sadİ Şİrazİ - ergin ergül · sadi’nin düşünce dünyasının adalet ve siyaset gibi en...
TRANSCRIPT
Bir Adalet ve Siyaset Düşünürü Olarak
SADİ ŞİRAZİ
Bir Adalet ve Siyaset Düşünürü Olarak
ADALET BASIM YAYIM DAĞITIM SAN. ve TİC. LTD. ŞTİ. B�� A����� �� S������ D������� O����� Ş��� S��� Ş����� E���� E���� ���������������������� �������������������� H���� Y�������� D����� � ���� B������ B���� � N����� ���� ISBN � ��� � ��� � ��� � ��� � � � E���� E����
ADALET YAYINEVİ
M����� ������� ��� S�������� C������ N�� ���B S�������A����� M������ K���� C������ N�� ���C T�� � ������ ��� �� �� �A������ A������� K������� K������������� F�� � ������ ��� �� �� T�� � ������ ��� �� ��
D������ B���� ��� S�������� C������ N�� ���B S�������A����� B���� A����� S����� Z���� K�� B����
� ������������� � ������������������ � ���������������������������
� �������������������������� � ��������������������������
S���� T�������� K���� T�������� B����� T���� Y���� ������ B����� V��� G����� T������ L��� ��� ����� O��� S��� B������ �� O�� �� B���� ����� S��� N�� ��� Y�����������A����� T��� � ��� ��� �� �� S�������� N�� �����
Sadi Şirazi’den,
Hadi durma, çalış, çabala, hem ye, hem yedir. Başkalarının artığına göz dikme. Aksine ercesine çalış, yorul, zahmet çek, Başkalarını rahata eriştir. Alçaklar gibi başkalarının el emeğine göz dikme.
v
İnsan liyakatliyse sussun; zaten liyakati, onu konuşur. Güzel kokun varsa, konuşma. Güzel koku kendini belli eder zira. Bırak elindeki madenin ne olduğuna, mihenk karar versin. Bu yüzden dedikoducular; “Sadi; iyidir, hoştur ama sıcakkanlı olmadığından insan içine çıkmaz.” diye söylenir durur. Evet öyleyim. İsterlerse derimi yırtsınlar, ahmakların kafamı patlatmasına razı değilim.
Medeniyetimizin büyük bilgelerinin şaheserleri, klasik
eserleri, aslında hukuk, siyaset ve yönetim bilimleri alanla-
rında da günümüz için ilham kaynağı oluşturacak eşsiz eser-
lerdir. Bunlar, geçmişte edebiyatçılar ve aydınların ilgisini
çektiği kadar siyasetçilere ve devlet adamlarına da yol göste-
rici metinler olarak önemli bir işlev görmüştür. Bu kadim
bilgelik kaynakları, günümüzde karşı karşıya olduğumuz
toplumsal ve siyasal sorunların çözümü için de yararlanılabi-
lecek, değerli bir birikim oluşturmaktadır.
Daha önce Mevlana ve Mesnevi’si ile İbn Haldun ve
Mukaddime’sini hukuk, siyaset ve yönetim bilimleri pers-
pektifinden ele alarak yayınlamıştım. Bu çalışmada ise,
Mevlana ile aynı çağda, insanı ve adaleti düşüncesinin mer-
kezi yapmış yine evrensel düzeyde tanınmış bir İslam dü-
şünür ve bilgesi olan Şeyh Sadi Şirazi’yi, Bostan (Çiçek bah-
çesi/Meyve bahçesi) ve Gülistan (Gül bahçesi) adlı ölümsüz
eserleri ile devlet adamlarına yönelik tavsiye kitapçıkları
ışığında ele alacağız. Sadi’nin eserlerinin bireyler ve top-
lumlar için eğitici, öğretici, yol gösterici ve ilham verici nite-
liği aradan geçen yaklaşık sekiz asra rağmen tüm tazeliğiyle
devam etmektedir.
Bostan ile Gülistan İslam medeniyeti ve doğu düşüncesi
kadar, insanlık edebiyatı ve düşüncesinin de evrensel ve al-
ternatifsiz eserleridir. Çünkü Sadi’nin bu eserlerde ele aldığı
konular evrensel, eserlerinin üslubu ise eskilerin sehli
mümteni dedikleri, basit ve sade, ancak taklit edilmesi ise bir
o kadar zor türdendir.
���� �
Sadi arkasında insan, hayat ve toplum hakkında ve ge-
çen uzun asırların bile değerini ve güncelliğini kaybettireme-
diği ilham verici, olumlu ve faydalı bir mesaj bırakmıştır.
İnsan onun satırlarını okurken hayatın çok değişik alanların-
da çok hoş ve yararlı bilgelik dersleri çıkartır. Çünkü her
hikâyesi, her beyti ve her sözü bilgelik doludur. Dolayısıyla,
Sadi’nin hikâyelerini öykü olarak değil, bir bilgelik dersi ola-
rak okumak ve verilmek istenen dersi çıkarmak gerekir.
Sadi, aynı kültür ve medeniyetin diğer bir evrensel bilge
ve düşünürü Mevlana’nın çağdaşıdır. Bu iki zirve ruhun
görüştükleri de bilinmektedir. Zaten bu iki bilgenin özellikle
insana bütüncül bakışları ile sosyal ve siyasi konulardaki
düşünceleri arasında çok çarpıcı benzerlikler vardır.
Aynı şekilde, Sadi’nin devlet, iyi yönetim, adalet ve in-
san hakları alanlarındaki görüşleri ile kendisinden bir buçuk
asır sonra gelen ünlü Müslüman düşünür ve siyaset bilimcisi
İbn Haldun’un görüşleri arasında büyük benzerlikler söz
konusudur.
Sadi’nin yaşadığı on üçüncü asır İslam dünyası kadar
yeryüzünün geri kalanı için de adaletsizlik, savaş, kargaşa ve
bunalımların zirve yaptığı bir çağdır. Sadi, sorunlar yumağı
bir zaman diliminde, insanı, hayatı, toplumu, devleti ve onla-
rın sorunlarını ve çözümlerini düşüncesinin merkezine koy-
muştur. Olaylara bakışı insani, iyimser ve bilgecedir. Çözüm-
leri ise, evrensel, pratik ve daima güncel kalacak niteliktedir.
Homa Katouzian’ın 2006 yılında İngiltere’de çıkan kitabı
“Sadi, Hayat, Sevgi ve Merhamet’in Şairi ” başlığını taşımak-
tadır. Bizim incelememiz ise, içeriği dikkate alındığında,
“Sadi, Siyasi Bilgelik, Özgürlük ve Adaletin Şairi ” olarak
isimlendirilebilirdi. Ancak biz kitap başlığında, bu çok bo-
���� �
yutlu bilgenin genelde ihmal edilen, ancak zamanımız için
özellikle acil ve güncel bir mesaj içeren siyasal düşünür yö-
nünü öne çıkaran “bir adalet ve siyaset düşünürü ” ifadesini
tercih ettik.
Günümüz dünyası da, Sadi’nin yaşadığı döneme benzer
şekilde, şiddet, terör, çatışma, savaş, ağır insan hakları ihlal-
leri ve yolsuzluk gibi küresel sorunlarla boğuşmaktadır. Sa-
di’nin düşünce dünyasından çıkartılacak bir adalet, siyaset
ve yönetim felsefesi bütün bu sorunların çözümüne yönelik
strateji ve çalışmalara yeni bir soluk ve açılım getirebilir.
Özellikle yargı, kamu yönetimi, siyaset ve diplomasi
alanında görev alanlar Sadi’nin tespit, görüş ve tavsiyelerinin
değerini ve geçerliliğini kendi deneyim ve gözlemleri üze-
rinden hayranlıkla teyit edeceklerdir. Bu nedenle, hukukçu,
siyasetçi ve bürokratlar Sadi’nin eserlerini, kişisel hayat ve
mesleki deneyim ve gözlemleri ışığında, günümüz kavram
ve terimleri ile bağlantı kurarak okurlarsa, bilgilerine pratik
bilgeliği de ekleyecek bir bakış açısı kazanabilirler.
Gülistan ve Bostan’dan yaptığımız alıntılarda genelde
tek bir kaynağa bağlı kalmadık. Türkçe’deki hemen hemen
tüm çevirileri inceledik ve ardından Fransızca ve İngiliz-
ce’deki en güvenilir çevirileri, tereddütlü durumlarda Gülis-
tan’ın Osmanlı bilgini Sudi-i Bosnevi tarafından yapılan
Türkçe şerhini de inceleyerek kendi çevirimizi yaptık.
Sadi ve onun düşünce dünyası ile ilgilenmeye başladı-
ğımda, ülkemizde bu alanda, eserlerinin çevirileri dışında,
onun hayatına ve düşüncesine ilişkin çalışmaların azlığı ve
yetersizliği dikkatimi çekti. Sadi’nin düşünce dünyasının
adalet ve siyaset gibi en önemli iki boyutunu ele alan bu ça-
���� ��
lışmayı, onun Gülistan’daki sistemini izleyerek sekiz bölüm
olarak tasarladık.
Eserin bu ismen çok ünlü, ancak düşüncesi ve bilgeliği
açısından az bilinen çağlar üstü bilgenin engin düşünce ok-
yanusundan farklı bir gözle istifade etme noktasında başta
hukukçu, siyasetçi ve yöneticiler olmak üzere insanımızda
farkındalık oluşturması samimi temennimdir.
Doç. Dr. Ergin Ergül
Yaşamkent/Ankara, Mart 2019
ÖNSÖZ �������������������������������������������������������������������������������������������������������������� � İÇİNDEKİLER ���������������������������������������������������������������������������������������������������� ��
GİRİŞ���������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��
BİRİNCİ BÖLÜM HAYAT ÖYKÜSÜ VE ESERLERİ
���� G���� O����������������������������������������������������������������������������������������������� �� ���� E���������������������������������������������������������������������������������������������������������� �� ���� S���������� �� B����������� B�������� G�������������������������������������������������� �� ���� ������ D����� �� H�������� S�� D��������������������������������������������������� �� ���� M��������� Z������� �������������������������������������������������������������������������������� �� ���� E���������������������������������������������������������������������������������������������������������� ��
������ B����� ��������������������������������������������������������������������������������������� �� ������ G������� ������������������������������������������������������������������������������������� �� ������ B����� �� G���������� ����� ������� ������������������������������������������� �� ������ N������ �������������������������������������������������������������������������������� �� ������ D���� ������������������������������������������������������������������������������������� ��
���� S������� E��������� N���� O������� ��������������������������������������������������������� ��
İKİNCİ BÖLÜM EVRENSELLİĞİ İLE DOĞU VE BATI DÜŞÜNCESİNE ETKİSİ
���� K���� D������� E����������� �� E���������� O���������������������������������������� �� ���� D��� �� T��� D����������� Y��� �� E����� ��������������������������������������������� �� ���� A����� D���������� E�������������������������������������������������������������������������� ��
������ G���� ������������������������������������������������������������������������������������ �� ������ S��� ������� ��� F������ ������������� ����������������������������������� ��
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ADALET ANLAYIŞI
���� A����� A���������� K��������� ���������������������������������������������������������������� �� ���� D������ ������ �� D����� A���� A�������� A����� ����� ������������������������ ��
���������� ��
���� H������ ������������������������������������������������������������������������������������������ ���� C��� A����������������������������������������������������������������������������������������������������
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÖZGÜRLÜK VE İNSAN HAKLARI ANLAYIŞI
���� ������� A������� �������������������������������������������������������������������������������������� ���� ���� A��������������������������������������������������������������������������������������������������� ���� ���� H��������� K����������������������������������������������������������������������������� ���� A������������� S������������������������������������������������������������������������������������ ���� ���� H������ ����������� �������� Y������������ N���� O������ ����������������� ���� H������ ����������� S��������� ���� O������ G����� O����������������� ���� ��������� H�������� S���� ������ G�������� ������������������������������������������ ���� T���� H�� �� ����������������������������������������������������������������������������������
������ Y���� ����� �������������������������������������������������������������������������������� ������ K��� ��������� �� ��������� ���������������������������������������������������������� ������ A��� ���������� ����� ������������������������������������������������������������������ ������ ���� ��������� ��������������������������������������������������������������������������� ������ M������� ���������������������������������������������������������������������������������� ������ B���� ���������������������������������������������������������������������������������������� ������ A��������� Y�������������������������������������������������������������������������������
BEŞİNCİ BÖLÜM DEVLET VE SİYASET ANLAYIŞI
���� S������� D����� T������ ����������������������������������������������������������������������������� ������ A����� ��� ������ ��������� ������������������������������������������������������������� ������ ���� �������� �� ����� ��������� �������� ���������������������������
���� S����� M�������� �������������������������������������������������������������������������������������� ���� G������� �� S���� M��������������������������������������������������������������������������� ���� K��������� Y������ K��� H���������� �� S����� D����� ������������������������
������ K��� ����������� ����������������������������������������������������������������������� ������ S����� ����������� �� ��������� ����������������������������������������������������
���� ��� S����������� ��������������������������������������������������������������������������� ���� D���� P���������� ������������������������������������������������������������������������������ ���� T�������� B����� �� D�������� D�������������������������������������������������������
���������� ��
ALTINCI BÖLÜM İYİ YÖNETİM İLKELERİ
���� E������ �� L������ ��������������������������������������������������������������������������������� ��� ������ L�������� ���������������������������������������������������������������������������� ��� ������ L�������� ���������������������������������������������������������������������������� ��� ������ L�������� ���������� ������������� ���������� ������������������������������ ��� ������ L�������� �������� ���� ����������� ���������������������������������� ���
���� K��� H������������� �������� ��������������������������������������������������������� ��� ���� Y���������� M������� �������������������������������������������������������������������������� ��� ���� D�������� �� E��� ��������������������������������������������������������������������������������� ���
YEDİNCİ BÖLÜM YÖNETİCİLERE TAVSİYELER
���� Y���������� T���������������������������������������������������������������������������������� ��� ���� D����� A������� K����� B�������� K����������� ��������������������������������� ��� ���� Y���������� D���� ��������������������������������������������������������������������������������� ��� ���� D������ �� K���� V���� Y������������������������������������������������������������� ��� ���� I����� �� D������ S������ ����������������������������������������������������������������������� ���
SEKİZİNCİ BÖLÜM SADİ’DEN ESKİMEZ TESPİTLER
���� B������� H������������������������������������������������������������������������������������������ ��� ���� S����� H���� ���������������������������������������������������������������������������������������� ��� ���� D����� �������������������������������������������������������������������������������������������������� ���
SONUÇ����������������������������������������������������������������������������������������������������� ��� KAYNAKÇA����������������������������������������������������������������������������������������������� ���
Sadi’nin sözünden hoşlanan kimseye
onun öğüdü fayda verir. Sadi Şirazi
Doğu şiirinin, bilgelik ve irfanının zirvelerinden Şeyh
Sadi Şirazi’nin1 adı anıldığında akla hemen onun hem doğu-
da hem de batıda klasikleşmiş olan Bostan ve Gülistan adlı
yol gösterici kardeş eserleri gelecektir.2 Onun zengin ve taze-
liğini yitirmeyen düşünce dünyasına, insan, toplum, mede-
niyet, devlet ve ahlak anlayışına, esas olarak bu iki eseri kay-
naklık eder. Ancak eserleri bunlardan ibaret değildir. Sa-
di’nin şiir ve düzyazı eserleri “Külliyyat ” adı altında top-
lanmıştır.3 Bu külliyat içinde çoğu kayıp 16 kitap ve 6 kitap-
çık bulunmaktadır.
1 Sadi’nin isminin kullanımında bir yeknesaklık yoktur. Türkçe’de Şeyh
Sadi, Şeyh Sadi Şirazi, Sadi-i Şirazi, Sadi Şirazi, Şirazlı Sadi veya sadece
Sadi olarak kullanılabilmektedir. Ayrıca Sadi isminin de, Sa’di, Sâdi,
Sâdî gibi şekillerde yazıldığı görülmektedir. Biz Sadi Şirazi veya sadece
Sadi kullanımını tercih ettik. Fransızca ve İngilizce kaynaklarda da
Saadi, Saâdi, Sa’di gibi farklı yazımlar söz konusudur. 2 Aslında ayrı zamanlarda yazılmış ve edebi tür olarak farklılık taşısalar
da, bu iki eserin konu ve mesaj olarak yakınlığı birçok çevirmen, her
ikisini de çevirmeye ve birçok durumda tek cilt halinde birlikte yayın-
lamaya itmiştir. 3 Külliyatın ilk defa kimin tarafından gerçekleştirildiği bilinmemektedir.
Ancak Gülistan ve Bostan gibi kitapların yanında diğer eserlerini de
bizzat Sadi’nin bir araya getirdiği muhakkaktır. Külliyat’ın mevcut ter-
tibi Ali b. Ahmed b. Ebû Bekr-i Bîsütûn tarafından 726 (1326) ve 734
(1333) yıllarında yapılmıştır. Bîsütûn’un ifadesine göre Külliyyât on altı
kitap ve altı risâle olmak üzere yirmi iki veya on altı kitap yedi risâle
şeklinde yirmi üç eseri ihtiva edecek biçimde daha önce bir başkası tara-
G���� ��
Bostan ve Gülistan, sade uslubu, akıcılığı ve kolay anla-
şılırlığı nedeniyle hem İran’da geleneksel eğitimde hem de
Osmanlı eğitim sisteminde Farsça öğretiminin temel kaynak-
ları olmuştur. Bu iki eserin Osmanlı orta ve lise eğitiminde
ders kitabı olmasının diğer önemli bir nedeni ise içerdiği
bilgi ve düşüncelerin, geleceğin eğitimcileri, yöneticileri ve
hukukçuları gibi birçok kesim açısından taşıdığı önem ve
değerdir. Bu bakımdan bunların günümüz aydınları ve söz
konusu meslek mensupları tarafından da dikkatlice okunma-
sı ve mesleki açıdan yararlanılması elzemdir.
Sadi’nin tesiri sadece Fars edebiyatıyla sınırlı kalmamış,
Türk ve Urdu edebiyatlarının yanı sıra Fransız edebiyatı baş-
ta olmak üzere Batı dünyasında da önemli izler bırakmıştır.
Sadi, düsüncelerini amacına uygun bir dille ifade etti-
ğinden gereksiz kelime kullanmaktan kaçınır, az kelime ile
derin manalar ifade eder. Bu yüzden üslubu şiir yazarken
nesre, nesir yazarken şiire yaklaşır.4
Sadi’nin doğuda ve batıda bu kadar şöhret bulmasının
bir sebebi eserlerinde insana, hayata ve topluma bakışıyla
ilgili tutumudur. Eserlerinde insanın öbür dünya kadar bu
dünya’da da gerçek mutluluğa ulaşması ile erdemli ve hu-
zurlu bir hayat sürdürebilmesinin yollarını işler. Bu konuda-
ki düşüncelerini, tarihten, bu yolda yürüyen bilgelerin, arifle-
rin hayatından ya da toplumun içinden, bazen de kendi ya-
şamından hikâyeler eşliğinde sunar. Böylesi bir anlatımın o
fından derlenmiştir. Nimet Yıldırım, Şirazlı Sadi, Hükümdarlara Öğütler,
Bilgi Kültür Sanat, İstanbul 2016, s.63
4 Hülya Canpolat, Sa’dî’nin Gülistan Önsözüne Yapilan Türkçe Şerhlerin
Karşılaştırılmalı İncelenmesi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Eski Türk Edebiyatı Anabilim Dalı, İzmir 2006, s. 7
G���� ��
devrin şartlarıyla da ilgisi vardır. Sadi, Moğol istilasına, haçlı
seferlerine, iç savaşlara tanık olunan bir devri yaşamış¸ hem
bu olayların sıkıntılarını bizzat çekmiş hem de diğer insanla-
rın sıkıntılarını gözlemlemiştir. Dünyanın dört tarafına yap-
tığını seyahatlerde insan haklarının en ağır ihlalerine tanıklık
etmiştir. Bizzat kendisi yetimlik, yoksulluk, kölelik, yabancı-
lık ve mültecilik durumlarını deneyimlemiştir.
Şair ve dil ustası olarak zengin hayal gücü Sadi’nin yazı-
larında başlıca temeli oluştursa da, o, eserlerinde dünyayı
gerçekçi olarak ele almaktadır. Bu kendisine iyi ve kötüyü ve
hatta bu yolla dünyayı doğru ve geçekçi şekilde algılamasını
sağlayan, onun zamanının büyük gezgini olmasının kazan-
dırdığı hayat deneyiminden kaynaklanmaktadır. 5 O gezdiği
yerlerde toplumsal ilişkileri, yönetim biçimlerini ve uygula-
maları gözlemlemiş ve bunlardan eserlerinde yer verdiği
tavsiyeleri çıkartmıştır.
Sadi’nin tüm zamanların en büyük yazar ve şairlerinden
sayılmasını sağlayan onun düşüncesinin evrenselliği ve en
derin konuları basit, kolay anlaşılır ve zevkle okunan akıcı
bir üslupla dile getirebilmesidir. Gülistan’ın son bölümünün
ilk hikâyesinde verdiği mesaj onun düşüncesinin evrenselli-
ğinin çarpıcı bir göstergesidir:
Dünyanın zenginlikleri insanın rahat ve huzuru için-
dir. Çünkü hayatın amacı, servet biriktirmek değildir. Bir
bilgeye soruldu: Mutlu kimdir? Mutsuz kimdir? Bilge ce-
vap verdi: Mutlu hayatta iken servetinden istifade edendir.
Mutsuz ise, mallarının faydasını görmeden ölen ve gelecek
hayatı için hiç yatırım yapmayandır.
5 Asghaar Esmaili, Saadi [1], La Fontaine de la littérature persane,
http://faceiran.fr/saadi1-la-fontaine-de-la-litdterature-persane/
G���� ��
Hayatında hiç bir şey yapmadan dünyadan göçen insa-
na boşuna dua etme,
Faydasını görmeden, tüm günlerini mal biriktirmeye
harcayan zavallı bir kişidir o.6
Sadi’nin eserleri sadece ülkesinin ve çağının insanının
değil, genel olarak insanlığın sıkıntı ve özlemlerini yansıt-
maktadır. Eserlerinde kısa hikâyeler aracılığıyla kolay anlaşı-
lır örnekler, benzetmeler, tasvirler üzerinden ahlaki, pedago-
jik, sosyal ve siyasi kavramları sürükleyici ve zevkli bir üs-
lupla ve okuyucuya “tam da hissettiğim ama ifade edemedi-
ğim düşüncelerimin harika bir şekilde ifadesi” dedirten bir
tarzda sunmaktadır. O, eserlerinde sevgi ve insanlığı işle-
mekte, insanlara, en güç koşullar ve en ağır deneyimler al-
tında bile nasıl dürüst, ahlaklı, erdemli, mutlu ve topluma
yararlı insanlar olacabileceklerinin yollarını göstermektedir.
Bunun yanı sıra öğütleri sıradan insanlar kadar yöneticileri,
liderleri, siyasetçileri, kamu görevlilerini ve iş adamlarını da
muhatap almaktadır. Keyfi ve kötü yönetimlere karşı sert
eleştiri ve uyarılar içeren eserlerini devrin yöneticilerine itha-
fı da önemlidir. Müellif¸ bilgeliğini bu anlamda da göstere-
rek, devlet adamları ve siyasetçilere iyi ve adaletli bir yöne-
timin gerekliliğine ve bunu gerçekleştirmenin pratik kuralla-
rına ilişkin görüşlerini özgürce dile getirmiştir. Eserlerinde
yer verdiği görüşlerde değişik kaynaklardan alıntıların dı-
şında toplumsal, siyasi ve dini yaşam üzerindeki kendi göz-
6 Sepehr Yahyavi, Le “Jardin des fleurs » de Saadi (Golestân): mélange
magique de poésie et de prose, à mi-chemin entre la moralité et l’amour,
La revue de Teheran,
http://www.teheran.ir/spip.php?rubrique255#gsc.tab,erişim:10.05.2018;
Sâdî-i Şirazî, 2011, s.419, Saadi, 1880, p.209
G���� ��
lemlerinin etkisi açık bir şekilde görülmektedir. Bu yöntem
eserlerine aynı zamanda klasik “siyasetname” özelliğini de
aşan bir “siyaset bilimi” eseri niteliği kazandırmaktadır. Ni-
tekim bunu farkeden Fransız doğu bilimci Barbier de
Meynard Bostan’ın birinci bölümünün başlığını “Hükümdar-
ların Görevleri; Adalet ve İyi Yönetim; Siyaset ve Strateji Ku-
ralları” olarak çevirmiştir. 7
Bütün bu açıklamalardan Sadi’nin bir siyasi düşünür ol-
duğu sonucuna varabilirmiyiz? Siyasi düşünürlere dar bakış-
la sadece siyasal düşünceler üreten tek yönlü şahsiyetler ola-
rak bakmazsak cevabımız evettir. Gerçekten Batılılar sınırlı
ölçü de bile doğrudan veya dolaylı olarak siyasal düşünceler
ileri sürmüş çok yönlü bilgin ve düşünürlerini siyasal düşün-
celer tarihi içinde ele alırken, biz genelde Yunan siyasi dü-
şüncesinden esinlenmiş İslam filozofları dışındaki bilgin ve
bilgeleri, çoğu kere siyasi düşüncelerinin zenginliğine ve
derinliğine rağmen siyasi düşünür saymaktan imtina etmek-
teyiz. Bu noktada sorun genelde akademisyenlerimizin İslam
siyasi düşüncesinin renkliliğini ve çeşitliliğini kavrayamama-
sından kaynaklanmaktadır. Oysa batılı bir bilim adamının bu
konuda aşağıda vereceğimiz satırları bu renkliliği, çeşitliliği
ve çok boyutluluğu gayet güzel özetlemektedir:
“Siyaset felsefesi doğu edebiyat tarihinin çok güzel bölümle-
rinden biridir. Üç büyük Müslüman dilinde, Arapça, Farsça ve
Türkçe olarak bu konuda çok değerli eserler bulunmaktadır. Diğer
yandan bu eserler kendi aralarında da çok farklıdırlar. Bazısı
Farabi’nin “Erdemli Şehir” kitabı örneğindeki gibi Yunan felsefe-
sinden uyarlanmıştır. Bazıları, Maverdi’nin kitabı gibi Kuran hu-
kukunun bir çeşit felsefi teorisidir. Bir kısmı İbn Haldun’un ünlü
7 Saadi, Boustan, traduction, A.C. Barbier de Meynard, Paris 1880, p. 15
G���� ��
Mukaddime’si gibi derin tarihçilerin ve gözlemcilerin eserleridir.
Diğer bir kısmı teorilerini uygulamadan çıkaran ya da çıkarmak
için çaba sarf eden filozof bakanlardır; Nizâm ül-Mülk ve Ebu’l-
Fazl’ın eserleri bu türdendir. Ayrıca Sadi gibi mistik şairlere ya da
Kelile ve Dimme gibi popüler ahlakçılara ait eserler söz konusudur.
Hatta bunların bir kısmı yönetim ve ülkelerinin kaderi üzerine kafa
yoran Harun-u Reşid döneminde yaşamış Kadı Ebu Yusuf ve 17.
yüzyılda yaşamış ve Türklerin Montesiqueu’si olarak adlandırılan
Koçi Bey gibi keskin ve özgür zihinli vatandaşlardır.”8
Sadi, döneminin hükümdarlarını tasvir etmekte ve eleş-
tirmekte ve onlara adil, hakkaniyetli, özellikle insanların ya-
şamlarını ve mallarını ilgilendiren durumlarda karar almada
sabırlı olmalarını, keza halklarının onayını alabilecek fiil ve
tutumlar da dâhil olmak üzere kendi ülkelerini korumak için
ellerinden geleni yapmalarını tavsiye etmektedir.9
Bizzat kendinin dile getirdiği üzere o, eserlerinde baştan
sona insana dokunan herşeyi ele almaya çalışmıştır. İnsan
hayatının ve daha geniş ölçüde de toplumsal yaşamın çok
değişik alanlarını içeren bu ilgi Sadi’yi zamanının ve çağının
İslam toplumunun dürüst bir tanığı yapmaktadır.10
Ona göre, insan ve toplumsal kurumlar, toplum düzeni-
ne ve insanın mutluluğuna yararlı olmakla görevlidir. Niha-
yet bir çoban olan devlet başkanı bile, kendi yönetimi altın-
dakilerin hizmetkârıdır. Manevi yollar ve örgütlenmelerin
8 Baron Carra de Vaux, les Souverains, l’histoire et la philosophie
politique, librairie J. Paul Geutiiner, 13, rue jacob, Paris 1921, p. 273
9 Katouzian, 2006, p.120
10 Arefeh Hedjazi, Saadi, le poète humaniste du XIIIe siècle, La revue de
Teheran, N° 30, mai 2008,
http://www.teheran.ir/spip.php?article702#gsc.tab=0,erişim: 21.05.2018
G���� ��
var olma nedeni dahi halka hizmet etmektir. Onun sufilik ve
irfan anlayışı da toplumsal ve eğitim odaklıdır.11
Nitekim iktidarı bırakıp, derviş olmak istediğini söyle-
yen Salgurlu Atabegleri’nden Tekle’ye bir Allah dostunun
şöyle dediğini yazar:
Tarikat, tespih, seccade ve hırka demek değildir. Tarikat
halka hizmet etmektir. Sen iktidarında devam et ve iyi ahla-
kınla derviş ol. Doğruluk, iyilik ve sevgi ile hizmette bulun.12
Sadi, şiirinin, sanatının merkezine insanı, onun sorunla-
rını, bunların çözüm yollarını, toplum, adalet ve siyaseti ko-
yarak yeni bir çığır açmıştır. Kendinden önceki bilge şair
düşünürleri aşan ve bizatihi gözlem ve deneyimlerine daya-
nan orijinal düşünce, tespit, tavsiye ve uyarıları ile değişik
dil, din ve kültür çevrelerinden şair ve bilginleri etkilemiştir.
Sadi’nin pratik siyaset bilgeliği, günümüz siyaset düşüncesi
ve biliminin eksikliğini tamamlamaktadır. Diğer yandan İs-
lam dünyasında Sadi’nin siyasi düşüncesine artan ilgi ümit
vericidir. Bu bağlamda, İranlı siyaset bilimi profesörü Ali
Rıza Ezgandi’nin 2014 yılında yayınladığı “ Şeyh Sadi-i
Şirazi’nin Politik Düşünceleri” kitabıyla13 şimdiye kadar
İran’ın gelmiş geçmiş en büyük şairleri arasında görülen Sa-
di’nin, anavatanında da siyasi düşünür yönüyle gündeme
gelmiş olması dikkat çekici bir gelişmedir.
11 Sadi-i Şirazî, Bostan ve Gülistan, çev. Hikmet İlaydın, Hece Yayınları,
Ankara 2011, s. 262
12 Şeyh Sadî, 2016, s.319
13 http://www.ibna.ir/tr/doc/tolidi/214027/%C5%9Feyh-sadi-i-
%C5%9Firazinin-politik-d%C3%BC%C5%9F%C3%BCnceleri-kitap-oldu