzona na potrzeby ba-dań nad społecznościami lokalnymi [Herbst ].

35

Założenia i przebieg badania społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola

Cel pierwszego etapu badania

Pierwszy etap badania miał na celu wykreślenie „Mapy lo-kalnej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola” z uwzględnieniem wymiarów opisanych w podrozdziale

„Manifestacje społecznej aktywności obywatelskiej”, czyli prze-strzenną dystrybucję; dominujące przejawy; główne orientacje oraz typ relacji.

Takie założenia miały pozwolić na wstępną identyfi kację typu lokalnego społeczeństwa obywatelskiego jako fundamentu roz-woju tej społeczności lokalnej.

Techniki i narzędzia gromadzenia danych w pierwszym etapie

W obu etapach badania wytwarzaliśmy dane pierwotne oraz gromadziliśmy już istniejące dane ofi cjalne. O ile te pierwsze, to głównie dane jakościowe, to te drugie przede wszystkim o charakterze ilościowym.

W pierwszym etapie, o czym była już mowa na wstępie, zbiera-liśmy dane na temat przejawów aktywności – ich liczby, zakresu, podmiotów, efektów, benefi cjentów itd. W tym celu posługiwa-liśmy się narzędziem w postaci „Karty identyfi kacji inicjatyw obywatelskich”. Za pomocą tego narzędzia zgromadziliśmy dwa typy danych: akcji, kampanii, oraz działań instytucjonalnych, któ-re zostały wykorzystane do wykreślenia „Map aktywności” (zob. Mapy nr 5, 7, 9, 11 i 13) oraz podmiotów aktywności lokalnej, które zostały wykorzystane do wykreślenia „Mapy infrastruktury społecznej” (zob. Mapa nr 4).

Kolejnym typem gromadzonych danych są dane pozwalające scharakteryzować kontekst lokalnej aktywności obywatelskiej w gminie. W tym celu posłużyliśmy się „Narzędziem do monito-

36

rowania systemów międzysektorowej współpracy”. Tak zebrane i opracowane dane urzędowe24 (np. wielkość środków budżeto-wych przekazywanych na działania społeczne, procedury przeka-zywania tych środków, płaszczyzny uczestnictwa społeczeństwa w dystrybucji środków) zostały wykorzystane do określenia typu relacji pomiędzy władzami gminy a lokalną społecznością.

I wreszcie gromadziliśmy dane pozwalające dokonać społeczno-ekonomicznej charakterystyki badanej gminy przy zastosowaniu matrycy zbudowanej z 16-tu wskaźników zgrupowanych w 8-miu blokach. Te – w dużej mierze – dane o charakterze staty-stycznym25, pozwalają na uchwycenie podstawowych faktów i wskaźników ilościowych opisujących łady: społeczno-ekono-miczny oraz polityczno-instytucjonalny, w tym zachowania wy-borcze (frekwencja i preferencje).

Sformułowane na podstawie zebranych i opracowanych w po-wyższy sposób danych wstępne wnioski zostały poddane pod dyskusję w trakcie grupowych wywiadów zogniskowanych.

Przebieg i rezultaty pierwszego etapu badania

Pierwszy etap badania został zrealizowany w okresie: sierpień-grudzień 2005r. W jego trakcie wykonano następujące działania:

• kwerenda tytułów prasowych obejmujących swym zasię-giem teren gminy Lesznowola: „Kurier Południowy” (ty-godnik), „Panorama Południa”(dwutygodnik), „Biuletyn Informacyjny Gminy Lesznowola” (kwartalnik) oraz stron internetowych, m.in. Urzędu Gminy Lesznowola, powia-tu piaseczyńskiego za okres od września 2004 do sierpnia 2005 roku;

Ich źródłem jest budżet gminy i akty prawa lokalnego. Oba typy dokumentów opublikowane w Biuletynie Informacji Publicznej. Ich źródłem są Bank Danych Regionalnych, Urząd Gminy Lesznowo-la, Państwowa Komisja Wyborcza, Starostwo Powiatowe w Piasecznie.

37

• przeprowadzono 34 wywiady z osobami reprezentującymi lokalne instytucje (zob. załącznik 1);

• przeprowadzono fokusy z 4 grupami respondentów: oso-bami niepełnosprawnymi bezrobotnymi (4 uczestników), przedsiębiorcami (12 uczestników), pracownikami Urzędu Gminy i jednostek organizacyjnych samorządu (10 uczest-ników), radnych (8 uczestników).

Ponadto przy pomocy Urzędu Gminy Lesznowola pozyskano szereg danych na temat aktywności z Zespołu Szkół w Nowej Iwicznej oraz aktywności przyparafi alnej w parafi ach: Mroków, Stara Iwiczna i Wólka Kosowska.

W wyniku przeprowadzenia tych wszystkich działań uzyskali-śmy informacje na temat 290 przedsięwzięć odbywających się w trakcie roku kalendarzowego na terenie Gminy i zidentyfi ko-waliśmy około 70 podmiotów.

Cel drugiego etapu badania

O ile w pierwszym etapie koncentrowaliśmy się na wykreśleniu „Mapy aktywności”, to w drugim, o czym była już mowa powyżej, interesowała nas: identyfi kacja najważniejszych procesów doko-nujących się w społeczności lokalnej w okresie realizacji projektu, wewnętrznych (endo) i zewnętrznych (egzogennych) czynników wywołujących te procesy, ze szczególnym uwzględnieniem wpły-wu działań realizowanych przez „Partnerstwo” oraz zagadnienie ekonomizowania się lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i znaczenia tego procesu dla dobrostanu społeczności lokalnej.

Rezultatem drugiego etapu badania jest zatem analiza procesów społecznych zachodzących w gminie Lesznowola na przestrzeni ostatnich kilku lat, która to analiza uwzględnia kontekst „Mapy aktywności 2005”. Analizie zostały poddane takie aspekty, jak: zmiana lokalna, kondycja wspólnoty, problemy i potrzeby spo-łeczne, relacje wewnątrz społeczności, efektywność zaspokajania

38

potrzeb oraz aktywność lokalna. „Mapa” pozwoli odpowiedzieć na szereg pytań związanych z przeobrażaniem się lokalnej spo-łeczności w wielu obszarach, w tym szczególnie nas tu interesu-jącego zagadnienia przemian lokalnego społeczeństwa obywa-telskiego w dynamicznie rozwijającej się społeczności lokalnej i jej znaczenia dla jakości życia wspólnoty.

Zaś nałożenie na siebie wyników obu etapów badania pozwoli na poszukanie związków pomiędzy:

• typem społeczeństwa obywatelskiego,

• kondycją wspólnoty,

• siłą i kierunkiem wpływu interwencji zewnętrznych na roz-wój lokalny oraz

• znaczeniem ekonomii społecznej i aktywności obywatel-skiej dla dobrostanu lokalnej społeczności.

Techniki i narzędzia gromadzenia danych w pierwszym etapie

W drugim etapie badania skoncentrowaliśmy się na badaniu opi-nii, stąd też dane zastane zebrane w ten sam sposób, jak w etapie pierwszym i z wykorzystaniem tych samych źródeł, posłużyły nam do skorygowania charakterystyki społeczno-ekonomicznej gminy sporządzonej w pierwszym etapie badania.

Natomiast dane jakościowe gromadziliśmy przy wykorzystaniu wywiadów swobodnych ze standaryzowaną listą problemów wę-złowych (zob. załącznik 2).

Przebieg i rezultaty drugiego etapu badania

Drugi etap badania został zrealizowany w okresie: wrzesień-gru-dzień 2007 r. W jego trakcie wykonano następujące działania:

• kwerenda 4 numerów wydawanego przez Urząd Gminy Lesznowola wydawnictwa „Biuletyn Informacyjny Gminy

39

Lesznowola” (kwartalnik) (numery 26 i 27 z 2006 r. oraz 28 i 29 z 2007 r.);

• przeprowadzono 26 wywiadów z liderami opinii reprezen-tującymi instytucje samorządu, organizacje pozarządowe, sołectwa oraz inne ważne lokalnie instytucje (zob. załącz-nik 1);

• 4 wywiady telefoniczne z wybranymi sołtysami poświęco-ne problematyce konfl iktów i protestów lokalnych.

W wyniku przeprowadzenia tych wszystkich działań uzyskali-śmy informacje na temat 120 przedsięwzięć, które zostały zorga-nizowane na terenie gminy Lesznowola w okresie lipiec 2006 r. – czerwiec 2007 r. i zidentyfi kowaliśmy prawie 100 podmiotów.

Raporty z obu etapów badania złożyły się na całościowy obraz badanej społeczności lokalnej w postaci „Mapy społecznej aktyw-ności obywatelskiej w gminie Lesznowola 2005-2007” ujmującej badany obiekt w szerokim kontekście jego funkcjonowania.

Piotr Frączak, pracownik programowy Fundacji Rozwoju Społe-

czeństwa Obywatelskiego zajmuje się problematyką organizacji po-

zarządowych, etyki działań obywatelskich, aktywności społecznej,

rozwoju lokalnego; współzałożyciel Ośrodka Badania Aktywności

Społecznej, autor wielu artykułów i publikacji m.in. „Trzeci sektor

w III Rzeczypospolitej , czy wraz z Ryszardem Skrzypcem „Przej-

rzysta gmina. Organizacje pozarządowe. Korupcja”.

Ryszard Skrzypiec, dr socjologii, wykładowca na Wydziale Za-

miejscowym Wyższej Szkoły Bankowej w Chorzowie, koordynator

Ośrodka Badania Aktywności Lokalnej, zajmuje się problematyką

aktywności obywatelskiej, samorządności, organizacji pozarządo-

wych, rozwoju lokalnego; autor m.in. „Monitoring systemu współ-

40

pracy pomiędzy instytucjami samorządu terytorialnego a sektorem

organizacji pozarządowych w Elblągu”, wraz z Piotrem Frącza-

kiem „Przejrzysta gmina. Organizacje pozarządowe. Korupcja”, re-

daktor tomu „Lokalne uczestnictwo obywatelskie. Raporty z badań

1998-2002”.

Ryszard Skrzypiec

Charakterystyka gminy26

Leżąca na południe od Warszawy i granicząca z nią gmina Lesznowola niewątpliwie dysponuje tru dnym do przece-nienia atutem rozwojowym, jaki stanowi renta położenia.

Takie po ło że nie z pewnością inicjuje procesy transformacyjne oddziałujące w sposób ko rzy stny bądź niekorzystny na funkcjo-nowanie gminy, postrzegane przez społeczność jako pożądane bądź nie po żą dane. Do takiego wniosku skłania już pobieżna obserwacja losów tej gminy na przestrzeni ostatnich kilku lat. Do proce sów społecznych przekształcających jeszcze do niedaw-na tradycyjnie rolniczą gminę zaliczymy: wzrost liczby miesz-kańców, rozwój przedsiębiorczości oraz transformację osiedli po-pegeerowskich. Nowi mie szkań cy gminy to ludność odmiennego typu od dotychczasowej – cechująca się odmiennym statusem spo łe czno-ekonomicznym, a tym samym ina czej orientująca się wobec lokalnej sceny publicznej, lo kal nej wła dzy oraz potrzeb zastanej społe czno ści, preferująca odmienny sposób uczestni-ctwa w lokalnym ży ciu publicznym. Powstające fi rmy wyróżnia nie tylko ilość, ale także nietypowy dla tego typu społeczności

Jest to uaktualniona o bieżące dane charakterystyka przygotowa-na w trakcie pierwszego etapu badania. Poprzednia wersja dostępna jest na stronie internetowej http://jaobywatel.pl/ w zakładce Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej w sekcji „Zapraszamy do lektury nie-których raportów z badań”, w pliku „Mapy aktywności obywatelskiej gminy Lesznowola”. Podobnie, jak cała „Mapa ”.

42

profi l – są to duże obiekty han dlo wo-produkcyjne – oraz w pe-wnym stopniu fakt, iż ich właścicielami i zatrudnionymi w nich są osoby pochodzenia azjatyckiego.

Prześledźmy zatem poszczególne elementy charakteryzujące lo-kalną społeczność.

Terytorium (położenie, struktura)

Gmina Lesznowola leży w powiecie piaseczyński, w środkowej części województwa mazowieckiego. Od centrum Warszawy – sto licy kraju i województwa – oddalona jest o 17 km, zaś od cen-trum Piaseczna – miasta powiatowego – o 6 km. Za najbardziej charakterystyczną cechę gminy Lesznowola należy uznać fakt, iż w jej skład wchodzą 22 sołectwa i 35 miejscowości, co stanowi odpowiednio 15% i 18% tych jednostek w skali po wia tu27. Z tak zna czną li czbą jednostek osadniczych i pomocniczych (sołectw) wiąże się ich silne zró żni co wanie i to pod wieloma względami: charakteru (główne typy: usługowy, rolniczy, mieszkalny, rekre-acyj ny – zob. mapa 1 „Charakterystyka wsi i sołectw w gminie Lesznowola”), li cz by mieszkańców, wiel ko ści, bogactwa (np. wy-sokość budżetów sołectw – zob. tab. 3).

Kolejnym istotnym – z punktu widzenia funkcjonowania spo-łeczności, a także opracowywanej Mapy społecznej aktywności obywatelskiej – jest duża roz cią głość gminy. Odległość pomię-dzy najdalej wysuniętymi na północny-wschód i południowy-zachód punktami so łectw Garbatka i Mysiadło przekracza 20 km. Sieć dróg gminnych łączy gminę z są sia du ją cy mi: Warszawą i Piasecznem, a w niewielkim stopniu poszczególne sołectwa28.

Dane pochodzą z dokumentu „Strategia rozwoju gminy Leszno-wola do roku”, opracowanej przez zespół Bał ty ckie go Instytutu Gmin w Gdańsku w lutym r. Obliczenia własne. Gmina przecięta jest trzema arteriami komunikacyjnymi: w ukła-dzie południkowym – tzw. „szosą krakowską”, czyli drogą krajową nr

43

Co więcej, te pierwsze są za tłoczone, zaś te drugie słabej jakości (wąskie i kręte). To wszystko, jak wynika z wypowiedzi bada-nych, rodzi poważne trudności komunikacyjne, uniemożliwiając – niektórym ka tego riom mieszkańców – nie tylko zaspokaja-nie potrzeb i korzystanie z usług publicznych (np. admi ni stra-cja, ochrona zdrowia, poczta), ale także uczestnictwo w życiu społecznym gminy. Możemy za tem uznać ten wymiar za jeden z czynników dezintegrujących społeczność lokalną.

Ludność (cechy demografi czno-społeczne, rozmieszczenie

w przestrzeni gminy)

Gmina Lesznowola – od około dekady – doświadcza gwałtow-nego wzrostu liczby mieszkańców, co znajduje potwierdzenie w danych zawartych w tabeli 2. Od 2000 r. rocznie liczba osób zamel do wa nych na terenie gminy wzrasta średnio o nieco ponad 7%. Jednakże, co sygnalizują badani, ten wyliczony na podstawie ofi cjalnych danych poziom wzrostu nie obejmuje tzw. „pasaże-rów na gapę”, czyli osób zamieszkujących na terenie gminy bez zameldowania w niej29.

na zachodzie, ulicą Puławską na wschodzie łączącą Warszawę z Pia-secznem i stanowiącą fragment drogi krajowej nr , zaś w układzie równoleżnikowym drogą powiatową nr łączącą Piaseczno z droga-mi krajowymi nr i . Szacuje się, że co -ty mieszkaniec jest „pasażerem na gapę”. Ten stan rodzi poważne konsekwencje dla kondycji fi nansowej Gminy oraz jej zdolności do zaspokajania potrzeb mieszkańców.

44

Tab. 2 Ludność gminy Lesznowola na tle powiatu i województwa

Jednostka Powierzchnia w km2

Liczba mieszkańców w dniu Trend

1998-2006

Gęstość zaludnie-nia osób na km2

31.12.1998 r.

31.12.2006 r.

Lesznowola 69,17 10342 16320 157,80% 236

Powiatpiaseczyński 506,89 103884 145484 140,04% 287

województwo mazowieckie 35715 5057134 5164008 102,11% 145

Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS http://www.stat.gov.pl/

Proces wzrostu ludności nie zachodzi równomiernie w skali gminy i w różnym stopniu dokonuje się w po szczególnych so-łectwach, ale także różnicuje społeczność gminy pod względem rozkładu takich cech, jak np. płeć30, struktura wieku (zob. tab. 3), struktura wykształcenia31.

Tab. 3 Struktura wiekowa mieszkańców gminy Lesznowola

Kategoria wiekowaUdział w populacji Trend

1998-200631.12.1998 r. 31.12.2006 r.

przedprodukcyjny 25,04% 22,35% 137,60%

produkcyjny 62,45% 66,91% 165,17%

poprodukcyjny 12,51% 10,74% 132,41%


Pomiędzy rokiem a zmianie uległ stosunek liczby męż-czyzn i kobiet zamieszkujących gminę - ze kobiet na mężczyzn do , na . Warto zaznaczyć, że jest to bardziej ró wno mier ny roz-kład niż w skali powiatu, gdzie kobiet przypada na mężczyzn. Warto wskazać, że gminę Lesznowola zamieszkuje więcej osób legi tymu ją cych się minimum wykształceniem średnim niż maksimum zawodowym.

45

Najszybciej, na przestrzeni ostatniej dekady wzrasta liczba ludno-ści we wschodnich sołectwach – My siadło, No wa Iwiczna – któ-re obecnie skupiają ponad 1/3 mieszkańców gminy32. Na to miast najwolniej, w południowo-zachodnich i północnych sołectwach, gdzie odnotowano ledwie kilku procentowy wzrost. W wyniku wzrostu liczby mieszkańców gęstość zaludnienia w gminie prze-kroczyła 200 osób na km2, jednak nie rozkłada się równomiernie w poszczególnych sołectwach. Najbardziej zagęszczone są sołe-ctwa wschodnie, zaś najmniej północne.

Warto zwrócić uwagę, że na terenie gminy Lesznowola możemy wyróżnić obszary starego (Magdalenka) i nowego (Nowa Iwicz-na, Mysiadło) osadnictwa podmiejskiego.

Zmiany w strukturze populacji zdają się znajdować odzwiercied-lenie w zróżnicowaniu poziomu za mo żno ści po szcze gólnych so-łectw. Dowodem na to może być zróżnicowana wysokość budże-tów so łectw – zarówno nomi nal nie, jak i per capita33.

Skokowy wzrost liczby mieszkańców w tym okresie nastąpił w No-wej Iwicznej z prawie w r. do ponad w r., czyli -krotnie. Na dochody własne sołectwa składają się odpisy od podatku od mieszkań i budynków mieszkalnych zlokalizowanych na jego te-renie. A zatem sołectwa zabudowane budynkami mieszkalnymi dy spo-nują wyższymi środkami niż sołectwa dysponujące wyłącznie terenami rolniczymi czy produkcyjnymi. To zresztą wy ra źnie pokazuje ta be la .

46

Tab. 4 Sołectwa w gminie Lesznowola – liczba mieszkańców, wielkość budże-tu - w latach 2004-2007

SołectwoLiczba miesz-kańców

Trend2004-2006

Wielkość budżetu w 2007 r.

Trend 2005-2007Nominalnie Per capita

Garbatka 286 101% 1 576,00 zł 5,51 zł 122%

Jabłonowo 333 117% 6 074,00 zł 18,24 zł 101%

Janczewice 164 64% 2 370,00 zł 14,45 zł 75%

Jazgarzewszczyzna 490 121% 11 295,00 zł 23,05 zł 147%

Lesznowola 868 108% 12 584,00 zł 14,50 zł 101%

Łazy 1557 113% 22 532,00 zł 14,47 zł 58%

Łazy II 376 103% 5 523,00 zł 14,69 zł 111%

Magdalenka 956 112% 36 454,00 zł 38,13 zł 52%

Marysin 160 113% 2 628,00 zł 16,43 zł 113%

Mroków 614 109% 7 720,00 zł 12,57 zł 597%

Mysiadło 2951 121% 45 679,00 zł 15,48 zł 88%

Nowa Iwiczna 3022 115% 60 003,00 zł 19,86 zł 93%

Nowa Wola 693 107% 8 157,00 zł 11,77 zł 62%

Podolszyn Stary 224 105% 2 666,00 zł 11,90 zł 19%

Stara Iwiczna 770 105% 12 525,00 zł 16,27 zł 57%

Stefanowo 394 119% 5 814,00 zł 14,76 zł 124%

Wilcza Góra 351 136% 6 224,00 zł 17,73 zł 137%

Władysławów 296 132% 4 368,00 zł 14,76 zł 131%

Wola Mrokowska 511 165% 7 251,00 zł 14,19 zł 113%

Wólka Kosowska 691 106% 4 914,00 zł 7,11 zł 71%

Zamienie 293 103% 3 417,00 zł 11,66 zł 232%

Zgorzała 225 102% 1 995,00 zł 8,87 zł 67%

Razem 16225 114% 271 769,00 zł 16,75 zł 79%

Źródło: Urząd Gminy Lesznowola

47

Z analizy podatków od nieruchomości wynika, że tylko nieliczne sołectwa mają rolniczy charakter, tzn., że przychody z podatków od gospodarstw rolnych przewyższają przychody z podatków od budynków mieszkalnych. Do tej kategorii sołectw możemy zaliczyć sołectwa północne Janczewice, Podolszyn Stary, Nową Wolę i Zgorzałę a w dużo mniejszym stopniu południowe Gar-batkę, Mroków, Wolę Mrokowską oraz Wólkę Kosowską34 i cen-tralne sołectwo Lesznowola.

Ekonomia lokalna (budżet, przedsiębiorczość, rynek pracy)

Jednym z najważniejszych wymiarów funkcjonowania lokalnej spo-łeczności jest jej ekonomia. Z je dnej stro ny mamy tu na myśli wy-sokość środków publicznych, jakimi dysponuje lokalna wspólnota, co kie ru je naszą uwagę ku budżetowi gminy, zarówno po stronie jego dochodów, jak i wydatków. Na to miast z drugiej, chodzi nam o jednostkowe bądź zbiorowe zachowania ekonomiczne miesz-kańców gmi ny, co kie ruje naszą uwagę ku działalności gospodar-czej, poziomowi zatrudnienia oraz stopie bez ro bo cia.

W ciągu dekady 1998-2007 zarówno dochody, jak i wydatki gminy Lesznowola wzrosły wielokrotnie z nieco ponad 8 mln do prawie 59 mln35. Szybciej rosły wielkości nominalne (7-mio-krotnie), niż per capita (4 i półkrotnie). Największy, bo 16-to krotny wzrost nastąpił w zakresie pozyskiwania środków z ze-wnątrz (z 305 tysięcy w 1998 r. do ponad 6 mln zł w 2007 r.), zaś udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa

W tej drugiej kategorii kwota podatków od gospodarstw jest nieznacz-nie niższa od kwoty podatków od budynków mieszkalnych. Dane Urząd Gminy Lesznowola „Zestawienie zbiorcze podatku za rok od nieru-chomości, od budynków mieszkalnych z terenu gminy Lesznowola.” Dane pochodzą z ustaw budżetowych Gminy Lesznowola dostęp-nych w BIP oraz Banku Danych Regionalnych.

48

choć rosły w tempie wzrostu całego budżetu, to nominalnie ich przyrost w tym okresie przekroczył 20 mln zł.

W 2007 r. najwyższe kwoty z budżetu gminy są kierowane na re-alizację inwestycji w zakresie infrastruktury (budowa sie ci wo-dociągowej i kanalizacyjnej), na działalność instytucji oświato-wych oraz związane z infrastrukturą drogową oraz organizacją transportu. Łącznie stanowią 2/3 wydatków z budżetu gminy. Podwoił się udział wydatków inwestycyjnych w budżecie gmi-ny z poziomu około 28% w latach 1998 i 2004 do ponad 55% w roku 200736. Natomiast pula wydatków mo gących mobilizo-wać mieszkańców do akty wności spo łecznej w gminie jest zde cy-dowanie niższa i porównywalna, choć warto odnotować ich zna-czący wzrost pomiędzy 2004 a 2007 rokiem37.

Dzięki temu możliwy był rozwój podstawowej infrastruktury tech-nicznej w gminie, w szczególności sieci wodociągowej (podwojenie jej długości w okresie -), kanalizacyjnej (-ciokrotny wzrost) czy gazowej (wybudowanie ponad km od zera w r.). Źródło: Bank Danych Regionalnych GUS http://www.stat.gov.pl/. Łączny udział wydatków na OSP, przeciwdziałanie alkoholizmowi i narkomanii, kulturę i ochronę dzie dzictwa narodowego oraz sport i kulturę fi zyczną w r. stanowił nieco ponad % wydatków gminy, zaś w r. %. Jednak tak znaczny wzrost to zasługa prawie -cio-krotnego zwiększenia się budżetu OSP. Uch wa ły budżetowe i oblicze-nia własne.

49

Tab. 5 Wydatki z budżetu gminy Lesznowola w latach 2004-2007 w głównych działach

Dział budżetu Wysokość przychodów i wydatków w zł

Udział w budżecie

2004 (wy-konanie)

2007 (plan) 2004 2007

Dochody własne 32 296 202 58 945 166 76% 82% Udziały w podatkach stanowią-cych dochód budżetu państwa 15 078 523 29 520 467 36% 41%

Podatki lokalne 11 947 584 13 395 604 37% 23% Dotacje uzyskane ze źródeł ze-wnętrznych 400 000 804 111

010 Rolnictwo 4 116 751 30 662 549 9,7% 24% 600 Transport i łączność 4 084 293 28 257 282 9,6% 22% 700 Gospodarka mieszkaniowa 296 903 2 508 505 0,7% 2% 754 Bezpieczeństwo publiczne i ochrona przeciwpożarowa 302 683 2 779 200 0,7% 2%

801 Oświata i wychowanie 20 095 610 28 578 500 47,4% 23% 851 Ochrona zdrowia 212 112 646 372 0,5% 1% 852 Opieka społeczna 2 040 197 5 186 520 4,8% 4% 900 Gospodarka komunalna i ochrona śro do wiska naturalnego 1 443 081 1 704 000 3,4% 1%

921 Kultura i ochrona dziedzi-ctwa naro do we go 872 251 1 302 750 2,1% 1%

926 Kultura fi zyczna i sport 285 588 755 150 0,7% 1% Dotacje38 3 125 190 5 420 479 7% 4%

Razem wydatki 42 393 940 126 843 856 ****39 ****

Źródło: „Wykonanie budżetu za rok 2004” i „Uchwała budżetowa na rok 2007”.

Dotacje 38 *****39

Dla niepublicznych placówek oświaty, gminnych jednostek kultu-ry (biblioteki, GOK i świetlice GOK), pomocy społecznej świetlice socjoterapeutyczne oraz podmiotów niepubliczne nie działających dla zysku. Udziały nie sumują się do %.

50

Drugim analizowanym przez nas wymiarem lokalnej ekonomii jest stan lokalnej przedsiębiorczości. Na prze strze ni ostatniej dekady liczba fi rm oraz innych podmiotów prywatnych zlokali-zowanych na terenie gminy – jak wynika z tabeli nr 6 – wzrosła ponad dwuipółkrotnie. Ta dynamika jest wyższa od dynamiki wzrostu liczby ludności w tym sa mym czasie, co mogłoby su-gerować aktywizację ekonomiczną mieszkańców gminy. Jednak warto zauważyć, że choć nadal naj wię kszą część sektora prywat-nego w Lesznowoli stanowią fi rmy osób fi zycznych, to dynamika ich wzrostu była najniższa, zaś udział w globalnej liczbie fi rm zmniej szył się z 75% w 1998 r. do około 60% w 2006 r. Na-tomiast znacząco wzrosła liczba spółek prawa handlowego oraz fi rm z kapitałem za granicznym, które obecnie stanowią prawie 40% ogółu.

Tab. 6 Sektor prywatny w Lesznowoli w latach 1998-2006

Jednostki sektora prywatnego 1998 2006 Trend

1998-2006

Ogółem 1076 2891 269%

Osób fi zycznych 892 1724 193%

Prawa handlowego 115 718 624%

Z kapitałem zagranicznym 62 417 673%

Spółdzielnie 2 2 100%

Fundacje 2 8 400%

Stowarzyszenia 3 22 733%


Nieco światła na to zagadnienie rzuca również analiza prze-strzennego rozkładu fi rm zarejestrowanych w gminie Leszno-wola zaprezentowana w tabeli 7 i na wykresie 240. Zwraca uwagę

Zestawienie wykonano na podstawie „Gminnego Katalogu Firm”,

51

nagromadzenie siedzib fi rm we wschodnich sołectwach gminy (40% ogółu w Nowej Iwicznej i Mysiadle łącznie), dużo niższe w zachodnich (20% w Łazach i Magdalence), średni w central-nych (15% w Lesznowoli i Starej Iwicznej) niski w południo-wych (w Mrokowie, Woli Mrokowskiej i Wólce Kosowskiej ma siedzibę tylko około 3% fi rm) oraz śladowej w północnej części gminy ( Janczewice, Podolszyn Stary, Zamienie i Zgorzała).

Z jednej strony możemy stwierdzić, że fi rmy powstają w miej-scach gwałtownego napływu ludności, a zatem nowi mieszkańcy, to osoby operatywne o wysokim poziomie aktywizacji do dzia-łalności ekonomicznej, natomiast rdzenni mieszkańcy okazują się w tym zakresie mniej operatywni bądź dlatego, że prowadzą gospodarstwa rolne – jak w północnej części gminy – bądź liczą na operatywność innych, którzy stworzą dla nich miejsca pracy, bądź w ogóle nie są aktywni ekonomicznie (osoby bezrobotne). Jak widać, istniejące w Wólce Kosowskiej tzw. „chińskie centrum” nie jest czynnikiem mobilizującym mieszkańców do samodziel-nej działalności ekonomicznej, natomiast rodzi i wzmacnia inne postawy, o czym szerzej w „Mapie 2007”.

wersja z grudnia r.. W katalogu znajdowało się ponad fi rm, co stanowi około % rejestrowanych przez GUS. Informacja w „Kata-logu” dotyczy miejsca położenia fi rmy (adresu), nie zaś miejsca prowa-dzenia działalności. Analizowaliśmy wyłącznie fi rmy mające siedzibę na terenie gminy Lesznowola - czyli około ¾ zbioru. Warto pamiętać, że część z tych fi rm prowadzi działalność poza obszarem gminy, zaś niektóre „posiadające tu swój adres” mogą być inicjatywami zewnętrz-nymi. Za: http://www.lesznowola.waw.pl/index.php?id=

52

Tab. 7 Dystrybucja fi rm w niektórych sołectwach gminy Lesznowola w 2007 r.

Sołectwo Udział w skali gminy

Nowa Iwiczna 25,7%

Mysiadło 15,2%

Łazy 10,8%

Stara Iwiczna 8,7%

Magdalenka 7,2%

Lesznowola 6,4%

Mroków 3,9%

Wola Mrokowska 3,4%

Wólka Kosowska 3,4%

Jak już wspomniano, gmina Lesznowola cechuje się specyfi cz-nym profi lem wykształ ce nia mieszkańców. W 2004 r. 54,65% mieszkańców powyżej 18 roku życia legitymowało się wykształ-ceniem co najmniej średnim, a jedynie 45,35% co najwyżej za-wodowym41. Szczególnie wysoki – na tle kraju czy gmin wiej-skich – odsetek osób z wy kształceniem wyższym (20%) to przede wszystkim efekt napływu ludności. Taki profi l znajduje odzwier-ciedlenie w stanie lokalnego rynku pracy.

Kolejnym z analizowanych wymiarów jest stan lokalnego ryn-ku pracy. Na podstawie posiadanych danych możemy stwierdzić, że „(...) Gmina Lesznowola nie charakteryzuje się poważnymi problemami zwią za nymi z bezrobociem.”42 Na koniec paździer-

Osób z wykształceniem podstawowym - , zawodowym - , średnim - , policealnym – , wyższym - . Oblicze-nia własne na podstawie danych przekazanych przez Urząd Gminy Lesznowola. Pismo nr DRP-/-KZ/ z dnia .. r.

53

nika 2005 r. w PUP było zarejestrowanych 494 bez ro bo tnych mie szkańców Lesznowoli, co stanowi 4,85% osób w wieku pro-dukcyjnym, zaś na koniec 2004 r. 1 za re je strowana osoba bezro-botna przypadała na prawie 9 osób pracujących poza rolnictwem. Co wa żne, w grupie zarejestro wa nych bezrobotnych przeważają mężczyźni (51,8%), osoby długotrwale bez ro botne (59,9%), zde-cy do wanie mniej osób w wieku do 25 lat (14,3%) niż powyżej 50 lat (23,5%). W gru pie bezrobotnych znaj dują się także osoby zaliczane do innych grup wykluczonych społecznie, jak oso by sa-motnie wy cho wujące dzieci oraz osoby niepełnosprawne. Zbio-rowość obu grup jest niewielka i wynosi odpo wie dnio 7 osób samotnie wychowujących dzieci, przy czym wszystkie to kobiety oraz 10 osób niepeł no spra wnych, z czego tylko 2 to kobiety43, natomiast na koniec 2006 r. liczba zarejestrowanych bezrobot-nych w Lesznowoli spadła do 406 osób44.

Ostatnim z wymiarów charakterystyki ekonomii badanej gmi-ny stanowi aktywność rolnicza. Na koniec 2004 roku w gminie Lesznowola istniało 1129 gospodarstw rolnych, w tym 351 go-spodarstw o powierzchni mniejszej niż 1 ha, zaś 48 go spo darstw o powierzchni przekraczającej 10 ha. Co istotne jedynie 331 go-spodarstw czerpało dochody wyłącznie z pracy rolniczej45.

Infrastruktura społeczna

Lokalną infrastrukturę społeczną w gminie Lesznowola tworzy 98 publicznych i prywatnych, dochodowych i niedochodowych, posiadających i nie posiadających osobowości prawnej insty-tucji działających w polu oświa ty i wychowania, kultury, spor-

Wszystkie dane liczbowe pochodzą w z cytowanego pisma PUP w Piasecznie. Źródło Bank Danych Regionalnych GUS http://www.stat.gov.pl/. Źródło Bank Danych Regionalnych GUS http://www.stat.gov.pl/.

54

tu, ochrony zdrowia, pomocy społecznej oraz bezpieczeństwa publicznego, a także instytucje trzeciego sektora46 i instytucje kościelne.

Tab. 8 Struktura instytucji infrastruktury społecznej w Lesznowoli w 2007 r.

Typ instytucji Liczba

Władzy (sołectwa) 22

Edukacyjne (szkoły, przedszko la) i przyszkolne 26

Ochrony zdrowia 4

Bezpieczeństwo i ochrony przeciwpożarowej 3

Stowarzyszenia 9

Kościelne i parafi alne 6

Kultury 13

Ekonomia społeczna 4

Pomoc społeczna 4

Sport 5

Fundacje 2

Źródło własne.

Roz mie szczenie tych po dmiotów na terenie gminy, wykazuje dwie prawidłowości:

1) nie ró wno mier ne wy stę powanie in sty tu cji w poszczegól-nych sołectwach;

2) regularne rozmieszczenie niektórych instytucji (szko ły, bi-blio te ki, bank) w 4 ośro dkach – lokalnych centrach.

Analiza rozkładu infrastruktury społecznej pozwala nam ziden-tyfi kować sołectwa pełniące funkcję cen tral ne, w których skupia się największa li czba in stytucji oraz peryferyjne, w których poza

Por. Rozdz. „Strategii”.

55

sołectwami „nie ma nic”. Najwięcej instytucji (16) zlokalizowa-nych jest we wsi gminnej Lesznowola, co wydaje się charaktery-styczne dla miejscowości pełniących rolę stołeczną. Pozostałymi lokalnymi „centrami” są Wólka Kosowska (12 ze wsią Kosów) i Mro ków (11); Łazy (10)47 i Ma gda len ka (7) oraz Nowa Iwicz-na (8) i Mysiadło (6).

Ten obraz nierównomiernego rozmieszczenia instytucji nabie-ra ostrości, kiedy odniesiemy li czbę in sty tucji do liczby miesz-kańców danego sołectwa. Najgęstszą infra stru kturę społeczną per capita posiadają sołectwa: Lesznowola, Mroków i Wólka Kosowska, w których na 1 instytucję przy pada około 55 miesz-kańców48 i tylko nieznacznie rzadszą Władysławów (około 70). W zdecydowanej większości sołectw gęstość infrastruktury spo-łecznej oscyluje wokół średniej (od 113 osób w Zgorzale do 176 w Wilczej Górze). Jeszcze rzadsza w dwu sołectwach północ-nych ( Janczewice i Podolszyn Stary po około 250 osób). Na-tomiast na uwagę zasługuje „pustka instytucjonalna” w 4-ech sołectwach, gdzie na jeden podmiot przypada od 378 w Nowej Iwicznej do 511 w Woli Mrokowskiej. Co interesujące, ta próżnia instytucjonalna wynika z odmiennych przyczyn: bądź z powodu braku instytucji (w Stefanowie i Woli Mrokowskiej zidentyfi -kowaliśmy tylko sołectwo), bądź z powodu dużej liczby miesz-kańców przy umiarkowanej liczbie instytucji w Nowej Iwicznej i Mysiadle.

Łącznie dla sołectw Łazy i Łazy II. Przy średniej dla gminy mieszkańców.

Ryszard Skrzypiec

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli

Aktywność polityczna mieszkańców gminy Lesznowola

Badanie stanu lokalnej aktywności obywatelskiej rozpo-czniemy od analizy jej najbardziej jedno zna cznych prze-jawów, jakimi są zachowania wyborcze. Interesuje nas

zarówno frekwencja wyborcza ja ko mier nik uczestnictwa, jak i pre fe rencje wyborcze jako wska źnik orientacji aksjologicznej lokalnej wspól noty.

Naszą analizę będziemy prowadzić w oparciu o następujące ukła-dy odniesienia:

• gmina na tle innych poziomów organizacji terytorialnej państwa (powiat, województwo, kraj);

• zachowania polityczne versus zainteresowanie sprawami „małej ojczyzny”;

• wewnątrzgminne zróżnicowanie aktywności.

58

Zachowania polityczne lokalnej społeczności49

Porównanie frekwencji wyborczej w Gminie Lesznowo-la na przestrzeni ostatniej dekady (1995-2007) w wy borach do instytucji krajowych (parlament, prezydent) oraz w referen-dum akcesyjnym do Unii Eu ropejskiej jednoznacznie dowodzi, że lokalna społeczność wykazuje stosunkowo wysoką akty wno ść w tym zakresie. Średnia obliczona dla 10-ciu ostatnich głosowań wynosi około 58% i prze wyż sza śre dnią fre kwencję dla powiatu piaseczyńskiego, województwa mazowieckiego50, i dla w całego kraju. Tym niemniej nie w całym analizowanym tu okresie miesz-kańcy Lesznowoli chętniej uczestniczyli w wyborach. Możemy zaobserwować wyraźną cezurę, którą stanowi rok 2000, kiedy to po raz ostatni frekwencja w gminie była niż sza niż w powie-cie, województwie i kraju. Natomiast, począwszy od głosowania w 2003 r. fre kwen cja w gmi nie zdecydowanie przewyższa fre-kwencję na poziomie pozostałych porównywanych tu stru ktur administracyjnych51. Warto jednak zaznaczyć, że w Lesznowoli frekwencja utrzymuje się na mniej wię cej stałym poziomie, zaś w pozostałych jednostkach uległa znacznemu obniżeniu. Najniż-

Paweł Starosta wychodząc od typologii Sidneya Verby i Normana Nie, wyróżnia „dwa porządki organizujące aktywność polityczną oby-wateli. Pierwszym jest porządek ogólnonarodowej sceny politycznej, a drugim porządek lokalnej sceny politycznej.” W tym pierwszym biorąc udział w głosowaniu wywieramy wpływ na polityków. W tym drugim dajemy wyraz naszym osobistym preferencjom [Starosta : ]. Dla województwa – z uwagi, że do roku województwo ma-zowieckie nie istniało - średnia wyliczona dla głosowań w okresie -. Ta zmiana wydaje się mieć związek z napływem mieszkańców na teren gminy. Nowi osadnicy, jak wynika z analizy wewnętrznego zróżnicowania, cechują się znacznie wyższą skłonnością do uczestni-ctwa w tym akcie, co potwierdza frekwencja we wszystkich -ech gło-sowaniach w roku w poszczególnych obwodach.

59

szą (nominalnie) frekwencję odno to wano w przypadku wyborów parlamen tar nych w 1997 i 2001 r. I były to jedyne w tym okresie przypadki, kiedy do urn nie poszła połowa uprawnio nych wy bor-ców w Gminie52. Także na tle gmin powiatu piaseczyńskiego Lesznowola wypada zdecydowanie korzy stniej. W gło sowaniach w 2005 r. frekwencja w Lesznowoli należała do najwyższych – w przypadku wy borów parlamentarnych była najwyższa, zaś w obu turach wyborów prezydenckich lokowała się tuż za fre-kwencją w mieście po wia to wym Pia seczno. Natomiast w refe-rendum uplasowała się na 3-cim miejscu za Piasecznem i za gmi-ną Kon stancin-Jeziorna. Szczegółowe dane dotyczące frekwencji wyborczej zestawiono w tabeli 9.

Zresztą wybory parlamentarne – za wyjątkiem r. - z reguły aktywizują do udziału zdecydowanie mniej wyborców, niż prezyden-ckie czy referendum akcesyjne, w których frekwencja była o około punktów procentowych wyższa.

60

Tab. 9 Frekwencja wyborcza w Gminie Lesznowola w latach 1995-2007 na tle powiatu, województwa i kraju

Okręg/Głosowanie

1995 (1)

1995 (2) 1997 2000 2001 2003

Polska 64,7% 68,2% 47,9% 61,1% 46,3% 58,9%

mazowieckie 69,4% 70,4% 49,1% 61,4% 48,2% 60,0%

piaseczyński 60,4% 44,4% 62,3%

Lesznowola 59,4% 63,3% 47,1% 59,0% 47,1% 64,4%

Okręg/Głosowanie 2003 2005

(1)2005 (2)

2005 (3) 2007 Średnia

Polska 58,9% 40,6% 49,7% 51,0% 53,9% 54%

mazowieckie 60,0% 46,0% 46,0% 56,6% 60,5% 57%

piaseczyński 62,3% 45,8% 45,8% 59,9% 64,0% 55%

Lesznowola 64,4% 51,4% 51,4% 64,1% 68,0% 58%

Dane PKW ze strony internetowej www.pkw.gov.pl

Legenda:

1995 (1) – wybory prezydenckie I tura

1995 (2) – wybory prezydenckie II tura

1997 – wybory parlamentarne

2000 – wybory prezydenckie (1 tura)


2003 – referendum akcesyjne

2005 (1) – wybory parlamentarne

2005 (2) – wybory prezydenckie I tura

2005 (3) – wybory prezydenckie II tura


61

Drugim z analizowanych przez nas wymiarów zachowań poli-tycznych jest profi l polityczny, czyli pre fe rencje wyborcze, któ-rym daje wyraz społeczność gminy oddając swoje głosy na kan-dydatów re pre zen tu jących różne ugrupowania polityczne53.

Dane o preferencjach wyborczych jakim w latach 1995-2007 dali wyraz głosujący mie szkań cy gminy nie po zwalają skonstruować wyraźnego profi lu politycznego. Tym niemniej jesteśmy w stanie poczynić kilka interesujących obserwacji. W badanym okresie możemy wyróżnić trzy pod okre sy, w których społeczność da-wała wyraz odmiennym preferencjom wyborczym: 1) przewagi, czy wręcz dominacji „prawicy” (lata 1995-1997)54, 2) przewagi „lewicy” (lata 2000-2001) oraz 3) przewagi „centrum” (lata 2005-2007).

Po okresie dominacji „prawicy” w pierwszym okresie tran-sformacji (do 1995 r.), kiedy to w I turze wyborów prezydenckich na Lecha Wałęsę głosowało po nad dwukrotnie więcej uprawnio-nych niż na Aleksandra Kwaśniewskiego, w późniejszym okresie do szło do ustabilizowania się tego poparcia na poziomie około 30%55. Od połowy ostatniej de kady ubiegłego wieku obserwuje-my stały wzrost poparcia dla ugru powań zaliczonych przez nas do „centrum”56, któ re stale wzrasta, czego dowodzi poparcie dla

Tomasz Zarycki wskazuje, że większą rolę w zachowaniach politycznych odgrywają cechy indywidualne niż kontekst środowiskowy, jakim jest za-mieszkiwanie w regionie historycznym, tym niemniej, kiedy preferencje wy-borcze traktujemy jako uzewnętrznienie systemu aksjologicznego, taka ana-liza okazuje się niezwykle interesująca [Por. Zarycki : -]. Można domniemywać, że także w latach poprzednich. Szczególnie wyraźnie widać to, kiedy zsumujemy pozycje „prawica” i „radykalna”. Przyporządkowanie poszczególnych ugrupowań i kandydatów w wy-borach prezydenckich do poszczególnych kategorii analitycznych w le-gendzie do tablicy nr . Ważne pozostają zastrzeżenia T. Zaryckiego co do podziału polskiej sceny politycznej, a raczej etykietowania wyróż-nionych opcji takimi, a nie innymi określeniami [Zarycki : ].

62

Donalda Tuska w I turze wyborów prezydenckich w 2005 r. oraz PO w wyborach parlamentarnych w 2007 r. Przewaga nad pre fe-rowaną w ostatnim czasie w dru giej kolejności „prawicą” jest do-syć wyraźna57. Natomiast poparcie dla trzeciej siły politycznej w gminie – opcji „lewicowej” – zmienia się w takt tendencji za-chodzących w skali całego kra ju, choć osiągane maksima okazują się zdecydowanie niższe niż w powiecie58, w regionie czy kra-ju. Ciekawym zjawiskiem jest poparcie dla „ludowców” (PSL). Dobry wynik, jaki osiągnęła ta partia w 2005 r. możemy uznać za kla sy cznym przykład efektu osoby ubiegającej się o mandat, która w dosyć powszechnej opinii – jak wy ni ka cho cia żby z opi-nii respondentów – znacznie przysłużyła się rozwojowi gminy. W wy bo rach par la men tar nych w 2005 r. na PSL padło w gminie wie lo krotnie więcej głosów niż na kandydata tej par tii na pre-zydenta w tym samym roku. Natomiast na stosunkowo niskie poparcie mogą liczyć ugrupowania skrajne „populiści” czy „rady-kalna pra wica”.

Wyniki drugiej tury wyborów prezydenckich w 2005 r. okazu-ją się niezwykle podobne – w skali po wia tu – do wyników re fe-rendum akcesyjnego z 2003 r. W obu wypadkach Lesznowola

W roku na kandydata „Centrum” na prezydenta oddano o po-nad / głosów więcej niż na kandydata „Prawicy”, zaś w wyborach parlamentarnych w r. ta przewaga wzrosła do ponad ¾ głosów. W tym okresie zaobserwowaliśmy wzrost poparcia dla tej opcji z % w r. do % w wyborach r. Zastanawiające na ile jest to włas-ność tej społeczności, a na ile, podobnie jak wcześnie w przypadku po-parcia dla „lewicy”, prawidłowość ogólnopolska. W przypadku wyborów prezydenckich w r. poparcie dla Kwaś-niewskiego osiągnęło w Lesznowoli poziom % poparcia w skali po-wiatu (jako jedyna gmina, w której nie oddano % procent głosów za tą kandydaturą), zaś w przypadku wyborów parlamentarnych w r. poparcie dla „lewicy” w Lesznowoli osiągnęło nieco ponad ¾ poparcia w skali powiatu.

63

znalazła się – obok mia sta powiatowego Piaseczno oraz Kon-stancina-Jeziornej – w grupie tych społeczności, które zde cy do-wanie poparły przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oraz które opowiedziały się za prezydenturą Tuska przeciw Kaczyń-skiemu59. Szczegółowy rozkład preferencji wyborczych zawiera tabela nr 10.

Tab. 10 Preferencje wyborcze społeczności gminy Lesznowola w latach 1995-2007

Głosowanie/Preferencje Populiści Lewica Ludowcy Centrum Prawica Radykal-

na

1995 (1) 20% 43%

1995 (2) 35% 65%

1997 32% 7% 13% 39%

2000 2% 39% 9% 26% 19%

2001 9% 23% 20% 20% 21% 8%

2005 (1) 5% 9% 16% 36% 25% 5%

2007 0,5% 6% 12% 51% 29% 2%


W Lesznowoli przy frekwencji % za wstąpieniem do UE opowie-działo się % głosujących, czyli % uprawnionych; w Konstancinie-Jeziornej przy takiej samej frekwencji „Tak” głosowało % uczestni-ków, czyli % uprawnionych, w Piasecznie przy najwyższej frekwencji w powiecie wynoszącej % „Tak” głosowało % uczestników, czyli % uprawnionych. W pozostałych gminach w głosowaniu wzięło udział od do % uprawnionych, głosy na „Tak” oddało od do % uczest-ników, czyli poparciu akcesji udzieliło od do % uprawnionych. Na-tomiast na Tuska padło odpowiednio w Lesznowoli %, Konstancinie-Jeziornej % i Piasecznie % głosów w II turze wyborów w r.

64

Legenda:

Odnośnie głosowań jak w tabeli 9.

Preferencje:

populizm – Samoobrona 2001, 2005(1) i 2007, Lepper 2000 i 2005(2)

lewica – SLD i UP 1997, SLD-UP 2001, SLD i SdPl 2005(1), SLD-UP-SdPL-PD 2007, Kwaśniewski 1995 (1 i 2) i 2000, Borowski 2005(2)

ludowcy – PSL 1997, 2001 i 2005(1), 2007, Kalinowski 2000 i 2005(2)

centrum – UW 1997, PO i UW 2001, PO i PD 2005(1), PO 2007, Olechow-ski 2000, Tusk i Bochniarz 2005(2)

prawica – AWS i ROP 1997, AWS i PiS 2001, PiS 2005(1) i 2007, Wałęsa (1i 2), Krzaklewski 2000, Kaczyński 2005(2)

radykalna – LPR 2001, 2005(1), 2007

Jednakże w punktu widzenia naszej analizy – z uwagi na fakt, iż w skład gminy wchodzą 22 różne pod wieloma względami sołectwa – równie interesujące okazuje się wewnątrzgminne zróżnico wa nie pro fi lu politycznego.

Dokonaliśmy zestawienia wyników dwóch głosowań – referen-dum akcesyjnego oraz II tury wyborów prezydenckich w 2005 r.60 – w układzie odpowiadającym wyróżnionym przez nas jedno-st kom ana li ty cz nym61: „Południowy-zachód”, „Zachód”, „Cen-trum”, „Wschód”. Na podstawie ana lizy da nych o frekwencji oraz preferencji głosowania „Tak/Nie” w referendum, „za Ka-czyńskim/Tuskiem 2005” i „za PiS/PO 2007” możemy stwier-dzić znaczne zróżnicowanie zachowań politycznych mieszkań-

Wydaje się, że te dwa głosowania miały najbardziej antagonizujący charakter. Potwierdziły je wyniki wyborów parlamentarnych w r. Więcej odnośnie wyróżnionych tu jednostek analitycznych w roz-dziale „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Leszno-wola” będącym raportem z pierwszego etapu badania. Zaś przyporząd-kowanie obwodów wyborczych do tych obszarów w tabeli nr .

65

ców gminy, uprawnionych do udziału w wy bo rach na jej terenie. Okazuje się, że w gło so wa niach „ideologicznych” chętniej biorą udział mie szkańcy obszaru „Wschód” oraz „Zachód” (frekwen-cja powyżej 60% w obu głosowaniach 2003 i 2005 oraz powyżej 70% w 2007, a w No wej Iwi cznej nawet powyżej 70% i 80%) niż mieszkańcy obszaru „Centrum” (frekwencja na poziomie 60%), zaś najmniejsze zainteresowanie udziałem w tych aktach wykazują mieszkańcy części „Po łu dnio wy-zachód” (frekwencja na poziomie 55%). Natomiast z równie wyraźnym zróżnicowa-niem mamy do czynienia jeśli chodzi o preferencje jakim dają wyraz głosujący. Mieszkańcy dwu najaktywniejszych wyborczo obszarów gminy równocześnie w najwyższym stopniu poparli akcesję Polski do Unii Europejskiej (powyżej 80% głosujących, czyli w wartościach bezwzględnych ponad połowa upra wnio-nych, a w Nowej Iwicznej nawet ponad 60%). Także tutaj w II turze w 2005 r. wybrano prezydentem Donalda Tuska (od 54 do 69%), a wybory w 2007 r. zdecydowanie wygrała PO (od 54% do 64%). Natomiast w dwu pozostałych mniej aktywnych jednostkach „Centrum” i „Po łu dniowy-za chó d”, choć większość głosujących opowiedziała się za akcesją, to jednak w wartościach bez wzglę dnych były to głosy tylko około 1/3 uprawnionych. Zaś prezydentem z dużą przewagą wybrano Le cha Kaczyńskiego. Natomiast wybory parlamentarne 2007 r. w niektórych obwo-dach głosowania wygrała PO uzyskując wynik na poziomie kra-ju (nieco ponad 40% w obwodach głosowania: Mroków i Stara Iwiczna), a w pozostałych PiS uzyskując wynik podobnych, jak PO w skali kraju (40% w Zgorzale i 47% w Lesznowoli).

Jak zatem widać, społeczność gminy jest wyraźnie podzielo-na w swoich zachowaniach wyborczych, kie dy sta je w obliczu wyborów ideologicznych. Sołectwa poddane największej presji osadniczej i mo der ni za cyj nej są bardziej aktywne oraz w więk-szym stopniu opowiadają się za ugrupowaniami, kandydatami oraz rozwiązaniami uto ż sa mia nymi z tymi wartościami. Nato-

66

miast jednostki, które nie doświadczyły zmian o takim charakte-rze, są mniej zainteresowane praktykowaniem takich zachowań oraz preferują ugru powania (co najmniej) sceptyczne wobec tych wartości.

Szczegółowe dane odnośnie zachowań po litycznych w podziale na jednostki analityczne zestawiono w tabeli 11.

Tab. 11 Lesznowola – wyniki wybranych głosowań z podziałem na obwody głosowania

ObwódFrekwencja Preferencje

2003 2005 (2) 2007 Tak Prezydent Partia

Mroków 54% 55% 56% 63% Kaczyński (58%) PO (40%)

Łazy 65% 64% 68% 84% Tusk (54%) PO (54%)

Władysławów 69% PO (58%)

Lesznowola 62% 59% 62% 55% Kaczyński (64%) PiS (47%)

Stara Iwiczna 62% 67% Tusk (53%) PO (43%)

Nowa Iwiczna 73% 76% 82% 84% Tusk (73%) PO (64%)

Zgorzała 61% 60% Kaczyński (70%) PiS (40%)

Mysiadło 64% 67% 70% 80% Tusk (61%) PO (57%)


Legenda:

2003 – referendum akcesyjne

2005 – II tura wyborów prezydenckich


Nowa Iwiczna obejmuje także obwód Stara Iwiczna w 2003 r.

Mysiadło obejmuje także obwód Zgorzała w 2005 r.

Lesznowola obejmuje obwód Władysławów w 2003 r. i 2005 r.

67

Orientacja na „małą ojczyznę”

Kolejnym analizowanym przez nas wymiarem aktywności są za-chowania o zbliżonym charakterze, je dnak w istocie wyrażające zainteresowanie sprawami „małej ojczy zny”, nie zaś doko ny wa-niem wyborów „ideologicznych”. Przyjrzymy się, jak społecz-ność gminy uczestniczyła w wyborach samo rzą do wych w latach 1998-2006 r. Szczególnie interesuje nas wewnątrzgminne zróż-nicowanie tych za cho wań.

W okresie od 1998 do 2006 roku frekwencja w wyborach sa-morządowych w zasadzie nie uległa zmianie i oscyluje wokół 50%, a zatem jest bliższa frekwencji w wyborach parlamentar-nych (za wyjątkiem 2007 r.) niż prezydenckim czy odnotowanej w referendum akcesyjnym. Jednak wykazuje duże zróżnicowanie w poszczególnych okręgach, choć wyraźne trendy występują tyl-ko w kilku z nich:

• spadek frekwencji w okręgach Wola Mrokowska i Mroków (z 58% w 1998 r. do 43% w 2006 r. – przy wzroście popar-cia dla Komitetu „Wójtowej”62 z 45% w 2002 r. do 60% w 2006 r.);

• trend spadkowy w okręgu Nowa Wola (z 51% w 1998 r. do 44% w 2006 r. – przy spadku poparcia dla Komitetu „Wójtowej” z 91% do 32% w okresie 2002-2006);

• trend spadkowy z wahnięciem wzrostowym w okręgu Sta-ra Iwiczna (z 55% w 1998 r. przez 61% w 2002 r. do 50% w 2006 r.);

• wzrost frekwencji w okręgu Mysiadło (z 39% w 1998 r. do 52% w 2006 r. – przy 31% poparciu dla Komitetu „Wój-towej” w 2002 r.);

Formalnie Komitet Wyborców Marii Jolanty Batyckiej Wąsik ubiegającej się o reelekcję w i r. Pani Wójt Gminy (dalej w tekście jako Komitet „Wójtowej”).

68

• trend wzrostowy frekwencji z wahnięciem w 2002 r. w okrę-gu Nowa Iwiczna (z 50% w 1998 r. do 58% w 2006 r.);

• trend wzrostowy w okręgu Lesznowola (w latach 1998-2002 r. z 49% do 55%) i tylko 1 kandydat w 2006 r.63;

• na tym samym poziomie (w przedziale od 50% do 58%) w okręgach: Wólka Kosowska (wzrost w 2002 r.); Łazy, Magdalenka (spadek 2002 r.) i Władysławów.

Jednakże przejawem aktywności politycznej nie jest tylko fre-kwencja, ale również takie zachowania, jak kandydowanie na sta-nowiska obieralne we władzach gminy, które również są zróżni-cowane w skali gminy i podlegają przemianom w czasie. Analiza list kandydatów oraz komitetów ubiegających się o mandaty rad-nych gminnych w Lesznowoli64 pozwala na sformułowanie kilku interesujących obserwacji.

Przede wszystkim musimy stwierdzić, że w kolejnych wyborach maleje liczba osób gotowych do uczestnictwa w konkurencji wy-borczej. W okresie 1998-2006 liczba kandydatów zmniejszyła się z 74 w 1998 r. do 47 w 2006 r65, a w konsekwencji także ogólna liczba komitetów z 54 w 1998 r. do 31 w 2002 r. i 25 w 2006 r.66 Głównie dotyczy to komitetów indywidualnych, których w 1998

Co oznacza przyznanie mandatu bez głosowania. Z uwagi na fakt, iż wybory na stanowisko Wójta Gminy Leszno-wola miały faktycznie charakter plebiscytu, ponieważ zarówno w wy-borach w r. jak i w r. wystawiono tylko kandydatury, a jed-ną z nich była urzędująca Pani Wójt, stąd też pominiemy analizę tych wyborów. Choć trzeba zaznaczyć, że tylko nieznacznie zmniejszyła się liczba kandydatów przypadających na jeden mandat - z , w r. do , w r. W okresie - liczba mandatów radnych w Radzie Gminy została zmniejszona z do . Natomiast zwiększyła się liczba kandydatów przypadających na ko-mitet: z , w r. do , w .

69

r. wystartowało 48, a w 2006 r. już tylko 17. Natomiast wzrosła liczba komitetów zbiorowych, z 6 w 1998 r. do 9 w 2002 r. i 8 w 2006 r., w tym partyjnych – z 1 w 1998 r. do 3 w 2006 r.

O ile zatem w 1998 roku w Lesznowoli o władzę ubiegały się kilku (dwu) osobowe lokalne komitety, to od 2002 roku pierwszopla-nową rolę zaczynają odgrywać komitety zmierzające do zdobycia władzy w gminie, które wystawiły 10 i 7 kan dy datów67. Kolej-nym wska źni kiem dokonującej się zmiany jest odwrócenie się proporcji: w 1998 r. ponad 60% kandydatów ubie ga ło się o man-dat z list jednoosobowych, zaś z komitetów tylko 22%, w 2002 r. doszło prawie do zrównania liczby kandydatów ubiegających się z list komitetów i list jednoosobowych, a w 2006 r. tylko 1/3 kandydatów ubiegała się o mandaty z takich komitetów68.

W 1998 r. największą liczbę (12) kandydatów wystawił komitet partyjny (AWS), natomiast w dwu następnych wyborach (2002 i 2006) palmę pierwszeństwa dzierżył komitet „Wójtowej”: od-powiednio 10 i 9 kandydatów. Co charakterystyczne, Komitet „Wójtowej” nie wystawiał kandydatów we wszystkich okręgach, w 2006 r. w dwu największych: Nowa Iwiczna i Mysiadło.

Zmniejszenie liczby kandydatów i komitetów nastąpiło w tych okręgach, w których startowali kandydaci Komitetu „Wójtowej”: Lesznowola z 6 kandydatów w 1998 r. do 1 w 2006 r. (brak wy-

W r. były to komitety związane z kandydatami na wójta: ubie-gający się o reelekcję swojego kandydata „Komitet Wyborczy Wybor-ców Marii Jolanty Batyckiej-Wąsik”, który wystartował w okręgach i „Komitet Wyborczy Wyborców „Gmina jest Nasza!”, który wystar-tował w -ciu okręgach. Zaś w r. Komitet „Wójtowej” – wystar-tował w okręgach, a Komitet PO – w -ciu. Ponadto kilka komite-tów z ambicjami do uzyskania wpływu na sprawy własnego sołectwa – chodzi o Nową Iwiczną i Mysiadło. W r. komitety wystawiły kandydatów (%), zaś z list jed-noosobowych wystartowało kandydatów (%), a w r. komite-ty a z list jednoosobowych wystartowało kandydatów.

70

borów); obszar „Południowy-zachód” (okręgi Wola Mrokowska, Mroków, Wólka Kosowska) – z 16 w 1998 r. do 6 w 2006 r.; Łazy – z 10 do 6; Władysławów z 7 do 2 czy Stara Iwiczna z 5 do 2. Tam, gdzie Komitet „Wójtowej” nie wystawiał swoich kandy-datów, jak ma to miejsce w Nowej Iwicznej, liczba kandydatów w tym okresie wzrosła z 5 w 1998 r. do 10 w 2006 r., natomiast w Mysiadle utrzymała się na podobnym poziomie, a załamanie w roku 2002 r. (spadek z 17 w 1998 r. do 11), kiedy Komitet „Wójtowej” wystawiał tam swoich kandydatów.

Szczegółowa analiza wyborów samorządowych w gminie Lesz-nowola w latach 1998-2006 r. została zaprezentowana w tabeli 12 i na wykresie 4.

Tab

. 12 W

ybory

sam

orz

ądow

e w

gm

inie

Les

znow

ola

w l

atac

h 1

998-2

006

Okręg

i

1998

Wol

a M

ro-

kow

ska

Mro

ków

Wól

ka

Koso

wsk

aŁa

zyŁa

zy

IIM

ag-

da-

lenk

a

Lesz

-no

-w

ola

Wła

dysł

awów

Podo

lszy

nN

owa

Wol

a St

ara

Iwic

z-na

Now

a Iw

icz-

na

Zgor

zała

M

y-si

adło

Sołe

ctw

aG

arba

tka,

Wol

a M

roko

wsk

a

Mro

ków

Jabł

onow

oSt

efan

owo

Wól

ka

Koso

wsk

a,

Mar

ysin

Jazg

arze

wsz

czyz

na,

Wilc

za G

óra,

Wła

dysł

awów

Janc

zew

ice

Podo

lszy

n St

ary

Zam

ieni

e Zg

orzała

Kand

ydac

i4

39

63

46

71

35

52

16Ko

mite

ty4

38

53

45

71

35

32

11

Frek

wen

cja

57%

58%

51%

50%

44%

58%

49%

48%

bez

głos

owan

ia51

%55

%50

%46

%39

%

Okręg

i

2002

Wol

a M

roko

wsk

aM

rokó

wW

ólka

Ko

sow

ska

Łazy

Mag

-da

-le

nka

Lesz

-no

-w

ola

Wła

dysł

awów

Now

a W

ola

Star

a Iw

icz-

na

Now

a Iw

icz-

na

Mys

iadł

o

Sołe

ctw

aG

arba

tka,

W

ola

Mro

-ko

wsk

a

Mro

ków

Jabł

onow

oSt

efan

owo

Wól

ka

Koso

wsk

a,

Mar

ysin

Łazy

, Łaz

y II

Jazg

arze

wsz

czyz

na,

Wilc

za G

óra,

Wła

dysł

awów

Janc

zew

ice

Podo

lszy

n St

ary

Now

a W

ola

Mys

iadł

oZa

mie

nie

Zgor

zała

Kand

ydac

i5

45

104

44

23

911

pono

wni

e st

artu

jący

22

23

32

11

23

5po

now

nie

wyb

rani

01

12

11

11

12

3

Kom

itety

54

58

44

42

37

6w

ójto

wej

11

12

01

01

00

3Fr

ekw

encj

a51

%56

%56

%48

%49

%55

%50

%40

%61

%46

%45

%

Okręg

i

2006

Mro

ków

Wól

ka K

osow

ska

Łazy

Mag

-da

-le

nka

Lesz

-no

-w

ola

Wła

dysł

awów

Now

a W

ola

Star

a Iw

icz-

na

Now

a Iw

icz-

na

Mys

iadł

o

Sołe

ctw

aG

arba

tka,

M

rokó

w,

Wol

a M

ro-

kow

ska

Jabł

onow

o,

Stef

anow

o, W

ólka

Ko

sow

ska

Łazy

, Łaz

y II,

Mar

ysin

Jazg

arze

wsz

czyz

na,

Wilc

za G

óra,

Wła

dysł

awów

Janc

zew

ice

Podo

lszy

n St

ary

Now

a W

ola

Mys

iadł

oZa

mie

nie

Zgor

zała

Kand

ydac

i2

46

31

22

210

17po

now

nie

star

tują

cy1

23

11

21

13

6po

now

nie

wyb

rani

11

11

11

11

00

Kom

itety

22

53

12

22

011

Wój

tow

ej1

11

11

11

10

0

Frek

wen

cja

43%

52%

50%

57%

bez

gło-

sow

.47

%44

%50

%58

%52

%

Obli

czen

ia w

łasn

e n

a p

od

staw

ie d

anyc

h P

KW

ze

stro

ny

inte

rnet

ow

ej

ww

w.p

kw

.gov.

pl

Leg

end

a :

Pon

ow

nie

sta

rtują

cy 1

i 2

kad

encj

a

72

Odtwarzanie lokalnej elity władzy

Niemniej interesującym aspektem zachowań politycznych członków tej społeczności jest zjawisko odtwarzania lokalnej elity władzy. Na co zdają się wskazywać wnioski wypływające z analizy list kandydatów ubiegających się o elekcję w wyborach samorządowych.

Co 3-ci spośród 74 kandydatów na radnych w 1998 r. wystar-tował w wyborach w roku 2002 r. w tym, 17 radnych kadencji 1998-2002, czyli ¾ składu Rady. I co 4-ty spośród kandydatów w 2002 r. wystartował cztery lata później, w tym 10 radnych ka-dencji 2002-2006, czyli 2/3 składu Rady. Jeden z respondentów drugiego etapu badania oszacował, że po kolejnych wyborach skład nowej Rady Gminy zmienia się tylko w 30 procentach, co może wskazywać na stosunkowo niski poziom odtwarzania rady. Poszukując mechanizmów przyczyniających się do petryfi -kacji lokalnego układu władzy możemy wskazać, że:

• szanse na reelekcję zwiększa pełnienie funkcji radnego: w 2002 r. w około 40% (7 byłych radnych z 17 startują-cych ponownie uzyskało mandat), a w 2006 r. w 70% (7 z 10); 5 osób sprawuje mandat radnego przez wszystkie trzy analizowane tu kadencje; ponadto radnymi zostało 2 kandydatów, którzy pełnili mandat radnych w kadencji 1998-2002;

• także pełnienie innej funkcji publicznej w gminie może zwiększać szanse na sukces (np. sołtysa);

• dużą skutecznością w obsadzaniu mandatów charaktery-zuje się komitet „Wójtowej”: w 2002 r. 9 na 10 wystawio-nych kandydatów uzyskało mandat, a w 2006 r. 8 na 9.

W 1998 r. większą skutecznością w ubieganiu się o mandaty wy-kazały się listy in dy wi dualne (zdobyły 2/3 man datów)69, zaś w dal-szej kolejności listy partyjne (5/21), a minimalną listy ko mitetów

Padło na nią / globalnej liczby głosów.

73

(2/21). W 2002 r. liderem okazały się listy komitetów (3/5 man-datów)70, pozostałe man da ty przypadły listom je dno osobowym, zaś zupełną porażkę poniosły listy partyjne. Natomiast w 2006 r. podobnie, jak 4 lata wcześniej, znowu dominowały komitety (2/3 mandatów), i choć kandydatom z list partyjnych (PO) tym razem udało się zdobyć mandat, to lepszym wynikiem mogą się pochwalić listy jednoosobowe.

W analizowanych tu wyborach startowały różne listy partyjne: w 1998 r. prawicowe (AWS i ROP), w 2002 r. centrowa (PO) i le-wicowa (SLD), zaś w 2006 r. prawicowa PiS, centrowa PO i Lewi-cowa SLD-SDPL-PD-UP. Co ciekawe – o ile AWS wystawiała kandydatów w zasadzie na całym obszarze gminy, co pozwoliło na ograniczony sukces (uzy skała 5 z 12 mandatów, o których ob-sadzenie się ubiegała) – to PO głównie w jej zachodniej części gminy, co w 2002 r. nie przy niosło jej spo dzie wanego sukcesu71. A zatem w grę wchodzić mo gą preferencje wyborcze72.

Na podstawie analizy zachowań wyborczych (ideologicznych i lo-kalnych) na przestrzeni dekady 1995-2007, możemy stwierdzić, iż aktywność społeczności gminy Lesznowola jest umiarkowana, wyż-sza w tym pier wszym przypadku, niższa w tym drugim (z za strze-żeniem wyborów parlamentarnych). Co ważne, o odmiennych ten-dencjach, wzrastająca (po roku 2000) w tym pierwszym przypadku i utrzymująca się na tym samym poziomie w tym drugim. Zaob-serwowaliśmy także silne zróżnicowanie tych zachowań po między podstawowymi jednostkami analitycznymi, a nawet sołectwami, co pozwala na stworzenie następującej typologii obszarów:

Przede wszystkim Komitetu „Wójtowej”, o czym mowa powyżej. Szczególnie kiepski wynik zanotowała w tych wyborach w obszarze „Południowy-zachód”, gdzie w obu okręgach kandydaci otrzymali naj-niższą liczbę głosów. Najwyższe poparcie na kandydata z PO nie prze-kroczyło w okręgu %. W r. wyborcy na tym terenie poparli opcję prawicową, z wy-jątkiem obszaru „Zachód”, gdzie wygrała opcja centrowa.

74

• silnie zainteresowani sprawami kraju i gminy – „Centrum/Wschód” (Stara Iwiczna),

• silnie zainteresowani sprawami kraju i umiarkowani sprawami gminy – „Zachód”, „Centrum” (z wy ją t kami), „Wschód” (Nowa Iwiczna, Mysiadło),

• silnie zainteresowani sprawami gminy i niezainteresowani sprawami kraju („Południowy-zachód”),

• słabo zainteresowani sprawami kraju i gminy – „Centrum” ( Janczewice, Nowa Wola, Podolszyn Stary).

Szczegółową analizę wyborów samorządowych w latach 1998-2006 w poszczególnych obszarach gminy prezentujemy w tabeli 13.

Tab. 13 Wybory samorządowe w Lesznowoli 1998-2006 – komitety i kandy-daci według jednostek analitycznych

Południowy-zachód Zachód Centrum Wschód

1998 2002 2006 1998 2002 2006 1998 2002 2006 1998 2002 2006

1) Listy kandy-datów ogółem

13 8 5 11 10 6 22 9 4 11 11 16

a) par-tyjne 1 1 0 1 1 2 1 1 2 2 1 3

b) komi-tety 1 4 1 2 2 1 0 3 1 3 2 4

c) jed-nooso-bowe

11 3 4 8 7 3 21 5 1 6 8 9

2) Kan-dydaci ogółem

16 14 6 14 14 9 25 13 7 19 17 27

a) par-tyjni 4 2 0 1 2 3 4 1 2 5 4 4

b) komi-tetów 1 9 2 5 5 3 0 7 4 8 5 14

Obliczenia własne na podstawie danych PKW ze strony internetowej www.pkw.gov.pl

75

Legenda:

Partyjne (1998) Komitet Wyborczy Akcja Wyborcza Solidarność i Komitet Wyborczy Ruch Patriotyczny Ojczyzna; (2002) Koalicyjny Komitet Wybor-czy Sojusz Lewicy Demokratycznej – Unia Pracy i Komitet Wyborczy Plat-forma Obywatelska Rze czypospolitej Polskiej (2002 i 2006), Koalicyjny Ko-mitet Wyborczy SLD+SDPL+PD+UP Lewica i Demokraci (2006), Komitet Wyborczy Prawo i Sprawiedliwość (2006)

Komitety – w 1998 roku były to w większości komitety, które wystawiły co najmniej dwóch kandydatów w je dnym okręgu wyborczym, a tylko spora-dycznie takie, które wystartowały w dwóch okręgach; natomiast w 2002 roku są to głó wnie komi te tami, które wystartowały w co najmniej dwóch okręgach wyborczych.

Społeczności zainteresowane sprawami kraju w wyborach w 2005 r. raczej poparły opcję centrową, natomiast te zainte-resowane sprawami własnej gminy, czy nawet sołectwa poparły opcję prawicową, podobnie jak społeczności o niskiej skłonności do zachowań politycznych73.

W Starej i Nowej Iwicznej, Mysiadle, Łazach i Magdalence wybory prezydenckie w r. wygrał Tusk, zaś parlamentarne w r. PO, za wyjątkiem Starej Iwicznej, gdzie w r. wygrało PiS. Natomiast w Centrum zdecydowanie wygrał Kaczyński i PiS.

76

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola74

Lokalna aktywność obywatelska w Gminie Lesznowola zostanie zaprezentowana w postaci szeregu „Map aktyw-ności obywatelskiej”, obrazujących zarówno tendencje

w skali całej Gminy, jak i w wyróżnio nych jednostkach anali-tycznych, także w innych wymiarach tejże aktywności, istotnych z punktu widzenia ni niej szych rozważań.

„Mapy” opracowano na podstawie zi den tyfi kowanych w trakcie zrealizowanych je sie nią 2005 r. ba dań terenowych, uzupełnio-nych informacjami uzyskanymi za pośrednictwem Urzędu Gmi-ny Leszno wo la oraz kwerendy publikacji prasowych. Do sporzą-dzenia „Map” wykorzystano dane o 290-iu przedsięwzięciach odbywających się w ciągu roku kalendarzowego na terenie gmi ny Lesznowola75.

Jak już wspomniano uprzednio, na potrzeby analizy zidentyfi ko-wanych przejawów społecznej aktywności obywatelskiej, podzie-liliśmy obszar gminy na 4 głó wne jednostki analityczne (dalej w tekście także jako obszary). Podziału dokonano w oparciu o kil-ka kryteriów: topografi i gminy z uwzględnieniem naturalnych i sztucznych barier (np. w postaci lasu76), identyfi kacji ośrodków

Jest to wyciąg z pełnego raportu z pierwszego etapu badania z r. Pełny raport jest dostępny na stronie internetowej http://jaobywatel.

pl/ w zakładce Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej w sekcji „Za-praszamy do lektury niektórych raportów z badań”, w pliku „Mapy aktywności obywatelskiej gminy Lesznowola”. Więcej o sposobach gromadzenia danych piszemy w części zatytu-łowanej „Koncepcja badania Mapa społecznej aktywności obywatel-skiej w gminie Lesznowola -”, w rozdziale „Założenia i prze-bieg pierwszego etapu badania w r.” Natomiast z różnych względów nie uwzględniliśmy znaczenia ba-rier w postaci ciągów komunikacyjnych, w szczególności dróg , i . Pominięcie znaczenia tej ostatniej, szczególnie w jej przebiegu

77

centralnych, decyzji administracyjnych (podział na okręgi wy-borcze) i obserwowanych procesów społecznych (np. osiedlanie się nowych mieszkańców). Na bazie tych przesłanek wyznaczy-liśmy następujące obszary:

• „Centrum”, w którego skład wchodzi 10 sołectw77 zamiesz-kiwanych przez 4 374 mieszkańców78,

• „Południowy-zachód”, w którego skład wchodzi 7 sołectw zamieszkiwanych przez 2 989 mie szkań ców79,

• „Wschód”, w którego skład wchodzą 3 sołectwa zamiesz-kiwane przez 5 978 mie szkań ców80,

• „Zachód”, w którego skład wchodzą 3 sołectwa zamieszki-wane przez 2 889 mie szkań ców81.

Koncepcja badania lokalnej aktywności w Lesznowoli w opar-ciu o wyróżnione 4 obszary analityczne82 bli ska jest funkcjonu-jącym w ramach geografi i społecznej koncepcjom organizacji przestrzeni wyobrażonej. Jak piszą D.J Walmsley G.J. Lewis „na wyobrażenie miasta składają się węzły (nodes), czyli miejsca

przez centralną część gminy, może budzić zastrzeżenia. Istnienie tej bariery sygnalizowali badani w obu etapach. Położone na przeciwle-głych krańcach tego obszaru sołectwa mają nieco różny charakter, jed-nak z uwagi na fakt, iż podział na mniejsze jednostki spowodowałby nadmierne rozdrobnienie danych empirycznych, uznaliśmy ten krok za nieuzasadniony. Dane o liczbie mieszkańców odnoszą się do r. Sołectwa: Janczewice, Jazgarzewszczyzna, Lesznowola, Nowa Wola, Podolszyn Stary, Wilcza Góra, Władysławów, Za mie nie i Zgo-rzała oraz Stara Iwiczna (). So łectwa: Garbatka, Jabłonowo, Marysin, Mroków, Stefanowo, Wola Mrokowska, Wólka Kosowska. Sołectwa: Mysiadło, Nowa Iwiczna, Stara Iwiczna (). Sołectwa: Łazy, Łazy II, Magdalenka. Zob. rozdział „Charakterystyka gminy”, podrozdział „Infrastruktu-ra społeczna”.

78

spo tkań (meeting places), drogi (paths), punktu orientacyjne (lan-

dmarks), krawędzie i bariery (edges or barriers) i obszary (areas)” [Walmsley, Lewis 1997: 24].

Przestrzeń geografi czno-społeczną gminy Lesznowola organi-zują następujące elementy:

– topografi a gmi ny (wyraźnie wy odrę bniające się grupy so-łectw),

– układ sieci komunikacyjnych (przebieg naj wa żniej szych dróg oraz po łą czenia komunikacji zbiorowej zorientowa-ne są przede wszystkim na Warszawę, zaś słabo rozwinięta jest sieć połączeń o kierunku wschód-zachód),

– pro cesy społeczne (na pływ lu dno ści, rozwój przedsiębior-czości w wybranych sołectwach),

– (zastane) ro zlo kowanie instytucji infra stru ktu ry społecznej (w kilku lokalnych centrach),

– obecna pra ktyka (wy odrę bnianie obwodów i okrę gów do głosowania w wyborach i referendach ogólnokrajowych – par la men tarnych, prezydenckich i lo kalnych – samorzą-dowych,

– organizacja obwodów szkolnych)83.

Możemy oczekiwać, że taka struktura spo łeczności lokalnej roz-winie kilka, różniących się istotnie modeli aktywności lokalnej – reali zo wanych przez różnych akto rów, zo rien to wa nych na osią-ganie odmiennych celów, posługujących się wła ściwymi dla sie-bie formami. To ocze kiwanie wzmacnia hi sto ria Gminy, a przede wszystkim skła da ją cych się na nią sołectw, które przechodziły odmienne procesy rozwojowe, często o odmiennych, wręcz prze-ciwstawnych kie run kach. O czym mówili uczestnicy fokusów.

Zob. Tab. Jednostki analityczne.

79

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli

Struktura aktywności lokalnej w gminie nie jest jednorodna, tak w prze strze ni geo gra fi cznej (mapa fi zy cz na gminy), jak i symbo-licznej (mapa wyobrażeniowa orientacji aktywności). Zróżnico-wanie dotyczy za równo rozkładu instytucji, jak i działań. W przy-padku instytucji, to w przestrzeni fi zycznej – o czym już była mowa przy okazji analizy infrastruktury społecznej – możemy wyróżnić lokalne centra sku pia jące ważniejsze instytucje zaspo-kajające podstawowe potrzeby mieszkańców oraz odgrywające ro lę aktorów lo kal nej aktywności. Często obie te funkcje peł-nione są równocześnie, jak w przypadku GOK, szkół, biblioteki. Część z tych instytucji nie ogranicza się wyłącznie do animowa-nia akty wności, czy realizacji własnych przedsięwzięć, ale pełni także funkcję infrastruktury, udostępniając swoje zasoby na po-trzeby zinstytucjonalizowanej dzia łalności, która w przeciwnym wypadku nie miałaby szans na re ali zację. Tak jest w przypadku GOK - przy którym działają m. in. zespoły artystyczne; szkół – przy któ rych działają m.in. UKS-y, szkolne koła PCK; para-fi i – przy których funkcjonują zarówno organizacje słu żą ce kul-towi religijnemu, jak i prowadzące działania m. in. w zakresie profi laktyki uzależnień. Natomiast w przestrzeni symbolicznej najwięcej (½) instytucji działa w polu „rozwój jednostki”, zaś ¼ w polu „wartości wspólnoty”.

Analiza rozmieszczenia ini cja tyw na symbolicznej mapie ak-tywności (zob. Mapa 5), pozwala stwierdzić występowanie dwu ten den cji: prze wa gi działań zorientowanych na „rozwój” nad działaniami realizującymi „wartości” (w stosunku 57-43) oraz przewagi działań dla „dobra jednostki” nad działaniami na rzecz „dobra wspólnego” (w stosunku 69-31).

Nie tylko naj wię ksza liczba inicjatyw zorientowanych jest na „roz-wój jednostki” (więcej niż 4 na 10), ale co istotne, przed sięwzię-

80

cia zaliczone do tej kategorii realizowane są w najbardziej zróżnicowany sposób84. Poza naj po pu lar niej szy mi imprezami roz-rywkowymi, czyli wszelkiego rodzaju festynami, ba lami dla dzieci i do ro słych, „Andrzej ka mi”, organizacją konkursów, prze glądów i festi wa li („Gminny Kon kurs Piosenki Dziecięcej”, „Gminny Konkurs Matematyczny – Mistrz Ra chun ków”) oraz rywali-zacji spor towej (Mi tyng Gminy Lesznowola w Skoku Wzwyż – „Która Szkoła Podskoczy Wy żej”), szereg działań na tym polu ma charakter edukacyjny. Podstawowe dwie formy działań edu ka-cyj nych, adresowanych do dzieci w wie ku szkolnym, to:

a) edu kacja pozaszkolna (w formie zajęć grup mu zycznych, kół mode lar skich, pracowni ceramicznej, czy organizacji dodatkowych zajęć językowych, mate ma ty cznych i innych prze dmiotów szkol nych) realizowana przez instytucje wspólnotowe (świetlice wiejskie) oraz kościelne;

b) zajęcia po za lekcyjne (koncerty edukacyjne). Natomiast sto sunkowo rzad ko podejmowane są działania w zakresie szko lenia spor to we go oraz turystyki i rekreacji85.

Drugim pod względem popularności są działania mieszczące się w polu wyznaczanym wektorami „wartości oraz dobro jed-nostek”. I choć częściej niż co 4-ta re ali zo wa na w gmi nie Lesz- Listę wyróżnionych obszarów analitycznych działań zamieściliśmy w legendzie do „Mapy aktywności w Lesznowoli i ”. Abstrahujemy od permanentnego działania wszelkich instytucji, które jak np. kluby sportowe, prowadzą regularnie zajęcia i uczestni-czą w rozgrywkach lub innych tego typu przedsięwzięciach. Uczestni-ctwo w rozgrywkach sportowych – ale także np. regularne spotkania drużyny harcerskiej – musimy traktować jako kampanię, a zatem jako ciąg akcji służących realizacji pewnego celu. W przypadku drużyny piłkarskiej jest to awans na wyższy szczebel rozgrywek, w przypad-ku drużyny harcerskiej realizacja bądź to celu o charakterze ogólnym, jakim jest socjalizacja młodzieży, bądź też celów szczegółowych, jak np. niesienie pomocy innym. Kolejny mecz organizowanych w ramach rozgrywek ligowych nie jest osobną akcją.

81

nowola inicjatywa ma taką orientację, to podobnie jak działania służące „ro zwo jowi wspól no ty” jest realizowana w najmniej zróż-nicowany sposób. Zdecydowanie najliczniejszą (9 na 10 inicja-tyw z tego zbioru) gru pę dzia łań stanowią wszelkiego rodzaju imprezy okolicznościowe (powszechnie or ga nizowane w wielu sołectwach „Dni Se nio ra”) oraz mające związek ze świętami religijnymi (opłatki, wi gi lie, śniadania wiel kanocne). Pozostałe formy to szeroko rozumiana pomoc społeczna (organizacja odpo-czyn ku dzieci i mło dzie ży), świad cze nie usług zdrowotnych (bezpłatne badania mammografi czne), czy po ra dni ctwo.

Trzecim pod względem liczby zrealizowanych działań jest pole „wartości wspólnoty”. Co pra wda, tyl ko rzadziej niż co 5-ta ak-cja służy realizacji tego celu, to jednak realizowane są na wiele ró żnych spo sobów. Największą grupę stanowią inicjatywy zwią-zane z wydarzeniami historycznymi, w tym obcho da mi świąt państwowych (Koncert z okazji „Święta Niepodległości”), rocz-nicami (impreza rocznicowa z okazji 80-lecia szkoły), ważny-mi zdarzeniami z historii tej społeczności (odsłonięcie pomnika rozstrzelanych więźniów Pa wia ka). Kolejną kategorię stanowią działania charytatywne (rokroczne Finały WOŚP, akcja „Góra Gro sza”, ale ta kże akcje charytatywne dla dzieci z Domów Dzie-cka w Polsce i na Ukrainie). Niemniej działań ma cha rakter akcji ekologicznych (przede wszystkim są to wszelkiego rodzaju akcje oczyszczania – zaró w no ogólnopolska akcja „Sprzątanie Świata”, ale także jej lokalna wersja „Sprzątanie lasu, sołectwa” – poza tym dzia łania łączące wymiar – o ile można się posłużyć takim ter-minem w tym kontekście – cha ry ta ty wny, czy li np. akcja do kar-miania ptaków „Zima w miejscu zamieszkania” lub akcja zbiórki pożywienia dla zwierząt w schro nisku na Paluchu).

Najmniej liczne i najmniej zróżnicowane są działania służące „rozwojowi wspólnoty”. Znajdujemy tu lo kal ne (sołeckie i pa-rafi alne) inwestycje (budowa placu zabaw, boiska sportowego), tworzenie instytucji (Ko mi tet na rzecz budowy kanalizacji,

82

Stowa rzy sze nie na rzecz Ochrony Środowiska Woli Mrokow-skiej) oraz kampanie edu ka cyj ne adre sowane do wszystkich mieszkańców gminy (Międzynarodowy Program GAP86).

„Mapa społecznej aktywności obywatelskiej” pozwala identyfi -kować charakterystyczne obszary:

• niezagospodarowane lub słabo za go spodarowane przez aktywność lokalną, czyli tzw. „białe plamy” oraz

• obszary z nad re pre zen tacją realizowanych działań, „nad-miernie zagospodarowane”.

Struktura lokalnej sceny instytucji in fra struktury społecznej, gdzie w sferze niepublicznej i nie-dla-zysku prze ważają orga-nizacje wspól no to we nad obywatelskimi wydaje się wpływać na fakt, iż stosunkowo słabiej niż inne zagospodarowane są sfery po mo cy społecznej, czy ochrony zdrowia. Tego typu akty wność do ko nu je się przede wszystkim w postaci zinstytucjonalizowa-nej, organizowanej i wspieranej przez Gminę bądź in stytucje kościelne. Potwierdzenie tej tezy, a zarazem dowód słabości tej części lo kal nego Trze ciego sektora może stanowić fakt przejęcia w 2005 r. przez Gminę – z powodu kłopotów fi nansowych powia-towej struktury Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (TPD) – Świet-lic Środowiskowych prowadzonych przez tę organizację w kilku sołectwach87. Na to miast z drugiej strony, możemy stwierdzić, iż stosunkowo więcej niż innego typu podejmuje się działań pole-gających na organizacji różnego rodzaju im prez rozrywkowych i okoli czno ścio wych oraz przedsięwzięć o charakterze rywaliza-cji. Są to przede wszystkim realizowa ne cy kli cznie akcje, których

GAP - „Global Action Plan for the Earth” („Plan Globalnego Działania na Rzecz Ziemi”). Zob. Tab. Lista dotacji z budżetu gminy udzielonych organiza-cjom pozarządowym w r.

83

celem jest integracja wspólnoty (im pre zy związane ze świę ta mi państwo wy mi, imprezy oko lic znościowe) bądź rozwój jednostek (przeglądy, konkursy, festiwale, rywalizacja spor towa). Co być może wynika z faktu, iż tego typu działania są łatwiejsze do zor-ganizowania, chociażby za pomo cą jednorazowej mo bi lizacji zasobów, ale równocześnie może to być odpowiedzią na zgłasza-ne przez lokalną spo łe czność za po trzebowanie na taką właśnie ofertę88. Duża liczba działań ma charakter edukacyjny (kam-panie edu ka cyj ne, zajęcia pozalekcyjne, edukacja pozaszkolna, spotkania popularyzatorskie). Pozostałe (np. akcje charytatywne, eko logiczne, realizacja inwestycji) realizowane są oka zjonalnie, bądź rzadko (obchody świat państwowych, wy da rzeń historycz-nych, turystyka i rekreacja).

Najpopularniejszą formę inicjatyw realizowanych przez różnych aktorów w gminie Lesznowola stano wią akcje – 4 z 5 ziden-tyfi kowanych przez nas działań przybiera taką właśnie postać. Pozostałe dwie for my – kampanie i działalność instytucjonalna – realizowane są zdecydowanie rzadziej.

Ze względu na częstotliwość zbiór akcji możemy podzielić na na-stępu ją ce kate go rie:

a) jednorazowe,

b) cykliczne oraz

c) realizowane rokrocznie89.

W Le szno woli co druga ze zrealizowanych akcji, to „wydarze-nie coroczne”, często o kilkuletniej tradycji (np. „Te atra lia Gim-

Nie udało się nam zdobyć danych potwierdzających to przekonanie. W zasadzie „akcje coroczne” są pewną odmianą „akcji cyklicznych”, czyli działań podejmowanych co jakiś - niekoniecznie stały - okres czasu, np. spotkania z pisarzami, sportowcami, których kilka odbywa się w ciągu roku. W tym pierwszym przypadku działanie odbywa się raz do roku.

84

nazjalne”, „Akcja sprzątania lasu” i wiele innych o podobnym charakterze). Natomiast jedynie co trzecia akcja to wy da rze nie je dno ra zo we (np. impreza rocznicowa „30-lecie Przedszkola”). Zaś co szósta ma charakter cykliczny. Za obser wo wa li śmy po-nadto, że o ile akcje „coroczne” i „cykliczne” prawie równie często realizowane są przez in sty tu cje edukacyjne oraz wspólnotowe, to działania jednorazowe zdecydowanie częściej po dej mowane są przez te dru gie. Ten fakt może świadczyć bądź o elastyczno-ści i kreatywności instytucji wspól no towych po trafi ących zare-agować na zidentyfi kowaną potrzebę, bądź z drugiej strony, na ich słabość orga niza cyj ną, uniemożliwiającą kontynuację zaini-cjowanej aktywności.

Aktorzy społecznej aktywności obywatelskiej

w gminie Lesznowola

Jedną z istotnych cech aktywności lokalnej danej społeczności jest struktura aktorów występujących na lo kalnej sce nie pub-licznej. Sposób organizacji niniejszego badania pozwala nam podzielić zbiorowość akto rów przy naj mniej na dwa sposoby: 1) ze względu na model uczestnictwa – aktywny „akto rzy” ver sus bierni „kon su menci”; 2) ze względu na status publiczne versus niepubliczne.

Pierwszy po dział po zwa la wskazać miej sce ja kie na kontinuum „zorganizowana-zdezorganizowana (zatomi zo wa na)” zaj mu je interesująca nas spo łeczność. Im więcej instytucji infrastruktu-ry społecznej o różnym statusie, im więcej działań inicjowanych i realizowanych przez te instytucje, im większy odsetek miesz-kańców zaangażowanych w te działania, im wyższy odsetek korzystających z tych działań, tym bliżej społeczności do stanu „zorganizowanej”. Na tomiast drugi określa miejsce na kontinu-um „eta ty sty cz na-samo or ga nizująca się”.

85

Analiza modelu uczestnictwa lokalnego odwołuje się do przy-wołanego już tu założenia Giovanni Sartoriego, iż uczestnictwo jako ruch samoistny jest przeciwieństwem zmo bilizowania.

Niestety niniejsze badania nie dostarczyły nam wystarczających danych ilościowych po zwa la ją cych określić model uczestnictwa w Lesznowoli, stąd też nasze zainteresowanie strukturą akto rów lo kal nej aktywności ograniczymy do analizy ich statu su. Tym niemniej, informacje uzy skane w trakcie wywiadów z przed sta-wi cielami ba danych instytucji, jak i grup fokusowych pozwalają sfor mułować kilka uwag natury ogólnej.

O ile na poziomie Gminy mamy do czynienia z liderskim90 mo-delem aktywności, gdzie na pierwszy plan wybija się postać Wójt Gminy, która w zgo dnej opinii ba danych jest animatorem szere-gu lo kal nych inicjatyw, np. integracji środowiska przed się biorców pro wa dzących działalność na terenie gminy Le sznowola. Rolę li de-rów-animatorów aktywności lokalnej wydają się także pełnić dy re-kto rzy bądź nauczyciele niektórych szkół (Łazy, Nowa Iwi czna) i proboszczowie parafi i (Sta ra Iwi czna). To na poziomie sołectw raczej z modelem opartym o tradycję działania, choć niewątpli-wie liderzy są niezaprzeczalnym atutem, czego dowodzi przykład Pań stwa Kwiatkowskich gospodarzy Świetlicy Środowiskowej w Wólce Kosowskiej i ani ma torów wszystkiego, co ważne dzieje się w sołectwie – za ró w no Koła Gospodyń Wiejskich, jak i no-wo powstałego Towarzystwa Kulturalno-Oświatowego; ra dnego z Nowej Iwicznej, który swoją aktywnością, przede wszystkim na rzecz pozyskania sponsorów, do pro wadził do realizacji „Balu Europejskiego”. Do tradycji działania odwołują się OSP w Mro-kowie czy Nowej Woli, wokół których skupia się szerokie grono mieszkańców gotowych do „uczestnictwa w czynach społecznych”. Jednak warto zasygnalizować wy czer pywanie się lokalnych zaso-bów ucze stników przyczyniające się do ograniczenia zakresu dzia-

Wydaje się, że „lider” ma zintegrowaną osobowo-instytucjonalną postać.

86

łalności, jak w przypadku KGW w Lesznowoli, Nowej Woli91.

Przedsięwzięcia odwzorowane na naszych „Mapach” zostały zrealizowane przede wszy stkim przez lo kal nych aktorów, wśród których możemy wyróżnić – ze względu na status:

• instytucje samorządowe (gminne), takie jak GOK, biblio-teki;

• instytucje działające w ramach systemu edukacji, czyli szkoły, przedszkola92;

• instytucje wspólnotowe, czyli sołectwa, rady sołeckie, insty-tucje administrowane przez wspólnoty so łeckie i wioskowe (np. świetlice wiejskie), tradycyjne zrzeszenia wiejskie, jak KGW czy OSP, a ta kże kluby sportowe;

• instytucje pozarządowe, czyli stowarzyszenia, fundacje;

• instytucje działające przy parafi ach93,

zaś ze względu na poziom aktywności: ponadprzeciętnie aktyw-nych, przeciętnie aktywnych, mało aktywnych.

Analizując lokalną aktywność z perspektywy zaangażowanych w nią aktorów warto zwrócić uwagę na kil ka niezwykle istot-nych zjawisk. Najaktywniejszym typem podmiotów okazują się instytucje wspól no to we, ponieważ to one – w skali gminy – zre-

W pierwszym przypadku wyłącznie do prowadzenia Zespołu Śpie-waczego „Tęcza”, a w drugim wyłącznie do odpłatnego udostępniania sali świetlicy na imprezy rodzinne. W przypadku tych instytucji interesują nas działania wykracza-jące poza krąg szkolny, czyli takie, które angażują nie tylko uczniów oraz inicjatywy podejmowane przez działające przy tych instytucjach podmioty, jak np. Uczniowskie Kluby Sportowe, Szkolne koła PCK, czy inne. Przede wszystkim prowadzące działania w zakresie pomocy spo-łecznej, kultury, sportu czy innych, zaś w mniejszym stopniu o charak-terze konfesyjnym.

87

alizowały największą liczbę inicjatyw94. Poza tym, do gru py akto-rów ponadprzeciętnie akty w nych zaliczają się jeszcze instytucje samo rzą dowe oraz edu ka cyj ne. Przeciętną aktywnością wyka-zują się instytucje parafi alne, na to miast niską aktywnością cha-ra kte ry zują się instytucje trzeciego sektora, które zrealizowały niewielką liczbę przedsięwzięć. Co ważne, spora część inicjatyw to działania realizowane wspólnie przez różne typy podmiotów. Na przykład w or ganizację fe sty nów – szczególnie tych o zasię-gu ogólnogminnym – zaangażowane są praktycznie wszy stkie instytucje zlokalizowane na terenie danego sołectwa: sołtys, rada sołecka, świetlica, KGW, OSP, szkoła, ale także instytucje spoza tej społeczności, przede wszystkim GOK.

Jednakże liczba zrealizowanych inicjatyw nie jest jedyną cechą charakterystyczną aktorów lokalnej spo łeczności. Niemniej waż-ne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie czy wyróżnione przez nas po dmio ty różnią się z uwagi na: formę, częstotliwość oraz zakres po dej mo wanych inicjatyw.

Forma i pola działań

Zróżnicowanie działań ze względu na ich formę odwołuje się do podstawowej typologii przed się wzięć, wśród któ rych wy-różniamy akcje, kampanie i instytucje95. Inicjatywy realizowane

Największa liczba przedsięwzięć zrealizowanych przez tego typu instytucje może po prostu wynikać z faktu, iż są one najliczniejsze. Analiza aktywności w obszarach „węzłowych”, czyli tych sołectwach, w których zlokalizowana jest większa liczba instytucji jednoznacznie wskazują, iż nie mniej, a czasem bardziej aktywne, okazują się instytu-cje działające przy placówkach oświatowych. Więcej na ten temat piszemy w części zatytułowanej „Koncepcja badania”, rozdział „Dominujące formy społecznej aktywności obywa-telskiej (zbiorowej i indywidualnej)”.

88

przez in sty tu cje wspólnotowe wpisują się prawie idealnie w mo-del ogólnogminny. Instytucje samorządu gmin ne go realizują większą liczbę akcji, zaś instytucje edukacyjne i parafi alne mniej-szą. Parafi e częściej prowa dzą działania w formie instytucji, zaś szkoły angażują się w kampanie.

Analizując związki pomiędzy typem wykonawcy a polem ini-cjatywy zaobserwowaliśmy kilka pra wi dło wości. Działania cha-rytatywne realizowane są przede wszystkim przez szkoły, które najczęściej re ali zują także imprezy związane ze świętami religij-nymi i kampanie edukacyjne. Sołectwa są naj akty wniej szymi re-alizatorami akcji ekologicznych i edukacji pozaszkolnej oraz im-prez okolicznościowych i ro z ry w kowych. Natomiast inicjatywy o charakterze rywalizacji sportowej realizowane są przez in sty tu-cje gminne, ponieważ część z nich ma zasięg ponadgminny.

Lokalna aktywność w 4 obszarach

Porównanie „Map aktywności” opracowanych dla poszczególnych obszarów gminy nie pozwala – na pier wszy rzut oka – zaobser-wować wyraźnych ró żnic aktywności pomiędzy nimi96. Taki stan wydaje się być podykto wa ny kilkoma czynnikami. Po pierwsze, mapa uwzglę dnia aktywność instytucji eduka cyj nych, gmin nych (biblioteki i GOK) oraz parafi alnych, które są realizatorami zna-cznej liczby przed się wzięć. Działania realizowane przez instytu-cje gmin ne często obejmują swym zasięgiem cały obszar gmi ny. Instytucje edukacyjne (szkoły publiczne) powszechnie uczestni-

Na potwierdzenie tej obserwacji znajdujemy rozkład inicjatyw w ćwiartkach „Map” dla poszczególnych jednostek analitycznych. Największą różnicę odnotowano dla ćwiartki „wartości wspólnoty” pomiędzy „Południowy-zachód” a „Wschód” i wynosi on punktów procentowych. W pozostałych przypadkach różnice zawierają się od do punktów procentowych.

89

czą w różnorodnych akcjach, a mu si my pamiętać, że w każdym z obszarów ulokowana jest jedna szkoła publiczna. Ten fakt tak-że przyczynia się to ujednolicenia „Map”.

Bliższe przyjrzenie się strukturze działań w poszczególnych „ćwiartkach”, prze ko nu je, że także pod tym względem społecz-ność jest zróżnicowana.

Prezentację „aktywności lokalnej” rozpoczniemy od obszaru „Po-łudniowy-zachód”.

Aktywność lokalna w tradycyjnym obszarze poddawanym procesowi

modernizacji

Pierwsza z prezentowanych „Map” (zob. Mapa 9) obejmuje swo-im zasięgiem sołectwa położone w po łu dnio wo-zachodniej czę-ści gminy wzdłuż „szosy krakowskiej”, która wyznacza główną oś komunikacyjną te go obszaru (zob. Mapa 9). Jest to obszar o naj-mniejszej liczbie mieszkańców, a co więcej, o najniższej dynamice ich przy ro stu. Zdecydowana większość sołectw ma charakter rol-niczy, z wyjątkiem Wólki Kosowskiej (z domieszką funkcji usłu-gowej) oraz Stefanowem (rekreacyjny). Choć jednak jak twierdzi jeden z naszych rozmówców to jest już przeszłość, a dziś „(...) większość leży odłogiem. Ludzie znaleźli pracę w okolicznych fi rmach w tym u Wietnamczyków i Chińczyków.” Ośrodkiem centralnym – ze względu na sto pień nasycenia insty tu cjami (zob. Mapa 1 „Chara kte ry sty ka wsi i sołectw w gminie Lesznowo-la”) – jest sołe ctwo Mroków, które zasadniczo pełni rolę ośro dka administracyjno-usługowego97. Natomiast pod względem ekono-mi cz nym większe znaczenie zda je się odgrywać sołectwo Wólka Kosowska, na terenie którego na prze strze ni ostatnich kilku lat po wsta ło centrum handlowe o po nad lokalnym znaczeniu. Oba sołectwa peł nią rolę ośro dków centralnych. Pomimo zachodzą-

Tu zlokalizowane są takie instytucje, jak szkoła, biblioteka, parafi a, poczta i ośrodek zdrowia.

90

cego od kilku lat szybkiego wzrostu li cz by nowych fi rm sołe-ctwa z tego obszaru legitymują się najniższymi w skali gminy budżetami tak no mi nalnie, jak i per capita. Społeczności sołectw południowo-zachodniej części gminy wykazują dużo większe zaintereso wa nie spra wa mi „małej ojczyzny” niż wyborami o cha-rakterze ideologicznym, o czym prze ko nuje wyż sza frekwencja w wyborach samorządowych (2002) niż parlamentarnych i pre zy-den ckich (2005). W wyborach w 2005 roku zdecydowanie po-parły PiS i Lecha Kaczyńskiego.

Interesujący nas obszar gminy znajduje się w sferze oddziały-wania wielu instytucji, aktorów lokalnej akty w ności, swoistych węzłów lokalnych98. Co więcej, nasycenie instytucjami w prze-liczeniu na liczbę mie szkańców należy do najwyższych w gmi-nie. Dwie zlokalizowane w Mrokowie instytucje – ze spół szkół oraz fi lia biblioteki – obejmują swoim zasięgiem cały obszar. Społeczność wie rzą cych po dzie lona jest po między 3 parafi e: w Mrokowie obejmującą większą część obszaru; w Ma gda len-ce obej mu jącą so łe ctwo w Marysinie oraz znajdująca się poza terenem gminy parafi a w Młochowie, która obej muje so łe ctwo Wól ka Kosowska99. Te instytucje o charakterze ponadwspólno to-wym, czyli takie, które angażują swoich członków-uczestników oraz adresują swoje działania do odbiorców spoza wspólnoty sołeckiej, stanowią bazę do dzia łania wie lu inicjatyw, takich jak szkolne koło PCK, amatorskie zespoły wokalne Schola i inne. Prze strzeń in sty tu cjonalną sołectw wypełniają przede wszy stkim instytucje samorządu (soł tys i rada so łe cka) oraz w mniej szym stopniu – ponieważ nie we wszystkich so łe ctwach ziden ty fi ko wa-li śmy te go ty pu podmioty – in stytucje o charakterze wspólnoto-wym, czyli takie, które traktują lokalną wspólnotę (sołecką) jako

Szczegółowo zasięg działania poszczególnych instytucji przedsta-wiamy w tabeli . We wsi Kosów zlokalizowany jest kościół parafi alny tej parafi i.

91

zasób członków-uczestników oraz odbiorców swoich działań (np. Koła Go spodyń Wiej skich, kluby spor towe, sto warzyszenia, świetlice wiejskie). In sty tu cje wspólnotowe prze de wszystkim zlo ka lizowane są w dwu ośro dkach: Mro ko wie i Wólce Kosow-skiej, co – jak wynika z wy wia dów z lokalnymi in formatorami – wy daje się mieć związek z faktem organizacji spo łeczności w dwu odrę bnych para fi ach. Co istotne, aktywności obu tych społeczności parafi alnych nieco się różnią. Parafi anie z Wólki Ko-sow skiej w większym stopniu świadczą usługi na rzecz swojego kościoła, np. angażując się w jego budowę, za pewnienie ogrze-wania, utrzymanie czystości. Natomiast przy parafi i w Mroko-wie rozwinęło się sze reg działań służących rozwojowi młodzieży (kółko teatralne, grupy sportowe). Mo że my także wyróżnić in sty-tucje o mieszanym charakterze, jak Ochotnicza Straż Pożarna, która w zakresie ratownictwa ma charakter ponadwspólnotowy, zaś realizowane przez nią działania społeczne są adresowane do wspólnoty lokalnej.

Duża ilość różnorodnych organizacji na tym terenie nie wzięła się przy pad ko wo. Lokalna spo łe czność wy kazuje dużą potrzebę po-siadania własnej instytucji aktywizującej, czego dowodzą przeobra-że nia ja kie dokonały się w sołectwie Wólka Kosowska. Jak relacjo-nują nasi ro zmó w cy, w miejsce zli kwi do wa nej w 1999 roku szkoły, utworzono Świetlicę Środowiskową. Świetlica po wsta ła po to, by „uspo koić” spo łeczność lokalną, która przeciwstawiała się likwi-dacji placówki szkolnej. Dobrze funkcjonująca instytucja obrasta inicjatywami, zaś dla ich wzmocnienia powołano Towarzystwo Kulturalno-Oświa to we (TKO), któ rego zadaniem jest ułatwienie przekazywania środków przez sponsorów poszcze gól nych ini cja-tyw. Co więcej, obser wuje my dużą integrację wszystkich lokalnych instytucji, tak w sferze za rzą dzania i fi nan so wa nia. Świe tlicą za-rządza Rada Sołecka, która przekazuje część wpływów z podat ków od nie ru cho mości na jej fun kcjonowanie, jak i działania. Świetlica jako instytucja i miejsce, jest za so bem efe kty wnie wy ko rzy sty wa-

92

nym w celu realizacji różnych przedsięwzięć, np. zinstytu cjo na liz-o wa nej w utwo rzo nych sa lach: do ping-ponga i komputerowej. To właśnie przy Świetlicy działają KGW i TKO.

Także historia OSP w Mro ko wie wskazuje na długą tradycję zrzeszania się lokalnej społeczności oraz silnie emocjonalny sto-su nek do już działających instytucji. Rokrocznie OSP organizuje loterię fantową mającą zapewnić śro d ki na pro wa dzenie dzia-łalności. Historia tej inicjatywy sięga przynajmniej okresu mię-dzywojennego. Kolejnym przy kła dem potwierdzającym tę tezę jest powstałe na bazie Komitetu kanalizacyjnego Stowarzyszenie „Ochro ny Środowiska” w Woli Mrokowskiej, skupiające obecnie 9 osób i stojące przed dylematem wyboru kie runku działania. W podobnym położeniu znajduje się także Komitet kanalizacyj-ny w Mrokowie. Przy wołane przykłady wskazują, iż społeczność lokalna ma potrzebę wspólnego działania oraz potrafi się zorga-nizować, aby ją zaspokoić.

Takie środowisko instytucjonalne powinno sprzyjać aktywno-ści mieszkańców. Przyjrzyjmy się zatem cha rakterystycznym cechom lokalnej aktywności w tym obszarze. Najwyższa liczba zrealizowanych akcji oraz najwyższe nasycenie akcjami na liczbę mieszkańców to jeden ze wskaźników potwier dza ją cych to za-łożenie. Jednakże nie jest to obszar jednorodny, wyraźną opozy-cję dostrzegamy pomiędzy sa mo or ga ni zującą się Wólką Kosow-ską a roszczeniowym Stefanowem. Rozkład inicjatyw na ma pie symbolicznej nie wskazuje jakichś zna czą cych odstępstw rozkła-du dla całej gminy, poza mniejszą liczbą dzia łań w za kre sie „roz-woju jednostki”. Uwagę zwraca niewielka, w stosunku do innych obszarów gminy, liczba im prez roz ry w kowych i okolicznościo-wych, zaś duża liczba imprez z okazji świąt religijnych. Jednakże to co naj bar dziej charakterystyczne dla aktywności w tym obsza-rze, to realizacja inicjatyw istotnych dla fun kcjo no wa nia lokalnej wspólnoty:

93

– podnoszących ja kość środowiska (akcja „sprzą tanie lasu”, któ re wień czy ogni sko sołeckie w Ste fanowie100, przygoto-wanie boiska spor towego, budowa placu zabaw),

– rozwijających in fra stru ktu rę społeczną (zakładanie – do tej pory nie obe cnych na tym obszarze – organizacji pozarzą-do wych),

– odwo łujących się do poczucia tożsamości lokalnej (imprezy rocznicowe związane z fun kcjo no wa niem szko ły i przed-szkola, tradycyjna loteria na OSP),

– podnoszących jakość życia grup wyklu czo nych (akcja „Wa-kacje dla najuboższych”)

– a le przede wszystkim tworzenie nowych instytucji (UKS, drużyny har cer s kie).

Więcej niż w innych obszarach gminy podejmowanych jest tu działań z zakresu edu k acji po za szkol nej i szkolenia spor-towego, co może mieć związek z istnieniem odpowiedniej infra-struktury. Natomiast rza dziej realizowane są kampanie edukacyj-ne. Nasi rozmówcy wskazują na duże wspar cie jakiego udzielają działające tu fi rmy lokalnym inicjatywom.

Aktywność lokalna w obszarze z ludnością napływową

Na obszar oznaczony przez nas terminem „Zachód” składają się 3 sołectwa: bardziej zaludnione Łazy I i mniej zaludnione Łazy II101 leżące po przeciwległych stronach „szosy krakowskiej” oraz Magdalenka roz cią ga ją ca się wzdłuż drogi powiatowej. Obszar ma wyraźnie charakter dwudzielny, co w pewnym stopniu pod-kreśla naturalna bariera w postaci lasu oddzielającego Magda-

Akcje „sprzątanie lasu” to specjalność sołectw w tym obszarze. W pozostałych przypadkach organizuje się akcję „Sprzątanie Świata” jako część ogólnoświatowego ruchu o tej samej nazwie. Na potrzeby niniejszej analizy sołectwa Łazy I i Łazy II będą trak-towane jako jedna jednostka Łazy.

94

lenkę i Łazy. Na przestrzeni ostatnich lat li czba mieszkańców wzrosła o kilkanaście procent, podobnie jak w obszarze „Cen-trum”, jednakże w Ma gda lence wzrost był dwukrotnie większy niż w Łazach. Dwudzielność obszaru zaznacza także zró żni co-wa nie sposobu zagospodarowania: Łazy to obszar mieszkalno-usługowo-rolniczy, zaś Magdalenka re kre acyjny. Obszar cechuje się niskim nasyceniem instytucjami infrastruktury społecznej rozlokowanymi w dwu ośrodkach:

• w Łazach, z wiodącą rolą nowowybudowanego Zespołu Szkół, gdzie zasadniczo fun kcjonują instytucje typu wspól-notowego oraz

• w Magdalence, z dominująca rolą parafi i, gdzie fun kcjo-nują instytucje typu obywatelskiego.

Uczniowie z tego obszaru uczęszczają do dwóch szkół: przede wszy stkim do ZSP w Ła zach, a jedynie z części Magdalenki do ZSP w Lesznowoli. Natomiast spo łe czność wie rzących zor-ganizowana jest w jednej para fi i z siedzibą w Magdalence o za się-gu wy kra cza ją cym znacznie poza ten obszar102.

Aktywność wyborcza społeczności obszaru oscyluje wokół śred-niej gminnej. Wyż sza w wy bo rach 2005 r. niż samorządowych w 2002. Co ważne, w tych ostatnich do urn udał się wię kszy odse tek wyborców z Magdalenki niż Łaz. W wyborach 2005 r. wyborcy z tego obszaru udzielili wyraźnego poparcia dla PO i Tuska.

Na infrastrukturę społeczną obszaru składa się 10 instytucji równo rozlokowanych w obu głównych ośrod kach. Choć poza instytucją ochrony zdrowia pozostałych 9 z punktu widzenia aktywności społecznej odgrywa pewną rolę, to dla nas najważ-niejsze są dwie: ZSP w Łazach oraz parafi a w Ma gda len ce, któ-

Sołectwami spoza „obszaru” obsługiwanymi przez tę Parafi ę są: Marysin, Władysławów, Wilczą Górę i część Lesznowoli.

95

re pełnią rolę faktycznych animatorów lokalnych i inkubatorów akty wno ści społecznej. Potwierdzeniem tego są fun kcjonujące przy tych instytucjach inicjatywy (przy ZSP – Drużyna Zucho-wa, przy parafi i – konfesyjne Centrum Formacji „Wieczernik” Grup Odnowy w Duc hu Świętym, pomocowe Centrum Pielęg-niarstwa Caritas, czy też Punkt konsultacyjny dla uzależnionych od al ko holu). Szkoła jest inicjatorem szeregu przedsięwzięć od-wołujących się do mobilizacji wspólnoty (dzia ła nia charytatyw-ne rodziców, zajęcia prowadzone przez rodziców w formie tzw. „grup wsparcia dla mniej zdolnych uczniów”, za ję cia pozalekcyj-ne prowadzone przez wolontariuszy – studentów). Także para-fi a odwołuje się do poczucia wspólnoty skutecznie mo bilizując społeczność do świadczenia na rzecz kościoła (przy rozbudowie kościoła, przy utrzy ma niu porząd ku). Ale także inicjuje działania o charakterze pomocy społecznej (organizacja wypoc zyn ku dzie-ci i mło dzie ży), wspiera realizację inwestycji (w zakresie: sołe-ckiej infrastruktury technicznej, placu zabaw, ście żki ro we ro wej), prowadzi działania charytatywne czy w zakresie profi laktyki uzależnień. Na dwudzielny charakter obszaru może wskazywać fakt, iż w Łazach funkcjonują dwie typowo wspólnotowe insty-tucje, jakimi są świe tli ce103, zaś w Magdalence typowo obywatel-skie, jakimi są stowarzyszenia. Społeczność tego obszaru zaspo-kaja potrzebę sa mo or ga nizacji na dwa różne sposoby: powołując wspólnotę mieszkańców, czyli instytucję służącą realizacji intere-su własnego uczestników (Magdalenka) bądź tworząc świetlicę wiejską, czyli instytucję służącą dobru wspólnemu (Łazy).

W niniejszym raporcie traktujemy świetlice wiejskie i świetlice socjote-rapeutyczne jako podmioty tego samego typu, choć zdajemy sobie sprawę z ich odmiennego rodowodu (wspólnotowego tych pierwszych i stowa-rzyszeniowego drugich) oraz celów i funkcji, jakie pełnią. To zróżnicowa-nie dobrze oddaje fakt, iż choć oba typy są fi nansowane z budżetu Gminy Lesznowola, to pierwsze z działu kultura, a drugie pomoc społeczna.

96

Aktywność lokalnej społeczności tego obszaru gminy należy do najwyższych w skali gminy, zarówno kie dy mierzymy ją li czbą zrealizowanych inicjatyw, jak i kiedy uwzględniamy liczbę miesz-kańców. Łazy i Magdalenka różnią się i to zdecydowanie liczbą re-alizowanych na ich terenie działań, w tych pier w szych jest ich dwu-krotnie więcej niż w Magdalence104, jednak po uwzględnieniu liczby mieszkańców ta ró ż nica zni ka zupełnie.

Analiza rozkładu inicjatyw na mapie symbolicznej pozwala za-obserwować wię kszą od śre dniej dla gminy liczbę akcji zorien-towanych na „rozwój jednostki”, zaś niższą na „wartości oraz dobro jednostek” (zob. Mapa 13). Za najważniejszą cechę cha ra-kterystyczną dla aktywności w tym obszarze należy uznać fakt, iż jest pro wa dzo na w najbardziej zróżnicowany sposób. Jednakże wielość form realizacji skutkuje tym, że tru dno za obser wować wyraźne odmienności. Do nielicznych należy większa liczba ak-cji charytatywnych (np. or ga nizowane przez szkołę akcje na rzecz dzieci z Domów Dziecka w Polsce i na Ukrainie, czy przez pa ra fi ę akcje wspierania osób poszkodowanych w katastrofach). Więcej działań zorientowanych jest na realizację czy też ra czej wspiera-nie in westycji (przy dużym udziale parafi i, także w Magdalence mamy do czynie nia – na razie z utajonym – z jedynym z nielicz-nych zarodków sporu z gminą na tym tle). Częściej organizuje się tu imprezy związane z hi sto rią, czy świętami państwowy-mi105. Jednakże tym co faktycznie zasługuje na szczególną uwagę jest edu ka cja pozaszkolna. Nie tyle może ze względu na ilość realizowanych inicjatyw, co przede wszystkim cel ja kie mu służą i spo sób ich realizacji. Mamy tu na myśli fakt, iż są one prze-

Ta różnica podyktowana jest rozmieszczeniem infrastruktury spo-łecznej oraz lokalowej. To właśnie w Łazach mieści się jedyna w gminie hala sportowa, która naturalnie jest miejscem wielu ogólnogminnych imprez sportowych. Co wynika z istnienia na tym terenie miejsc pamięci narodowej – np. pomnika rozstrzelanych przez hitlerowców więźniów z Pawiaka.

97

jawem samoorganizacji społe czno ści na rzecz wyrównywania szans jednostek wykluczonych poprzez organizację grup wspar-cia oraz dzia łania charytatywne. Jak twierdzi jeden z naszych rozmówców do szkoły uczęszczają dzieci z rodzin o różnej za mo-żności. Część uboższych otrzymuje wsparcie z Ośrodka Pomocy Społecznej, pozostała część nie. Dla nich zamożniejsi ro dzi ce fundują obiady, przynoszą ubrania czy sprzęt zimowy – narty, łyżwy – przed zimowiskiem. Także tu korzysta się z pomocy wo-lontariuszy, przede wszystkim studentów do prowadzenia zajęć dodatkowych, np. te atralnych. Natomiast zdecydowanie mniej jest akcji ekologicznych (jedyną „Sprzątanie Świata”).

Aktywność lokalna w obszarze centralnym

W skład największego terytorialnie obszaru nazwanego przez nas „Centrum”, rozciągającego się z pół no cy na południe, zaś w układzie równoleżnikowym wzdłuż drogi powiatowej, wcho-dzi 9, w większości rol ni czych, sołectw106. Najważniejszą cechą tego obszaru jest fakt, iż właśnie tu znajduje się siedziba gmi ny, co ma niebagatelne skutki dla stanu infrastruktury społecznej oraz aktywności obywatelskiej. „Na turalną” barierę dzielącą ob-szar na dwa obszary południowy i północny stanowi – z uwagi na natę że nie ruchu samochodów – droga powiatowa. W ciągu ostatnich kilku lat liczba mieszkańców zwię kszy ła się tu w po-dobnym stopniu, jak w Magdalence. Zauważamy silne zróżnico-wanie tej tendencji pomiędzy poszczegól ny mi sołectwami:

1) wzrastające dynamicznie – Janczewice (na północy) oraz położone na połu dniu przy granicy z Piasecznem Jazga-rzewszczyzna i Wilcza Góra (co najmniej 50% wzrost licz-by mie szkań ców w okresie 2002-2004);

Jedynie Lesznowola i Władysławów łączą tę funkcję z funkcją usłu-gową. Choć jak twierdzi jeden z naszych rozmówców „Zamienie to nie jest typowa wieś, lecz osiedle pracowników (nieistniejącego już – przyp. R.S.) zakładu pracy”.

98

2) średnio – Zamienie (na północy) i Władysławów (na połu-dniu) (przy rost o około 20%);

3) bez zmian – Lesznowola i Podolszyn Stary oraz

4) sołectwo Zgorzała, w którym li czba mieszkańców uległa zmniejszeniu i to o 25%.

Obszar, w pewnej mierze za sprawą faktu lo ka li za cji tu siedziby gmi ny, może poszczycić się największą liczbą instytucji infra-struktury społecznej, a zatem ta kże naj wyż szym w skali gminy nasyceniem tymi instytucjami. Jednakże nie jest to jedyny po-wód tak do brej kon dycji obszaru. W większości sołectw107 znaj-dują się dwie tego typu instytucje – głównie o charakterze wspól-notowym (KGW, OSP, świetlice, klub sportowy)108. Natomiast tylko w Lesznowoli zlo kalizowane są instytucje o charakterze oby wa tel skim. Zdecydowana większość tych instytucji może po chwalić się dłu gi mi tradycjami, jak np. zbudowany przed laty w czynie społecznym klub w sołectwie Podol szyn Stary, zakupio-na przed wojną ze składek mieszkańców wsi świetlica w Zgorzale, OSP w No wej Woli. Tym niemniej, jak twierdzi jeden z naszych rozmówców „nie ma potrzeby, by istniały formalne orga ni za cje inicjujące współpracę sąsiedzką, gdyż wszystko odbywa się tu po-przez pomoc jeden – dru gie mu.” Dziś większość z istniejących instytucji boryka się z różnymi problemami, przede wszystkim spad kiem poziomu ucze stni ctwa, co sygnalizują nasi rozmów-cy: „Młodzi przy chodzą, ale zostają głównie Ci, w których ro-dzinach są tradycje.” (OSP Nowa Wola). „Przyczyn upa tru ją w starzeniu się, braku młod szych, chętnych do działania kobiet. W dzisiejszych ciężkich czasach młodsze kobiety po święcają się

Z wyjątkiem sołectw: Jazgarzewszczyzna, w którym jednak zloka-lizowano niepubliczną szkołę podstawową i gimnazjum oraz Wilcza Góra, w którym nie zidentyfi kowaliśmy żadnej tego typu instytucji. Wyjątkiem jest sołectwo Zamienie, gdzie działa przedszkole oraz Podolszyn Starym ze swoją instytucją ekonomii społecznej Związkiem Kółek Rolniczych.

99

pracy, karierze za wo dowej a starsze z kolei reperowaniu zdrowia. W tej chwili mamy zrzeszonych około 28 osób, Pań w wieku bardzo doj rza łym, 70 lat – 50-ciolatka chyba jest najmłodsza.” (KGW Janczewice). „Właściwie dzia ła już tylko Zespół Ludowy Tęcza.” (KGW w Nowej Wo li). „Mieliśmy grupę żeńską, ale te-raz niektóre dziew czyny po wy cho dziły za mąż, inne do stolicy.” (OSP w Zamieniu). Lokalne instytucje borykają się także z inne-go ro dzaju problemami. Formalnymi – jak świetlica w Zgorzale, gdzie z uwagi na fakt, iż zakup budynku nie zo stał potwierdzony „aktem sprzedaży, zaś na początku lat 90-tych pojawił się nagle prawny właściciel domu i żą dał jego zwrotu.” Z tego powodu „Gmina nie chce przekazywać żadnych pieniędzy na jej remont i utrzymanie.” Kolejny problem, to brak za sobów lokalowych – jak w przypadku OSP w Zamieniu, która nie posiada włas-nej strażnicy, a przede wszy stkim brakiem zasobów fi nansowych. OSP musi bazować na środkach własnych, czyli członków. „Jak nie włożymy wła snych pieniędzy to nic nie mamy”, ponieważ środki z budżetu Gminy Lesznowola są niewielkie. Świetlica we Władysławowie, która „Kiedyś (...) pro wa dzo na przez TPD, a potem ogłoszono konkurs i w jego wyniku prowadzona jest pół na pół przez GOK i GOPS. Zo sta ła prze jęta w styczniu tego roku i termin jest na razie do grudnia a potem nie wiem.” Insty-tucje różnie radzą so bie z tym pro blemem, prowadzona przez KGW Świetlica w Janczewicach „utrzymywana jest z datków, a pie niążki któ re mamy np. za wynajem sali, np. 800 zł idą na opłacenie takich kosztów, jak prąd itp.”, jak również w pew-nym sto pniu ko rzy sta też ze środków Urzędu Gminy. Zaś OSP w Nowej Woli prowadzi działalność go spo dar czą. Wskazuje się także na brak zain te re so wa nia korzystaniem z oferty Świetlic ( Janczewice), czy de wa stację obiektów, jak w przypadku OSP w No wej Woli, która „wyremontowała dodatkowy bu dynek na świe tli cę młodzieżową, ale młodzież go zdewastowała.”

100

Pomimo trudności, z jakimi borykają się już istniejące instytucje w społeczności nie zamarły tradycje sa mo organizacji, czego wi-docznym przejawem jest powstawanie nowych instytucji – komi-tetu ka na li za cyj ne go w sołectwie Podolszyn Stary109, czy spon-sorowanie przez OSP w Nowej Woli drużyny pił kar s kiej w tym sołectwie.

Znajdujący się w Lesznowoli ZSP obejmuje swoim za sięgiem prawie cały obszar110 i jest ośrodkiem in ku bowania szeregu ini-cjatyw o charakterze instytucjonalnym (UKS „SET”, Szkolne koło PCK, Szkolne ko ło PTTK „Szprycha”, czy Teatrzyk szkol-ny ANANAS), podobnie jak GOK (przy któ rym działają m. in. Klub Taneczny „Brawo BIS”, Pracownia Tkacka Penelopa czy Zespół Dzie cięcy „Ładne kwia tki”). Natomiast w tym ob-szarze nie jest zlokalizowana żadna parafi a, a społeczność wier-nych po dzie lo na jest pomiędzy 4 pa ra fi e, w tym 3 znaj du ją ce się poza gminą. Ta podstawowa różnica w infrastrukturze spo-łecznej – brak pa rafi i z jednej strony oraz lokalizacja instytucji samorządowej GOK z drugiej, wydają się kształtować lo kal ną aktywność w tym obszarze o nieco innej profi lu.

Społeczność tego obszaru uczestniczy w wyborach ogólno-polskich, mniej chętnie niż społeczności obszarów „Zachód” i „Wschód”, natomiast bardziej chętnie niż społeczność obszaru „Po łu dnio wy-zachód”, ale odwrotnie zachowuje się w wyborach lokalnych. Jednakże obszar ten jest silnie zróżnicowany we-wnętrznie, co najwyraźniej pokazują wyniki wyborów samorzą-dowych z 2002 r., gdzie w okręgu złożonym z sołectw Jancze-

Niewątpliwie powstawanie tego typu instytucji związane jest z dzia-łaniami Gminy sukcesywnie budującej sieć kanalizacyjną w kolejnych sołectwach. Z wyjątkiem sołectwa Jazgarzewszczyzna, która w części przypisa-na jest do obwodu szkolnego ZSP w Nowej Iwicznej.

101

wice, Podolszyn Stary i Nowa Wola frekwencja była najniższa w gmi nie i wyniosła le dwo 40%, natomiast w dwóch pozostałych okręgach: południowym (sołectwa Wła dy sła wów, Wilcza Góra i Jazgarzewszczyzna) zbliżyła się do 50%, zaś w Lesznowoli wy-niosła 54%, a tym sa mym była wyższa od średniej dla gminy. Społeczność tego obszaru okazała się najbardziej euro sce pty-czna111. Zaś w wyborach w 2005 r. podzieliła swoje poparcie po-między 3 opcje w okręgu Le szno wo la112 i zdecydowanie poparła PSL w okręgu Zgorzała, Zamienie113. Na to miast w wyborach prezydenckich w tym samym roku wyborcy z tego obszaru zde-cydowanie poparli Lecha Kaczyńskiego.

Aktywność lokalna w obszarze centralnym kształtuje się na wy-sokim, choć niższym niż w dwu dotych czas ana lizowanych ob-szarach, poziomie zarówno pod względem ilości działań, jak i w przeliczeniu na li czbę mieszkańców (zob. Mapa 7). Ce-chą charakterystyczną jest większa niż w skali gminy orienta-cja na „jednostkę” niż na „wspólnotę” (w stosunku 74 do 26) i to w obu wymiarach – „rozwój” oraz „wartości”, zdecydowa-nie mniej działań ma orientację na „wartości wspólnoty”. Duża część instytucji wspól no to wych nakazywałaby oczekiwać innego rozkładu aktywności, jednakże jak pokazuje przykład niektórych KGW, wiele z nich „praktycznie jest w fazie zastoju. Niewie-le się dzieje i niewiele Panie robią.” Naj wię ksza li czba inicjatyw to wszelkiego rodzaju imprezy o charakterze rozryw ko wym (festyny) i okoliczno ścio wym (Dni Seniora, Dni Dziecka, Dni Babci i Dziadka). Ponadto częściej niż w skali gminy podejmuje się orga ni za cję dzia łań mających na celu rywalizację sportową

Najniższe – obok obszaru „Południowy-zachód” poparcie dla akce-sji Polski do UE w referendum w r. - tylko % głosów na „Tak”, czyli / uprawnionych do głosowania. Tu PiS, PSL i PO otrzymały od do % głosów. Ponad połowa głosów została tu oddana na tą partię.

102

(Maraton Niepodległości o Puchar Wójta Gminy, Mityng Gmi-ny Les znowola w Sko ku Wzwyż – „Która Szkoła Podskoczy Wyżej”), akcje eko lo gi czne (w dwu sołe ct wach or ga nizuje się akcje „Sprzą tanie Świata”, zaś w Lesznowoli akcję dokar miania pta ków „Zima w miejscu za mie szka nia”), czy tworzy in stytucje (o czym była już mowa powyżej, tu warto wskazać na tworzenie in sty tu cji sportowych, np. klubu sportowego we Władysławo-wie). Cha ra kte ry sty cznym dla tego obszaru dzia ła niem są prace społeczne wykonywane przez strażaków z OSP w Nowej Woli (remonty, koszenie te re nu, sprzą tanie, w dużej części wykonywa-ne społecznie). Natomiast mniej niż w skali gminy podejmuje się akcji charytatywnych, prowadzi zajęć po za szkolnych i poza le-kcyj nych, organizuje imprez zwią zanych z wydarzeniami histo-rycznymi i świętami religijnymi. To osta t nie to wyraźna oznaka braku parafi i.

Dobrą ilustrację aktywności lokalnej w tym obszarze gminy stanowi sołectwo Władysławów. Jak twier dzi nasz rozmów-ca „mieszkańcy sami z siebie nie podejmują żadnych inicjatyw, ale często przychodzą i proszą o coś al bo sygnalizują jakieś potrzeby lub problemy. Często też dzwonią. Do tego stopnia, że są chętni myć przy stanki albo po ma gać przy porządkowaniu tego placu – są aktywni i robią to społecznie.” Co znajduje po-twierdzenie w dużej ilości dzia łań realizowanych przez funkcjo-nującą tu Świetlicę.

Aktywność lokalna w obszarze nowego osadnictwa

Na ostatni z wyróżnionych przez nas obszarów składają się 3 sołectwa: Mysiadło, Nowa Iwiczna i Sta ra Iwiczna, poddawane w ostatnim czasie naj większym przeobrażeniom wynikającym z napływu no wych mie szkańców, głównie z terenu War sza wy. Liczba mieszkańców Nowej Iwicznej wzrosła na prze strze ni ostatnich kilku lat prawie trzykrotnie, Mysiadła o kilkaset osób,

103

a jedynie w Starej Iwicznej ule gła nie wiel kiemu obniżeniu114. W konsekwencji tych procesów obecnie zamieszkuje go prawie 40% mie szkań ców gminy, zaś Mysiadło i Nowa Iwiczna są naj-ludniejszymi sołectwami o najwyższym w gmi nie odset ku osób z wyższym wykształceniem. Obszar pełni zasa dni czo dwie fun-kcje mieszkaniową i usłu gową oraz w niewielkim stopniu rol ni-czą (Stara Iwiczna)115. Jednak przez naszych rozmówców zo stał określony jako „sypialnia Warszawy”. Obszar jest sła bo wyposa-żony w infrastrukturę społeczną. No mi nal nie znajduje się tu 2,5-krotnie mniej insty tu cji niż w „Centrum”, jednak w przelicze-niu na li cz bę mie szkań ców już 4-rokrotnie mniej!116 Co ważne, po ło wę instytucji stanowią instytucje edukacyjne, z cze go 2/3 prywatne szkoły i przedszkola. W ilości śladowej występują tu instytucje wspól no to we i zu peł nie brak obywatelskich. W tej sytuacji lo kalnymi animatorami stają się Zespół Szkół w Nowej Iwi cz nej i parafi a w Starej Iwicznej. Szczególnie ta ostatnia sta-nowi dobre miejsce do inkubowania się ró żno ro dnych inicjatyw o charakterze zin sty tu cjo na li zo wa nym, jak Al-Anon, amatorski zespół Schola, parafi alna dru ży na piłki nożnej (ministrantów) „Wicher”, Chór pa ra fi alny, a przy Zespole Szkół rozwinął dzia-łal ność UKS.

Społeczność tego obszaru prezentuje dwie odmienne taktyki zachowań wyborczych. W sołectwie Sta ra Iwi czna w wyborach samorządowych w 2002 r. frekwencja była najwyższa w skali gminy, zaś w wy bo rach w roku 2005 najniższa w tym obsza-rze. Zupełnie odwrotnie zachowują się społeczności dwu po zo-

Choć jak twierdzą uczestnicy fokusów także i tam daje się zauwa-żyć początki boomu budownictwa mieszkaniowego. Na terenie sołectwa Mysiadło znajduje się pozostałość zbankruto-wanego kompleksu szklarni Eko Mysiadło. Na ten fakt i związane z nim uciążliwości wskazywali uczestnicy fokusów.

104

stałych sołectw, czyli Mysiadła i Nowej Iwicznej, gdzie w 2005 r. odnotowano najwyższą frekwencję, zaś w 2002 r. jedną z niż-szych w gminie. O ile, jak wynika z przytoczonych danych, spo-łeczność jest zró żnicowana ze względu na orientację na ojczyznę ideologiczną (Nowa Iwiczna i Mysiadło) bądź pry wa tną (Stara Iwiczna), to w mniejszym stopniu ze względu na preferencje wy-borcze. Mieszkańcy tego obszaru zdecydo wa nie opowiedzieli się za akcesją Polski do UE117. Zaś w wyborach w 2005 r. udzielili w zasadzie poparcia opcji centro wej118.

Dwie najważniejsze dla lokalnej aktywności instytucje zlokali-zowane w tym obszarze borykają się – jak wy nika z informacji uzyskanych w trakcie fokusów – z ró żnymi problemami. Pod-stawowym proble mem szkoły jest jej przeludnienie. Ten stan nie tylko nie sprzyja aktywności społecznej, ale przede wszy stkim rodzi agresję119. Natomiast druga z tych instytucji, czyli parafi a z uwagi na gwałtowne zwię ksza nie się liczby parafi an wydaje się nie wystarczająco efektywna w mobilizowaniu społeczności do dzia łania120. W zasadzie nie zaobserwowaliśmy ani wię kszych tradycji sa moorganizacyjnych – jedyna instytucja o charakterze wspólnotowym, to KGW w Sta rej Iwicznej, o któ rego działa-

W okręgu Nowa Iwiczna (obejmującego także sołectwo Stara Iwiczna) frekwencja wyniosła %, na „Tak” zagłosowało ponad % uprawnionych, zaś w okręgu Mysiadło przy frekwencji przekraczającej % na „Tak” zagłosowało % uprawnionych. Co prawda głosujący w Starej Iwicznej oddali więcej głosów na PiS, jednak PO otrzymało nie wiele mniej głosów, jednak obie tury wybo-rów wygrał tu – choć nieznacznie - Tusk. Natomiast pozostałe dwa so-łectwa zdecydowanie poparły PO i Tuska, który już w pierwszej turze uzyskał większość bezwzględną. Co szczególnie podkreślali uczestnicy fokusów pochodzący z tam-tego obszaru gminy. Brakuje powszechnego w parafi ach – Magdalenka i Wólka Kosowska – świadczenia przez społeczność wiernych na rzecz parafi i i kościoła.

105

niach jednak nic nie wiemy, ani skłonnością do zrzeszania się w organizacjach obywa tel skich. Jest to jedyny obszar, w którym nie zanotowaliśmy istnienia żadnego stowarzyszenia!

Podobnie jak stan infrastruktury społecznej także aktywność lo-kalna w tym obszarze należy do najniż szych w gminie, tak jeśli chodzi o liczbę inicjatyw, jak i w stosunku do liczby mieszkańców. Szczególnie ten ostatni wskaźnik, którego wartość jest 3,5-krot-nie od wartości dla najaktywniejszych obszarów „Połu dnio wy-zachód” i „Zachód” wskazuje na niewielką aktywność tej spo-łeczności121. Co więcej, aktywność realizowana jest w najmniej różnorodny spo sób. Aktywność lokalna w tym obszarze rozkła-da się zupełnie odmiennie niż w po zostałych obszarach (zob. Mapa 11). Zde cy dowanie przeważają działania zorientowane na „dobro jednostki” nad dzia łaniami zorientowa ny mi na „do-bro wspólnoty” (w stosunku 66-34). Uwagę zwracają wy so kie od set ki działań na rzecz „wartości i dobro jednostek” i „rozwoju wspólnoty”122. W tym pierwszym obszarze obser wu jemy stosun-kowo du żą – w porównaniu z innymi obszarami – liczbę imprez okolicznościowych i związanych ze świętami re ligijnymi123. Na-tomiast w tym drugim kampanii edukacyjnych (jak np. „Mię-dzynarodowy Program GAP”, „Zachowaj Trzeźwy Umysł”)124. Zde cy do wanie mniej niż średnio w gminie realizuje się działań w polu „ro zwój je dno stek”. Stosunkowo mniej jest imprez roz-rywkowych, konkursów, przeglądów czy fe sti wa li, nie zor ga ni-

Uczestnicy fokusów wskazywali na powszechne w tym obszarze zjawisko „zamkniętych domów”, braku zainteresowania kie ro waną do nich - m.in. przez jednostki gminy - ofertą. Odpowiednio % i % przy średniej dla gminy % i %. Brakuje natomiast innych działań, np. w zakresie pomocy społecznej. Generalnie możemy stwierdzić, że ilość akcji nie jest znacząco większa niż w innych obszarach, a co więcej nie są to inicjatywy specy-fi czne dla tego obszaru, ale takie, które realizowane są przez wszystkie szkoły gminne. Inne działania realizowane są sporadycznie.

106

zo wano żadnej imprezy mającej na celu rywalizację sportową. W ograniczonym zakre sie podejmuje się działania o charakterze edukacji pozaszkolnej, co może być podyktowane brakiem lo ka lu do pro wa dze nia takich działań. Jedynym miejscem wykorzysty-wanym do spotkań jest świetlica przy pa rafi i w Starej Iwicznej. Natomiast główne działania w obszarze „wartości wspólno-ty” stanowią akcje cha rytatywne (na dzieci z Domów Dziecka w Polsce i na Ukrainie, „Góra Grosza”, Finał WOŚP).

Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola

Zaprezentowana „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola” przedstawia obraz pewnej społeczności lokalnej w działaniu. Odwzorowujemy tą aktywność na 4 wyróż-nionych płaszczyznach analitycznych:

• dystrybucji przestrzennej, gdzie identyfi kujemy obszary zagęszczenia podmiotów i działań oraz „białe plamy”;

• formy przejawiania się aktywności, gdzie identyfi kujemy dominację akcyjności nad kampaniami i działaniami zin-stytucjonalizowanymi;

• relacji władza-społeczeństwo, gdzie zauważamy pionowe działanie władz i instytucji organizacyjnych Gminy w po-staci animowania, wspierania, a nawet realizacji, zaś pozio-me działanie społeczności sołeckich w postaci bezpośred-niej partycypacja, wspierania i realizacji;

• motywacjach do działania, gdzie stwierdzamy przewa-gę orientacji na dobro jednostki niż dobro wspólne oraz na rozwój niż na wartości.

Gmina Lesznowola charakteryzuje się niejednorodnością, tak-że pod względem typu lokalnego społeczeństwa obywatelskie-go. Możemy na jej obszarze wyróżnić przynajmniej dwa typy: wspólnotę i stowarzyszenie [Tönnies 1988, Kurczewska 2000]. Co wyraźnie unaoczniają obszarowe „Mapy aktywności”. Wyda-

107

je się zatem, że na poziomie globalnym, czyli całej gminy, mo-żemy mówić o swoistym związku wspólnot i zrzeszeń. Szerzej na ten temat w rozdziale „Wspólnota w procesie stawania się”.

Wykreślona „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej” stanowi zatem podstawę do dalszych prac: zarówno operacyjnych w ra-mach „Partnerstwa”, jak i poszukiwania czynników wyjaśniających taki jej kształt oraz charakter w drugim etapie badania.

Procesy i czynniki kształtujące społeczną aktywność obywatelską w Lesznowoli125

Badanie realizowane w ramach pierwszego etapu koncen-trowało się na wykreśleniu „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej” z uwzględnieniem takich wymiarów, jak:

• przestrzenna dystrybucja aktywności,

• przeważające formy aktywności,

• główne orientacje (motywacje do) działania,

• typ relacji władza-społeczeństwo,

co w efekcie pozwoliło zarysować obraz pewnej społeczności lo-kalnej w działaniu126.

Natomiast w drugim etapie interesują nas:

– identyfi kacja najważniejszych procesów dokonujących się w społeczności lokalnej w okresie realizacji projektu, we-wnętrznych (endo) i zewnętrznych (egzogennych) czynni-ków wywołujących te procesy, ze szczególnym uwzględnie-niem wpływu działań realizowanych przez „Partnerstwo” oraz

Jest to raport z drugiego etapu badania przeprowadzonego w r. Por. rozdział „Mapa aktywności obywatelskiej w gminie Leszno-wola” niniejszym opracowaniu.

108

– zagadnienie ekonomizowania się lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i znaczenia tego procesu dla dobrostanu społeczności lokalnej.

Rezultatem drugiego etapu badania jest zatem raport o zacho-dzących w gminie Lesznowola – na przestrzeni ostatnich kilku lat – procesów społecznych (w zakresie zmiany lokalnej, relacji wewnątrz społeczności, przemiany społecznej aktywności oby-watelskiej), czynników i aktorów wywołujących te zmiany oraz skutków tych zmian dla funkcjonowania społeczności (dla kon-dycji wspólnoty, artykułowanych przez mieszkańców problemów i potrzeb społecznych oraz efektywności ich zaspokajania i roz-wiązywania). Raport uwzględnia kontekst „Mapy aktywności” wykreślonej w pierwszym etapie badania.

Zanim jednak przystąpimy do analizy wyszczególnionych prob-lemów wcześniej ważne zastrzeżenie metodologiczne. Drugi etap badania – poza analizą dokumentów – opiera się na bada-niu opinii lokalnych liderów. Naszych respondentów prosiliśmy o formułowanie ocen odnoszących się do okresu ostatnich kilku (2-3) lat127. Zdajemy sobie sprawę, że utrzymanie tego reżimu okazało się niemożliwe i oceny badanych nierzadko odnoszą się do zdarzeń i procesów sięgających wstecz dalej niż wyznaczona przez nas perspektywa.

Gmina Lesznowola w procesie zmiany

Założenia drugiego etapu badania, w którym koncentrujemy uwagę na zmianie społecznej, aktorach tych procesów oraz su-biektywnie odczuwanych skutkach ich działań, sprawiają, że na-sze wysiłki przypominają kręcenie fi lmu, czemu dobrze wydaje się służyć panelowy charakter przedsięwzięcia.

Taki horyzont podyktowany był czasem trwania „Partnerstwa”, które pełniło rolę czynnika interweniującego w badaną społeczność lokalną.

109

Zmiana w społeczności lokalnej

W ramach podejścia, w myśl którego społeczeństwo postrzega się jako zmienne pole zdarzeń, wyróżnia się „cztery rodzaje tkanek, które przenikają i scalają społeczeństwo”, a mianowicie „tkanki: 1) idei, 2) reguł, 3) działań i 4) interesów.” Te tkanki tworzą czte-ry wymiary pola: ideologiczny i normatywny oraz interakcyjny (organizację społeczną) i szans życiowych (hierarchię społeczną). Pierwsze dwa składają się na kulturę, pozostałe dwa na „tkankę społeczną sensu stricte”, zaś łącznie na „pole społeczno-kulturo-we”. Jak pisze Piotr Sztompka „W każdym z tych czterech wy-miarów pole społeczno-kulturowe podlega nieustannym zmia-nom.” Zaś zmiany te sprawiają, że – co już wiemy od czasów Heraklita –nie możemy wejść dwa razy do tej samej rzeki i jak dalej pisze Sztompka „Jest tylko kwestią umowy, że dla potrzeb analizy ’zamrażamy‘ pewne stany społeczeństwa, traktując je jak pojedyncze zdarzenia, i mówimy o zmianie lub procesie jako sekwencji takich zamrożonych, nieciągłych punktów.” [Sztomp-ka 2005: 24-27].

Badanie procesu zmiany w interesującym nas okresie czasu w gminie Lesznowola zostało ograniczone do kilku aspektów wyróżnionych powyżej wymiarów pola zdarzeń, korespondują-cych z założeniami „Partnerstwa”. Interesowała nas zatem iden-tyfi kacja:

1) zmiany w każdym z tych wymiarów i jej skutków dla kon-dycji społeczności lokalnej;

2) niektórych czynników zmiany, jakimi niewątpliwie są prob-lemy i potrzeby społeczne oraz efektywność i ich rozwią-zywania i zaspokajania decydująca o odczuwanej jakości życia;

3) wybranych procesów społecznych stymulujące zmiany w postaci lokalnego konfl iktu społecznego i społecznej aktywności obywatelskiej. Badanie tego aspektu funkcjo-

110

nowania gminy zostało wykonane na podstawie sformu-łowanych przez respondentów opinii na interesujące nas zagadnienia.

W celu identyfi kacji zmiany społecznej sensu stricte oraz jej skut-ków dla funkcjonowania badanej społeczności lokalnej naszych respondentów prosiliśmy o wskazanie zmian, jakie w przeciągu ostatnich kilku lat (2-3) dokonały się na terenie całej gminy lub w sołectwie, którego są mieszkańcami, w działaniu instytucji, urzędu, organizacji, fi rmy, których są pracownikami, członkami, benefi cjentami czy wreszcie w ich życiu osobistym. Ponadto pro-siliśmy o pogłębienie tego problemu o refl eksje i uwagi odnośnie kierunku, przyczyn, skutków czy odbioru zmiany w kilku istot-nych – zarówno dla funkcjonowania społeczności lokalnej, jak i naszego badania – obszarach, a mianowicie: systemie funkcjo-nowania instytucji samorządu terytorialnego oraz instytucji pub-licznych świadczących usługi społeczne; kondycji społeczności lokalnej (identyfi kacja grup faworyzowanych i defaworyzowa-nych); poziomie aktywności społecznej; zasobach infrastruktury technicznej i społecznej128. Przy czym interesowały nas zarów-no zmiany zidentyfi kowane przez respondentów, ich skutki, jak i zmiany niezidentyfi kowane przez respondentów, natomiast do-strzegalne przy zastosowaniu innych metod badawczych.

Zdecydowana większość respondentów stwierdziła, że w ostat-nim czasie w badanej przez nas przestrzeni fi zycznej i społecznej dokonują się zmiany129. Jest to dosyć powszechne przekonanie. Stwierdza się, że zmiany są „duże, dodatnie”, że „idzie do przodu”,

Zob. Zał. „Zagadnienia węzłowe do badania wpływu projektu Partnerstwo dla Rain Mana na społeczność lokalną”. Tylko kilka osób nie wskazało żadnych zmian. Warto zauważyć, że niektóre ze zidentyfi kowanych zmian są dostrzegane powszechnie, gdy inne tylko z perspektywy tych osób, które się tymi problemami zajmują (np. niepełnosprawność).

111

że i w konsekwencji „lepiej się żyje”. Zaś rozwinięcie i uszczegó-łowienie tych ogólnych opinii układa się w pewien obraz obsza-rów, w których te zmiany się dokonały, jak i „białych plam”, gdzie zmiany nie wystąpiły lub nie są uświadamiane przez badanych.

Badani identyfi kowali zmiany dokonujące się w najróżniejszych obszarach funkcjonowania gminy Lesznowola. Sformułowane przez nich opinie zostały pogrupowane i poddane analizie w ra-mach wyróżnionych kategorii:

1) przekształcenia charakteru gminy,

2) procesy demografi czne,

3) zmiany struktury społecznej,

4) zmiany kondycji ekonomicznej gminy i jej mieszkańców,

5) rozbudowa infrastruktury społecznej i technicznej,

6) podnoszenie standardów działania instytucji publicznych,

7) przemiany wzoru potrzeb i problemów społecznych oraz

8) zmiany w ludziach.

W opinii naszych respondentów gmina Lesznowola poddawa-na procesowi urbanizacji zmienia swój charakter. Z gminy rol-niczej, a właściwie ogrodniczo-sadowniczej, pełniącej funkcję „warzywnego zaplecza” Warszawy, dzięki procesowi urbanizacji przekształca się w ośrodek podmiejski, satelitę, „sypialnię” aglo-meracji warszawskiej.

Jednakże, zmiana charakteru gminy nie ogranicza się wyłącznie do aspektu funkcjonalnego, ale dotyka także płaszczyzny kultu-rowej. Jeden z respondentów sygnalizuje, iż powszechne staje się, że „coraz mniej ludzi znamy w swojej okolicy”, co silnie kontra-stuje z sytuacją z okresu dzieciństwa badanego, kiedy znajomość wszystkich sąsiadów była powszechna (21)130.

Podany w nawiasie okrągłym numer oznacza kolejny numer re-spondenta w drugim etapie badania.

112

Jedną z najważniejszych zmian dokonujących się w gminie, jakie identyfi kują nasi respondenci, są zmiany w jej demografi i. Prze-de wszystkim wskazuje się na wzrost liczby mieszkańców gminy lub niektórych jej części (Mysiadło, Nowa Iwiczna) wywołany ruchami imigracyjnymi131. Ponadto wskazuje się na specyfi czne cechy osiedlających się w gminie osób: bądź to etniczne i na-rodowościowe („azjaci”, chińczycy, wietnamczycy), formułowane głównie przez respondentów z obszarów, w których dominuje ten typ osadnictwa; bądź demografi czno-społeczne (ludzie mło-dzi, wykształceni, „o pewnych aspiracjach” (1). Jednak w opinii, głównie respondentów z obszarów południowego i zachodnie-go, można zaobserwować także procesy odwrotne, a mianowicie emigrację młodych ludzi czy też „mieszkańców-Polaków” (17).

Na podstawie opinii badanych możemy stwierdzić, że zmiany dokonujące się w Lesznowoli przekształcają także jej struktu-rę społeczną. Postępujący proces „odrolnienia” obszaru gminy umożliwiając sprzedaż gruntów oraz ich zabudowę obiektami mieszkaniowymi i służącymi prowadzeniu działalności gospo-darczej powoduje z jednej strony kurczenie się rolnictwa. „Rolni-ctwo upadnie, bo większość jest odrolniona (poza jedną częścią), pojawiają się działki, budują się nowe osiedla” (6). Jednak z dru-giej, pozwala wzbogacić się tym mieszkańcom, którzy sprzeda-ją działki. Zanikające miejsca pracy w rolnictwie zastępowane są przez miejsca pracy w powstających centrach handlowych oraz zakładach produkcyjnych i usługowych.

Kolejnym obszarem zmian zidentyfi kowanych przez responden-tów jest zmiana kondycji ekonomicznej gminy i jej mieszkańców. Generalnie badani sygnalizują poprawę tak kondycji gminy, jak

W zasadzie tylko pośrednio i to sporadycznie wskazuje się na przy-czyny naturalne – przyrost naturalny – skutkujące wyczerpaniem po-jemności szkół działających w obszarach dużego wzrostu ludności (Nowa Iwiczna). Bliżej przyczynami zmian i ich skutkami będziemy się zajmować w dalszej części raportu.

113

i samych mieszkańców. Z jednej strony wskazuje się na boga-cenie się gminy, czego dowód stanowi zwiększenie się jej do-chodów własnych wynikający ze wzrostu liczby mieszkańców i wolumenu płaconych przez nich podatków (13). A z drugiej, na wzbogacenie się mieszkańców dzięki sprzedaży ziemi132. In-nym z mierników poprawiającej się kondycji ekonomicznej gmi-ny jest, w opinii badanych, powstawanie nowych przedsiębiorstw (głównie „azjatyckich centrów hurtowych”). Jednak równocześnie sygnalizuje się „likwidację istniejących zakładów pracy w Wólce Kosowskiej i Kosowie”, na których terenie wyrosły „centra” (17). Jednak za sprawą tych przemian od kilku lat, wykwalifi kowani pracownicy nie mają problemu ze znalezieniem pracy. Zaś uzy-skanie pracy – na co wskazuje jeden z respondentów – przyczy-niło się do zmiany postawy przynajmniej części mieszkańców, którzy „inaczej się ubierają, inaczej się odnoszą, kultury trochę nabyli” (8).

Badani odnotowali zmiany w zakresie infrastruktury społecznej i technicznej i to głównie o charakterze inwestycyjnym, czyli bu-dowę nowych obiektów i w mniejszym stopniu remont, podnie-sienie standardu już istniejących.

W zakresie infrastruktury społecznej, wskazywano na już zakoń-czoną bądź planowaną budowę nowych obiektów: sportowych, szkół, centrum edukacji i sportu, placu zabaw czy wreszcie skle-pów. Natomiast tylko sporadycznie informowano o zmianach w strukturze podmiotów świadczących usługi społeczne. No-

Co ciekawe, respondenci częściej wskazywali na napływ majętnych mieszkańców niż na wzrost dochodów pracowników najemnych jako źródło zamożności gminy. A wręcz twierdzi się, że sprzedaż działki: „to jest jedyny sposób, żeby poprawić sobie byt […], bo z gospodarstwa to teraz w ogóle jest absolutnie nie do wyżycia” (), czy też, że „wzrost zamożności nie następuje w wyniku pracy ani w rolnictwie, ani w za-kładach.” ().

114

wymi, oddolnymi inicjatywami mieszkańców o takim charakte-rze, które identyfi kują nasi respondenci, należą m.in. domowe przedszkole, Stowarzyszenie „Dobra Wola”, UKS „Lolek”, koło Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów (ZERI).

Do najważniejszych zmian w zakresie infrastruktury technicznej należą planowane, realizowane i zakończone inwestycje w zakre-sie sieci wodociągowej i kanalizacyjnej wraz z oczyszczalnią ście-ków, remont dróg gminnych i powiatowych, budowa chodników i oświetlenie ulic, utwardzenie dróg lokalnych (osiedlowych), a także budowa ścieżek rowerowych i parkingów. Jak stwierdził jeden z badanych „Infrastruktura jest jak w mieście.” (8).

Badani zaobserwowali również zmiany w zakresie działania instytucji publicznych. Wskazują przede wszystkim na fakt uchwalenia planu zagospodarowania przestrzennego gminy, który – co ważne – ma charakter całościowy, nie zaś wycinko-wy133 (13). Sygnalizują, że wzrost liczby mieszkańców powoduje zwiększenie zakresu obowiązków urzędników gminnych (24). A także korzystne zmiany na – przynajmniej niektórych - sta-nowiskach sołtysów. Nowe osoby podejmujące się pełnienia tych funkcji wykazują się większym zaangażowaniem od swoich po-przedników (6).

Badani wskazali szereg zmian w zakresie zaspokajania różnych potrzeb społecznych, oddziałujących na jakość życia całej zbio-rowości, specyfi cznych grup czy też ich samych134.

Jedną z najistotniejszych zmian, której celem jest próba rozwią-

Wskazanie na uchwalenie Planu zagospodarowania przestrzennego gminy jest właśnie typowym przykładem poszerzania przez badanych horyzontu obserwacji. Szerzej na ten temat w części poświęconej efektywności zaspokaja-nia potrzeb rozwiązywania problemów.

115

zania palącego problemu lokalnego, jest zorganizowanie przez gminę wewnętrznej komunikacji busowej. Jak twierdzi jeden z rozmówców „Autobus rozwiązuje wiele spraw, np. dojazdy do szkoły” (12). Tym niemniej sygnalizuje się, że daleko jeszcze do skutecznego rozwiązania tego problemu. Z kilku powodów, przede wszystkim, z powodu niedrożności układu komunika-cyjnego (zakorkowana ulica Słoneczna, zwiększający się ruch na ulicach Krasickiego i Postępu), ale także z powodu zgłaszanej niskiej jakości świadczonych usług (nieregularne kursowanie bu-sów, spore opóźnienia w stosunku do rozkładu jazdy) czy wresz-cie ograniczenia komunikacji alternatywnej (np. powiązań kole-jowych135).

Kolejnym obszarem, w którym odnotowano zachodzenie zmian, jest pomoc społeczna. Wskazuje się na wybudowanie i oddanie do użytku budynków socjalnych (Łazy II i Mysiadło). Jak stwier-dza jedna z badanych osób „Pani wójt postawiła taki blok ładny” (5). Wskazuje się na poprawę sytuacji osób, a w szczególności dzieci niepełnosprawnych, które dzięki powstaniu Stowarzyszenia „Do-bra Wola” zaczęły być dostrzegane, a dzięki uruchomieniu przez Fundację Synapsis „Pracowni Rzeczy Różnych” w Wilczej Górze wyszły z domu (25).Wskazuje się na rozwój inicjatyw wsparcia „dla rodzin zaniedbanych” (np. w ośrodkach socjoterapeutycznych) oraz dla innych osób (np. starszych). Realizowany od kilku mie-sięcy przez Gminny Ośrodek Kultury projekt „Uniwersytet Trze-ciego Wieku” (UTW) „Cieszy się dużym powodzeniem” odbior-ców (3). Wskazuje się na wzrost liczby działań zorientowanych na „sport, zorganizowaną rekreację” (22), rozrywkę (organizacja festynów, wycieczek), wzrost oferty i liczby zajęć pozalekcyjnych136

Dotyczy to wyłącznie połączenia wschodniej części gminy z War-szawą lub Piasecznem, natomiast nie ma znaczenia dla systemu komu-nikacji wewnątrzgminnej. Choć równocześnie sygnalizuje się, że spora część tych zajęć re-alizowanych w obiektach szkolnych z uwagi na odpłatność jest nie-

116

(3), czy zwiększenie dostępu do komputerów w świetlicach (26) i w bibliotekach – Biblioteka Gminna przystąpiła do realizacji pro-gramu „Ikonka”, czyli udostępnianiu Internetu w dwóch swoich fi liach – Łazach i Mrokowie (3).

Symptomatyczną zmianą w tym obszarze jest uruchomienie w wyniku oddolnej inicjatywy rodziców przedszkola przy para-fi i w Magdalence. „Parafi a dała salę, gmina opłaca nauczycielkę, minimalne opłaty wnoszą rodzice, także rodzice za własne pie-niądze wynajęli drugą opiekunkę do przedszkola”. O wadze tej inicjatywy przesądza fakt, iż w opinii rozmówcy, „W Lesznowoli brakuje właśnie przedszkoli”137 (12).

Sygnalizuje się zmiany o charakterze instytucjonalnym w zakre-sie funkcjonowania infrastruktury społecznej. Przejęcie przez gminę administrowania byłymi świetlicami TPD odbiło się – jak sygnalizują badani – na ich funkcjonowaniu. Co prawda, posze-rzono grupę docelową, natomiast ograniczono ofertę, głównie z powodu niemożliwości korzystania z zaplecza TPD (14).

Nasi badani dostrzegają również zachodzenie zmian w miesz-kańcach gminy. Sygnalizują zmianę mentalności mieszkańców obszarów popegeerowskich, którzy podejmują pracę, włączają się w życie gminy (np. przychodzą na „Dni Gminy Lesznowola”) (13). Obserwują zmniejszanie się liczby aktywnych dzieci przy równoczesnym zwiększaniu się uczestnictwa starszych miesz-kańców (26), ale sygnalizują wysokie zainteresowanie korzy-staniem z obiektów sportowych i to zarówno przez dzieci, jak i dorosłych.

dostępna dla dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych o niskim statusie materialnym (). Obserwacja wydaje się o tyle ciekawa, że na terenie gminy Lesz-nowola zlokalizowanych jest przedszkoli różnego typu, z czego jednak prywatnych. Najmniejsza liczba przedszkoli zlokalizowana jest w centralnej części gminy.

117

Zmiany globalne (gmina) i lokalne (sołectwo, wieś)

Badani identyfi kowali zachodzenie zmian zarówno w perspek-tywie całej gminy, jak i w poszczególnych częściach. Przy czym odnośnie tego drugiego wymiaru możemy mówić o pewnej opo-zycji „Dużo się zmienia w gminie (głównie w Nowej Iwicznej, Magdalence), ale mało na terenach Wólki Kosowskiej.” (17). O ile na wschodnich obszarach zachodzą zmiany rozwojowe, to centrum i południe są postrzegane jako obszary zastoju „na razie nic się nie dzieje”, ale może dopiero coś się zacznie dziać w przyszłości138 (5).

Badani nie tylko identyfi kują zachodzenie zmian, ale także ich skutki zarówno o pozytywnym, jak i negatywnym oddziały-waniu na funkcjonowanie poszczególnych obszarów gminy. Czy-nione przez respondentów uwagi odnoszą się głównie do kon-sekwencji napływu ludności. W wymiarze ogólnym oznacza on wzrost ludności gminy, wzrost gęstości zaludnienia, w niektórych sołectwach przeludnienie i nadmierne zagęszczenie zabudowy, potęguje problemy komunikacyjne – jak stwierdził jeden z roz-mówców „Zrobił się tłok, ciężko wyjechać, ciężko wjechać” (12) – zwiększa się liczba dzieci w szkołach. Jeden z rozmówców syg-nalizuje proces odwrotny, czyli wyprowadzanie się części miesz-kańców właśnie z powodu nadmiernego zagęszczenia mieszkań-ców oraz zabudowę miejscowości centrami handlowymi, halami (17), co w konsekwencji sprawia, że rozwój przestrzeni publicznej nie nadąża za wzrostem ludności i obserwuje się „nadmiar ludzi w stosunku do infrastruktury” (2). Proces potęguje liczna rzesza tzw. „podróżnych na gapę”, czyli tych mieszkańców gminy, któ-rzy nie są w niej zameldowani, a zatem obciążają jej infrastruk-turę bez partycypacji w kosztach jej wytworzenia (2). „Jednak

Te obserwacje dotyczą zmian w zakresie infrastruktury technicznej. I pod tym względem wschodnie sołectwa upodabniają się do Warszawy.

118

pomimo, że inwestycje [gminne]139 są tak znaczące, to z uwa-gi na burzliwy wzrost cywilizacyjny gminy, nie są wystarczające. Ciągle jest potrzeba.” (22).

Gwałtowny wzrost ludności prowadzi w opinii badanych do dez-integracji społeczności „Kiedyś bardziej się znaliśmy, od pokoleń. Teraz część nowych osób poznaje się [tylko] z kościoła.” Nowi mieszkańcy – w opinii badanych – generalnie są mniej aktywni, w mniejszym stopniu interesują się sprawami sołectwa czy gminy (13), natomiast formułują więcej roszczeń pod adresem instytu-cji publicznych niż miejscowi. W odczuciu rdzennych mieszkań-ców, te roszczenia mają jednoznacznie partykularny charakter i biorą się z „Wyidealizowanej przez nowych mieszkańców wizji mieszkania na wsi” (1, 2).

To napięcie pomiędzy rdzenną a napływową ludnością jest efektem pewnego alienowania się wynikającego z przemian form zamiesz-kiwania i zakorzenienia. Nowi mieszkańcy nie szukają wspólno-ty, ale spokoju (od ciężkiego życia zawodowego), chcą mieszkać we własnych domach, a nie w gminie Lesznowola. Wskazuje się, że zmiana tej postawy na bardziej zaangażowaną następuje często wraz z pojawieniem się dzieci w rodzinach nowych mieszkańców. Z jednej strony staje się to impulsem do formułowania kolejnych roszczeń pod adresem lokalnych instytucji publicznych (żądania lepszej infrastruktury drogowej, opieki medycznej, opieki nad dziećmi, szkoły, możliwości spędzania wolnego czasu), ale nierzad-ko wymusza zakorzenianie się (np. poprzez angażowanie w życie szkoły i tą drogą w życie gminy).

Jednakże zdecydowanie większym problemem okazuje się na-pływ ludności odmiennej etnicznie i kulturowo. Zachodzący na masową skalę proces rodzi w opinii badanych „obustronne separatyzmy” (12). Z jednej strony wywołane faktem wykupywa-nia ziemi przez tą nową kategorię osadników „Azjaci wykupili

Wszystkie wtrącenia do wypowiedzi respondentów w nawiasach kwadratowych w tej części są mojego autorstwa.

119

już prawie wszystkie działki wokół swoich hal sprzedaży” (15), ale z drugiej z uwagi na ich styl życia, brak integracji z ludnoś-cią autochtoniczną, czy wreszcie na dużą skuteczność tej gru-py mieszkańców w dochodzeniu własnych interesów „Nowy autobus dali ze względu na Chińczyków, bo […] dla samych mieszkańców to nie byłoby opłacalne, żeby MZK puściło” (17). W konsekwencji ten proces rodzi bądź wzmacnia postawy kse-nofobiczne u części mieszkańców, co dobrze ilustruje następują-cy komentarz sformułowany przez naszego rozmówcę, iż „Nie-długo będziemy przemieszczać się po tym terenie jak Indianie w Ameryce” (15)140.

Zachodzące w gminie zmiany przyczyniają się także do powsta-nia lub potęgowania patologii społecznych. Pomimo generalnie pozytywnej oceny faktu oddania do użytku dwóch nowych bu-dynków socjalnych, co poprawiło warunki mieszkaniowe osób zamieszkujących poprzednio w popegeerowskich barakach, zwraca się uwagę, na fakt, iż zakwaterowane tam rodziny są „w komplecie” klientami Ośrodka Pomocy Społecznej, co – w od-czuciu respondenta – będzie w przyszłości skutkować „patologią w całym budynku.” (26). Źródłem problemów o nieco innym charakterze, choć mogącym wywoływać podobne skutki, jest bo-gacenie się mieszkańców sprzedających ziemię i odchodzenie od zajęć związanych z rolnictwem141. Z jednej strony wskazuje się, że wzbogaceni na tej operacji mieszkańcy inwestują zdobyte zasoby w fi rmy i nieruchomości (19), ale z drugiej sygnalizuje trwonienie majątku „kupują samochody albo przepijają” (12).

Natomiast trzeba w tym miejscu zaznaczyć, że spora rzesza miesz-kańców gminy, w szczególności sołectw sąsiadujących z „chińskim centrum” podejmuje – co sygnalizują badani (, ) - zatrudnienie u „azjatów” lub prowadzi z nimi interesy. Jednak nie jest to zjawisko powszechne. Jak bowiem twierdzi jedna z rozmówczyń „Choć ludzie sprzedają ziemię, to dalej pozostają rolni-kami.” ().

120

Analiza postrzegania przez badanych zmiany lokalnej pozwala na sformułowanie kilka wniosków.

Przede wszystkim trzeba stwierdzić, że zachodzące w Lesznowoli zmiany postrzegane są przez respondentów, jako zmiany moder-nizacyjne i pomimo wielu zastrzeżeń oceniane pozytywnie.

Wśród badanych dominuje przekonanie o przeważającej roli czynników endo (wewnętrzne) nad egzogennymi (zewnętrz-ne) jako katalizatorach zmiany, ze szczególną rolą władz gmi-ny – „Władze gminy dążą do tego, żeby się to rozwijało.” (3), „Pani wójt robi drogi” (5), „Gdyby nie pani wójt, zmiany w gmi-nie nie przebiegałyby tak szybko i w takim dużym zakresie.” (20). Czynnikiem sukcesu jest planowe działanie władz gminy – zarówno posiadanie przez gminę „Planu przestrzennego za-gospodarowania gminy”, który w opinii jednego z respondentów „Dał impuls do podniesienia jakości życia mieszkańców, przy-ciągnął inwestorów na teren gminy.” (19), ale także długofalowe planowanie kierunków rozwoju „W każdej kadencji budowana jest szkoła.” (22), czy wreszcie wysoka sprawność funkcjonowa-nia administracji samorządowej w gminie142 i przychylność wo-bec lokalnych przedsiębiorców (13).

Zjawiskiem pozytywnie wpływającym na rozwój gminy w opinii badanych jest brak partii politycznych. Jak zauważa jeden z nich „W naszym samorządzie nie ma partyjnictwa.” (22), natomiast sprzyja pozytywnym zmianom zaangażowanie w działalność spo-łeczną „Gdybym się nie zajął organizacjami pozarządowymi, nie-pełnosprawnością nie miałbym kontaktu z autochtonami.” (1)

Tym niemniej, respondenci są świadomi także wpływu czynni-ków zewnętrznych na inicjowanie zmian zachodzących w gminie – „renty położenia”, zmian o charakterze makrostrukturalnym,

Kilkakrotnie spotkałem się z wysokimi ocenami sprawności funk-cjonowania Urzędu Gminy Lesznowola formułowanymi przez zu-pełnie przypadkowych rozmówców, którzy nie byli nawet świadomi prowadzenia tego badania.

121

funduszy unijnych (21). Te, w przeciwieństwie do czynników endogennych, stwarzają co najwyżej szansę na przeprowadzenie pożądanych zmian.

Pomimo dosyć szerokiego horyzontu spojrzenia na zachodzące w gminie zmiany, możemy jednak stwierdzić, że badani pominęli lub co najwyżej zamarkowali następujące aspekty funkcjonowa-nia lokalnej społeczności: problemy społeczne, stan infrastruk-tury usług społecznych czy wreszcie stan środowiska przyrod-niczego.

Kondycja wspólnoty w okresie zmiany

Oprócz ogólnej identyfi kacji przez badanych zmiany społecz-nej, interesowała nas także ocena kondycji społeczności lokalnej w świetle zidentyfi kowanych zmian. W niniejszych badaniach odwołujemy się do subiektywnego odbioru funkcjonowania wspólnoty lokalnej, dlatego też poprosiliśmy naszych respon-dentów o:

1) dokonanie oceny kondycji tej wspólnoty zarówno w mo-mencie badania, jak i na przestrzeni ostatnich kilku (2-3) lat i porównanie z kondycją innych znanych sobie społecz-ności;

2) wskazanie grup i kategorii społecznych, którym powodzi się lepiej bądź gorzej niż innym, przyczyn uprzywilejo-wania lub ograniczenia szans wraz z zasygnalizowaniem kierunku i przyczyn ewentualnej zmiany tego stanu rzeczy (zob. zał. 2)143.

Jako kontrapunkt dla tego sposobu oceny kondycji wspólnoty mo-żemy podać różnorodne indeksy, wskaźniki czy wzorce jakości życia, jak te, które znalazły zastosowanie w programie „Wskaźniki Jakości Życia Mieszkańców Poznania.” [Cichocki : -].

122

Pomimo pozytywnej oceny zmian dokonujących się w Leszno-woli badani sformułowali ambiwalentną ocenę ogólnej kondycji wspólnoty lokalnej. Co prawda, część respondentów wskazuje, że „Kondycja gminy jest dobra, lepsza niż innych” (3), to jednak do wyjątków nie należą oceny średnie i niskie, czy nawet wska-zujące na zastój, brak postępu (6), że w zasadzie nic się nie zmie-nia, a nawet pogarsza (25).

Nasi badani posługują się różnymi uzasadnieniami dla tych nie najwyższych ocen kondycji wspólnoty, wskazują na „braku czasu” (3), „szybkie tempo życia” (6), które uniemożliwiają włą-czenie się mieszkańcom w sprawy publiczne. Na funkcjonowanie w „świadomości społecznej stereotypu o podziale na władzę i lu-dzi, który to podział powoduje, że ludzie uważają, że to władza ma być aktywna.” (6). I wreszcie drastyczne obniżenie się docho-dowości rolnictwa zmuszające rolników do pozbywania się zie-mi, jako jedynego sposobu zapewnienia sobie godnego poziomu życia (6, 24).

Wydaje się jednak, że badani nieco lepiej – niż kondycję gminy – oceniają położenie, głównie materialne, samych mieszkańców. O czym, oprócz wspomnianego powyżej wzbogacania się osób sprzedających działki, decyduje fakt, iż na terenie gminy w zasa-dzie nie występuje zjawisko bezrobocia. Następujące wypowie-dzi respondentów, iż „Kto chce pracować, ten pracuje” (15), „Jeśli chce, to ma pracę na naszym terenie” (22) wskazują, że w Lesz-nowoli w momencie badania stosunkowo łatwo znaleźć pracę, ponieważ ofert pracy jest bardzo dużo i trudniej jest znaleźć pra-cownika niż pracę. Ten stan jeden z rozmówców kwituje nastę-pująco „Jeśli przy tej koniunkturze komuś się pogorszy, to chyba tylko na własne życzenie” (15).

Dostrzega się także – choć w mniejszej skali – zmianę statusu miesz-kańców gminy, czego potwierdzeniem jest fakt, iż „co drugi młody mieszkaniec Lesznowoli, mieszkający na wsi, studiuje.” (24)

123

Jacek Wódz stwierdza, że „W modelu nowoczesnego społeczeń-stwa obywatelskiego, społeczeństwa otwartego istnieje założenie, iż żaden człowiek, żadna grupa społeczna nie powinna być w spo-sób systemowy pozbawiona szans na rozwój społeczny i na rea-lizację stawianych przed sobą celów. (…) jeśli z typu organizacji życia społecznego w sensie praktycznym wynika, że powstaje grupa wyłączona z możliwości normalnego korzystania z urzą-dzeń społecznych i instytucji społecznych, to znaczy, iż rodzi się nowy rodzaj ekskluzji i wymaga to (…) systemowego podejścia do rozwiązania tego problemu.” [Wódz 2000: 179-181]. Inte-resująca może zatem okazać się próba odpowiedzi na pytanie o to na ile system społeczny gminy Lesznowola „produkuje” grupy ekskluzywne? Analiza wewnętrznego zróżnicowania wspólnoty lokalnej odniesie się do kwestii uprzywilejowania-dyskryminacji społecznej, przestrzennej (jednostek osadniczych) oraz integracji wspólnoty.

Jak stwierdza jeden z badanych w Lesznowoli „Są grupy, któ-rym się udało, są grupy normalne i takie, którym się mniej uda-ło, są mniej zaradni. Ta ostatnia grupa nie jest jednak duża.” (6) Jednak badani rzadziej wskazywali grupy i kategorie społeczne znajdujące się w lepszym niż te znajdujące się w gorszym poło-żeniu. Stąd też lista tych drugich jest znacząco dłuższa.

Do kategorii uprzywilejowanych zaliczono zarówno stare rodzi-ny, mieszkające w Lesznowoli „z dziada pradziada”, zakorzenio-ne w niej (1, 12), ale także nowych mieszkańców, „dobrze wy-kształconych i sytuowanych materialnie”, wśród których dużo jest młodych małżeństw. (12). Różne są skutki tego uprzywile-jowania. Autochtoni, w opinii badanego, „znajdują zatrudnienie w instytucjach gminy, zostają radnymi” (1), „rozwijają się, podno-szą swój status i są aktywne” (12). Natomiast zamożni mieszkań-cy napływowi „mają lepsze warunki bytowania” (1).

124

W opinii badanych czynnikiem poprawiającym własne po-łożenie jest aktywność. Jak stwierdza jeden z respondentów, „polepszyło się osobom aktywnym, które potrafi ą odnaleźć się na rynku.”144 (20).

Niewątpliwie, o czym była już mowa powyżej, grupą, której poło-żenie zdecydowanie się poprawiło, są osoby sprzedające działki.

Pomimo tego, że część rozmówców formułuje opinie, iż na tere-nie gminy Lesznowola „Nie ma grup defaworyzowanych” (19), to jednak prawie każdy potrafi je wskazać. Choć „Nie ma dyspro-porcji majątkowych, to jednak są grupy, które nie poradziły sobie z transformacją. Są tacy mieszkańcy, którzy nie mają środków do życia. Jest problem osób uzależnionych od alkoholu.” (22). Lista grup i kategorii społecznych, o których w tym kontekście mówią badani obejmuje:

• rolników,

• byłych pracowników PGR-ów,

• osoby o niskich, nieadekwatnych kwalifi kacjach do potrzeb rynku,

• bezrobotnych,

• osoby bezradne życiowo,

• osoby i rodziny obciążone i zagrożone patologiami (uza-leżnienia),

• osoby niepełnosprawne,

• emerytów i osoby starsze.

Do kategorii grup w gorszym położeniu zostali zaliczeni rolnicy, jednak nie wszyscy, ale tylko ci, którzy starają się żyć z uprawy roli, nie zaś jej sprzedaży. Wskazuje się na ogólnokrajową dekon-

Zob. wykres Rozkład fi rm na obszarze gminy Lesznowola i tabelę Dystrybucja fi rm w sołectwach gminy Lesznowola w r.

125

iunkturę w rolnictwie, szczególnie dotkliwą dla drobnych rolni-ków, na proces „odrolniania gminy i technologiczną moderniza-cję części gospodarstw” (6). Jak konstatuje jeden z rozmówców „Rolnicy żyją kiepsko, lepiej powodzi się tym, którzy sprzedają ziemię.” (7). Dosyć zgrabnie położenie tej kategorii zawodowej podsumowuje inny respondent, który stwierdza, że faktycznie rolnicy byli jeszcze do niedawna kategorią defaworyzowaną, jed-nak „Po opracowaniu planu [przestrzennego zagospodarowania gminy] mogą stać się milionerami.” (19).

Znaczącą i często wskazywaną grupą wykluczoną społecznie, której położenie ulega stałemu pogorszeniu, są w opinii bada-nych pracownicy istniejącego w poprzednim systemie na tere-nie gminy PGR-u oraz mieszkańcy przyzakładowego osiedla. Ich kiepskie położenie wynika ze splotu kilku czynników, któ-re same w sobie są przyczyną marginalizacji społecznej145: bez-radność życiowa, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, niskie kwalifi kacje zawodowe.

Jak sygnalizują nasi rozmówcy „środowiska popegeerow-skie” – głównie zlokalizowane w sołectwie Łazy II, a po części w Mysiadle – to grupy, które „nie najlepiej radzą sobie w no-wych warunkach społeczno-politycznych” (2). Charakteryzują się wyuczoną bezradnością. Jak twierdzi jeden z respondentów są to osoby „nauczone wykonywania poleceń a nie samodziel-nego działania”, co powoduje, że „teraz ciężko jest im odnaleźć się w tej sytuacji, gdy człowiek sam z siebie musi jakąś decyzję podjąć i po prostu nie potrafi ”. Są to osoby bierne, które trudno zachęcić do aktywności (12). W opinii innego respondenta, „lu-dzie mniej zaradni”, nie potrafi ący znaleźć pracy, „załamują się

Jeden z respondentów posługuje się w tym kontekście terminem „margines społeczny”.

126

i idą po alkohol”. Szacuje się, że takich osób jest w gminie sporo (8), że to się nie zmienia, że wzrasta „liczba rodzin korzystają-cych z pomocy społecznej”146 (25).

Na gorsze położenie tej kategorii wskazuje, fakt iż dzieci wywo-dzące się z takich rodzin, napotykają liczne bariery uczestnictwa w różnych formach aktywności. Bądź dlatego, że – w opinii ba-danych – „ich nie stać na odpłatne zajęcia pozaszkolne.”, bądź też dlatego, że „różne imprezy gminne (np. teatralia) są dla nich za trudne” (14).

Powszechnym zjawiskiem w tej grupie jest utrwalanie się i dzie-dziczenie niskiej pozycji społecznej. „To samo wychowanie przejmują [ich] dzieci i też jakoś chyba nie potrafi ą się przysto-sować do tej rzeczywistości.” (24). Sygnalizuje się, że np. „dzieci przychodzą do świetlicy, żeby nic nie robić. Kiedyś pomagaliśmy odrabiać lekcje, a teraz dzieci nie przynoszą tu zeszytów i nic nie robią.” (14) Tym niemniej nasi rozmówcy wskazują jed-nostkowe przypadki sukcesu (uzyskanie dobrego wykształcenia, wysokiego statusu materialnego (12). Pomimo tego, ta grupa postrzegana jest jako wybitnie roszczeniowa. „Są bardzo mało aktywni w poszukiwaniu pracy na własną rękę – ciągle pod tym kątem, że im się wszystko należy (…), oczekują, że wszystko do-staną na talerzu.” (24).

Inną zidentyfi kowaną przez badanych grupą znajdującą się w gorszym położeniu są osoby i rodziny „patologiczne”, które same, niejako na „własne życzenie” zafundowały sobie taki los. W opinii respondentów zbiorowość tych osób nie jest zbyt liczna (15) i głównie są to „autochtoni” (1).

Kolejną taką grupą są w opinii badanych osoby starsze (emeryci). Gorsza sytuacja materialna to efekt tendencji ogólnokrajowych.

Respondent oszacował tą zbiorowość na - rodzin. Warto jed-nak zaznaczyć, że opinii części badanych popegeerowskie osiedle Łazy II podlega zmianom, aktywizuje się zawodowo i społecznie. Z zewnątrz wydają się bierni, natomiast sami siebie postrzegają jako aktywnych.

127

Ponadto, wskazuje się, choć niezwykle rzadko, na osoby nie-pełnosprawne jako grupę znajdującą się w gorszym położeniu, szczególnie jeśli chodzi o szanse pełnego uczestnictwa w życiu społecznym (1).

Roszczeniowość grup defaworyzowanych budzi szczególną nie-chęć ze strony badanych. Jak stwierdził jeden z nich „Mnie oso-biście razi to, że są rodziny, nawet w mojej miejscowości, które od lat korzystają z pomocy społecznej i w tym duchu wycho-wują swoje dzieci.” (10) Sygnalizuje się, że w gminie są osoby, które nie chcą pracować a całą energię kierują na uzyskiwanie pomocy (np. z GOPS-u, czy Caritasu) nie dając nic w zamian. Respondenci sugerują, że te osoby powinny wykonywać jakieś prace społecznie użyteczne, np. sprzątanie ulic.

Poza wyróżnionym powyżej zróżnicowaniem ze względu na in-kluzję bądź wykluczenie grup i kategorii społecznych, badani identyfi kują zróżnicowanie społeczności gminy z perspektywy lokalnych wspólnot (sołeckich). Wyróżniają dwie płaszczyzny zróżnicowania: przestrzenną oraz społeczną (integracja).

O zróżnicowaniu przestrzennym mówią respondenci w kontekście procesów modernizacyjnych, będących wynikiem realizowanych przez gminę inwestycji. Wskazują na nierówne rozłożenie gmin-nych inwestycji w zakresie infrastruktury technicznej i społecz-nej. Przeciwstawiają priorytetowe sołectwa „nowego osadnictwa” zaniedbanym sołectwom autochtonicznym (16). Identyfi kują, że to przestrzenne zróżnicowanie ma także związek z wyróżnio-nymi powyżej grupami w lepszym i gorszym położeniu – wskazu-je się na bogatą Magdalenkę i biedne Łazy II147 (10).

Osiedle popegeerowskie.

128

Niemniej ważne – w opinii badanych – jest zróżnicowanie lo-kalnych wspólnot ze względu na stopień integracji społecznej148. W tym kontekście, wyraźniej niż na płaszczyźnie rozwoju infra-struktury zaznacza się dwudzielność gminy.

„Stara część” gminy to sołectwa zintegrowane, których miesz-kańcy włączają się w życie społeczności – „Na spotkania z sołty-sem przychodzą raczej mieszkańcy, którzy mieszkają tu od po-koleń” (13), życzliwie do siebie nastawieni (18). Natomiast nowi mieszkańcy tylko sporadycznie włączają się w sprawy lokalne, z reguły przyjmują postawę niezaangażowania, nieutrzymywania bliższych kontaktów sąsiedzkich, zamknięcia we własnym gronie (rodzinnym lub koleżeńskim), niechęcią do uczestnictwa w ma-sowych imprezach integracyjnych149. Symptomatycznym prze-jawem takiej postawy „nowych mieszkańców” jest następująca kwestia językowa. Jak twierdzi jeden z respondentów rdzenni mieszkańcy mówią „jestem ze wsi”, zaś napływowi „mieszkam na wsi, nie jestem ze wsi”. Jest to wyraz stereotypowego my-ślenia o zróżnicowaniu „ludzi ze wsi i z miasta pod względem wykształcenia, kultury bycia, itp.” (2). Jak zauważył inny respon-dent, „Nowi mieszkańcy jego miejscowości, to osoby, o których

Pomijamy w tym miejscu problem integracji grupy pochodzenia azjatyckiego, który został omówiony w części poświeconej zmianie lo-kalnej. Anegdotycznie brzmi informacja o zorganizowanym na „nowym osiedlu” spotkaniu integracyjnym mieszkańców jednego z szeregow-ców, na które nikt nie przyszedł. Ludzie tłumaczyli się brakiem czasu (). Podobna sytuacja zdarzyła się w innej, równie atrakcyjnej z punktu widzenia nowego osadnictwa części gminy, a mianowicie w Wilczej Górze. Respondent opowiada historię zorganizowanej przez rdzen-nych mieszkańców tego sołectwa imprezy integracyjnej dla ludności napływowej (grill, tańce), na której również frekwencja tych drugich nie była wysoka. Oczywiście wśród nowych mieszkańców są osoby ot-warte, wchodzące w interakcje z rdzennymi mieszkańcami, ale ta gru-pa jest nieliczna.

129

nikt z rdzennych mieszkańców nie może nic powiedzieć, bo nikt ich nie zna.” (21).

Ten niski poziom integracji rodzi określone konsekwencje, prze-de wszystkim roszczeniową postawę napływowej grupy miesz-kańców, która „uważa, że wszystko jej trzeba dać”. Jeden z roz-mówców przeciwstawia krytyczny stosunek, niezrozumienie, niedostrzeganie i niedocenianie przez nowych mieszkańców do-konujących się w gminie „zmian [idących – jak twierdzi] w do-brym kierunku” afi rmującej postawie rdzennych mieszkańców, „którzy doceniają zmiany w gminie.” (3).

Niewielkie zaangażowanie nowych mieszkańców w lokalne ży-cie publiczne w opinii badanych wywołuje zmiany tradycyjnych kanałów artykulacji150. Jak konstatuje jeden z respondentów, skoro nowi mieszkańcy nie przychodzą na spotkania sołeckie, to „artykułują swoje potrzeby wprost do urzędu. A takim ka-nałem jest zebranie sołeckie” (3). Zresztą, to nie jedyny przejaw zmiany w tym aspekcie funkcjonowania wspólnoty. Jeden z ba-danych wskazuje na „odmienne sposoby zapłaty podatku grun-towego”. Starzy mieszkańcy wpłacają kolejne raty sołtysowi, zaś nowi przelewają na konto Urzędu Gminy. Ta druga postawa wśród rdzennych mieszkańców zdaje się nie zyskiwać aprobaty i jest postrzegana jako alienacja nowych mieszkańców z lokalnego życia (5).

Jednak, pomimo daleko posuniętej odrębności (splendid isolation) tych dwóch grup mieszkańców gminy, badani sygnalizują po-wolne przełamywanie barier. Jak twierdzi jeden z respondentów, choć nowi mieszkańcy nie uczestniczą w spotkaniach wiejskich, to podejmuje się próby ich włączenia (18).

Jedną z ważniejszych płaszczyzn, na których zachodzi ten pro-ces są społeczności szkolne. Jak twierdzi nasz respondent, „Nowi

Szerzej o kanałach artykulacji w dalszej część raportu.

130

mieszkańcy przestają traktować Lesznowolę jak sypialnię, gdy [o czym była już mowa uprzednio] rodzą im się dzieci. Ta sytuacja zmusza ich do zaangażowanie się w życie miejscowości, m.in. po-przez zainteresowanie się szkołą i nawiązanie kontaktów na tym obszarze z innymi rodzicami.” (2). Potwierdza, to inny respondent, który stwierdza wprost, że „każdy czuje się cząstką społeczności szkolnej”, nazywając rodziców uczniów „szkolną rodzinką” (13), choć stopień zaangażowania się w życie szkoły jest zróżnicowany i uzależniony od dysponowania wolnym czasem151.

Niemniej ważną – w opinii badanych – rolę integracyjną pełnią wydarzenia kulturalne i sportowe. „Ważnym ośrodkiem integra-cji jest również [powstały jesienią 2006 r.] Uniwersytet Trzecie-go Wieku”, gdzie nowi i rdzenni mieszkańcy w starszym wieku mają okazję do spotkań i spędzania wspólnie czasu152. Jednak in-tegracja nowych mieszkańców nie jest łatwym procesem, co syg-nalizuje respondent twierdząc, że „nie tyle, ile byśmy chcieli [no-wych mieszkańców] uczestniczy w organizowanych przez gminę wydarzeniach kulturowych i sportowych” (18).

Integracja wspólnot lokalnych (sołeckich, sąsiedzkich) dokonuje się na płaszczyźnie partykularnego interesu. Jak stwierdzi jeden z respondentów, „Powstają grupy, które łączy wspólny interes (i to zostaje)” (1). Nowi mieszkańcy „tworzą wspólnoty, które są na-kierowane na rozwiązywanie własnych interesów”, poza tym jed-nak „nie integrują się z całą społecznością gminy.” (18)

Inny z rozmówców wskazał brak czasu jako jedną z istotnych barier ograniczających uczestnictwo „nowych mieszkańców” w zebraniach wiejskich, z reguły odbywających się w porach, które dla osób pracują-cych w Warszawie są niedostępne. Regularnie na zajęcia organizowane w UTW uczęszcza kilkadzie-siąt osób.

131

Badani stwierdzają również, że w gminie zachodzą nie tylko pro-cesy integracji, ale także dezintegracji i to o zasięgu ogólnogmin-nym. Wskazuje się na obniżenie aktywności społecznej i pub-licznej, na zamykanie się mieszkańców we własnych domach. Jak stwierdza jeden z respondentów „Wydaje mi się, że kiedyś [na spotkaniach rady sołeckiej] z każdego domu ktoś był, żeby róż-ne sprawy poruszać, żeby informacja zwrotna była, teraz ludzie raczej ludzie nie mają czasu.” (22). Inny konstatuje, że w okresie dzieciństwa „(..) rodziców w domu odwiedzało dużo ludzi, spo-tykali się na pogawędki.” Natomiast obecnie zdarza się to o wiele rzadziej, niezależnie czy chodzi o pokolenie rodziców, czy własne „Patrząc na [znajomych], to każdy też chyba tylko praca i dom. Naprawdę nie ma na nic więcej czasu” (24).

Na podstawie wypowiedzi respondentów można wnioskować, że Lesznowola jest gminą kontrastów, w której choć nie widać grup wykluczonych, ponieważ „się nie uaktywniają” (11), to sto-sunkowo łatwo wskazać jednostki i zbiorowości o gorszym poło-żeniu „Niektóre dzieci z rodzin popegeerowskich potrafi ą przyjść brudne do szkoły i się wstydzą.” (11). Wskazuje się na rozwar-stwienie społeczne pomiędzy osobami majętnymi (nowi miesz-kańcy, rdzenni, którzy pozbyli się gruntów) a ubogimi, pozba-wionymi pracy.

Sygnalizuje się pewien stopień niezrównoważonego rozwo-ju gminy w związku z uprzywilejowaniem niektórych sołectw, kosztem innych pod względem realizacji inwestycji gminnych.

W zakresie integracji społecznej możemy mówić o wspólnocie in statu nascendi. Co prawda wskazuje się na brak więzi pozio-mych, pomostowych, łączących rdzennych mieszkańców z na-pływowymi, jednak sygnalizuje się powolne zachodzenie proce-su stawiania się. Cechą tego procesu, jak twierdzą respondenci, jest iż, „wspólnota się bardzo powolutku kształtuje, bardzo często w opozycji do nowych [mieszkańców]” (2), że choć na razie „bra-kuje relacji ulica z ulicą, ta wspólnota może powstanie” (1).

132

Natomiast z drugiej strony obserwuje się postępującą atomizację społeczności lokalnej. „W Lesznowoli to chyba każdy żyje we włas-nym domu”. Choć „wszyscy mieszkańcy się znają, ale po pracy wracają do domu i nie spotykają się z innymi.” (24).

Wyłaniający się z opinii badanych obraz wewnętrznego zróżni-cowania gminy ze względu na kondycję grup i kategorii spo-łecznych w Lesznowoli jest dosyć złożony, o czym decydują zróżnicowane kryteria zastosowane przez respondentów do wy-odrębnienia tych grup:

– przestrzenne (sołectwa, mieszkańcy konkretnych miejsc na terenie gminy),

– społeczne (wiek, wykształcenie, niepełnosprawność, uza-leżnienia),

– zawodowe, ekonomiczne i kulturowe, etniczne, opozycja ludność osiadła-napływowa oraz ich kombinacje.

Problemy i potrzeby społeczne mieszkańców Lesznowoli

Uświadomienie sobie potrzeb i problemów społecznych – tych pierwszych rozumianych jako „coś, co wydaje się konieczne (…) do przetrwania danej osoby, organizacji”, zaś tych drugich jako przejaw dezorganizacji społecznej [Słownik] może być po pro-stu czynnikiem mobilizującym do działania, podejmowania in-terwencji, do wprowadzania zmian, ale także determinującym kierunki i formy działania [Hrynkiewicz 2002]. W celu iden-tyfi kacji problemów i potrzeb społecznych odczuwanych przez społeczność gminy Lesznowola zadaliśmy naszym badanym na-stępujące pytanie: „Co przede wszystkim dokucza mieszkańcom gminy, sołectwa, wsi?” A w poszukiwaniu form i kierunków dzia-łania pytanie: „Jakich usług zaspokajających te potrzeby przede wszystkim brakuje?”

133

Problemy i potrzeby zidentyfi kowane przez badanych liderów opi-nii w Lesznowoli możemy poklasyfi kować w następujące typy:

• niewydolność infrastruktury technicznej i społecznej;

• niezaspokojone potrzeby mieszkańców (jakość życia);

• relacje wewnątrz społeczności lokalnej (struktura społecz-na);

• problemy i patologie społeczne;

• postawy mieszkańców.

Analizę zgłoszonych problemów i potrzeb rozpoczniemy od kon-statacji, że w opinii niektórych rozmówców źródłem problemów, ale także szans, o czym traktowały podrozdziały poświęcone zmianie społecznej i kondycji społeczności, są przeobrażenia ja-kim poddawana jest gmina. Procesy te manifestują się napływem mieszkańców, zmianami własnościowymi gruntów, zabudową coraz większych połaci gminy – w tym terenów, „które kiedyś były wykorzystywane jako miejsca wypoczynku” (13) – osiedlami mieszkaniowymi oraz obiektami przemysłowymi i handlowymi. Co prawda, ten proces niewątpliwie przyczynia się do podniesie-nia obiektywnie wyznaczanego „standardu życia”, natomiast wie-lu rozmówców dostrzega również jego ujemne skutki w zakresie subiektywnie odczuwanej jakości życia. Sygnalizuje się zjawi-sko „podróżnych na gapę”, czyli dużą liczbę niezameldowanych mieszkańców nowych osiedli, a zatem niepłacących podatków; przeciążenie infrastruktury technicznej, ale przede wszystkim społecznej; roszczenia formułowane przez nowych mieszkańców pod adresem władz gminy; napięcia „starzy” – „nowi”; wzrost cen gruntów153; zmiana priorytetów polityki władz Gminy (22); czy wreszcie powstanie salonów gier, chętnie odwiedzanych przez „Polaków i Azjatów” (16). Zwraca się uwagę na przekształcanie

Jednak przez większość respondentów postrzegane jako zjawiska korzystne.

134

się gminy z rolniczej w „noclegownię Warszawy” oraz przekwa-lifi kowywanie rolników w przedsiębiorców (12). Jednak przy-czyn tej zmiany upatruje się także w czynnikach zewnętrznych. W gospodarce rynkowej „małe gospodarstwa rolne słabo dają sobie radę, co m.in. spowodowało zadłużenia rolników i właśnie dlatego rolnicy chętnie sprzedają ziemię” (21).

Jednak w powszechnej opinii badanych najważniejszy problem stanowi niedrożna komunikacja w gminie oraz skomunikowa-nie z gminami ościennymi. „Niby przy stolicy, a wszędzie daleko – do autobusu 3 km, do pociągu też 3 km.” Niewydolność komu-nikacji postrzegana jest w dwu wymiarach:

• dużego natężenia ruchu i korków na drogach przeloto-wych i dojazdowych do gminy (ulice Słoneczna, Puław-ska, Postępu, Krasickiego, Aleja Krakowska), wydłużające podróże wewnątrz gminy i stwarzające szereg zagrożeń dla użytkowników dróg oraz zły stan dróg i ulic lokalnych (dziurawych bądź pozbawionych utwardzonej nawierzch-ni), szczególnie w dzielnicach południowych i zachodnich – Władysławów, Magdalenka (5, 14);

• niewystarczającej sieci komunikacji wewnętrznej, która nie pozwala na swobodne przemieszczanie się pomiędzy wszystkim częściami gminy osobom bez samochodu.

Co istotne, badani zasadniczo nie sygnalizują problemów od-nośnie innych rodzajów infrastruktury technicznej154. Natomiast wskazują na niedorozwój infrastruktury społecznej, przede wszystkim edukacyjnej. Wskazuje się, że w wyniku szybkiej urba-nizacji wschodniej części Lesznowoli trudno nadążyć z budową infrastruktury społecznej (20). Poważny problem stanowi prze-ludnienie szkoły w Nowej Iwicznej, czego skutkiem ubocznym

Np. kanalizacji, pomimo tego, że nie cała gmina została jeszcze skanalizowana.

135

jest „wzrost agresji wśród uczniów.” W gminie brakuje przed-szkoli. Jeden z badanych twierdzi wręcz, że „Istniejące przed-szkola pokrywają tylko 1/3 zapotrzebowania” (20). Inny, mówi wręcz o cykającej „bombie demografi cznej” w tym obszarze, po-nieważ „Coraz więcej mieszkańców ma małe dzieci i już niedłu-go będzie brakować przedszkoli i miejsc w szkołach.” (12).

W mniejszym stopniu sygnalizuje się niedorozwój służby zdro-wia, której stan uniemożliwia wykonanie wszystkich niezbęd-nych usług medycznych czy instytucji ośrodków kultury155.

Z niedorozwojem infrastruktury czy to technicznej czy spo-łecznej nierozerwalnie wiąże się kwestia zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Badani wskazali zarówno rodzaje niezaspokojo-nych potrzeb, jak i grupy społeczne, które napotykają na większe niż inne bariery w zakresie zaspokajania własnych potrzeb. Jed-ną z najczęściej wskazywanych potrzeb, której zaspokojenie nie jest w pełni możliwe w Lesznowoli, stanowią potrzeby kultural-ne czy generalnie spędzania wolnego czasu. Natomiast w opinii badanych, grupami napotykającymi na największe bariery w tym zakresie są: osoby niepełnosprawne i osoby starsze. W przypad-ku osób niepełnosprawnych wskazuje się na dwa aspekty: brak rozeznania w liczbie takich osób w całej społeczności oraz nie-wielki stopień ich integracji. Jak twierdzi jeden z badanych, oso-by niepełnosprawne „są zostawione same sobie”. W podobnym – choć nie identycznym – położeniu znajdują się również osoby starsze, „które nie mogą wyjść z domu” zarówno z powodu ogra-niczonej sprawności fi zycznej, jak i braku miejsc, do których mo-głyby się udać. Jak stwierdza respondent tym osobom „Potrzeba klubu seniorów. Potrzeba spotkań, nie zaś pomocy.” (1). W tym kontekście sygnalizuje się brak instytucji typu „centrum wolon-tariatu”, które może zaspokajać inną zasygnalizowaną potrzebę,

Więcej o niedorozwoju m.in. infrastruktury kulturalnej w części raportu poświęconego problemowi „miejsc spotkań”.

136

a mianowicie działalności społecznej, ale równocześnie przyczy-niać się do zaspokajania różnych potrzeb wyróżnionych tu dwu grup o mniejszych możliwościach.

Niezwykle istotnym w opinii badanych problemem jest zróżni-cowanie społeczności i to na kilku płaszczyznach:

• dobrze – źle sytuowani,

• pracujący – bezrobotni,

• rdzenni – napływowi mieszkańcy,

• etnicznej,

• przestrzennej (sołectwa)156.

Ofi cjalne statystyki wskazują, że w Lesznowoli stopa bezrobocia kształtuje się poniżej 5%157, tym niemniej badani sygnalizują wy-stępowanie bezrobocia strukturalnego (24). Jak stwierdził jeden z respondentów „Ci co mają jakiś zawód nie mają problemów z pracą. Jeżdżą do Warszawy.” (9). Problem zdaje się dotyczyć głównie mieszkańców terenów popegeerowskich, którzy poza niskimi kwalifi kacjami charakteryzują się brakiem aktywności zawodowej i społecznej (24).

W opinii badanych poważnym źródłem problemów jest zróż-nicowanie społeczności ze względu na moment zamieszkania w gminie, a faktycznie ze względu na odmienne postawy: in-tegrację rdzennych mieszkańców oraz alienację ludności napły-

Nie jest to podział rozłączny. Często wskazuje się na kilka płasz-czyzn zróżnicowania: rdzenni mieszkańcy osiedli popegeerowskich, którzy pozostają bez pracy przeciwstawiani są napływowej ludności o lepszej kondycji materialnej, mieszkającej w lepiej wyposażonych w infrastrukturę techniczną sołectwach. Wg danych GUS na koniec r. w gminie Lesznowola licz-ba zarejestrowanych bezrobotnych wynosiła osób w porównaniu z osobami na koniec r. Za: www.stat.gov.pl

137

wowej. I to jak sygnalizuje respondent nie tylko w sensie spo-łecznym, ale również fi zycznym „Nowi mieszkańcy są zamknięci, np. nie chcą wpuszczać sołtysa, który roznosi nakazy podatkowe, czyli nie chcą płacić podatków przez sołtysa. >Firanka się rusza, widzę, że ktoś jest, ale nikt nie wychodzi<” (5). W tym kontek-ście mówi się o „zamkniętych osiedlach”.

Zwraca się uwagę nie tylko na opornie postępującą integrację nowych mieszkańców, która „idzie z wielkim trudem”, ale na ge-neralną niechęć napływowej ludności wobec integracji, co wynika z ich motywacji do przeprowadzki do Lesznowoli, chcą tu „żyć swoim życiem, oddzielą się dużym płotem, żeby ktoś im nie za-glądał do okien, chcą mieć swój świat”. Szczególnie wyraźną jej manifestacją – w odczuciu jednego z respondentów – jest nie-wielka skłonność nowych mieszkańców do łożenia na instytucje kościelne. W oczach rdzennych mieszkańców postawa zamknię-cia, niechęci do uczestnictwa w życiu społeczności jest negatyw-nie odbierana. Tym niemniej wskazuje się przykłady udanej inte-gracji, kiedy to „starzy i nowi” mieszkańcy jednej ulicy „wspólnie kolędują i pomagają sobie w codziennych sprawach” (12).

Wydaje się, że sygnalizowane zróżnicowanie na płaszczyźnie przestrzennej, podział na „starą i nową część, uboższą i bogatszą część gminy”, gdzie w „starej części są gorsze warunki dojazdu, problemem jest infrastruktura drogowa, dojście do przystanku” (9), podobnie, jak sygnalizacja dużej rozpiętości budżetów, jaki-mi mogą dysponować sołectwa158, mają związek z heterogenicz-nością społeczności ze względu na falę osadnictwa.

Poważny problem identyfi kowany przez naszych rozmówców stanowią relacje lokalnej społeczności – głównie z południowo-zachodniego obszaru gminy – z osiedlającą się tam społecznością

Jak stwierdził jeden z respondentów „Właściwie nie stać nas [sołe-ctwo] na nic.” ().

138

azjatycką (16). Jak twierdzą badani „niekontrolowany” napływ Chińczyków, Wietnamczyków i Koreańczyków jest źródłem różnorodnych napięć. W tym kontekście pojawiają się sygnały, że „jest to teren zagrożony przestępczością” w postaci kradzieży towaru czy kradzieży kieszonkowych. Przywołuje się przypadek „zabójstwa Polaka przez Azjatę”, kiedy to w dniu jego pogrze-bu „zamknięto centra azjatyckie w obawie o odwet” (21). I choć wskazuje się, że ta „stadionowa” społeczność sama rozwiązuje swoje własne problemy, to jednak nie jest enklawą, ponieważ re-jestruje fi rmy, melduje się, a dzięki monitoringowi obiektów cen-trum handlowego zgłasza popełniane przestępstwa policji (23).

Część rozmówców sygnalizuje problem wywołany uzależnie-niami, przede wszystkim od alkoholu, a w mniejszym stopniu od narkotyków oraz wynikających z tego skutków, np. przemocy w rodzinie, bezrobocia. Jak twierdzi jeden z rozmówców, „naduży-wanie alkoholu to problem co trzeciego domu w gminie” (24).

Uzależnienie od alkoholu ma dwa wymiary: szersze (społecz-nościowe) oraz węższe (jednostkowe, rodzinne). W wymiarze społecznościowym wskazuje się na środowiska patologiczne – przede wszystkim popegeerowskie w Łazach i Mysiadle (22), czy generalnie rolnicy. W wymiarze jednostkowym sygnalizuje się skutki tego zjawiska w postaci identyfi kowanych przypadków przemocy w rodzinie. Sygnalizuje, że wbrew pozorom społecz-ność gminy nie jest wolna od osób narkotyzujących się. O ile jednak problem uzależnień od alkoholu dotyczy grup margina-lizowanych, to narkomania szerzy się wśród „średniozamożnej młodzieży” (24).

139

Badani identyfi kują również inne problemy o charakterze patro-logii społecznej, jak np. przemoc w szkole159, nielegalne pobyty obcokrajowców (23) czy wreszcie „częste włamania do domów nowych mieszkańców” (12).

W opinii badanych źródłem problemów lokalnych są postawy mieszkańców wobec dobra wspólnego. W tym kontekście syg-nalizuje się przede wszystkim zjawisko zanieczyszczania obszaru gminy poprzez wyrzucanie śmieci do lasu i rowów (4, 15, 19) śmiecenie przez działkowiczów, śmiecenie przez budowy „Nie-zabezpieczone materiały z budowy (styropian, folie) wydostają się z terenu budowy i są niesione wiatrem na pobliskie pola.” (5). Natomiast w drugiej kolejności wskazuje się na brak zaintereso-wania mieszkańców wspólnymi sprawami. Jak stwierdza jeden z badanych „Zero inwencji własnej, jeżeli im nie podać na ta-lerzu” (17). Społeczność nie jest również wolna od postaw typu „NIMBY”160. Jak twierdzi jeden z rozmówców „Problem z dro-gami, jest problemem w głowach mieszkańców, bo wszyscy chcą dróg, ale nikt nie chce jej koło siebie.” (1).

Ponadto wskazuje się na niekorzystne przemiany postaw dzieci i młodzieży, coraz więcej czasu spędzających przy komputerach, co rodzi poważne skutki dla życia społecznego, dla kształtowania się więzi społecznych, następuje zanik umiejętności kontaktowa-nia się z innymi, życia w grupie, ogranicza aktywność społeczną, zanika kreatywność (7, 26).

Zaznaczają jednak, że jest to zjawisko ogólnopolskie, nie zaś specy-fi czne dla gminy Lesznowola lub którejś z jej szkół. Chodzi tu o wyrażanie protestu przeciwko lokalizacji inwestycji po-strzeganych przez jej najbliższych sąsiadów jako szkodliwe (dla zdro-wia, środowiska, wartości posiadanej nieruchomości). Skrót NIMBY pochodzi od angielskiego wyrażenia „Not In My Back Yard”, czyli „Nie w moim ogrodzie”. Szerzej o konfl iktach społecznych w badanej społeczności lokalnej w dalszej części raportu.

140

I w końcu, źródłem problemów lokalnych – w opinii pojedyn-czych badanych, są instytucje władzy i administracji samorzą-dowej. Wskazuje się na niezgodne z oczekiwaniami wyborców wypełnianie przez radnego swojego mandatu „Radny wybrany (…) ani razu od wyborów nie zabrał głosu na spotkaniach Rady Gminy, nie złożył żadnego projektu.” (16). Sygnalizuje się opor-tunizm pracowników jednostek gminy, blokujących działalność oddolnych inicjatyw. Jak twierdzi jeden z respondentów „Po-mimo przyklaśnięcia pani Wójt, pracownicy niższego szczebla utrudniają” działalność jednej z lokalnych organizacji (17).

Na zagadnienie problemów i potrzeb społecznych patrzymy tak-że z perspektywy możliwości ich zaspokajania. Rozpoczniemy tę analizę od przyjrzenia się fenomenowi „miejsca spotkań”. Wy-daje się, że „miejsca spotkań” odgrywają duże znaczenie zarów-no dla jednostkowego czy zbiorowego zrealizowania potrzeby, ale także dla formowania się wspólnoty lokalnej. Chętnie odwie-dzane przez mieszkańców z pewnością wzmacniają lokalne więzi społeczne, identyfi kację z sołectwem czy gminą. Jest to zatem podejście właściwe dla geografi i społecznej, gdzie interesuje nas system organizacji przestrzeni życia wspólnoty. Zaś nałożenie „mapy miejsc spotkań” na „mapę instytucji infrastruktury spo-łecznej” z zaznaczonymi centrami i peryferiami, pozwala stwier-dzić na ile sieć instytucji odpowiada potrzebom mieszkańców, pozwala zidentyfi kować rzeczywiste miejsca spotkań oraz roz-poznać potrzeby w tym zakresie.

Badanym zadaliśmy zatem pytanie: „Gdzie i po co najczęściej spotykają się mieszkańcy gminy?”, przy czym interesowały nas takie kwestie, jak miejsca spotkań fi zycznych i wirtualnych, cel i efekty tych spotkań.

141

Analiza miejsc spotkań nie może pominąć rozstrzygnięcia pod-stawowego dylematu, a mianowicie odpowiedzi na pytanie: czy mieszkańcy się spotykają? Opinie badanych w tej kwestii są dosyć podzielone. Część z nich twierdzi, że nie spotykają się w ogóle lub stosunkowo rzadko, bądź też, że spotykają się tylko ograniczone kręgi mieszkańców. Kilku respondentów porównu-je stan dzisiejszego bezruchu do ożywionego życia społecznego z okresu dzieciństwa lub poprzedniego okresu historycznego161. „W dzieciństwie rodzice często spotykali się ze znajomymi pod orzechem u mojej ciotki. Dziś już tego się nie praktykuje.” Sym-bolem zmiany w opinii respondenta jest zniknięcie ławeczek, na których przed domami siadali mieszkańcy i spotykali się z in-nymi mieszkańcami „teraz te ławeczki są już niepotrzebne” (21). Dziś w tego typu spotkaniach uczestniczą mieszkańcy osiedli popegeerowskich, którzy pozbawieni pracy, mają po prostu na to czas (24).

Natomiast, jak twierdzą badani, obecnie obserwuje się spadek zainteresowania niektórymi formami aktywności, np. rozgryw-kami piłkarskimi – na mecze chodzi coraz mniej kibiców (16). Zaś same spotkania mieszkańców są sporadyczne, np. podczas nielicznych festynów (17) lub odbywają się w prywatnych miesz-kaniach (12). Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy jest zaabsorbo-wanie pracą zawodową, które nie pozostawia wiele czasu na za-interesowanie się sprawami innych (9). „Każdy żyje we własnym domu” mówi jeden z badanych (24).

Pozytywna ocena aktywności społecznej w czasach PRL-u, kiedy to - w opinii badanych – organizowano więcej niż obecnie wspólnych działań, np. w ramach kół gospodyń wiejskich, wspólnych imprez i oka-zjonalnych spotkań (np. Dzień Kobiet) i uczestniczyło w nich więcej mieszkańców, to z jednej strony przejaw resentymentu, ale z drugiej sarkazmu, bowiem sygnalizuje się, że ta wysoka aktywność społeczna była wynikiem instytucjonalnego przymusu.

142

Barierą utrudniającą spotkania mieszkańców jest brak, niski standard bądź przeciążenie miejsc ewentualnych spotkań, na co wskazuje wielu naszych respondentów. „Nie ma lokali, te któ-re są nie spełniają wymagań [np. świetlice są zdekapitalizowa-ne]. Gmina jest uboga w miejsca do działań społecznych.” (25). „Brakuje miejsc spotkań – klubów, gdzie można sobie usiąść, pogadać, zjeść, zaaranżować niewielki koncert. A szkoły są prze-ciążone swoimi zajęciami.” (26). „Kilkanaście lat temu był klub rolnika i tam mieszkańcy się spotykali, obecnie nie ma takiego miejsca.” (4). Brak miejsc szczególnie widoczny jest we wschod-niej (Mysiadło, Nowa Iwiczna) i centralnej (Lesznowola) części gminy (1, 3). Wydaje się, że ten problem w największym stopniu doskwiera młodzieży, która – głównie licealna – ucieka do War-szawy, aby tam prowadzić życie towarzyskie (24), pozostała spę-dza czas na miejscu, pijąc alkohol wieczorami pod zamkniętymi budynkami publicznymi (np. oddziałem Banku – 14). Wskazuje się, że w Lesznowoli nie ma dyskoteki [choć w czasach młodo-ści respondenta takowe były] (11), że w „czasach kiedy świetlicę można było wynająć za darmo, to młodzież i starsi chętnie coś w niej organizowali.” A dziś pozostaje boisko jako miejsce wie-czornych spotkań młodzieży, nierzadko okraszanych spożywa-niem alkoholu (14).

Natomiast równie wielu respondentów wskazuje, że Lesznowo-la nie jest pustynią jeśli chodzi o miejsca spotkań mieszkańców. I choć, w opinii badanych, miejscem służącym temu celowi prak-tycznie może być każdy istniejący na terenie gminy obiekt, jed-nak najczęściej dochodzi do nich w:

• placówkach oświatowych;

• obiektach sportowych (boiska i hale), które w opinii jedne-go z respondentów „Żyją od rana do godziny 22” (20);

• obiektach sakralnych (kaplice, kościoły, salki przyparafi al-

143

ne), gdzie organizuje się imprezy o niekonfesyjnym cha-rakterze (np. koncerty w kościele w Starej Iwicznej);

• remizach strażackich, świetlicach wiejskich i środowi-skowych, których jeszcze „nie ma w każdym sołectwie” (20)162.

Naturalnymi miejscami spotkań są obiekty rekreacyjne, np. ścież-ka rowerowa w lesie w Magdalence, zbiornik wodny w Łazach wykorzystywane przez mieszkańców na spacery i spotkania (13).

Okazją do spotkań są festyny, sesje i komisje rady gminy, ze-branie wiejskie czy wreszcie zajęcia na UTW (19), a także fora internetowe163.

Niemniej ważne, niż ustalenie czy mieszkańcy się spotkają oraz czy mają po temu możliwości, jest odpowiedź na pytanie o cel spotkań.

Na podstawie danych empirycznych można stwierdzić, że miesz-kańcy gminy Lesznowola spotykają się generalnie z dwu po-wodów: dla realizacji własnych (jednostkowych i zbiorowych) interesów oraz dla dobra wspólnoty. Wydaje się, że przewa-ża ta pierwsza orientacja. Nasi respondenci częściej wskazują, że „mieszkańcy umawiają się i wspólnie uprawiają sporty” (15), uczęszczają na różne zajęcia podnoszące umiejętności, poszerza-jące wiedzę (osoby starsze uczestniczą w warsztatach tkackich – (13), czy zajęciach organizowanych przez UTW, a dzieci i młodzież w zajęciach pozaszkolnych i pozalekcyjnych). Celem wielu spotkań jest zaspokojenie potrzeb afi liacji (np. uczestni-ctwo w imprezach typu Dzień Seniora). Uczestnictwo w orga-nizowanych na terenie gminy imprezach kulturalnych również można zaliczyć do tej kategorii.

Identyfi kowane przez badanych „miejsca spotkań”, równocześ-nie są – co nie powinno dziwić - miejscami, w których realizowana jest społeczna aktywność obywatelska. Zob. http://nowaiwiczna.com.pl/

144

Natomiast nieco rzadziej celem spotkań lokalnej społeczności jest realizacji dobra wspólnego, podjęcie działań na rzecz wspól-noty. Sztandarowymi przykładami tego typu zachowań są spot-kania wiejskie, spotkania wspólnot mieszkaniowych czy rad szkolnych. Jak twierdzi jeden z naszych respondentów „Wokół szkoły w Nowej Iwicznej odbywa się budowanie wspólnoty. W pracę szkoły włączeni są rodzice tamtejszych uczniów.” (2).

Na podstawie formułowanych przez badanych opinii możemy stwierdzić, że przynajmniej niektóre spotkania mają charakter „elitarny” i biorą w nich udział nieliczne grupy uczestników. Klasycznym przypadkiem są spotkania nowych mieszkańców w stajni „Hubertusa” w Wilczej Górze (5). Elitarnymi spotka-niami – w szerszym rozumieniu – są spotkania wiejskie, w któ-rych uczestniczy „Wybrana grupa osób i zawsze są ci sami ludzie, nie zmienia się ich liczba.”. Podobnie w przypadku strony inter-netowej, z której korzysta „wąska grupa ludzi, ci którzy to na-pisali.” (1). Na zupełnie odmienną formę „elitarności” wskazuje fakt, iż „na lokalne festyny i koncerty przychodzą raczej osoby w średnim wieku, a nie młodzież” (24).

Uczestnicy zorganizowanych w pierwszym etapie badania w 2005 r. grup fokusowych wyrazili przekonanie, iż gmina Lesznowola po zba wio na jest większości problemów społecznych właściwych innym gminom, jak: problem bezrobocia, pa tologie społeczne związane z różnego rodzaju uzależnieniami, czy wykluczenie spo-łeczne m.in. osób niepełnosprawnych. Natomiast sygnalizowali problemy komunikacyjne, niedostatek infrastruktury społecznej czy zagrożenia bezpieczeństwa. I tylko jednostkowo konfl ikty etniczne czy napięcia starzy-nowi mieszkańcy.

Nieco odmiennie postrzegają problemy społeczne w gminie ba-dani w 2007 r. Choć nadal panuje przekonanie o tym, że gmina

145

Lesznowola jest wolna od wielu plag społecznych, to już lista doskwierających mieszkańców problemów jest nieco dłuższa i co ważne, silnie zaznacza się konfl ikt etniczny. Natomiast prawie wcale taką plagą społeczną jaką jest przestępczość pospolita, bo-wiem tylko jedna osoba zasygnalizowała, iż problemem są kra-dzieże i włamania do domów mieszkalnych. W wypowiedziach nie pojawiają się żadne kradzieże samochodów, mienia publicz-nego, pobicia, awantury czy ciężkie przestępstwa w postaci za-bójstw164.

Analiza problemów i potrzeb społecznych identyfi kowanych w gminie takiego typu, jak Lesznowola, o dużym zróżnicowaniu przestrzennym i społecznym, prowokuje do zadania sobie pytania czy dostrzegane przez badanych problemy i potrzeby są deter-minowane terytorialnie? Dane empiryczne pozwalają stwierdzić, że choć najważniejsze z nich są odczuwane przez całą społecz-ność, co potwierdza fakt, iż respondenci ze wszystkich obszarów gminy je sygnalizują, to możemy stwierdzić, że każdy z obszarów legitymuje się czymś specyfi cznym: wschód problemem integra-cji napływowych mieszkańców i brakiem miejsc spotkań, połu-dnie problemem z ludnością pochodzenia azjatyckiego, zachód terenami popegeerowskimi i patologiami (uzależnienia).

Społeczność lokalna w działaniu

Po zarysowaniu wybranych przeobrażeń jakim poddawa-na jest społeczność gminy Lesznowola oraz ich skutków od-zwierciedlających się w stanie tej społeczności w czasie badania – o czym była mowa w poprzednim podrozdziale – przyjrzymy się działaniom tejże społeczności, czy adaptacyjnym, jako reak-cji na dokonujące się zmiany, czy też innowacyjnym, inicjującym

Niestety nie dysponujemy danymi empirycznymi odnośnie tego typu zjawisk dezintegracji społecznej, jak przestępczość na terenie gminy.

146

te zmiany. W tej części zajmiemy się: efektywnością działania lokalnych instytucji w zakresie zaspokajania potrzeb i rozwiązy-wania problemów społeczności lokalnej; społeczną aktywnością obywatelską będącą manifestacją potrzeb społeczności lokalnej o orientacji zgodnej z wymiarami „Mapy” oraz relacjami we-wnątrz wspólnoty lokalnej opisanymi w postaci modelu zapre-zentowanego na rysunku 1 w rozdziale „Koncepcja”.

Efektywność lokalnych instytucji

Jedną z perspektyw badawczych stanowi kwestia wpływu aktyw-ności aktorów lokalnych na obiektywnie wyznaczaną i subiektyw-nie odczuwaną jakość życia mieszkańców czy kondycję wspólnoty. W tym kontekście pojawia się zagadnienie efektywności działania, czyli pewnego stopnia racjonalności, rozumianej także jako go-spodarność i użyteczność działania instytucji mających za zada-nie zaspokajać potrzeby i rozwiązywać problemy społeczne danej zbiorowości [Frączak, Skrzypiec 2006: 60]. Możemy wskazać 4 elementy składowe efektywności lokalnego układu165:

1) ekonomiczną wynikającą z minimalizacji „nakładów pracy i kapitału dla osiągnięcia zakładanej wielkości i struktury produkcji globalnej”;

2) społeczną „dotyczącą efektów osiąganych w zakresie reali-zacji celów społecznych”, przy czym chodzi tu o „efektyw-ność z punktu widzenia konsumenta” w przeciwieństwie do ekonomicznej efektywności producenta;

3) techniczną wynikającą z oceny jakości i nowoczesności za-równo technologii oraz uzyskiwanych produktów i usług;

4) ekologiczną związaną ze skutkami „oddziaływania czło-wieka na otaczające środowisko naturalne”. [Kosiedowski 2001: 37-43].

Na potrzeby niniejszych rozważań modyfi kujemy koncepcję efek-tywności regionalnej autorstwa Wojciecha Kosiedowskiego.

147

O ile jednak, tak rozumiana efektywność może być wyliczana na bazie szeregu wskaźników ilościowych, to nas interesuje su-biektywna ocena efektywności działań lokalnych i pozalokal-nych aktorów oddziałujących na dobrostan badanej społeczności. W celu weryfi kacji tego związku zapytaliśmy naszych responden-tów o to „Czy działania podejmowane przez instytucje są efek-tywne (rozwiązują problemy, zaspokajają potrzeby)?” oraz „Jakie podmioty wywierają największy wpływ na funkcjonowanie spo-łeczności lokalnej?”. W tej drugiej kwestii szczególnie interesuje nas kwestia partycypacji społeczeństwa w procesach decyzyjnych jako czynnika przyczyniającego się m.in. do zwiększenia skutecz-ności i efektywności realizowanych przedsięwzięć166 [Skąpska 1996: 91-112]. Stąd też z jednej strony pytaliśmy respondentów o ocenę ważnego instrumentu pozwalającego podnieść efektyw-ność działania lokalnych aktorów w zakresie zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów, a mianowicie o „Strategię Integra-cji Społecznej i Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Lesznowola na lata 2007-2013”167. Natomiast z drugiej o ocenę skłonności podatników do samodzielnego decydowania o aloka-cji środków publicznych, czy to indywidualnie za pośrednictwem mechanizmu „1%”, czy to zbiorowo poprzez uczestnictwo w ze-braniach wiejskich podejmujących decyzję o rozdysponowaniu budżetu sołectwa168. Ponadto poszukujemy przejawów działań, które mają postać ekonomii nieformalnej czy to w postaci samo-pomocy społecznej, czy to pracy na czarno. I w końcu zadajemy sobie pytanie o to czy na funkcjonowanie lokalnej społeczności wpływ wywiera interwencja zewnętrzna?

Oprócz mobilizacji społecznej i demokratyzacji systemu społecz-nego. Proces opracowania i przyjęcia „Strategii” rozpoczął się jesienią r. i jest realizowany w ramach projektu „Partnerstwo dla Rain Mana”. Dokument został uchwalony w początku r. Wyniki tej analizy prezentujemy w części poświęconej budżetowi partycypacyjnemu tego podrozdziału.

148

W zgodnej opinii badanych problemy mieszkańców Lesznowoli są rozwiązywane czy to „w drodze inicjatyw odgórnych (gmina), czy oddolnych (mieszkańcy, kościół, prywatne przedszkola i pry-watne domy opieki dla osób starszych” (12). I choć, jak twierdzi jeden z respondentów „Łatwo jest zarządzać gminą bogatą” (2), to nawet taka gmina, w opinii innego „Nie rozwiąże wszystkich problemów, ponieważ są one złożone, trudne, osobiste i nawet, gdyby chciała je rozwiązać, to są ograniczenia prawne, które to uniemożliwiają.” (22). Tym niemniej, badani wskazują na wa-runki, które sprzyjają podnoszeniu efektywności zaspokajania potrzeb społeczności. W powszechnym odczuciu są to: istniejący „Plan zagospodarowania przestrzennego gminy”, wysoka spraw-ność działania Urzędu Gminy i jednostek organizacyjnych169, dobry PR Gminy, a także istnienie programów operacyjnych w zakresie rozwiązywania problemów, np. socjoterapeutycz-nych, alkoholowych, narkomanii czy wreszcie „Roczny Program Współpracy z organizacjami prowadzącymi działalność pożytku publicznego.” Te ostatnie uchwalane są rokrocznie.

Niezwykle istotnym aspektem dyskusji nad efektywnością roz-wiązywania problemów i zaspokajania potrzeb mieszkańców jest wskazanie najważniejszych podmiotów zaangażowanych w ten proces. Na podstawie wypowiedzi respondentów może-my stworzyć listę najaktywniejszych podmiotów. Znajdują się na niej: Gmina, Wójt, sołtysi i sołectwa, przedsiębiorcy, organi-zacje pozarządowe, komitety społeczne i liderzy lokalni, a także instytucje zewnętrzne.

Najważniejszym podmiotem jest oczywiście Gmina, nie tylko dla-tego, że jak twierdzi jeden z rozmówców, „niczego więcej nie ma

Jednym z mechanizmów podnoszących standardy działania, oprócz dobrej organizacji, zarządzania, czy doboru kompetentnych kadr, jest bieżące badanie satysfakcji petentów w formie permanentnej an-kietyzacji osób załatwiających sprawy w Urzędzie Gminy ().

149

od rozwiązywania problemów” (11), ale dlatego, że „fi nansuje i wy-konuje” (7), „podejmuje kompetentne i trafne decyzje” przezna-czając dużą część budżetu na infrastrukturę techniczną i edukację, ponieważ „lepsza infrastruktura powoduje napływ biznesu na ten teren”, a edukacja podnosi ogólny poziom życia (15).

Jednak faktycznie pierwsze skrzypce gra Pani Wójt, która nie tylko „jest pozytywnie nastawiona wobec problemów miesz-kańców”, ale przede wszystkim potrafi te problemy rozwiązywać, przekonując do tego innych, w pierwszym rzędzie Radę Gmi-ny, która akceptuje jej „dobre pomysły” (3). Jak zgodnie twier-dzą respondenci „Bez tej pani Wójt wcześniej tego nie było […]. Ona potrafi przekonać ludzi [...]. Jak pani Wójt przejmowała Gminę170, to byliśmy na 126 miejscu w rankingu gmin, a teraz, nie pamiętam, jesteśmy w pierwszej dziesiątce. Ściągnęła dużo inwestorów” (8), pozyskała także środki z Unii Europejskiej, z Funduszy Ochrony Środowiska171 (9).

Jak twierdzą respondenci dzięki działaniom wdrożonym przez Panią Wójt poprawiła się efektywność załatwiania spraw jed-nostkowych „Każda osoba idąc do Pani Wójt czuje się jak osoba wyjątkowa” (13), „Wójtowa sprawnie administracyjnie załatwia sprawy.” Choć równocześnie pojawiają się głosy, że w wielu działa-niach „forma przeważa nad treścią” (11). Tym niemniej dowodem dobrego działania Gminy i Pani Wójt jest duża liczba nagród, odznaczeń i certyfi katów, którymi mogą się poszczycić (10).

Kwerenda „Biuletynu Informacyjnego Gminy Lesznowola” po-zwoliła zestawić listę 7 nagród i certyfi katów otrzymanych przez władze Gminy w okresie lato 2006 – wiosna 2007, przy czym niektóre po raz kolejny. Są to:

• „Zielona Kielnia z Różą” za harmonijny rozwój, nieustan-ną troskę o poprawę, warunków życia mieszkańców oraz

Na stanowisko Wójta została powołana przez Radę Gminy w r., wcześniej pełniła funkcję Sekretarz Gminy Lesznowola. Por. tabela .

150

wspieranie przedsiębiorczości, przyznawana przez ogólno-polski Dwutygodnik Budowlany „PROFILE”;

• „Gmina Fair Play” – Certyfi kowana Lokalizacja Inwestycji;

• „Złota Lokalizacja Biznesu”;

• „Samorząd Przyjazny Przedsiębiorczości” za profesjona-lizm w zarządzaniu regionem oraz otwartość na potrze-by lokalnej przedsiębiorczości przyznawany m.in. przez Związek Pracodawców Warszawy i Mazowsza, Polską Konfederację Pracodawców Prywatnych;

• „Przyjazny urząd administracji samorządowej” za rozwią-zania służące bardziej przyjaznej obsłudze klientów admi-nistracji publicznej przyznawany przez MSWiA, Związek Miast Polskich, Związek Gmin Wiejskich RP i Związek Powiatów Polskich;

• „Aktywna gmina” za popularyzację sportu, rekreacji i ak-tywnego trybu życia na swoim terenie przyznawany przez Fundację Aktywni;

• „Teraz Polska” godło promocyjne przyznawane przez Ka-pitułę Polskiego Godła Promocyjnego.

Ta lista stanowi dobrą ilustrację roli, jaką w zaspokajaniu potrzeb społeczności i rozwiązywaniu problemów jej członków pełnią władze i administracja Gminy, a zarazem potwierdzenie formu-łowanych przez badanych opinii na ten temat.

Pomimo tego pojawiają się głosy, że „nie można wskazać ta-kiego pojedynczego aktora” (18), który wywierałby decydujący wpływ na funkcjonowanie badanej społeczności lokalnej, czy też, że to zależy od problemów: „do jednych straż, do innych Urząd Gminy przez sołtysa” (6).

Spośród pozostałych lokalnych aktorów stosunkowo często wskazuje się na przedsiębiorców, czyli osoby, „które potrafi ły się

151

odnaleźć w nowych warunkach ekonomicznych”, które „pokaza-ły, że można”172 (18). To tworzone przez nich fi rmy zaspokajają pojawiające się potrzeby mieszkańców, przede wszystkim potrze-bę zarabiania pieniędzy (3). W zakresie działalności społecznej takimi podmiotami są organizacje pozarządowe, w szczególności OSP, Stowarzyszenie „Dobra Wola”, Fundacja „Promyk Słońca”. Jak twierdzą respondenci, mają one większe możliwości dotarcia do osób z problemami (22). Ważnym podmiotem są komitety społeczne, które najczęściej zawiązują się na potrzeby budowy infrastruktury technicznej – w ostatnim czasie przede wszyst-kim kanalizacji. Nieco rzadziej w tym kontekście wymienia się lokalnych liderów „Obecność liderów lokalnych powoduje, że w danym miejscu więcej się dzieje, liderzy aktywują społecz-ność lokalną.” (20), choć zwraca się uwagę, iż „największy wpływ na sytuację gminy mają mieszkańcy, bo to oni wybierają swoich reprezentantów w wyborach.” (15).

Respondenci wskazują, że na funkcjonowanie Gminy wpływ wywierają także instytucje zewnętrzne, przede wszystkim unijne i krajowe fundusze, które pomogły zrealizować wiele inwestycji, np. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska czy Urząd Mar-szałkowski (13), zaś w zakresie działań społecznych Centrum Edukacji Obywatelskiej czy Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego.

Na podstawie opinii sformułowanych przez naszych responden-tów możemy stworzyć listę obszarów, w których potrzeby są za-spokajane lub podejmuje się takie próby oraz takich, w których te wysiłki okazują się nieskuteczne. Do tej pierwszej kategorii za-liczymy potrzeby: komunikacyjne, edukacyjne, kulturalne i afi -

Istnieją pomysły, aby w ramach działalności świetlicy w Wólce Ko-sowskiej promować tego typu postawy wśród młodzieży ().

152

liacyjne, socjalne, osób niepełnosprawnych173. Ponadto wskazuje się na rozwiązywanie problemów wynikających ze wzrostu liczby mieszkańców i innych.

Wielu naszych rozmówców odniosło się do skuteczności roz-wiązania uznanego za najbardziej palący problem, jakim jest nie-drożna komunikacja. Wskazuje się na fakt, iż Gmina zorganizo-wała sieć komunikacji wewnętrznej (linie busów) oraz fi nansuje „linie autobusów czerwonych z Warszawy” (19), że buduje chod-niki i współfi nansuje remont drogi powiatowej, aby poprawić bezpieczeństwo w ruchu drogowym (6). Jednak pomimo tych wysiłków, w opinii części badanych, problemy komunikacyjne są dalekie od rozwiązania, w szczególności „zakorkowanie Lesz-nowoli” (2), poprawa jakości dróg lokalnych czy rozplanowywa-nie budowy nowych dróg. Jednak pełne rozwiązanie problemów komunikacyjnych, w szczególności uciążliwości natężenia ruchu, nie leży w zakresie możliwości Gminy Lesznowola, a samorzą-dów szczebla powiatowego i wojewódzkiego, bo jak twierdzi je-den z respondentów „Gmina jest na to za słaba.” (7).

Drugim ważnym obszarem wskazanym przez naszych respon-dentów są potrzeby edukacyjne dzieci i młodzieży oraz doro-słych. Mówi się o fi nansowaniu zajęć pozalekcyjnych w szkołach (19) czy bardzo dobrym wyposażeniu szkół w najnowsze pomo-ce szkolne (13), jednak równocześnie zwraca się uwagę na fakt, iż niektóre z gminnych szkół (w Nowej Iwicznej) są przeludnione (2) bądź przeładowane zajęciami (26).

Kolejnym obszarem jest kwestia zaspokajania potrzeb kultural-nych i afi liacyjnych. Nasi rozmówcy sygnalizują, że „dużym za-interesowaniem cieszą się wycieczki, (…) spotkania taneczne dla

W tym miejscu trzeba zasygnalizować, że pojawienie się tej katego-rii potrzeb wydaje się efektem projektu „Partnerstwo dla Rain Mana”, ale sukces z reguły ma wielu ojców.

153

starszych osób, (…) koncerty organizowane w kościołach (Mag-dalenka, Stara Iwiczna.”) (26) czy wreszcie „przebój” ostatniego roku UTW. Wszystkie, podobnie jak powstanie koła ZERI, zda-ją się zaspokajać potrzeby osób starszych174 (25).

Jednak wskazuje się na niewydolność, przede wszystkim instytu-cji gminy w zaspokajaniu potrzeb kulturalnych. Jedną z ważnych barier jest brak miejsc, w których taka działalność mogłaby być prowadzona – „Chcielibyśmy, żeby powstawały miejsca, w któ-rych można się spotkać. Chodzi o kulturę. (…) W tej chwili nie mamy warunków na spotkania, koncerty.”175 (3). Sygnalizuje się, że kultura nie jest priorytetem, więc do tej pory nie zbudo-wano ośrodka kultury (26), choć nieco nadziei na poprawę tej sytuacji i to w dodatku w gęsto zaludnionym obszarze (Mysiad-ło) rodzi oddanie do użytku wybudowanego w ramach partner-stwa z fi rmą deweloperską obiektu, w którym wygospodarowano „duży metraż dla kultury”176 (3). Ponadto sygnalizuje się niemoż-liwość sprostania specyfi cznym oczekiwaniom mieszkańców, jak np. potrzeb rodzin z małymi dziećmi, dla których GOK nie po-siada żadnej oferty, ponieważ koncentruje się na dzieciach szkol-nych i nie posiada wykwalifi kowanej kadry177 (26).

Jeden z respondentów twierdzi, że powstanie ZERI jest odpowiedzią na brak ofert dla tej grupy wiekowej, czego potwierdzeniem ma być fakt, iż na pierwsze zebranie przyszło - osób. Starsi mieszkańcy mają pretensje do GOK, że zrezygnował z organizowania w sołectwach spot-kań biesiadnych, w których te osoby chętnie uczestniczyły (). Przede wszystkim z powodu braku obiektu mogącego pełnić rolę Gminnego Ośrodka Kultury (GOK) ze wszystkimi jego atrybutami, a mianowicie salą widowiskową, salami zajęciowymi i całym zaple-czem niezbędnym do prowadzenia działalności o takim charakterze. W momencie badania GOK, to biuro w Urzędzie Gminy oraz kilka świetlic rozrzuconych nierównomiernie po terenie całej gminie. Spodziewane jest duże zainteresowanie mieszkańców tym nowym miejscem spotkań przez mieszkańców. Wskazuje się, że taką ofertą dysponują przedszkola, jednak

154

W opinii badanych wiele robi się celem „zabezpieczenia mini-mum opieki dla ludzi jej potrzebujących.” (10). Przede wszyst-kim wskazuje się na wybudowanie dwóch budynków socjalnych (12), do których przeniesiono m.in. osoby mieszkające „w czwo-rakach”178. Inną formą pomocy jest nowa – ale w opinii bada-nych pożyteczna – inicjatywa w postaci sezonowego zatrudnia-nia (np. do prac porządkowych) przez Gminę odbiorów pomocy GOPS-u (13). W tej kategorii potrzeb mieszczą się także dzia-łania na rzecz rozwiązywania problemów osób niepełnospraw-nych. Wskazuje się na rzecznictwo na ich rzecz „Pokazujemy społeczności (np. na festynach) niepełnosprawnych, aby spo-łeczność o nich nie zapomniała” (1), na świadczenie konkret-nych usług „Gmina organizuje dowóz dzieci niepełnosprawnych do szkół” (3), organizuje się konkretne inicjatywy, np. półkolo-nie i zimowiska dla niepełnosprawnych czy „Tataspartakiadę”179. Równocześnie jednak stwierdza się, że brakuje infrastruktury dla niepełnosprawnych, ponieważ „gmina to jednak za mały teren i to się nie opłaca”180. Wskazuje się również inicjatywy zoriento-wane na przeciwdziałanie przemocy w rodzinie (23).

Podsumowując rozważania odnośnie zaspokajania socjalnych potrzeb społeczności lokalnej, musimy wskazać zarówno na fakt, iż w opinii badanych „nie wszyscy potencjalni podopieczni się

nie wszystkie dzieci mają szanse z tej oferty skorzystać, co sygnalizo-waliśmy w innym miejscu. Co ważne, w opinii badanych, marginalizacji mieszkańców tych budynków nie pogłębia ich lokalizacja, ponieważ – w przeciwieństwa do Piaseczna - nie zostały ulokowane na uboczu, „daleko od szosy” (). Te przedsięwzięcia realizuje Stowarzyszenie „Dobra Wola” przy istotnym wsparciu ze strony Gminy. Najbliższy Warsztat Terapii Zajęciowej (WTZ) zlokalizowany jest w Piasecznie, jednak barierę stanowi dowóz uczestników.

155

zwracają o pomoc do GOPS”, ale z drugiej strony na fakt, że lesz-nowolski OPS jest małym ośrodkiem i nie jest w stanie zaradzić wszelkim problemom (25).181

Respondenci wskazywali jeszcze na inne potrzeby, które zaspo-kajają działania realizowane przez lokalnych aktorów, a miano-wicie: rekreacyjne (powstają ścieżki rowerowe – 14), bezpieczeń-stwa (Gmina fi nansuje Posterunek Policji w Lesznowoli – 23), odśnieżanie dróg czy interwencje w razie wystąpienia pod-topienia (zajmuje się tym OSP – 4). A także takie, z którymi nie radzi sobie przede wszystkim Gmina, np. potrzeby wynikają-ce ze wzrostu mieszkańców (rozwój dróg, budowa infrastruktury społecznej – 2, 9).

Analiza efektywności zaspokajania potrzeb społeczności lokal-nej nie może pominąć kwestii wspierania różnorodnych inicja-tyw zorientowanych na realizację tego celu. W kontekście „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej” najważniejsze jest wspar-cie, jakie uzyskują organizacje pozarządowe i inicjatywy miesz-kańców. Waga tego typu relacji dla zaspokajania potrzeb lo-kalnych znalazła swój wyraz w Ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie uchwalonej w 2003 r., co podkreśla Hubert Izdebski w komentarzu, w którym stwierdza, że „Or-ganizacje pozarządowe (rozumiane w tym przypadku szeroko, obejmując także odpowiednie instytucje kościołów i związków wyznaniowych) przestają być uciążliwym nierzadko dodatkiem do instytucji publicznych, a stają się partnerem władz publicz-nych w wywiązywaniu się przez nie z nałożonych na nie obo-wiązków.” [Izdebski 2003: 7].

Największa liczba podopiecznych pochodzi z popegeerowskich części gminy – Łazy II i KPGO Mysiadło, choć w ostatnim czasie w związku z podejmowaniem zatrudnienia, liczba podopiecznych spa-da ().

156

Z opinii naszych respondentów wynika, że wsparcia lokalnym inicjatywom udzielają zasadniczo 3 typy podmiotów: publiczne (samorząd Gminy Lesznowola), prywatne (biznes) oraz organi-zacje pozarządowe (zewnętrzne).

Jeśli chodzi o samorząd Gminy, to wskazuje się na fakt, iż peł-ni on podwójną rolę – wspiera bezpośrednio funkcjonowanie niektórych podmiotów (np. Klubu Sportowego „Walka” w Ko-sowie182 – 16); realizację wielu przedsięwzięć w formie pomocy organizacyjnej (np. przy odmuleniu stawu w Łazach i zagospo-darowaniu terenu wokół niego – 8), dotacji (np. na wypoczy-nek wakacyjny organizowany przez Fundację „Promyk Słońca”, czy parafi alne, półkolonie Dobrej Woli), poprzez udostępnianie obiektów (np. na prowadzenie zajęć czy organizację takich im-prez, jak „Tataspartakiada”) – ułatwia uzyskanie wsparcia, głów-nie od sponsorów biznesowych, co jeden z rozmówców kwituje następująco: „Jeśli ma się glejt od Wójtowej, to fi rmy chętniej dają pieniądze na wsparcie.” (24). Zaangażowanie Gminy we wspie-ranie inicjatyw obywatelskich dobrze oddaje wypowiedź jednego z respondentów, zarazem lidera organizacji pozarządowej „Nie wiem czy w innej gminie mógłbym sobie pozwolić na taką ak-tywność. Tu jest duża przychylność władz.” (1), choć pojawiają się także głosy, że „w Gminie trudno jest przeprowadzić oddolną inicjatywę, bo Urząd twierdzi, że nie ma pieniędzy na jej wspar-cie.” (17).

Natomiast zdania badanych na temat zaangażowania biznesu we wspieranie oddolnych inicjatyw są podzielone. Wielu re-spondentów – odwołując się także do własnego doświadczenia – twierdząc, że współpraca z lokalnym biznesem układa się do-

„Większość środków na prowadzenie klubu piłkarskiego przeka-zuje gmina, m.in. na zakup ciągnika do koszenia boiska, podłączenie wody i kanalizacji na boisko.” Natomiast Rada Sołecka sołectwa Wól-ka Kosowska nie udziela żadnego wsparcia tej inicjatywie.

157

brze, że „zawsze możemy liczyć na większe lub mniejsze wspar-cie, ale nigdy nie odmawiają, bo wiedzą, że jesteśmy potrzebni” (15), że „dużo fi rm włącza się w organizacje gminnych imprez […] sporo jest tych sponsorów” (24). Sygnalizuje się ich otwar-tość na potrzeby szkoły i problemy części uczniów (np. dofi nan-sowywanie udziału w wycieczkach mniej majętnych), wspieranie działań społecznych, np. spartakiad oraz imprez gminnych (22). Wskazuje się, że szczególną rolę pełnią dwa typy podmiotów bi-znesowych, oba zresztą dosyć mocno zakorzenione w lokalnej społeczności, a mianowicie: Mazowiecki Związek Pracodawców Gminy Lesznowola (MZP)183 oraz Bank Spółdzielczy w Lesz-nowoli. W przypadku MZP w grę wchodzi nie tylko fi nanso-we wsparcie, ale również aktywne uczestnictwo w różnorodnych przedsięwzięciach, jak chociażby spotkania z uczniami leszno-wolskich szkół, którym biznesmeni zrzeszeni w Związku „opo-wiadają o własnych ścieżkach kariery.” (13). Równie szerokiego wsparcia udziela w opinii badanych Bank, który dotuje lokalne organizacje pozarządowe (Stowarzyszenie „Dobra Wola, OSP) i inne podmioty (KGW, Zespół „Tęcza”), dofi nansowuje rozbu-dowę kościoła w Magdalence, wspiera działania szkół (np. doży-wianie dzieci, wyjazd integracyjny uczniów gimnazjum), dokła-da się też do jednorazowych imprez lokalnych (festyny, Dzień Dziecka, Dzień Strażaka – 19, 21).

Jednak wielu badanych twierdzi, że miejscowe fi rmy nie wspie-rają lokalnych inicjatyw lub robią to „bez wielkiego entuzjazmu” (12), że wsparcia udziela tylko parę fi rm184 (26). Sygnalizuje się,

Jak twierdzi jeden z respondentów MZP ma siedzibę w Urzędzie Gminy Lesznowola, „aby w ten sposób zaznaczyć swój związek z Gmi-ną.” (). W tym kontekście ciekawie brzmi obserwacja, że „Kiedy było mniej fi rm, było więcej pieniędzy, a kiedy jest ich więcej, pieniędzy nie przy-było.” W opinii respondenta „Paradoksalnie barierą w uzyskiwaniu większej liczby środków od biznesu jest zasobność budżetu Gminy, z którego każdy może coś dostać.” ().

158

że niepowodzeniem zakończyły się próby pozyskania wsparcia od fi rm prowadzonych przez osoby pochodzenia azjatyckiego (16), że z trudnością pozyskiwano środki na rozbudowę koś-cioła185 (12). Szczególne kłopoty ze znalezieniem sponsorów mają kluby piłkarskie (16). Jako jedną z przyczyn problemów z pozyskaniem sponsorów przez realizatorów różnych działań lokalnych jest powstanie Stowarzyszenia „Dobra Wola”, które „odciągnęło sponsorów” (14).

Kolejnym analizowanym aspektem wspierania lokalnych inicja-tyw jest forma udzielanego wsparcia. Z wypowiedzi responden-tów wynika, że mamy tu do czynienia z dużą różnorodnością w zależności od typu podmiotu. Wsparcie ze strony instytucji samorządowych jest w większym lub mniejszym stopniu zin-stytucjonalizowane – np. dotacje przekazywane są na podstawie „Rocznego Programu Współpracy”, dofi nansowanie wypoczyn-ku letniego dzieci i młodzieży, szkolenia sportowego dla dzieci i młodzieży czy działalności świetlic w ramach Gminnego Pro-gramu Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, natomiast udostępnianie obiektów gminnych na preferencyjnych warunkach wydaje się odbywać na zasadach zwyczajowych. Po-dobnie, jak promowanie Stowarzyszenia „Dobra Wola” w prasie czy na zebraniach wiejskich (19).

Mamy liczne przykłady partnerstw międzysektorowych, jak w przypadku organizacji kolonii dla dzieci niepełnosprawnych. Samorząd odpowiadając na wniosek rodziców tych dzieci wsparł oddolną inicjatywę udostępniając Zespół Szkół w Łazach, po-krywając koszty wynagrodzeń opiekunów. Do pomocy zgłosili się wolontariusze, a lokalne fi rmy zapewniły wyżywienie (19).

Natomiast fi rmy, poza środkami fi nansowymi, przekazują pro-dukty, udostępniają własne obiekty, jak np. właściciel stadniny,

Choć, jak stwierdza jeden z respondentów, niektóre z lokalnych fi rm udzieliły pomocy fi nansowej na ten cel.

159

który zaprosił na jednodniowy pobyt dzieci z półkolonii „Dobrej Woli” (1). Czy wreszcie nieodpłatnie świadczą usługi, (np. ob-sługa medyczna, organizowanych w Lesznowoli imprez, akcje profi laktyczne dla różnych kategorii mieszkańców realizowane przez jeden z ośrodków zdrowia – 2).

Rozmówcy wskazują, że lokalne organizacje wykorzystują tak-że inne formy uzyskania wsparcia, głównie poprzez organiza-cję zbiórek i kiermaszy (6, 14). Ta tradycyjna forma świetnie się sprawdza w przypadku Świetlicy Wiejskiej w Wólce Kosowskiej czy OSP w Mrokowie, natomiast nie przynosi spodziewanych efektów w przypadku UKS „Lolek”, gdzie inicjatywa mająca zachęcić mieszkańców i rodziców dzieci-uczestników do daro-wizn na rzecz klubu „skończyła się tym, że darowizny dał Zarząd i krewni.” (11).

Jednak z opinii badanych wynika, że lokalne organizacje spora-dycznie korzystają ze wsparcia zewnętrznego w postaci dotacji od grantodawców prywatnych i publicznych.

Ostatnim z zagadnień poruszanych w ramach analizy efektyw-ności zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów miesz-kańców przez lokalnych aktorów jest próba oceny znaczenia interwencji zewnętrznej dla tego elementu funkcjonowania spo-łeczności lokalnej. W szczególności interesuje nas odbiór sztan-darowego dla Gminy Lesznowola przedsięwzięcia społecznego, czyli projektu „Partnerstwo dla Rain Mana”.

Celem „Partnerstwa” – o czym była już mowa uprzednio – jest przede wszystkim aktywizacja zawodowa i społeczna doro-słych osób z autyzmem. Realizacji tego zamierzenia ma służyć budowa ośrodka-przedsiębiorstwa społecznego (PES). Autorzy projektu założyli, że do efektywnego funkcjonowania przed-siębiorstwa niezbędne jest włącznie go w lokalny kontekst go-

160

spodarczy i społeczny. W tym celu przez okres ostatnich ponad 2 lat realizowano w gminie Lesznowola szereg różnorodnych przedsięwzięć społecznych, które powinny ułatwić integrację PES ze społecznością lokalną. Najważniejszym działaniem było zainicjowanie prac nad „Strategią Integracji Społecznej Gminy Lesznowola”. Z punktu widzenia istoty projektu ważnym dzia-łaniem była organizacja warsztatu „Indywidualne ścieżki kariery zawodowej szansą dla osób niepełnosprawnych”, których celem była „aktywizacja społeczna i zawodowa osób niepełnospraw-nych ze znacznym i umiarkowanym stopniem niepełnosprawno-ści.” [ Zielińska, Wiśniewska 2007: 16]. Oprócz tych dwu dzia-łań – silnie związanych z istotą projektu – zrealizowano jeszcze inne przedsięwzięcia o charakterze edukacyjnym i uświadamia-jącym, jak np. „Festiwal Edukacji Globalnej”, czy akcja dotycząca sprawiedliwego handlu. Projekt okazał się katalizatorem lokalnej aktywności. To przy jego wydatnej pomocy doszło do sforma-lizowania działalności grupy osób-rodziców dzieci niepełno-sprawnych186 poprzez powołanie do życia Stowarzyszenia „Do-bra Wola”. Także inne działania, a mianowicie spotkania i szko-lenia na temat „Banku czasu” zainicjowały oddolną grupę inicja-tywną w sołectwie Stara Iwiczna. I wreszcie w ramach projektu zorganizowano działania kulturalno-artystyczne, jak np. festyn w Nowej Iwicznej czy koncerty w kościele w Starej Iwicznej.

Jednak pomimo tych działań „Partnerstwo dla Rain Mana” i umiejscowiona w Wilczej Górze „Pracownia Rzeczy Różnych Synapsis” są rozpoznawane przez naszych respondentów w mi-nimalnym stopniu. Wydaje się, że bardziej zarówno przez bada-nych, jak i społeczność rozpoznawane jest Stowarzyszenie „Dobra Wola”. Jak stwierdza jeden z respondentów „wśród mieszkańców znajomość tematu [„Rain Mana”, „Pracowni”] jest niewielka.” (26), nawet „Mieszkańcy Wilczej Góry i Władysławowa mogą

Te osoby były inicjatorami i organizatorami pierwszych półkolonii dla dzieci niepełnosprawnych w Lesznowoli.

161

nie wiedzieć co się tam dzieje.” (25). Zdarza się, że rozmówcy identyfi kują „Pracownię”, ponieważ spotkali się z informacją na jej temat „przy okazji Dni Lesznowoli”, gdzie rozdawano ulot-ki (7); była prezentowana w trakcie zebrania jednej z lokalnych inicjatyw (17). Jednak nie potrafi ą ocenić płynących z jej strony korzyści dla społeczności lokalnej (26), stwierdzają, że „my z tym nie mamy nic wspólnego” (7), „że obecność Wytwórni nie prze-szkadza mieszkańcom” (5).

Natomiast formułowane przez badanych opinie o samym przed-sięwzięciu wskazują na jej zewnętrzny rodowód i brak zako-rzenienia w społeczności lokalnej: „Pracownia Synapsis ma charakter szerszy, nie zaś lokalny. (…) jest głównie dla środowi-ska autystyków spoza gminy.” (25); „Dla mieszkańców jest ze-wnętrzna, były drzwi otwarte, nie wiem czy ktoś tutaj stąd tam pojechał. Na ’Dniach Gminy Lesznowola‘ występowali uczestni-cy warsztatów.” (14).

Ale równocześnie sygnalizuje się, że na początku mieszkańcy mieli obawy co do tego przedsięwzięcia, ale obecnie te stereo-typy są przełamywane (20). Dzięki organizacji przywołanych już wcześniej warsztatów „Ścieżki kariery” okazuje się, że Pra-cownia pełni rolę integrującą – „Niepełnosprawni widzą, że nie są sami i to ich to integruje.” – oraz doszkalającą – organiza-cja szkoleń „Jak szukać pracy?”, „Jak się znaleźć w życiu?” – (25), a z drugiej strony rodzi pewne, niezaspokojone oczekiwania: „Mam w domu wnuka niepełnosprawnego. Liczyliśmy, że dostanie tam pracę, skoro to jest w naszej gminie, ale nie jest to tak łatwo. Nie wiem na czym ta współpraca polega. Tyle co słychać, że ro-dzina miała dziecko z autyzmem i nie udało się go tam umieścić. Liczyliśmy na to, że to będzie głównie dla mieszkańców gminy, ale okazuje się, że nie. Może się to zmieni. Samorządy powinny dbać o swoich mieszkańców. Jeżeli są samorządy, to powinny za-pewnić pracę swoim mieszkańcom, także w urzędzie.” (3)

162

Tym niemniej są osoby, które dosyć dobrze orientują się czym jest „Partnerstwo” i „Pracowania” oraz jakie korzyści z ich funk-cjonowania odnosi społeczność. Mówi się o: wzmacnianiu go-spodarki gminy (zatrudnianie pracowników), zwiększaniu szans autystów z terenu gminy na znalezienie pracy w Wilczej Górze, szkoleniach dla niepełnosprawnych, „Festiwalu Edukacji Glo-balnej” w lesznowolskich szkołach, „Strategii Integracji”, „Ban-kach czasu”, promocji gminy, i wreszcie o atrakcyjnych wyrobach – „fajnym rękodziele, gadżetach reklamowych”187 (19).

Niezwykle istotnym z punktu widzenia „Mapy społecznej ak-tywności obywatelskiej” wymiarem funkcjonowania lokalnej społeczności jest partycypacja społeczeństwa w procedurach decyzyjnych na szczeblu gminy. Szczególnie interesuje nas praktyczne zastosowanie idei budżetu partycypacyjnego, czy-li oddolnego procesu defi niowania priorytetów budżetowych oraz wskazywanie przez obywateli inwestycji i projektów, które należy realizować w ich miejscowości. W warunkach polskich istnieje kilka form praktycznego zastosowania budżetu partycy-pacyjnego na potrzeby rozwoju lokalnego, nas tutaj szczególnie interesują 3 z nich:

• uczestnictwo mieszkańców w ustalaniu kierunków i prio-rytetów wydatków na poziomie całej gminy, np. poprzez udział w pracach nad dokumentami strategicznymi, kon-sultowanie budżetu gminy na kolejne lata czy przygoto-waniu „Rocznego Programu Współpracy władz gminy z organizacjami prowadzącymi działalność pożytku pub-licznego”;

• decydowanie o wydatkach jednostek pomocniczych gminy poprzez uczestnictwo w spotkaniach sołeckich;

Szkopuł w tym, że jest to jednostkowy głos osoby związanej z „Part-nerstwem”.

163

• samodzielne przekazywanie kwot przez podatników, tzw. mechanizm 1%.

Odnośnie pierwszej formy, czyli ustalania kierunków i priory-tetów wydatków środków z budżetu gminy w przypadku Lesz-nowoli interesują nas dwie procedury: uspołecznienia prac nad dokumentem „Strategia integracji” oraz udział lokalnych orga-nizacji pozarządowych w procesie opracowywania „Rocznego Programu Współpracy”.

W drugim etapie badania poprosiliśmy naszych respondentów o ocenę procesu wypracowania „Strategii integracji”. Jak wynika z uzyskanych odpowiedzi tylko około połowy badanych orientu-je się w tym, że taki proces się dokonywał oraz, że dokument zo-stał opracowany, a jeszcze mniej uczestniczyło w tym procesie188. Tym niemniej, nieliczne wypowiedzi, którymi dysponujemy po-zwalają nam na wyrobienie sobie pewnej opinii na ten temat.

Respondenci stwierdzają, że proces nie został zakończony „Uczestniczyłem w spotkaniach, zabrakło zakończenia, długo trwało, opracowano dokument, było spore grono uczestników.” (14), „Były szkolenia i po szkoleniach to przycichło.” (3), „Proces rozpoczął się dwa lata temu i do tej pory dokument nie został uchwalony.”189 (25). Pomimo tego, badani wyliczają korzyści, jakie udało się uzyskać. Są nimi: idea banków czasu oraz „Uniwersy-tet Trzeciego Wieku” (3), który „wypłynął przy okazji tworzenia strategii rozwiązywania problemów społecznych”. Ale z drugiej

W skład Grupy Ekspertów Gminy Lesznowola do opracowania „Strategii Integracji Społecznej” wchodził tylko jeden przedstawiciel organizacji pozarządowych, poza tym grupa zdominowana była przez przedstawicieli Urzędu Gminy i jednostek gminy (GOK, GOPS czy Biblioteki). Wyrażona opinia odnosi się do sytuacji w momencie badania. W chwili pisania raportu dokument był już uchwalony. Por. przypis nr na stronie .

164

strony formułuje się uwagi krytyczne, głównie odnośnie diag-nozy problemów, która nie odzwierciedla faktycznej kondycji gminy (19). Celnym podsumowaniem tych rozważań wydaje się następujące stwierdzenie jednego z badanych „Trochę korzyści z tego jest, ale wiele niewykorzystanego potencjału.” (25).

Jeśli chodzi o drugi z wyróżnionych powyżej procesów, to mu-simy stwierdzić, że zasadniczo nie był on przedmiotem nasze-go zainteresowania w tym etapie badania. Stąd ograniczymy się do zaprezentowania sformułowanego w pierwszym etapie bada-nia komentarza do badania funkcjonowania systemu współpra-cy władz Gminy Lesznowola z organizacjami pozarządowymi. Podstawowym mechanizmem współpracy jest „Roczny Program Współpracy” (RPW). Możemy stwierdzić, że na poziomie za-łożeń istnieje zgodność pomiędzy RPW a innymi aktami prawa lokalnego „Strategią rozwoju gminy Lesznowola”, Gminnym Programem Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoho-lowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii. Jednak posiadane informacje nie pozwalają jednoznacznie określić na ile lokal-ne organizacje pozarządowe uczestniczą w organizacji systemu współpracy. Choć wiadomo, że takie mechanizmy są w Gminie tworzone, czego dowodzi utworzona na potrzeby uczestnictwa w akcji „Przejrzysta Polska” płaszczyzna dialogu i współpracy z organizacjami biznesowymi 190. A jak twierdzi jeden z respon-dentów organizacje pozarządowe „mogą się wypowiedzieć na te-mat zapisów programu, ale nie kwot.” (19).

Jeśli chodzi o drugą możliwość praktycznego zastosowania budżetu partycypacyjnego, to jak wynika z tabeli 3, sołectwa dysponują środkami w różnej wysokości. Z analizy wydatków

Raport „Współpraca gminy Lesznowola z organizacjami pozarzą-dowymi” http://www.lgo.pl/uploads/download/Lesznowola_ocena_syste-

mu_wspolpracy.pdf

165

zrealizowanych w 2006 r. wynika, że dominują wydatki na lo-kalne inwestycje. Prawie ¾ sołectw poniosło tego typu wydat-ki. W sołectwach z obszaru „Południowy-zachód” na inwestycje przeznacza się prawie wszystkie środki, zaś w obszarze „Zachód” ich udział w wydatkach przekracza 90%191. W sołectwach z ob-szaru „Centrum” wynosi ponad 60%, zaś z obszaru „Wschód” rzadko przekracza 40%. W tym ostatnim obszarze ponad po-łowa środków przeznaczana jest na różne formy aktywizacji społecznej. Znaczący udział tego typu wydatków odnotowano w sołectwach obszaru „Centrum” (ponad 20%). Tego typy wy-datki ponosi co 2-gie sołectwo. Natomiast 4 sołectwa przekaza-ły środki na rzecz Stowarzyszenia „Dobra Wola” – Janczewice 100%, Jazgarzewszczyzna – 60%, Lesznowola – 16/%, a Nowa Iwiczna – 5%.

Tab. 14 Struktura wydatków sołectw w 2006 r.

Typ wydatku Kwotaw tys. zł Udział Przeznaczenie

Inwestycje 271 69% Kanalizacja, drogi, świetli-ca, plac zabaw, oświetlenie

Aktywność społeczna 105 27% Imprezy, działalność poza-szkolna

Dobra Wola 18,5 4%

Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu będącego w dyspozycji sołectw w 2006 r. z tytułu podatków od nieruchomości-od budynków mieszkalnych

Suma kwot przekracza wartość środków zapisanych w budżecie Gminy Lesz-nowola na dany rok, ponieważ mieszczą się w niej także rezerwy z lat po-przednich.

Co jest podyktowane wdrożoną lub planowaną w tych sołectwach realizacją przez Gminę inwestycji w zakresie infrastruktury technicz-nej – kanalizację.

166

I wreszcie trzecia forma praktycznej realizacji przez mieszkań-ców budżetu partycypacyjnego, czyli przekazywanie tzw. „1%” na rzecz organizacji pożytku publicznego.

Respondenci pytani o skłonność mieszkańców gminy Leszno-wola do tego aktu podzielili się w swoich opiniach. Część stwier-dziła, że „przekazują” i w ten sposób przekazane zostały „duże pieniądze” (12), inni uważają, że „nie jest to zjawisko powszech-ne”192, pomimo tego, że np. w Zespole Szkół w Łazach nauczy-ciele przypominali rodzicom o takiej możliwości (13). Respon-denci wskazują, że taka postawa podatników wynika z niskiej „świadomości społeczeństwa” (15) oraz skomplikowanego syste-mu przekazywania tego odpisu (8). Natomiast przy okazji za-sygnalizowano, że mieszkańcy dosyć chętnie dzielą się swoimi pieniędzmi, przekazując je na rozbudowę kościoła w Magdalen-ce (12, 13, 20).

Jednym z ważnych wymiarów relacji wewnątrz wspólno-ty jest skłonność mieszkańców do samopomocy sąsiedzkiej. Okazuje się, że tylko nieliczni z naszych rozmówców wyrazili opinię na ten temat193, wskazując, że w zasadzie „można liczyć na pomoc sąsiedzką” (15) w formie użyczenia sprzętu (21), po-mocy przy wykonaniu jakichś prac czy wreszcie na poziomie „integracji rodzin borykających się z tymi samymi problema-mi”, np. niepełnosprawnością własnych dzieci (1). Z przejawa-mi samopomocy sąsiedzkiej można spotkać się głównie tam,

Wnioskowanie jest utrudnione z powodu faktu, że na terenie Gmi-ny Lesznowola są zarejestrowane tylko organizacje posiadające status OPP uprawniający do otrzymywania „%”, obie zlokalizowane w No-wej Iwicznej, przy czym Stowarzyszenie „Dobra Wola” uzyskała status już w trakcie okresu dokonywania rozliczeń za rok . Ta sytuacja może po części wynikać z faktu, iż pytaliśmy ich także o aktywność społeczną. Analizę tego aspektu funkcjonowania badanej gminy w dalszej części.

167

gdzie ludzie się znają, na terenach rolniczych (Nowa Wola), wśród ludzi starszych, natomiast tam gdzie ludzie się nie zna-ją i wśród młodzieży to zjawisko nie występuje lub występuje z mniejszym nasileniem (25).

Drugim, obok samopomocy sąsiedzkiej, aspektem ekonomii nieformalnej, który nas szczególnie zainteresował jest zjawisko „pracy na czarno”. Proceder może odbijać się na kondycji spo-łeczności jako takiej oraz tworzących ją jednostek.

Spora część badanych sformułowała jakieś opinie na ten temat sygnalizując skalę i/lub wskazując obszary występowania zjawi-ska. Na podstawie wypowiedzi, a także ich braku, można sądzić, że o ile występuje, to raczej marginalnie i z pewnością jest mniej dotkliwe dla kondycji gminy niż zjawisko „pasażerów na gapę”.

W opinii respondentów z „pracą na czarno” można się zetknąć w kilku obszarach: rolnictwie, pomocy domowej (Magdalen-ka) i budownictwie. Choć w przypadku usług remontowo-bu-dowlanych raczej można mówić o „szarej strefi e” niż o „pracy na czarno”. Natomiast podzielone są opinie co do występowania tego zjawiska w tzw. „chińskim centrum”. Niektórzy rozmówcy sygnalizują, że jest to zjawisko powszechne, podyktowane chęcią „dorobienia się” (15) i „część młodzieży jest zatrudniona na czar-no [w centrach Azjatyckich]” (18). Natomiast w opinii innych, to zjawisko tam nie występuje, ponieważ „Azjaci boją się postę-pować niezgodnie z prawem” (8).

Respondenci sygnalizują, że zatrudnionymi „na czarno” z reguły nie są mieszkańcy gminy, ale przede wszystkim obywatele państw zza naszej wschodniej granicy: Rosjanie czy Ukraińcy.

Wiele problemów i potrzeb mieszkańców gminy – w opinii naszych respondentów – jest rozwiązywanych i zaspokajanych. Jednak są także problemy nierozwiązane, przede wszystkim sto-

168

sunki wewnątrz wspólnoty: starzy-nowi, Polacy-Azjaci, o czym respondenci nie mówią, choć identyfi kują je jako problemy.

Niektóre problemy ze względu na swoją złożoność też nie są roz-wiązywane, ponieważ ich rozwiązanie przekracza możliwości Gminy (np. korki na drogach).

Najważniejszym podmiotem zajmującym się zaspokajaniem po-trzeb i rozwiązywaniem problemów są instytucje samorządu te-rytorialnego. Obecne właściwie w każdym obszarze – poza, być może, działaniami na rzecz dzieci niepełnosprawnych, gdzie ini-cjatywę zdecydowanie przejęło Stowarzyszenie „Dobra Wola”. Takie swobodne zagospodarowanie tej sfery wydaje się budzić pe-wien opór ze strony instytucji gminy, czego dowodzi stwierdzenie, że „Nie tylko organizacje organizują wypoczynek. Organizatorami są GOPS i szkoły. I one także poszukają sponsorów.” (19).

Gmina pełni rolę lidera nie tylko zresztą w zakresie świadczenia usług i realizacji przedsięwzięć trafi ających w potrzeby miesz-kańców, ale także animowania i wspierania oddolnej aktywności mieszkańców. Co prawda pula środków przeznaczana z budże-tu gminy Lesznowola na dotacje dla organizacji pozarządowych w ramach „Rocznego Programu Współpracy” jest stosunkowo niewielka i w 2006 r. wyniosła 23 000, zaś na 2007 r. zaplanowa-no 28 000 zł194, to jednak nie jest to jedyna forma wsparcia. Gmi-na w opinii badanych udziela istotnego wsparcia udostępniając posiadaną infrastrukturę (halę, pomieszczenia szkolne, boiska, świetlice), promując lokalne organizacje, fi nansując usługi nie-zbędne do realizacji przedsięwzięć, np. transport uczestników wycieczek, zawodów sportowych.

Natomiast nieco słabiej wypada wsparcie ze strony działających na terenie gminy fi rm, co zostało skwitowane stwierdzeniem „Gmina bogata, to i sponsoringu jest mniej!” Ponadto obserwuje się konkurowanie organizacji o to wsparcie.

Informacja udzielona przez Skarbnik Gminy.

169

Wydaje się, że mieszkańcy mają większe możliwości udziału w procesach decyzyjnych na poziomie sołectw niż gminy, na co wskazuje analiza praktycznej realizacji budżetu partycypacyj-nego, w szczególności stosunkowo słabe uspołecznienie procesu opracowania „Strategii integracji”195.

Na uwagę zasługuje niewielki poziom identyfi kacji „Partnerstwa” i „Pracowni”, która przez badanych postrzega jest jako instytucja zewnętrzna – fi nansowana ze środków zewnętrznych i funkcjo-nująca „dla siebie”. Na taki odbiór może mieć wpływ stosunkowo krótki (nieco ponad półroczny) okres funkcjonowania „Pracowni” w sołectwie Wilcza Góra. Co zatem zrozumiałe zabrakło czasu, aby instytucja zaistniała w świadomości społecznej mieszkańców gminy i zakorzeniła się w społeczności lokalnej.

I w końcu stosunkowo słabo została zbadana – trudna do uchwy-cenia, co sygnalizowaliśmy w „Koncepcji” – ekonomia nieformal-na zarówno w postaci samopomocy i wzajemnego świadczenia sobie usług, jak i „pracy na czarno”.

Lokalny konfl ikt społeczny

Niezwykle istotnym wymiarem funkcjonowania społeczności lo-kalnej wydają się relacje wewnątrz wspólnoty manifestujące się bądź to w postaci kooperacji (pozytywnej, czyli współpracy lub negatywnej, czyli konfl iktu), bądź braku kontaktu196. O ile re-lacjami o charakterze instytucjonalnym pomiędzy instytucjami publicznymi, biznesem i organizacjami pozarządowymi zajmo-waliśmy się w innej części raportu, to w niniejszej analizie sku-piamy się na kwestiach związanych z innymi wymiarami tych

Więcej na temat kanałów artykulacji roszczeń w dalszej części ra-portu. Mamy tu na myśli wzajemną obojętność lokalnych aktorów, nie zaś niezależność, która wydaje się niemożliwa w sytuacji kontaktu z inny-mi podmiotami.

170

relacji, a mianowicie: płaszczyznach konfl iktów lokalnych197 oraz dostępnych kanałów artykulacji roszczeń.

Jak pisze Paweł Starosta – odwołując się do koncepcji Jamesa S. Colemana – „Konfl ikt lokalny generowany jest przez specyfi kę miejscowego układu sił społecznych. Jego zakres ogranicza się do terytorium danej grupy lub zbiorowości. Jest zatem jednym ze sposobów dokonywania zmian w strukturze społeczności lo-kalnych.” [Starosta 2000: 14].

W celu identyfi kacji tego typu zjawisk zadaliśmy naszym re-spondentom pytania o to „Czy w ostatnim okresie czasu w gmi-nie lub społeczności lokalnej, w której żyją miały miejsce jakieś konfl ikty?”

Do tego problemu odniosło się prawie ¾ naszych badanych198, choć ¼ z nich – czyli połowa badanych – stwierdziła, że kon-fl iktów nie ma. Można zatem stwierdzić, że połowa badanych dostrzega występowanie jakichś napięć wewnątrz społeczności gminy Lesznowola. W sporej części przypadków stwierdza się, że są to jednostkowe, drobne konfl ikty. Zidentyfi kowane przy-padki można pogrupować w następującą typologię konfl iktów:

• typu „NIMBY”,

• Polacy-obcokrajowcy,

• starzy-nowi mieszkańcy,

• sąsiedzkie, czyli „o miedzę”,

• wewnątrz i międzysołeckie,

Musimy pamiętać, że już w poprzednich częściach raportu znajdu-jemy szereg sygnałów odnośnie tego typu relacji. Ten aspekt funkcjonowania lokalnej społeczności był badany na pró-bie poszerzonej o grupę wybranych sołtysów. Zob. rozdział „Założe-nia i przebieg badania społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola”.

171

• lokalnych liderów, czyli „o władzę”,

• wokół dystrybucji pomocy społecznej.

Najmniej uwagi poświęcimy konfl iktom wybuchającymi na pod-łożu osadnictwa nowych mieszkańców, w tym pochodzenia azja-tyckiego, na terenie gminy, którymi już wielokrotnie zajmowa-liśmy się w poprzednich częściach raportu. Tu być może warto przywołać następującą obserwację jednego z badanych, który dostrzega „nie w pełni uświadomione podziały [pomiędzy róż-nymi falami zasiedlania gminy jeszcze od czasów PRL, np. część mieszkańców nie chodzi do jednego sklepu, bo budowniczy i właściciel tego sklepu to była ta fala poubecka” (2).

Niezwykle istotnym z punktu widzenia funkcjonowania społecz-ności gminy jako całości, typem konfl iktów są różnego rodza-ju antagonizmy wewnątrz i międzysołeckie. Przykładami tych pierwszych są antagonizmy na linii wieś – osiedle popegeerow-skie, czy pomiędzy wsiami Wólka i Kosów. Jak mówi badany „[w Kosowie] dworusy, a tam szlachta”, przedmiotem konfl iktu była lokalizacja kościoła w Kosowie a nie Wólce (16). Natomiast w re-lacjach międzysołeckich spór toczy się o lokalizację inwestycji. „Trochę Mysiadło rozrabia, bo chce do siebie wszystkiego [cho-dzi o inwestycje], a nasza gmina jest w takiej sytuacji, że każdy musi po trochu dostać.” (5). „To nie Mysiadło albo Nowa Iwicz-na […]. Społeczność wiejska umie, rozumie, jaka jest kolejność, co komu jest obiecane i kiedy to powinno być zrobione.” (29).

Typowym konfl iktem lokalnym są konfl ikty określane jako „syn-drom NIMBY”. Wskaźnikiem występowania tego typu kon-fl iktów mogą być wnioski, protesty i odwołania składane do in-stytucji publicznych w trybie postępowania administracyjnego. W celu identyfi kacji tego typu działań w Lesznowoli dokona-

172

liśmy przeglądu 137 uchwał Rady Gminy Lesznowola (64 IV kadencji i 73 V kadencji) podjętych w okresie od 2 lipca 2006 r. do 25 kwietnia 2007 r. oraz 223 rozporządzenia Wójta Gminy podjęte w okresie od 19 czerwca 2006 r. do 1 lipca 2007 r. 199, jednak nie natrafi liśmy na ślad protestu wobec decyzji o lokali-zacji inwestycji, np. w postaci uchwał w sprawie rozpatrywania skarg, protestów, odwołań mieszkańców od rozstrzygnięć. Ra-cjonalnym wyjaśnieniem tego stanu rzeczy może być fakt, iż cały obszar gminy objęty jest aktualnym planem zagospodarowania przestrzennego, dzięki czemu tego typu konfl ikty dokonują się na innej płaszczyźnie.

Tym niemniej nasi badani sygnalizują występowanie konfl iktów typu NIMBY w społeczności Lesznowoli. Przedmiotem kon-fl iktu jest lokalizacja bądź funkcjonowanie fi rm uciążliwych dla środowiska, jak np. stacji benzynowej (3), smolarni, która „powo-duje hałas, a mieszkańcy obawiają się, że jej obecność i uciążli-wość obniży wartość działek.” (5). Szczególnie wrażliwi, w opinii badanych, wydają się „nowi” mieszkańcy, którzy protestują prze-ciwko lokalizacjom nowych budynków mieszkalnych, ponieważ „wycina się drzewa” (9), funkcjonowaniu fi rmy, która zaburza ciszę i spokój, dla której to atmosfery się tu osiedlili, przeciwko wykonywaniu przez rdzennych mieszkańców tradycyjnych zajęć związanych z rolnictwem, np. wypalania łęcin po ziemniakach czy wywożenia obornika na pola (5), czy wreszcie przeciwko bu-dowie przedszkola (28). Według rozmówców wokół tych prob-lemów toczą się „burzliwe dyskusje na zebraniach wiejskich” lub stają się one przedmiotem skarg do Urzędu Gminy200.

Dane pochodzą z Biuletynów Informacyjnych Gminy od numeru do numeru (II półrocze r. i I półrocze r.). Takie postawy „nowych” mieszkańców postrzegane są przez naszych badanych jako „faryzeuszowskie” – „Sam nie pamięta, że budując też wy-ciął drzewa.” () lub skrajnie partykularne – „Firma, która przeszkadza mieszkańcom zatrudnia osób i to protestujących nie interesuje.” ().

173

Z innego typu konfl iktem o charakterze NIMBY mamy do czy-nienia w północnej części gminy (sołectwo Nowa Wola), przez którą ma przebiegać planowana autostrada A2. Lokalizacja trasy będzie skutkować wysiedlaniem części mieszkańców. Jak twierdzi badany, przewidywana lokalizacja rodzi sprzeciw mieszkańców, czego potwierdzeniem jest fakt, iż połowa uczestników zebrania wiejskiego w listopadzie 2007 r. podpisała protest do Wójt Gmi-ny, ponieważ uznali, że władze gminy promują wariant korzystny dla gminy, a niekorzystny dla mieszkańców (4).

Konfl ikt lokalny może przybrać postać rywalizacji o władzę. Jak twierdzi jeden z respondentów z taką sytuacją mamy do czy-nienia w sołectwie Mysiadło, gdzie ścierają się ze sobą lokalni liderzy – zasiadający w radzie sołectwa i w Radzie Gminy z tego okręgu. W jego opinii „Rada sołectwa uważa się za mądrzejszą od całej Rady Gminy.” (20). Sygnalizuje się partykularyzm rad-nych, szczególnie przy okazji zmian planu zagospodarowania czy sprzedaży gruntów, a także brak kontaktów pomiędzy komi-sjami Rady Gminy a jednostkami organizacyjnymi gminy (26). Przykładem tego typu konfl iktu jest spór pomiędzy poprzednim i obecnym sołtysem wokół stawu przejętego do użytkowania przez Koło Wędkarskie (9).

Źródłem konfl iktów okazują się także niezaspokojone potrzeby mieszkańców, np. mieszkaniowe. Jak twierdzi jedna z badanych osób „Dużo emocji wzbudził przydział mieszkań socjalnych.” (14). Także najważniejszy z problemów społeczności, czyli nie-bezpieczeństwa wynikające z nadmiernego ruchu samochodowe-go mobilizują mieszkańców do interweniowania w Powiatowej Komendzie Policji w sprawie zwiększenia liczby patroli policji na drogach.

174

Oczywiście społeczność nie jest wolna od drobnych konfl ikty są-siedzkich, „o miedzę” czy budowę domu. Jak twierdzi jeden z roz-mówców, „Tego typu sytuacje zdarzają się głównie wśród starych mieszkańców, a są to często relacje rodzinne.” (1). Konfl ikty może rodzić szybkie wzbogacanie się osób sprzedających grunty, jak twierdzi jeden z rozmówców niektórzy mieszkańcy, którzy sprze-dali działki za duże pieniądze „nie mogą sobie poradzić z takim napływem gotówki”, podobnie jak ich otoczenie (15).

Jak wynika z dotychczasowej analizy protesty administracyjne nie są powszechnie stosowaną przez mieszkańców gminy ścieżką artykulacji roszczeń. Konfl ikt lokalny jest tylko jedną z postaci dyskursu publicznego, który w szerokim znaczeniu odnosi się do całokształtu przekazu funkcjonującego w obiegu społecznym [Czyżewski, Kowalski, Piotrowski 1997: 10]. Zaś jak pisze Ed-mund Wnuk-Lipiński „życie publiczne społeczeństwa demokra-tycznego” jest przestrzenią „uzgadniania roszczeń podmiotów” w nim obecnych [Wnuk-Lipiński 2005: 189]. W celu identyfi -kacji kanałów uzgadniania roszczeń w gminie Lesznowola zada-liśmy naszym respondentom pytanie: „W jaki sposób mieszkań-cy i ich grupy mogą dobijać się o swoje sprawy?”

W opinii badanych podstawowymi kanałami artykulacji są Wójt, Rada Gminy, radni, sołtys, rada sołecka, zebranie wiejskie i ko-mitety lokalne. Za najważniejsze uchodzi możliwość kontaktu z Panią Wójt „Są godziny przyjęć wójtowej i to jest skuteczny kanał.” (7). Niemniej ważne jest „pośrednictwo sołtysa, który uczestniczy w posiedzeniach Rady Gminy” (22). Zresztą miesz-kańcy są zapraszani na wszystkie sesje Rady Gminy, o której działalności mogą się dowiedzieć z bogatego w informacje Biu-letynu Informacyjnego (13).

Istotnym i często wykorzystywanym kanałem artykulacji rosz-czeń są zebrania wiejskie (27, 28). W programie każdego zebra-nia wiejskiego jest punkt „wolne wnioski” i to jest odpowiedni

175

czas i miejsce do składania wniosków i propozycji (27). Sygna-lizuje się, że w społeczności „nie ma ofi cjalnych grup sprzeci-wu” (26), ponieważ problemy lokalne rozwiązywane są w trakcie spotkań sołeckich, a dopiero później niektóre z nich przenosi się na poziom władz gminy (3, 26).

Badanie konfl iktów lokalnych napotyka często na takie same problemy, jak badanie przejawów ekonomii nieformalnej. Na fak-tyczny stan stosunków wewnętrznych wiele światła rzucają po-stawy badanych, z których część unikała lub wręcz odmawiała rozmowy o konfl iktach lokalnych. Jak sugeruje jeden z badaczy może to kwestia lokalnego patriotyzmu (niechęć do kalania włas-nego gniazda przed obcymi)? Może to wpływ polityki sukcesu gminy (bagatelizowanie pewnych konfl iktów, sporów, ponieważ generalnie „idzie świetnie”)? A może utożsamianie konfl iktów, sporów z walką o coś więcej niż przepychanka o miedzę?

Natomiast możemy stwierdzić, że w gminie funkcjonuje trady-cyjnie umocowany system artykułowania roszczeń przez miesz-kańców. Jest nim instytucja zebrania wiejskiego i dalej sołty-sa i rady sołeckiej. To za ich pośrednictwem na forum Gminy (Wójta, Rady) trafi a największa pula wniosków od mieszkańców. Jak stwierdza jedna z badanych osób, pod koniec roku Sołtys i Rada Sołecka składają wnioski do budżetu gminy.

Społeczna aktywność obywatelska

W drugim etapie badania interesowała nas przede wszystkim identyfi kacja procesów istotnych dla funkcjonowania społeczno-ści lokalnej oraz społecznej aktywności obywatelskiej. Stąd też w mniejszym stopniu koncentrowaliśmy się na pozyskiwaniu informacji o konkretnych realizowanych w gminie inicjatywach obywatelskich, natomiast w większym stopniu na poznaniu opi-nii badanych na temat tejże aktywności. Oczywiście, ta orien-

176

tacja badania również pozwala na identyfi kację działań, jednak z uwagi na fakt, iż badania były realizowane na próbie, nie zaś na zbiorowości generalnej uzyskane dane o zrealizowanych ini-cjatywach nie są kompletne w tym samym stopniu, jak te uzy-skane w pierwszym etapie badania201. I choć fi zycznie „Mapa aktywności” została wykreślona, to ma ona charakter informa-cyjny nie zaś porównawczy (zob. Mapy 6, 8, 10, 12, 14 i 15). Ko-mentarz porównujący obie „Mapy” zostanie sformułowany pod koniec niniejszej analizy.

W celu poznania opinii badanych na temat stanu aktywności społeczności gminy Lesznowola zadaliśmy im kilka pytań. Prze-de wszystkim zapytaliśmy o to: „Czy sami bądź znane im osoby w ciągu ostatnich kilku lat włączyły się w jakąś akcję publiczną na rzecz wspólnoty, wybranej grupy czy środowiska?”, a także „Czy potrafi ą wskazać jakieś przejawy aktywności społecznej na rzecz dobra wspólnego lub partykularnego?” i w końcu „Czy w ostatnim okresie czasu powstały nowe organizacje (stowarzy-szenia, fundacje, świetlice, inne)?”

Respondenci okazali się podzieleni w swoich opiniach na temat zaangażowania mieszkańców w aktywność społeczną. Przeważać wydają się opinie wskazujące brak lub niewielki poziom zaanga-żowania. Z wielu wypowiedzi przebija się przekonanie o niskiej skłonności do samoorganizacji, włączania się, o tym, że aktyw-ność ma charakter „wyspowy”, a grupa aktywistów jest stosun-kowo nieliczna. Pojedynczym osobom trudno włączyć innych mieszkańców w swoje działania i w konsekwencji ich aktywność szybko zamiera (24). Sygnalizuje się, że coraz trudniej zachęcić młodzież do uczestnictwa w organizowanych przez różne insty-

Na temat organizacji drugiego etapu badania zobacz rozdział „Kon-cepcja badania”.

177

tucje gminne konkursach202 (15) czy treningu piłkarskiego (16). Odzywają się resentymenty przeszłości – uprzednia mobilizacja społeczna w sołectwie, poza komitetami na rzecz budowy infra-struktury technicznej – miała, zdaniem rozmówcy, miejsce około 20 lat temu, „gdy kościół budowaliśmy” (15).

Nieco rzadziej twierdzi się, że mieszkańcy Lesznowoli są pomoc-ni i chętni do współpracy, „zaangażowani w czyny społeczne” (6). Wskazuje się, że „najbardziej zintegrowane są te społeczności, które mają swoje tradycje” (20), że częściej w aktywność włą-czają się rodzice „dzieci uczęszczających na zajęcia do świetlicy wiejskiej” (18), czy chodzących do szkoły, że wzrasta aktywność na rzecz parafi i (12). Do grona aktywnych zaliczani są strażacy, emeryci, młodzież, która garnie się do wolontariatu. Jak twier-dzi badany „Nie mam problemu z wolontariuszami na wakacje, czy Tataspartakiadę.” (1). Rodzice aktywizują się w momencie, kiedy ich dziecko idzie do szkoły.

Możemy zatem mówić o aktywności „enklawowej”. Wskazuje się na aktywność niektórych rodziców uczniów (24), na fakt, iż „Jest taka grupa ludzi, spora, to już tacy społecznicy od lat, na których można liczyć i zawsze pomagają przy organizacji imprez” (3).

Na uwagę zasługuje ambiwalentna ocena aktywności społecz-ności popegeerowskiej. Część rozmówców sygnalizuje ich wyż-szą aktywność, przejawiającą się wysoką częstotliwością spot-kań sąsiedzkich203 (24), że zaangażowali się w utworzenie Koła Wędkarskiego oraz oczyszczenie stawu i zagospodarowanie te-renu wokół niego (12). Jednak większość rozmówców postrzega tę zbiorowość jako bierną, którą trzeba do działania zachęcać, podsunąć jakiś pomysł (8).

Jak twierdzi jedna z badanych osób „Nawet nagrody nie mobilizu-ją.”, a zainteresowanie konkursem było tak nikłe, że „nie było komu po nagrody przyjechać.” (). Co tłumaczą tym, iż „nie mają oni pracy, a więc mają więcej czasu”, natomiast „inni ludzie gonią za pieniędzmi.” ().

178

Podsumowując ogólną ocenę aktywności badanej społeczności warto przytoczyć dwie wypowiedzi. Jedną, która zwraca uwa-gę na niezwykle istotny problem, a mianowicie malkontenctwo. „Cały czas spotykam się z twierdzeniem części mieszkańców, że >Nic tu się nie dzieje.< ale są to głosy głównie tych, którzy sami są mało aktywni, którym nie chce się wyjść z domu, jeśli coś się dzieje trochę dalej od nich, co wymagałoby przemieszczenia się.” (24). Drugą, która sygnalizuje nieefektywność instytucjo-nalnej mobilizacji „Może gdybyśmy wyszli do nich i ich mocniej zachęcili, to mogłoby się okazać inaczej, że znaleźliby się chętni, którzy by pomogli.” (3).

Z wypowiedzi naszych badanych wyłania się długa lista podmio-tów, za pośrednictwem, których manifestuje się aktywność lokal-na. Wskazuje się na takie instytucje, jak: lokalne komitety, OSP, świetlice, rady rodziców, komitety blokowe (Łazy II) i wspólnoty mieszkaniowe (Kosów, Mysiadło, Nowa Iwiczna) czy wreszcie parafi e204.

Badani wskazują, że te podmioty podlegają różnorodnym prze-mianom205. Przede wszystkim wskazuje się na powstawanie no-wych podmiotów, jak Koło Związku Emerytów, Rencistów i In-

Na uwagę zasługuje wskazanie na Kółko Rolnicze, którego poza jedną wypowiedzią nie udało się nam zlokalizować. „My [KGW Lesz-nowola] bierzemy udział w rocznych zebraniach Kółka Rolniczego z tego terenu.” (). Natomiast nie jest identyfi kowane przez Urząd Gminy (). Pominiemy w tym miejscu kwestię znaczenia tych różnorodnych podmiotów dla jakości życia społeczności, która została omówiona w innym miejscu niniejszego raportu. Choć może warto w tym miej-scu przytoczyć wypowiedź jednego z respondentów, że „te komitety lokalne doprowadziły do tego, że ta sieć kanalizacji powstała”, ponie-waż „zbierały pieniądze i załatwiały różne sprawy formalne w Urzę-dzie Gminy.” ().

179

walidów, Koło Wędkarskie, UKS „Lolek”, na rozwój nowych form duszpasterskich (12), zaczyna działać harcerstwo. Sygnalizuje się prężną działalność już istniejących podmiotów, jak np. OSP wo-kół, którego, jak twierdzi nasz rozmówca, „ludzie się integrują”, ponieważ Straż „jest inicjatorem [różnych działań], grupą mocno zaangażowaną lokalnie” (6); Klubu Sportowego „Wicher” w Sta-rej Iwicznej, który organizuje różnorodne zajęcia dla młodzieży szkolnej206 (22); Fundacji „Promyk Słońca” organizującej wyjaz-dy wakacyjne dzieci z rodzin gorzej sytuowanych także spoza terenu gminy (25); wskazuje na Stowarzyszenie „Dobra Wola” prowadzące różnorodne działania na rzecz dzieci upośledzonych i nie tylko; na Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe z Wólki Ko-sowskiej207 (25), Klubu Sportowego „Walka” z Kosowa. Pojawiają się również głosy o zmniejszeniu się działalności takich insty-tucji, jak KGW, czy braku organizacji pozarządowych w skali gminy lub konkretnego sołectwa (2, 5, 19).

W opinii respondentów istotną rolę odgrywają lokalni aktywiści, osoby angażujące się w różnorodne przedsięwzięcia społeczne, kulturalne, biorące udział w życiu gminy, utożsamiające się z lo-kalną społecznością, zgłaszające swoje pomysły, czy wreszcie za-angażowane w kampanie wyborcze zarówno samorządowe, jak i ogólnopolskie (12). Jednak wydaje się, że grono takich osób jest stałe (13), co zdaje się potwierdzać wysoki stopień odtwa-rzania lokalnej elity208.

Jedna z badanych osób wspomniała, że warunkiem korzystania z zajęć prowadzonych przez ten podmiot jest uczęszczanie do koś-cioła, co w sytuacji, gdy są one fi nansowane ze środków publicznych Gminnego Programu Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alko-holowych (GPPiRPA) wydaje się niedopuszczalne. Problem nie został pogłębiony. Szerzej działalność dwu ostatnich podmiotów zostanie zaprezento-wana w osobnych studiach przypadku. Zob. rozdział „Aktywność polityczna mieszkańców gminy Lesz-nowola”.

180

Jednakże obok podmiotów aktywności nasi badani podali kon-kretne jej przejawy, które pozwoliły nam wykreślić szkicową „Mapę społecznej aktywności obywatelskiej 2007”209. Jej analiza pozwala stwierdzić, że spontanicznie zdecydowanie najczęściej badani wskazują działania zorientowane na210:

• wartości i dobro wspólne – opieka nad przydrożnymi ka-pliczkami, wsparcie rozbudowy kościoła, sprzątanie kapli-cy, zbiórki dla powodzian (7), remont i rozbudowa domu rekolekcyjnego211 (12), zagospodarowanie terenu wokół zbiornika wodnego (6), oczyszczenie otoczenia – akcja sprzątania lasu (8), powstanie wspólnot blokowych m.in. w celu ubezpieczenia i remontu bloków mieszkalnych (8), zgłoszenie przez mieszkańców problemu nadmiernej prędkości samochodów na drodze przelotowej przez Wła-dysławów (23).

Zaś nieco rzadziej na:

• rozwój jednostek – organizacja pozaszkolnych zajęć spor-towych dla uczniów oraz zajęć sportowych dla dorosłych (13), organizacja imprez dla osób niepełnosprawnych; rozwinięcie hodowli kaczek przez rolników sąsiadujących z tzw. „chińskiego centrum”212 (25) i

• dobro jednostek i wartości – „rodzice bogatszych dzieci przekazują tym biedniejszym ubrania”, fundują obiady (13), dowożenie niepełnosprawnych dzieci na wydarzenia w gminie; warsztaty dla osób niepełnosprawnych (13).

Zob. zastrzeżenia sformułowane w rozdziale „Założenia i przebieg badania społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola”. Orientacje „Map aktywności” zostały omówione w rozdziale „Kon-cepcja badania”. Formalnie zajmuje się tym zewnętrzna organizacja - ogólnopolska Fundacja „Wieczernik”. Jako odpowiedź na popyt zgłaszany przez właścicieli i pracowni-ków fi rm z „centrum”.

181

• rozwój wspólnoty – prowadzenie tablicy informacyjnej przy przychodni (2).

Dokonując oceny aktywności lokalnej nasi rozmówcy wskazali zarówno czynniki sprzyjające, jak i hamulce utrudniające jej ma-nifestacje.

W opinii badanych czynnikiem sprzyjającym realizacji inicjatyw jest oddolny ich charakter inicjatywy, zakorzenienie w społecz-ności213. Jak mówi jeden z respondentów „(…) najpierw powstał komitet wodociągowy, później przerodził się w kanalizacyjny, po rozwiązaniu prowadził działalność integrującą mieszkańców poprzez organizację ognisk i innych imprez.” (22). Do działania mobilizują protesty – „W Magdalence przeciwko wycince drzew, ale to przycichło, w Nowej Iwicznej przeciwko zmianie okręgów szkolnych, w sprawie problemów komunikacyjnych.” (26). Tak-że, istotne problemy sołectw, np. kwestia przebiegu Autostrady A2 i związany z nią problem wysiedleń mieszkańców, czy spo-sób zagospodarowania obiektu publicznego214 (4). Sprzyjają ak-tywności także organizowane przez Rady Sołeckie spotkania integracyjne w sołectwach. Wyższą aktywnością legitymują się te społeczności, w których obecne są tradycyjne instytucje, jak KGW, OSP czy zespoły muzyczne. Jak twierdzi jeden z rozmów-ców, tam „mieszkańcy czują potrzebę wspólnego działania.” (20). Podkreśla się rolę samorządu, który stara się rozwijać tego typu

Jednak nie możemy zapominać, że niebagatelną rolę w przetrwa-niu tych inicjatyw odgrywa wsparcie, jakie uzyskują ze strony Urzędu Gminy, który „reaguje, pomaga, wspiera”. Jak stwierdza jeden z roz-mówców „jeżeli ludzie widzą, że Gmina coś dla nich robi, to oni też [stają się aktywni]” (). W Nowej Woli zebranie wiejskie zadecydowało, że budynek gmin-ny nie zostanie sprzedany celem utworzenia w nim karczmy, ale wybu-rzony i na jego miejscu powstanie parking dla uczestników rozgrywek i imprez organizowanych na miejscowym boisku.

182

instytucje społeczne tworząc dla nich infrastrukturę w postaci boisk, czy świetlic, jednak jak twierdzi rozmówca jest to odpo-wiedź na oddolną inicjatywę, ponieważ „pomagamy tym, którzy sami sobie pomagają” (20). Sygnalizuje rolę prasy lokalnej, która z jednej strony promuje ważne lokalne inicjatywy, a z drugiej, pełni funkcję kontrolną.

Jak stwierdziliśmy już uprzednio, większość badanych sformu-łowała opinię o niedorozwoju lokalnej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola. Przyczyn tego stanu rzeczy badani upa-trują w:

• postawach ludzi, którzy generalnie są „wredni, zazdrosz-czą sobie nawzajem, każdy sobie furtkę na klucz zamyka” (16);

• w sposobach przystosowania do wyzwań współczesności „obecnie ludzie są raczej zamknięci, a po pracy najczęściej siedzą przy komputerze” (15), mają konsumpcyjne nasta-wienie do życia (15), które wzmacnia „chęć dorobienia się” (8);

• braku zainteresowania tym, co dzieje się nawet w najbliż-szym otoczeniu – „Mieszkańcy nie czytają ogłoszeń na tablicach i słupach, co utrudnia komunikację wewnątrz wspólnoty.”215 (5);

• bierności – „Ludzie bardziej oczekują, żeby im coś podać gotowego, niż dają coś z siebie.” (3). Stwierdza się, że te inicjatywy są efektem zaangażowania urzędników czy pra-cowników jednostek gminy (np. GOK), szkół czy stra-żaków – a sami mieszkańcy nie chcą niczego „ponad to, co gmina zaproponuje” (24);

Najskuteczniejszym – w opinii niektórych badanych - sposobem dystrybucji informacji wśród mieszkańców okazuje się poczta panto-fl owa!

183

• słomianym zapale – mieszkańcy oczekują konkretnych ofert ze strony instytucji, po czym z nich nie korzystają, jak miało to miejsce we Władysławowie, gdzie frekwencja na zaini-cjowanych na wniosek rodziców zajęciach z języków obcych dla dzieci i młodzieży okazała się bardzo niska (24);

• działalności samorządu gminnego – jeden z badanych pyta „Co mamy robić”, kiedy Gmina wszystko robi super? I sam sobie odpowiada „Nie ma co wspólnie robić.” (15);

• i wreszcie w braku liderów w środowiskach lokalnych (24).

Badani wskazują także szereg barier wewnętrznych, inherentnie tkwiących w samej społeczności lokalnej. Na liście tych ogra-niczeń znajdują się: brak miejsc do działania i spotykania się mieszkańców216 (17), czy szerzej infrastruktury, np. na potrze-by wolontariatu młodzieżowego (1); blokady instytucjonalne, np. niechęć niektórych urzędników gminnych wobec lokalnych inicjatyw, przejawiające się takimi pytaniami, jak „A po co ko-lejny klub?” (11, 17); opozycja starzy i nowi mieszkańcy gmi-ny, w szczególności brak więzi sąsiedzkich pomiędzy tymi ka-tegoriami mieszkańców (2), niewielkie zaangażowanie nowych mieszkańców w życie społeczności lokalnej217 (13).

Ostatnią z barier blokujących rozwój lokalnej aktywności oby-watelskiej, którą sygnalizują badani jest kwestia instytucjona-lizacji tego typu działań. Co prawda badani zasadniczo sygna-lizują, że ten aspekt lokalnej aktywności ma janusowe oblicze, to jednak głosy wskazujące na jego jasne oblicze na to, że łatwiej działać organizacji posiadającej osobowość prawną niż amorfi cz-

Sygnalizowaliśmy ten problem już we wcześniejszych częściach ra-portu. Tu przytoczymy tylko jedną wypowiedź ilustrującą związek po-między tymi dwoma zagadnieniami „W ubiegłym roku spotykaliśmy się tam, gdzie było coś do zrobienia” (). Choć dostrzega się powolną zmianę tych relacji.

184

nej grupie mieszkańców należą do mniejszości (1). Natomiast częściej sygnalizuje się, że instytucjonalizacja działań społecz-nych jest dla nich niekorzystna. Badani stwierdzają, że łatwiej jest działać w postaci niesformalizowanej (22), że instytucjona-lizacja jest przyczyną bierności społeczeństwa, że działania in-stytucji nie trafi ają w potrzeby mieszkańców „Jeśli coś wypływa ze środowiska, to ludzie widzą tą potrzebę, dobrze wiedzą czego chcą, są bardziej zaangażowani w te działania, ponieważ coś chcą zrobić i do tego dążą, jeśli zaś to nie wypływa ze środowiska, to często urząd, ośrodek kultury czy inne instytucje nie trafi ają w potrzeby mieszkańców.” (25).

Zarysowany powyżej obraz aktywności lokalnej uzupełnimy krótką charakterystyką konkretnych podmiotów, za pośredni-ctwem których, ta aktywność może się manifestować. Ten frag-ment można potraktować jako swoisty komentarz do ostatniej z zasygnalizowanych barier, czyli zagadnienia instytucjonalizacji działań społecznych w Lesznowoli.

Świetlica wiejska i Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe w Wólce Kosowskiej

Bazą lokalnej aktywności obywatelskiej w Wólce Kosowskiej jest świetlica wiejska. Świetlica powstała w wybudowanym przez mieszkańców w czynie społecznym w okresie PRL-u budynku szkoły. Po 1989 roku Gmina zamierzała zlikwidować szkołę, na co jednak nie zgodziła się społeczność. To wydarzenie „zintegrowało mieszkańców”. Powstała w tym miejscu świetlica rozwinęła szeroko zakrojoną działalność kulturalną i oświatową. Obecnie w świetlicy działają zespół i chór „Zielone Nutki”, odbywają się różnorodne imprezy, jak „Dzień Seniora” czy „Wieczór Kolęd” i przedstawienia. Ponadto Świetlica organizuje wyjazdy dzieci na koncerty i do te-atru. W świetlicy można skorzystać z komputerów, choć obecnie

185

w związku z powszednieniem tego medium ich atrakcyjność spad-ła i konieczna okazuje się zmiana formuły działania Świetlicy. Pla-nowane jest uruchomienie kółka plastycznego. I wreszcie w 2005 r. przy Świetlicy powstało z inicjatywy Państwa Kwiatkowskich, ani-matorów aktywności lokalnej, Towarzystwo Kulturalno-Oświato-we – Świetlica Wiejska w Wólce Kosowskiej, do którego obecnie należy około 30-tu osób. Jak twierdzą rozmówcy, „Towarzystwo powstało, aby wspierać działalność świetlicy”.

I choć Wólka Kosowska, to miejsce, w którym ma miejsce wie-le działań społecznych, zaś mieszkańcy chętnie i czynnie się w nie włączają, to faktycznym motorem napędowym tego „dziania się” jest organizowany rokrocznie od 2003 r. wysiłkiem społecz-nym festyn218. Festyny służą integracji społeczności oraz zebraniu pieniędzy na różnorodne działania. W trakcie festynu odbywa się licytacja wyrobów wykonanych w Świetlicy i przez KGW, a także fanty przekazywane chętnie przez miejscowe fi rmy (np. telewi-zor, rowery)219. Na program artystyczny festynu składają się wy-stępy wychowanków świetlicy. Na festyn, jak twierdzą rozmówcy, „przychodzi cała wieś”, jednak głównie rdzenni mieszkańcy.

W opinii badanych, świetlica pomogła w integracji Wólki i Ko-sowa, które historycznie dzielą się na „panów i chamów”. Ten podział stale jest obecny w świadomości mieszkańców tych dwóch wsi (18).

Działalność Świetlicy jest fi nansowana częściowo przez gminę (np. rachunki za media), z tzw. „korkowego”220 i budżetu sołectwa dofi nansowane są wycieczki, które organizuje Świetlica. Nato-miast wszystkie te inicjatywy realizowane są społecznie przez osoby związane ze Świetlicą i Towarzystwem.

Urząd Gminy pokrywa jedynie koszt orkiestry. Jak twierdzą rozmówcy, nie ma problemów z pozyskaniem środków od lokalnych sponsorów prywatnych. W ubiegłym ( r.) zebrano około tysięcy złotych. Chodzi o środki z GPPiRPA.

186

Stowarzyszenie na rzecz osób upośledzonych umysłowo lub fi zycznie „Dobra Wola” w Nowej Iwicznej

Stowarzyszenie „Dobra Wola”, równie dobrze rozpoznawane przez lokalną społeczność, jak Świetlica wiejska w Wólce Ko-sowskiej, powstało w wyniku formalizacji działań grupy rodzi-ców dzieci niepełnosprawnych. To także przykład oddolnej ini-cjatywy, jednak w przeciwieństwie do Świetlicy skupionej wokół problemu partykularnego, nie zaś wspólnotowego.

Rodowód Stowarzyszenia sięga 2005 roku, kiedy to grupa rodzi-ców zgłosiła do Urzędu Gminy w Lesznowoli potrzebę zorgani-zowania opieki nad dziećmi niepełnosprawnymi w okresie waka-cyjnym. Pozytywna odpowiedź władz Gminy, które udostępniły budynek szkoły w Łazach wraz z obsługą, pozwoliła zrealizować pierwsze półkolonie dla tej grupy dzieci. Na bazie tych doświad-czeń zawiązała się w marcu 2006 r. grupa inicjatywna, która dzię-ki wsparciu ze strony członków „Partnerstwa” (Fundacji Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego) doprowadziła do rejestracji Sto-warzyszenia „Dobra Wola” w maju tego roku.

Pomimo krótkiego czasu działania Stowarzyszenie znacznie roz-winęło swoją aktywność. Drugim, obok półkolonii i zimowiska, sztandarowym przedsięwzięciem „Dobrej Woli” jest realizowana rokrocznie od 2006 r. „Tataspartakiada”, czyli impreza sporto-wa, w której biorą „udział drużyny z ośrodków wychowawczych, Domów Pomocy Społecznej, Szkół Specjalnych z województwa mazowieckiego”221. Oprócz tego „Dobra Wola” prowadzi zajęcia z uczniami lesznowolskich gimnazjów, przeprowadza pogadanki na spotkaniach wiejskich. Dzięki temu Stowarzyszenie jest ak-tywnym uczestnikiem życia publicznego222, skutecznie wprowa-dzając do dyskursu publicznego w społeczności lokalnej proble-

Za: Profi lem Stowarzyszenia w Bazie Danych Organizacji Poza-rządowych http://bazy.ngo.pl . Prezes Stowaryszenia był członkiem Grupy Ekspertów Gminy Lesznowola ds. Strategii Integracji Społecznej.

187

matykę niepełnosprawności dzieci i dorosłych. Tworzy również przestrzeń dla działania innych – przejmuje pod swoje skrzydła aktywną młodzież, podejmuje próbę stworzenia lokalnego cen-trum wolontariatu i zbudowanie lokalnej koalicji organizacji po-zarządowych.

Realizacja tych przedsięwzięć możliwa jest dzięki operatywności Stowarzyszenia w pozyskiwaniu wsparcia w różnorodnej postaci oraz poparcia ze strony władz Gminy. Jak wynika ze sprawozda-nia za rok 2006 „Dobra Wola” zdobywa środki fi nansowe na wie-le różnych sposobów:

1) w postaci dotacji od sponsorów instytucjonalnych (np. Pol-sko-Amerykańska Fundacja Wolności, Telekomunikacja Polska SA),

2) z budżetów samorządów (Gmina Lesznowola, Starostwo Powiatowe w Piasecznie, Gminy, z których dzieci uczest-niczą w półkoloniach oraz niektóre sołectwa w Gminie Lesznowola223);

3) ze zbiórek publicznych oraz

4) od przedsiębiorstw komercyjnych (np. Tramwaje War-szawskie).

Stowarzyszenie jest podmiotem stosunkowo dobrze – jak wynika z opinii badanych – rozpoznawanym przez społeczność leszno-wolską, a jej działalność oceniana jest pozytywnie o czym zdaje się przekonywać fakt, iż niektóre zebrania wiejskie decydują się przeznaczyć środki z własnych budżetów na jego działalność.

Zestawienie tych dwu przypadków Świetlicy w Wólce Kosow-skiej oraz Stowarzyszenia „Dobra Wola” dowodzi, że na terenie gminy z powodzeniem rozwijają się formy zinstytucjonalizowa-nej społecznej aktywności obywatelskiej różniące się wieloma

Zob. passus poświęcony budżetowi partycypacyjnemu w podroz-dziale „Efektywność lokalnych instytucji” niniejszego rozdziału.

188

aspektami: rodowodem (długie trwanie versus nowopowstała), celem (zaspokojenie potrzeb wspólnoty versus zaspokojenie po-trzeb partykularnych), przedmiotem działania (różne potrzeby – np. afi liacji, kulturalne i problemy społeczne – np. niepełno-sprawność, wykluczenie społeczne), zasięgiem działania (sołecki – gminny), typem uczestników (homo versus heterogeniczny), źródłami zasobów (endo versus egzogenne). Natomiast tym, co je łączy, jest fakt, iż są efektem oddolnej aktywności, która zysku-je podatny grunt do działania.

Formułowane przez badanych opinie na temat stanu aktywno-ści obywatelskiej w gminie Lesznowola nie dają jednoznaczne-go jej obrazu. Generalnie, jak twierdzą rozmówcy, nie jest naj-wyższa, choć kiedy wdają się w szczegóły to przekonanie nie jest aż tak oczywiste, o czym świadczą liczne przykłady różno-rodnych przejawów tej aktywności oraz długa lista podmiotów, za pośrednictwem których ta aktywność się manifestuje. Można stwierdzić, że ocena zależy od punktu siedzenia – pojawia się za-rzut malkontenctwa, ale również przyznanie do „grzechu zanie-chania” w zakresie aktywizacji społeczeństwa. Jednak w istocie mamy tu do czynienia z aktywnością enklawową zarówno jeśli chodzi o dystrybucję przestrzenną, zróżnicowanie form jej reali-zacji i podejmowanych problemów, a także aktywnych kategorii mieszkańców.

Obserwujemy zmiany jakim poddawana jest ta aktywność. O ile nie mamy podstaw do formułowania jednoznacznie brzmią-cych wniosków o zaniku tradycyjnie wiejskich inicjatyw, jak np. KGW, to już z większym przekonaniem, znajdującym po-twierdzenie w danych empirycznych, możemy sygnalizować przeobrażanie się środowiska instytucji lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Jednak powstające w ostatnim czasie stowarzy-szenia nie zmieniają słabej – w opinii badanych – identyfi kacji

189

organizacji pozarządowych w skali gminy czy sołectwa224. Choć ten obraz burzy przekonanie o janusowym obliczu instytucjona-lizacji społecznej aktywności obywatelskiej.

Badani sygnalizują podejmowanie przez oddolne inicjatywy dzia-łań zorientowanych na takie problemy, jak – nieobecna w pierw-szym etapie – niepełnosprawność, potrzeby osób starszych, inte-gracja nowych mieszkańców, ale z drugiej strony nie sygnalizuje się działań, których celem jest zmierzenie się z innym sygnali-zowanym problemem, a mianowicie integracją osiedlających się i pracujących na terenie gminy Lesznowola obcokrajowców.

I wreszcie, z wypowiedzi respondentów wynika, że aktywność obywatelska ma raczej orientację partykularną (nastawiona na rozwój jednostek), niż wspólnotową (nastawiona na dobro wspólnoty).

Procesy i czynniki kształtujące społeczną aktywność obywatelską

w Lesznowoli

Wykonana w ramach drugiego etapu badania identyfi kacja naj-ważniejszych procesów zachodzących w społeczności lokalnej wraz z ustaleniem istotnych czynników wywołujących te procesy, w tym konsekwencji działań realizowanych przez „Partnerstwo” dla „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej” w Lesznowoli i ich znaczenia dla dobrostanu społeczności lokalnej pozwalają na sformułowanie szeregu obserwacji.

Zachodzące w Lesznowoli na przestrzeni ostatnich kilku, a w za-sadzie kilkunastu lat zmiany postrzegane są przez respondentów pozytywnie, jako zmiany przyczyniające się do rozwoju gminy i poprawy jakości życia mieszkańców. Co jednak nie oznacza, że wszystkie przyjmowane są bezkrytycznie. Katalizatorami

Co w pewnym stopniu może wynikać z generalnie stosunkowo słabej obecności terminu „organizacja pozarządowa” w świadomości społecznej.

190

zmian, w opinii badanych, są czynniki wewnętrzne: operatywne władze gminy potrafi ące wykorzystać „rentę położenia”, zaan-gażowanie społeczności lokalnej w sprawy publiczne i pozyskać niezbędne do realizacji tych zadań zasoby. Natomiast czynniki zewnętrzne – napływ mieszkańców czy dostępność środków po-mocowych – stwarzają co najwyżej szanse, z których społeczność lokalna potrafi skorzystać.

W opinii badanych, Lesznowola jest gminą kontrastów, gdzie obok grup dobrze sytuowanych funkcjonują jednostki i zbio-rowości w gorszym położeniu. Sygnalizuje się pewien stopień niezrównoważonego rozwoju przestrzennego gminy, gdzie obok sołectw z dobrze rozwinięta infrastrukturą techniczną bądź społeczną są sołectwa ubogie w nią. Z opinii badanych może-my wnioskować, że lokalna wspólnota znajduje się w procesie stawania, choć proces zacieśniania więzi łączących rdzennych mieszkańców z napływowymi postępuje powoli i nie w skali ca-łej gminy. Badani identyfi kują miejsca, w których dokonuje się proces odwrotny, a mianowicie alienacja i atomizacja.

Z opinii badanych wynika, że w gminie Lesznowola natężenie ta-kich problemów społecznych jak: bezrobocie, pa tologie społeczne związane z różnego rodzaju uzależnieniami, czy wykluczeniem spo łecznym osób niepełnosprawnych jest stosunkowo niewielkie. Natomiast w powszechnej opinii badanych, tym z czym przede wszystkim musi borykać się społeczność, są problemy komunika-cyjne, niedorozwój infrastruktury społecznej i konfl ikty etniczne czy napięcia starzy-nowi mieszkańcy. Identyfi kacja niektórych problemów wydaje się być determinowana terytorialnie, tzn. są do-strzegane przez respondentów mieszkających w konkretnych so-łectwach, choć wiele ma charakter uniwersalny. Każdy z obszarów legitymuje się czymś specyfi cznym: „wschód” problemem integra-cji napływowych mieszkańców i brakiem miejsc spotkań, „połu-dnie” problemem z ludnością pochodzenia azjatyckiego, „zachód” terenami popegeerowskimi i patologiami (uzależnienia).

191

Badani są przekonani, że wiele problemów i potrzeb miesz-kańców jest rozwiązywanych i zaspokajanych, a jednak niektó-re z nich pozostają nierozwiązane. Bądź dlatego, że przerasta to możliwości gminy, bądź też dlatego, że nikt się nie podejmuje ich rozwiązania, na co zdaje się wskazywać milczenie respon-dentów.

Najważniejszym podmiotem zajmującym się zaspokajaniem po-trzeb i rozwiązywaniem problemów są w opinii badanych insty-tucje samorządu terytorialnego. Jednak Gmina pełni rolę lidera nie tylko w zakresie świadczenia usług i realizacji przedsięwzięć trafi ających w potrzeby mieszkańców, ale także animowania i wspierania oddolnej aktywności mieszkańców. Natomiast znacznie mniejszą rolę w tym zakresie odgrywają działające na terenie gminy fi rmy.

Charakterystycznym rysem funkcjonowania gminy wydaje du-alność partycypacji obywateli w procesach decyzyjnych, które są większe na poziomie sołectw niż gminy.

Stosunkowo słabo w świadomości badanych zaznacza się „Part-nerstwo” i „Pracownia”, jako ważne instytucje oddziałujące na funkcjonowanie społeczności. Podobnie, jak ekonomia nie-formalna zarówno w postaci samopomocy i wzajemnego świad-czenia sobie usług, czy pracy na czarno.

Czego należało się spodziewać, napotkaliśmy spore problemy przy badaniu konfl iktów lokalnych. Choć generalnie niechętna wobec tych kwestii postawa badanych również rzuca wiele świat-ła na stan relacji wewnątrz społeczności.

W opinii badanych zebranie wiejskie pełni rolę efektywnego mechanizmu artykułowania roszczeń przez mieszkańców pod adresem instytucji publicznych.

Zestawienie wykreślonych „Map aktywności” z 2005 i 2007 roku pozwala stwierdzić, że pomimo ich nieprzystawalności obraz ak-tywności nie uległ znacznym przeobrażeniom. Tym co zwraca

192

naszą uwagę jest pojawienie się pewnego typu działań – two-rzenie instytucji, podmiotów aktywności społecznej – podej-mowania nowych problemów – niepełnosprawności. Natomiast formułowane przez badanych opinie na ten temat nie dają jedno-znacznego obrazu. Przeważa przekonanie, że nie jest najwyższa, że ma charakter enklawowy zarówno jeśli chodzi o dystrybucję przestrzenną, zróżnicowanie form jej realizacji i podejmowanych problemów, a także aktywnych kategorii mieszkańców. Jednak z drugiej strony przywołuje się liczne przykłady przejawów tej aktywności oraz długą listę podmiotów, za pośrednictwem któ-rych ta aktywność się manifestuje. Zastanawiające, że bada-ni wskazują na powstawanie nowych podmiotów aktywności, w tym stowarzyszeń, ale słabo identyfi kują organizacje pozarzą-dowe w skali gminy czy poszczególnych sołectw. Można odnieść wrażenie o pewnej ambiwalencji postaw badanych wobec tych instytucji, czego zdaje się dowodzić stosunkowo krytyczna opi-nia wobec zjawiska instytucjonalizacji aktywności społecznej.

Badani sygnalizują innowacyjność oddolnych inicjatyw, która przejawia się podejmowaniem działań zorientowanych na nowe problemy, jak niepełnosprawność, potrzeby osób starszych, in-tegracja nowych mieszkańców, ale z drugiej strony w opiniach respondentów nie zaznaczają się działania zorientowane na roz-wiązanie problemu integracji osiedlających się i pracujących na terenie gminy Lesznowola obcokrajowców. I wreszcie, kon-statujemy, że aktywność obywatelska w Lesznowoli ma raczej orientację partykularną (nastawiona na rozwój jednostek), niż wspólnotową (nastawiona na dobro wspólnoty).

193

Wspólnota w procesie stawania się225

Celem badania „Mapa społecznej aktywności obywatel-skiej w gminie Lesznowola 2005-2007” było wyznacze-nie typu lokalnego społeczeństwa obywatelskiego oraz

poszukiwanie związków pomiędzy nim a kondycją wspólnoty, siłą i kierunkiem wpływu interwencji zewnętrznych na rozwój lokalny oraz znaczeniem ekonomii społecznej i aktywności oby-watelskiej dla dobrostanu lokalnej społeczności. Temu miały służyć dwa etapy badania, gdzie w pierwszym skoncentrowano się na wykreśleniu „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej” z uwzględnieniem takich wymiarów, jak: przestrzenna dystry-bucja, przeważające formy i główne orientacje tej aktywności oraz relacji władza-społeczeństwo obywatelskie; zaś w drugim identyfi kacja najważniejszych procesów dokonujących się w spo-łeczności lokalnej w okresie realizacji projektu, wewnętrznych (endo) i zewnętrznych (egzogennych) czynników wywołujących te procesy, ze szczególnym uwzględnieniem wpływu działań rea-lizowanych przez „Partnerstwo” oraz zagadnienie ekonomizowa-nia się lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i znaczenie tego procesu dla dobrostanu społeczności lokalnej.

Jednakże przystępując do badania stawialiśmy sobie nie tylko cele operacyjne (aplikacyjne), związane z aktualnie realizowa-nym w tej społeczności przedsięwzięciem. Niemniej ważne oka-zały się cele badawcze (metodologiczne) w postaci możliwości przetestowania autorskiej metody badania społeczności lokal-nych w różnych aspektach ich funkcjonowania. I wreszcie cele poznawcze zorientowane na przyczynienie się do lepszego zro-zumienia rzeczywistości społecznej wyznaczanej przez podsta-wowe dla nas pojęcia, jak społeczeństwo obywatelskie i społecz-na aktywność obywatelska.

Rozdział powstał po lekturze głosów recenzentów.

194

Podsumowanie naszych dociekań badawczych możliwe jest na wie-le różnych sposobów. Możemy poruszać się na różnych płasz-czyznach analizy ustaleń zaprezentowanych w poprzednich częś-ciach niniejszej pracy. Oczywiście najbardziej naturalna wydaje się perspektywa zgodna z założeniami badania. Jednak za równie użyteczne możemy uznać podejście w ramach, którego zwery-fi kujemy osiągnięte w wyniku realizacji tego badania rezultaty we wszystkich trzech wyróżnionych powyżej wymiarach poprzez odpowiedzi na pytania o: adekwatność metody, przydatność apli-kacyjną oraz siłę wyjaśniającą uzyskanych wyników. Zresztą na te aspekty uwagę zwraca jeden z recenzentów sygnalizując, że „każ-dy badacz lokalnych społeczności obywatelskich” stoi przed trze-ma dylematami:

1) defi nicyjnym, wyrażającym się w konieczności określenia przedmiotu zainteresowania;

2) metodologicznym, znajdującym odzwierciedlenie w decy-zjach dotyczących metod i technik badawczych oraz

3) ideologicznym, oznaczającym konieczność dokonania roz-strzygnięć dotyczących znaczenia uzyskanych rezultatów i ich oceny226.

Mapa jako metoda badania lokalnych społeczności obywatelskich

Rozpoczniemy zatem od krytycznego spojrzenia na metodę. Za-sadniczo mamy do rozważenia dwa standardy realizacji przed-sięwzięcia badawczego: rzetelność i trafność. Czyli odpowiedzi na pytania o to: „Czy uzyskany obraz badanej rzeczywistości spo-łecznej jest spójny?” oraz „Czy faktycznie zbadaliśmy to, co za-łożyliśmy na wstępie?” Lub też, na pytania zadane przez jednego z recenzentów „[C]zy właściwie zdefi niowano przedmiot bada-nia i czy do jego eksploracji wybrano właściwą metodę? A po-

Dylematy zostały sformułowane przez Zbigniewa Zagałę. Dalej w tekście oznaczane jako [ZZ]. Pełny tekst na końcu tego tomu.

195

nadto, czy badanie tak pojęte czyni zadość metodologicznemu postulatowi zupełności, czyli wyczerpania swego zakresu?”227

Recenzenci, których głosy publikujemy w dalszej części tomu, choć stosunkowo przychylnie oceniają zastosowaną metodę, wskazując na jej zalety, to jednak równocześnie sygnalizują pew-ne niedostatki w tym zakresie. Sformułowane przez nich za-strzeżenia wskazują m.in. na kilka braków:

1) konsekwencji, czy raczej markowanie zainteresowania pewną – istotną w opinii recenzentów – problematyką;

2) niektórych danych empirycznych istotnych dla charakte-rystyki badanego obiektu;

3) komentarzy do podjętych rozstrzygnięć klasyfi kujących dane empiryczne do odpowiednich obszarów mapy.

Recenzenci wskazali kilka zagadnień, które w ich opinii, zasługują na bardziej pogłębione potraktowanie. Mamy tu zatem koncep-cję „aktora” lokalnej sceny politycznej, samorządowej czy po pro-stu obywatelskiej, która mogłaby wzbogacić dyskurs, o ile sta-łaby się ostrą kategorią badawczą i analityczną [BJ]. Koncepcję „kapitału społecznego”, która pełni w raporcie z badania „raczej funkcje ornamentacyjne, gdyż autorzy komentując wyniki swych badań odwołują się do niej w bardzo niewielkim zakresie.” [ZZ]. I wreszcie powierzchowne potraktowanie „zmiennych struktu-ralnych”, co zdaje się zaskakiwać „chociażby w kontekście czę-sto formułowanej tezy o stratyfi kacyjnym charakterze polskiego społeczeństwa obywatelskiego.” [ZZ]. Niektóre z tych zastrze-żeń zostaną uwzględnione w dalszych częściach tego rozdziału.

Podsuwają nam również recenzenci propozycje wskaźników, które mogą być wykorzystywane na potrzeby monografi i spo-łecznej aktywności obywatelskiej w zbiorowościach terytorial-nych, jak np. „wskaźniki: dominicantes i comunicantes, rejestrujące

Pytania pochodzą z „Glosy” autorstwa Bogusława Jasińskiego. Da-lej w tekście oznaczane jako [BJ]. Pełny tekst na końcu tego tomu.

196

wielokrotne praktyki religijne mieszkańców gminy” czy dane odnośnie „zjawisk dezorganizacji społecznej, w tym na przykład liczby popełnianych przestępstw.” [ZZ]. Odnośnie tej ostatniej grupy wskaźników, już w „Koncepcji” sygnalizowaliśmy zainte-resowanie tego typu zjawiskami, które nota bene mogą być uze-wnętrznieniem tzw. „brudnego” kapitału społecznego, jednak z zastrzeżeniem, że te wrażliwe dane z reguły są trudno lub wręcz nieosiągalne. Zresztą przeprowadzone badanie to potwierdziło. Nie udało się nam zdobyć danych ilościowych o przestępczości w gminie Lesznowola na takim poziomie, którym byłby przy-datny do naszych analiz (np. na poziomie sołectw, czyli miejsca ich popełnienia). Zaś w rozdziale „Procesy i czynniki” sygnali-zowaliśmy problemy z badaniem konfl iktów lokalnych, gdzie część badanych unikała lub wręcz odmawiała wypowiedzi na ten temat.

I wreszcie formułują uwagi o charakterze metodycznym, np. odnośnie braku odautorskich komentarzy do „Map ak-tywności”, które to komentarze po pierwsze, sygnalizowałaby „problem nierzadkich trudności związanych z klasyfi kacją róż-nych działań do tych obszarów, których założone kryteria speł-niają w największym stopniu” i po drugie w celu podkreślenia, „iż analizowane przedsięwzięcia często przekraczają przyjęte podziały i kryteria.” [ZZ].

Nie wdając się w dyskusję z powyższymi zastrzeżeniami, których zasadność po części wynika z ograniczeń koncepcyjnych i or-ganizacyjnych, czy nawet samego obiektu228 badania, co zresz-tą recenzenci podkreślają, musimy stwierdzić, że stanowią one cenną podpowiedź na potrzeby rozwijania tej metody badawczej, co wprost zdaje się sugerować jeden z recenzentów pisząc: „Na zakończenie warto dodać, iż co najmniej kilkuletnie doświadcze-

Tym co różnicuje różne typy zbiorowości ludzkich jest występo-wanie lub nie występowanie niektórych zjawisk. Także uzależnione od wielkości zbiorowości.

197

nia autorów dotyczące posługiwania się mapami w pełni upraw-niają do podzielenia się nimi z innymi badaczami lokalnych spo-łeczności obywatelskich. Podjęcie problemu ich zalet, wad, szans i ograniczeń byłoby ciekawym, wartym wysiłku publikacyjnego, wyzwaniem.” [ZZ].

Lokalna praca dla lokalnej społeczności z wykorzystaniem

wszelkich dostępnych zasobów229

Drugą płaszczyzną, na której możemy dokonać podsumowania badania „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej gminy Lesz-nowola” na potrzeby rozwoju tej społeczności lokalnej”, jest pró-ba weryfi kacji aplikacyjnej przydatności uzyskanych wyników.

Możemy wskazać szereg idei, które wydają się porządkować ten aspekt badania, koncepcje: terytorium społecznie odpowiedzial-nego [Wołkowiński 2006], lokalnego rozwoju gospodarczego [Birkhölzer 2006], społecznej odpowiedzialności biznesu [Ga-sparski 2003], zrównoważonego rozwoju [Borys 2003], integracji społecznej [Krajowy 2006] czy zasada pomocniczości [Milczarek 1998]. Użyteczne może okazać się również odwołanie do takich instrumentów realizacji działań na rzecz dobra wspólnego, jak partnerstwa publiczno-prywatne (PPP) czy publiczno-społecz-nego (PPS) [Zalewski 2005].

Przystępując do badania postawiliśmy sobie następujące cele operacyjne:

1) stworzenie fundamentu do efektywnej realizacji zamie-rzeń, jakie stawiało sobie ruszające w 2005 r. „Partnerstwo”, czyli stworzenie przedsiębiorstwa społecznego „Pracownia

Tytuł podrozdziału jest parafrazą jednej – jak pisze Birkhölzer – „z podstawowych zasad lokalnego rozwoju gospodarczego, która została określona w roku przez (…) pioniera, Jamesa Robertsona, jako lokalna praca dla lokalnej społeczności z wykorzystaniem lokalnych za-

sobów.” [Birkhölzer : ].

198

Rzeczy Różnych Synapsis” („Pracownia”) zatrudniającego osoby z autyzmem a w zasadzie włączenie tegoż przedsię-biorstwa w społeczność lokalną230;

2) identyfi kacja skutków oddziaływania interwencji ze-wnętrznej w postaci działań realizowanych przez „Partner-stwo”231, na funkcjonowanie społeczności lokalnej.

Założyliśmy, że powyższe cele zostaną osiągnięte dzięki:

1) wykonaniu fotografi i stanu społecznej aktywności oby-watelskiej, a na tej podstawie zidentyfi kowania zarówno miejsc nasycenia aktywnością, jak i „białych plam”;

2) sporządzeniu opisu i interpretacji lokalnego społeczeństwa obywatelskiego jako procesu (efektu i przyczyny) zmian społecznych;

3) rozpoznaniu sposobu zarządzania społecznością lokal-ną determinującego możliwości i kierunki rozwoju wspól-noty.

Uzyskane rezultaty wykonanego badania nie tylko zostały udo-kumentowane w raportach z obu etapów badania, czyli rozdzia-łach „Mapa aktywności” i „Proces i czynniki”, ale – przynajmniej te z pierwszego etapu – znalazły praktyczne zastosowanie. Zosta-ły bowiem wykorzystane do opracowania dokumentu „Strategia Integracji Społecznej i Rozwiązywania Problemów Społecznych

Oczywiście, ten pierwszy cel możliwy do zrealizowania w krótszym okresie czasu, faktycznie zaś w wyznaczonym przez ramy trwania pro-jektu, czyli do końca marca r. Natomiast ten drugi – na co również zwraca uwagę jeden z recenzentów posiłkując się stanowiskiem Dahren-dorfa [ZZ] – możliwy do zrealizowania w długim okresie czasu. Chodzi tu przede wszystkim o różnorodne tzw. „miękkie” projekty inicjujące pewne procesy, np. tworzenie strategii rozwiązywania prob-lemów społecznych, powstawanie organizacji pozarządowych, podej-mowanie nowych form aktywności społecznej (np. idea banków czasu), czy problemów społecznych (np. położenia osób niepełnosprawnych, solidarności ze społeczeństwami zacofanymi).

199

Gminy Lesznowola na lata 2007-2013” („Strategia”)232. Jednak-że ograniczenie się do oczywistej konstatacji, że cel pierwszego etapu został osiągnięty, byłoby równoznaczne z deprecjacją tej metody jako narzędzia diagnostycznego, dlatego też, spróbujemy skonfrontować poczynione obserwacje z oczekiwaniami człon-ków społeczności lokalnej, wyobrażeniami elity tworzącej „Stra-tegię” oraz faktycznie realizowanymi działaniami przez wszyst-kich aktorów operujących w tej gminie. Interesują nas zatem odpowiedzi na następujące pytania:

• „Kto – jaki typ aktora – odgrywa pierwszoplanową rolę w rozwiązaniu problemów i zaspokajaniu potrzeb spo-łeczności?”. W tym kontekście chodzi nie tylko o odpo-wiedzialność formalną233, co realną. Można stwierdzić, że poszukujemy „lidera(ów)”, „aktora-realizatora(ów)” i „konsumenta(ów)”;

• „Jakiego rodzaju mechanizmy, zasoby i czynniki są przede wszystkim zaangażowane w te działania?” Endo czy eg-zogenne? Interesuje nas zarówno zdolność do mobilizacji zasobów lokalnych i zewnętrznych, ale także znaczenie in-terwencji zewnętrznej.;

• „Czy ustanowione priorytety oraz realizowane na tej pod-stawie działania korespondują z potrzebami społeczny-mi?”;

• „Czy społeczna aktywność obywatelska przekłada się na ja-kość życia społeczności lokalnej?”. Interesuje nas nie tylko odpowiedź na pytanie „Gdzie?”, czyli wskazanie obsza-rów potrzeb i problemów, ale także odpowiedź na pytanie „Jak?”, czyli wskazanie form działania (akcje, kampanie, instytucje).

Np. opracowania części diagnostycznej tego dokumentu. Choć ten aspekt może być wskaźnikiem pozycji jaką dana społecz-ność lokalna zajmuje na kontinuum etatyzm-samoorganizacja.

200

We wszystkich tych aspektach poszukujemy „białych plam”, czyli tych sfer, w których czegoś brakuje – „odpowiedzialnego”, „zasobu”, „zgodności” czy „zdolności”, nie tyle w celu „czystej” krytyki, ale raczej jako najłatwiejszy sposób badania przydatno-ści tych rozwiązań. Wydaje się jednak, że odpowiedzi na każde z postawionych powyżej pytań, nie będą jednorodne, co wynika ze zróżnicowania badanej społeczności.

Kiedy próbujemy wskazać pierwszoplanowego aktora lokalnego, okazuje się, że jest to uzależnione od kilku aspektów: przedmiotu (typ zaspokajanej potrzeby lub rozwiązywanego problemu), adre-sata (cała społeczność versus wybrana grupa odbiorców234), formy działania (strategiczne versus bieżące), choć z wyników zarówno pierwszej, jak i drugiej edycji wynika jednoznacznie, że mamy do czynienia z modelem liderskim. Niewątpliwie na poziomie gminy pierwszoplanową rolę odgrywa Wójt Gminy, animatorka działań stymulujących rozwój gminy. Mamy tu na myśli zarów-no inicjowanie decyzji o charakterze strategicznym i kierowa-nie działaniami administracyjnymi Urzędu Gminy i jednostek organizacyjnych235, pozyskiwanie zewnętrznych zasobów236 oraz

Terytorialna – częściej sołectwo, niż np. mieszkańcy bloków; spo-łeczna – np. osoby niepełnosprawne. Przede wszystkim przeprowadzenie procedury uchwalenia planu przestrzennego zagospodarowania gminy oraz ustanowienie standar-dów funkcjonowania instytucji samorządu gminnego. Szczególnie ten pierwszy element postrzegany jest jako czynnik sukcesu. Dzięki stwarzaniu dobrego klimatu do: ) życia w gminie osiedliło się wielu nowych mieszkańców wyposażonych w cennym kapitał ludz-ki (wykształcenie), społeczny (sieci kontaktów), fi nansowy (zamoż-ność, posiadanie fi rm); ) prowadzenia działalności gospodarczej wielu przedsiębiorców uruchomiło fi rmy na terenie gminy; ) podnoszenia kwalifi kacji i rozwoju pracowników samorządowych udało się pozy-skać spore środki fi nansowe z programów pomocowych. Wszystkie te elementy przyczyniły się do polepszenia kondycji wspólnoty lokalnej.

201

animowanie i wspieranie lokalnej aktywności obywatelskiej237. Jednak twierdzenie, że społeczność wydała tylko tego jednego lidera, nie znajduje uzasadnienia, choć warto zaznaczyć, że po-zostali liderzy operują na innych płaszczyznach: 1) terytorialnej (sołectwa), 2) instytucji (szkoły, parafi e) lub 3) środowisk (osób niepełnosprawnych, starszych, przedsiębiorcy), a zatem ich od-działywanie bywa zasadniczo ograniczone do własnego środowi-ska. Rolę li de rów-animatorów aktywności lokalnej na pierwszej z wyróżnionych płaszczyzn pełnią różnorodni lokalni aktywiści jak, np. sołtysi, radni, gospodarze świetlicy wiejskiej, komendan-ci OSP; na drugiej np. dy re kto rzy i nauczyciele, proboszczo-wie i księża; na trzeciej liderzy organizacji pozarządowych238. Obecność lidera, który potrafi zmobilizować społeczność lokal-ną do działania uznawana jest za jeden z najważniejszych we-wnętrznych (endogennych) czynników rozwojowych [Gorzelak et. al. 1998]. Clarence N. Rose mówi w tym kontekście o prze-chodzeniu od „weberowskiej władzy nad” (power over) do „wpły-wu potrzebnego do osiągnięcia czegoś” (power to) [Swianiewicz et. al. 2004: 25], co zdaje się mieć miejsce w przypadku lesz-nowolskich liderów. Gdzie – przynajmniej na poziomie sołectw – aktywność odwołuje się do tradycji działania, do „uczestnictwa w czynach społecznych”239.

Nie powinno dziwić, że choć lista realizatorów działań jest długa i znajdujemy na niej Gminę i jej instytucje, sołectwa i instytucje administrowane przez wspólnoty so łeckie i wioskowe, przedsię-biorców i przedsiębiorstwa, organizacje pozarządowe, komitety W formie integracji środowisk, wsparcia dla konkretnej inicjatywy. Oczywiście, często może być tak, że lider integruje te trzy płasz-czyzny. Jednak w pierwszym etapie badania zasygnalizowano wy czer-pywanie się lokalnych zasobów ucze stników takich tradycyjnie wiej-skich instytucji, jak KGW, które ograniczają swoją aktywność do jed-nej formy, np. prowadzenia zespołu śpiewaczego czy też odpłatnego udostępniania sali świetlicy na imprezy rodzinne.

202

społeczne, instytucje parafi alne, a także instytucje zewnętrz-ne, to najważniejszym podmiotem240 jest Gmina i jej instytu-cje. Jednak warto odnotować kilka interesujących spostrzeżeń. Po pierwsze, w różne działania na rzecz społeczności zaangażo-wani są przede wszystkim lo kal ni aktorzy. Po drugie, nasycenie instytucjami infrastruktury na obszarze gminy jest nierówno-mierne:

1) identyfi kujemy jednostkę centralną (wieś gminna Leszno-wola, w której w zasadzie usytuowane są instytu cje każde-go typu;

2) lokalne centra (wyposażone w najważniejsze instytucje służące zaspokajaniu potrzeb mieszkańców, np. szkoła, ośrodek zdrowia, biblioteka);

3) niezrównoważony rozwój infrastruktury społecznej okre-ślonego typu w skali gminy241. Po trzecie, dominacja or-ganizacji wspól no to wych nad obywatelskimi na lokalnej scenie publicznej.

To zaś determinuje formę działania, gdzie przeważają cy kli cznie organizowa ne akcje242 oraz podejmowane przez lokalne inicja-tywy problemy, gdzie przeważa orientacja na rozwój jednostek,

We wszystkich trzech aspektach: formalnej delegacji do działania, oczekiwań społecznych oraz faktycznie zaspokajającym potrzeby i roz-wiązującym problemy. Dobrą ilustracją tego spostrzeżenia jest kwestia sieci przedszkoli w gminie Lesznowola. Te – przede wszystkim prywatne - powstały w dwu obszarach gminy: nowego osadnictwa („Wschód”) oraz rozwoju przedsiębiorczości („Południowy-zachód”). Natomiast w pozostałych sygnalizuje się występowanie niezaspokojonych potrzeb mieszkańców odnośnie możliwości skorzystania z tej usługi, które dopiero próbuje się zaspokajać poprzez samoorganizowanie się benefi cjentów. Są to - stosunkowo łatwe do zorganizowania na zasadzie jedno-razowej mobilizacji - wszelkiego rodzaju im prezy rozrywkowe, okoli-czno ścio we, rywalizacji sportowej.

203

a w mniejszym stopniu integrację wspólnoty, natomiast stosun-kowo rzadko zaspokajanie potrzeb np. socjalnych, w zakresie ochrony zdrowia243. Tym niemniej warto zaznaczyć innowa-cyjność oddolnych inicjatyw i podejmowanie przez nie nowych problemów244. Po czwarte, zróżnicowanie aktywności różnych typów podmiotów, gdzie do najaktywniejszych należą sołectwa, które pełnią rolę in no wa to rów społecznych, zapewniają nie zbę-dne zasoby, potrafi ą zmobilizować społeczność do włączenia się w konkretne przedsięwzięcia, na tomiast słabo zaznaczają swoją obecność organizacje pozarządowe245.

Barbara Lewenstein stwierdza, że nowoczesne koncepcje roz-woju lokalnego koncentrują się, z jednej strony na budowie i wzmacnianiu wewnętrznych zasobów tych społeczności (com-

munity capacity), zaś z drugiej, na partycypacji całej społeczności w zarządzaniu tymi zasobami, zaś „(...) fi nansowa i ekspercka pomoc płynąca do społeczności z zewnątrz nie zawsze wspoma-ga te obszary, które stanowią istotne problemy z punktu widzenia mieszkańców. Często zaś jest wynikiem biurokratycznych decyzji zapadających bez konsultacji ze społecznością (...)” [Lewenstein 2004: 282], zaś według Karla Birkhölzera najbardziej pożąda-

W tych obszarach operują przede wszystkim instytucje Gminy, prywatne fi rmy oraz in stytucje kościelne. Jednak nie wszystkich. O ile w kręgu zainteresowania lokalnych inicjatyw znalazły się takie problemy, jak niepełnosprawność, potrze-by osób starszych, integracja nowych mieszkańców, to nie znalazł się problem integracji osiedlających się, prowadzących działalność gospo-darczą i pracujących na ternie gminy Lesznowola obcokrajowców. Mamy tu do czynienia z dynamiczną sytuacją. W pierwszym eta-pie badania stwierdziliśmy, że wąsko rozumianych organizacji poza-rządowych, czyli stowarzyszeń i fundacji, jest w gminie Lesznowola stosunkowo niewiele i są mało aktywne. Jednak drugi etap unaocznił nam, że sytuacja ulega zmianie, bowiem w tym okresie powstały nowe, aktywne stowarzyszenia.

204

nym modelem lokalnego rozwoju gospodarczego jest „rozwój wewnętrzny”, w którym „kluczową rolę odgrywają aktorzy lokal-ni, miejscowe osoby”. Twierdzi Birkhölzer, odwołując się do tezy Aaronovitcha, że istotą rozwoju lokalnego jest uświadomienie, że „Nie ma ucieczki od samopomocy”, a sam proces „rozpoczyna się (…) z chwilą, kiedy ludzie zdają sobie sprawę, że ani państwo, ani gospodarka rynkowa nie zaspokoi ich potrzeb i nie rozwią-że ich problemów, jeżeli nie ma po temu woli w nich samych.” [Birkhölzer 2006: 28].

Sprawdźmy zatem czy gmina Lesznowola realizuje ten model rozwoju?

Stwierdziliśmy, że Lesznowola poddawana jest szeregu prze-obrażeniom: ludnościowym, społecznym, gospodarczym i kul-turowym. Pytaniem jest w jakim stopniu te zmiany wynikają ze świadomych działań inicjowanych przez władze samorządo-we i społeczność lokalną, a na ile są reakcją na procesy dokonu-jące się w szerszej skali? Badani w obu etapach są przekonani o przewadze czynników endo (operatywne władze, aktywna spo-łeczność) nad egzogennymi (napływ mieszkańców, fi rm, dostęp-ność środków pomocowych, działania instytucji zewnętrznych, zmiany o charakterze makrostrukturalnym). W ich odczuciu, te pierwsze stanowią fundament rozwoju lokalnego, zaś te drugie, co najwyżej wspierają realizację planów. Zresztą wielokrotnie sygnalizuje się, że bez porządkowania przebiegu tych żywioło-wych procesów246 ich oddziaływanie na funkcjonowanie gminy mogłoby okazać się szkodliwe. I wreszcie przekonanie o przewa-dze czynników endogennych znajduje potwierdzenie w stosun-kowo niewielkim poziomie identyfi kacji wśród badanych liderów opinii „Partnerstwa” i „Pracowni” – postrzeganych jako instytucje zewnętrzne, fi nansowane ze środków zewnętrznych i funkcjonu-jące niejako „same dla siebie” – o wiele niższym niż rozpozna- Za pomocą planów, programów i strategii.

205

wanie – powstałej mniej więcej w podobnym czasie – oddolnej inicjatywy, czyli Stowarzyszenia „Dobra Wola”, które prowadzi działalność w i na rzecz społeczności lokalnej.

W przypadku tego typu przedsięwzięć, jak projekt „Partnerstwo” niezwykle ważne jest ustalenie stopnia zgodności pomiędzy pla-nami i działaniami a oczekiwaniami i potrzebami247. W sytuacji, kiedy nie dysponujemy diagnozą potrzeb społecznych, do ana-lizy wykorzystamy problemy zdiagnozowane na potrzeby opra-cowania „Strategii” oraz zidentyfi kowane w obu etapach badania oraz ocenę efektywności rozwiązywania problemów i zaspokaja-nia potrzeb. Nałożenie na tę matrycę ustanowionych w Strate-gii priorytetów pozwoli (w ograniczonym stopniu) wyrokować o komplementarności oczekiwań i planów, zaś dołożenie analizy działań niektórych aktorów, także o faktycznie realizowanych działaniach. W tabeli 15 prezentujemy matrycę najważniejszych problemów i potrzeb społeczności gminy Lesznowola.

W naszym przypadku nie tylko interwencji zewnętrznej, ale także działań lokalnych, co jest podyktowanym tym, iż o kierunkach rozwoju społeczności lokalnej w pierwszym rzędzie decydują czynniki endo-genne. Tym niemniej nie wykonujemy tu ewaluacji projektu.

206

Tab. 15 Matryca najważniejszych problemów i potrzeb społecznych społecz-ności gminy Lesznowola248

Problem Zasięg prze-strzenny Grupa

Poczucie zaspo-kojenia

Aktor

Przemoc domowa

Policja, trzeci sektor

Bezpieczeństwo w ruchu drogo-

wym

wybrane ciągi komunika-

cyjneniskie Gmina, Policja

Niedrożne szlaki komunikacyjne

wybrane szlaki komuni-

kacyjneniskie

Gmina, samo-rządy szczebla

wyższego

Słaba komunika-cja publiczna cała gmina

osoby pozba-wione samo-

chodówniskie

(wrasta) Gmina

Bezrobocie osiedla pope-geerowskie

niektóre kate-gorie społecz-no-zawodowe

duże (wzra-

sta)

Gmina, przedsię-biorcy, bezro-

botniNiedorozwój infrastruktury

społecznej

wybrane sołectwa

(„Wschód”)

niskie (wzra-

sta)

Gmina, trzeci sektor, przed-

siębiorcy, grupy mieszkańców

Uzależnienia od alkoholu

częściowo osiedla pope-geerowskie


Gmina, trzeci sektor

Dzikie wysypiskaGmina, sołe-ctwa, miesz-

kańcy

Wykluczenie społeczne

osoby starsze i niepełno-sprawne

Wzrasta Trzeci sektor

Mieszkania socjalne Łazy II


duże Gmina

Niedostatek miejsc spotkań cała gmina niskie

Gmina, trzeci sektor, przedsię-biorcy, sołectwa

Napięcia starzy-nowi miesz-

kańcy

wybrane sołe-ctwa (nowego osadnictwa)

niskie (wzra-

sta)

Gmina, trzeci sektor, mieszkań-

cy, sołectwaZjawisko „pasa-żerów na gapę”

wybrane sołe-ctwa (wschód) niskie Gmina, sołectwa

Ksenofobia

wybrane sołectwa

(południowy-zachód)

niskieGmina, trzeci

sektor, przedsię-biorcy, sołectwa

Zdiagnozowanych na potrzeby opracowania Strategii oraz zidenty-fi kowane w obu etapach badania.

207

Jednym z podstawowych instrumentów w zakresie zaspokajania potrzeb i rozwiązywania problemów społeczności gminny są do-kumenty strategiczne. W przygotowywanym w Lesznowoli do-kumencie „Strategii” zakreślono szereg priorytetów, które zostały zebrane w tabeli 16 „Matryca priorytetów integracji społecznej gminy Lesznowola”

208

Tab

. 16 M

atry

ca p

riory

tetó

w i

nte

grac

ji s

połe

czn

ej g

min

y L

eszn

ow

ola

Prio

ryte

tyCe

le o

pera

cyjn

eO

czek

iwan

e ef

ekty

Akt

orzy

Zwię

ksze

nie

inte

grac

ji i a

ktyw

-nośc

i społe

czne

jw

gm

inie

wok

ółdo

bra

wsp

ólne

go

i zró

wno

waż

one-

go ro

zwoj

u

Inte

grac

ja p

rzes

trze

nna

gmin

y –

rozb

udze

nie

zwią

zków

z m

ałą

ojcz

yzną

i re

lacj

e po

mię

-dz

y sołe

ctw

ami

• Zw

ięks

zeni

e ud

ział

u m

iesz

kańc

ów w

e w

spól

nych

im

prez

ach;

• zm

iana

cha

rakt

eru

wsp

ólny

ch im

prez

(bud

owa

wsp

ól-

noty

i w

ięzi

mię

dzyl

udzk

ich)

;•

zwię

ksze

nie

wie

lkoś

cifi n

anso

weg

o w

spar

cia

inic

jaty

w

społ

eczn

ych;

• po

praw

a ko

mun

ikac

ji w

ewną

trzg

min

nej (

chod

niki

, śc

ieżk

i row

erow

e, tr

ansp

ort k

ołow

y).

• Je

dnos

tki p

omoc

nicz

e sa

mor

ządu

tery

toria

lneg

o (s

ołec

twa)

,•

jedn

ostk

i zal

icza

ne d

o se

ktor

a fi n

an-

sów

pub

liczn

ych

w ty

m p

olic

ja, s

traż

poża

rna,

• or

gani

zacj

e po

zarząd

owe,

• je

dnos

tki s

amor

ządu

lub

jedn

ostk

i or-

gani

zacy

jne

wyk

onując

e za

dani

a gm

iny.

Zwię

ksze

nie

odpo

wie

dzia

lnoś

cim

iesz

kań c

ów z

a w

spól

ne d

o-br

o i ś

rodo

wisk

o na

tura

lne

• Zw

ięks

zeni

e za

inte

reso

wan

ia ś

wia

dom

ości

mie

szkań-

ców

spr

awam

i gm

iny,

jej t

rady

cją,

inst

ytuc

jam

i ora

z w

zak

resie

pra

w i

obow

iązk

ów o

byw

atel

skic

h;•

popr

awa

este

tyki

gm

iny

(czy

ste

sąsie

dztw

o), w

tym

og

rani

czen

ie li

czby

dzi

kich

wys

ypisk

;•

wzr

ost w

rażl

iwoś

ci s

połe

czne

j na

prze

jaw

y na

rusz

a-ni

a pr

aw c

złow

iek,

zw

ierząt

i de

was

tacj

i śro

dow

iska

natu

raln

ego;

Dob

re sąs

iedz

two

jako

pod

sta-

wa

akty

wnośc

i lok

alne

j

• W

zros

t lic

zby

ilośc

i im

prez

o c

hara

kter

ze w

spól

noto

-w

ym o

raz

inte

grując

ych

społ

eczn

ość;

• w

yłon

ieni

e lid

erów

sub

loka

lnyc

h w

e w

szys

tkic

h sołe

-ct

wac

h, s

twor

zeni

e no

wyc

h or

gani

zacj

i poz

arzą

dow

ych

jako

form

akt

ywnośc

i lok

alne

j; •

pow

stan

ie n

owyc

h m

iejsc

„sp

otkań”

służa

cych

inte

-gr

acji

społ

eczn

ości

loka

lnej

, szc

zegó

lnie

w m

iejsc

ach,

po

zbaw

iony

ch c

entr

ów a

ktyw

nośc

i społe

czne

j.

Włą

czan

ie o

sób

zagr

ożon

ymw

yklu

czen

iem

społ e

czny

mwży

cie

społ

eczn

o-za

wod

owe

• O

bję c

ie d

ział

ania

mi p

rofi l

akty

czny

mi r

odzi

n za

groż

o-ny

ch p

atol

ogią

;•

obję

cie

działa

niam

i pro

fi lak

tycz

nym

i obs

zaró

w

gmin

nych

o z

wię

kszo

nym

ryzy

ku w

ystę

pow

ania

zja

wisk

pa

tolo

gicz

nych

;•

stw

orze

nie

war

unkó

w d

la u

sam

odzi

elni

ania

się

eko

-no

mic

zneg

o ro

dzin

o n

iskic

h do

chod

ach.

209

Ogr

anic

zeni

ezj

awis

k w

yklu

cze-

nia

społ

eczn

ego

i mar

gina

lizac

ji sp

ołec

znej

• Je

dnos

tki p

omoc

nicz

e sa

mor

ządu

tery

toria

lneg

o (s

ołec

twa)

,•

jedn

ostk

i zal

icza

ne d

o se

ktor

a fi n

an-

sów

pub

liczn

ych

w t

ym p

olic

ja, s

traż

poża

rna,

• or

gani

zacj

e po

zarząd

owe,

• je

dnos

tki s

amor

ządu

lub

jedn

ostk

i or-

gani

zacy

jne

wyk

onując

e za

dani

a gm

iny,

• pr

zeds

iębi

orst

wa,

w t

ym p

rzed

sięb

ior-

stw

a ek

onom

ii sp

ołec

znej

.

Zint

egro

wan

y sy

stem

wsp

ar-

cia

dla

osób

, rod

zin

i gru

p ni

e da

jący

ch s

obie

rad

y or

az

akty

wiz

acji

osób

wyk

lucz

onyc

h sp

ołec

znie

ora

z ic

h ro

dzin

• Zm

iana

sys

tem

u ud

ziel

ania

pom

ocy

społ

eczn

ej z

„uz

a-leżn

iają

cego

” na

„ak

tyw

izując

y”;

• st

wor

zeni

e sy

stem

u in

form

acji

o po

trze

bach

i fo

rmac

h po

moc

y dl

a os

ób w

yklu

czon

ych;

• po

praw

a w

arun

ków

życ

ia d

ziec

i i o

sób

z ro

dzin

pa

tolo

gicz

nych

;•

popr

awa

war

unkó

w ż

ycia

osó

b uz

ależ

nion

ych

po-

prze

z sy

stem

por

adni

ctw

a i p

omoc

y w

lecz

eniu

• pr

zeci

wdz

iała

nie

prze

moc

y do

mow

ej;

stw

orze

nie

ośro

dków

rea

dapt

acji

społ

eczn

o-za

wod

owej

osób

z w

yucz

oną

bezr

adnośc

ią i

osób

pod

lega

jący

chre

socj

aliz

acji.

Zwię

ksze

nie

pocz

ucia

bez

pie-

czeń

stw

a w

gm

inie

• w

zros

t w

ykry

wal

nośc

i spr

awcó

w d

robn

ych

prze

-stęp

stw

;•

zmni

ejsz

enie

prz

ejaw

ów w

anda

lizm

u na

ter

enie

gm

iny;

utw

orze

nie

Part

ners

twa

inst

ytuc

ji (p

olic

ja, służb

y so

cjal

-ne

, gru

py o

byw

atel

skie

itp.

) na

rze

cz z

wię

ksze

nia

bez-

piec

zeńs

twa

i prz

eciw

działa

nia

pato

logi

om s

połe

czny

m.

Wzr

ost

jakośc

iży

cia

mie

szkań-

ców

Wsp

iera

nie

wza

jem

nej p

omoc

y po

mię

dzy

obyw

atel

ami o

raz

prom

ocja

i w

spar

cie

dla

roz-

woj

u fo

rm e

kono

mii

społ

eczn

ejja

ko s

poso

bu n

a ro

zwią

zyw

a-ni

e pr

oble

mów

społe

czny

chi z

rów

now

ażon

y ro

zwój

loka

lny

• Ro

zwój

for

m s

amop

omoc

y są

sied

zkie

j i s

amoo

rgan

i-za

cji s

połe

czne

j, ja

ko s

poso

bu n

a po

leps

zeni

a ja

kośc

iży

cia

i int

egra

cję

mie

szkańc

ów;

• st

wor

zeni

e sy

stem

u za

chęt

i w

spar

cia

dla

prze

dsię

-bi

orst

w s

połe

czny

ch r

ealiz

ując

ych

waż

ne c

ele

społ

eczn

e;•

zwię

ksze

nie

pocz

ucia

wsp

ółuc

zest

nicz

enia

w ż

yciu

wsp

ólno

ty.

• Je

dnos

tki p

omoc

nicz

e sa

mor

ządu

tery

toria

lneg

o (s

ołec

twa)

,•

jedn

ostk

i zal

icza

ne d

o se

ktor

a fi n

an-

sów

pub

liczn

ych

w t

ym p

olic

ja, s

traż

poża

rna,

• or

gani

zacj

e po

zarząd

owe,

• je

dnos

tki s

amor

ządu

lub

jedn

ostk

i or-

gani

zacy

jne

wyk

onując

e za

dani

a gm

iny,

•

prze

dsię

bior

stw

a, w

tym

prz

edsięb

ior-

stw

a ek

onom

ii sp

ołec

znej

.

Wsp

arci

e dl

a gr

up w

rażl

iwyc

hsp

ołec

znyc

h (w

tym

m.in

. Ro

dzin

y –

mło

de, n

iepełn

e,w

ielo

letn

ie, n

iepełn

ospr

awni

,mło

dzież,

oso

by s

tars

ze)

oraz

ro

zsze

rzen

ie z

akre

su u

sług

społ

eczn

ych

wyr

ównu

jący

chsz

anse

roz

woj

owe

posz

czeg

ól-

nych

osó

b i g

rup

społ

eczn

ych

• ro

zsze

rzen

ie o

fert

y cz

asu

wol

nego

i op

ieki

nad

dz

iećm

i, ta

kże

o fo

rmy

wyk

orzy

stując

e um

ieję

tnoś

cii d

ośw

iadc

zeni

e os

ób s

tars

zych

dla

dob

ra w

spól

noty

;•

włą

czen

ie o

sób

niep

ełno

spra

wny

ch w

dzi

ałan

iach

pode

jmow

anyc

h pr

zez

inst

ytuc

je g

min

ne;

• zw

ięks

zeni

e of

erty

usł

ug d

la o

sób

nies

amod

ziel

nych

(s

tars

zych

, nie

pełn

ospr

awny

ch, c

hory

ch);

• w

spar

cie

rodz

in z

ogr

anic

zony

mi m

ożliw

ości

ami r

eali-

zow

ania

pod

staw

owyc

h fu

nkcj

i społe

czny

ch;

• ut

wor

zeni

e fu

ndus

zu s

type

ndia

lneg

o dl

a dz

ieci

i mło

-dz

ieży

– R

ówne

Sza

nse;

• ro

zsze

rzen

ie o

fert

y cz

asu

wol

nego

i ed

ukac

ji us

taw

icz-

nej,

takż

e o

form

y an

gażu

jące

mło

dzież

w d

ział

ania

na r

zecz

dob

ra w

spól

noty

.

210

Przedmiotem naszego zainteresowania jest wpływ społecznej aktywności społecznej na jakość życia członków społeczności lokalnej. Stąd też przyjrzymy się czy, a jeżeli tak, to w jakim zakresie realizowane w Lesznowoli inicjatywy przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb i rozwiązania problemów społecznych? A także czy ma to jakiś związek z działaniami samorządu gmin-nego?

Jednak generalnie, choć tego typu inicjatywy oddziałują na jakość życia w wielu obszarach, jak np. interwencja kryzysowa (OSP), sport i rekreacja, edukacja, potrzeby osób starszych, kulturalne, afi liacyjne, to okazuje się, że nie odgrywają one znaczącej roli w za-spokajaniu najważniejszych potrzeb i rozwiązywaniu problemów mieszkańców gminy Lesznowola. Co jest podyktowane wieloma czynnikami. Przede wszystkim tym, że w pierwszej kolejności zaj-mują się tym instytucje gminy. Po drugie, słabością tych inicjatyw, co potwierdza casus świetlic TPD, które zostały przejęte przez Gminę, ale także fakt, że zdecydowana większość tych inicjatyw jest realizowana przy pomocy wsparcia – fi nansowego, użyczenia pomieszczeń czy w innej postaci – Gminy. Warto w tym kontek-ście zasygnalizować ambiwalentny stosunek do instytucjonaliza-cji inicjatyw lokalnych. Tym niemniej są obszary, w których tego typu inicjatywy zdają się odgrywać znaczną rolę. Mamy tu na my-śli budowę infrastruktury technicznej w sołectwach249, zajęcia dla niepełnosprawnych dzieci, czy – w skali lokalnej – przedszko-la. Panelowy charakter badania umożliwił nam zaobserwowanie zmian, jakie dokonały się w obszarze identyfi kowanych proble-mów i potrzeb oraz działań i podmiotów działających na rzecz ich zaspokojenia czy rozwiązania. W tym kontekście wskazuje się na innowacyjną rolę oddolnej aktywności.

Wydaje się, że sprawna realizacja tych przedsięwzięć możliwa jest także dzięki zaangażowaniu lokalnych komitetów inwestycyj-nych.

211

I wreszcie wpływ interwencji zewnętrznej. Zrealizowane w ra-mach projektu „Partnerstwo” przedsięwzięcia możemy zestawić w Matrycy oddziaływań projektu, gdzie z jednej strony mamy „aktora”, na którego oddziałujemy, a z drugiej sferę jego funkcjo-nowania, którą modyfi kujemy, zaś w pola wpisujemy działania realizowane w ramach projektu (Tab. 17).

Tab. 17 Matryca oddziaływania projektu „Partnerstwo”250

Podmiot/Obszar Samorząd Przedsiębior-

stwaTrzeci Sektor

Wspól-noty

Grupy interesu

Standar-dy Procedura

Społeczna odpowiedzial-ność biznesu

Priory-tety Strategia

Zasoby Zewnętrzne (EFS)

Lokalne (samorząd, fi r-my), zewnętrz-ne (prywatne i publiczne)

Lokalne (samorząd,

fi rmy)

Zarzą-dzanie

Uspołecz-nienie Partycypacja Samoor-

ganizacjaSamoorga-

nizacja

Instytu-cje Zespół „Pracownia”

Stowa-rzyszenie „Dobra Wola”

Działa-nia

Reintegra-cja społecz-no-zawo-

dowa osób niepełno-sprawnych

Reintegracja społeczno-za-wodowa osób

niepełno-sprawnych

Banki czasu,

Festiwal Edukacji Globalnej

Reintegra-cja społecz-no-zawo-

dowa osób niepełno-sprawnych

Legenda:

Procedura – Procedura opracowania Strategii Integracji Społecznej

Strategia – Strategia Integracji Społecznej

Uspołecznienie/Partycypacja – włączenie przedstawicieli strony społecznej do prac nad opracowaniem Strategii

Zespół – Zespół ekspertów gminy Lesznowola ds. opracowania Strategii

EFS – Europejski Fundusz Społeczny

Charakter projektu powoduje, że to oddziaływanie jest skoncentro-wane na obszarze pomocy społecznej.

212

Na podstawie analizy powyższej matrycy możemy stwierdzić, że „Partnerstwo” odegrało istotną rolę w inicjowaniu i wspiera-niu ważnych – z punktu widzenia jakości życia – działań, choć z uwagi na różne ograniczenia, np. orientacja projektu, to od-działywanie miało ograniczony zakres. Jednak trzeba pamiętać o tym, że nie wszystkie z identyfi kowanych potrzeb i problemów mieszkańców są zaspokajane i rozwiązywane, niezależnie od wy-siłków lokalnych aktorów. Głównie z powodu ich niewydolności, choć czasem także dlatego, że nikt się nie zajmuje rozwiązaniem tych problemów.

Według Jerzego Drążkiewicza na społeczną aktywność lokalną współcześnie patrzy się 3-ech perspektyw: aksjologii politycz-nej, rozwoju lokalnego oraz zarządzania układem lokalnym. Nas, w kontekście powyższych rozważań, w najwyższym stop-niu interesuje ta druga, gdzie partycypacja społeczna wiązana jest „z takimi kategoriami, jak: mobilizacja społeczna, partner-stwo, łączenie zasobów, planowanie itp.” [Drążkiewicz 2002: 22]. W gminie Lesznowola znajdujemy sze reg przejawów wykorzy-stywania aktywności lokalnej właśnie jako instru mentu rozwoju lokalnego. Podstawowymi formami implementacji tego podejścia są „par tnerska współpraca z innymi po dmio tami społecznymi” oraz „współdziałanie z władzami lokalnymi” [Drążkiewicz 2002: 22]. Społeczna akty wno ść obywatelska została wkomponowana w procesy planowania stra te gicz nego na poziomie gminy, jednak ważniejsze – z tej perspektywy – wydaje się wykorzystanie mo bi li-zacji społecznej na potrzeby realizacji realizowanych przez Gmi-nę in we stycji w zakresie infrastruktury technicznej i społecznej, a w pewnym sensie także parafi alnych251. Perspektywa rozwoju lokalnego pozwala także określić znaczenie aktywności lokalnej jako elementu eko nomii społecznej. Na podstawie „Mapy aktyw-

Mamy tu na myśli m.in. komitety kanalizacyjne, zaangażowanie społeczności sołeckich w budowę boisk sporto wych, remont świe tlic, oczyszczenie stawu i społeczności parafi alnych w rozbudowę ko ścio ła.

213

ności” możemy stwierdzić, że naj peł niej realizowany jest model wspólnotowy w postaci samo or ga ni zacji, mobilizacji i wykorzy-stywania lokalnych zasobów.

Podsumowując ten aspekt badania musimy zaznaczyć, że jest to pierwsza próba zastosowania „Mapy” do badania związków pomiędzy aktywnością obywatelską a jakością życia, czy zjawiska ekonomizowania się lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. O ile ten pierwszy związek udało się nam w pewnym stopniu zidentyfi kować, to drugi słabo zaznacza się na naszej „Mapie”. W dużej mierze z powodu niedorozwoju tego typu przedsię-wzięć na terenie badanej gminy. Zaś, przetestowane tu, metoda i narzędzie wymagają dalszych prac nad ich rozwojem.

Wspólnoty in statu nascendi

Ostatnim elementem podsumowania stanowi weryfi kacja uzy-skanych w badaniu celów poznawczych polegających na wy-znaczeniu typu lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, które opisujemy przy użyciu kategorii aksjologicznych, politycznych, ekonomicznych i mobilizacji społecznej, a także uwzględniamy następujące aspekty: przywództwo lokalne, partycypacja spo-łeczna, ład społeczny i relacje wewnątrz społeczności252.

Jak już zauważyliśmy gmina Lesznowola charakteryzuje się nie-jednorodnością, także z uwagi na typ lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Wyróżniliśmy przynajmniej dwa – w pewnym stopniu – opozycyjne typy – wspólnotę i stowarzyszenie. Ten pierwszy charakterystyczny dla społeczności obszaru „Południo-wy-zachód”, a mniejszym stopniu – z uwagi na niższy poziom aktywności – także „Centrum”, zaś ten drugi, dla społeczności obszaru „Wschód” i – z mniejszym natężeniem – także dla ob- Por. rozdział „Koncepcja”.

214

szaru „Zachód”. Ufundowane na nieco odmiennych podstawach i manifestujące się w nieco innych, choć podobnych, formach zorganizowanej społecznej aktywności obywatelskiej. Ten pierw-szy typ znajduje swoje odzwierciedlenie w działalności Świetlicy środowiskowej w Wólce Kosowskiej, zaś ten drugi w działalno-ści Stowarzyszenia „Dobra Wola”. Wszystkie istotne różnice pomiędzy tymi podmiotami, jak: rodowód (długie trwanie ver-sus nowopowstała), cel (zaspokojenie potrzeb wspólnoty ver-sus zaspokojenie potrzeb partykularnych), przedmiot działania (różne potrzeby – np. afi liacji, kulturalne i problemy społeczne – np. niepełnosprawność, wykluczenie społeczne), zasięg dzia-łania (sołecki – gminny), typ uczestników (homo versus hete-rogeniczny), źródła zasobów (endo versus egzogenne), zdają się dosyć dobrze oddawać różnice pomiędzy tymi dwoma typami lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Jednak nie jest to jedy-ny wymiar zróżnicowania. Pozostałe cechy różnicujące zidenty-fi kowane typy zbierzemy w tabeli 18.

215

Tab. 18 Cechy różnicujące zidentyfi kowane typy lokalnych społeczeństw oby-watelskich w gminie Lesznowola

Atrybut Wspólnota Stowarzyszenie

Stosunek do miejsca253 Wartości tubylcze Wartości nomadyczne

Fundament lokalnego społeczeństwa

obywatelskiego254

Kapitał społeczny jako atrybut zbiorowości

(struktury społecznej)

Kapitał społeczny jako atrybut jednostki

Orientacje na … (za-chowania wyborcze)255 Małą ojczyznę Ojczyznę ideologiczną

Relacje wewnątrz lokalnego społeczeń-stwa obywatelskiego

Integracja społecz-ności Anomia społeczna256

Sposób uczestnictwa w życiu publicznym257

Tradycyjne (pośrednie) kanały artykulacji

Bezpośrednie interwen-cje w Urzędzie Gminy

Orientacja społecznej aktywności

obywatelskiej258

Wzma cnia nie war to ści wspólno to wych259 Ro zwó j jednostek

Typ aktorów społecznej aktywności

obywatelskiej260

Zmobilizowana wspólnota

Stowarzyszenie obywatelskie

Przedsiębiorczość indy-widualna261

Podejmowanie zatrudnienia

Samozatrudnienie i tworzenie miejsc pracy

Stosunek do struktury wyższego rzędu262

Afi rmujący i wspiera-jący

Krytyczny i roszczeniowy

216

253253, 254254, 255255. 256256, 257257, 258258, 259259,

Koncepcją wartości tubylczych i nomadycznych posługujemy się za Aleksandrem Wallisem, dla którego ten pierwszy zespół „polega na traktowaniu wybranych przestrzeni – miejsca urodzenia i wychowa-nia, pracy zawodowej i środowiska zamieszkania – jako wartości au-tonomicznych i cennych w kategoriach emocjonalnych, kulturowych i społecznych. (…) Drugi zespół wartości pociąga za sobą traktowanie wszelkich przestrzeni instrumentalnie i pragmatycznie, wyłącznie jako środka do osiągania poszczególnych celów – zawodowych, rodzinnych, rozrywkowych.” [Wallis : ]. Przeciwstawiamy dwie koncepcje kapitału społecznego – Colema-na, dla którego jego istotą są zaufanie, normy i powiązania z koncepcją Putnama, dla którego ważne jest członkostwo w dobrowolnych stowa-rzyszeniach [Zob. Kiersztyn ]. Zob. rozdział „Aktywność polityczna” Według Michaela Woolcocka anomią cechują się grupy, w których jednostki są słabo zakorzenione w społeczności, a równocześnie legi-tymują się wysokim poziomem autonomii przybierającym postać sze-roko rozbudowanych sieci powiązań pozagrupowych [Zarycki : ]. Zob. także rozdział „Procesy i czynniki”, podrozdział „Zmiana w społeczności lokalnej”, gdzie mówi się o tym, że „Nowi mieszkańcy nie szukają wspólnoty, ale spokoju (od ciężkiego życia zawodowego), chcą mieszkać we własnych domach, a nie w gminie Lesznowola.” Mamy tu na myśli dwa, nie do końca tożsame, procesy: party-cypację społeczna oraz artykułowanie potrzeb społecznych. Możemy stwierdzić, że w Lesznowoli funkcjonuje tradycyjnie umocowany sy-stem artykułowania interesów przez mieszkańców i ich grupy. Służą temu takie instytucje, jak zebranie wiejskie, w których często uczestni-czą przedstawiciele władz - w tym osobiście Pani Wójt - sołtys i rada sołecka oraz dyżury Wójta Gminy. Dobrą ilustracją tego rozróżnienia są dwa - podobne na pierwszy rzut oka, jednak różniące się co do celu i motywacji - typy inicjatyw: wspólnotowe akcje sprzątania lasu i stowarzyszeniowe akcje „Sprząta-nia Świata”. Te pierwsze lokalne i partykularne, zaś te drugie globalne i uniwersalne. Orientacja na wartości wspólnotowe charakteryzuje te wspólno-

217

260260, 261261, 262262

ty sołeckie, które podejmują wysiłki mające na celu niedopuszczenie do zaprzepaszczenia dotychczasowego dorobku lokalnej społeczności w zakresie kultywowania tradycji aktywności lokalnej (np. wspieranie sołeckich akcji sprzątających wieńczonych ogniskiem), wytworzonej przez nią infrastrukturę społeczną. Zob. rozdział „Mapa społecznej aktywności”, podrozdział „Lokalna aktywność w obszarach”. Musimy pamiętać, że ani w jednym, ani w drugim przypadku nie mamy do czynienia z czystymi typami wyróżnionymi przez Herbsta [Herbst : -]. Jednak wydaje się, że częściej mamy do czynie-nia z sytuacją, kiedy organizacje – niezależnie od formalnego statusu - odwołują się do wspólnoty jako zasobu uczestników oraz adresatów podejmowanych inicjatyw. Wskaźnikiem jest zróżnicowana liczba fi rm rejestrowanych na obszarach zakwalifi kowanych do obu typów. Okazuje się, że fi rmy powstają w obszarach gwałtownego napływu ludności, a zatem nowi mieszkańcy, to osoby operatywne, o wysokim poziomie aktywizacji do działalności ekonomicznej, natomiast rdzenni mieszkańcy okazują się w tym zakresie mniej operatywni bądź dlatego, że prowadzą gospodar-stwa rolne, jak w północnej części gminy, bądź liczą na operatywność innych, którzy stworzą dla nich miejsca pracy, bądź w ogóle nie jest ak-tywna ekonomicznie (osoby bezrobotne). Jak widać, istniejące w Wólce Kosowskiej tzw. „chińskie centrum” nie jest czynnikiem mobilizującym mieszkańców do samodzielnej działalności ekonomicznej, natomiast może rodzić postawy ksenofobiczne. Zob. rozdział „Charakterystyka gminy”, podrozdział „Ekonomia lokalna”. Społeczności i władz Gminy Lesznowola. Wprowadzone cechy wydają się mocno upraszczające, jednak wielu badanych sygnalizowa-ło, że bardziej „buntownicze” wobec „porządków panujących w gminie” są sołectwa z nową ludnością. Zaś społeczności tradycyjne zdają się respektować ustalony w gminie „porządek dziobania”.

218

Musimy pamiętać, że zaprezentowany w powyższym zestawie-niu obraz zidentyfi kowanych w Lesznowoli typów lokalnego społeczeństwa obywatelskiego jest tylko jedną z wielu możli-wych do uchwycenia migawek i – jak dowodzą badania – oba typy przekształcają się dosyć dynamicznie, co potwierdzają, z jednej strony obserwowane zmiany postaw nowych mieszkań-ców, które następują wraz z ich zakorzenianiem się w środowisku zamieszkania, a z drugiej poszerzanie zinstytucjonalizowanych form społecznej aktywności w środowiskach o tradycyjnym mo-delu o lokalne sto warzyszenia obywatelskie. Czy jednak możemy twierdzić, że – jak się sugeruje – oba typy upodabniają się do sie-bie, czyli odwołując się do kategorii Herbsta mobilizacja wspól-noty przejawia się za pośrednictwem obywatelskich stowarzy-szeń? Tą kwestią zajmiemy się w ostatniej części tych rozważań.

Po identyfi kacji oraz scharakteryzowaniu typów lokalnego spo-łeczeństwa obywatelskiego na poziomie wyróżnionych przez nas obszarów kolej na przyjrzenie się temu fenomenowi na poziomie całej gminy. I choć trudno – co zresztą niejednokrotnie sygnali-zowali nasi respondenci – wskazać bezpośrednie związki pomię-dzy oddalonymi od siebie o wiele kilometrów społecznościami wioskowymi, to jednak z uwagi na szereg faktów, a mianowicie, że są one:

1) częścią składową jednej struktury administracyjnej (gmina):

2) poddawane oddziaływaniu jednej władzy samorządowej;

3) odbiorcami tych samych ofert służących zaspokajaniu po-trzeb i rozwiązywaniu problemów;

4) uczestnikiem rywalizacji o te same cenne zasoby;

5) i wreszcie, uczestnikami – choć w ograniczonym zakresie – codziennych interakcji, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że poziom wspólnot sołeckich nie jest jedynym, na którym wytwarza się lokalne społeczeństwo obywatelskie.

219

Możemy go zidentyfi kować także w skali społeczności gminnej. W tym przypadku wydaje się przybierać postać związku lokal-nych wspólnot i zrzeszeń so łe ckich czy parafi alnych o ró żnym stopniu zespolenia.

Charakteryzując gminne społeczeństwo obywatelskie odnie-siemy się do następujących aspektów: zasad ładu społecznego, poziomu i sposobów uczestnictwa w życiu publicznym, relacji wewnątrz społeczności, motywacji do społecznej aktywności, przywództwa oraz relacji władze-społeczeństwo obywatelskie263.

Najważniejszymi zasadami organizującymi ład społeczny w spo-łecznościach samorządowych wydają się zasady: pomocniczości, decentralizacji, partnerstwa publiczno-prywatnego i społecz-nego oraz zrównoważonego rozwoju. Na podstawie wyników przeprowadzonych badań możemy stwierdzić, że w Lesznowoli każda z nich znajduje zastosowanie. Zasadę pomocniczości naj-pełniej realizuje się poprzez współpracę gminy z sołectwami i in-stytucjami wspól noto wymi oraz trzeciego sektora. Współpraca z sołectwami i instytucjami wspól noto wymi opiera się na roz-wiązaniach o cha rakterze tra dy cyjnym, uformowanych w trakcie długiego trwania i współdziałania instytucji sa mo rzą du gminne-go i wspólnot, głęboko zakorzenionych w sposobie zarządzania gminą. Natomiast re lacje z trzecim se kto rem opierają się głównie na uregulowaniach normatywnych, ujętych w ramach „Ro czne go programu współpracy”. Celem współpracy Gminy z instytucja-mi obu ty pów jest inicjowanie i wspieranie różnorodnych form społecznej akty wno ści obywatelskiej, słu żących zaspokajaniu potrzeb wspól noty gminnej. Zasadę decentralizacji odnajduje-

Z uwagi na słabość lokalnego trzeciego sektora niezwykle intere-sująca w tym kontekście może okazać się analiza relacji władze gmi-ny-sołectwa, jako dominującego w badanej społeczności typu relacji władza-społeczeństwo obywatelskie.

220

my w przekazaniu przez władze Gminy sołectwom kompetencji do rozstrzygania niektórych problemów wewnątrz sołectw oraz wyposażeniu we własne środki budżetowe264, zaś za przejaw za-stosowania zasady zrównoważonego rozwoju możemy uznać uchwalenie dokumentów strategicznych obejmujących obszar całej gminy jako obowiązującego w Lesznowoli prawa miejsco-wego.

W ramach drugiego z wyróżnionych aspektów analizy odnie-siemy się do poziomu i sposobów uczestnictwa w życiu publicz-nym gminy, w tym w procesach decyzyjnych wraz z dostępnymi i wykorzystywanymi przez mieszkańców kanałami artykulacji potrzeb i interesów. Już na wstępie musimy zasygnalizować zja-wisko petryfi kacji lokalnej sceny politycznej, co jest w pewnej mierze wynikiem jej zmajoryzowania – począwszy od wyborów samorządowych w 2002 r. – przez komitet wyborczy związany z aktualnym układem władzy. W sferze zachowań obywatel-skich strony skutkuje to zmniejszeniem się liczby kandydatów, zaś pełnienie funkcji w organach władzy gminnej i sołeckiej lub poparcie ze strony władz gminny zwiększa szanse na reelek-cję lub elekcję265 i sprawia, że wymiana na składu Rady Gminy w wyniku wyborów jest ograniczona. Poziom społecznej ak-tywności obywatelskiej w gminie Lesznowola jest zróżnicowa-ny. Z łatwością identyfi kujemy enklawy – przestrzenne, form realizacji i podejmowanych problemów, aktywnych kategorii mieszkańców – z wysokim czy nawet bardzo wysokim jej na-tężeniem, jednak w skali gminy oceniana przez badanych jako nie najwyższa, z całymi połaciami bierności. Jak już wspomniano powyżej, identyfi kujemy w gminie nie tylko silne zróżnicowanie

Zob. budżet partycypacyjny w rozdziale „Procesy i czynniki”. Wyraźnie to zjawisko widać w obszarze „Południowy-zachód”. Zob. rozdział „Aktywność polityczna”.

221

natężenia aktywności, ale także jej typów266. Natomiast odnoś-nie sposobów i szans uczestnictwa w życiu publicznym może-my stwierdzić, że mieszkańcy mają większe możliwości udzia-łu w procesach decyzyjnych na poziomie sołectw niż gminy267. To w sołectwach znajduje faktyczne zastosowanie zasada par-tycypacji społecznej, gdzie przyjmuje postać spot kań wiej skich, walnych OSP, czy wreszcie wy ja zdowych se sji Rady Gminy268. Dzięki tym mechanizmom demo kra cji bezpośredniej możliwe jest zaró wno diagnozowanie potrzeb i problemów społecznych danej wspólnoty, poszukiwanie środków za rad czych, inicjowanie konkretnych przedsięwzięć, jak i sprawowanie kontroli działa-nia instytucji samo rzą du sołeckiego, ale i gminnego. Możemy mówić raczej o kontroli społecznej wy ko ny wanej przez lo kalną spo łe czność, niż o formalnie ustanowionym i realizowanym sy ste-mie monitorowania działalności instytu cji publicznych, pomimo tego, że takie mechanizmy zostały wpisane w „System Wdroże-

Wydaje się, że o zróżnicowaniu społeczności gminy pod względem tych dwu aspektów nie decydują, a przynajmniej nie w pierwszym rzę-dzie przyjmowane w większości podejść za istotne zmienne struktu-ralne społeczności, jak wykształcenie czy pozycja na skali zamożności, ale raczej zmienne kulturowe, jak zakorzenienie. Tego dowodzą, z jednej strony procedura budżetu partycypacyjne-go na poziomie sołectw, a z drugiej stosunkowo słabe uspołecznienie procesu opracowania „Strategii integracji” na poziomie gminy. Spotkania wiejskie organizowane są dwukrotnie w ciągu roku, a w niektórych sołectwach nawet częściej, w zależności od potrzeb, ważno-ści lokalnych spraw. W spotkaniach z zasady uczestniczą przedstawiciele władz Gminy, podobnie jak w walnych zebraniach członków niektórych lokalnych organizacji, np. OSP. Niestety nie posiadamy danych odnoś-nie frekwencji na tych spotkaniach czy walnych, które umożliwiłyby po-twierdzenie bądź falsyfi kację twierdzenia o znaczeniu tego typu instytu-cji dla funkcjonowania społeczności lokalnych. Wiemy, że w spotkaniu wiejskim jesienią r. w sołectwie Nowa Wola uczestniczyło około osób, a sołectwo liczy prawie mieszkańców.

222

nia Strategii Integracji Społecznej”269. Włączając do tej analizy wymiar motywacji do podejmowania społecznej aktywności i po stwierdzeniu, że w tym wymiarze przeważa orientacja na do-bro jednostki nad orientacją na dobro wspólne oraz na rozwój nad orientacją na wartości270, możemy wnioskować, iż w gminnym społeczeństwie obywatelskim mamy do czynienia ze zderzeniem stowarzyszenia obywatelskiego ze zmobilizowaną wspólnotą.

I w końcu relacje wewnątrz wspólnoty. Do analizy tego aspektu włączymy również kwestie przywództwa lokalnego oraz relacji władza-społeczeństwo obywatelskie.

Kiedy przyglądamy się stanowi relacji wewnątrz wspólnoty na pierwszy plan wysuwają się zidentyfi kowane w trakcie ba-dania napięcia pomiędzy ludnością zasiedziałą, autochtoniczną a napływową, w szczególności ksenofobiczne postawy wobec ludności pochodzenia azjatyckiego osiedlających się w niektó-rych sołectwach i prowadzących tam działalność gospodarczą. Na drugim planie pojawiają się wyspy aktywności społecznej i przypadki samopomocy sąsiedzkiej, ale także lokalne „spory o miedzę”. Jednak sygnalizuje się zjawisko postępującej atomi-zacji społeczności lokalnej, co dobrze oddaje następująca wy-powiedź jednego z respondentów, że „W Lesznowoli to chyba każdy żyje we własnym domu”. Zobaczmy zatem, jak – w świetle

Jak czytamy w tym dokumencie „Dla wdrożenia Strategii Integracji i Rozwiązywania Problemów Społecznych przewiduje się: . Powoła-nie przez urząd gminy zespołu monitorującego złożonego z przedsta-wicieli rady, administracji i inicjatyw społecznych (…). . Włączenie zespołu monitorującego w prace nad głównymi problemami związa-nymi z celami strategii m.in. z dokumentami typu roczny program współpracy z organizacjami pozarządowymi, program profi laktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych i program przeciwdziałania narkomanii.” [„Strategia”]. Zob. rozdział „Mapa aktywności”.

223

zarysowanych tu relacji wewnątrz społeczności – przedstawiają się, niezwykle ważne dla formowania się społeczeństwa obywa-telskiego na poziomie gminny, kwestie przywództwa oraz relacji władze-społeczeństwo obywatelskie? Zasadniczo na podstawie badań możemy wyróżnić dwa typy relacji władza-społeczeństwo obywatelskie w gminie Lesznowola:

1) pionowe działanie władz i jednostek organizacyjnych Gmi-ny przybierające postać animowania, wspierania, a często także współrealizacji inicjatyw odnotowanych na „Mapie aktywności” oraz

2) poziome działanie instytucji sołeckich przybierające po-stać bezpośredniej partycypacji, wspierania i bezpośredniej realizacji inicjatyw.

Zresztą, polityka władz Gminy wobec organizacji pozarządo-wych w zasadzie w niczym nie przypomina pra ktyki stosowanej w miastach, szczególnie w ośro dkach wielkomiejskich. Raczej mamy tu do czy nie nia z aktywizacją do samoorganizacji, niż zle ca niem zadań. Tym niemniej możemy mówić o partnerstwie przejawiającym się poprzez inspirowanie wspólnot i grup społe-cz nych do działania, udzielanie im wszechstronnego wsparcia oraz reagowanie na zgła sza ne potrzeby, z równocześnie słabo zaznaczającym się paternalizmem, swoistą opie kuńczością nad lokalnymi inicjatywami, poprzez rozpinanie nad nimi – w razie potrzeby – ochronnego parasola. Z taką właśnie sytuacją mie-liśmy do czynienia w przypadku przejęcia przez administrację gminną świetlic socjoterapeutycznych od przeżywającego prob-lemy TPD. Taki typ relacji pomiędzy tymi sektorami zdaje się być efektem liderskiego mo de lu zarówno zarządzania Gminą271, jak i aktywności lokalnej, tzn. podejmowania działań przez te społeczności, gdzie tradycje lokalnej aktywności spotykają się z rzutkimi liderami, co dosyć do brze ilustruje sytuacja w Stefa-

Z pierwszoplanową rolą Wójt Gminy. Por. rozdział „Czynniki i procesy”, podrozdział „Społeczność lokalna w działaniu”.

224

nowie, Łazach II, Nowej Woli, gdzie po wyborze nowego sołtysa społeczności te wy dają się oży wiać.

Panelowy charakter badania pozwala zaobserwować zmiany spo-łecznej aktywności obywatelskiej, zarówno w skali całej gminy, jak i w poszczególnych sołectwach. I choć nie jesteśmy w stanie zaprezentować jednego, obowiązującego na obszarze całej gmi-ny, obrazu tych zmian, to możemy wskazać aspekty aktywno-ści w największym stopniu poddawane tym zmianom. Są nimi m.in.: natężenie, formy, przedmiot, motywacje, aktorzy i miejsca, w których jest ona realizowana. Ponadto zauważamy, że zmianie ulega również aktywność polityczna mieszkańców gminy Lesz-nowola, szczególnie bierny i czynny udział w wyborach lokalnych. I wreszcie relacje pomiędzy władzami Gminy a społeczeństwem obywatelskim, a w konsekwencji typ gminnego i lokalnego spo-łeczeństwa obywatelskiego. Obserwowane tu przeobrażenia mo-żemy odnieść do hipotez odnośnie przemian więzi społecznych zachodzących współcześnie w społecznościach lokalnych, gdzie mówi się o:

1) zaniku społeczności (community lost),

2 transformacji (przetrwania) społeczności (community sa-

ved) oraz

3) uwolnieniu od terytorium (community liberated) [Starosta 2002].

Wydaje się, że w Lesznowoli mamy do czynienia z zachodze-niem procesów opisywanych przez wszystkie z przywołanych powyżej hipotez. Obserwujemy – w obszarach nowego osadni-ctwa – zjawisko utraty znaczenia przez terytorium i powstawania zatomizowanego społeczeństwa mas potwierdzającego hipotezę pierwszą. W sołectwach z tradycyjnym wzorem społecznej ak-tywności obywatelskiej terytorium pozostaje ważnym elemen-tem więzi społecznych, co umożliwia transformację „dominują-

225

cego typu więzi z nieformalnych typowych dla grup pierwotnych na sformalizowane charakteryzujące stowarzyszenia i organiza-cje formalne” [Starosta 2002]. I wreszcie, w niektórych obszarach nowego osadnictwa272, gdzie choć związek z terytorium nie od-grywa większego znaczenia, to więzi wspólnotowe nie tylko za-nikają, ale wręcz przeciwnie, dochodzi do ich powstania273.

Podsumowując analizę „Mapy społecznej aktywności obywatel-skiej w Lesznowoli” posłużymy się tezą Francisa Fukuyamy [Fu-kuyama 1997] o determinującym wpływie czynników kulturo-wych, w tym kapitału zaufania w jaki wyposażeni są członkowie danej społeczność lokalnej, na sposób zorganizowania podsta-wowych relacji pomiędzy najważniejszymi aktorami tej zbioro-wości. W celu zilustrowania tej tezy przywołamy charakterysty-ki zdecydowanie odmiennych typów relacji zidentyfi kowanych w Lesznowoli: tradycyjnych w obszarze „Południowy-zachód” i nowoczesnych w obszarze „Wschód”. O tym pierwszym „Ja sobie współpracę z tutejszą społecznością bardzo wysoko cenię, dlatego, że tu jest absolutnie wy ciągnięta ręka, jest odpowiedź, jest chęć współpracy, jest chęć pomocy, są wła śnie instytucje ty pu Koła Gospodyń Wiejskich, typu Ocho tni cza Straż Pożarna, gdzie absolutnie to są takie bez słów po rozumienia, gdzie to wszystko

Na podstawie opinii respondentów możemy stwierdzić, że chodzi o sołectwa, które zostały zasiedlone już przed kilku laty, na począt-ku nowego wieku, co pozwoliło – przynajmniej części mieszkańcom – związać się z nimi. Także – na co również wskazują respondenci – dzięki związkom instytucjonalnym, np. założenie fi rmy, czy pójście dziecka do miejscowej szkoły. Twierdzi się, że tego typu społeczności lokalne zamieniają się w spo-łeczności personalne [Starosta ]. W naszym przypadku odbywa się to poprzez m.in. budowanie reprezentacji we władzach sołeckich czy gminnych, czy powstawanie internetowych forów dyskusyjnych i stron internetowych poświęconych problemom tych społeczności.

226

bardzo ła dnie funkcjonuje... te akcje, które prowadzimy... i też im bar dziej na Zachód, tym bardziej działa, bo np. Wo la Mro-kowska po sprzątaniu terenu, skrzyknięciu się, wspólnie, jako sołectwo, zrobiła ognisko, było pie czenie kiełbasek i wszyscy się integrowali, i tzw. starzy i tzw. nowi... i tak jest jakiś taki pozy-tywny duch i myślę, że to należy pielęgnować, w ta kim kierunku iść, żeby te lokalne społeczności się właśnie sca lały, myślę, że bar-dziej w grani cach... bo to jest jakieś takie bardziej realne... w gra-nicach sołectw...” Zaś o tym drugim, „(...) sły sza łam taką opinię, że ta część gminy, gdzie jest Nowa Iwiczna, to jest bar dzo cięż-ka... to jest bar dzo ciężki kawałek terenu gminy, bardzo trudny do współpracy, kontro wer syj ny, sprawiający wiele kłopotów. To jest opinia różnych osób i szczególnie jakby powodem tego, że ta-ka jest opinia o tym śro dowisku jest to, że właśnie tam jest taka grupa ludzi, którzy bardzo wysoko wy kształconych, któ rzy pró-bują zrobić rewolucję... z gminą... na siłę nie wiem, wprowadzić, zmienić, coś tam...(...)”.274

Obserwowane przeobrażenia mogą wskazywać, że – z pewnością na poziomie całej gminy, ale także w wielu sołectwach – mamy do czynienia ze wspólnotą będącą w procesie stawania. Co dosyć dobrze oddaje następująca wypowiedź jednego z respondentów, który twierdzi, że „wspólnota [sołecka i gminna] się bardzo po-wolutku kształtuje, bardzo często w opozycji do nowych [miesz-kańców]”, że choć „brakuje relacji ulica z ulicą, ta wspólnota może powstanie”. Czemu sprzyja zaangażowanie się w różnorodne działania wykraczające poza sprawy rodzinne czy zawodowe, bo jak dalej twierdzi, „Gdybym się nie zajął organizacjami po-zarządowymi, niepełnosprawnością nie miałbym kontaktu z au-tochtonami.” Jednak w zależności od rodzaju potrzeby lub prob-lemu potrzeba innej formy Jak stwierdził jeden z uczestników

Obie wypowiedzi pochodzą z fokusów przeprowadzonych w pierw-szym etapie badania.

227

fokusów „(...) do więzi sąsiedzkich, z sąsiadem przez płot, nie jest mi potrzebna żadna in sty tu cja... natomiast do moich więzi np. z rodzicami osób po dobnych do mo je go syna jest mi konie-cz na instytucja i to w moim dobrze pojętym interesie rozsądnie jest żebym przy czy nił się do jej roz pę du (…). A są pewne rzeczy, które już przy najmniej u nas zde cy dowanie prze kra czają kom-petencje sołectwa, ponieważ, (…) granice admi nistracyjne mię-dzy My sia dłem, Nową Iwiczną... są tak naprawdę, (…) liniami na mapie, na to miast [podziałów nie tworzą] in te re sy poszcze-gólnych sąsiadów... Bo pewne interesy mamy po prostu wspólne, na tomiast wydaje mi się, że tą właściwą, a z punktu widzenia zaspokajania potrzeb społecznych wręcz ko nieczną jest two rze-nie więzi na poziomie gminy.”

Bogusław Jasiński

Glosa do „Mapy społecznej aktywności obywatel-skiej w gminie Lesznowola”

Kilka uwag metodologiczno-fi lozofi cznych

Przedstawiony materiał z badań o powyższym tytule oce-niam – co już na wstępie chciałbym zaznaczyć – jedno-znacznie pozytywnie. O takim właśnie moim stanowisku

przesądza niewątpliwie waga podejmowanej problematyki, która w oczywisty sposób przekracza granice swego przedmiotu, okre-ślonego zakresem podjętej problematyki. Wszak chodzi o rzecz fundamentalną dla społeczeństw nowoczesnej Europy i chyba dla całej współczesnej cywilizacji ufundowanej na wzorcach de-mokracji i racjonalizmu zachodniego: co to znaczy być sobą i u siebie? I jak być? Albo też – w wersji ufi lozofi cznionej – jakie są znamiona dziś, tzn. w czasach niewątpliwej globalizacji i ca-łej rewolucji komunikacyjnej związanej z ekspansją internetu, upodmiotowienia człowieka? Bo jesteśmy już po dramatycz-nych pytaniach Heideggera dotyczących przyszłości cywilizacji miażdżonej w młynach dwóch totalitaryzmów: zachodniego konsumpcjonizmu, wspartego stechnicyzowaniem całego życia, i wschodniego, czysto politycznego. W obu żarna zmieliły jed-nostkę i każdą niezależną osobowość. Stąd ta Heideggerowska rozpacz, trwoga i lęk podszyte mrocznym egzystencjalizmem.

230

Ale to już minęło i mimo wszystko życie potoczyło się dalej. Do-kąd? Aby jednak nie wpadać już na wstępie w nazbyt poważne (fi lozofi cznie) i niewątpliwie zbyt ogólne tony, przypomnę tylko, że podobnym nastrojom, aczkolwiek nie zawsze w poprawny in-telektualnie sposób, dawał już wyraz także nasz Witkacy, skry-wając pod maską błazna okrutnie bolesny grymas twarzy.

Ale oto mamy Lesznowolę, taką sobie gminę, taką samą i jed-nocześnie inną od innych, i pokaźną pracę na kilkadziesiąt pra-cowicie zapełnionych stron badaniami terenowymi, jako żywo empirycznymi, które mają odpowiedzieć na pytanie, czy ludzie tu mieszkający są właśnie przedmiotem czy podmiotem rządzenia (czyli władzy)? Czy noszą w sobie głos czynienia – jak powiadał Dante bodajże – sponte sua, czyli sami z siebie, czy też przeciwnie, są na niego głusi, bo jego nigdy nie usłyszeli? I tu – na co liczę – kończy się fi lozofi a, a zaczynają fakty, ujęte w tabele wyników badań. Kto może odpowiedzialnie powiedzieć, że to mało waż-ne? Pytanie tylko pozostaje jedno: czy właściwie zdefi niowano przedmiot badania i czy do jego eksploracji wybrano właściwą metodę? A ponadto, czy badanie tak pojęte czyni zadość meto-dologicznemu postulatowi zupełności, czyli wyczerpania swego zakresu?

Referowanie mojej glosy powierzam porządkowi lektury same-go tekstu obrazującego owe badania, a zatem zaczynam od kon-cepcji samej pracy a potem przejdę do etapu pierwszego, czyli ostatnich miesięcy roku 2005, dalej do analogicznych miesięcy roku 2007 i na koniec pozwolę sobie na podsumowania i refl ek-sje naprawdę ogólne.

Podstawową kategorią teoretyczną organizującą same badania gminy stało się pojęcie „mapy”. Pomijając wyjątkowo nieszczęśli-we językowo sformułowanie (ale co by tu wymyśleć na to miejsce innego?), trzeba oddać jednak trafność i sens tego pojęcia. Au-torzy wprowadzają pewną modyfi kację rozumienia owej „mapy”

231

(wiadomo: opisanej dość bogato w literaturze socjologicznej): chcą badać działania, a nie instytucje, a także pokazać prze-strzenny rozkład aktywności obywatelskiej w gminie. Słusznie: to, co na północy wcale nie musi być takie same, jak na południu, w centrum, czy też na zachodzie lub wschodzie. I na tę okolicz-ność wprowadzają cztery obszary analityczne gminy Lesznowola, mniej więcej tylko pokrywające się z kierunkami geografi cznymi. I to jest dobre, bo jakoś trzeba zdefi niować i ustrukturalizować sam przedmiot badań. Wreszcie daje to pole do porównań i wy-ciągania wniosków ogólnych, tyczących całej gminy.

Ten pierwszy etap, obejmujący okres ostatnich miesięcy roku 2005 zdaje się być bardziej analityczny i szczegółowy, niż drugi – wyżej już przytoczony. I też dobrze, bo baza empiryczna zo-stała zrobiona, matryca rozpisana, i teraz można tylko porów-nywać co się zmieniło od poprzedniego badania, a także – na co czekałem – snuć wnioski ogólniejsze, o które aż się przecież prosi. Tak to wygląda od strony całej konstrukcji całości. I po-mysł wydaje się być logicznie uzasadniony i jasny. Trochę gorzej jednak wypada przy realizacji szczegółowej, a mianowicie bra-kowało mi równie jasnego poprowadzenia całego wywodu (…), a szkoda, bo przecież zamysł całości podany już w nakreśleniu koncepcji na wstępie wydawał się być oczywisty i ciekawy. My-ślę jednak, że to tylko kwestia odpowiedniej redakcji i adiustacji merytorycznej tekstu.

Bardzo mi się spodobało używanie pojęcia „aktora” lokalnej sce-ny politycznej, samorządowej czy po prostu obywatelskiej. Szko-da tylko, nad czym ubolewam, że stało się to chyba trochę bez-refl eksyjnie, albowiem uczynienie z tego pojęcia ostrej kategorii badawczej i analitycznej mogłoby niewątpliwie wzbogacić cały dyskurs. Może nie od rzeczy byłoby po prostu wprost odwołać się do prac Ervinga Goff mana, a w szczególności „Th e Presen-tation of Self in Everyday Life” (to wcale nie szkodzi, że z lat

232

sześćdziesiątych ubiegłego wieku). To tam mówiło się o interak-cjonizmie symbolicznym w wymianie społecznej (nie tylko: jak Kowalska staje się wójtem, i jak wójtostwo samo wpływa na Ko-walską, ale także jak wójt rozmawia z plebanem, za którym stoi także jakaś społeczność, i dlatego rola ściera się z inną rolą, etc., i co z tego wynika dla samej społeczności gminnej). Nie wspo-mnę przy tym o konstruowaniu „modelu dramaturgicznego” c a ł o ś c i , i dalej: wizji jednostki rozdartej na fronton i kulisy. Nie są to jednak li tylko pobożne życzenia autora niniejszej glo-sy, bo skoro pada pojęcie („aktor”), to w takim razie należałoby konsekwentnie je wyeksploatować badawczo z pożytkiem chyba dla samego badania (zwłaszcza na etapie formułowania wnio-sków ogólnych). Tym bardziej, że autorzy wydają się być do tej kategorii przywiązani skoro wprowadzają nawet podziały: „akto-rzy” – „konsumenci” albo: „aktor-osoba” i „aktor-instytucja”.

Na etapie badania pierwszego okresu, tj. roku 2005, od razu rzuca się w oczy fakt, dla którego nie mogłem znaleźć żadnego przeko-nywującego mnie samego wytłumaczenia, a mianowicie owa ce-zura roku 2003, kiedy to frekwencja w wyborach powszechnych była tak wysoka, że przewyższała znacznie powiatową i krajową. Chętnie bym odpowiedział sobie na pytanie, co wtedy tak na-prawdę się stało w gminie Lesznowola? Obawiam się jednak, że prostych odpowiedzi tu nie ma, a na dodatek otwiera się chy-ba całkiem nowe pole badań.

Inną interesująca kwestią, która zaciekawiła mnie przy lekturze „Mapy społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Leszno-wola”, zwłaszcza przy analizie pierwszego etapu obejmującego końcówkę 2005 roku, był brak wyraźnego profi lu politycznego deklarowanego przez respondentów. Oznaczać to może, iż mimo wszystko, po pierwsze, interesy lokalne są wyraźniej artykuło-wane i wysuwane są na pierwszy plan w hierarchii możliwych preferencji, ale także – po drugie, że linie podziałów politycznych

233

bynajmniej nie idą wzdłuż przynależności do takiej lub innej partii politycznej, obecnej na scenie ogólnokrajowej, lecz niejako w poprzek tych podziałów. Zakorzenienie w dobrze pojętej lo-kalnej społeczności zdaje się być silniejsze – niczym przysłowio-wa koszula, która z istoty swej bliższa jest własnemu ciału. I spo-strzeżeniu temu bynajmniej nie przeszkadza to, że – co wynika niejako jasno z omawianych badań – coraz mniej w wyborach samorządowych odnotowano efemerycznych indywidualnych komitetów wyborczych, więcej zaś komitetów zbiorowych i par-tyjnych. Zapewne jest to efektem działania swoistej ekonomii wyborczej, mierzonej stosunkiem poniesionych nakładów do re-alnie osiągniętych celów. Jednocześnie obserwuje się charakte-rystyczną „etatyzację” samorządową, polegającą z jednej strony na wyłanianiu się lokalnych elit władzy, z drugiej zaś na utworze-niu „instytucji” „wiecznego radnego”. Myślę też, że zjawisk tych nie należy prosto wartościować, ponieważ jakiś interes społeczny zapewne wyrażają. I wreszcie sprawa, która również zaciekawia przy uważnej lekturze tego etapu badań, a mianowicie to, że sze-roko rozumiana prawica zazwyczaj wykazuje w naszej gminie większe zainteresowanie lokalnymi sprawami swej „małej ojczy-zny” niż opcja, nazwijmy to tak, lewicowa. I znowu chciałoby się postawić problem: czy wartości, z którymi zazwyczaj umow-nie nazywana prawica polityczna jest kojarzona, rzeczywiście w jakiś sposób przekładają się na ów lokalny patriotyzm, a jeśli tak, to j a k ? W takim razie dlaczego mamy niejako odwrotny proces w przypadku umownie nazywanej lewicy? No tak, ale to są już pytania nie do autorów omawianych badań.

Kolejna kwestia, która wyraźnie wynika z lektury „Mapy” i która na dodatek zostaje wzmocniona w drugim etapie badań – z roku 2007. A mianowicie całkiem jasno widać, iż w analizowanej spo-łeczności lokalnej stawia się silniejszy akcent raczej na „rozwój” jednostek niż na kultywowanie jakichś „wartości”. I znowu pew-

234

nie muszę powtórzyć to, co już wyżej zaznaczyłem: dochodzi tu do głosu swoisty utylitaryzm w życiowej strategii, a nie racje ideowe, konkret i to najlepiej jakoś mierzalny, a nie idea, choćby najwznioślejsza. Na tej samej zasadzie częściej mówi się „jed-nostka”, a nie „dobro wspólne”. Czy to jest przejaw jakiejś ogól-niejszej fi gury cywilizacyjnej? Czasu, a może miejsca, a może jeszcze czegoś, o czym nie mam pojęcia? A może jeszcze prościej – to jest po prostu zmierzch w ogóle aksjologii jakiejkolwiek. Zwłaszcza tej, która bywała przesłanką podejmowania działań w teatrze życia społecznego. Nie dziwi mnie zatem potwierdzona w badaniach stosunkowo nikła (jak można by oczekiwać) aktyw-ność takiej instytucji społecznego bytowania jaką jest miejscowa parafi a. Tylko co jest przyczyną, a co skutkiem? Oto pytanie…

Ta wyraźna przewaga myślenia utylitarnego nad abstrakcyj-no-ogólnym w społecznym życiu gminy Lesznowola w sposób oczywisty wyznacza taki oto szlak preferencji (dobrze pokaza-ny w analizowanych badaniach): rozwój jednostek – edukacja – właśnie jednostka, a nie dobro wspólne – swoisty konkret spo-łeczny, powiązany rzecz jasna z lokalną „ojczyzną”, a nie interes narodowy defi niowany przy pomocy wielkich kwantyfi katorów. To bardzo ważne spostrzeżenie i gdyby potwierdzało się w ba-daniach innych społeczności lokalnych, to mamy do czynienia ze zjawiskiem wartym pióra uważnego fi lozofa, a nie tylko socjo-loga-empirysty. W tej perspektywie widać także kształt ogólnego pojęcia podmiotowości współczesnej. Oto mamy: uczestnictwo w życiu gminy na miarę własnych potrzeb i interesów, eduka-cja zorientowana na rozwój jednostek, bo to po prostu może się przydać, a nie rozważanie o aksjologii jako takiej, dalej: wspólno-ta jako zbiór krzyżujących się interesów i preferencji jednostek, a nie jako pole ujawniania się czy też kreowania wartości cał-kiem ogólnych, wtórnie dopiero zakorzenionych w życiu gminy. To wszystko wydaje się być oczywiste i tylko w nazbyt teoretycz-

235

nym umyśle fi lozofa mogło się wydawać inaczej. Najogólniejsze fi gury życia społecznego (wartości, kształt uczestnictwa w życiu, forma ładu międzyludzkiego zwana ustrojem, pojęcie demokra-cji etc.), wyrastają z konkretnych faktów i nader konkretnych przejawów zachowań jednostkowych stanowiąc ich uogólnie-nie, a nie na odwrót: pojęcie i wartość nie kreują relacji pomię-dzy wójtem a plebanem, czy też Kowalską a Nowakiem, a jeśli już to raczej wtórnie, a nie pierwotnie. Zdaje się, że dyskusja wo-kół tych problemów przypomina rozważanie na temat: od czego rozpoczynamy budowę domu – od fundamentów, czy od dymu z komina? I właśnie czytając uważnie badania nad społecznoś-cią w gminie Lesznowola, uświadomiłem sobie oczywistość tych twierdzeń.

Ostatnim problemem, który zwrócił moją uwagę przy lekturze badań społeczności Lesznowoli i to już przy analizie ich pierw-szego etapu, tj. z roku 2005, było uwypuklenie podziału osoby publiczne – osoby niepubliczne, a także uczestnicy – zmobilizo-wani. Innymi słowy, czy funkcja społeczna artykułowana w takiej a nie innej roli „aktora” lokalnej sceny, wzmaga czy też osłabia siłę i motywację uczestniczenia w życiu gminy? Niestety, problem jest daleko poważniejszy, niż tylko wprowadzenie powyższych podziałów – a do tego tylko ograniczyli się autorzy recenzowa-nego opracowania. Obawiam się bowiem, że nie jest tak, iż samo tylko pełnienie określonej funkcji w życiu społecznym gminy sprawia, że dana jednostka jest bardziej aktywna od tych, którzy tych funkcji nie pełnią. Samo posiadanie instrumentu czy też społecznej legitymizacji do działania na rzecz dobra wspólne-go wcale jeszcze nie oznacza, że tak właśnie jest. Chyba były-by tu potrzebne dodatkowe kategorie analityczne warte w tym miejscu wprowadzenia – oczywiście fi lozof natychmiast zacząłby tu mówić o autentyczności i nieautentyczności życia, choć nie-stety w tym konkretnym przypadku niewiele by one pomogły (w

236

sensie analitycznym). Odsłonięcie tej perspektywy badań to chy-ba raczej zadanie na przyszłość, niewątpliwie warte podjęcia.

I wreszcie drugi etap badań społecznych w gminie Lesznowo-la – z okresu roku 2007. Jak już to wyżej zaznaczyłem jest on bardziej ogólny i dzięki temu umożliwił wprowadzenie nowych kategorii badawczych, jak na przykład budżet partycypacyjny. Czyli, innymi słowy, jak i czy w ogóle mogą mieszkańcy gminy decydować o rozdziale publicznych środków? A także, gdzie i w jakiej formie artykułuje się ta obywatelska wola w dysponowa-niu gminnymi pieniędzmi? To ważny wątek analizy, bo właśnie konkretny. I bardzo dobrze, że autorzy omawianego opracowa-nia poświęcili mu miejsce.

Jeszcze raz także jest tu dyskutowana problematyka „map spo-łecznych”, bo wszak mamy już materiał porównawczy z obu eta-pów badań. I to też jest dobrze, albowiem możemy formułować bezpiecznie (tzn. nie uciekając mimo woli w wygodne ogólniki i abstrakcyjne kategorie) wnioski i refl eksje głębsze. Oczywiście można by w tym miejscu dać upust temperamentowi fi lozofa społecznego, a może nawet antropologa. Na szczęście autorzy są odporni na te pokusy, bo przecież zachowują status badaczy terenowych. Oczywiście, byłoby pewnie nie od rzeczy spróbowa-nie tego typu dociekań, ale to chyba w innym miejscu i – przede wszystkim – mając już za sobą lekturę nie jednej „mapy” badań, ale może kilkunastu. A czy warto w ogóle? Tak warto, bo wte-dy zaczynamy mówić o programach społecznych i o prognozach cywilizacyjnych – dodatkowo jeszcze wspartych właśnie danymi empirycznymi.

I tu dopiero w końcówce całego materiału badawczego auto-rzy wprowadzają kategorię ekonomii społecznej, rzekłbym „na-brzmiałą” możliwymi znaczeniami teoretycznymi. Ba, kategorii, która sama w sobie jest już artykulacją określonego stanowiska fi lozofi cznego. Dopiero teraz też możemy mówić i o gospodarce

237

lokalnej, i o podziale społecznym, i o lokalnym społeczeństwie obywatelskim (formy i typy aktywności obywatelskiej). Rzecz jasna, wszystkie te pojęcia mogłyby stać się bohaterami osob-nych, ściśle „teoretycznych”, rozważań, ale to jest przecież mate-riał na osobną pracę.

Bogusław Jasiński - dr fi lozofi i, autor kilkunastu książek, z których

najważniejsze to: „Zagubiony ethos”, „Dwie fenomenologie - Hus-

serl i Heidegger”, „Leksykon fi lozofów współczesnych”, „Droga my-

śli”, „Tezy o ethosofi i”, ponadto zbioru opowiadań „Dalej, inaczej...”

oraz powieści „Życie i cierpienie młodego W.”. Członek licznych sto-

warzyszeń naukowych w kraju i za granicą, laureat m.in. nagrody

ministerialnej I-go stopnia, twórca teatralny zarówno jako reżyser

jak i dramaturg (absolwent Wydziału Reżyserii warszawskiej Aka-

demii Teatralnej. Żyje na uboczu.

Zbigniew Zagała

Lokalna aktywność obywatelska. Trzy dylematy i ich rozwiązanie

Wstęp

Społeczność lokalna jest obiektem socjologicznych docie-kań od ponad 100 lat275. W ramach tej tradycji badawczej, w ostatnich dekadach rozwinął się nurt koncentrujący

uwagę na lokalnych społecznościach obywatelskich. Podejmują-cy tę problematykę badacze usiłują odpowiadać między innymi na pytania dotyczące podmiotów tego poziomu rzeczywistości, ich powiązań, uwarunkowań ich aktywności i bierności, jej prze-jawów i manifestacji. Ważne są także odpowiedzi na pytania związane z funkcjami, jakie we współczesnych demokracjach pełnią społeczności lokalne, z zależnościami między aktywnością społeczną a sposobami radzenia sobie z wyzwaniami moderniza-cyjnymi, z korelacjami między natężeniem partycypacji obywa-telskiej a umiejętnościami wykorzystywania szans rozwojowych i redukowania różnorakich zagrożeń.

Autorzy raportu: Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola, wychodząc od pytania – czy, a jeżeli

tak, to w jakim stopniu, aktywność lokalnych społeczności wpływa,

Interesujący przegląd problematyki badawczej i podejmowanych w jej ramach badań zawierają prace: [ Jałowiecki et. al. ; Lewenstein ; Starosta ; Śmigielska ].

240

czy może nawet warunkuje jakość życia wspólnoty jako takiej oraz

tworzącego ją bogactwa grup i kategorii społecznych, czy wreszcie

jednostek?, podjęli się realizacji dwuetapowych badań, które w za-łożeniach miały osiągnąć dwa zasadnicze cele. Pierwszy – stwo-

rzyć fundament do efektywnej realizacji zamierzeń, jakie stawiało

sobie ruszające w 2005 roku „Partnerstwo”, czyli stworzenie przed-

siębiorstwa społecznego, zatrudniającego osoby z autyzmem oraz,

co z perspektywy badań ważniejsze, włączenie tegoż przedsiębior-

stwa w społeczność lokalną, w której powstało[...] Drugi – zaob-

serwowanie zmian, jakich doświadcza społeczność lokalna w okre-

sie realizacji projektu, w szczególności identyfi kacja oddziaływania

na ten proces interwencji zewnętrznej w postaci działań realizo-

wanych przez „Partnerstwo”. Innymi słowy, pierwszy etap badań miał udzielić odpowiedzi na pytania: jaka jest gmina, w której rozpoczyna się realizacja pewnego projektu, i w czym przejawia się aktywność jej mieszkańców oraz mniej lub bardziej zinstytu-cjonalizowanych podmiotów lokalnego świata. Drugi etap – po-myślany został jako podsumowanie wstępnych efektów realizo-wanego przedsięwzięcia i jego wpływu na społeczność lokalną.

Dążąc do osiągnięcia założonych celów, autorzy w kolejnych częściach swego raportu udzielają rozszerzonych odpowiedzi na następujące pytania:

• kto nas interesował jako podmiot aktywności?

• jakie działania były przedmiotem naszych zainteresowań?

• jakie były przyczyny owych działań, czym były one moty-wowane?

• w jaki sposób interesujące nas podmioty aktywności oraz podejmowane przez nie działania były rozlokowane w przestrzeni fi zycznej?

• jakie były powiązania między głównymi aktorami lokalnej sceny publicznej?

241

Punktem wyjścia do odpowiedzi na powyższe pytania i podstawą do analizy zjawisk i procesów z nimi związanych jest prezenta-cja szerokiego wachlarza danych obrazujących charakter objętej badaniami gminy.

Portret Lesznowoli

Z przedstawionych danych statystycznych wyłania się obraz gminy dość wyraźnie wewnętrznie zróżnicowanej. Owo zróżnicowanie znajduje swój wyraz w odmiennych

strukturach społeczno–zawodowych mieszkańców poszczegól-nych części gminy, w zróżnicowanym przebiegu procesów lud-nościowych, w odmiennych funkcjach różnych obszarów gminy, w nierównomiernym rozmieszczeniu instytucji infrastruktury społecznej. Obraz gminy uzupełnia zróżnicowanie ekonomiczne wyodrębnionych obszarów oraz dezintegrująca sieć dróg.

Dość duże znaczenie, jakie w charakterystyce gminy autorzy na-dali czynnikom ekonomicznym znajduje uzasadnienie w wyni-kach wielu badań dowodzących istnienia wyraźnej korelacji mię-dzy poziomem rozwoju gospodarczego a aktywnością społeczną mieszkańców danego obszaru [Zob. m.in. Bartkowski i Jasiń-ska–Kania 2002].

Wśród zestawu wszystkich zaprezentowanych przez autorów danych najbardziej doniosłe wydają się te, na podstawie których w gminie wyodrębnić można wsie, będące w ostatnich latach miejscem intensywnego osiedlania się nowych mieszkańców oraz te, w których skład społeczny nie uległ większym przeobra-żeniom. Znaczący udział ludności napływowej wśród miesz-kańców niektórych obszarów gminy (zwłaszcza jej wschodniej części) znajduje coraz wyraźniejsze odzwierciedlenie w różnych zjawiskach i procesach występujących na jej terenie, w tym mię-dzy innymi w sferze zachowań politycznych.

242

Obejmująca ostatnie kilkanaście lat analiza tej sfery jest dopeł-nieniem charakterystyki gminy. Wymiar ten pozwolił autorom na zaobserwowanie różnic frekwencji wyborczej oraz znacząco odmiennych typów orientacji i wyborów aksjologicznych.

Zestaw przytoczonych danych dobrze przybliża sytuację gminy i jej wewnętrzne zróżnicowanie. Nie oznacza to jednak, iż w za-rysowanym obrazie nie brakuje niektórych elementów. Pewnym zaskoczeniem jest dość pobieżne potraktowanie danych dotyczą-cych struktury wykształcenia mieszkańców całej gminy i poszcze-gólnych jej części. Autorzy raportu wprawdzie wskazują na wy-kształcenie, jako zmienną, którą należy uwzględnić rozpatrując specyfi kę lokalnego rynku pracy, a także frekwencję wyborczą i rozkład oddanych głosów, ale – jak się wydaje – nie poświęcają temu wymiarowi społecznego zróżnicowania dostatecznej uwagi. Dotyczy to także innych zmiennych strukturalnych. Taka sytua-cja trochę zaskakuje chociażby w kontekście często formułowa-nej tezy o stratyfi kacyjnym charakterze polskiego społeczeństwa obywatelskiego. Trudno jednoznacznie orzec – czy lesznowolskie społeczeństwo obywatelskie ma stratyfi kacyjny charakter. Auto-rzy badań nie odpowiadają na to pytanie wprost. W konkluzjach swych badań podkreślają, że ma charakter enklawowy, a jednym z przejawów owej enklawowości jest istnienie w gminie pewnych kategorii osób, które są wyraźnie bardziej aktywne od innych. Szkoda, że to spostrzeżenie nie skonfrontowane zostało z pyta-niem o usytuowanie w strukturze społecznej jednostek szczegól-nie aktywnych społecznie.

Innym, wartym – moim zdaniem – wprowadzenia do interesu-jącego portretu gminy, nakreślonego przez badaczy, elementem są wskaźniki: dominicantes i comunicantes, rejestrujące wielokrotne praktyki religijne mieszkańców gminy276. Jak się wydaje, wskaź-

Pierwszy z tych wskaźników określa stosunek liczby osób uczest-niczących w niedzielnej mszy świętej do liczby zobowiązanych (liczba ta jest wielkością powstałą na skutek pomniejszenia o % liczby kato-

243

niki te (lub inne mierzące siłę związków parafi an ze swoim koś-ciołem), zważywszy na rolę, jaką odgrywają parafi e w budowie lokalnego społeczeństwa obywatelskiego w gminie Lesznowola, byłyby bardzo przydatne w lepszym zrozumieniu, sygnalizowa-nych przez autorów raportu, różnic między parafi ami zlokalizo-wanymi na terenie gminy.

Warto także zastanowić się nad tym, czy do zestawu wskaźników opisujących społeczność lokalną nie włączyć danych dotyczących zjawisk dezorganizacji społecznej, w tym na przykład liczby po-pełnianych przestępstw277.

Jak już wspomniano, charakterystyka gminy stanowi punkt wyj-ścia do analizy zjawisk i procesów będących głównym przedmio-tem zainteresowania autorów badań. Ich diagnozie poświęcone zostały dwie obszerne części raportu. I chociaż o niektórych swych wyborach teoretycznych i metodologicznych autorzy pi-sali już wcześniej, to jednak dopiero najważniejsze części raportu pozwalają w pełni ocenić ich trafność. Umożliwiają one także odpowiedź na pytanie – w jaki sposób autorzy uporali się z trze-ma głównymi dylematami, przed którymi stoi każdy badacz lokalnych społeczności obywatelskich: defi nicyjnym, wyrażają-cym się w konieczności określenia przedmiotu zainteresowania, metodologicznym, znajdującym odzwierciedlenie w decyzjach dotyczących metod i technik badawczych oraz ideologicznym, oznaczającym konieczność dokonania rozstrzygnięć dotyczą-cych znaczenia uzyskanych rezultatów i ich oceny.

lików zamieszkujących obszar parafi i, czy diecezji). Drugi natomiast, wyraża stosunek liczby osób przystępujących do komunii świętej do liczby uczestniczących we mszy świętej. Problematykę wskaźników religijności podejmują między innymi: [Piwowarski ; Świątkie-wicz ]. Zob. uwagi Francisa Fukuyamy do sposobów badania kapitału spo-łecznego [Fukuyama ].

244

Trzy dylematy

Dokonując rozstrzygnięć w ramach pierwszego z dyle-matów, autorzy sprecyzowali zakres znaczeniowy ta-kich pojęć jak: lokalne społeczeństwo obywatelskie,

społeczna aktywność obywatelska (wyodrębniając dodatkowo jej przejawy i formy), czynne i bierne uczestnictwo oraz akto-rzy aktywności. Defi nicja ostatniego z pojęć uzupełniona została typologiami rodzajów aktorów oraz relacji, jakie mogą je łączyć. W raporcie znalazły się także nawiązania do koncepcji kapita-łu społecznego Roberta Putnama, ale pełnią one raczej funkcje ornamentacyjne, gdyż autorzy komentując wyniki swych badań odwołują się do niej w bardzo niewielkim zakresie.

Zaprezentowany zestaw kategorii pojęciowych stanowi dobre i wyczerpujące narzędzie opisu badanej rzeczywistości. Bardzo ważnym jego uzupełnieniem jest charakterystyka terminów wy-korzystywanych w podstawowym narzędziu badawczym, jakim jest mapa. Dokonując owej charakterystyki autorzy poddali ope-racjonalizacji cztery pojęcia: wartości, rozwój, dobro wspólne i dobro jednostki oraz opisali cztery obszary wyznaczone przez te zmienne: wartości wspólnotowe, rozwój wspólnoty, rozwój jednostek i integracja jednostek.

Wyjaśnienia i komentarze towarzyszące opisom są przekonują-ce. Podobnie jak w przypadku charakterystyki rodzajów relacji między podmiotami analizowanymi w społeczności lokalnej, autorzy wyraźnie podkreślili idealnotypologiczny charakter pro-ponowanego narzędzia, jakim jest mapa. O ile jednak typologię relacji opatrzyli zastrzeżeniami (i słusznie), to w rozszerzającym opisie mapy – takich komentarzy zabrakło. Tymczasem – wydają się one potrzebne. Po pierwsze, po to, by zwrócić uwagę na prob-lem nierzadkich trudności związanych z klasyfi kacją różnych działań do tych obszarów, których założone kryteria spełniają w największym stopniu, a po drugie – w tym celu, aby podkreślić,

245

iż analizowane przedsięwzięcia często przekraczają przyjęte po-działy i kryteria. Na przykład klasyfi kowane jako służące rozwo-jowi jednostek – przeglądy, konkursy i festiwale pełnią przecież także funkcje integracyjne, a służące integracji wspólnoty – im-prezy związane ze świętami państwowymi, mogą również służyć rozwojowi jednostek. I to warto było podkreślić w odautorskich komentarzach, których trochę brakuje zwłaszcza w kontekście znaczenia map w całym przedsięwzięciu badawczym. Warto do-dać, iż ich brak w niczym nie obniża wartości samego narzę-dzia, które jest interesującą propozycją konstruktu „nakładanego” na lokalną rzeczywistość, po to, by dostrzec jej specyfi kę.

Opisywane rozstrzygnięcia defi nicyjne znalazły odzwierciedle-nie w decyzjach wiążących się z dylematem metodologicznym. Joanna Kurczewska, dokonując przeglądu sposobów badania społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, podkreślając wielce uproszczony charakter swej rekapitulacji, wyodrębniła dwa pod-stawowe podejścia.

Pierwsze z nich to podejście imitujące koncepcje zachodnie, w myśl

których należy patrzeć na społeczeństwo obywatelskie w kategoriach

układów społecznych typu czysto zrzeszeniowego, z wyraźną domi-

nantą liberalno–ekonomiczną, i w kategoriach wieloaspektowych,

wielopoziomowych powiązań społeczeństwa obywatelskiego z pań-

stwem [...]. Łączy się ono ze stawianiem realnych enklaw tego społe-

czeństwa w Polsce na ławie oskarżonych za to, że nie pasują do za-

chodnich interpretacji.

Drugie – to podejście wywodzące się z polskiej tradycji politycznej,

wedle którego społeczeństwo obywatelskie jest społeczeństwem naro-

dowym, samoorganizujacym się poza sferą ofi cjalnej polityki. Cha-

rakter tego społeczeństwa bardziej przypomina wspólnotę aniżeli

zrzeszenie i może raczej zadowolić demokratę czy konserwatystę niż

liberała. Innymi słowy, jego charakter – wedle ujęć normatywnych

– może być oparty na organicznej współpracy i powinien zmierzać

do ideału wspólnotowości zakorzenionej w patriotyzmie lokalnym

246

i narodowym [...] To drugie podejście „nastawione” bardziej na re-

konstrukcję rodzimości aniżeli na uniwersalne (zachodnie) atrybuty

zwraca bardziej uwagę na terytorialność społeczeństwa obywatel-

skiego i możliwość jego występowania w postaci narodowego społe-

czeństwa obywatelskiego, regionalnego lub lokalnego. [Kurczewska 2000: 398-399].

Wyróżnione dwa typy podejść, to – swego rodzaju – bieguny wyznaczające całe spektrum możliwych stanowisk pośrednich. Jednym z nich jest podejście zastosowane przez autorów ba-dań. Wskutek swej wieloaspektowości bliższe jest ono drugiemu z wyróżnionych biegunów, o którym J. Kurczewska, uzupełniając przedstawioną powyżej charakterystykę, pisze: To podejście, w od-

różnieniu od pierwszego nastawionego na ujęcia generalizujące [...],

zachęca do ostrożności (i) w orzekaniu o istnieniu lub nieistnieniu

społeczeństwa obywatelskiego w Polsce; (ii) w określaniu jego słabości

lub siły społecznej, wewnętrznej lub w stosunkach z państwem i jego

instytucjami. Skłania do koncentracji nad złożonością konkretnych

struktur tego społeczeństwa, nad różnymi przejawami ich odrębno-

ści społecznych i aksjologicznych. Innymi słowy, mamy tu do czynie-

nia [...] z podejściem nastawionym na rekonstrukcję zakorzenionych

w określonej kulturze narodowej i regionalnej instytucji współdzia-

łania społecznego, ujawniającym i uzasadniającym specyfi kę treści

i form budowania dróg dochodzenia do dobra wspólnego. [Kurczew-ska 2000: 399-400].

Aby wydobyć złożoność i wielopostaciowość lokalnego społe-czeństwa obywatelskiego w Lesznowoli, autorzy, analizując za-równo dane pierwotne, jak i wtórne, posłużyli się bardzo bo-gatym instrumentarium metodologicznym. W trakcie badań przeprowadzono kwerendę prasy, dokumentów oraz stron inter-netowych, zrealizowano kilkadziesiąt wywiadów z ekspertami, a także zorganizowano kilka badań fokusowych.

Do pierwszego z wyróżnionych powyżej typów podejść zbliża, z kolei, omawiane badania charakter mapy aktywności społecz-

247

nej. Jej idea nawiązuje do pewnego typu badań kondycji spo-łeczeństwa obywatelskiego, których dobrym przykładem może być projekt – Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego [Indeks 2006]. Rzecz jasna, podobieństwo to dotyczy przede wszystkim ogól-nej idei, gdyż charakter danych, ich źródła, sposoby gromadze-nia i prezentacji są zupełnie odmienne od tych, które zostały wykorzystane przy konstrukcji lesznowolskich map. Podobnie jak w przypadku Indeksu, ich zestandaryzowana postać pozwala na prowadzenie badań porównawczych, co jest ich dużym atu-tem. Warto dodać, iż jednym z często powtarzanych zarzutów pod adresem monografi cznych badań społeczności lokalnych jest niedostatek danych ilościowych oraz brak narzędzi umożli-wiających realizację badań, których wyniki można byłoby ze sobą porównywać. Zaprezentowane w raporcie mapy przezwyciężają tę słabość.

Zasadnicze rozstrzygnięcia dylematu ideologicznego, z jakim musieli uporać się autorzy, zapadły w momencie wyboru defi ni-cji i metod badawczych. Ważna w tym kontekście, i słuszna, była decyzja dotycząca koncentracji bardziej na inicjatywach i przed-sięwzięciach, które autorzy uczynili podstawowymi jednost-kami analizy, niż na podmiotach aktywności. Często przecież w analizach kondycji społeczeństwa obywatelskiego jest inaczej. Wnioski dotyczące aktywności danej społeczności wysnuwane są na podstawie przeliczenia liczby podmiotów przypadających na liczbę mieszkańców. Autorzy także dokonują takich przeli-czeń, ale powstałe w ich wyniku wskaźniki pełnią w projekcie funkcje uzupełniające, a nie podstawowe.

W skład lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, oprócz tra-dycyjnie włączanych weń podmiotów, zaliczone zostały nie tyl-ko takie organizacje, jak jednostki ochotniczej straży pożarnej, czy koła gospodyń wiejskich, ale także organizacje przypara-fi alne, nieformalne podmioty działające przy domu kultury lub szkole oraz sołectwa. Autorzy zdecydowali się zatem na szeroką

248

defi nicję podmiotów tworzących lokalne społeczeństwo obywa-telskie. Można postawić mocną tezę, iż każdy inny wybór byłby gorszy. Trafność dokonanego – potwierdziły wyniki badań. Za-sadnicza część lokalnego społeczeństwa obywatelskiego, zwłasz-cza na obszarach wiejskich, tworzona jest poza lub raczej obok podmiotów trzeciego sektora pojmowanego w sposób wąski.

Rezultaty badawcze pozwoliły na wyodrębnienie podmiotów i obszarów charakteryzujących się wysoką oraz niską aktywnoś-cią. Jej ocena nie została jednak dokonana na podstawie jakichś z góry przyjętych norm i wskaźników. Jej weryfi katorami byli eksperci uczestniczący w badaniach. Ten wybór także zbliża po-stępowanie badaczy do drugiego z podejść wyróżnionych przez J. Kurczewską. Do tego podejścia zbliża także analizowany projekt niejednoznaczność oceny uzyskanych rezultatów badawczych. Jest to zresztą dość charakterystyczna cecha wielu badań lokal-nych społeczności obywatelskich, poddawanych diagnozie przy pomocy wielu technik badawczych. Problemy z jednoznaczną oceną wyników badań, jakie napotykają badacze kondycji społe-czeństw obywatelskich są bardzo zbliżone do tych, z jakimi mu-szą uporać się ci, którzy usiłują dokonać ewaluacji kapitału spo-łecznego. Na formułowanie mocnych, jednoznacznych wniosków nie pozwala skomplikowana „materia” poddawana analizie278.

Zob. m in. konkluzje badań w pracach [Zarycki ; Kurczewski ; Frieske ; Trutkowski i Mandel ; Herbst ].

249

Zakończenie

W podsumowaniu wzmiankowanych już badań – Indeks

Społeczeństwa Obywatelskiego, ich autorzy napisali: wysiłki powinny koncentrować się na cierpliwej pracy

na rzecz zmiany postaw społecznych. Praca ta powinna być prowa-

dzona nie tylko w środowisku dorosłych obywateli, ale też stać się częś-

cią powszechnego systemu edukacji młodzieży. [Indeks 2006: 122] I chociaż opinia ta dotyczyła fi lantropii i wolontariatu, jest ona trafną rekomendacją dotyczącą wszelkich przejawów aktywno-ści społecznej. Mogłaby także stanowić jeden z wniosków badań zrealizowanych w gminie Lesznowola. Poddana diagnozie ak-tywność społeczna jej mieszkańców ma, i zapewne jeszcze dłu-go mieć będzie, charakter enklawowy. Co najwyżej, można mieć nadzieje, że wraz ze stopniową zmianą postaw enklawy aktyw-ności będą coraz obszerniejsze. Czasu wymaga także zarówno zaistnienie w świadomości mieszkańców, zainicjowanych kilka lat temu w gminie, przedsięwzięć, jak i ich następstw. Tu zna-czących zmian nie należało oczekiwać. Konstatacja ta przywodzi na myśl spostrzeżenie Ralpha Dahrendorfa, iż o ile zmian praw-nych można dokonać stosunkowo szybko, to inne, a zwłaszcza kulturowe i ekonomiczne, mają znacznie dłuższy horyzont cza-sowy [Dahrendorf 1990].

Wyniki badań przyczyniły się do wzmocnienia tezy o wielopo-staciowości lokalnego społeczeństwa obywatelskiego. Podobnie jak w wielu innych gminach w Polsce, w Lesznowoli społeczeń-

stwo obywatelskie „tkwi” w dobrych, aktywnych szkołach [...] i in-

nych instytucjach lokalnych, niektórych samorządach, nieformalnych

grupach obywateli, parafi ach i bractwach religijnych, w postawach

poszczególnych ludzi. Szczególnie wartościowe wydają się dla reali-

zacji i rozwoju szeroko pojętej obywatelskości rozmaite formy współ-

pracy i symbiozy pomiędzy wymienionymi aktorami społeczeństwa

obywatelskiego. [Gliński 2006: 269–270].

250

Diagnozę tej skomplikowanej rzeczywistości umożliwiło cie-kawe narzędzie zastosowane przez autorów – mapa aktywności społecznej. Dzięki niej wiedza dotycząca intensywności aktyw-ności i jej przejawów zyskała dodatkowy wymiar informacyjny, jakim jest informacja o obszarach (dziedzinach) aktywności.

Podejście autorów na pewno warto doskonalić. Charakterysty-kę społeczności lokalnej warto uzupełnić o wymiar historyczny. W tej, która przedstawiona została w raporcie wyraźnie brakuje informacji o przeszłości Lesznowoli. Te informacje warto włą-czyć do zestawu zmiennych warunkujących aktywność i bier-ność społeczną mieszkańców. Wyniki wielu studiów i analiz279 dowodzą, że wzory kulturowe i określone doświadczenia historyczne

działają na postawy uczestniczące silniej niż sytuacja ekonomiczna

danej zbiorowości. [Lewenstein 1999: 48].

Na zakończenie warto dodać, iż co najmniej kilkuletnie do-świadczenia autorów dotyczące posługiwania się mapami w peł-ni uprawniają do podzielenia się nimi z innymi badaczami lokal-nych społeczności obywatelskich. Podjęcie problemu ich zalet, wad, szans i ograniczeń byłoby ciekawym, wartym wysiłku pub-likacyjnego, wyzwaniem.

Zbigniew Zagała - dr socjologii, adiunkt w Instytucie Socjologii

Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach i Katedrze Socjologii Wyż-

szej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych w Tychach. Zajmuje

się problematyką struktur społecznych, społeczności lokalnych i spo-

łeczeństwa obywatelskiego. W pracy zbiorowej pod redakcją Piotra

Frączaka „Lokalne społeczeństwa obywatelskie - mapy aktywności”

wydanej przez OBAL w 2004 r. opublikowaliśmy jego tekst „Lokal-

ne społeczeństwa obywatelskie: Bojszowy, Wyry i Gostyń - pierwsza

dekada samodzielności”.

Warto w tym miejscu przywołać zwłaszcza pracę J. Bartkowskiego [Bartkowski ].

Bibliografi a

Bartkowski, Jerzy. 2003. Tradycja i polityka. Wpływ tradycji

kulturowych polskich regionów na współczesne zachowania

społeczne i polityczne. Warszawa: IS UW-Wydawnictwo Akademickie „Żak”.

Bartkowski, Jerzy i Aleksandra Jasińska–Kania. 2002. Orga-

nizacje dobrowolne a rozwój społeczeństwa obywatelskiego. W: A. Jasińska–Kania i M. Marody (red.). Polacy wśród

Europejczyków. Wartości społeczeństwa polskiego na tle innych

krajów europejskich. Warszawa: WN „Scholar”.

Bartmański, Dominik. Podróżowanie bez mapy, czyli o (nie)popularnej

kulturze teorii społecznej. http://www.krytyka.org/pokaz_artykul.php?id=20.

Birkhölzer, Karl. 2006. Lokalny rozwój gospodarczy i jego po-

tencjał. W: E. Leś i M. Ołdak (red.). Z teorii i praktyki go-

spodarki społecznej tom 1. Warszawa: Collegium Civitas.

Borys, Tadeusz. 2003. W stronę zrównoważonego rozwoju pol-

skich gmin i powiatów. W: T. Borys (red.). Zarządzanie

zrównoważonym rozwojem. Agenda 21 w Polsce – 10 lat

po Rio. Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko.

Borzaga, Carlo i Jacques Defourny. 2001. Th e Emergencje of

Social Enterprise.London-New York: Routledge.

Cichocki, Ryszard. 2005. Wskaźniki jakości życia mieszkańców

Poznania – charakterystyka projektu. W: K. Bondyra, M.S. Szczepański i P. Śliwa (red.). Państwo, samorząd, społecz-

252

ności lokalne. Piotr Buczkowski in memoriam. Poznań: Wy-dawnictwo WSB.

Czyżewski, Marek, Sergiusz Kowalski i Andrzej Piotrow-ski. 1997. Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego. Kraków: Aureus.

Dahrendorf, Ralph. 1990. Refl ections of the Revolution in Eu-

rope. London: Chatto and Windus.

Drążkiewicz, Jerzy. 2002. Lokalne uczestnictwo obywatel-

skie w wybranych gminach. W: R. Skrzypiec (red.). Lokal-

ne uczestnictwo obywatelskie. Raporty z badań 1998-2002. Warszawa: Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Asocjacje”.

Frączak, Piotr (red.). 2004. Lokalne społeczeństwa obywatelskie

– mapy aktywności. Raporty z badań. Warszawa: Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO.

Frączak, Piotr i Dorota Matejczyk (red.). 2001. Ruch ekolo-

giczny w Polsce. Mapa uczestnictwa obywatelskiego w ochro-

nie środowiska. Warszawa: Stowarzyszenie „Asocjacje”.

Frączak, Piotr i Ryszard Skrzypiec. 2006. Analiza aktualnych

warunków współpracy administracji publicznej z sektorem

pozarządowym. W: M. Rymsza, P. Frączak, R. Skrzypiec, Z. Wejman. Standardy współpracy administracji publicznej

z sektorem pozarządowym. Warszawa: MPiPS.

Frieske, Kazimierz W. (red.). 2004. Utopie inkluzji. Sukce-

sy i porażki programów reintegracji społecznej. Warszawa: IPiSS.

Fukuyama, Francis. 2003. Kapitał społeczny. W: L. E. Harri-som i S. P. Huntington (red.). Kultura ma znaczenie. Jak

wartości wpływają na rozwój społeczeństw. Poznań: Wy-dawnictwo Zysk i S-ka.

Fukuyama, Francis. 1997. Zaufanie. Kapitał społeczny a droga

do dobrobytu. Warszawa-Wrocław: WN PWN.

253

Gasparski, Wojciech. 2003. Europejskie standardy etyki i spo-

łecznej odpowiedzialności biznesu. Warszawa: Wydawnictwo WSPiZ.

Gliński, Piotr i Hanna Palska. 1997. Cztery wymiary społecz-

nej aktywności obywatelskiej. W: H. Domański, A. Rychard (red.). Elementy nowego ładu. Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN.

Gliński, Piotr. 2004. Bariery samoorganizacji obywatelskiej. W: H. Domański, A. Ostrowska i A. Rychard (red.). Niepokoje

polskie. Warszawa: IFIS PAN.

Gliński, Piotr. 1999. O społeczeństwie obywatelskim w Polsce:

teoria i praktyka. W: Homo eligens. Społeczeństwo świadome-

go wyboru. Księga jubileuszowa ku czci Andrzeja Sicińskiego. Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN.

Gliński, Piotr. 2002. Ocena badań lokalnego uczestnictwa oby-

watelskiego. W: R. Skrzypiec (red.). Lokalne uczestnictwo

obywatelskie. Raporty z badań 1998-2002. Warszawa: Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzy-szeniu „Asocjacje”.

Gliński, Piotr. 2004. Organizacje pozarządowe. W: Encyklope-

dia socjologii. T. 5. Appendix, Warszawa: Ofi cyna Nauko-wa.

Gliński, Piotr. 2006. Style działań organizacji pozarządowych

w Polsce. Grupy interesu czy pożytku publicznego? Warszawa: Wydawnictwo IFIS PAN.

Gorzelak, Grzegorz i Bohdan Jałowiecki (red.). 1998. Ko-

niunktura gospodarcza i mobilizacja społeczna w gminach. Warszawa: EUROREG Uniwersytet Warszawski.

Herbst J. 2005. Oblicza społeczeństwa obywatelskiego. Warsza-wa Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy FRSO.

Hrynkiewicz J. (red.). 2002. Przeciw ubóstwu i bezrobociu: lo-

kalne inicjatywy obywatelskie. Warszawa: ISP.

254

Indeks Społeczeństwa Obywatelskiego w Polsce 2005. 2006. War-szawa: Stowarzyszenie Klon/Jawor.

Izdebski H. 2003. Ustawa o działalności pożytku publicznego i

o wolontariacie. Komentarz. Warszawa.

Jabkowski, Piotr. 2005. Wskaźniki jakości życia jako narzędzie

diagnozowania poziomu przestępczości w mieście na przykła-

dzie Poznania. W: K. Bondyra, M.S. Szczepański i P. Śliwa (red.). Państwo, samorząd, społeczności lokalne. Piotr Bucz-

kowski in memoriam. Poznań: Wydawnictwo WSB.

Jachimowicz, Arkadiusz. 2005. Przyjazny system współpracy. W: „Po za rządo wiec”: 1.

Jałowiecki, Bohdan, Szczepański, Marek S. i Grzegorz Go-rzelak. 2007. Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie so-

cjologicznej. Tychy: ŚWN WSZiNS.

Jeran, Agnieszka. 2006. Aktywność odzwierciedlona. W: M. Nowak i M. Nowosielski (red.), Czy społeczny bezruch?

O społeczeństwie obywatelskim i aktywności we współczesnej

Polsce. Poznań: Instytut Zachodni.

Kiersztyn, Anna. 2004. Kapitał społeczny a sukces programów

reintegracji - podstawy teoretyczne. W: K. W. Frieske (red.). Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji spo-

łecznej. Warszawa: IPiSS.

Kopczyńska, Małgorzata. 1993. Animacja społeczno-kultural-

na. Warszawa: Centrum Animacji Kulturalnej.

Kosiedowski, Wojciech. 2001. Teoretyczne problemy rozwoju

regionalnego. W: W. Kosiedowski (red.). Zarządzanie roz-

wojem regionalnym i lokalnym. Problemy Teorii i praktyki. Toruń: TNOiK.

Krajowy Program >Zabezpieczenie Społeczne i Integracja Spo-

łeczna na lata 2006-2008<. 2006. Dokument programowy Rady Ministrów. Warszawa: MPiPS.

255

Krzysztofek, Krzysztof i Marek S. Szczepański. 1993. Pokusy

nowoczesności – polskie dylematy rozwojowe. W: K. Krzysz-tofek, M.S. Szczepański, A. Ziemiński. Kultura a moderni-

zacja społeczna. Warszawa: Instytut Kultury.

Kurczewski Jacek. (red.). 2003. Lokalne społeczności obywatel-

skie. Warszawa: ISNS Uniwersytet Warszawski.

Kurczewska, Joanna. 2000. Społeczności lokalne i inteligenci:

„patroni” i „partnerzy”. W: H. Domański, A. Ostrowska i A. Rychard (red.). Jak żyją Polacy. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

Leś, Ewa i Małgorzata Ołdak (red.). 2006. Z teorii i praktyki

gospodarki społecznej. T. 1. Warszawa: Collegium Civitas.

Lewenstein, Barbara. 1999. Wspólnota społeczna a uczestnictwo

lokalne. Warszawa: ISNS Uniwersytet Warszawski.

Lewenstein, Barbara. 2004. Zasoby lokalne: zarys koncepcji. W: P. Gliński, B. Lewenstein i A. Siciński (red.). Samoorgani-

zacja społeczeństwa polskiego: III sektor w jednoczącej się Eu-

ropie. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

Łotowska, Katarzyna. 1998. Budowanie mapy potrzeb. W: Dialog, powiedz jak? Z doświadczeń zespołu Dialog. Biały-stok: Centrum Szkoleniowe FRDL.

Milczarek, Dariusz (red.). 1998. Subsydiarność. Monografi e

i Studia. Warszawa: CE Uniwersytetu Warszawskiego.

Ossowski, Stanisław. 1967. Analiza socjologiczna pojęcia ojczy-

zny. W: S. Ossowski. Dzieła. T. 3: Z zagadnień psychologii

społecznej. Warszawa: PWN.

Piwowarski, Władysław. 1996. Socjologia religii. Lublin: KUL.

Putnam, Robert D. 2000. Bowling Alone. Th e Collapse and Revival

of American Community. New York: Simon and Shuster.

256

Satori, Giovanni. 1994. Teoria demokracji. Warszawa: WN PWN.

Skąpska, Grażyna. 1996. Znaczenie partycypacji obywatelskiej

dla rozwoju lokalnego. W: G. Skąpska (red.). Partycypacja

obywatelska w życiu społeczności lokalnej. Stan, bariery, reko-

mendacje. Kraków: Fundacja MCRD.

Skrzypiec, Ryszard. 2006. „Koncepcja badania lokalnej ak-tywności obywatelskiej w gminie Lesznowola”. Warszawa: http://www.frso.pl/badania/raporty/koncepcjabadania.pdf

Skrzypiec, Ryszard. (red.). 2002. Lokalne uczestnictwo obywa-

telskie. Raporty z badań 1998-2002. Warszawa: Ośrodek Badania Aktywności Lokalnej przy Stowarzyszeniu „Aso-cjacje”.

Skrzypiec, Ryszard. 2001. Mapy aktywności obywatelskiej

w ochronie środowiska Raport na temat stanu ucze stnictwa

obywatelskiego. W: P. Frączak i D. Matejczyk (red.). Ruch

ekologiczny w Polsce. Mapa uczestnictwa oby watelskiego

w ochronie środowiska. Warszawa: Stowa rzyszenie Wspie-rania Inicjatyw Społecznych „Asocjacje”.

Skrzypiec, Ryszard. 2004. „Regionalne mapy infrastruktury 3-go sektora w Polsce: pomorskie i śląskie”. Niepubliko-wany raport. Warszawa.

Słownik socjologii i nauk społecznych. 2005. Warszawa: WN PWN.

Sta ro sta, Paweł. 2000. Konfl ikt lokalny. W: M. Malikowski, Z. Seręga (red.). Konfl ikty społeczne w Polsce w okresie zmian

systemowych. Studia, komunikaty, eseje. Rzeszów: Wydaw-nictwo WSP.

Sta ro sta, Paweł. 1995. Poza metropolią. Wiejskie i małomia-

steczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makro spo łe-

czne go. Łódź: Uniwersytet Łódzki.

257

Starosta, Paweł. 2002. Społeczność lokalna. W: Encyklopedia So-

cjologii. T.4. Warszawa: Ofi cyna Naukowa.

Sta ro sta, Paweł. 1999. Uczestnictwo polityczne mieszkańców

małych miast i wsi w Bułgarii, Polsce i Rosji. W: M. S. Szcze-pański, G. Gorzelak i T. Zarycki (red.). Rozwój. Region.

Społeczeństwo z okazji Jubileuszu profesora Bohdana Jałowie-

ckiego. Warszawa-Katowice: EUROREG Uniwersytetu Warszawskiego.

Stawecki, Tomasz. 1990. Po jęcie uczestnictwa obywateli w poli-

tyce, w: Prawo i społeczeństwo obywatelskie. War szawa: Uni-wersytet Warszawski.

„Strategia rozwoju gminy Lesznowola do 2020 roku”. 2004. Bał ty cki Instytut Gmin w Gdańsku.

„Strategia Integracji Społecznej i Rozwiązywania Problemów Społecznych Gminy Lesznowola na lata 2007-2013”.

Swianiewicz, Paweł i Urszula Klimska, Adam Mielczarek. 2004. Nierówne koalicje – liderzy miejscy w poszukiwaniu

nowego modelu zarządzania rozwojem. Warszawa: WN „Scholar”.

Sztompka, Piotr. 2005. Socjologia zmian społecznych. Kraków: Wydawnictwo Znak.

Śliwa, Piotr. 2004. Czynniki wpływające na przebieg konfl ik-

tów w samorządach terytorialnych. W: P. Buczkowski i P. Matczak (red.). Konfl ikt nieunikniony. Wspólnoty i władze

lokalne wobec konfl iktów spowodowanych rozwojem. Poznań: Wydawnictwo WSB.

Śmigielska, Joanna. 2003. Społeczności lokalne w perspektywie

badań socjologicznych. W: J. Kurczewski (red.). Lokalne spo-

łeczności obywatelskie. Warszawa: ISNS UW.

Świątkiewicz, Wojciech. 1997. Tradycja i wybór. Socjologiczne

studium religijności na Górnym Śląsku. Katowice–Wrocław: Instytut Górnośląski-KSPGŚ PAN

258

Th eiss, Wiesław. Mała ojczyzna – w kręgu edukacji środowi-

skowej, w: S. Mołda i B. Skrzypczak (red.), 2003. Ośrodek

kultury i aktywności lokalnej. W po szu kiwaniu modelu in-

stytucji społecznościowej. Warszawa: Centrum Wspierania Akty wno ści Lokalnej CAL.

Tönnies, Ferdynand. 1988. Wspólnota i stowarzyszenie. Roz-

prawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach

kultury. Warszawa: PWN.

Trutkowski, Cezary i Sławomir Mandel. 2005. Kapitał spo-

łeczny w małych miastach. Warszawa: WN „Scholar”.

Wallis, Aleksander. 1979. Informacja i gwar. O miejskim cen-

trum. Warszawa: PIW.

Walmsley, Jim D. i Gareth J. Lewis. 1997. Geografi a człowieka.

Podejście behawioralne, PWN, Warszawa 1997.

Warren, Mark E. 1999. Democracy and Trust. Cambridge: Cambridge University Press.

Wnuk-Lipiński, Edmund. 2005. Socjologia życia publicznego. Warszawa: WN „Scholar”.

Wołkowiński, Piotr. Lokalne partnerstwa na rzecz rozwoju. W: E. Leś i M. Ołdak (red.). Z teorii i praktyki gospodarki spo-

łecznej tom 1. Warszawa: Collegium Civitas.

Wódz, Jacek. 2004. Aktywność lokalna, obywatelstwo lokalne,

polityka na szczeblu lokalnym. W: P. Gliński, B. Lewenstein i A. Siciński (red.). Samoorganizacja społeczeństwa polskiego:

III sektor i wspólnoty lokalne w jednoczącej się Europie. War-szawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

Wódz, Jacek. 2000. Socjologia dla prawników i politologów. Warszawa: WN PWN.

Wygnański, Jakub we współpracy z Piotrem Frączakiem. 2006. Ekonomia społeczna w Polsce - defi nicje, zastosowa-

259

nia, oczekiwania, wątpliwości. W: Teksty Raportu Otwarcia. Warszawa: FISE.

Zagała, Zbigniew. 2003. „Aktorzy” i „konsumenci” w świecie lo-

kalnym. Kultura oby wa telska mieszkańców wybranych gmin

województwa śląskiego. W: E. Jur czyńska-McCluskey i M. S. Szcze pański (red.). Demokracja lokalna i partycypacja oby-

wa tel ska. Zachodnioeuropej skie i ame ry kańskie doświadczenia;

polskie obawy i perspektyw. Ty chy-Bielsko Biała: WSZiNS-AT-H.

Zalewski, Alojzy. 2005. Reformy sektora publicznego w duchu

nowoczesnego zarządzania publicznego. W. A. Zalewski (red.). Nowe zarządzanie w polskim samorządzie terytorial-

nym. Warszawa: SGH.

Zarycki, Tomasz. 2004. Kapitał społeczny a trzy polskie drogi

do nowoczesności. W: „Kultura i Społeczeństwo” 2: 45-65.

Zarycki, Tomasz. 2002. Region jako kontekst zachowań poli-

tycznych. Warszawa: ISS Uniwersytetu Warszawskiego.

Zbiegień-Maciąg, Lidia. 1979. Aktywność społeczna w zastoso-

waniu do badań empirycznych. W: „Studia Socjologiczne”: 4.

Zielińska, Aneta i Aleksandra Wiśniewska. 2007. Warszta-

ty >Ścieżki kariery< w Łazach. W: „Biuletyn Informacyjny Gminy Lesznowola”: 28.

261

Załączniki

Załącznik 1. Mapy

Mapa 1 Charakterystyka wsi i sołectw w gminie Lesznowola 2005

262

Mapa 2 Mapa frekwencji wyborczej w wyborach samorządowych

1998

263

Mapa 3 Mapa frekwencji wyborczej w wyborach parlamentarnych

2005

264

Mapa 4 Mapa infrastruktury społecznej w sołectwach

265

Mapy społecznej aktywności obywatelskiej w Lesznowoli

2005 i 2007

Mapa 5 Mapa aktywności – Gmina 2005


6

3 7 5

4

2

8

5

3

2

1

8

2

1

5

4

9

6

3 7

8

7

3

5

6

8

dobro wspólne

wartości rozwój

dobro jednostki

9

7

8 6

5

5

4

3

3

2

1

1

1

2

2

3

3

4

4

5

5

7

8

8

dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

266

Mapa 7 Mapa aktywności – Centrum 2005


8 6

3 7 5

4

8

5

3

8

2

1 5

4

6 3 7

8

7

3

5

6

dobro wspólne

wartości rozwój

dobro jednostki

7

5

3

3

1

2

3

4

5

5

7

dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

8

267

Mapa 9 Mapa aktywności – Południe 2005

Mapa 8 Mapa aktywności - Centrum 2007

Mapa 9 Mapa aktywności - Południe 2005


6

3 5

4

2

0,8

0,5

0,3

0,8

0,2

0,1 0,5

0,4

0,9

0,6 0,7

8 3

5

6

8 dobro wspólne

wartości rozwój

dobro jednostki

9

8

5

3

1

1

1

2

2

3

3

5

8

dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

268

Mapa 11 Mapa aktywności - Wschód 2005

Mapa 12 Mapa aktywności – Wschód 2007

4

3

2

2

2 3

5

8 dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

-0,8

-0,6

-0,5

-0,4

0,8

0,5

0,2

0,8

0,2

0,1

0,5

0

0,7

-0,3

-0,5

-0,6

-1

0

1

-1 0 1

269

Mapa 13 Mapa aktywności – Zachód 2005


8

6

3 5

4

8

5

3 2

8

2

1 5

4

9

3 7

8

7

3

5

6

dobro wspólne

wartości rozwój

dobro jednostki

9

7

8 6

5

5

3

3

3

1 1

2

3

4

4

5

5

7

8

8

dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

270

Mapa 15 Mapa aktywności – Bez lokalizacji 2007

9

7

4

3

3

4

5

5

8 dobro jednostki

dobro wspólne

wartości rozwój

271

Legenda:

Ćwiartka Wartości-Dobro wspólne8 (-0,8)* Akcje charytatywne (ogólnie)7 Imprezy związane z wydarzeniami historycznymi6 (-0,6) Akcje ekologiczne5 (-0,5) Imprezy związane ze świętami państwowymi 4 (-0,4) Inne działania3 Pozostałe imprezy rocznicowe2 Edukacja pozaszkolnaĆwiartka Rozwój-Dobro wspólne8 (0,8) Inwestycja (realizacja, protest przeciwko)5 (0,5) Kampania edukacyjna3 Instytucja (powstanie)2 (0,2) Działania profi laktyczne1 Inne działania

Ćwiartka Rozwój-Dobro jednostki9 (0,9) Spotkania popularyzatorskie8 (0,8) Edukacja pozaszkolna7 (0,7) Zajęcia pozalekcyjne, kolonie6 Szkolenie sportowe5 (0,5) Konkursy, przeglądy, festiwale4 Rywalizacja sportowa3 Turystyka, rekreacja, wypoczynek2 (0,2) Imprezy rozrywkowe1 (0,1) Inne działania

Ćwiartka Wartości-Dobro jednostki9 Kolonie dla wybranej grupy osób8 Pomoc społeczna, akcje charytatywne7 Poradnictwo6 (-0,6) Imprezy związane ze świętami religijnymi

5 (-0,5) Imprezy okolicznościowe dla wybranych kategorii odbior-ców (seniorzy, dzieci z rodzin dysfunkcyjnych)

3 (-0,3) Usługi zdrowotne* oznaczenia w nawiasach dotyczą Mapy7 Wschód 2005 r.

272

Załącznik 2. Tabele

Tab. 19 Lokalna infrastruktura społeczna w gminie Lesznowola w 2005 r.

Lp. Jednostka Obszar Własność Cel dzia-łania

1

Gminny Ośrodek Kultury w Le sznowoli

Kultura i ochrona dzie-dzi ctwa narodowego gminna Non-

profi tZespół Dziecięcy „Ład-ne kwiat ki” przy GOK w Lesznowoli


profi t

Zespół Śpiewaczy „Tęcza” przy GOK i KGW w Lesz-nowoli

Kultura i ochrona dzie-dzi ctwa narodowego

Gminno-wspólno-

towa

Non-profi t

Dziecięcy zespół taneczny „Bra wo Bis” przy GOK w Leszno wo li


profi t

Pracownia Tkacka Penelo-pa w Lesznowoli Tradycja Prywatna Non-

profi t

2 Świetlica Wiejska przy GOK w Janczewicach

Kultura i ochrona dzie-dzi ctwa narodowego Mieszana Non-

profi t

3 Świetlica Wiejska przy GOK w Łazach


profi t

4 Świetlica Wiejska przy GOK w Wólce Ko so w skej


profi t

5 Świetlica Wiejska przy GOK w Zgorzale


profi t

6 Gminny Ośrodek Pomocy Spo łe cznej Pomoc społeczna gminna Non-

profi t

7 Świetlica Środowiskowa w Le szno woli Pomoc społeczna gminna Non-

profi t

8 Świetlica Środowiskowa w Ła zach Pomoc społeczna gminna Non-

profi t

9 Świetlica Środowiskowa we Wła dy sławowie Pomoc społeczna gminna Non-

profi tZespół Teatralny „Wła-dzio” we Władysławowie


Wspólno-towa

Non-profi t

10 Biblioteka Publiczna w Leszno wo li


profi t

11 Biblioteka Publiczna w Łazach


profi t

12 Biblioteka Publiczna w Mysia dle


profi t

273


13 Biblioteka Publiczno-Szkolna w Mro kowie


profi t

14

Zespół Szkół w Leszno-woli Oświata i wychowanie gminna Non-

profi tSzkolne PCK przy ZSP w Leszno wo li Pomoc społeczna prywatna Non-

profi tSzkolne Koło PTTK „Szprycha” przy ZSP w Lesznowoli

Sport i kultura fi zyczna prywatna Non-profi t

LUKS „SET” przy ZSP w Lesznowoli Sport i kultura fi zyczna prywatna Non-

profi t

Teatrzyk szkolny ANANAS Oświata i wychowanie gminna Non-profi t

15

Zespół Szkół w Łazach Oświata i wychowanie gminna Non-profi t

131 Gromada Zuchowa TROPI CIE LE przy ZSP w Łazach

Oświata i wychowanie prywatna Non-profi t

16Zespół Szkół w Mrokowie Oświata i wychowanie gminna Non-

profi tSzkolne PCK przy ZSP w Mroko wie Pomoc społeczna prywatna Non-

profi t

17

Zespół Szkół w Nowej Iwicznej Oświata i wychowanie gminna Non-

profi tUKS przy ZSP w Nowej Iwi cznej Sport i kultura fi zyczna prywatna Non-

profi t

18

Niepubliczna Integracyj-na Szko ła Podstawowa i Prywatne Gimna zjum w Jazgarzew szczy źnie

Oświata i wychowanie gminna Non-profi t

19 Niepubliczna Szkoła Podstawo wa w Mysiadle Oświata i wychowanie prywatna

20 Gminne Przedszkole w Jastrzę b cu Oświata i wychowanie gminna Non-

profi t

21 Gminne Przedszkole w Kosowie Oświata i wychowanie gminna Non-

profi t

22 Gminne Przedszkole w Leszno wo li Oświata i wychowanie gminna Non-

profi t

23 Gminne Przedszkole w Mysiadle Oświata i wychowanie gminna Non-

profi t

274


24 Gminne Przedszkole w Zamie niu Oświata i wychowanie gminna Non-

profi t

25

Przedszkole Zgromadze-nia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia „Ju trzen ka” w Derdach

Oświata i wychowanie Kościelna Non-profi t

26Niepubliczne Przedszkole „Mini Przedszkole” w Ko-loni Mroko wskiej

Oświata i wychowanie prywatna

27Niepubliczne Przedszko-le „Pino kio” w Nowej Iwicznej


28 Niepubliczne Przedszkole „Miś” w Nowej Iwicznej Oświata i wychowanie prywatna

29Niepubliczne Przedszkole Muzy czne „Nutka” w Sta-rej Iwi cznej


30 Klub Sportowy „Walka Kosów” w Kosowie Sport i kultura fi zyczna prywatna Non-

profi t

31 Klub Sportowy „Orły” we Wła dy sławowie Sport i kultura fi zyczna prywatna Non-

profi t

32

Niepubliczny Zakład Opieki Zdro wotnej SALUS w Ma gda len ce i Mroko-wie

Ochrona zdrowia Gminna? ?

Punkt Konsultacyjny dla uza leżnionych od narko-tyków w Ośrodku Zdro-wia w Magdalence

Ochrona zdrowia Gminna? Non-profi t

Punkt Konsultacyjny dla uza leżnionych od narko-tyków w Ośro dku Zdro-wia w Mrokowie


Psycholog rodzinny w Ośro dku Zdrowia w Mrokowie


275


33

NZOZ EDMED w Nowej Iwi cznej Ochrona zdrowia prywatna For-pro-

fi tPunkt Konsultacyjny dla uza leżnionych od alko-holu w NZOZ EDMED w Nowej Iwi cz nej

Ochrona zdrowia prywatna For-pro-fi t

Punkt Konsultacyjny dla uza leżnionych od narko-tyków w NZOZ EDMED w Nowej Iwi cz nej


Psycholog rodzinny w NZOZ EDMED w Nowej Iwi cz nej


34

Punkt konsultacyjny dla uza leżnionych od alko-holu w Świet li cy Wiejskiej w Wólce Kosow s kiej

Ochrona zdrowia prywatna Non-profi t

35Psycholog rodzinny w Urzędzie Gminy w Lesznowoli


36

Parafi a w Magdalence Kultu religijnego Kościelna Non-profi t

Punkt konsultacyjny dla uza leżnionych od alkoho-lu przy Kościele w Mag-dalence

Ochrona zdrowia Kościelna Non-profi t

37

Caritas Centrum Pie-lęgniarstwa przy Parafi i w Magdalence

Pomoc społeczna Kościelna Non-profi t

Centrum Formacji „Wie-czernik” Grup Odnowy w Duchu Świę tym przy Parafi i w Magdalence

Kult religijny Kościelna Non-profi t

38 Amatorski zespół „Scho-la” w Wólce Kosowskiej Kult religijny Kościelna Non-

profi t

39

Parafi a w Mrokowie Kult religijny Kościelna Non-profi t

Amatorski zespół „Scho-la” w Mrokowie Kult religijny Kościelna Non-

profi tKółko różańcowe przy Parafi i w Mro kowie Kult religijny Kościelna Non-

profi t

276


40

Parafi a w Starej Iwicznej Kult religijny Kościelna Non-profi t

Al-anon przy Parafi i w Starej Iwicznej Ochrona zdrowia Kościelna Non-

profi tParafi alna drużyna piłki nożnej „Wi cher” (mini-strantów)

Sport i kultura fi zyczna Kościelna Non-profi t

Amatorski zespół „Scho-la” w Sta rej Iwicznej Kult religijny Kościelna Non-

profi tChór parafi alny przy para-fi i w Starej Iwicznej Kult religijny Kościelna Non-

profi t

41 A-anon przy Kaplicy w Leszno wo li Ochrona zdrowia Kościelna Non-

profi t

42 OSP w Mrokowie Bezpieczeństwo publi-czne Prywatna Non-

profi t

43 OSP w Nowej Woli Bezpieczeństwo publi-czne Prywatna Non-

profi t

44 OSP w Zamieniu Bezpieczeństwo publi-czne Prywatna Non-

profi t

45 KGW w Janczewicach Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

46 KGW w Lesznowoli Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

47 KGW w Mrokowie Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

48 KGW w Nowej Woli Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

49 KGW w Podolszynie Starym Tradycja Wspólno-

towaNon-profi t

50 KGW w Starej Iwicznej Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

51

KGW w Wólce Kosowskiej Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

Zespół Teatralny „To właśnie My” w Wólce Ko so wskiej


Wspólno-towa

Non-profi t

52 KGW w Zgorzale Tradycja Wspólno-towa

Non-profi t

53Komitet na rzecz budowy kana li za cji w Woli Mro-kowskiej

Rozwój lokalny Wspólno-towa

Non-profi t

277


54 Fundacja „Promyk Nadziei Dzieciom” w Lesznowoli Pomoc społeczna Prywatna Non-

profi t

55Mazowiecki Związek Praco daw ców w Leszno-woli

Przedsiębiorczość Prywatna Non-profi t

56

Sekcja Jeździecka Poster Klubu Sportowego Piaseczno w Kolonii Lesz-nowola

Sport i kultura fi zyczna Prywatna Non-profi t

57

Stowarzyszenie Kultury Fizy cznej – Klub Sportowy „Master Film” w Magda-lence

Sport i kultura fi zyczna Prywatna Non-profi t

58Stowarzyszenie Miłośni-ków Osie dli Magdalenka i Sękocin

Rozwój lokalny Prywatna Non-profi t

59Stowarzyszenie na rzecz Ochro ny Środowiska w Woli Mrokow skiej

Rozwój lokalny Prywatna Non-profi t

60Towarzystwo Kultural-no-Oświa to we w Wólce Kosowskiej

Kultura i ochrona dzie-dzi ctwa narodowego Prywatna Non-

profi t

61 Związek Szlachty Polskiej w Ma gda lence

Kultura i ochrona dzie-dzi ctwa narodowego Prywatna Non-

profi t

62 Bank Spółdzielczy w Lesz-nowoli Przedsiębiorczość prywatna For-pro-

fi t

63 Bank Spółdzielczy w Ja-błonowie Przedsiębiorczość prywatna For-pro-

fi t

64 Bank Spółdzielczy w Mro-kowie Przedsiębiorczość prywatna For-pro-

fi t

65 Bank Spółdzielczy w No-wej Iwi cznej Przedsiębiorczość prywatna For-pro-

fi t

66 Związek Kółek Rolniczych w Podol szy nie Starym Przedsiębiorczość prywatna For-pro-

fi t

Opracowanie własne

278

So

łectw

oAn

alityc

zne

Instyt

ucje

Biblio

teki

Para

fieAk

cje

Garb

atka

283

PdZ =

2567

Okrę

g 1 =

742

Okrę

g 1= 2

126

ZSP 3

= 32

9Mr

oków

= 49

8

Młoc

hów

Stefa

nowo

331

Mrok

ówW

ola M

roko

wska

310

Jabło

nowo

284

Okrę

g 2 =

644

Mrok

ów56

5Ma

rysin

142

Okrę

g 3 =

550

Wólk

a Kos

owsk

a65

2Mł

ochó

wŁa

zy13

72Z =

2590

Okrę

g 4 =

1270

Okrę

g 2= 2

088

ZSP 4

= 36

7Ła

zy =

453

Magd

alenk

aŁa

zy II

366

Magd

alenk

a85

2Ok

ręg 5

= 61

1ZS

P 3/Z

SP 4

Jazg

arze

wszc

zyzna

404

C = 28

07

Okrę

g 6 =

599

Okrę

g 3 =

2199

ZSP

1/ZSP

4

Lesz

nowo

la = 5

34

Piase

czno

Wilc

za G

óra

258

ZSP 1

= 19

22

Wład

ysław

ów22

5Le

szno

wola

801

Okrę

g 7 =

610

Janc

zewi

ce25

8Ok

ręg 8

= 76

8Ra

szyn

Nowa

Wola

647

Liczb

a mi

eszk

ańcó

w

Wyb

orcz

e 200

2 (up

rawn

ieni)

Wyb

orcz

e 200

5 (up

rawn

ieni)

Obwo

dy sz

kolne

(uc

zniow

ie)

Przyr

ost lu

dnoś

ciIns

tytuc

je pe

r cap

itaFr

ekwe

ncja

Czyte

lnicy

Inicja

tywy p

er ca

pita

Wys

oki/a

40,0%

i więc

ej60

,00%

i pow

yżej

15,0%

-19,9

%Śr

edni/

a10

,1-15

,0 na

1 tys

.50

,00%

55,99

,0%20

,1-30

,0 na

1 tys

.Ni

ski/a

10,0%

do 20

,0%5,1

-10,0

na 1

tys.

45,00

%-4

9,99%

Tab

ela

20 J

edn

ost

ki

anal

ityc

zne

2005

279

Tab. 21 Dotacje z budżetu gminy Lesznowola dla organizacji pozarządowych w 2004 r.

Dział budżetu Nazwa benefi cjenta Wysokość

dotacji

85154 Fundacja Promyk Słońca 10 000,00 zł

85228Caritas W-wa ul. Krakowskie Przedmieście 10 000,00 zł

Caritas Raszyn 20 000,00 zł

85407

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Lesznowola 22 390,00 zł

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Łazy 16 570,00 zł

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci Władysławów 3 770,00 zł

Razem 86 730,00 zł

Źródło: Wykonanie budżetu gminy za rok 2004.

280

Załącznik 3. Wykresy

Wykres 1. Struktura budżetów sołectw w 2007 r.

Wykres 1. Rozkład fi rm na obszarze gminy Lesznowola

Wykres 3. Rozkład instytucji społecznych na obszarze gminy Lesznowo-

la 2007

12%

24%

25%

39%

Pdz Z

C W

12%

19%

27%

42%

PdzZCW

29%

17%39%

15%

PdzZCW

281

024681012141618

Wola M

rokow

ska

Mroków Wólk

a Kos

owsk

a

Magda

lenka

Lesz

nowola

Nowa W

olaStar

a Iwicz

naNow

a Iwicz

na

frekw

encj

a

0%10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

liczba kandydatów

1998

2002

2006

1998

2002

2006

Wyk

res

4 F

rekw

encj

a i

kan

dyda

ci w

wyb

orac

h sa

mor

ząd

owyc

h w

lat

ach

19

98

-20

06

282

Załącznik 4. Respondenci badania „Mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie Lesznowola”

Lista podmiotów, z których przedstawicielami przeprowadzono

wywiady w pierwszym etapie badania (2005)

I. Instytucje gminy

1. Wójt Gminy

2. Gminny Ośrodek Kultury

3. Świetlica GOK Władysławów

4. Świetlica GOK Wólka Kosowska

5. Świetlica GOK Łazy II

6. Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej

7. Biblioteka Publiczna w Lesznowoli

8. Biblioteka Publiczna w Łazach

9. Biblioteka Publiczno-Szkolna w Mrokowie

II. Sołtysi

1. Jabłonowo

2. Mroków

3. Mysiadło

4. Podolszyn Stary

5. Stara Iwiczna

6. Stefanowo

7. Władysławów

8. Wola Mrokowska

9. Wólka Kosowska

10. Zgorzała

11. Zamienie

283

III. Szkoły

1. Zespół Szkół w Lesznowoli

2. Zespół Szkół w Łazach

3. Zespół Szkół w Mrokowie

IV. Instytucje niepubliczne

A. Trzeci Sektor

1. Sekcja Jeździecka Poster Klubu Sportowego Piaseczno

2. Stowarzyszenie Miłośników Osiedli Magdalenka i Sę-kocin

3. Klub Sportowy Kosów

4. OSP Mroków (sołtys)

5. OSP Nowa Wola

6. OSP Zamienie

7. Koło Gospodyń Wiejskich Janczewice

8. Koło Gospodyń Wiejskich Nowa Wola

9. Koło Gospodyń Wiejskich Zgorzała

10 .Związek Pracodawców Gmi ny Lesznowola (uczestni-cy fokusa)

B. Ekonomia społeczna

1. Bank Spółdzielczy w Lesznowoli

284

Organizacje pozarządowe w Lesznowoli, z którymi nie nawiązano

kontaktu w pierwszym etapie badania

1. Ludowy Klub Sportowy „Olymp” – brak kontaktu, nie wia-domo czy działa

2. Fundacja im. Prof. A.F. Czyżewicza „Infl amed” – zawie-szona

3. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Miejscowości Zamienie – brak kontaktu

4. Parafi alny klub Sportowy „Gabriel” w Zamieniu – brak kontaktu

5. Fundacja Wspierania Rozwoju Młodych Talentów Szacho-wych im redaktora Jacka Żemantowskiego – rozwiązana

6. Fundacja Rozwoju Nauk Medycznych – działalność zawie-szona

7. Stowarzyszenie „IFMA Polska” – nie istnieje

8. Fundacja Pro Bobo Lingua – nie istnieje

9. Klub Podróźnika Vagabond – brak kontaktu

Respondenci wywiadów swobodnych zrealizowanych w drugim eta-

pie (2007)

W ramach badania wykonano 26 bezpośrednich wywiadów swobodnych oraz 4 wywiady telefoniczne. Rozkład responden-tów w fi zycznej przestrzeni Gminy oraz w lokalnym układzie instytucjonalnym zaprezentowano w tabeli 22.

285

Tab. 22 Respondenci drugiego etapu badania Mapa Aktywności Lokalnej w Lesznowoli w układzie przestrzennym i instytucjonalnym

„Dzielnica” gminy – Typ porządku

Władze Gminy

Społecz-ność

Organizacjepozarządowe

Usługi i biznes

Insty-tucje

lokalne

Wschód (W) X X X X

Centrum (C)

XXXX

XX

Zachód (Z) XX

XX

XXX

Południowy-za-chód (P)

XX

XX X

Nieokreślona (N)

XX X

XXXXX

Trzon rozmówców prezentuje dwa typy podmiotów: lokalnych instytucji kulturalnych, edukacyjnych, pomocowych i konfesyj-nych oraz instytucji reprezentujących społeczność lokalną (soł-tysi). Nieco mniejsza liczba respondentów wywodziła się z orga-nizacji pozarządowych – tu rozumianych szeroko i obejmujących nie tylko stowarzyszenia, ale także Ochotniczą Straż Pożarną i Koło Gospodyń Wiejskich. Natomiast tylko nieliczni repre-zentowali władze gminne oraz lokalną przedsiębiorczość. Warto w tym miejscu nadmienić, że w kilku przypadkach respondenci reprezentowali kilka podmiotów, zaliczanych przez nas do róż-nych typów: sołtysi są równocześnie członkami lokalnych orga-nizacji pozarządowych, pracownicy instytucji lokalnych działają w organizacjach pozarządowych.

286

Największa liczba rozmówców reprezentuje instytucje o ogól-nogminnym zasięgu działania (zaliczone przez nas do kategorii „Nieokreślona dzielnica gminy” i niektóre organizacje pozarzą-dowe). Spośród instytucji przypisanych terytorialnie największa liczba pochodzi z dzielnicy Zachód, zaś najmniejsza z dzielnicy Wschód. I choć większość podmiotów „dzielnicowych” koncen-truje swoją działalność na obszarze, w którym są zlokalizowane, to w kilku przypadkach ich zasięg działania obejmuje obszar ca-łej gminy (np. organizacje pozarządowe).

Większość naszych rozmówców stanowiły kobiety.

Kodowanie wywiadów realizowanych w drugim etapie badania

W celu zachowania anonimowości respondentów drugiego etapu badania cytaty i dowołania do danych z wywiadów, które zostały wykorzystane w raporcie z drugiego etapie zostały oznaczone kodem cyfrowym, zgodnie z kolejnością realizacji wywiadów. Ponadto konsekwentnie używamy formy męskiej na oznaczenie autora wypowiedzi.

287

Załącznik 5. Zagadnienia węzłowe do badania wpływ pro-jektu „Partnerstwo dla Rain Mana” na społeczność lokalną

1. O zmianę: czy w przeciągu ostatnich kilku (2-3) lat coś zmie-niło się w:

• gminie/sołectwie

• instytucji/urzędzie/organizacji/fi rmie

• w życiu osobistym

Pogłębienie tematu zmiany (m.in. o kierunek, przyczyny, skutki zmiany):

• w systemie funkcjonowania samorządu (nowe rozwiązania – np. w zakresie partnerstwa lokalnego, standardy działa-nia, konfl ikty w łonie władz);

• w systemie funkcjonowania instytucji publicznych świad-czących usługi (zdrowotne, pomocowe, edukacyjne, opie-kuńcze i inne);

• w kondycji społeczności lokalnej (bezrobocie, zamożność, grupy defaworyzowane, marginalizowane)

• aktywności społecznej (nowe podmioty, zaangażowanie ludzi w życie publiczne – uczestnictwo w radach sołeckich, imprezach, wydarzeniach, akcjach);

• w infrastrukturze technicznej (sieci wodociągowe, kanali-zacyjne, drogi i inne);

• w infrastrukturze społecznej (nowe miejsca spotkań, ak-tywności);

• inne, jakie.

288

2. O kondycję wspólnoty: jaka jest obecna (w momencie bada-nia) kondycja lokalnej społeczności?

• Wspólnota jako taka

– ocena kondycji wspólnoty

– identyfi kacja przyczyn sformułowanej oceny

– porównanie z innymi (znany sobie, sąsiedzkimi) wspól-notami

• Grupy defaworyzowane

– identyfi kacja takich grup we wspólnocie

– przyczyna defaworyzacji

– trend w ostatnich latach (zwiększenie się liczby i liczeb-ności grup defaworyzowanych, pogłębianie się defawory-zacji – np. ograniczenie dostępu do rynku, usług, instytucji, informacji, wiedzy i inne)

• Grupy i kategorie społeczne uprzywilejowane

– identyfi kacja takich grup we wspólnocie

– płaszczyzna uprzywilejowania

– trend w ostatnich latach

• Czy w przeciągu ostatnich kilku (2-3) lat jakieś grupy spo-łeczne tworzące wspólnotę (zdecydowanie) obniżyły lub podniosły poziom swojego życia?

– Jakie grupy?

– Na czym polegała ta zmiana?

– Z czego wynikała ta zmiana?

3. O miejsca spotkań: gdzie i po co najczęściej spotykają się mieszkańcy gminy?

• Miejsca spotkań (instytucje publiczne – urząd, świetlice, szkoły, bibliotek, boiska sportowe, place, bary, inne);

• Cel spotkań (prywatny – społeczny, załatwić sprawę, pod-jąć decyzję, spędzić czas, udzielić wsparcia);

289

• Fora publiczne (np. internetowe, gazety lokalne – czy ist-nieją, ilu uczestników, czego dotyczą wypowiedzi, czy się wypowiadali?)

• Efekty spotkań.

4. O Zaangażowanie: Czy rozmówca lub osoby mu znane w cią-gu ostatnich kilku (2-3) lat włączyły się w jakąś akcję publiczną?

• na rzecz wspólnoty (całej gminy, sołectwa), wybranej grupy (dzieci, osób niepełnosprawnych), środowiska (przyrodni-czego, kulturowego);

• forma zaangażowania (inicjator, wykonawca, konsument);

• działanie realizowane przez instytucję (samorządową, po-zarządową, inną), działanie ad hoc przez grupę osób;

• działanie służące dobru wspólnemu – realizacji partykular-nego interesu;

• występowanie do władz samorządowych (wniosek, inter-pelacja, skarga, protest).

5. O działania społeczne: czy w przeciągu ostatnich kilku (2-3) lat na terenie gminy podejmowano jakieś zbiorowe działania społeczne?

• Powstały nowe organizacje (stowarzyszenia, fundacje, świetlice, inne)?

• Realizowano jakieś działania (nie tylko) na rzecz dobra wspólnego (projekty, akcje, kampanie, instytucje)?

• Czy miały miejsce przypadki międzysektorowej (samo-rząd-organizacje-biznes-społeczność) współpracy przy re-alizacji tych działań?

– Podział obowiązków: inicjatorzy i wykonawcy

– Cel i forma działania

– Efekty działania

290

6. O problemy społeczne

• Co przede wszystkim dokucza mieszkańcom gminy/sołe-ctwa/wsi?

• Jakich usług zaspokajających te potrzeby przede wszyst-kim brakuje?

• Kto (jakie podmioty – konkretnie bądź typy, np. samorzą-dowe, organizacje) faktycznie zaspokaja te potrzeby?

• Kto (jakie podmioty) powinien zaspokajać te potrzeby?

7. O relacje wewnątrz wspólnoty: współpraca–konfl ikt–splen-did isolation; partnerstwo-lobby-paternalizm-dyktat; zjawiska patologiczne (nieformalna ekonomia)

• Czy w ostatnich 2-3 latach we wspólnocie miały miejsce jakieś konfl ikty (strony, przedmiot, przyczyny, instytucjo-nalizacja)?

• W jaki sposób mieszkańcy i ich grupy mogą dobijać się o swoje sprawy (kanały artykulacji interesów i ich droż-ność)?

– Kto i w jaki sposób reprezentuje grupy defaworyzowa-ne (np. wobec władz gminy)?

• Ekonomia nieformalna

– Czy zdarzają się przypadki sąsiedzkiej samopomocy (jak często, czego dotyczą)? Wykonywania prac niereje-strowanych (np. zbieractwa)?

– Czy fi rmy z terenu Lesznowoli zatrudniają pracow-ników na czarno? Czy mieszkańcy Lesznowoli pracują na czarno? ( Jak powszechne są to zjawiska?)

– Czy na terenie gminy miały miejsce przypadki korupcji, przekupstwa (w różnych i pomiędzy różnymi instytucjami)?

– Czy fi rmy i/lub mieszkańcy chętnie płacą podatki czy raczej unikają tego?

291

8. O wpływ działań różnych podmiotów na kondycję gminy: kto wywiera największy wpływ na funkcjonowanie lokalnej spo-łeczności?

• Jakie instytucje?

• Jakie działania?

• Czy działania podejmowane przez instytucje są efektywne (rozwiązują problemy, zaspokajają potrzeby)?

9. O wsparcie działań instytucji społecznych: (kto i w jaki spo-sób wspiera te działania?)

• Jakie podmioty wspierają działania organizacji społecz-nych i aktywność grup mieszkańców?

• W jaki sposób wspierają: fi nansowo (dotacje, granty, spon-soring – w tym ostatnim przypadku próba identyfi kacji nielegalnego wsparcia – poza systemem księgowym); me-rytoryczne (w jakiej postaci)?

• Czy mieszkańcy chętnie wspierają działania organizacji pozarządowych i innych podmiotów? W jaki sposób (da-rowizny, 1%, użyczenie mienia, środków transportu)?

• Czy miejscowe fi rmy chętnie wspierają działania społecz-ne (społeczna odpowiedzialność biznesu)?

10. O wpływ działań instytucji zewnętrznych (czy na funkcjono-wanie lokalnej społeczności wpływa działalności jakichś instytu-cji spoza niej)?

• Jakich, w jakim zakresie?

292

Załącznik 6. Spis map, tabel, wykresów i załączników

Mapa 1 Charakterystyka wsi i sołectw w gminie Lesznowola 2005

Mapa 2 Mapa frekwencji wyborczej w wyborach samorządo-wych 1998-2006

Mapa 3 Mapa frekwencji wyborczej w wyborach parlamen-tarnych 2005-2007

Mapa 4 Mapa infrastruktury społecznej w sołectwach











Mapa 15 Mapa aktywności – Bez lokalizacji 2007

Rysunek 1 Relacje władza – społeczeństwo

Rysunek 2 Orientacje Mapy Społecznej Aktywności Obywa-telskiej

Tabela 1 Typy organizacji społeczeństwa obywatelskiego

Tabela 2 Ludność gminy Lesznowola na tle powiatu i woje-wództwa

Tabela 3 Struktura wiekowa mieszkańców gminy Lesznowola

293

Tabela 4 Sołectwa w gminie Lesznowola – liczba mieszkań-ców, wielkość budżetu – w latach 2004-2007

Tabela 5 Podstawowe informacje o budżecie gminy Leszno-wola w latach 2004-2007 w głównych działach

Tabela 6 Sektor prywatny w Lesznowoli w latach 1998-2006

Tabela 7 Dystrybucja fi rm w sołectwach gminy Lesznowola w 2007 r.

Tabela 8 Struktura instytucji infrastruktury społecznej w Lesznowoli w 2007 r.

Tabela 9 Frekwencja wyborcza w Gminie Lesznowola w la-tach 1995-2007 na tle powiatu, województwa i kraju

Tabela 10 Preferencje wyborcze społeczności gminy Leszno-wola w latach 1995-2007

Tabela 11 Lesznowola – wyniki wybranych głosowań z po-działem na obwody głosowania

Tabela 12 Wybory samorządowe w gminie Lesznowola w la-tach 1998-2006

Tabela 13 Wybory samorządowe w Lesznowoli 1998-2006 – komitety i kandydaci według jednostek analitycznych

Tabela 14 Struktura wydatków sołectw w 2006 r.

Tabela 15 Matryca najważniejszych problemów i potrzeb społecznych społeczności gminy Lesznowola

Tabela 16 Matryca priorytetów integracji społecznej gminy Lesznowola

Tabela 17 Matryca oddziaływania projektu „Partnerstwo”

Tabela 18 Cechy różnicujące zidentyfi kowane typy lokalnych społeczeństw obywatelskich w gminie Lesznowola

Tabela 19 Lokalna infrastruktura społeczna w gminie Lesz-nowola w 2005 r.

Tabela 20 Jednostki analityczne 2005

294

Tabela 21 Lista dotacji z budżetu gminy udzielonych organi-zacjom pozarządowym w 2004 r.

Tabela 22 Respondenci drugiego etapu badania Mapa Ak-tywności Lokalnej w Lesznowoli w układzie przestrzen-nym i instytucjonalnym

Wykres 1 Struktura budżetów sołectw w 2007 r.

Wykres 2 Rozkład fi rm na obszarze gminy Lesznowola

Wykres 3 Rozkład instytucji społecznych na obszarze gminy Lesznowola 2007

Wykres 4 Frekwencja i kandydaci w wyborach samorządo-wych w latach 1998-2006

295

Załącznik 7. Skróty stosowane w tekście i na Mapach

BIP – Biuletyn Informacji Publicznej

FRSO – Fundacja Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego

GOK – Gminny Ośrodek Kultury

GPPiRPA – Gminny Program Profi laktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

KGW – Koło Gospodyń Wiejskich

KS – Klub Sportowy

MZPL – Mazowiecki Związek Pracodawców w Gminie Lesznowola

OSP – Ochotnicza Straż Pożarna

PCK – Polski Czerwony Krzyż

PG – prywatne gimnazjum

PSP – prywatna szkoła podstawowa

PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno–Krajoznawcze

SZS – Szkolny Związek Sportowy

TKO – Towarzystwo Kulturalno–Oświa to we w Wólce Ko-sowskiej

TPD – Towarzystwo Przyjaciół Dzieci

UG – Urząd Gminy

UKS – Uczniowski Klub Sportowy

UTW – Uniwersytet Trzeciego Wieku

ZERI – Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów

ZSP – Zespół Szkół Publicznych

ryszard skrzypiec mapa społecznej aktywności obywatelskiej w gminie lesznowola

Documents