semejniot odnos vo adolescencijata

SEMEJNIOT ODNOS VO ADOLESCENCIJATA

Vo edna prethodno pregledna rabota vo vrska so

psihoanaliti~kata teorija i istraùvawe, Adelson i Derman (1980) naglasile

deka najgolem pridones za psihologijata vo adolescencijata pridonel

Blos, so toa {to vo sredi{teto na vnimanieto stavil tema za odnosot na

adolescencijata i roditelite. Blos vo toj odnos prepoznal konstruktivna

osnova za razvojot na adolescentot. Toj smeta deka li~nosta na

adolescentot se formira tokmu vo toj odnos. Tragaj}i za novo

odreduvawe na samiot sebe, adolescentot prifa}a uloga koja vo

minatoto ja imal vo odnos so roditelite. Toa prifa}awe }e mu ovozmoì

da pred krajot na procesot na individualizacija povtorno se povrze so

roditelite, no na nov na~in, kako zrela li~nost. Tvrdeweto na Blos, za

odreduvawe na zrela li~nost kako {to sre}avame kaj Piageta i Sullivan i

nekoi drugi avtori. Spored niv, zrelata li~nost e individualna, no sepak

e i vo odnos so drugite. Dodeka Piageta i Sullivan smetaat deka ìvotnite

iskustva se sre}avaat vo dva klu~ni odnosi, i toa vo odnos so roditelite

i vo odnos so vrsnicite i prijatelite. Pove}eto psihoanaliti~ari se

posveteni na aktuelizirawe na gledi{teto za va`nosta na odnosite na

roditelite i adolescentot, otkolku odnosite so vrsnicite, prijatelite i

adolescentot. Koga zboruvaat za prijatelskiot odnos vo adolescencijata,

psihoanaliti~arite go odreduvaat kako „odraz na nekoj drug”. Toa

„ne{to drugo, ne{to podlaboko, ne{to porano”, kako {to toa vo 1968

godina go istaknala A.Freud, e odnosot so roditelite. (Youniss i Smollar,

1985).

I nekoi drugi teorii koi go naglasuvaat primarniot odnos pome|u

roditelite i decata, psihoanaliti~arite gi negirale. Kako na primer:

teorija na privrzanost (Bowlby, 1969). Blizinata vo odnosite roditel-dete

e osnova za razvoj na sigurna privrzanost, koja e pretpostavka za

razvoj i nezavisnost od roditelite na krajot od adolescencijata.

1

Poglavjeto za psihoanaliti~kite pristapi za razgleduvawe na

roditelskite odnosi so adolescentot gi razloìle prvenstveno vo odnosi

so roditelot. Odnosite so vrsnicite i prijatelite }e se razgleduvaat vo

poglavjeto na psihoanaliti~kite pristapi kon adolescentot. Treba da se

istakne deka temata odnosot na adolescentite i nivnite roditeli, sli~no

kako i temata adolescentska seksualnost, ne e istraùvana samo vo

krugot na psihoanalisti~kite pristapi, duri i vo krugot na drugi teoriski

pristapi vo psihologijata. Taa e istraùvana i vo drugi nau~ni podra~ja

(pr. vo antropologija, sociologija, medicina). I vo tie podra~ja na

istraùvawe zna~aen pridones dal psihoanaliti~kiot pristap.

Interesite na istraùva~ite i razli~nite umereni rezultati bile so

golema koli~ina na empiriski podatoci od razli~ni nau~ni sredini.

Najve}e vo toa podra~je ima diskriptivni i korelaciski studii, dodeka

poretki se langitudinalnite studii koi go objasnuvaat vlijanieto vrz

razvojot na li~nosta i nekoi oblici na odnesuvawe kaj adolescentot. Toa

empirisko bogatstvo }e se potrudi da se organizira i razgleda vrz

osnova na dve klu~ni soznanija koi se od taa empirija:

1. Roditelskite odnosi vo tekot na adolescencijata se menuvaat

i imaat zna~ajno vlijanie vo razli~ni podra~ja od

razvojot na mladite, kako {to e toa, na primer: razvoj na

nezavisnost, samopo~ituvawe, individualna patologija,

problemati~no odnesuvawe i dr.

2. Semejna struktura, odnosno raspad „e{alonska” struktura

na semejstvoto od razvodot ili smrt na roditel, ima

implikacii za psiholo{ko i socijalno funkcionirawe na

adolescentot i razvojot na identitetot.

a. Semejstvo. Negovata struktura i funkcija.

2

Gledaj}i povr{no, semejstvoto kako institucija se razviva od

ponizok do povisok oblik vo zavisnost od civilizaciskiot i dru{tveniot

razvitok. Od taa pri~ina se reflektiraat i vo nekoi drugi sociolo{ki

definicii za semejstvoto. Vo niv se istaknuva deka semejstvoto e

primarna dru{tvena zaednica so bio-psiho-socijalen karakter.

Semejstvoto svesno go menuva svojot oblik i funkcii, no vo osnova

prodolùva kako dru{tveno sankcionirana vrska pome|u ma` i èna i

nivnite rodeni ili posvoeni deca (Golubovič, 1987). Vo zakonite koi gi

reguliraat bra~nite pra{awa i semejstvata vo nekoi sovremeni

zemji,po~nuvaat da se menuvaat nekoi od dadenite definici za

tradicionalnoto semejstvo, pa toa se odreduva samo kako zaednica na

maì i èni, tuku i kako zaednica na li~nosti od isti polovi.

Vo zapadnite, kako i vo nekoi drugi sovremeni kulturi,

semejstvata se monogamni i kako takvi imaat nekoi trajni funkcii.

Sociolozite gi istaknuvaat slednive klu~ni semejni funkcii:

- reprodukcija na vidot;

- normalno zadovoluvawe na seksualniot nagon;

- zadovoluvawe na ekonomsko – kulturni i eti~ki obvrski me|u

sopru`nicite, sprema decata i me|u bra}ata i sestrite.

Vo tekot na istorijata se menuvale oblicite i na~inite na

ostvaruvaweto na ovie va`ni funkcii i toa pod vlijanie na promenata na

dru{tveno – ekonomskite odnosi kako i pod vlijanieto na novite nau~ni

soznanija. Promenite ne gi zafa}aat samo semejnite funkcii tuku i

nejzinata struktura kako i prirodata na interperonalnite odnosi me|u

~lenovite na semejstvoto. Taka na pr. prethodnite semejstva sostaveni

od tri generacii vo sega{nosta gi zamenuvaat t.n. nukleusni semejstva,

koi gi so~inuvaat samo roditeli i deca. Vo sega{noto doba se menuva i

edno dolgo trajno obele`je na monogamnite semejstva koi datiraat od

po~etokot na civilizacijata, a toa e vlasta na maìte, odnosno negovata

dominacija nad ènata i decata vo semejstvoto. Kako {to edno dru{tvo

se pove}e se demokratizira i humanizira, taka se menuvaat i semejnite

3

odnosi. Sovremenite semejstva ve}e nemaat tradicionalen oblik, nitu

linearen razvoj vo smisla da ìvotot na semejstvoto, po~ne so brak,

prodolùva so ra|awe na decata, nivnoto rastewe, i na kraj nivnoto

zaminuvawe od roditelskiot dom. Mnogu semejstva se raspa|aat i

menuvaat. Semejstvata so dva roditeli i deca ~esto stanuvaat

semejstva bez eden roditel, zaradi razvod ili smrt. Ako semejstvoto so

deca e nepotpolno, vo 85% od slu~aite toa e semejstvo so majka i

deca (Dornbusch, 1985 – spored Lackovič – Grgin, Opačič i Žitnik, 1980). Po

razvodot mnogu maì i èni sklu~uvaat novi brakovi, pa vo

semejstvata ìveat, so biolo{kiot roditel, o~uv ili ma}ea, vistinski

bra}a i sestri, polubrat ili polusestra, a ponekoga{ i decata na o~uvot

ili ma}eata od nivnite prethodni brakovi.

Bez razlika kakvo i da e, semejstvoto e prvata grupa vo koja se

nao|a deteto po ra|aweto i vo koja gi steknuva svoite prvi iskustva, gi

razviva svoite potencijali i formira stavovi. Semejstvoto e zna~i,

primaren faktor na socijalizacijata. So ~lenovite na semejstvoto deteto

gradi odnosi ~ija priroda e razli~na od site drugi odnosi koi }e gi

izgradi so ~lenovite na drugi grupi na koi }e im pripa|a ponatamu vo

ìvotot. Vo semejstvoto, vo koe negovite ~lenovi ìveat zaedno dolga

niza godini, se razvivaat silni emocionalni odnosi koi ne moraat da

bidat pozitivni. Ponatamu semejstvoto e mala dru{tvena grupa koja e

sli~na so drugite mali grupi, me|utoa i se razlikuva. Osnovnite sli~nosti

pome|u semejstvoto i drugite mali grupi se:

- postoewe na interakcija poradi koja odnesuvaweto i

aktivnostite na sekoj ~len od grupata se menuvaat poradi

razli~nite stavovi na ostanatite ~lenovi,

- postoewe na psiholo{ka blizina kako neophoden faktor za

interakcija i me|uzavisnost,

- mo`nost za komunikacija pome|u sekoj ~len „o~i vo o~i”.

Osnovni razliki pome|u semejstvoto i drugite mali grupi se:

4

- vo semejstvoto postoi relativna stabilnost na sostojbite i

ulogite,

- sostojbite i ulogite zavisat od starosta i polot na ~lenovite,

- semejstvata imaat podolgo i posodràjno minato od ostanatite

mali grupi.

Statusot na ~lenovite na semejstvoto, koj e definiran so

generaciski i polovi obele`ja, e ednakov vo site sovremeni kulturi. Vo

1979 god. Weiss istaknuva deka semejstvata so dva roditeli ja

obeleùvaat hierarhiskata ili „e{alonskata” struktura vo koja dvata

roditeli se krajno avtoritetni ili se so superordinarn status, dodeka

decata na druga strana se subordinarni. Ako semejstvoto go sfa}ame

kako cel hierarhiski sostav, toga{ treba da se istakne deka i

semejstvoto deluva na razli~ni subsostavi (bra~ni, roditelski,

subsostav na bra}a i sestri). Nekoi subsostavi pove}e gi interesira

sociologijata i antroplogijata, a nekoi pak razvojnata psihologija.

Interesot na razvojnata psihologija pove}e se naso~uva vo odnosite

roditeli – deca.

Ulogata se definira po kvalitetot na odnesuvaweto na ~lenovite

na semejstvoto. Toj kvalitet vo golema mera e odreden so socijalnite i

kulturnite normi i o~ekuvawa, no i so karakteristikite na li~nosti

„nasilni” na poedini ulogi. Taka na pr: od majkite se o~ekuva

ekspresivna uloga, t.e. da bide „specijalist za odnosi”. Od tatkoto se

o~ekuva instrumentalna uloga, t.e. da bide „specijalist za rabota”. Iako

od decata se o~ekuva da bidat uskladeni so o~ekuvawata na

roditelite, sepak tie o~ekuvawa se ne{to porazli~ni vo odnos na polot

na decata. Na sinovite obi~no pove}e se tolerira pogolemiot stepen na

nezavisnost i asertivnost.

Istorijata na sekoe semejstvo e obeleàna so postojani promeni

koi se voglavno odvivaat vo dve nasoki: vo nasoka na integracija i vo

nasoka na diferencijacija na semejnite grupi. Integrativnite procesi go

zajaknuvaat zaedni{tvoto, a diferencijacijata go oslabnuva. Vo druga

5

vremenska dimenzija vo ìvotot na edno semejstvo tie promeni se

konstitutivni elementi na semejnata dinamika. Poimot „ grupna

dinamika „ e voveden vo po~etokot na triesetite godini od minatiot

vek K.Lewin. ( spored Lackovič-Grgin, 1982). Pod semejna dinamika gi

podrazbirame site slu~uvawa i site promeni pome|u pripadnicite na

semejstvoto, no i nivniot odnos sprema dru|ite grupi. Vo dolgata

vremenska dimenzija na dinamikata na semejstvoto odnosite se

menuvaat poradi promena vo razniot li~en razvoj na poedinite ~lenovi

na semejstvoto. Brzinata na tie promeni e pogolema kaj decata,

posebno vo neki periodi od nivniot ìvot. Na primer: promenite vo

pubertetot, kako i novo nastanatite potrebi na mladite, zgolemenite

razliki na nivnata kongnitivnost i moralnite funkcionirawa gi

pottiknuvaat dinami~kite odnosi ne samo so roditelite tuku i so

bra}ata i sestrite.

Normalnoto funkcionirawe na semejstvoto be{e predmet na

brojni {pekulacii i ne{to pomalkubrojni istraùvawa. Vrz osnova na

teoretiziraweto i empiriskata gradba se izvedeni modeli na semejnoto

funkcionirawe koi sodràt kombinacija na razli~en broj dimenzii.

Osnovnata dimenzija na zdravoto funkcionirawe inditifikuvano e vo

1982 godina Walsch ( spored Haeven, 1994 ). Stanuva zbor za osum

dimenzii i toa:

individualizacija nasproti „fa}awe vo mreà”,

zaedni{tvo nasproti izolacija,

fleksibilnost nasproti rigridnost,

stabilnost nasproti nestabilnost,

jasni nasproti iskriveni percepcii,

jasni nasproti konfliktni ulogi,

recipro~nost nasproti sprotivstaveni ulogi,

jasni nasproti nejasni generaciski razliki.

Treba da se spomene deka ovie dve dimenzii ne go obeleùvaat

samo zdravoto funkcionirawe na tradicionalni, monogamni semejstva

6

tuku i ostanatite semejstva. Isto taka, podobruvaweto/ polo{uvaweto

na edna od niv doveduva do podobruvawe/ polo{uvawe na drugata

dimenzija. Vo razli~ni periodi vo razvojot na decata vo semejstvoto se

menuvaat istaknatosta i va`nosta na poedini dimenzii kako na primer:

za dobro prilagoduvawe na adolescentite va`na e edna, a za dobro

prilagoduvawe na malite deca druga dimenzija. Od eden pomal broj na

nivni israùvawa moè da se primeti kako od mnogu dimenzii od

semejnoto funkcionirawe kako klu~ni moè da se smetaat dve

dimenzii. Toa se: kohezivnost ( stepenot na me|usebnata emocionalna

povrzanost na ~lenovite na semejstvoto ) i prilagodlivost ( na~in na

koj semejstvoto reagira na razli~ni normirani i nenormirani slu~uvawa

kako {to se odeweto na decata na u~ili{te, smrt na ~len na

semejstvoto i sli~- no ). Vo odnos na nabroenite osum dimenzii ovie

dve klu~ni dimenzii na semejnoto funkcionirawe moè da se smetaat

kako dimenzii od povisok red. Ako e toa to~no tie se podednakvo va`ni

vo site periodi na ìvotot na edno semejstvo.

b. Odnosi pome|u roditel i adolescenti

Vo prou~uvaweto na ovie odnosi i nivnata va`nost vo razvojot na

adolescenitite implicitno se poa|a od nekoi op{ti dri{tveni stavovi za

roditelite kako faktori na socijalizacijata pod koja podrazbirame razvoj

na dru{tveno relevantno odnesuvawe kako i razvij na li~nosta.

Vo polovinata na dvaesetiot vek zapo~nalo da se menuva

dotoga{noto sva}awe za roditelite kako klu~ni faktori na

socijalizacijata vo adolescencijata. Zna~ajnite sociolozi vo toa vreme

po~nale da ja istisnu-vaat ograni~enata uloga na roditelite ( Riesman,

1953 - spored Youniss i Smollar, 1985 ). Pri~ini za ova izmeneto gledi{te se

nao|aat vo promenata na na~inot na proizvodstvo. Industriskoto

proizvodstvo se pove}e po~nale da go zamenuvaat so nova

7

tehnologija, a i se pove}e ~eni se vklu~eni vo svetot na rabotata. Na

roditelite im stanuva neproduktivno baraweto od nivnite sinovi i }erki

gi prodolàt nivnite izbori i na~ini na funkcionirawe vo idnite ulogi. Vo

modernite dru{tva se pove}e se bri{e razlikata vo na~inite na

socijalizacijata na sinovite i }erkite. Novite generacii na roditeli uvidele

deka drugi faktori na socijalizacija (pr. vrsnici, u~iteli, li~nosti od

javniot ìvot) se va`ni ba{ poradi toa {to moèbi tie imaat podobar

uvid vo promenite koi se pojavile i koi }e se slu~at vo idnina. I pokraj

tie promeni se misli deka i vo sovremenosta na semejstvoto, odnosno

roditelite, imaat stoèrna uloga vo razvojot na adolescentot.

Razli~ni dru{tveni stavovi za roditelite kako faktori na socijali-

zacija se reflektira i vo nekoi psihoanaliti~ki teorii. Prethodnite

dru{tveni stavovi bile povrzani so idejata deka roditelite so svoeto

cvrsto vlijanie pretstavuvaat granica za zadovoluvawe na potrebite na

mladite za nezavisnost. Vo mnogu sredini toa bilo mnogu prisutno (na

pr. vo vrska so pravata za nasleduvawe imot, semejnoto proizvodstvo i

sl.). Vo vrska so toa kako i pod vlijanie na psihoanaliza po~nale da se

oblikuvaat razli~ni idei za interpersonalni i razvojni psiholo{ki aspekti i

konflikti pome|u generaciite. Tie idei se potprele na prethodnoobliku-

vaniot mit za jazot pome|u generaciite. Nekoi razvojno – psiholo{ki

teorii, izvori na toj jaz gledaat vo razli~na brzina na razvojnite promeni

kaj adolescentite i roditelite kako i faktot deka roditelite i mladite se

rodeni vo razli~ni vremenski periodi. Zastapnicite na tezata za

golemiot jaz me|u generaciite se sociolozi, no i nekoi psiholozi koi

naglasuvaat deka postarite gi marginaliziraat mladite i gi iskoristuvaat

za svoi celi. Vakvite sfa}awa bile prisutni za vreme na buntovnite

dvièwa na mladite vo Zapadnite zemji na krajot od 70-te godini na XX

vek. Psihoanaliti~ki orientiranite avtori osnovata na jazot me|u

generaciite ja gledaat vo razvojot na psiholo{kite fenomeni. Razvojot

na nezavisnosta i identitetot se izrazuva so otpor na tatkoviot avtoritet.

Svoite gledi{ta tie avtori gi potkrepuvaat so studirawe na slu~ai. No,

8

empiriskite dela od statisti~ki karakter i onie na pogolemo

metodolo{ko nivo ne dale potkrepa na mitot za golemiot jaz me|u

generaciite. Me|u generacijata na roditelite i adolescentite nema golem

jaz, iako nema ni potpolna kongruencija. Napome-nuvame deka ovie

otkritija se od ponovo vreme i deka seriozno go doveduvaat vo

pra{awe mitot za jazot me|u generaciite.

Tradicionalno cvrstoto vlijanie na roditelite vo sovremenite

dru[tva ne e {iroko rasprostranet, odnosno prisuten e samo vo nekoi

sredini na zapadnite zemji i vo nekoi semejstva. Vo pove}eto od

modernite dru{tva se o~ekuva i se poddrùva razvojot na

adolescentskata nezavisnost. Takvata nova pozicija na mladite vo

interakciskite teorii se reflektira so sfa}awata deka promenite na

interakcijata odat od pravec na asimetri~ni vo pravec na simetri~ni

interakcii me|u roditelite i adolescentite. Okolu dvanaesettata godina

od ìvotot se beleì porast na vzaemnosta i simetri~nosta vo

interakciite pa mladite postapno stanuvaat se ponezavisni od

roditelite.

OÊKUVAWA VO ODNOSITE ME\U RODITELITE I

ADOLESCENTITE

Promenata na dru{tvenite stavovi i o~ekuvawa vo pogled na

prirodata na odnosot me|u roditelite i mladite se odrazuva na

konkretnite o~ekuvawa na adolescentite i nivnite o~ekuvawa.

Iako, duri i pred toa mirnite odnosi na decata i roditelite vo

dobata na adolescencija moàt da se vlo{at, sepak ne doveduvaat do

dramati~ni prekini na komunikacijata. Naprotiv, brojnite istraùvawa

pokaùvaat deka mladite cvrsto se dràt do kvalitetot na svoite odnosi

so roditelite. Tie od roditelite o~ekuvaat srde~nost i razbirawe. U{te

vo 70-te godini od minatiot vek vo edno ispituvawe vo Slovenija, Tolčič

9

utvrdil deka 60% od adolescentite od pomalite mesta i 40% od

gradovite imaat problem so srde~nosta na odnosite so roditelite

(spored Lackovič-Grgin, Opačič i Žitnik, 1988). Vo sporedba so

amerikanskite adolescenti od toj period slovenskite adolescenti baraat

i o~ekuvaat pove}e od roditelite.

Na osnova na kompilacijata od istraùva~kite rezultati dobieni

kaj amerikanskite adolescenti (Newman, 1989-spored Rice, 1999) se

naveduva deka mladite posakuvaat i im trebaat roditeli koi gi

poseduvaat slednite kvaliteti:

- da se zainteresirani za niv i da im pomagaat koga im e

potrebno,

- da gi soslu{aat i da probaat da gi razberat,

- da im pokaùvaat deka gi sakaat,

- da gi prifatat takvi kakvi {to se,

- da im veruvaat i od niv da go o~ekuvaat najdobroto,

- da gi tretiraat kako vozrasni,

- da bidat sre}ni, so smisla za humor i da sozdavaat slika na

sre}en dom tak {to }e im dadat na mladite primer.

Ne{to porano, kaj francuskite sredno{kolci od dvata pola (Tap,

1977.- spored Lackovič – Grgin, 1983) so trgnuvaweto vo gimnazija, so

ogled na polot, se preferiraat razli~ni kvaliteti na majkata.

Devojkite posakuvaat Mom~iwata posakuvaat

razbirawe ne`nost

iskrenost i qubov i

prijatelstvo naklonetost

U~enicite od tehni~kite u~ili{ta vo ova istraùvawe naglasuvale

deka pove}e sakaat doma}inski kvaliteti na majkata i nejzinata rabota.

Istiot avtor prethodno utvrdil deka mladite od Francija od svoite

tatkovci o~ekuvaat i sakaat avtoritet, pravednost i rabota.

10

Ispituvaweto kaj hrvatskite adolescenti (Lackovič-Grgin,1983)

pokaàlo deka adolescentite od dvata pola najve}e gi posakuvaat

slednive kvaliteti kaj majkata:

- da ima razbirawe,

- da ima iskrenost,

- da e ne`na,

- da e gri`liva.

Od 18 ispitani i rangirani kvaliteti na na{i adolescenti najmalki

posakuvaat doma}insko-rabotni kvaliteti kakvi {to se na pr. gotvewe,

pedantnost, {tedlivost. Vo na{eto ispituvawe bile uklu~eni i majkite na

tie adolescenti. Interesno e {to i tie mnogu sli~no gi vrednuvale

najva`nite kvaliteti na majkata. Prva rang pozicija imale: razbirawe,

gri`livost, iskrenost i ne`nost. Potoa na{ite adolescenti i nivnite majki

o~igledno smetale deka majkata trebalo da bide „stru~wak za odnosi”

odnosno, da e poèlna nejzinata ekspresivna funkcija. Razli~nite

funkcii na majkata i tatkoto vo semejstvoto vlijaele na mnogu avtori vo

sredinata na XX vek (Parsons i Baltes, 1955-spored Lackovič – Grgin,

1983,1985). Spored niv, majkata ima ekspresivna, a tatkoto

instrumentalna funkcija. Od navedenoto istraùvawe se gleda deka

francuskite adolescenti preferiraat instrumentalni kvaliteti na tatkoto.

Vo sredinata na 80-te na{ite adolescenti najmnogu sakale nivnite

tatkovci da imaat razbirawe, iskrenost, pravednost, no i odlu~nost

(Lackovič-Grgin, 1985). Toa zna~i deka tie sakale kombinacija na

ekspresivni i instrumentalni ulogi na tatkoto. Poèlno e da se naglasi so

ogled na polot, deka mladite pokaàle pomala soglasnost vo

vrednuvaweto na tatkovite otkolku, vo vrednuvawata na maj~inskite

kvaliteti .

Ako se sporedat navedenite adolescentski karakteristiki za

kvalitetot na roditelite, stanuva o~igledno deka mladite od zemji so

razli~no dru{tveno ureduvawe (i razli~ni kulturi), posakuvaat kvaliteti

11

koi ovozmoùvaat simetri~ni interakcii kako i visok stepen na

emocionalnost vo odnos so roditelite.

OSTVARUVAWE NA POSAKUVANITE KVALITETI VO

RODITELSKATA PRAKSA

Osven ispituvawata na adolescentskite karakteristiki na

roditelskite kvaliteti, prisobereni se golem broj na rezultati za

procenata na roditelskoto funkcionirawe od navedenite kvaliteti.

Procenkite gi davale adolescentite, a vo nekoi slu~aevi i nivnite

roditeli. Se na{lo deka i roditelite i adolescentite procenile deka

majkite se pove}e vklu~eni vo roditelskata praksa od tatkovcite.

Zatoa, i ednite i drugite procenki govorat za smaluvawe na roditelskoto

deluvawe od razli~ni oblasti od ìvotot vo interval od 9 do 12

oddelenie. Samo vo podra~jeto na deluvawe vrzan za {kolskiot uspeh

ne se pokaàlo namaleno roditelsko deluvawe (Paulson i Sputa, 1996. –

spored Rice, 1999). Natamo{nite ispituvawa utvrdile deka adolescentite

pominuvaat pomalku vreme vo interakcija so roditelite vo odnos na

nivniot ran razvitok. Poradi procesot na separacija – individualizacijata

vo adolescencijata spa|a samo- otkrivaweto na roditelite, a raste

samootkrivawe na prijateli i partneri (Laskovič-Grgin, Penezič, Zutelia, 2001).

Se naglasuva deka tendencijata na opa|awe na komunikacijata pome|u

adolescentite i roditelite e posledica na pregolemata zafatenost vo

rabotata na sovremeniot roditel. Ve}e vo docnoto detstvo mnogu deca,

t.n. „deca so kqu~”, koi od u~ili{te se vra}aat vo prazen roditelski

dom zatoa {to roditelite rabotat se pove}e, a i patuvaat se pove}e od

rabotnoto mesto do mestoto na ìveewe. Vo takvite okolnosti

objektivno se namaluvaat mo`nostite za vzaemno slu{awe i

empati~ko razbirawe koe e pretpostavka na zbliènost vo odnos na

mladite i nivnite roditeli. Mnogu roditeli ne raspolagaat so informacii za

12

toa {to nivnite deca mislat i ~uvstvuvaat pa i zatoa negi razbiraat

nivnite akcii, voznemirenost i griì. Poradi toa adolescentite ne te`neat

kon pominuvawe na podolgo vreme so roditelite, tuku pove}e sakaat

da roditelite gi soslu{aat i pomognat koga im e najpotrebno (Amato,

1990.-spored Rice, 1999). Iako mladite preferiraat roditelite da gi

soslu{aat i razbiraat, tie sepak ne sakaat da go pominat celoto

slobodno vreme so roditelite odnosno, da dejstvuvaat vo site aktivnosti

na mladite kako nivni drugari.

Mladite sakaat samo nekoi aktivnosti da gi izvr{uvaat so

roditelite. Navedeno e deka na mladite e va`na roditelskata qubov i

ne`nost. Edna od najva`nite komponenti na roditelskata qubov e

bezuslovnoto prifa}awe bez obzir na nivnite individualni karakte-ristiki

na nivnite deca. Adolescentite o~ekuvaat od roditelite da gi toleriraat

nivnoto te`neewe kon individualitet (Bomar i Sabatelli, 1996. spored Rice,

1999). Istraùvaweto na procesot na separacija-individualizacija

pokaùva deka mladite, i pokraj rasteweto na individualitetot, t.e.

razvoj na novi interesi, vrednosti i celi koi moàt da bidat i razli~ni od

roditelskite, sebe se doìvuvaat kako del od semejstvoto, o~ekuvaj}i i

ponatamu roditelska emocionalna naklonetost (Grotevant i Copper., 1985;

Newman, 1989., Quintana i Lapsky, 1990. spored Rice, 1999).

Postojat pove}e relativni novi teorii koj se trudat da ja razberat

dinamikata na odnosot adolescent i roditel. ]e navedeme dve od niv.

Vo teorija na me|uzavisnost bil predloèn model za rasteweto na tie

odnosi vo smisla deka roditelot postepeno mu dava pove}e sloboda na

adolescentot. Osven toa, so vremeto doa|a i do porast na vzaemnata

tolerancija sprema individualnite pozitivni i negativni karakteristiki na

sou~esnikot vo interakcijata: adolescenti i roditeli (Grotevant i Cooper,

1986., Smollar i Youniss, 1989). Vo teorijata na privrzanosta se naglasuva

zna~eweto {to go ima iskustvoto vo odnosot pome|u adolescentot i

roditelot a koe se javuva u{te vo ranoto detstvo. Bowlby (1969) smeta

deka u{te vo raniot period od ìvotot na edno dete, istoto toa razviva

13

vnatre{en raboten model na odnosi so primarniot negov neguvatel

(naj~esto majkata) i ovoj model opstojuva kaj nego vo tekot na celiot

negov ìvot, a istiot model najmnogu doa|a do izraz vo adolescencijata.

Sigurnata privrzanost precizno go odreduva sozdavaweto na modelot

vo koi drugite moàt da se ogledaat kako li~nosti na koi {to moè da

se veruva, koi ni se dostapni i vo koi se gledame sebesi kako zaslu`ni

poedinci za nivnata quvov i vnimanie. Nesigurnata privrzanost go

pottiknuva razvojot na vnatre{nite kobnitivni modeli, vo koi drugite lu|

e nam ni deluvaat zakanuva~ki i neprijatelski, a sebesi se gledame

kako lu|e nedostojni za qubov i vlimanie. Kaj adolescentite, kaj koi vo

ranoto detstvo se razvila sigurnata privrzanost mnogu pouspe{no

funkcionira soodvetnata razmena koja se manifestira vo smisla na

davawe na sloboda od strana na roditelot so istovremena

podgotvenost za ponuduvawe na pomo{ koga na mladiot adolescent

toa mu e potrebno. Takvite adolescenti imaat pogolemo nivo na

samopo~ituvawe i socijalna kompetencija koja {to doprinesuva za

pogolema efikasnost na socijalnite odnosi na istiot adolescent ne samo

so roditelite tuku i voop{to.

Nezavisnosta od roditelite se manifestira preku emocionalno

ekonomska demonstracija na nezavisnost. Postignuvaweto na ovoj vid

na nezavisnost pretstavuva klu~en i razvoen element vo

adolescencijata (Havighurst, 1954). Nezavisnosta vo odnesuvaweto ne se

razviva so podednakov intenzitet vo site aspekti od ìvotot.

Ispituvawata pokaùvaat deka vo nekoi oblasti mladite posakuvaat

potpolna avtonomija vo odnesuvaweto (vo izborot na oblekata, vo

izborot na prijateli) dodeka vo drugite oblasti i aspekti na ìvotot imaat

potreba i baraat u~estvo od roditelite (vo planiraweto na obrazovnite i

rabotnite celi). Nekoi mladi adolescenti negativno go prifa}aat i

manifestiraat pregolemoto pruàwe na sloboda od strana na roditelite i

toa go doìvuvaat kako roditelsko-emocionalno otfrlawe, odnosno

zanemaruvawe. Koga se raboti za delikventni adolescenti prikaàno e

14

kako tie gi percipiraat ovie slobodi vo forma na emocionalno

otfrluvawe. Koga emocionalnata nezavisnost e rezultat od roditelskoto

otfrlawe, taa moè da bide podednakvo nepovolna i za zdravoto

funkcionirawe na adolescentite, a moè da dejstvuva i na preteranata

emocionalna zavisnost. Dokolku roditelite gi napravat svoite deca

premnogu emocionalno zavisni, so toa im go ote`nuvaat efikasnoto

funkcionirawe, ne samo vo adolescentnata doba, tuku i otkako }e

stanat vozrasni. Taka na primer istraùvawata pokaàle deka dokolku

vrskata pome|u roditelite i mladite e premnogu bliska, toga{ istite

mladi imaat pogolemi problemi pri prilagoduvaweto na ìvotot za

vreme na studirawe, bidej}i vo toa vreme tie bi morale da

pretstojuvaat vo studenstski dom, podaleku od roditelite (Takahashi i

Maima, 1994.- spored Lackovič-Grgin i Sorič, 1996).

Gledaj}i vo kontinuitet na razvojot postarite adolescenti, za

razlika od pomladite pote{ko ja podnesuvaat emocionalnata i

ekonomskata nezavisnost od roditelite, {to se odrùva i manifestira vo

prostorno vremenskiot odnos na adolescentot so roditelot i

semejstvoto. Ako ova odvivawe se slu~uva poradi obrazovanieto ili

vrabotuvaweto, toa polesno se podnesuva vo podocnata otkolku vo

srednata adolescencija (Larson i Lowe, 1990.- spored Rice, 1999).

Ispituvawata izvr{eni vrz na{i studenti pokaàle kako se ~uvstvuvaat

studentite koi poradi studiite go napu{tile roditelskiot dom,.

Ispituvaweto pokaàlo deka studentite koi go napu{tile roditelskiot

dom se ~uvstvuvaat mnogu poosameni od onie studenti koi ne go

napu{tile roditelskiot dom. Ova zna~i deka na po~etokot na studiite

procesot na individualnost e mnogu pomalku izrazen odnosno deka

intraindividualnata dinamika e mnogu pove}e potisnata preku

separacijata od roditelite. Podocna, osamenosta na ovie studensti

zna~itelno se namalila, {to indirektno upatuva na toa deka procesot

na individualizacija postanuva se poizrazen (Lackovič-Grgin i Sorič, 1996).

15

DIMENZII I STILOVI NA RODITELSKOTO ODNESUVAWE

Od dosega navedenite rezultati povrzani so roditelstvoto,

sogledavme brojni varieteti na roditelsko odnesuvawe. Ova

odnesuvawe e pod vlijanie na pove}e faktori. Nekoi ponovi modeli

kako na pr. onoj {to go ima ponudeno Belsky (1984) ili Martin i Colbert

(1997) istaknuvaat deka roditelskoto odnesuvawe se odreduva spored:

1. individualnite karakteristiki na roditelot,

2. karakteristikite na deteto,

3. kontekstualnite faktori.

Filozofijata pri odrastuvaweto na deteto e polarizirana i podelena

na restriktivna i premisivna. Za restriktivna filozofija se neophodni

poslu{ni deca, dodeka za premisivnata filozofija vaèn faktor se

detskite ~uvstva. Vo tekot na 70-tina godini, kolku {to traat

istraùvawata povrzani so roditelskoto odnesuvawe i negovoto vlijanie

vrz mladite realnosta na ovaa filozofija vlijaela i vrz izborot na

psiholo{kite teorii povrzani so prirodata na procesot na socijalizacija

kako i na izborot na roditelskiot oblik na odnesuvawe. Vo pregled na

istraùvawata vo koi se koristeni anketi, intervjua i pra{alnici kako i

skali za procenka od periodot od 1928 do 1982 godina utvrdeni bile

golem broj na dimenzii, klasteri, faktori, sindromi i stilovi na roditelsko

odnesuvawe kako {to se: emocionalnoto prifa}awe – emocionalnoto

otfrluvawe, avtonomija – kontrola, dominantnost – submisivnost,

naso~e-nost kon deteto, toplina, restriktivnost, demokrati~nost i dr.

(Lackovič-Grgin, 1982). Dvajca svetski poznati avtori vo ovaa

istraùva~ka oblast, E.Schaefer i D.Baumrind, istaknuvaat deka klu~nite

dimenzii na roditelskoto odnesuvawe se emocionalnoto prifa}awe

nasproti otfrluvaweto odnosno, nasproti niskiot stepen na kontrola.

Vrz osnova na ovie dimenzii Baumrind (1971) izveduva tri stila na

roditelsko odnesuvawe: avtoritaren, avtoritativen i premisiven. Maccoby

16

i Martin (1973) naveduvaat i ~etvrt stil na odnesuvawe koj go

narekuvaat indiferenten stil. [emata za izveduvawe na ovie ~etiri stila

e prikaàna na slikata. Vo kvadrantot na emocionalno prifa}awe –

visoka kontrola se nao|aat roditelite ~ii stil e avtoritatiten. Roditelite

~ii stil e avtoritaren se nao|aat vo kvadrantot na visoka kontrola –

emocionalno otfrluvawe. Vo kvadrantot na emocionalno privlekuvawe –

niska kontrola se nao|aat onie ~ii {to stil e premisiven dodeka vo

kvadrantot emocionalno otfrluvawe – niska kontrola se nao|aat onie

roditeli ~ii {to stil e indiferenten.

Vrz osnova na ovie {emi postojat golem broj na avtori koi {to

izvele stilovi so slo~no zna~ewe, me|utoa so razli~ni nazivi, vo

zaisnost od toa koj aspekti na kontrolata odnosno na emocionalnosta gi

naglasuvaat. Bez ogled na ovie varijacii rezultatite prili~no soglasno

pokaùvaat deka stilovite na roditelstvuvawe na razli~ni na~ini se

povrzani so prilagoduvaweto kon mladite, nezavisno od tehnikite na

ispituvawe, tie se identifikuvani i vo ispituvawata kaj decata i vo

ispituvawata kaj nivnite roditeli (Amato, 1990) rezultatite kaj

adolescentite se razlikuvaat od rezultatite kaj decata poradi toa {to

adolescentite pri intervjuata imaat tendencija kon naglasuvawe na

kontrolata mnogu pove}e odkolku naglasuvawe na emocionalnata

podr{ka {to pretstavuva odraz na nivniot stadium na razvoj vo koj {to

se pove}e te`neat kon dobivawe na avtonomija od roditelite.

Istraùvawata vo povrzanosta pome|u stilovite na

roditelstvuvawe koi se prilagodeni na adolescentite a pritoa se i

operacionalizirani, dale relativno soglasni naodi. Pritoa, najgolemite

razliki vo prilagodbite se nao|aat pome|u mladite koi poteknuvaat od

semejstvo so avtoritatiten stil kako i od semejstvo so indiferenten stil.

Razlikite pome|u mladite od avtoritativnite semejstva i mladite od

permisivni semejstva isto taka se zna~ajni vo smisla na sposobnosta

na podobro prilagoduvawe na onie deca koi poteknuvaat od

avtoritativni semejstva. Ovie razliki sepak se statisti~ki nezna~jani. Vo

17

odredeni aspekti na avtoritativniot stil (emocionalnoto prifa}awe) se

povrzani so podobriot u~ili{en uspeh, kako i so pogolemata socijalna

kompetencija i so povisokoto samopo~ituvawe (Kurdek i Fine, 1994.,

Windle, 1992 – spored Dekovič i Raboteg-Sarič, 1997). Adolescentite ~ii {to

roditeli iskaùvaat stroga kontrola imaat problem vo odnosot so drugite

(Lackovič-Grgin, Opačič i Žitnik, 1988). Dekovic i Rabotek – Saric (1997) nao|aat

zna~ajna, me|utoa ne i visoka povrzanost pome|u roditelskite postapki

vo tekot na rasteweto i adolescentniot odnos na adolescentot so

vrsnicite. Niskata roditelska kontrola pridruèna so niska

emocionalnost sekoga{ e povrzana so problemi vo odnesuvaweto i so

delikvencija, kako i so impulsivnoto i agresivno odnesuvawe na

adolescentite (Barber, Olsen i Shagle, 1994. – spored Dekovič i Rabotek – Sarič,

1997). Vrz osnova na navedenite podatoci od literaturata moàt da se

identifikuvaat razli~ni proishodi na stilovi koi poteknuvaat od

roditelstvuvaweto i koi {to se prikaàni vo slednava tabela

Roditelski stilovi Ishod kaj adolescenti

Avtoritativen

- visok u~ili{en uspeh;

- mali problemi vo

odnesuvaweto;

- malku psiholo{ki i somatski

problemi;

- visoki kognetivni i socijalni

kompetencii

Avtoritaren

- dobro odnesuvawe vo u~ili{-

teto;

- namalena upotreba na droga;

- pomal broj na somatski

simpto-mi;

- pogolemo ~uvstvo na

konformi-zam;

18

- nizok stepen an samokontrola

-

Indiferenten

- pogolem broj na internalizirani

poremetuvawa;

- golem broj na problemi vo

odnesuvaweto;

- nizok psihosocijalen razvoj;

- vo u~ili{niot uspeh ne se

razli-kuva mnogu od onie deca

koi poteknuvaat od avtoritarni

semejstva

visoka kontrola

avtomativen avtomaren

indiferenten permisiven

Ni{ka na

kontrola

emocionaln

o prifa}awe

emocionalno

odbivawe

19

Posledicite od permisivniot stil pomalki se konzistentni poradi {to

Maccoby i Martin (1983) predupreduvaat deka ovoj stil na odnesuvawe e

pomalku neopredelen. Se ~ini deka utvrduvaweto na pri~inite za

niskata roditelska kontrola pomognalo vo podobro odreduvawe na

permisivniot stil. Ako kaj permisivnite roditeli niskata kontrola e

povrzana so nivnite demokratski stavovi kako i so doverbata so

adolescentot, posledicata po ova bi bila razli~na dokolku niskata

kontrola e povrzana so izbegnuvaweto na roditelskite odgovornosti,

odnosno so zanemaruvaweto (Lambron i Sur.1991. – spored Heaven, 1994).

Osven istraùvawata povrzani so kontrolata kako klu~na

dimenzija na odnosot pome|u roditelite i adlescentite vo odreduvaweto

na roditelskite stilovi, kontrolata e istraùvana i od pozicija na nejzinite

tehniki (metodi) koi {to gi primenuvaat roditelite. Smith (1988.- spored

Rice, 1999) gi pronao|a slednite sedum metodi na kontrola:

1. iskaùvawe na mo} (fizi~ko kaznuvawe, deprivacija);

2. zapovedawe (se davaat imperativni naredbi so kaznuvawe ili

bez nego);

3. skratuvawe na qubov (deteto se kaznuva so privremeno

studeno odnesuvawe ili otfrluvawe);

4. pottiknuvawe orientirano na sebesi (roditelite sugeriraat na

mo`nite dobivki ili {teti koi {to moàt da gi pretrpat mladite a

koi se povrzani so nivniot izbor);

5. pottiknuvawe orientirano na drugite (roditelite se povikuvaat

na religiski ili eti~ki osnovi kako pri~ini na izbor);

6. soveti (roditelite sugeriraat kako mladite treba da bidat

efikasni a vo isto vreme da bidat i vo sklad so toa {to go

sakaat nivnite roditeli);

7. podrùvawe na odnosot (mu se ukaùva na deteto da odrì

pozitiven odnos so roditelite).

Fizi~koto kaznuvawe ima negativni efekti vrz mladite vo oblik na

nivna egresivnost koja prodolùva i ponatamu vo ìvotot kako {to

20

pokaùvaat i najnovite istraùvawa (Straus i Yodanis, 1996., - spored Rice,

1999). Taka kontroliranite li~nosti fizi~ki gi zlostavuvaat svoite deca i

bra~ni partneri. Pottiknuvaweto (preku objasnuvaqweto na pri~inite) e

povrzano so interanaliziranite moralni i eti~ki principi kako i so

smalenata frekvencija na konflikti vo odnosite. Pogolem broj od

istraùvawata povrzani so odnosite pome|u roditelite i nivnite deca,

bile transferzalni pa zatoa ne bile vo mo`nost da odgovorat na

pra{aweto dali so tekot na rasteweto i razvojot decata gi menuvaat

stilovite na odnesuvawe na nivnite roditeli. Nekoi longitudinalni studii

indiciraat i ukaùvaat na toa deka roditelskite stavovi i uverenija a so

toa i soodvetnite odnesuvawa, srazmerno se mnogu postabilni

po~nuvaj}i od detstvo do adolescencija (McNally, Eisenberg, Harris, 1991).

Preodot od detinstvo vo adolescencija go karakteriziraat promenite vo

odnosite pome|u roditelite i decata. Ovie promeni moàt da se

sogledaat kako:

1. del od procesot na adaptacija na semejstvoto na promenite na

odnesuvaweto na eden od negovite ~lenovi;

2. promeni koi imaat funkcionalna va`nost za razvojot na

adolescentite.

Vo vrska so to~kata 1 utvrdeno e deka ~estosta od interakcii

pome|u mladite i roditelite vo adolescentniot period e pomala odkolku

{to e toa slu~ajot vo detstvoto (Montemayor i Brownless, 1987. – spored

Collins, 1990). Blagodarej}i na procesot na separacija – individuacija vo

adolescencijata ednosmerniot roditelski avtoritet, odnosno

asimetri~nata interakcija se zamenuva so vzaemna simetri~na

interakcija. Nabquduvaweto na interak-ciite vo situaciite na re{avawe

na problemi utvrdilo deka dominacijata na roditelite vo razgovorite

povrzani so problemite koi treba da se re{at opa|a so tekot na

rasteweto na nivnite decxa. So rasteweto na decata raste i intimnosta

vo odnosot pome|u mladite i nivnata majka (Youniss i Smollar, 1985.,

Lackovič-Grgin, 1986). Me|utoa, pove}e avtori nao|aat deka vo sredna

21

adolescencija doa|a do porast na konfliktite pa i do zgolemuvawe na

restriktivnata roditelska kontrola posebno kaj devoj~iwata (Lackovič-

Grgin, Dekovič i Opačič, 1994). Ve}e e navedeno deka vo odnosot so

tatkovcite adolescentite od dvata pola preferiraat razbirawe, doverba i

strplivost. Me|utoa, pri interakciite so tatkovcite tie doìvuvaat

pomalku neguvawe i intimnost od interakciite so majkite (Lackovič-Grgin,

1985, 1986). I vo drugi istraùvawa e utvrdeno deka adolescencijata ja

menuva percepcijata na roditelskoto prifa}awe vo smisla deka mladite

percepiraat deka majkite mnogu pove}e niv gi prifa}aat otkolku

nivnite tatkovci {to se razlikuva od rezultatite od istraùvaweto na

odnosite pome|u majkite i tatkovcite vo raniot stadium na razvoj.

Avtorite koi bile usmereni i naso~eni na funkcionalnite i zna~ajni

promeni vo odnosite pome|u mladite i nivnite roditeli ukaùvaat na

nekoi posledici od tie promeni. Kaj adolescentite vo Hrvatska se

pokaàlo deka intimnosta, kontrolata i neguvaweto na tatkovcite

pretstavuva najdobar prediktor na problemite na adolescentite vo

smisla na toa deka niskiot stepen na neguvawe i intimnosta od

tatkovcite e povrzan so pogolem broj na problemi vo odnosite so

drugite vrsnici kako i vo oblasta na posebnite problemi. [emite na

interakcii koi istovremeno pottiknuvaat individualizacija, me|utoa i

povrzanost vo odnosite so roditelite i decata, se asocirani niz razvojot

na identitetot, kako i niz ve{tinite na prevzemawe na ulogite i

kompetenciite, kako i vo odnosite so vrsnicite. Zgolemenata roditelska

kontrola poradi preranoto sozrevawe asocira so pad na

samopo~ituvaweto kaj devoj~iwata. Idnite istraùvawa vo promenata

na interakcijata koja {to se slu~uva pome|u roditelite i decata treba da

bide longitudinalna. Vo ovie istraùvawa poèlno e da bidat vklu~eni:

a) antecedentite na ovie promeni so ogled na menuvaweto na

sou~esnikot na ovie interakcii;

b) dobroodbrani dimenzii na ovie interakcii;

22

c) sistematsko prou~uvawe na efektite od promenite

predizvikani od ovie interakcii;

d) karakeristikite koi dobro ja reprezentiraat mladata populacija

od razli~ni zemji.

23

semejniot odnos vo adolescencijata

Documents