sachs, historia instrumentów muzycznych

Historia instrumentw

muzycznych

wiedza o muzyce

R E D A K T O R SERII: ELBIETA DZIBOWSKA

K O M I T E T REDAKCYJNY: M. Bristiger, J. Morawski, Z.M. Szweykowski

Curt Sachs

Historia instrumentw

muzycznych

Przeoy:

Stanisaw Oldzki

1989

POLSKIE WYDAWNICTWO MUZYCZNE

T y t u o r y g i n a u

T H E H I S T O R Y O F M U S I C A L I N S T R U M E N T S

W . W . N o r t o n & C o m p a n y , I n c . N e w Y o r k , N . Y .

C o p y r i g h t 1 9 4 0 b y W . W . N o r t o n & C o m p a n y ,

I n c . N e w Y o r k , N . Y .

P i e r w s z e w y d a n i e p o l s k i e : P a s t w o w e W y d a w n i c t w o N a u k o w e , W a r s z a w a 1 9 7 5

K o n s u l t a n t n a u k o w y

W o d z i m i e r z K a m i s k i

K o n s u l t a c j a s i n o l o g i c z n a M i e c z y s a w J . K n s t l e r

C 2 O b w o l u t , o k a d k i s t r o n t y t u o w f

Janusz. W y s o c k i

O C o p y r i g h t for t ie P o l i s h d i t i o n b y P o l s k i e W y d a w n i c t w o M u z y c z n e ,

K r a k w 1 9 8 9

ISBN 83-224-0324-0

Od tumacza

The History oj Musical Instruments C u r t a S a c h s a , j e d n o z f u n d a m e n t a l n y c h d z i e l t w r c y w s p c z e s n e j i n s t r u m e n t o l o g i i , j e s t p i e r w s z p r a c t e g o a u t o r a p r z e t u m a c z o n n a j z y k po lsk i , a t a k e p i e r w s z p o z y c j o b c e g o a u t o r a w z b o g a c a j c n a s z e s k r o m n e p i m i e n n i c t w o i n s t r u m e n t o l o g i c z n e .

C u r t S a c h s ( 1 8 8 1 - 1 9 5 9 ) r o z l e g o s w y c h m u z y k o l o g i c z n y c h z a i n t e r e s o w a w y n i s z o k r e s u s t u d i w . P o c z t k o w o p o w i c i s i s t u d i o m n a d h i s t o r i s z t u k i , k t r e

z o s t a y u w i e c z o n e d o k t o r a t e m . P o k i lku l a t a c h p r a c y w tej s p e c j a l n o c i p o n o w n i e p o d j s t u d i a , t y m r a z e m m u z y k o l o g i c z n e u H. K r e t z s c h m a r a i J . W o l f a . W 1 9 1 7 r . z o s t a c z o n k i e m komis j i r z e c z o z n a w c w w K r l e w s k i m M u z e u m E t n o g r a f i c z n y m w B e r l i n i e , a d w a l a t a p n i e j o b j t a m e k i e r o w n i c t w o P a s t w o w e j K o l e k c j i I n s t r u m e n t w . J e d n o c z e n i e w y k a d a n a U n i w e r s y t e c i e B e r l i s k i m ( g d z i e w 1 9 2 2 r . z o s t a p r o f e s o r e m ) , W y s z e j S z k o l e M u z y c z n e j o r a z w P a s t w o w e j A k a d e m i i ' M u z y k i K o c i e l n e j i S z k o l n e j . U s u n i t y na fali t e r r o r u h i t l e r o w s k i e g o w 1 9 3 3 r . ze w s z y s t k i c h s t a n o w i s k w y e m i g r o w a d o P a r y a , g d z i e d z i a a w M u s e d e l ' H o m m e i w y g a s z a

g o c i n n i e w y k a d y n a S o r b o n i e . W 1 9 3 7 r . p r z e n i s si d o U S A ; d o 1 9 5 7 r . w y k a d a

w N e w Y o r k U n i v e r s i t y , a o d 1 9 5 3 r . t a k e w C o l u m b i a U n i v e r s i t y w N o w y m J o r ku,

C u r t S a c h s j e s t a u t o r e m 2 2 k s i e k i p o n a d 3 0 a r t y k u w n a u k o w y c h ; w i k s z o t y c h p r a c s t a w i a i r o z w i z u j e n a j i s t o t n i e j s z e p r o b l e m y b a d a w c z e w k i lku g a z i a c h m u z y k o l o g i i . P r z e z c a e y c i e p o z o s t a w a S a c h s p r z e d e w s z y s t k i m h i s t o r y k i e m :

z a j m o w a s i g w n i e k u l t u r m u z y c z n e p o k n a j d a w n i e j s z y c h (Musik des Altertums. W r o c a w 1 9 2 4 ; Die Musik der Antike. P o c z d a m 1 9 2 8 ; The Rise oj Musie in the Ancient World. N o w y J o r k 1 9 4 3 ) , h i s t o r i n o t a c j i m u z y c z n e j (Die griechische Instrumental-notenschrijt. Z e i t s c h r i f t fr M u s i k w i s s e n s c h a f t " R. 6: 1 9 2 3 / 2 4 ; Die griechische Gesangsnotenschrijt. Z e i t s c h r i f t fr M u s i k w i s s e n s c h a f t " R. 7: 1 9 2 4 / 2 5 ; The Mystery oj the Babylonian Notation. T h e M u s i c a l Q u a r t e r l y " R. 2 7 : 1 9 4 1 ) , h i s t o r i p r a k t y k i w y k o n a w c z e j (Prolegomena zu einer Geschichte der Instrumentalmusik. Z e i t s c h r i f t fr v e r g l e i c h e n d e M u s i k w i s s e n s c h a f t " R. 1: 1 9 3 3 ; The volution oj piano musie 1350-1700. N o w y J o r k 1 9 4 4 ) o r a z h i s t o r i t a c a (Weltgeschichte des Tanzes, B e r l i n 1 9 3 3 ) . W i e l k i e

5

OD TI.IMACZA

z n a c z e n i e m a j j e g o p u b l i k a c j e e t n o m u z y k o l o g i c z n e (Die Tonkunst von Bali. B u l l e t i n d e l a S o c i t U n i o n M u s i c o l o g i q u e " R . 5 : 1 9 2 5 ; Rhylhm and'Tempo. N o w y J o r k 1 9 5 3 ; The Lore of Non-Weslern Musie. W: Some aspects of Musicology. N o w y J o r k 1 9 5 7 i i n . ) . E t n o m u z y k o l o g i c z n y n u r t b a d a S a c h s a u z u p e n i a j p r a c e c t n o i n s t r u m e n t o l o g i c z n e (Die Musikinstrumente Indiens und Indonesiens. B e r l i n 1 9 1 5 ; Die Maultrommel. Z e i t s c h r i f t fr E t h n o l o g i e " 1 9 1 7 ; Les instruments de musique de Madagascar. U n i v e r s i t e de P a r i s ,

T r a v a u x e t m m o r i e s d e l ' I n s t i t u t d ' E t h n o l o g i e " t . 2 8 : 1 9 3 8 i i n . ) . W s p t w o r z o n e n a j o b s z e r n i e j s z g r u p d z i e S a c h s a , d z i k i k t r y m i c h a u t o r p o w s z e c h n i e z o s t a u z n a n y z a t w r c n o w o c z e s n e j i n s t r u m e n t o l o g i i .

W p r z e c i w i e s t w i e d o s w y c h p o p r z e d n i k w , S a c h s n i e o g r a n i c z a s i d o t z w .

i n s t r u m e n t o z n a w s t w a , z a w o n e g o d o o p i s u e r g o l o g i c z n e g o i t e c h n o l o g i c z n e g o ins t ru

m e n t w o r a z faktograf i i h i s t o r y c z n e j . D o n a u k i o i n s t r u m e n t a c h , n a z w a n e j z c z a s e m i n s t r u m e n t o l o g i , w p r z g a o p i e r a j c si na s w e j w s z e c h s t r o n n e j i r o z l e g e j w i e d z y s z e r e g d y s c y p l i n s z c z e g o w y c h i p o m o c n i c z y c h . T r z o n s a c h s o w s k i e j i n s t r u m e n t o log i i t w o r z y n a d a l i n s t r u m e n t o z n a w s t w o w r a z z s y s t e m a t y k i n s t r u m e n t o l o g i c z n .

U w z g l d n i e n i e w y n i k w i n n y c h n a u k , g w n i e h i s tor i i p o w s z e c h n e j , h i s tor i i m u z y k i , h i s tor i i s z tuk i , i k o n o g r a f i i , a r c h e o l o g i i , e t n o l o g i i , m u z e o l o g i i ( k o n s e r w a c j a i r e k o n s t rukc ja z a b y t k w ) , j z y k o z n a w s t w a i o p a r c i e b a d a n a k o n k r e t n y m m a t e r i a l e w p o s t a c i kolekcj i i n s t r u m e n t w m u z y c z n y c h , p o z w o l i o S a c h s o w i n a s t w o r z e n i e p o d s t a w m e t o d o l o g i c z n y c h b a d a i n s t r u m e n t o l o g i c z n y c h i w s p a r c i e n a n i c h s w y c h

n a u k o w y c h d o c i e k a . R e z u l t a t e m o w y c h b a d a s c z t e r y g w n e p r a c e i n s t r u m e n -

t o l o g i c z n e , d o dz is ia j s t a n o w i c e o d s k o c z n i d l a w s z e l k i c h p o c z y n a b a d a w c z y c h w t y m z a k r e s i e : Real-Lexikon der Musikinstrumente ( B e r l i n 1 9 1 3 ) ; Handbuch der Musikinstrumentenkunde ( L i p s k 1 9 2 0 ) ; Geist und Werden der Musikinstrumente ( B e r l i n 1 9 2 9 ) ; The History of Musical Intruments ( N o w y J o r k 1 9 4 0 ) .

P i e r w s z a c z o w e j i n s t r u m e n t o l o g i c z n e j t e t r a l o g i i " z e s t a w i a w p o r z d k u alfab e t y c z n y m k i lka t y s i c y h a s e i n s t r u m e n t w p r o f e s j o n a l n y c h , l u d o w y c h e u r o p e j sk ich i e g z o t y c z n y c h . J e d n z z a l e t o p r a c o w a n i a j e s t u z u p e n i e n i e trec i h a s e w i e l o j z y c z n y m i o d p o w i e d n i k a m i n a z w i n s t r u m e n t w . D r u g a k s i k a d a j e c z y t e l n i k o w i k o m p e n d i u m w i e d z y o h is tor i i e u r o p e j s k i c h i n s t r u m e n t w w u jc iu s y s t e m a t y c z n y m . W swe j t rzec ie j p u b l i k a c j i , u w a a n e j p r z e z i n s t r u m e n t o l o g w z a n a j b a r d z i e j o d k r y w c z , p o d j S a c h s p r b z n a l e z i e n i a p r a w r z d z c y c h k s z t a t o w a n i e m si i e w o l u c j i n s t r u m e n t a r i u m m u z y c z n e g o . P r a c a o s t a t n i a , The History of Musical Instruments, s t a n o w i p o d s u m o w a n i e d o w i a d c z e m e t o d o l o g i c z n y c h a u t o r a o r a z p r b

z a r y s o w a n i a w m o l i w i e p r o s t e j f o r m i e h i s tor i i u k s z t a t o w a n i a si i e w o l u c j i i ns t rum e n t a r i u m o d c z a s w p r e h i s t o r y c z n y c h d o w s p c z e s n y c h , z u w z g l d n i e n i e m s z e r o

k i e g o m a t e r i a u p o r w n a w c z e g o , p o c h o d z c e g o z p i c i u k o n t y n e n t w . J u s a m d o b r r d e c z y n i z tej ks ik i p o z y c j o p o n a d c z a s o w e j w a r t o c i . A u t o r k o r z y s t a tu z o d k r y a r c h e o l o g i c z n y c h , ko lekc j i m u z e a l n y c h i n s t r u m e n t w i b o g a t e g o m a t e r i a u i k o n o g r a f i c z n e g o o d s u m e r y j s k i c h p i e c z c i , p r z e z i l u m i n a c j e r e d n i o w i e c z n y c h k o d e k s w , p o o b r a z y i r z e b y m i s t r z w e p o k p n i e j s z y c h . N i e m n i e j w s z e c h s t r o n n i e w p r o w a d z a r d a f i l o l o g i c z n e , r w n i e w s z e r o k i m u jc iu h i s t o r y c z n y m , o d p r z e k a -

()

OD TUMACZA

d w n a j s t a r s z y c h t e k s t w a k a d y j s k i c h , p r z e z c y t a t y w y b i t n y c h t e o r e t y k w r e n e s a n s u i b a r o k u , i n w e n t a r z e i z a p i s k i k r o n i k a r s k i e , p o n a j n o w s z e p u b l i k a c j e m u z y k o l o g i c z n e i a r c h e o l o g i c z n e . C y t a t y z b a r w n y c h o p i s w e t n o g r a f i c z n y c h , s k o j a r z e n i e l e g e n d y i m i t u z u d o k u m e n t o w a n y m r d e m , b e z n a r u s z a n i a j e d n o l i t o c i k o n c e p c j i , c z y n i z ks iki n a w e t w je j w a r s t w i e d o k u m e n t a c y j n e j l e k t u r a t r a k c y j n d l a s z e r s z e g o g r o n a c z y t e l n i k w . Za d a l s z e z a l e t y Historii instrumentw muzycznych, b d c e w y n i k i e m

o l b r z y m i e j e r u d y c j i je j a u t o r a , n a l e y u z n a e t y m o l o g i c z n e a n a l i z y n a z e w n i c t w a , u m o l i w i a j c e n i e j e d n o k r o t n i e r e k o n s t r u k c j n i e u d o k u m e n t o w a n y c h c i g w e w o l u c y j n y c h o r a z z a a k c e n t o w a n i e relacj i m i d z y c h a r a k t e r e m i n s t r u m e n t a r i u m i j e g o r o z w o j e m a p r z e o b r a e n i a m i s p o e c z n o - i d e o l o g i c z n y m i , a w c z a s a c h n o w o y t n y c h r w n i e i e s t e t y c z n y m i . D l a S a c h s a b o w i e m i n s t r u m e n t s t a n o w i z a w s z e i n t e g r a l n

c z s t k szersze j r z e c z y w i s t o c i k u l t u r o w e j , d l a t e g o p r z e d s t a w i a j c e w o l u c j i n s t r u m e n t a r i u m z a z n a j a m i a c z y t e l n i k a n i e j a k o m i m o w o l i z p r o b l e m a t y k n a j p i e r w r n y c h form k u l t u , re l ig i i , o b r z d o w o c i , a w m i a r z m i a n y funkcji i n s t r u m e n t u w p r o w a d z a w b o g a t d z i e d z i n p r a k t y k i w y k o n a w c z e j .

Historia instrumentw muzycznych S a c h s a j e s t u m i e j t n y m p o c z e n i e m p o d r c z n i k a z p r a c o c e c h a c h b a d a w c z y c h . P o d r c z n i k o w y c h a r a k t e r w y p y w a z u k a d u i z a k r e s u

m a t e r i a u i n f o r m a c y j n e g o . C h a r a k t e r n a u k o w y p o t w i e r d z a o b e c n o n a je j s t r o n a c h l i c z n y c h dyskus j i i w y w o d w ; d l a c z y t e l n i k a n i e s p e c j a l i s t y j e s t t o w i e t n i l u s t r a c j c a e j z o o n o c i p r o c e s u b a d a w c z e g o i n s t r u m e n t o l o g a ; d l a a d e p t w i n s t r u m e n t o l o g i i d o s k o n a y m a t e r i a d y d a k t y c z n y .

N i c n a l e y j e d n a k s d z i , i k s i k a n i n i e j s z a o d p o w i a d a w s z y s t k i m w y m a g a n i o m s t a w i a n y m p r z e z w s p c z e s n i n s t r u m e n t o l o g i . C z y t e l n i k po lsk i n a p o d s t a w i e l e k t u r y

Metodologii historii ( W a r s z a w a 1 9 7 3 ) J . T o p o l s k i e g o b e z t r u d u s t w i e r d z i , e m e t o d o l o g i a b a d a h i s t o r y c z n y c h p o c z y n i a o s t a t n i o o g r o m n e p o s t p y . W s z a k e n a

s y n t e t y c z n e o p r a c o w a n i e h is tor i i i n s t r u m e n t w m u z y c z n y c h , o p a r t e n a w s p c z e s n y c h

z a o e n i a c h m e t o d o l o g i c z n y c h , w y p a d n i e n a m j e s z c z e z a p e w n e d u g o c z e k a . P r a c e C u r t a S a c h s a u k a z a y si d o t d w p r z e k a d a c h n a j z y k a n g i e l s k i , f rancusk i ,

hebra jsk i , h i s z p a s k i i j a p o s k i . O b e c n y p r z e k a d , j a k j u w s p o m n i a e m , j e s t p i e r w s z y m d z i e e m S a c h s a u d o s t p n i o n y m p o l s k i e m u c z y t e l n i k o w i .

J e d n y m z p o w a n i e j s z y c h z a d a t u m a c z a b y o z n a l e z i e n i e p o l s k i c h o d p o w i e d n i k w d l a t e r m i n o l o g i i a n g i e l s k i e j ( l u b n i e m i e c k i e j ) , n i e u y w a n y c h d o tej p o r y w n a s z e j l i t e r a t u r z e i n s t r u m e n t o l o g i c z n e j . T c z p r a c y n a d p r z e k a d e m p r z e k o n s u l t o w a e m z d r e m W o d z i m i e r z e m K a m i s k i m , k i e r o w n i k i m O d d z i a u I n s t r u m e n t w

M u z y c z n y c h M u z e u m N a r o d o w e g o w P o z n a n i u . K o n i e c z n e a k t u a l i z a c j e t e k s t u i s p r o s t o w a n i a z w i z a n e z p o s t p e m p r a c b a d a w c z y c h i w y n i k a j c e z faktu, i j e s t to p r z e k a d po lsk i , z a w a r e m w p r z y p i s a c h o d t u m a c z a ( o r y g i n a w o g l e n i e z a w i e r a p r z y p i s w ) . W i e l e s t a r a n i a w o y e m w z a c h o w a n i e o r y g i n a l n e g o k l i m a t u l i c z n y c h c y t a t w r n y c h a u t o r w , n i e r a z w y b i t n y c h p i s a r z y i p o e t w z r n y c h e p o k .

N a j c h t n e j u c i e k a e m s i d o p r z e k a d w d a w n y c h ( n p . c y t a t y z e S t a r e g o T e s t a m e n t u w t u m a c z e n i u W u j k a ) , a w p r z y p a d k u z n a n y c h d z i e l i t e r a c k i c h do i s t n i e j c y c h j u p r z e k a d w z o r y g i n a u .

7

OD TUMACZA

C h c i a b y m z o y p o d z i k o w a n i e z a s z c z e g l n p i e c z n a d p r z e k a d e m red .

J a n u s z o w i Z a b y , w y r a a j c j e d n o c z e n i e u z n a n i e d l a j e g o w y s i k u n a d u s u w a n i e m l i c z n y c h n i e d o m w i e , n i e c i s o c i , a n a w e t b d w o r y g i n a u a n g i e l s k i e g o . K s z t a t

p i e r w s z e g o p o l s k i e g o w y d a n i a wers j i The History of Musical Instruments j e s t w z n a c z n e j m i e r z e j e g o z a s u g .

Stanislaw Oldzki

I E P O K A P I E R W O T N A I P R E H I S T O R Y C Z N A

1

U rde instrumentarium

Czynnik motoryczny

Prace powicone historii muzyki, powstae przed X I X w., rozpoczynay si zwykle relacjami dotyczcymi mitologicznego p o c h o d z e n i a najwczeniejszych ins t rumentw. O p o t o m k u K a i n a J u b a l u mwio si, i jest ojcem muzykw grajcych na harfie i o r g a n a c h , bokowi Panowi przypisywao si zasug wynalezienia fletni P a n a , a M e r k u r y mia rzekomo z b u d o w a lir z n a p o t k a n e j na brzegach Nilu wyschnitej skorupy wia.

Od czasu gdy rozpoczto b a d a n i a historyczne, z a p r z e s t a n o przypisywa bogom i herosom zasugi tworzenia i n s t r u m e n t w . Czowiek p r a g n j e d n a k wiedzie, ktre i n s t r u m e n t y powstay najpierw i oczekiwa j e d n o z n a c z n e j odpowiedzi na to pytanie . O w o zainteresowanie przyczynio si do powstania wielu dyletanckich prac, sprowadzajcych zagadnienie genezy instrum e n t a r i u m muzycznego do prymi tywnego stwierdzenia, e najstarszym i n s t r u m e n t e m by bben a lbo f let lub te ciciwa uku myliwskiego. N a u k o w c y musz j e d n a k rozczarowa wszystkich, ktrzy spodziewaj si prostych odpowiedzi . a d e n bowiem z najstarszych i n s t r u m e n t w nie zosta w y n a l e z i o n y " , jeeli przez te rmin ten r o z u m i e m y ostateczne zreal izowanie pomysu, d u g o p r z e d t e m rozwaanego i w y p r b o w y w a n e g o . Przypisujc czowiekowi p r y m i t y w n e m u wspczesny sposb r o z u m o w a n i a i postpowania, popeni l ibymy oczywicie bd. W rzeczywistoci tupic n o g a m i lub uderzajc d o m i o ciao by on przecie cakowicie niewiadomy tkwicych w tych czynnociach zarodkw najwczeniejszych i n s t r u m e n t w .

Pytanie, ktre z i n s t r u m e n t w naleaoby u z n a na najwczeniejsze, pozostanie bez odpowiedzi, dopki nie rozstrzygnie si p r o b l e m u bardzie j zasadniczego: jakie czynniki skoniy czowieka do tworzenia i rozwijania i n s t r u m e n t w muzycznych.

Wszystkie istoty wyej zorganizowane wyraaj swe uczucia r u c h e m . K i e r o w a tymi r u c h a m i i k o o r d y n o w a je potrafi j e d n a k tylko czowiek, poniewa jedynie on o b d a r z o n y jest wiadomoci r y t m u . K i e d y osign t wiadomo dowiadczywszy po raz pierwszy podniecenia i przyjemnoci,

1 1

U RDE INSTRUMENTARIUM

ktrych rdem by ry tm, nie mg j u powst rzyma si od rytmicznych ruchw, od taca, t u p a n i a , klaskania, poklepywania si po b r z u c h u , klatce piersiowej, nogach, po ladkach. Ty lko nieliczne b a r d z o p r y m i t y w n e plemiona, jak n p . W e d d o w i e na rodkowym Cejlonie i p e w n e szczepy w Patagoni i (Argentyna) , nie tylko nie maj ins t rumentw, lecz n a w e t nie znaj ani klaskania, ani t u p a n i a .

r d e m najsilniejszych emocji s ruchy wywoujce dwik. Z a n i m pierwotny czowiek uwiadomi sobie odrbno dwch zjawisk r u c h u i towarzyszcego mu dwiku (w trakcie t u p a n i a lub u d e r z a n i a we wasne ciao) duo wczeniej wykonywa te czynnoci. J e d n a k do ich celowego p o w t a r z a n i a z intencj wydobycia dwiku, a przez to wzmocnienia bodcw emocjonalnych, prowadz i d u g a d r o g a .

Za pomoc prostych r u c h w wczesny czowiek wydobywa r n o r o d n e efekty dwikowe: brzmienie ciemne lub ja sne uderzajc zgitymi lub paskimi domi, tupic nogami (palcami ng lub p i tami) , uderzajc albo czci kocist, a lbo miniem. Wszystkie te z rnicowane efekty stanowiy mater ia dwikowy wczesnej, p r a i n s t r u m e n t a l n e j muzyki .

Wrd najwczeniejszych form i n s t r u m e n t w spotykamy grzechotk b r a n -soletow, uywan z a r w n o przez wspczesne ludy prymitywne pozostajce na najniszym etapie rozwoju, j a k i przez myliwych z okresu paleol i tu, o czym mwi najstarsze .warstwy wykopalisk archeologicznych. G r z e c h o t k a ta, podkrelajc swym dwikiem kady r u c h gowy, r a m i o n ' i tuowia tancerza, potgowaa stan zbiorowego podniecenia .

G r z e c h o t k a oglnie rzecz biorc j e s t i n s t r u m e n t e m skadajcym si z kilku uderzajcych o siebie czci1. Dwik powstaje w wyniku potrzsania. W tzw. g r z e c h o t c e b r a n s o l e t o w e j d r o b n e , t w a r d e przedmioty, n p . upiny orzecha, nasiona, zby lub kopyta (rys. 1) n a n i z a n e s na sznurek lub powizane w pki. Zawieszona wok kostek, kolan, talii lub szyi tancerza, na jego ruchy reaguje ostrym dwikiem; t r u d n o tu j e d n a k o uzyskanie wyrazistego r y t m u , poniewa dwik powstaje z n ieznacznym opnieniem w stosunku do kadego r u c h u tancerza .

Podniecajca funkcja grzechotki bransoletowej nie bya j edyn jej cech. M a t e r i a , z jakiego zostaa sporzdzona, upiny orzecha czy zby, posiada rwnie si magiczn. Chocia nie wiemy czy s a m e m u brzmieniu, czy raczej symbolice i n s t r u m e n t u przypisywano wiksze znaczenie, to z pewnoci grzechotka musiaa by u w a a n a za dwikowy amule t . Z czasem te d w a przymioty i n s t r u m e n t u ulegy rozdzieleniu. Rel iktem d a w n y c h amuletw acuszkowych s stare bransoletki, acuszki do zegarkw z o g n i w a m i

1 W polskiej terminologii instrumentologicznej istnieje rozrnienie g r z e c h o t k a g r u

ch a w k a. Wszystkie instrumenty typu grzechotki bransoletowej zostay objte w polskiej nomenklaturze terminem g r z e c h o t k a , z dodatkowym okreleniem precyzujcym typ; natomiast instrumenty typu grzechotki z tykwy okrela si jako g r u c h a w k i . Poniewa Sachs nie odrnia tych dwch typw, pozostawiam w przekadzie termin grzechotka.

12

GRZECHOTKA

w ksztacie kw, krzye oraz inne przedmioty majce rzekomo przynosi szczcie. N a t o m i a s t idea dwikowa grzechotki-amuletu utrwal ia si w dzwoneczkach zawizywanych n a d s topami tancerek w nowoytnych Indiach i Persji.

Spord niezliczonych typw pniejszych grzechotek wicej uwagi powicimy jedynie g r z e c h o t c e z t y k w y . T y k w a w y p e n i a n a bya k a m y k a m i lub innymi d r o b n y m i , t w a r d y m i p r z e d m i o t a m i ; rczk instrum e n t u s tanowia n a t u r a l n a szyjka owocu lub d r e w n i a n y uchwyt. Grajcy, trzymajc i n s t r u m e n t w rku, potrzsa nim, wydobywajc w ten sposb dwik. W t y m w y p a d k u czowiek j u wiadomie kierowa motoryk impulsw, wszake n a d a l dwik nie by jeszcze d o k a d n i e zsynchronizow a n y z r u c h e m , poniewa zamknite w tykwie przedmioty nie uderzay rwnoczenie (rys. 2).

Grzechotki z tykwy stay si n i e z b d n y m narzdziem wielu magicznych rytuaw. Ich ostry i podniecajcy dwik w p r o w a d z a w t rans z a r w n o czarownika, j a k i suchaczy. Niezwykle plastyczny o b r a z takiego ry tuau przekaza w 1877 r. Stefan Powers, uczestniczcy w ta jnym z g r o m a d z e n i u I n d i a n plemienia M a i d u w Kalifornii: W nieprzeniknionej ciemnoci p a n o w a a przez chwil cisza, po czym tu przy samej ziemi pocz si rozlega cichy, zowieszczo wibrujcy dwik witej grzechotki, przypo-

R y s . 1 . G r z e c h o t k a b r a n s o l e t o w a , I n d i a n i e T u k a n o ; R y s . 2 . G r z e c h o t k a z t y k w y ,

I n d i a n i e K u n a ; R y s . 3 . G r z e c h o t k a k o s z y k o w a , P e r u

13

U RDEt. INSTRUMENTARIUM

1 1

minajcy na tyle sugestywnie gos grzechotnika, by zmrozi suchaczom krew w yach [.. .]. S topniowo grzechotanie nasilao si, by w kocu gwatownie w y b u c h n z przeral iwym oskotem przewalajcego si g r o m u , a po chwili znowu przej w cichy warkot . Od czasu do czasu w z m a g a y si od strony pala guche odgosy wywoane uderzeniami pici [. . .]. Podczas piewania, trwajcego bez przerwy ok. d w u -do trzech kwadransw, grzechotanie naras tao z si i furi; w y k o n a w c a z wielk pasj uderza nieustannie o pal [ . . .], gosy piewakw zamieray w przecigym lamencie. G r z e c h o t a n i e p r z y p a d o do ziemi, zawisajc j a k b y nad ni i rozbiegajc si we wszystkich k ierunkach. T e r a z sycha byo ju tylko dwch wykonawcw, ktrzy czogajc si po ziemi m a m r o t a l i proby i odpowiedzi; w kocu grzechotanie powoli z a m a r o , gosy ucichy i byo ju po wszystkim".

G r z e c h o t k a z tykwy, oprcz jej zastosowania w r y t u a a c h magicznych, najczciej u y w a n a jest przez kobiety. Wrd niektrych plemion Afryki Wschodnie j panuje obyczaj, i kobiety staj g r o m a d n i e po kilkaset i potrzsaj grzechotkami tak zapamita le , j a k b y od tego zaleao ich ycie.

Na obszarach gdzie tykwa nie wystpuje, forma grzechotki z tykwy o d w z o r o w y w a n a jest w i n n y m mater ia le . U y w a si do tego celu gliny, oziny, meta lu, d r e w n a . Najczciej n a t u r a l n form grzechotki zastpuj wyroby garncarskie i koszykarskie, bdce d o m e n kobiet (rys. 3). T o t e grzechotka j a k o ins t rument kobiecy wkroczya do dziecinnego pokoju i pozostaa tam do dzi j a k o zabawka.

Impulsy rytmiczne s dokadnie j zsynchronizowane z wywoujcym je ruchem, jeeli ins t rument stanowi niejako przeduenie nogi czy r a m i e n i a w ten sposb, i wzmacnia jc t u p a n i e lub uderzanie nie zakca precyzji tych ruchw. T e m u s a m e m u celowi su ulepszone narzdzia, j a k n p . b b e n j a m o w y (stamped pit).

N a r z d z i a i d i o f o n i c z n e u d e r z a n e . B b e n j a m o w y . Jes t t o j a m a w y k o p a n a w ziemi, przykryta pokrywk z nie obrobionej kory. Podrnik angielski H e n r y k B. G u p p y na jednej z Wysp S a l o m o n a (Treasury Is land) ujrza a czterdzieci kobiet i dziewczt taczcych wok takiej j a m y , podczas gdy dwie z nich ,, tupay w desk u m o c o w a n mniej wicej w poowie gbokoci dou [...] wytwarzajc guchy, d u d n i c y dwik, do ktrego krg kobiet dostosowywa swj t a n i e c " . Niektre cywilizacje zastpiy n a t u r a l n j a m otworem sztucznym; niekiedy kobiety tupi w wypuk desk, tworzc rodzaj pyty rezonansowej lub uywaj do tego celu jakiego wikszego naczynia odwrconego d n e m do gry.

Dalsza g r u p a i n s t r u m e n t w rozwina si w momencie , gdy t u p a n i e s topami zastpiono takimi narzdziami, jak p r t y u d e r z a n e (stamping sticks), t y k w y u d e r z a n e (stamping gourds) i najwaniejsze r u r y u d e r z a n e (stamping tubes), wykonane z wydronego b a m b u s a lub innego odpowiedniego d r e w n a i zamknite z j e d n e g o koca. U d e r z a si nimi o ziemi, wytwarzajc w ten sposb guchy, s tumiony dwik (zob. rys. 16).

NARZDZIA IDIOFONICZNE UDERZANE

Na u d e r z a n y c h r u r a c h graj z reguy kobiety; i n s t r u m e n t y te zwizane s z obrzdowymi t a c a m i urodzaju. Na Borneo pod koniec niw kadego r a n k a i wieczoru podczas m o d w k a p a n e k rozbrzmiewaj dwiki rur u d e r z a n y c h o m a t w tradycyjnych r y t m a c h . Na Celebes trzy lub pi dziewczt chodzc po chacie w wieczr niwnej ofiary u d e r z a tymi r u r a m i wypenionymi z iarnem piewajc: Uderza jc ie , ach przyjaciki, a spogldajcie w ziemi bagalnie proszc o nowy ry" . W ceremoniach zwizanych ze zbiorem ryu na Mala jach Z a c h o d n i c h i w Syjamie obserwujemy najefektowniejsz o d m i a n tego typu narzdzi m o d z i e r z u d e r z a n y (stamped mortar). W y k o n a n y on jest z lecego p n i a drzewa, w ktrym dry si szereg o tworw o rnym ksztacie. Do otworw tych kobiety wsypuj ry, a nastpnie uderzaj we tuczkami. Zrnicowanie dwikw zaley od gbokoci poszczeglnych wydre; w rezultacie tworz si urzekajce wspbrzmienia pol i rytmiczne i pol i toniczne. Brzmienie owych modzierzy tubylczy poeta wyrazi onomatope j tingtung tutung-gulan gondang. T e g o typu muzyka jest w y k o n y w a n a take niezalenie od ceremonii ryowych, a mianowicie podczas z g r o m a d z e dziewczt i w d w w ksiycowe noce.

W r y t u a a c h mniej zoonych, n p . podczas uroczystoci weselnych na wyspach Melanezji , tucze si suche migday i korzenie kolokazji. Na rodku wsi w otworze w ziemi umieszcza si d r e w n i a n y modzierz. Podczas gdy dwch mczyzn piewa p o n u r pie o tuczeniu, omiu innych taczy po kolei wok modzierza, uderzajc d w o m a dugimi t uczkami, czynic to n ierzadko z tak si, i tuczki ulegaj z a m a n i u " .

Jeszcze prymitywniejszy rytua tuczenia istnia we wschodniej czci Nowej Gwinei, gdzie tubylcy uderzal i t uczkami w k a m i e n n e koryta. W e d u g wyjanie tamtejszych mieszkacw, tuczek mia by prciem d u c h a , a koryto sromem. Ta symbolika, z n a n a powszechnie w prymitywnych cywilizacjach, jest j e d n z gwnych cech wanego i n s t r u m e n t u b b n a szczelinowego, rozpowszechnionego na Nowej Gwinei , wyspach O c e a n u Spokojnego, w Afryce, a w formie szcztkowej rwnie w Azji.

B b e n s z c z e l i n o w y . W najprostszej postaci jest to w y d r o n y pie drzewa, ksztatem zbliony do odzi, umieszczony n a d j a m wykopan w ziemi. Prototypy takie spotykamy jeszcze w Ameryce. I n d i a n i e plemienia U i t o t o w K o l u m b i i zwalali wielkie drzewa, w ktrych z boku wykonywali dugie wyobienie, a cao malowal i . I n s t r u m e n t y takie zdobili zakoczeniami z j e d n e g o koca w ksztacie gowy kobiety, z drugiego w ksztacie gowy krokodyla j a k o symbolu wody oraz umieszczali na kilku kodach lecych na brzegu w y k o p a n e g o w ziemi rowu, przykrytego deskami. I n s t r u m e n t ley w ten sposb, i nie opiera si na deskach. W czasie tacw, wykonywanych przez kobiety wok tego pnia, mczyni stojc w wyobieniu tupal i i rozhutywali elastyczny pie, tak i uderza on rytmicznie o deski. T u b y l c y ceremoni t wi z przechodzeniem ksiyca w faz nowiu (il. 1, 2, rys. 4) . Wspczesne bbny szczelinowe rwnie

15


R y s . 4 . B b e n s z c z e l i n o w y , N o w a G w i n e a

R y s . 5 . B b e n s z c z e l i n o w y p r z e n o n y ,

C e l e b e s

Wielu podrnikw, a nawet etnologw, bbny szczelinowe nazywa gongami . Jes t to zdecydowanie niewaciwe, j a k o e te rmin g o n g " nie oznacza niczego poza dyskiem z zawinitym obrzeem, w y k o n a n y m z brzu i w y r a b i a n y m w I n d i a c h oraz na Dalekim Wschodzie. Rwnie te rmin om--tom na okrelenie b b n a szczelinowego nie jest prawidowy.

W wikszoci i n s t r u m e n t w z d e t e r m i n o w a n y c h czynnikiem m o t o r y c z n y m najistotniejsz czci jest ta, w ktr si uderza . Pierwszym krokiem w rozwoju tych i n s t r u m e n t w byo zastpienie natura lne j powierzchni uderzanej ciaa ludzkiego lub ziemi powierzchni utworzon sztucznie, a dopiero pniej zastosowanie jakiego narzdzia j a k o e lementu uderzajcego.

R z a d k i m narzdziem dwikowym, spokrewnionym z b b n e m j a m o w y m , jest b b e n t u n e l o w y , n a z w a n y tak przez etnologw. U y w a n y by przez Pigmejw na Nowej Gwinei i w Etiopii w prowincji Wollo. Jes t to tunel wydrony w piasku z d w o m a nie przykrytymi o t w o r a m i wylotami. W sklepienie tego tunelu u d e r z a si rk. B b e n w poprawne j terminologii oznacza ins t rument, w ktrym dwik jest e m i t o w a n y przez m e m b r a n napit albo na ramie, a lbo na pus tym korpusie dowolnego ksztatu.

16

wykonywane s z p n i a drzewa, z t j e d n a k rnic, i maj wsk podun szczelin. Najstarsze z n a n e egzemplarze maj po ok. 6 m dugoci i ok. 2 m szerokoci. T y p y pniejsze u d e r z a n e s erdziami, a w jeszcze bardziej rozwinitych b b n a c h u d e r z a si o krawdzie wydrenia d w i e m a krtkimi paeczkami. Ewolucja i n s t r u m e n t w z reguy przebiegaa w ten sposb, i pocztkowo byy one wrcz g igantycznych rozmiarw, a w miar rozwoju malay, dochodzc niekiedy do rozmiarw przenonych. T ostatni faz ewolucji reprezentuje n p . may, lekki, b a m b u s o w y bbenek szczelinowy, noszony przez malajskich dozorcw (rys. 5).


Pocztkowo u d e r z a n o we goymi rkami, pniej p a k a m i . Ta doniosa z m i a n a zbiega si z grubsza w czasie ze zmian rodzaju skry uywanej na m e m b r a n y ; pocztkowo bya to skra gadw i ryb, pniej upolowanej zwierzyny i byda .

Zamias t zazna jamia czytelnika z niezliczonymi o d m i a n a m i bbnw, wskaemy w tym rozdziale na zasadnicz rnic midzy d r e w n i a n y m b b n e m w y k o n a n y m z pnia drzewa, a i n s t r u m e n t e m w y m o d e l o w a n y m w glinie. O b r b k a d r e w n a za pomoc narzdzi lub jego wypalanie, s czynnociami prymitywniejszymi od garncars twa; d l a t e g o wic za wczeniejsze formy u z n a naley bbny d r e w n i a n e .

B b n y r u r o w e w swych najprymitywniejszych formach wskazuj n a pochodzenie od segmentw kody drzewa. Na pewnych obszarach, n p . na wyspie Nias (k. S u m a t r y ) i w L o a n g o ( R e p u b l i k a K o n g o ) bbny takie osigaj 3 m dugoci. Z a c h o w a a si wyranie tendencja do n a d a w a n i a im pozycji pionowej, typowej dla d r z e w a j a k o roliny, aczkolwiek s zwykle zbyt due, by mogy sta pionowo. I n s t r u m e n t y te zawiesza si pod d a c h e m lub tak nachyla , by umoliwi na nich gr. Maj tylko j e d n m e m b r a n , a przeciwlegy koniec rzebiony jest w ksztacie nogi zakoczonej stop.

Od owego wczesnego b b n a stojcego wywodz1 si liczne typy mniejszych b b n w . W niektrych pocztkowa p i o n o w a pozycja jest istotnie zachowana . M o n a na nich gra w pozycji pionowej ze wzgldu na m a e rozmiary i n s t r u m e n t u ; nie zachodzi tu konieczno jej zmieniania, by zbliy do grajcego m e m b r a n . Jeel i g r u n t by piaszczysty, wpuszczao si taki bben w piasek, uzyskujc w ten sposb wiksz stabilno. Z a d a n i e to m o n a byo sobie uatwi, jeli w podstawie i n s t r u m e n t u wycio si trzy lub cztery due zby. Bbny z takimi z b a m i spotka m o n a w wersjach prymitywniejszych na Nowych H e b r y d a c h i w caej Afryce, a take ju s tarannie j rzebione w s taroytnym Meksyku. T a m , gdzie grajcy mia pod n o g a m i podog lub twardy grunt , zby zas tpowano aurow rzeb ( typ polinezyjski) lub ins t rumentowi n a d a w a n o ksztat p u c h a r u z nk i czar (typ babiloski i wschodnioafrykaski), a nawet form ludzkich ng wspar tych na cokole, z czym spotykamy si z a r w n o we wschodniej czci Archipelagu Mala j-skiego, j a k i w Afryce wrd M u r z y n w B a k u n d u (rys. 6, il. 4).

Drugi typ b b n a jest wyrazem tendencji do miniaturyzacj i i n s t r u m e n t u , do uczynienia go przenonym. W L o a n g o oraz nad Amazonk, a take w s taroytnym M i c h o a c a n (Meksyk) grajcy siadali na takich b b n a c h okrakiem, osigajc dziki t emu d o g o d n pozycj do u d e r z a n i a w m e m b r a n , znajdujc si wwczas midzy u d a m i . Niektre z b b n w przenonych (np. na Nowej Gwinei) posiadaj u c h o uatwiajce noszenie ( b b e n p u c h a r o w y z u c h e m ) . U c h w y t taki jest na og wycity w rodkowym przeweniu korpusu, tak i dwie jego czci s symetryczne i wywaone. I n n e bbny przenone maj ksztat p u c h a r u . Ksztat taki doskonale zabezpiecza i n s t r u m e n t przed upuszczeniem, poniewa smuka szyjka,

2 - Historia instrumentw muzycznych. 17


R y s . 6 . B b e n s t o j c y z n k a m i , A f r y k a W s c h o d n i a ; R y s . 7 . B b e n p u c h a r o w y z u c h e m ; R y s . 8 . B b e n p u c h a r o w y

przyciskana rk do klatki piersiowej inogi, ua twia t rzymanie i n s t r u m e n t u (rys. 7, 8) . W tym s tad ium rozwoju nastpuje przemieszanie form b b n w

' g l inianych z formami b b n w d r e w n i a n y c h . M a y p u c h a r jest raczej form garncarsk ni snycersk i wszystkie cywilizacje o b e z n a n e z garncars twem, posugujcym si koem, preferuj t technik, atwiejsz od mozolnej obrbki za pomoc rzebiarskiego d u t a . Kancias ty profil i n s t r u m e n t u ciosanego zostaje wic zastpiony k o n t u r e m agodnie zaokrg lonym. Obserwujemy tu pewien zwizek midzy w y r o b e m bbnw a produkcj glinian y c h naczy, sucych do przygotowywania poywienia; ewolucja od twardej skorupy owocu do gl inianego naczynia bya w obu w y p a d k a c h p o d o b n a . Doskonaym p r z y k a d e m podobies twa b b n w d o naczy domowych jest wschodnioafrykaski k o c i o . ciany boczne grne j poowy i n s t r u m e n t u s ustawione pionowo, n a t o m i a s t w czci dolnej nachylaj si ku rodkowi, tworzc ma pask podstaw. T e n cylindryczno-stokowy kocio cile koresponduje z p e w n y m typem naczynia pnoneol i tycznego, z n a n y m z wykopalisk E u r o p y rodkowej i Wschodnie j . Kocio afrykaski wykonywany jest z d r e w n a a nie z gliny, lecz nie jest to istotne; histori rzemiosa cechuje staa w y m i a n a formy i m a t e r i a u (rys. 9, 10).

T a k a sama ewolucja mater iau, od gliny do d r e w n a , zachodzi w p r z y p a d k u b b n a d w u s t r o n n e g o , ktry pojawi si znacznie pniej ni j ednos t ronny, stajc si poprzednik iem b b n a wspczesnego. D r e w n o byo z pewnoci m a t e r i a e m wyjciowym dla b b n w o korpusach prostych, cyl indrycznych; korpusy o ksztacie beczkowatym pocztkowo w y k o n y w a n o z gliny, dzisiaj p r a w d o p o d o b n i e ze wzgldw praktycznych, w wikszoci wykonuje si je z d r e w n a .

18


R y s . 9 . K o c i o , A f r y k a W s c h o d n i a ; R y s . 10. B b e n n e o l i t y c z n y , M o r a w y ; R y s . 1 1 .

B b e n o b r c z o w y z r c z k , G r e n l a n d i a

W przeciwiestwie do wszystkich b b n w cyl indrycznych i naczyniowych, b b n y o b r c z o w e maj j e d n lub dwie m e m b r a n y rwnolege, nacignite na rnego ksztatu r a m a c h czy obrczach. Ta kategoria instrum e n t w obejmuje dwie rne grupy, p r a w d o p o d o b n i e nie wykazujce a d n y c h zwizkw. J e d n z nich reprezentuje b b e n s z a m a s k i , wystpujcy w caych I n d i a c h , Azji rodkowej i Pnocnej oraz na kontynencie amerykask im; i n s t r u m e n t w t r z y m a si j e d n rk a lbo za siatk splecion ze sznurka, napit na zewntrznej stronie korpusu, albo za rczk przytwierdzon do obrczy. W drugiej rce t r z y m a si pak, ktr u d e r z a si w m e m b r a n , a czasem rwnie i w sam obrcz. I n n y przedstawiciel tej g rupy, zwany powszechnie t a m b u r y n e m , wystpujcy na caym Bliskim Wschodzie i w niektrych czciach E u r o p y , ma j e d n lub dwie m e m b r a n y i u d e r z a n y jest rkami (rys. 11).

Przegld metod u m o c o w a n i a m e m b r a n y d o korpusu lub r a m y instrum e n t u znajdzie czytelnik w rozdziale T e r m i n o l o g i a .

2 19


Funkcje rytualne

Aczkolwiek w p o p r z e d n i m paragrafie rozwaal imy jedynie czynnik motoryczny j a k o inspirator formy i n s t r u m e n t u muzycznego, to nie naley z a p o m i n a o symbolicznym czy magicznym charakterze niektrych instrumentw. Grzechotki bransoletowe byy a m u l e t a m i , grzechotka z tykwy bya ins t rumentem szamanw, rury i modzierze u d e r z a n e wizano z kultem podnoci (urodzaju); mogy to by j e d n a k konotacje w t r n e . Na pozostae ins t rumenty, j a k n p . bbny i bbny szczelinowe, icjea symbolu i magii oddziaywaa w tak z n a c z n y m stopniu, i o m a w i a m y je p o n o w n i e w niniejszym paragrafie.

B b n y . U Czukczw w pnocno-wschodniej Syberii s z a m a n siada na 'miejscu mistrza ' w pobliu tylnej ciany pomieszczenia; n a w e t w naj-cianiejszej sypialni musi wok niego pozosta nieco wolnego miejsca. Nastpnie s ta rannie przeg lda bben, n a p i n a jego m e m b r a n , a jeeli jest b a r d z o zeschnita, zwila j moczem i zawiesza na chwil n a d l a m p dla wyschnicia. Czynnoci owe zajmuj s z a m a n o w i p o n a d godzin, z a n i m stan b b n a uzna za zadowalajcy [.. .]. W kocu wiato ganie i s z a m a n uderza w bben piewajc wstpn melodi [.. .]. N a d t o uywa on b b n a do modyfikacji barwy swego gosu. W tym celu umieszcza i n s t r u m e n t wprost przed ustami lub o b r a c a nim, ustawiajc go pod p e w n y m ktem, przy tym cay czas z pasj w niego uderza . Po p a r u m i n u t a c h cay ten haas zaczyna dziwnie oddziaywa na suchaczy, ktrzy kucajc przy ziemi cieniaj si w niewygodnych pozycjach. Z wolna poczynaj oni traci zdolno okrelania rda dwiku [...]; piew i gos b b n a zdaje si pyn z rogu do rogu, a nawet odnosi si wraenie, i nie pochodz one z adnego okrelonego r d a " .

W yciu ludw prymitywnych bben jest i n s t r u m e n t e m niezastpionym. a d e n z i n s t r u m e n t w nie ma tylu ry tua lnych z a d a , a d e n take nie uchodzi za bardzie j wity. Pewne obrzdy znalazy odbicie nawet w konstrukcji i n s t r u m e n t u . Lapoczycy na mater ia do b u d o w y b b n a wybieraj drzewa, ktrych korzenie rosn w okrelonym kierunku; w Melanezj i budowniczy b b n w w d r a p u j e si na d r z e w o i t a m wykonuje cay instrum e n t . Do korpusu przymocowuje si lub w jego wntrzu umieszcza fetysze: czaszki, skorupy i upiny owocw a do m o m e n t u , kiedy nie zostanie napi ta m e m b r a n a ; w czasie wykonywania b b n a nikt nie mie zajrze do w n t r z a i n s t r u m e n t u . W Afryce Wschodnie j bben by tak wity, e z b r o d n i a r z e i zbiegli niewolnicy stawali si nietykalni z chwil, gdy znaleli si w pomieszczeniu z b b n e m ; nawet zwierzta, ktre weszy do zagrody, okalajcej pomieszczenie z b b n e m , staway si tabu. Kiedy e tnograf J o h n Roscoe przyby do Banyankole, w pobliu krlewskiej wsi n a t k n si na niskie ogrodzenie, za ktrym znajdowa si szaas z krlewskim b b n e m .

20

BBNY

Szaas by stale nakryty i nie mg mie ani ostrego zakoczenia, ani wieyczki. W jego wnt rzu znajdowaa si p lat forma czy p o d i u m , na ktrym leay dwa bbny. Z tyu szaasu, za oem, leao sporo m a t e r i a u do reperacji bbnw; by on pilnie strzeony, by nie zuyto go do innych celw. Na lewo od szaasu znajdowa si wr z narzdz iami, u y w a n y m i przy wreniu, a obok niego kilka gwizdkw i elazny drg, na k trym ostrzono narzdzia suce do wykonywania b b n w (ostrzenie na kamieniu byo zabronione) . Z p r z o d u p o d i u m sta szereg naczy na mleko, nalecych do bbnisty, w ktrych skadano codziennie ofiary. G w n e d w a b b n y leay na p o d i u m . Pokrywajce je m e m b r a n y z biaych skr p o m a l o w a n e byy w czarne pasy w taki sposb, i robiy wraenie dwojga wielkich oczu, spogldajcych z m r o k u szaasu. C o d z i e n n e g o zapasu mleka, ofiarowywanego tym b b n o m , dostarcza wity pasterz. Naczynia z mlekiem us tawiano rankiem, pozostawiajc je do godziny dziewitej lub dziesitej. W tym czasie d u c h y b b n a wchaniay sam esencj, ekstrakt, a resztki mogy by wypite przez stranikw. Przebywaa tu take kobieta z n a n a j a k o ' ona b b n a ' , do ktrej obowizkw naleao troszczenie si o mleko (ubijanie masa) i o c h r o n a bbnw. I n n a kobieta troszczya si o ogie, ktry musia cigle pon w pomieszczeniu bbnw, poniewa lubiy one ciepo. Naczelnik, gdy urodzi mu si syn lub gdy o t r z y m a awans na jakie stanowisko, albo te kiedy w y p r a w a wojenna uwieczona zostaa sukcesem i zasuy na pochwa krla, skada ofiary z byda lub z piwa. Rwnie sam krl skada b b n o m coroczn ofiar z byda. K r o w a of iarowywana pierwszemu bbnowi musiaa by czerwona a lbo biaa, of iarowywana d r u g i e m u czarna . K r o w y te u w a a n o za wite i tylko krl mg zezwoli na ich zabicie; nikt poza s t ranikami nie mia p r a w a spoywa ich misa, a skry ich suyy do n a p r a w y b b n w . Od tych wanie krw p o b i e r a n o mleko na codzienne ofiary, a z resztek mleka s p o r z d z a n o maso do s m a r o w a n i a b b n w " .

" Osobliwe wierzenia zwizane z tymi b b n a m i pojawiaj si w p o d a n i a c h plemion W a h i n d a z Afryki Wschodnie j . W i e r z o n o t a m , e ujrzenie b b n a grozi mierte lnym niebezpieczestwem. N a w e t sutanowi nie wolno byo patrze na bben, z wyjtkiem okresu nowiu. Bben p o w i n n o si przenosi tylko w nocy; u w a a n o , e i n s t r u m e n t ten posiada moc poruszania si, gdy pewnego razu bben ... uciek tubylcy odnaleli go w botach, gdzie wydobywajce si pcherzyki powietrza zdradziy miejsce ukrycia.

W obu w y p a d k a c h m a m y szereg charakterys tycznych zalenoci: bben, kula, nakry ta zagroda, ziemia, noc, ksiyc, mleko, ktre w pojciu prymitywniejszych plemion s konotac jami pci eskiej. J e d y n i e bbny wschodnioafrykaskie, o ktrych j u mwilimy, zatraciy wycznie eski charakter , gdy gra si na nich nie rkami, lecz p a k a m i . K o b i e t y do gry na b b n a c h uywaj zawsze rk, gdy p a k a ma symbolik falliczn. W roku 1901 na K a m c z a t c e j e d n a z miejscowych kobiet re lacjonowaa: T o byo w czasach, kiedy y Wielki K r u k [. . .] . Wrd ciszy panujcej na zewntrz

21


22

sycha byo gos b b n a . W d o m u znajdowa si wiat, uderzajcy w bben, i jego ona, kobieta-deszcz, siedzca tu obok. Aby sprowadzi deszcz odci on swej onie wargi s romowe i zawiesi na bbnie, po czym obci swj czonek, uderzajc nastpnie nim, zamiast zwyk pak, w b b e n " .

W Afryce Wschodnie j bbny koronacyjne musz by u d e r z a n e pakami , w y k o n a n y m i z ludzkich piszczeli, majcych take znaczenie falliczne. Istnieje tu nastpujcy obyczaj, zwizany ze z d o b y w a n i e m nowych paek: po dorocznej ceremonii koronacyjnej bbnici odnosz wszystkie instrumenty z wyjtkiem jednego. Jeel i ktrykolwiek z nie przeczuwajcych niczego widzw odniesie pozostawiony bben, mwic naiwnie z a p o m niae to z a b r a " , z miejsca zostaje po jmany i umiercony; koci jego r a m i e n i a su potem j a k o paki do b b n w .

Zwizek b b n a z pci msk, aczkolwiek m a o wyrany, wyraony zosta metaforycznie w jednym z japoskich d r a m a t w n. O t o jego fabua: ogrodnik, zakochany w ksiniczce, otrzymuje od niej bben tsuzumi; ksiniczka skonna jest o d d a mu sw rk, jeeli tylko ogrodnik potrafi zagra na tym instrumencie. O g r o d n i k wicej ni szczliwy chwyta bben. Okazu je si j e d n a k , e jest on owinity j e d w a b i e m i ogrodnik nie ma pojcia, w jaki sposb mgby na n im gra swoj paeczk. Rozpacza jc n a d wasnym nieszczciem popenia ostatecznie samobjstwo.

Jeel i b b n a nie wizano z w y o b r a e n i a m i pci eskiej, kojarzono go czsto z czysto mskimi ceremoniami, j a k n p . obrzezaniem: Na niektrych obszarach Azji Poudniowo-Wschodnie j b b n w uywa si podczas pogrzebw mczyzn, ale nigdy kobiet czy dzieci; w Oceani i bben wyrzucano, jeli przed cakowitym wykoczeniem zobaczya go kobieta.

W kocu bben sta si i n s t r u m e n t e m wojownikw. W krlestwach, gdzie bben by witym narzdziem, nalecym do krla, i insygnium jego wadzy, stanowi wicej ni tylko symbol. By t a l i z m a n e m , zapewnia jcym powodzenie i zwycistwo.

B b e n s z c z e l i n o w y . W pewnych wierzeniach ludw Ameryki Poudniowej i Oceani i , bstwo-kreator wody uchodzi rwnie za twrc b b n a szczelinowego. Na Nowych H e b r y d a c h na instrumencie tym gra si z nas taniem nowiu; b b e n czsto umieszcza si n a d w y k o p a n y m w ziemi doem. Najwikszy z b b n w nazywa si m a t k a " ; nieraz graj na n im kobiety. Mieszkacy Oceani i w pus tym korpusie b b n a widz brzuch kobiety, w szczelinie i n s t r u m e n t u jej srom, a w czynnoci u d e r z a n i a dopatru j si wspycia pciowego. Skojarzenia te s niekiedy niezbyt jasne, jak np. na Wyspach Sa lomona, gdzie grny brzeg szczeliny i n s t r u m e n t u okrelany jest j a k o mski, a dolny j a k o eski. Stopniowo symbolika b b n a szczelinowego'ulegaa zatarciu i by moe wanie d latego i n s t r u m e n t utraci sw dawniejsz moc magiczn. W kocu sta si przyrzdem, sucym do wysyania sygnaw na wiksze odlegoci. System owych sygnaw w Ameryce, Oceani i i Afryce rozwin si do penego jzyka, o p a r t e g o na

PISKAWKA

melodyce ludzkiej -mowy. Stosujc uderzenia w o d p o w i e d n i m m e t r u m , zrnicowane pod wzgldem wysokoci i siy brzmienia, tubylcy potrafi na ladowa poszczeglne sowa i cae z d a n i a swej mowy. Sygnay u m o w n e wystpuj r z a d k o i pochodz z nowszych czasw. R e p r o d u k o w a n y przez nas bben (il. 3), znajdujcy si w pewnej w a r t o w n i na J a w i e Zachodnie j , suy w y d a w a n i u specjalnych sygnaw, informujcych o powodzi, zabjstwie, rozboju, kradziey, z g r o m a d z e n i a c h i p o a r a c h .

Bben i b b e n szczelinowy wnosz do czynnoci ry tua lnych sugestywnie dziaajcy ry tm. W plemiennych r y t u a a c h w a n y m i stay si rwnie i te ins t rumenty, ktre nie wizay si z czynnikiem m o t o r y c z n y m . Kiedy pierwotny czowiek d m u c h a w trzcin lub wprawia w r u c h czuryng, nie sysza rytmicznych impulsw i nie by p o b u d z a n y przez nie do ywszych reakcji. S a m o zjawisko jest w obu w y p a d k a c h identyczne p e w n a czynno ludzka wywouje dwik. J e d n a k zachodzi tu p e w n a rnica. D l a kadego jest jasne, e tupanie , tuczenie czy uderzenie wywouje efekt akustyczny. Czynnoci te s nierozerwalnie zwizane z dwikiem, j a k czowiek ze swym cieniem. N a t o m i a s t wcale nie jest oczywiste, i wirowanie maej pytki wywouje wist p o d o b n y do wycia wichru, a d m u c h a n i e w ko

- ostry gwizd. W obu w y p a d k a c h m a m y do czynienia ze zjawiskiem akustycznym, lecz przy t u p a n i u czy u d e r z a n i u wydaje si n a m , i dwik w y t w a r z a n y jest przez sam ins t rument , a w d r u g i m w y p a d k u przez dziwn si, tkwic wewntrz i n s t r u m e n t u . W pierwszym w y p a d k u impuls ruchowy (motoryczny) znajduje swoje oczekiwane nastpstwo dwikowe, w drug im natomias t impuls ten wywouje nieoczekiwane, zaledwie przeczuwane zjawisko dwikowe, ktre j a k o takie jest n i e w y t u m a c z a l n e i przeraajce, wydajc si d latego agresywnym i zowrogim. M u s i si tu odzywa co istniejcego, yjcego d u c h a lbo d e m o n .

Fakt, i d a n y obiekt, ktry w wyniku dziaania n a w pewien sposb, wydaje grony, istotnie przeraajcy haas, prowadzi do wykorzystania go przeciwko wrogim istotom, zwierztom, przeciwnikom, zym d u c h o m . Instrumenty te ju od zarania ludzkoci wplecione byy we wszystkie wierzenia stworzone przez czowieka, sprowadzajce si do ochrony jego egzystencji za pomoc magicznych aktw. S to nastpujce instrumenty: piskawka, take niektre i n s t r u m e n t y pocierane, czurynga, taro, piszczaka oraz trbka.

P i s k a w k a . Na caym wiecie chopcy umiej w y d o b y w a ostry pisk ze dba t rawy (trzciny), t r z y m a n e g o midzy kciukami i w p r a w i a n e g o w d r g a n i a za pomoc d m u c h a n i a . T a u l i p a n g o w i e w Gujanie wierz, i wykorzystanie w tym celu d b a z pewnego g a t u n k u trzciny s p r o w a d z a deszcz; na M a d a g a s k a r z e panuje surowy zakaz sporzdzania piskawek z odygi ryu, dopki nie zostanie on z e b r a n y z pl; ma to chroni przed gradobic iem. W Melanezj i p o d d a w a n i inicjacji chopcy graj na listku trawy, odstraszajc w ten sposb kobiety (rys. 12).

23

U R D E I N S T R U M E N T A R I U M

R y s . 1 3 . T r b k a z t r a w y ( l u b z k o r y ) , A m e r y k a P o u d n i o w a

I n s t r u m e n t y p o c i e r a n e . Wskutek tarcia powstaj r n o r o d n e brzczenia i piski, a two kojarzce si z j ak im n a d p r z y r o d z o n y m brzmieniem. Wykorzystuj to n p . I n d i a n i e z Ameryki Poudniowej i rodkowej, ktrzy w pustym pancerzu wim zatykaj otwr ogonowy i pocieraj wypuk stron pancerza spocon doni. I n s t r u m e n t ten mog og lda tylko wtajemniczeni (rys. 14). Najwyej rozwinitym spord i n s t r u m e n t w pocieranych jest d r e w n o pocierane z wyspy N o w a I r l a n d i a w Melanezj i . Jes t

14 15

R y s . 14. P o c i e r a n y p a n c e r z w i a , A m e r y k a P o u d n i o w a ; R y s . 15. D r e w n o p o

c i e r a n e , N o w a I r l a n d i a

24

R y s . 12. P i s k a w k a , M a d a g a s k a r

K u l t u r y wyej rozwinite stosuj ulepszone typy tego narzdzia . J e d n y m z waniejszych poprzednikw przyszych i n s t r u m e n t w jest dugie i szerokie dbo trawy, zwinite spiralnie na ksztat lejka. G r n y o t w r (wlot) przecina cienki koniec dba lub nawet osobne dbo. T a k i m wanie p ierwotnym i n s t r u m e n t e m jest angielska t rbka z kory (with horn, rys. 13).

INSTRUMENTY POCIERANE

to zaokrglony kawaek twardego d r e w n a , z gbokimi naciciami w formie czterech nierwnej dugoci zbw. Grajcy, siedzc na ziemi, t r z y m a go midzy cinitymi nogami, pocierajc z wierzchu wzdu grzbietu d o m i , zwilonymi sokiem p a l m o w y m ; w y d o b y w a w ten sposb cztery rne dwiki. T a k e i ten ins t rument zastrzeony jest tylko dla wta jemniczonych; uywany gwnie w r y t u a a c h pogrzebowych (rys. 15).

Znacznie pniej powstay b b n y p o c i e r a n e . W T o g o lud Ewe pociera m e m b r a n b b n a skrawkiem tkaniny, posypanej popioem. Naley tu p r z y p o m n i e o s tarym obrzdzie skadania bbnowi ofiary, podczas ktrego w m e m b r a n i n s t r u m e n t u wciera si maniok, szafran a lbo krew. R z a d k o m e m b r a n pociera si bezporednio rk. Wikszo b b n w pocieranych posiada a lbo sznur, a lbo prt . Sznur przechodzi przez otwr w rodku m e m b r a n y . Czasem rwnie i pr t przebija w p o d o b n y sposb m e m b r a n , niekiedy j e d n a k nie przechodzi na wylot, lecz w pozycji pionowej przywizany zostaje do wewntrznej strony m e m b r a n y , powodujc w niej niewielkie wgbienie. W wikszoci w y p a d k w m e m b r a n a w p r a w i o n a zostaje w d r g a n i a pr tem lub sznurem p o c i e r a n y m d o m i n a t a r t y m i u p r z e d n i o ywic. Sam ksztat b b n a jest nieistotny, gdy uywa si rozmaitych jego o d m i a n . M u r z y n i B a n t u wykopuj nawet w ziemi j a m , pokrywajc j nastpnie skr, ktr pocieraj na wzr m e m b r a n y b b n a . Genezy b b n w pocieranych s z n u r a m i lub p r t a m i nie z n a m y , j e d n a k drgajcy sznur lub prt, p r z y m o c o w a n y do rodka m e m b r a n y pokrywajcej w y k o p a n y w ziemi d, i t ransmitujcy d o wasne d r g a n i a , jest j edn z charakterys tycznych cech opisanej poniej c y t r y " j a m o w e j i by moe, e bben pocierany t cech od niej zapoyczy.

Jakkolwiek bben pocierany p o d o b n y jest do uderzanego, to j e d n a k sposb p o b u d z a n i a m e m b r a n y czy go z innymi o b r z d a m i . Poniewa tarcie z charakterys tycznymi r u c h a m i t a m i z p o w r o t e m symbolizuje akt pciowy, bben pocierany jest i n s t r u m e n t e m stosowanym podczas obrzdu inicjacji chopcw i dziewczt w Afryce. Podczas inicjacji dziewczt Ba-ila z Afryki Poudniowej , ciotka dziewczyny t r z y m a a midzy jej n o g a m i d u e naczynie gliniane, przykryte kawakiem wyprawionej skry, w j e d n y m rku dzierc luno trzcin opar t p ionowo o skr, a drug zanurza jc w wodzie i pocigajc rk wzdu trzciny w gr i w d " . T e n ry tua inicjacji jest przysposobieniem do ycia seksualnego, a n a w e t uczy odpowiednich ruchw. Instrukcja taka, czca symbole wzrokowe ze suchowymi, typowa jest dla prymitywnej umysowoci.

Zwizek b b n w pocieranych z o b r z d a m i urodzaju i inicjacji zachowa si rwnie i w europejskich t radycjach. Dzie w. M a r c i n a oraz okres midzy witami Boego N a r o d z e n i a a witem T r z e c h Krl i , ktre to wita zastpuj u chrzecijan obrzdy z imowego z r w n a n i a d n i a z noc, s okresem, kiedy chopcy chodz od d o m u do d o m u piewajc stare pieni i grajc na rommelpol, j ak mwi H o l e n d r z y , tj. na i n s t r u m e n t a c h sporz-

25


d z a n y c h czstokro wprost z kuchennego g a r n k a lub doniczki i pcherza (il. 10).

O s t a t n i m p o t o m k i e m b b n a pocieranego jest wirujcy bben pocierany, wystpujcy tylko j a k o zabawka w Afryce, Azji, Europie i S t a n a c h Zjednoczonych. Przywizany sznurkiem do krtkiego kija, w p r a w i a n y jest w ruch wirowy, podczas ktrego d r g a n i a sznurka udzielaj si tekturowej m e m b r a n i e . J e g o n a z w a holenderska ronker, c h r a p a c z " , dobrze oddaje c h a r a k t e r brzmienia, natomias t n a z w a niemiecka Waldteufel, d i a b e leny", jest p r a w d o p o d o b n i e pozostaoci p r a d a w n y c h obrzdw, w czasie ktrych w pocierany bben w y d a w a mia gos d e m o n a (diaba) , p o d o b n i e j a k czurynga, od ktrej by moe pochodzi , a to z uwagi na wirowanie .

C z u r y n g a . Angielska n a z w a tego i n s t r u m e n t u bull-roarer, aczkolwiek powszechnie u y w a n a , nie jest najwaciwsza 2 . D l a najprymitywniejszych plemion dwik tego i n s t r u m e n t u jest gosem przodkw. N a m p r z y p o m i n a raczej odgosy w i a t r u we wszystkich jego odcieniach od lekkiego p o d m u c h u do h u r a g a n o w e j wichury. I n s t r u m e n t jest dosy prosty w budowie. Skada si on z cienkiej deszczuki, przywizanej sznurkiem do prta, t r z y m a n e g o przez grajcego w rku i okrcanego nad gow. W trakcie wi rowania deszczuka o b r a c a si rwnie wok swej osi. W wyniku tego podwjnego r u c h u powstaje wiszczcy, zawodzcy dwik. I m ' m n i e j sza deszczuka i szybsze wirowanie, tym wysza jest wysoko brzmienia i n s t r u m e n t u (rys. 17).

Zakres rodkw muzycznych, jak imi dysponuje czurynga, ze wspczesnego p u n k t u widzenia m o n a by okreli j a k o n a d e r skromny. Nic naley j e d n a k do tak p r y m i t y w n y c h narzdzi dwikowych stosowa wspczesnych kryteriw, poniewa d a w n e kultury nie wytwarzay i n s t r u m e n t w w celu o t r z y m a n i a bogatego i atrakcyjnego brzmienia . Czowiek krci deszczuka, d w wydron ga, upin lub ko w rezultacie sysza jaki gos. Czyj? Jaki? Bo przecie ani jego wasny, ani innego czowieka. Czy to d u c h , diabe, przodek? To n a d p r z y r o d z o n a , niewidzialna i n i e u c h w y t n a sia s tawaa si syszalna. Dziaanie czowieka stao si rdem magicznego objawienia. Przyczyn powstania takich wierze byo m n i e m a n i e , e czowiek, wykorzystujc j e d n stron ycia, potrafi oddziaywa na drug. N p . ryba dziki t e m u , i posiada ikr, reprezentuje czsto ide podnoci. Ucieleniajc si rozrodcz bya nie tylko czystym symbolem, jak w cywilizacji wspczesnej. W ten sposb czurynga swym el iptycznym rybim ksztatem, p o n a c i n a n y m i w formie petw krawdziami, a nieraz i rysunkiem usek na powierzchni, oznaczaa rozradzanie si, podzenie. Dla wzmocnienia tego znaczenia czsto m a l o w a n o j na kolor czerwony, ktry j a k o b a r w a krwi jest kolorem ycia.

liull- roarer znaczy w jzyku ang. tyle co narzdzie wydajce ryk byka (wolu)" .

26

TARO

Si magiczn i n s t r u m e n t u determinuje nie tyle jego ksztat, mater ia z jakiego jest sporzdzony czy barwa, co c h a r a k t e r brzmienia, jaki wydaje. Dwik, j a k o n ieuchwytny i niewidzialny, p r z e m a w i a silniej od pozostaych cech magicznych. Gdziekolwiek zetkniemy si z ostrymi, gonymi i szorstkimi dwikami p o d o b n y m i do brzmienia czuryngi, m o e m y by pewni, e przynale one do form cywilizacji, w r a m a c h ktrych czowiek uczestniczy w o b r z d a c h magicznych w sposb bardziej aktywny. K o b i e t a jest wykluczona ze witych ceremonii mulier taceat in ecclesia. Wystraszona czeka w odosobnieniu, w czasie gdy nocny wia t r niesie l a m e n t z buszu, gdzie odbywa si inicjacja chopw. Nie wolno jej nawet spojrze na wite ins trumenty; kobieta, ktra ujrzaa czuryng, musi umrze, p o d o b n i e jak i mczyzna, ktry jej to narzdzie pokaza .

Po tym wycznie mistycznym s t a d i u m historii czuryngi nastpuje e t a p bardziej realistyczny, aczkolwiek stale jeszcze owiany magi. Rybi ksztat ins t rumentu wie go z wod, a dwik jego kojarzy si z w i a t r e m ; czowiek ywi przekonanie, i za pomoc czuryngi potrafi zmusi przyrod do zesania deszczu. W kocu czurynga p o z b a w i o n a zostaa cech magicznych i mistycznych; u y w a n a jest do odstraszania i o d g a n i a n i a soni na malajskich plantac jach. Nic z n a m y adnego i n s t r u m e n t u muzycznego, ktrego rozwj byby wyznaczony gwnie celami praktycznymi; we wszystkich przypadkach obserwujemy wtrno praktycznego ich zastosowania. Na pewnych terenach czurynga staa si dziecic zabawk. W dzisiejszych czasach uczniowie nie jednokrotnie zawizuj przez otwr w linijce ptl, krcc nastpnie p o n a d gow tym z a i m p r o w i z o w a n y m i n s t r u m e n t e m . I n s t r u m e n t , ktry utraci swe magiczne funkcje w wyniku zmiany religii i wierze, a nastpnie przesta peni z a d a n i a praktyczne, bo wynaleziono narzdz ia ulepszone, nieraz do dzisiaj przetrwa j a k o zabawka. G e n e z a wielu zabawek wie si z magi.

T a r o jest narzdziem w y k o n a n y m z k a r b o w a n e g o patyka, skorupy, upiny, koci lub tykwy, o ktre grajcy pociera jak im t w a r d y m przedmiotem. Czasami taro t r z y m a n e jest n a d r e z o n a t o r e m lub w y k o p a n y m w ziemi doem. Dwik tara jest nieprzyjemny, n iemuzyczny wynika to std, .c paleolityczni owcy nic wykonywali narzdzi dwikowych dla celw muzycznych, lecz magicznych; byy one akcesoriami yciodajnych zakl. Poniewa ko bya symbolem fallicznym, taro z koci zostao powizane z a r w n o z r y t u a a m i erotycznymi, jak i pogrzebowymi. W uroczystociach pogrzebowych taro nie byo j e d n a k w y r a z e m aoby; stosowano je w magicznych o b r z d a c h , zapewnia jcych ycie i odrodzenie . W s taroytnym Meksyku i M i c h o a c a n niewolnicy podczas pogrzebu krla posugiwali si tarem z ludzkich koci i koci zwierzyny powej, po czym sami byli umiercani (rys. 18, 19).

Wierzono, e owe tara kociane suyy rwnie do b u d z e n i a mioci. Ind ian ie Czcjcnowic opowiadaj: P e w n e g o razu ya we wsi pikna

27


R y s . 16. R u r a u d e r z a n a , B r a z y l i a ; R y s . 17. C z u r y n g a , B r a z y l i a ; R y s . 18. T a r o

k o c i a n e , M e k s y k ; R y s . 19. T e r k o t k a , I n d i e ; R y s . 2 0 . P i s z c z a k a c z o p o w a , C e l e b e s ;

R y s . 2 1 . P i s z c z a k a z koc i o z a d c i u k r a w d z i o w y m , A m e r y k a P o u d n i o w a

2 8

PISZCZAKA

dziewczyna i wszyscy modzi mczyni pragnl i j polubi, lecz o n a nie chciaa adnego z nich. Wojownicy Psy i Lisie O g o n y odbywali tace i kady z modziecw wychodzi z siebie, by cign jej uwag, lecz o n a nie chciaa na adnego nawet spojrze. Bya to z a t e m przykra niespodzianka dla Himoweyuhkisw, ktrzy czuli si zniechceni, mylc, e nie potrafi zaleca si tak dobrze j a k inne szczepy. Ale pewien czowiek, ktry posiad tajemn si, rzek im: Dziewczyna owa bdzie tu, by patrze na wasz taniec i zakocha si w j e d n y m z was i ten j posidzie. T e r a z idcie i przyniecie mi rg j e d n o r o c z n e g o osia, taki, na ktrym nie ma odgazie, oraz ko goleniow antylopy. Modz iecy przynieli m u , o co prosi. Wyrzebi rg antylopy, nadajc mu ksztat wa, i wyci na nim 45 karbw. Nastpnie wykona z koci anty lopy narzdzie do pocierania rogu. I n s t r u m e n t ten uyty zosta w t a c u . Dziewczyna p r z y p a t r y w a a si tacowi, zakochaa si w j e d n y m z modziecw i polubia g o " .

O b e c n i e o m w i m y inne ins t rumenty, nierozerwalnie czce si z mioci i mierci.

P i s z c z a k a , p o d o b n i e j a k wikszo aerofonw, w y t w a r z a dwik w wyniku d r g a n i a supa powietrza, zawar tego w rurze i n s t r u m e n t u . S to d r g a n i a p o d u n e , w z b u d z a n e za pomoc zadcia przez czowieka lub za pomoc s t rumienia powietrza, wytworzonego przez specjalne urzdzenie, n p . miechy. O podziale g rupy i n s t r u m e n t w dtych decyduje sposb p o b u d z a n i a supa powietrza do d r g a . W piszczace jest on szczeglnie skomplikowany. Szczegowe opisywanie akustyki piszczaki wykroczyoby poza r a m y tej ksiki. Czytelnika odsyamy do prac z zakresu akustyki muzycznej ; tu ogran iczamy si do stwierdzenia, e d r g a n i a w piszczace spowodowane s m a y m i wirami, u f o r m o w a n y m i w regularne okresy, tworzcymi si podczas d m u c h a n i a w kierunku ukonym na ostr krawd otworu wlotowego. T a k wic ostro zakoczony otwr przyustny jest charakterystyczn cech kadej piszczaki 3 . O t w r przyustny p i s z c z a k i p i o n o w e j o z a d c i u k r a w d z i o w y m jest z a r a z e m grnym otworem (wlotem) rury. W p i s z c z a c e p o p r z e c z n e j wlot rury jest zatkany, a otwr przyustny znajduje si z boku. Boczny otwr wystpuje rwnie w p i s z c z a c e c z o p o w e j , lecz nie suy on tu do zadcia. W tym typie

' M o e tutaj powsta pewna niejasno, wypywajca z rnic w terminologii Sachsowskiej i polskiej. Autor nie wprowadza odrbnych terminw na okrelenie otworu przyustnego i wargowego. Dlatego te ostro uformowan krawd, o ktrej m o w a w ostatnim zdaniu, odnie naley do otworu wargowego.

Czytelnikowi naley si ponadto uwaga oglniejszej natury. Sachs obejmuje terminem f l e t (ang. f l u t e ) wszystkie typy aerofonw wargowych (z wyjtkiem piszczaek organowych), od piszczaek o zadciu krawdziowym do fletu wspczesnego. Zgodnie z terminologi polsk wszystkie prymitywne formy aerofonw wargowych nazywamy p i s z c z a k a m i , z dodatkowymi okreleniami precyzujcymi typ, np. piszczaka poprzeczna, piszczaka o zadciu krawdziowym itd. Por. W. Kamiski Instrumentarium muzyczne w Polsce redniowiecznej. W: Muska medii aevi, t. 2, Krakw 1968, s. 7 39.

29


30

piszczaki wlot rury jest zamknity w ten sposb, i pozostaje tylko wski kanalik powietrzny (ang. f lue), w ktry grajcy d m u c h a i ktry skierowuje s t rumie powietrza na ostr krawd o tworu wargowego (rys. 20).

Piszczaka czopowa, p o d o b n a do f letu prostego, jest wczeniejsza od prostej piszczaki o zadciu krawdziowym, a take od piszczaki poprzecznej, p o m i m o tego, i o d z n a c z a si wiksz zoonoci; komplikacja formy nie jest d o w o d e m pniejszego pochodzenia . Najwczeniejsze piszczaki czopowe w y k o n y w a n o p r a w d o p o d o b n i e z koci p takw. W y d a w a y one ostry i piskliwy dwik; n a t o m i a s t dusze piszczaki, z trzciny, posiaday brzmienie agodniejsze i nisze. We wszystkich piszczakach dwik s p r o w a d z a si do tonu podstawowego, z d o d a t k i e m nielicznych i sabych al ikwotw. Najwczeniejsza piszczaka pozwalaa na wydobycie tylko j e d n e g o dwiku; otwory palcowe w p r o w a d z o n o znacznie pniej (rys. 21 , 22, il. 5) .

Piszczaki, p o d o b n i e j a k taro z koci, wizay si z kul tem fallicznym. Pierwotny czowiek nie mg nie zauway podobiestwa midzy przewierconym wzdu i n s t r u m e n t e m a prc iem. N a w e t wspczesny z a c h o d n i s lang na oznaczenie prcia stosuje nazw flet. Wczesne cywilizacje wizay ze sob wyobraenia : piszczaka prcie podno ycie odrodzenie, czc gr na piszczace z niezliczonymi o b r z d a m i fallicznymi i z podnoci w ogle. Niektre z tych ry tuaw opisa a u t o r w ksice Geist und Werden der Musikinstrumente. T u t a j ograniczymy si jedynie do przytoczenia dawnego, na iwnego mitu ludnoci S e n t a n i z pnocnej czci Nowej Gwinei, ukazujcego, w jak i sposb prymitywny czowiek wie piszczak z pojciami podnoci i odrodzenia . A oto o w a opowie: P e w n e g o razu pewien mczyzna poszed wraz ze swoj on zbiera w buszu owoce. W d r a p a si na wysokie drzewo i zrzuca s t a m t d owoce kobiecie, ktra w k a d a a je do siatki. W t e m wielki owoc run na wyschnity b a m b u s , rozszczepiajc go z ostrym trzaskiem. Wystraszona kobieta ucieka, poniewa nie wiedziaa, co wywoao ten haas . Z pknitego d r z e w a wysun si k a z u a r (melanezyjski odpowiednik feniksa, symbolu o d r o d z e n i a ) , wydajc z siebie warkoczcy dwik. Mczyzna z b u d o w a niezwocznie wok p t a k a ogrodzenie i pobieg do wsi, by opowiedzie swym przyjacioom, co si wydarzyo. Ci odrzekli: ' m a m y teraz sposb na straszenie kobiet ' . Nas tpnie zaczli wycina kawaki b a m b u s a , prbujc wydoby z nich dwik, a w kocu odkryli, w jak i sposb d m u c h a j c na wprost krawdzi odygi m o n a uzyska d\vik podobny do wydawanego przez kazuara. By to pierwszy flet".

Niewtpl iwie wic melanezyjska piszczaka jest narzdziem u y w a n y m w zaklciach zwizanych z o d r a d z a n i e m . K a d y przedmiot , majcy zapewni odrodzenie, znajduje zastosowanie w o b r z d a c h aobnych, w ceremoniach pogrzebowych lub te d a w a n y jest z m a r y m . Azteccy niewolnicy przed ofiarowaniem ich swemu z m a r e m u ksiciu grali na kocianych piszczakach, p o d o b n i e jak chopcy, ktrzy grajc na piszczakach wspinali si po s topniach p i ramidy, na ktrej szczycie k a p a n wycina im serca, ofiarowujc

PISZCZAKA

je socu. Archeolodzy znajdujc czsto piszczaki przy m u m i a c h i szkieletach sdzili, e odkryli szcztki muzykw, gdy tymczasem i n s t r u m e n t y te zostay t a m umieszczone z uwagi na sw czarodziejsk moc. P o d o b n y zwyczaj obserwujemy u j e d n e g o ze szczepw poudniowo-wschodnich Indi i

- T o d a , ktry nigdy nie wyrabia piszczaek i nigdy na nich nie gra, a m i m o to przy pochwku wykorzystywa specjalne, w y k o n y w a n e przez ssiedni ludno piszczaki, suce z m a r y m wspplemiecom j a k o a m u lety, zapewniajce szczliwe odrodzenie .

Ta sama yciodajna sia, wyraajca si w wizaniu piszczaki ze mierci i odrodzeniem, manifestuje si rwnie w czeniu piszczaki z mioci. Modzi Czejenowie ( I n d i a n i e Ameryki Pn.) grali na piszczace b y p o m c sobie w zalotach. Niektre piszczaki posiaday szczegln moc oddziaywania na dziewczta. M o d y mczyzna mg u d a si do z n a c h o r a i prosi go, by ten objawi sw si w piszczace, tak a b y dziewczyna na jej dwik wysza ze swego w i g w a m u . G d y na takiej piszczace modzieniec poczyna gra w pewnej odlegoci od w i g w a m u , s topniowo si do niego zbliajc, okazywao si, e kiedy by j u blisko dziewczyna oczekiwaa go przed swym w i g w a m e m " .

T a k i e same czary istniej jeszcze w E u r o p i e . Ernest H e m i n g w a y w Poegnaniu z broni pisze o nastpujcej tradycji w Abruzji: W miecie nie wolno gra nocami na flecie. Modzi ludzie urzdzaj serenady, ale flet jest zakazany. Pytaem, dlaczego. Bo dla dziewczt niedobrze jest sucha fletu po n o c a c h " 4 . W n a s t p n y m rozdziale powiemy o prbie dziewictwa, wicej si z greck fletni P a n a . P o d o b n a p r b a istnieje w P a n a m i e u I n d i a n C u n a . Przy inicjacji dziewczt wycina si z trzciny dwie piszczaki, wie je ze sob i owinite listowiem wrcza gra jcemu, ktry je rozpakowuje. Jeel i piszczaki nie zmieniy swego pocztkowego uoenia, dziewczyna jest dziewic, jeli zmieniy nie jest.

P i s z c z a k i n o s o w e , w ktrych zadcie nastpuje poprzez nozdrza, a nie przez usta, wystpuj na wszystkich piciu k o n t y n e n t a c h . Ich formy i typy nie s istotne, poniewa istniej piszczaki nosowe rurowe i naczyniowe, tak p o p r z e c z n e , j a k i o zadciu krawdziowym. Usta lenie czasu ich powstania jest t r u d n e ; ich rozmieszczenie geograficzne pozwala przypuszcza, e rozpowszechniy si w wyniku jedne j z ostatnich migracji malajsko--polinezyjskich. M i a o to wic miejsce w kocu epoki neolitu i w pocztkach epoki brzu.

Spraw bardzie j interesujc od czasu powstania jest wyjanienie genezy tego typu i n s t r u m e n t w . Stworzono kilka niezbyt sensownych hipotez, majcych w y t u m a c z y powstanie tego dziwnego rodzaju zadcia. Wg jednej z nich piszczaka nosowa powstaa w wyniku p r z y p a d k o w e g o p o b u d z e n i a do d r g a o d d e c h e m nosowym niedokadnie spojonych piercieni

4 E. H e m i n g w a y Poegnanie z broni. Przel. B. Zieliski. Warszawa 1966, s. 77.

31

U RDE INS IR l MEN I ARII M

nosowych Hindusek. I n n i autorzy utrzymywal i , i zadcie nosem chronio przed powstaniem krosty w ustach. Wyjanienia te s w takim stopniu faszywe, e nie w a r t o nawet ich negowa. Rozwizanie zagadnien ia genezy piszczaki nosowej tkwi w zwizku o d d e c h u nosowego z o b r z d a m i m a gicznymi i religijnymi. W Melanezj i i Polinezji, gdzie ins t rumenty te gwnie wystpuj, sdzi si, e o d d e c h nosem zawiera dusz i d la tego posiada wiksz si magiczn ni oddech us tami . Lekarze tubylcy zaciskaj umiera jcym pac jentom nos, aby nie dopuci do ucieczki duszy, m i m o i pacjent po takim zabiegu moe przedwczenie skona na skutek uduszenia. Kiedy ludzie nalecy do cywilizacji z a c h o d n i c h zaciskaj przed kichniciem nos, wydaje si, i w tym nic na pozr nie znaczcym gecie z a c h o w a o si t a m t o stare wyobraenie o uchodzcej duszy. Podobnie niemieckie Gesundheit powstao w wyniku obawy, i wskutek mocnego kichnicia dusza moe ulecie na zewntrz . Dogoni w S u d a n i e na okrelenie duszy i nosa uywaj tego samego sowa. Ta szczeglna sia o d d e c h u ujawnia si take w pewnej starej formule brahmiskie j , sucej kapanowi do pogrenia si w stanie phipnozy. Nakazu je ona:

Z a c z e r p n i j p o w i e t r z a p r a w y m n o z d r z e m , A u m A m , c z e r w o n e g o k o l o r u .

W y p u p o w i e t r z e l e w y m n o z d r z e m ,

A u m A m , c z a r n e g o k o l o r u .

Jeli k a p a n zwrci si ku wschodowi soca, jego p r a w e nozdrze, wdychajce powietrze, skierowane bdzie na poudnie , a lewe wydychajce na pnoc. W ten sposb pobiera on powietrze z yciodajnego p o u d n i a , a wydala je na bezpodn, jaow pnoc.

J a k b a r d z o trway jest zwizek midzy p r a w y m nozdrzem, czerwieni, p o u d n i e m i w ogle pomidzy o d d y c h a n i e m nosem a si magiczn, wnioskowa moemy z faktu, i jeszcze pod koniec redniowiecza astrolodzy europejscy grupowal i razem: p r a w e nozdrze, kolor czerwony, obrzezanie, poudniow stron wiata i p lanet M a r s . Biorc pod uwag istniejc od czasw pierwotnych do wspczesnej cywilizacji zachodnie j wiar w magiczne znaczenie o d d y c h a n i a nosem, wydaje si bardziej logiczne tu wanie doszukiwa si genezy piszczaki nosowej, a nie w kilku p r z y p a d k o w y c h i wy imaginowanych zbienociach.

T r b a . Wyjanilimy j u (zob. s. 29), e w kadym aerofonie z a w a r t y w piszczace sup powietrza zostaje w p r o w a d z o n y w d r g a n i a za pomoc jakiego urzdzenia, przeksztacajcego cigy p r d powietrza z ust grajcego w s t rumie pulsujcy. W piszczace urzdzeniem takim jest ostra krawd otworu przyustnego lub wargowego, w trbce natomias t wargi grajcego. N a p i t e wargi otwierane s si o d d e c h u , po czym, wskutek swej elastycznoci, znowu z a m y k a n e , powodujc w ten sposb regularn i cig

32

TRBA

pulsacj wypywajcego powietrza. Najwczeniejsze tzw. t r b k i " nie wykorzystyway drgajcego supa powietrza, nie posiaday rwnie ani ustnika, ani rozszerzajcego si wylotu, czyli czary gosowej (dwicznika). Byy to megafony, wycite z pustej gazi a lbo szerokiej trzciny, do ktrych czowiek mwi, piewa lub gono krzycza. Naley tu zaznaczy, e czowiek nie dy bynajmniej do uzyskania dwiku muzycznego, przeciwnie, p r a g n znieksztaci swj wasny n a t u r a l n y gos, a b y uzyska ostre brzmienia dla odstraszania zych d u c h w (rys. 23). Ewolucja od takiego prostego megafonu do rzeczywistej t rby przebiegaa powoli i n ieatwo jest stwierdzi, kiedy powstaa t r b a i n s t r u m e n t muzyczny. O w e pierwsze trby-instru-menty wydaway tylko j e d e n lub d w a dwiki. Przeraajce brzmienie pierwszych t rb wizao si z wieloma o b r z d a m i magicznymi. U y w a n o ich w czasie obrzdw obrzezania, ceremonii pogrzebowych, w r y t u a a c h zachodu soca, w wypadkach gdy zagroone byo ponowne pojawienie si tej yciodajnej gwiazdy. Kongijscy M u r z y n i B a b w e n d e nadaj swym rzebionym t r b o m kultowy ksztat prcia. N a w e t w dzisiejszej E u r o p i e t rby zwizane s z o b r z d a m i p o d o b n e g o typu. W R u m u n i i podczas pogrzebw gra si na dugich d r e w n i a n y c h t r b a c h . W niektrych katolickich kantonach Szwajcarii podczas z a c h o d w soca rozbrzmiewaj p o k r e w n e alpen-h o r n y w tym s a m y m czasie, kiedy odprawia jcy wieczorne m o d y wierni piewaj do megafonu: najpierw trby u y w a n o j a k o megafonu, a pniej w tym obrzdzie wystpowaa o n a j u j a k o i n s t r u m e n t (il. 6, 7).

Na trbie wolno byo gra wycznie mczyznom. Wrd pewnych plemion zamieszkujcych dorzecze A m a z o n k i , zabija si kobiet, k tra zobaczya trb. I n n i I n d i a n i e niszcz t rb po uyciu, a jej ustnik ukrywaj w s t rumieniu. Analogiczny zwyczaj z a c h o w a si w H o l a n d i i , gdzie w adwencie gra si na d r e w n i a n y c h t rbach, p o d o b n y c h do a l p e n h o r n w , po czym s tarannie s ie je ukrywa a do nas tpnego r o k u 5 .

M a g i c z n a sia t rb czsto jest p o t g o w a n a przez m a l o w a n i e jej na kolor czerwony lub owijanie czerwon tkanin. N a w e t dzisiaj w wojsku europejskim owija si trbki i bug lehorny czerwon wenian tkanin; czerwie pozostaa rwnie charakterystyczn barw wielu wojskowych wstg, co jest zas tanawia jcym p r z y k a d e m trwaoci d a w n y c h tradycji .

5 Dugie drewniane trby wystpuj w wielu wariantach rwnie w Polsce. Ich nazwy

zrnicowane s w zalenoci od regionu: na pnocy (Kaszuby, Ziemia Chemiska) zw si b a z u n a m i , w Polsce centralnej (Mazowsze, Kurpie. Lubelszczyzna) l i g a w k a m i bd l e g a w a m i , a na poudniu Polski t r e m . b i t a m i lub t r o m b i t a m i . Zastosowanie tych instrumentw (w czasie adwentu sygnalizuj rozpoczcie rorat, ich dwik wita wschd soca) wskazuje na powizania z funkcjami trombit opisywanymi przez Sachsa. Na temat polskich trombit zob. A. Chybiski Instrumenty ludu polskiego na Podhalu, w: A. Chybiski 0 polskiej muzyce ludowej. Krakw 1961, s. 333 334; S. Dworakowski Kultura spoeczna ludu wiejskiego na Mazowszu nad Narwi. Biaystok 1964, s. 29 30; W. ga Ciernia Chemiska. Prace i Materiay Etnograficzne" t. 17: 1961, s. 339; K. Moszyski Kultura ludowa Sowian, t. 2. Krakw 1939, s. 1 2 9 8 1302; S. Oldzki Polskie instrumenty ludowe. Krakw 1978.

3 Historia instrumentw muzycznych 33


R y s . 2 2 . P i s z c z a k a o z a d c i u k r a w d z i o w y m z z a z n a c z o n w a r g , A m e r y k a P o u d

n i o w a ; R y s . 2 3 . T r b a , B r a z y l i a ; R y s . 2 4 . T r b a , B r a z y l i a ; R y s . 2 5 . R g - m u s z l a o

z a d c i u b o c z n y m ; R y s . 2 6 . G o p i y a n t r a ( g o p i c h a n d , k h a m a k ) , B e n g a l ; R y s . 2 7 . u k p o d w i z a n y z r e z o n a t o r e m t y k w o w y m , KafTraria ( R e p u b l i k a P d . Afryk i )

34

TRBA

'i 35

Pniejszym, aczkolwiek jeszcze p r y m i t y w n y m i n s t r u m e n t e m p o c h o d n y m o d trby jest t r b a o z a d c i u b o c z n y m , w ktrej o twr wlotowy (zadciowy) znajduje si z boku. T e n typ t rby rozpowszechniony jest wrd I n d i a n Ameryki Poudniowej (rys. 24) i M u r z y n w Afryki, ktrzy wykonuj j z rogw anty lopy lub kw sonia. T r b y takie istniay rwnie w I r landi i w epoce brzu, co wynika z prehis torycznych powiza istniejcych midzy Afryk Pnocno-Wschodni a Ir landi .

Niekiedy funkcj cyl indrycznych t rb przejmuj due m u s z l e 6 . Spira lny przewd zastpuje w tym p r z y p a d k u cyl indryczny kana trby, a n a t u r a l n y otwr, wylot muszli czar gosow. Wczeniejszy typ r o g u - m u s z l i posiada otwr sucy do zadcia, wycity w rodku szczytu muszli (rg--muszla o zadciu p o d u n y m ) ; t y p pniejszy, pochodzcy ze schyku starej ery, ma otwr wycity w bocznej ciance muszli, tworzc w ten sposb rg o zadciu bocznym. W niektrych krajach, n p . w s taroytnym Peru, oryginalne rogi-muszle zas tpiono gl inianymi, w y k o n a n y m i na ich wzr (rys. 25).

Najwczeniejsze rogi-muszle, p o d o b n i e j a k i najdawniejsze t rby drewniane czy trzcinowe, nie byy prawdziwymi i n s t r u m e n t a m i m u z y c z n y m i . G u n n a r L a n d t m a n relacjonuje, e wrd j e d n e g o z najprymitywniejszych szczepw Nowej Gwinei krl lub wdz w czasie publ icznego p r z e m a w i a n i a zawsze t r z y m a rg-muszl przed ustami, czym nadaje swemu gosowi d u d n i c e b r z m i e n i e " . Obserwujemy tuta j ponownie wypadek uycia instrum e n t u w jego pierwotnej funkcji maskowania , zmieniania gosu. Podobnie jak prawdziwej trbie, tak i trbie z muszli przypisywano wielk si magiczn. Potgowao j jeszcze recytowanie do n a t u r a l n e g o o tworu muszli witej formuy.

M a g i c z n e i pozamagiczne zastosowania rogu-muszli s bardzie j rnorodne ni t rby rurowej . W czasie g r o m a d z e n i a m a t e r i a u o i n s t r u m e n t a c h muzycznych M a d a g a s k a r u a u t o r stwierdzi, e na tej j e d n e j wyspie rogu--muszli uywa si w nastpujcych okolicznociach: przy obrzezaniu chopcw, pogrzebach, o b r z d a c h rodowych, ceremoniach wywoywania zmarych, leczeniu chorych, skadaniu ofiar po zych snach, moczeniu fetyszw, ceremoniach krlewskich, zakl inaniu wiat ru, po jedynkach zapaniczych, zwoywaniu wiernych, ostrzeganiu przed niebezpieczestwem, wystpach muzycznych. eglarze i przewonicy M a d a g a s k a r u przy p o m o c y rogu--muszli przekazuj sobie sygnay; stosowany tu system dugich i krtkich zad w rg-muszl pozwala przesya telegraf icznie" wiadomoci na znaczne odlegoci. I n s t r u m e n t ten jest wykorzystywany take poza M a d a gaskarem, a mianowicie przy o b r z d a c h urodzaju i zalubin, zakl inania deszczu, ta jemnych z g r o m a d z e n i a c h i skadaniu ofiar. M u s z l a j a k o t rba

6 Instrumenty te, z uwagi na stokowy przekrj kanau, nazywamy rogami, a nie trbami. W

Sachsa Real-Lexikon der Musikinstrumente (Berlin 1913) na pierwszym miejscu w odpowiednim hale figuruje r g - m u s z l a (Muschelhorn) i jako termin zamienny na drugim miejscu t r b a - m u s z l a ( M uscheltrompete).


36

emitujca przeraajce brzmienie posiada wsplne konotacje ze zwyk trb. J e d n a k sama muszla pochodzi od zwierzt wodnych i to nadaje jej moc oddziaywania na wod, a w zwizku z tym i na ksiyc, ktry powoduje odpywy i przypywy morza, i ktry oddziauje na menstruacj u kobiet. w zwizek z wod powoduje, e muszla w p r y m i t y w n y c h wierzeniach ma take moc s p r o w a d z a n i a deszczu lub jego powstrzymywania, gdy p a d a zbyt d u g o . P o d o b n e zwyczaje spotkamy n a w e t w tak rozwinitych re jonach jak E u r o p a rodkowa, gdzie do dzisiaj podczas burzy trbi si jeszcze na muszli w kierunku wiatru. Na p o d o b n y c h z a s a d a c h rg--muszlasta si a t r y b u t e m bstw ksiyca, boga Wisznu w I n d i a c h oraz boga Tla loka w Meksyku. W niektrych reg ionach do rogu-muszli, j a k o do i n s t r u m e n t u zwizanego z wod i z ksiycem, mczyni nie mieli dostpu. N p . na Nowej Ir landi i (Archipelag Bismarcka) tubylcy wykluczaj udzia tego ins t rumentu w t a c a c h mczyzn, natomias t wprowadza j go do tacw kobiet, ktre nawet na nim graj, zwaszcza w trakcie uroczystoci zwizanych z pierwsz ci.

Konotac je wszystkich tych i n s t r u m e n t w w yciu i w mi tach na pierwszy rzut oka wydaj si niejasne. K a d y j e d n a k przyzna, i we w s p o m n i a n y c h w y p a d k a c h pewne zwizki byy stae l u b przynajmniej czste. Spord wyej wymienionych ins t rumentw cztery u y w a n e byy niemal wycznie przez kobiety, osiem przez mczyzn, a wrd tych omiu, cztery tak cile zwizane s z pci msk, i kobiety, ktre je ujrzay, s umiercane. T r z y ins t rumenty wyobraaj przypuszczalnie prcie, a cztery srom lub b r z u c h kobiety. Paki lub tuczki, suce do u d e r z a n i a , take s przedstawieniem pciowych organw mskich. Wszystkie ins t rumenty, wyobraajce czonek, u y w a n e s wycznie przez mczyzn, a gwne okolicznoci, w ktrych si je stosuje, to pogrzeby; wszystkie i n s t r u m e n t y p o m a l o w a n e na kolor czerwony zastrzeone s dla mczyzn i nie mog by o g l d a n e przez kobiety. I n s t r u m e n t y wyobraajce srom wi si czsto z r y t u a e m wody i ksiyca. Z tych przeciwstawie najbardzie j rzuca si w oczy przynaleno do jednej lub obu pci; grzechotki z tykwy z zasady u y w a n e s przez kobiety, czuryngi przez mczyzn, na b b n a c h czsto grywaj kobiety lecz zawsze rkoma, nigdy pak. Uzaleniony od pci podzia pracy, d o b r z e z n a n y nawet we wspczesnej cywilizacji zachodnie j , s tanowi zasad wrd ludw prymitywnych. owiectwo i wyrab ianie odzi jest prac msk, koszykarstwo i garncars two gwnie kobiec. M o e si zdarzy, e mczyni modyfikuj i ulepszaj technik typowo kobiec, gdy tymczasem kobiety trzymaj si starej metody, nie przyswajajc mskich ulepsze, j a k to si dziao n p . w w y p a d k u garncars twa. Berthold Laufer w eseju The Potter's Wheel (Koo garncarskie) s twierdza, e garncars two w y k o n y w a n e rcznie jest z reguy prac kobiet, a u d z i a . w niej mczyzn jest ograniczony. N a t o m i a s t koo garncarskie to wynalazek mczyzn i naley je uwaa za cakowicie odrbny wynalazek, ktry wkroczy do dziedziny

TRBA

g a r n c a r s t w a w tym momencie , kiedy mczyzna przej obowizki produkcji naczy. To historyczne rozgraniczenie dwch metod produkcj i garncarskiej odzwierciedlio si w zwyczajach rozpowszechnionych w rnych krajach. W I n d i a c h i C h i n a c h o d r n i a si wytwrc posugujcego si koem, od takiego, ktry modeluje form tylko za pomoc wasnych rk. W I n d i a c h g a r n c a r z e pracujcy na kole nic zawieraj maestw z r o d a m i , nie uywajcymi koa. T w o r z oni sami w sobie kast. Istniej take funkcjonalne rozrnienia midzy tymi d w o m a rodzajami naczy. Najwaniejsze jest to, e koo garncarskie wszdzie obsuguj mczyni, nigdy kobie ty" .

Przykad g a r n c a r s t w a wyjania n a m , dlaczego p e w n e formy b b n w u y w a n e s wycznie przez kobiety, a inne przez mczyzn. Pe grajcych i forma i n s t r u m e n t u , ktrym si posuguj, lub przynajmniej interpretac ja tego i n s t r u m e n t u , zale wzajem od siebie. Poniewa funkcje wszystkich mniej lub bardzie j p r y m i t y w n y c h i n s t r u m e n t w cz si z yciem, zapodnieniem, urodzajem^ jest oczywiste, e w ich ksztacie lub czynnociach grajcego odbija si lub zostaje o d t w o r z o n a yciodajna rola kadej z dwch pci. I n s t r u m e n t y mskie przybieraj ksztat n a r z d w pciowych-mskich, kobiece o r g a n w pciowych kobiecych. W d r u g i m w y p a d k u powikszenie, czy raczej stylizacja n a r z d w pciowych kobiety nic s zbyt wielkie.

D a w n a menta lno zmierzaa do poczenia j a k o rwnych i nierozerwalnych wszelkiego rodzaju czynnikw, obiektw i zjawisk pod w a r u n k i e m , i pozostaj one ze sob w jakiej organicznej wspzalenoci, lub co najmniej posiadaj wspln jako. W takiej wanie wspzalenoci pozostaje kobieta i ksiyc, poniewa rytm jej ycia okrelany jest lub przynajmniej zsynchronizowany z jego fazami. A poniewa jednoczenie ksiyc jest rwnie zwizany z przypywami mrz, utworzyy si nastpujce zalenoci:

k s i y c k o b i e t a

k s i y c w o d a

k o b i e t a w o d a

K o b i e t a ukrywa swj pd w onie; p o d o b n i e ziemia skrywa z ia rno pod sw powierzchni. W ten sposb kobieta zwizana jest z ziemi i z w y k o p a n y m i w niej j a m a m i . Brzuch kobiety jest okrgy i w y d r o n y " ; z tego p o w o d u i okrge doy cz si z kobiet. I n s t r u m e n t y d te w ksztacie rury, prostego i wyduonego cyl indra, przynale do mczyzny, gdy p o d o b n e s do jego n a r z d u pciowego. Pomieszanie tej symboliki nastpio w m o m e n c i e , kiedy zaczto wyrab ia piszczaki naczyniowe w miejsce rurowych, a t rby z muszli, zwizanej przecie z wod. T a r o uywane przez mczyzn m o n a uoy w poprzek n a d doem, a na u d e r z a n y c h rurach gra mog mczyni. T e g o rodzaju pomieszanie mskich i eskich konotacji nastpio

37


Czynnik melodyczny

Wikszo z o m a w i a n y c h d o t d i n s t r u m e n t w powstaa bd w oparc iu o silne bodce ruchowe, wywoujce ry tmiczne dwiki, bd z denia czowieka do magicznej interpretacj i samego dwiku. Pocztkowo czowiek nie mia pojcia o moliwoci uzyskania melodii na instrumencie (nawet w najbardziej p o d s t a w o w y m znaczeniu tego t e r m i n u ) , ani nie o d c z u w a takiej potrzeby. Melodia waciwa bya piewaniu, a nie i n s t r u m e n t o m . W drugiej fazie rozwoju i n s t r u m e n t a r i u m gra n a c e c h o w a n a zostaa i n n y m element a r n y m czynnikiem ry tmicznym repetycj. J e j efektem byo najpierw poczenie dwch dwikw, p o t e m skontras towanie ich brzemienia, w kocu uoenie w okrelone nastpstwa. I d e n t y c z n y proces zachodzi w rozwoju jzyka; l ingwistyka stosuje tu t e r m i n reduplikacja. W mowie dzieci i szczepw prymitywnych obserwujemy tendencj do takich zestawie j a k papa, mamma, tamtam. W takich p a r a c h dwie sylaby rnicuj si na m o c n i sab, a n a d t o czsto odrniaj si z a m i a n samogoski, n p . ding-dong, sing--song, tick-tock. Analogiczne nastpstwa dwikowe powstaj w wyniku szybkiego u d e r z a n i a d w c h rur, rnicych si nieco rozmiarem. Przy takich uderzeniach janiejsze brzmienie j e d n e g o i n s t r u m e n t u kontrastuje z ciemniejszym brzmieniem drugiego. Dwie takie rury w rku grajcego okrela si czasem j a k o ojc iec" i m a t k a " . T e g o rodzaje czenie i n s t r u m e n t u i pci wystpuje jeszcze w p r z y p a d k u p a r czuryng, b b n w szczelinowych, rogw--muszli i b b

sachs, historia instrumentów muzycznych

Documents