Rhle Kitap 11

Dzen: Orhan ENAKAR

74orhan@gmail.com

Kapak: my

Bask: stanbul Form

Baskclk ve Tic. Ltd. ti. 0216 387 60 30

Yaynevi Sertifika No: 14183

RIHLEKTAP

Tel: (0212) 531 50 30 - 631 24 43

Fax: (0212) 532 11 34

www.rihlekitap.com www.darulhikme.org.tr

Bu kitabn tamamnn ya da bir ksmnn, nceden verilmi yazl izin olmakszn herhangi bir ekilde oaltlmas, baslmas ve datlmas yasaktr.

3

S a d u d d i n e t T a f t z n

erhul-Akid

Tercme ve zht Talha Hakan Alp

S T A N B U L 2 0 1 1

I

indekiler

Giri .......................................................................................................... 5

htilaf............................................................................................................ 6Uslihtilaf................................................................................................ 6Furihtilaf ............................................................................................... 7

EhliSnnet.................................................................................................. 7Selefslbu............................................................................................ 11Kelamslbu.......................................................................................... 12

EhliBidat.................................................................................................. 14Hariciye................................................................................................... 14ia ........................................................................................................... 15Mutezile.................................................................................................. 16Haeviyye................................................................................................ 18Mrcie .................................................................................................... 19Filozoflar ................................................................................................. 19

MellifmerNesef'ninBiyografisi........................................................... 21

rihTaftazn'ninBiyografisi ..................................................................... 25

erhulAkidHakkndaBirkaNot.............................................................. 31

Prof.Dr.SleymanUludanerhulAkidTercemesizerine............... 34

ERHULAKAD

rihTaftazn'ninnsz...................................................................... 51

Giri:Kelamlmi ........................................................................................... 55

BulmeKelamsmininVerilmesininSebepleri.......................................... 55

VslbinAtnnHasanelBasrninMeclisindenAyrl........................... 60

EbulHasanelEarileHocasEbuAlielCbbaninTartmas.............. 61

KelamlmininGayesi ................................................................................. 63

II

tikadKonularnBeyanveMdafaasndakiFarklTarz........................... 64SelefTarz ............................................................................................... 64HalefTarz............................................................................................... 64SelefinKelamEletirilerininDeerlendirmesi ....................................... 67

1.Konu:EyannHakikati........................................................................ 70

EyannHakikatininkarEdenSofistler ..................................................... 73nadiyye .................................................................................................. 73ndiyye .................................................................................................... 74LEdriyye ............................................................................................... 74

SofistlerinTemelzellikleri....................................................................... 76Eletiricilik............................................................................................ 76Rlativizm/zafilik ................................................................................ 76Kukuculuk........................................................................................... 76zneldealizmveyaMutlakznelcilik ................................................ 77

2.Konu:limAralar .............................................................................. 79

lminTarifi.................................................................................................. 79

1.SalklDuyular ................................................................................ 83

DDuyular ......................................................................................... 83a)itme.................................................................................................. 83b)Grme................................................................................................. 83c)Koklama .............................................................................................. 83d)Tatma ................................................................................................. 83e)Dokunma ............................................................................................ 84

Duyular............................................................................................ 84a)HissiMterek................................................................................... 84b)Vehim ................................................................................................. 85c)Hayal ................................................................................................... 85d)Mutasarrfa......................................................................................... 85e)Hafza.................................................................................................. 85

2.DoruHaber..................................................................................... 87

a)MtevatirHaber................................................................................. 87

III

Tarifi..................................................................................................... 87Hkm ................................................................................................. 87naveHaber....................................................................................... 89Hz.sannarmhaGerilmesiylelgiliHaberlerinKritii? ................... 91

b)PeygamberlerinHaberleri .................................................................. 93Tarifi..................................................................................................... 94Hkm ................................................................................................. 97

3.Akl................................................................................................. 101

AkllalgiliTarif ................................................................................ 102

SahihNazarnlimfadeEdeceineYneltilentirazlarveCevaplar ... 103

AkllaSabitOlanBilgilerinKsmlarveHkm..................................... 107ZarrBilgi.......................................................................................... 108ktisbBilgi........................................................................................ 108

lham ................................................................................................. 108

3.Konu:leminHuds ....................................................................... 111

leminTarifi ............................................................................................ 111

FilozoflaraGrelem.............................................................................. 111Felekiyyt.............................................................................................. 111Unsuriyyt ............................................................................................ 112

AyannTarifi............................................................................................ 114Cisim .................................................................................................. 115Cevher................................................................................................ 116Cz'nLYetecezz........................................................................... 120

AraznTarifi........................................................................................... 124BazArazlar ........................................................................................ 124

AyanveArazlarnHdisOluu............................................................. 125

KelamclarnstidlalindekiTartmayaAkKonular............................. 126

4.Konu:leminYaratcsCenabAllah................................................ 134

Teselslveeitleri ................................................................................. 136

IV

TeselslnptaliveBurhanTatbik ..................................................... 137

CenabAllahnBirlii ............................................................................. 138BurhanTemnu.................................................................................. 138BurhanTemnuDelilizerindekiTartmalar ................................... 140

CenabAllahKadimveEzelidir ............................................................... 144

KadimiZtveKadimiZaman............................................................... 146

5.Konu:AllahnSfatlar ...................................................................... 147

a)SelbiSfatlar................................................................................... 149

CenabAllahArazDeildir ................................................................... 149

CenabAllahCisimveCevherDeildir ................................................ 152

CenabAllahnMahiyetiBilinemez..................................................... 154KemmiyetveKsmlar ....................................................................... 154

CenabAllahZamandanveMekandanMnezzehtir .......................... 155MekannTarifi.................................................................................... 156

VacibulVcd...................................................................................... 159Mcessime......................................................................................... 161Mebbihe......................................................................................... 161

CenabAllahHibireyeBenzemez .................................................... 164

b)SubtiSfatlar ................................................................................ 167

SfatlarnEzeliOluu ............................................................................. 169

SfatlarnnTarifi ................................................................................... 174

KelamSfat........................................................................................... 177KurannMhlukDeildir................................................................... 180

TekvinSfat .......................................................................................... 186Tarifi................................................................................................... 188TekvinMkevvenFark ..................................................................... 190

radeSfat ............................................................................................ 194

6.Konu:Ruyetullah ............................................................................. 195

V

RuyetullahnKeyfiyeti......................................................................... 199UmumusSelb................................................................................... 199SelbulUmum ................................................................................... 199

7.Konu:HalkulEfl ............................................................................ 201

KazaveKader ....................................................................................... 204

KullarnFiileriveCenabAllahnradesi ............................................. 207

stitat................................................................................................... 210Tahakkm .......................................................................................... 211TercihbilMreccih .......................................................................... 211GcAaneylerinTeklifi ................................................................. 214

Tevlid .................................................................................................... 216

Ecel ....................................................................................................... 218lmYaratlmtr.............................................................................. 219TaabbdHkm ................................................................................ 219VcdMefhum................................................................................. 219EcelBirdir........................................................................................... 220

HaramRzk........................................................................................... 221

HidayetveDallet ................................................................................ 222

KulinEnFaydalOlaneyiYaratmak................................................. 224Kyasulibaleahid.................................................................... 225

8.Konu:KabirAzab.............................................................................. 226

MnkerveNekir................................................................................... 226

9.Konu:ldktenSonraDirilmek......................................................... 229

BedenselDiriliinkrEdenFilozoflar .................................................. 229

10.Konu:Mizan/KevserHavuzu/Srat................................................... 231

Mizan .................................................................................................... 231

AmelDefterleri ..................................................................................... 232

SorguSual............................................................................................. 232

VI

KevserHavuzu ...................................................................................... 232

Srat....................................................................................................... 233

11.Konu:CennetveCehennem ............................................................ 234

FilozoflarnCennetveCehennemGr............................................ 234

CennetveCehenneminuanVarOluu............................................... 235

CennetveCehenneminEbediyyeti ...................................................... 236

12.Konu:BykGnahmanlikisi ..................................................... 238

irkDndakiGnahlarnAff ............................................................... 242

13.Konu:efaat ................................................................................... 245

BykGnahSahiplerineefaat .......................................................... 245

BykGnahSahiplerininCehennemdenkmas .............................. 247

14.Konu:man ..................................................................................... 249

KalpileTasdik ....................................................................................... 249

ZaruratDiniyye ................................................................................... 250

cmaliveTafsiliman ............................................................................ 251

Dililekrar ............................................................................................ 252

manArtmazveEksilmez...................................................................... 253

manveslam........................................................................................ 259

Saadetveekavet................................................................................. 262

15.Konu:Peygamberler........................................................................ 263

Mucize .................................................................................................. 264

PeygamberlerinSays .......................................................................... 268

PeygamberlerinSfatlar ....................................................................... 269

KelamlmindeHaberiVahidinDurumu .............................................. 271

16.Konu:Melekler ............................................................................... 272

VII

MeleklerErkekveyaDiiDeildir ......................................................... 272

HrtveMrtKssas.......................................................................... 273

17.Konu:Kitaplar ................................................................................. 274

18.Konu:Mira .................................................................................... 275

MiracnYakazaHalindeOluu .............................................................. 275

MiracnRuhenDeilBedenenOluu.................................................... 275

19.Konu:Keramet................................................................................ 277

MutezileninKerametinkr ................................................................. 279

20.Konu:Halifeler ................................................................................ 280

Halifelerinstnl............................................................................ 280

HlafetSralar ....................................................................................... 282

HlafetinSresi ..................................................................................... 284

HalifeTayinininVucbiyeti................................................................... 284

21.Konu:mamet ................................................................................. 285

mametinartlar.................................................................................. 287

FasnmametiveCenazeNamaz ...................................................... 292

22.Konu:Sahabe.................................................................................. 294

Hz.MuaviyeveOluYezid ................................................................... 295

CennetleMjdelenenOnSahabe ........................................................ 296

23.Konu:MestlerzerineMesh........................................................... 297

24.Konu:Hurmaras.......................................................................... 299

25.Konu:VelilerinMertebesi ............................................................... 300

SorumluluktanMuafTutulacakBirMakamnOlmay........................ 300

26.Konu:NaslardaBtnlik .................................................................. 301

VIII

HaramLiaynihiveHaramLiayrihi....................................................... 302

27.Konu:RahmettenmitKesmekAzaptanEminOlmak..................... 304

28.Konu:KhinleriTasdikEtmek.......................................................... 306

29.Konu:Madum ................................................................................ 307

30.Konu:llerAdnaYaplanHayrlar ................................................ 309

KafirinDuas.......................................................................................... 310

31.Konu:KyametAlametleri ............................................................... 312

SemiyyattaEhliSnnetinTavr........................................................... 312

32.Konu:Mctehidvectihad ............................................................. 313

MctehidinHataEdebileceineDairDeliller ....................................... 313

33.Konu:PeygamberlerinMeleklerestnl ................................... 316

KonuylalgiliDeliller ............................................................................. 316

MeleklerinstnOlduunuSavunanlarveDelilleri ............................ 317

Giri

AsrsaadetdnemindeMslmanlarhangialanlaalakalolursaolsunkarlatklarproblemleri, kafalarna taklan sorulardorudanPeygamberimizearzedipbizzatonundilindencevabnalmaktayd.Problemleredorudan Peygamberimizinmdahil olmas, kimsenin kafasnda en ufak birphe ve tereddtbrakmadndanbudnemdene fkh anlamdanedeitikadveyafikranlamdagrayrlndanyadakamplamadanbahsedemeyiz.

slam tarihinde zellikle itikadmezhepler, gr ayrlklarnn derinlemesineparalelolarakfarkldintelakkilerinmmetiindebellimerkezleroluturmasylabalar.mmet iindebuaptafikirayrlklarnaneHz.PeygamberefendimizdnemindenedeHz.Ebubekir,Hz.merveHz.Osmandneminin ilk yllarnda rastlanmtr. Bu tr fikir ayrlklarHz.Osman'nahadetininardndanncelerisiyasnitelikliolarakdomu,sonralarbirbirine ztdin telakkilerolarak slamdnyasna yaylmtr.rnein iilik veHaricilikgibiilkmuhaliffrkalarndouunuhazrlayansebeplerHz.Osmandneminin sondevrindeki siyasi ihtilaflaradayanr.Bu ihtilaflarderinleipMedine'ninisyanclartarafndankuatlarakHz.Osman'nehitedilmesininardndanHz.AlivekartlararasndakimcadelelerlepalazlanrvesonolarakSffnvakasndayaananHakemolayneticesindebataHariclikfrkasortaya kar.Hariciliebir tepkiolarakHz.Ali yandalar iindenbir gruptam aksi istikamette sapma gstererek ia frkasnndouunu salar.Bufrkalarkendilerinehasbirtelakkivetavrbiimiylebellimerkezlerdergtlenipmezhepleriniyaymaabasiinegirerler.

unu ifadeedelim ki, slam'damezhep ve frkalardan szedildii zaman,bufrkalardouranihtilafvefikirayrlklarndanbahsetmek,frkalarnhangi ihtilaflarneticesindedoduunu tespitetmekgerekir.Bubakmdannce htilaf kavramn, ihtilafn eitlerini ve buna bal olarak ne trmezhepvefrkalarnortayaktngrmektefaydavardr.

EkseriyetlekonuyumbtedlerinbilgivemuhakemelerilsndeelealmagayretindeolduumuziinnceMilelveNihaledebiyatndanderlediimizihtilafvefrkalarlailgilibaztemelbilgilerihatrlamalyz.

erhu'l-Akid 6

htilaf htilaflgatte,deimekvefarklolmakanlamnagelir.1rfte,din,i

tima veya siyas alanda insanlar arasndaba gsteren gr, yntem veeylemfarkllnifadeeder.Fkhliteratrndeihtilafhilafmukayesesibalamndaualmgetirenlerdevardr:htilaf,hedefleribir,yollarayrolanfarkllifadeederkenhilaf,hemyollarhemdehedefleriayrolanfarkllkanlamnagelir.2Buynyleihtilaf,aynilkevegayeleripaylaaninsanlarn,sadeceizledikleriyolitibarylabirbirlerindenayrldngstermesibakmndanrahmetolaraktelakkiedilmitir.Hilaf ise,bukarakterdeolmadndanbidatveazabolarakgrlebilir.

slmlimleritarihtevakiolanfikirvemezhepayrlklarnfarklalardan tasnife tabi tutmulardr. Genelde fikir ayrlklarn inceleyen limlerrahmet ve azap noktasndan hareketle, hangi ayrln rahmet, hangisininazapolduunutespitetmeyealmlardr.

Bukonuda slmlimleriningrveyorumlargzdengeirildiindeortaya kan tablo, ihtilaflarn usl ve fur olmak zere ikiye ayrldngstermektedir:

Uslihtilaflar:Dininanakaynaklarvebukaynaklardaneldeedilenanahkmleretrafndavakiolan fikirayrlklarn ifadeeder.Bumeyandaortaya kan ihtilaflardier ksmaoranladahaderin ve zmdaha zorolmaktadr.Ayrcabualandaki ihtilaflarzamanzaman manKfrproblemine dnebildii gibi, bazen de din alglama biimi olarak SnnetBidatproblemidzeyindekalmaktadr.

Zndklar, ia,Hariciye,Mutezileve slamc filozoflarlaaramzdaki fikirayrlklarbusnfadhildir.

Furihtilaflar:Dininanakaynaklarvebukaynaklardaneldeedilenana hkmler etrafnda fikir birlii iinde olduklar halde, eitim, kltr,iklimvemuhakemefarkllklarnedeniyleayrntlardaortayakanveouictihadalanlasnrlgrayrlklarnifadeeder.

Bu alandaki ihtilaflara, ana ilke ve gayeleri bir olduu halde, izlediiyntemveanlayfarkllsonucubakabakakanaatlerevaranEhliSnnetmezheplerinin gr ayrlklarn rnek verebiliriz. Bu kabil ihtilaflar,1elFeyym,elMisbhu'lMnr,s.95.2elKefev,elKlliyt,61.

Giri 7

insan tabiatnngereklerindenolmas vemmete salad kolaylkasndanrahmetolarakkabuledilmitir.

lkslmfetihlerisonras,ddnyailebalayansiyas,sosyalvekltrel ilikilere paralel olarak, slm dnyasnda gerek siyas ve gerekse fikrzemindeciddtartmalarcereyanetmitir.

slmdnyasndaortayakanilkfikrtartmalargeneldeBykgnahlar,Kader, mametveAllahnsfatlargibikonularetrafndayounlamtr.ButartmalarneticesindeHariciye,ia,Cebriye,Kaderiye,HaeviyeveMutezilegibifikrakmlarortayakmtr.Buakmlar,ddnyailemnasebetidahayounolan Irak topraklarbataolmakzere slamcorafyasnnbazblgelerinden fikirlerine taraftar toplayabilmilerdir. Fakat slam toplumu,ayngvdedenuzayanaadallarmisali,dininesaslarndaittifak,detaylarndarahmetanlayerevesinde ihtilafbenimseyenvemmetinounluunutekiledenkalabalkbirkesimiherdevirdebnyesindebulundurmutur.Bu toplulua farkl ynlerden baklarak bazen Sevd Azam bazen EhliSnnetvelCemaatbazendesadeceCemaatdiyeisimlendirilmitir.

Ehl-i Snnet Bukavramszlkte,snnetehli,snnetbalsanlamnagelir.Dinst

lah olarak Ehli Snnet tabiri, slam anlay ve telakkisini snnete uygunbiimde dzenleyen, inantan yaay biimine, dnya grnden ahlakanlayna kadar bak asn, sahabe ve tabiin byklerinin nderliindeKuranveSnnettemellerizerinekuranMslmanlaranlamndadr.

Ehlisnnettabirimmet iindesonradanortayakanbirfrkaya iaretedenbirisimdeildir.Butabirmmetingvdesinitekiledenkalabalkbirkitleyeiareteder.Bukitlebellibirolayvetartmazerinedomubirfrkaolarakdagrlemez.Nitekim mamMalikeEhliSnnetkimdirdiyesorulduundaoylecevapvermitir.EhliSnnetbilinenlakabolmayanlardr.OnlarneCehmdir,neRafizdir,nedeKaderdir.3

EhliSnnetdfrkalarabakldndabunlargenelliklebellitartmalarzerine tarihsahnesinekm,ya imamlarnnadlaryadasayesindemmetemuhalifolduklarfikiryadatutumlarkendilerineisimolmutur.SzgelimiKaderiyyefrkas iinemuhaliffikirleriniyklediklerikaderkelimesiyle,Rfzyye frkas ZeydbinAliye kar sergiledikleri reddedici tutumu3KdIyz,Tertblmedrik,c.1,s.88.

erhu'l-Akid 8

ifadeedenrafzkelimesiyle,CehmiyyefrkasimamlarCehmbinSafvnnismiyle tanmlanmtr.Bunungibibidat frkalar sahabeninarlklolarakyaadMekkeveMedinegibisnnetinnfuzmerkezlerindedeilde,yabancinanvekltrlerlemnasebetinyounolduuBasra,BadatveHorasangibiblgelerdedoupgelimitir.

Ehli Snnet tabiri aslnda btn din frkalarn sahiplenmeye altidealMslmanlktarznaiareteder.ZiraSnnet,dinin,bizzatteblicisiolanReslllahtarafndanhayatatatbikedilmihalidir.uhaldeSnneteballkAllahtarafndantasdikedilenkulluutemsilederken,Snnettenkopubtnabaveiyiniyetlereramenbutasdikemazharolamambirsapmadr.

Hemenher frkabiryandankurucularylasahabe vedolaysylaAllahResularasndabirbakurmagayretiyledieryandanyeryerSnnettabirine atfla kendilerini Snnet bals gstermeye alsa da aslndaResulllahnsnnetiaktrvebirbirlerineztgrlerbenimsediklerihaldebtnbufrkalarameruiyetsalamayacadaizahtanvarestedir.

uhaldesnnetballbunlardansadecebellibirfrkadaakvenetolaraktecelliedecektir.BufrkadasnneteballgrvehayatabaklarndasahicikstaslarzerineoturtabilenMslmanlarolmakdurumundadr.

BusahicikstaslarnbandaSahabemodeligelir.SahabetpkKuranKerimgibisnnetindehemilktaycneslihemdeilkmuhatapneslidir.VebunesilyirmiyllknzlvebisettarihiboyuncazihinleriveruhlarbizzatKuranveSnnettarafndanyenideninaedilmibirnesildir.Bubakmdan Reslllahn snnetinin bu nesilde tebellr ettiini sylemek hi deabartsaylmaz.BusadeceSahabenindindekimevkiiitibarylabyledeildir.Semantikolarakdapekldiyebilirizkisnnetianlamak ilkmuhatapneslininzihinveruhdnyasndakiizdmlerinibirerreferanskabuletmeyigerekliklar.lkmuhatapkitlesininzihinveruhdnyasndakiizdmlerindenyaltlm olarak soyut kelimelere indirgenmi Snnet imaj, Kuran Kerimdekitabiriylehayrlmmetinaediciolmaktante,dindemeruiyetarayan hermarjinal oluumun eip bkerek fikirlerine istihdam ettii, birokncilpasajgibibirdizibilgeceszolurdu.

EhliSnnetinSahabemodeliesaszerindenSnnetballanlamnageldiivebutarzbirSnnetballnnkurtuluvesilesiolduuhususuakahadislerdede ifadeedilmitir.BunabirmisalolarakSahabedenAbdullahbinAmrtarikiylegelenuhadisizikredebiliriz:srailoullaryetmiikifrkayablndler.Benimmmetimdeyetmifrkayablnecektir.

Giri 9

Biri hari bu frkalarn hepsi helak olacaktr. Sahabe "Bu bir frka hangifrkadr?" diye sorunca Peygamberimiz "Onlar, benim ve ashabmn yoluzereolanlardr"buyurmutur.4

uhaldeanahatlarylaerevesiniizmeyealtmzEhliSnnetkavramnninanzeminindegerekmetodolarakgereksebakolaraknemanayageldiinektutmasiintabirinmsdaknadairbirazdahatafsilatagirelim.

EhliSnnet, inanta,akKuranayetlerini,Hz.Peygamberimizin,manasakverivayetisahihsnnetini,Sahabevemtehitlerin icmanesaskabul eder. Ehli Snnetin tanmnda Sahabe ve icma vurgusu onu dierfrkalardanayrannemlibirnoktayaiareteder.

Evet,Bidati frkalardaayetlerleveyeryerhadislerle istidlalederler.Ancakgrlerini,Sahabeden tevarsedilen slam telakkisiylebadatramaz,onlarlaaralarndagerekibirbakuramazlar.Onlarn,bazgrlerinizorlama yorumlarla bir ya da birka sahabyle temellendirme gayretleri,sahih rivayetleredayanma vedelildeaklk ilkeleri asndanbakldndaiknaedicigrnmemektedir.uhaldezellikleSnnetkavramnnmahiyetiyle ilgili farkl grler gz nnde bulundurulduunda, Ehli Snneti,sadeceKitapveSnnetballarolaraktantmakyanltcolabilir.

EhliSnnet,olaanstolsabile,safaklllerinegreimkndhilindebulunanvehakkndaakayetveyahadisvaridolankonularbirer inanesasolarakkabuletmeyiprensipedinir.EhliSnnet, inan sahasndaaklayer vermekle beraber,Mutezileden farkl olarak, bilimsel teoriler urunaayet vehadislerinak ifadeleriniolurolmazmanalara ekmez.Belki inanesaslarnn,dneminkltrelkabullerivebilimselteorileriylerlmkurgusalakldanoksafaklntemelyasalarnaaykrolmamasnadikkateder.

Szgelimi Ruyetllah konusu Ehli SnnetleMutezile arasndaki bufarkntebellrettiiakbirrnektir.SeleftenhalefeEhliSnnetevreler,konuyla ilgili zahir ayetlerin yanndanass vemfesserniteliindemehurhadislerin gsterdii istikamette ahirettemminler iin ruyetllahn gerekleeceineimanetmilerdir.

Mutezile ise,ruyetinbudnyadaki fizik artlarnesasalarak,AllahnbirmeknatemekknetmesivebircihettebulunmasgerekeceiynndekimahzurlarilerisrmeksuretiyleRuyetllahinkaretmitir.Konuylailgili

4SneniTirmizi,hadisno,2641.

erhu'l-Akid 10

vridolanoncaakvesahihhadiseramenbututumlarnyzyllarboyuncasrdrmlerdir.

BuradaMutezilenininkrsafaklesaslaradeil,dnyadageerliolaanfizikartlara istinadetmektedir.Evet,Allahnbirmeknatemekknetmesiyadabircihettebulunmasimknszbireydirvebununimknszlaklladaizahedilmitir.Ama tartmakonununbucihetine taalluketmiyor.Asl tartma ahirette Ruyetullahn, dnyadaki olaan fiziki srecin aksine bizimbilemeyeceimizbirmahiyettetecelliedipedemeyeceinetaallukediyor.

teMutezilednyadakiolaanfiziksrecigenelletiriyor,bilimselteorilere tutunuyor ve konuyla ilgili Kuran ayetlerini olmadk tevillerle bakamanalaraekerken ilgilihadisleride,ncemetinkritiiynteminikullanarakAllahResulbylebireysylemiolamaz,sylemiolsadabirbakasndan nakille sylemitir iddiasyla esasta temel fikirlerinemuhalif grdklerinoktalarzerindentenkitlereddediyor.Dahasonrasenedkritiinegiriyorsadabumeyandaortayakoyduklar tespitler, fikirlerinemuhalifbirrivayet karsnda olumsuzlayc tavrlarn gsteren emareler nedeniyletatminedicigrnmemektedir.5

Bunun yanndaMutezilenin Ruyetllah konusundaki fikirlerini SahabedenHz.AieveHz.Aliyedayandrmagayretleri ise,dahancesznettiimizgibibidatifrkalarnkendileriyleSahabearasndazorlamayorumlarlabakurmaabalarnntipikbirrneiolarakgrlebilir.BumeyandaKadAbdulcebbrn, MminlerinemiriAli (aleyhisselam)nvebyksahablerinhalindenmalumolduuzereonlarAllahngrlebileceinikabuletmezlerdi. Sen EmirulMmininin hutbelerine baktnda onlarn ruyetireddeden ifadelerledoluolduunugrrsn6 eklindekibelirsizve salamas imknszatflarlayapt istidlalnedemek istediimizinsomut ifadesiolabilir.

KonuyadnecekolursakRuyetllahkonusundaki tartmannasl ilikinolduumeseledorudanaklnnfuzalannagirmiyor.Ziraahirettekurulacak yenidnyann fizik artlarn bilmiyoruz. Orada mekan ve zamankavramlarnndnyadakigibiolacanadairelimizdesomutbirbilgideyok.Aksineahirettebudnyadakifizikdengelereveolaansrecepekdebenzemeyenyepyenibirvarolubiimiylekarlaacamzdnmekenazndanbirokayetvehadisinmanasyladahaokrtmektedir.

5Bkz.,KdAbdulcebbr,erhuuslilhamse,s.268.6KdAbdulcebbr,erhuuslilhamse,s.268.

Giri 11

Selefslubu:EhliSnnetimamlarnnitikadmeselelerielealvemdafaaeditarzyaadklardneminsosyalvekltrelartlarnagreeitlilikarzetmektedir.HicrncyzylakadarSahabe,Tabin,TebeiTabinvesonrakikuaklardangelenimamlartavrolarakitikadkonulardafazladetaylaragirmez,bidati frkalarnsapkngrleriniakldelillerdenokayetvehadislerlereddederlerdi.Odneminmtehid imamlar,bidatcereyanlarnakarevrelerindeki insanlardaimauyarr,herfrsattabidatilerdenuzakolduklarn ifadeederlerdi.BununyanndabidatfikirleriolankimselerlezamanzamantartsalardabutartmalardaodnemlerdeyeniyenioturmayabalayankelamvefelsefekavramlarndanarKuranveSnnetdilinikullanrveouzamancedeldenokgnlehitabedennasihatslubunutercihederlerdi.

BudnemdeimamlarnKaderiye,CehmiyyeveHariciyegibibidatcereyanlarntenkitedenrisaleapndakitaplarbulunmaklaberaber,bukitaplar,hasmnbtngrvedelillerinimufassalantahliledipherbirinicevaplayan geni akid kitaplar deildir. Bu meyanda Seleften mer b.Abdulaziz,HasanBasr,Zeydb.Ali,CaferiSdk,mamEbuHanfe,mamafigibimctehid imamlarnBidat frkalarareddiyeleriolduubilinmektedir.7Bunlarhernekadargeniaplakaidkitaplarolmasalarda,odneminsafderunMslmanlarnyeterinceaydnlatmakta,zihinveruhdnyalarngerektiikadardoyurabilmekteydi.Birbakmabidat frkalarnn sylemi, sistem vedili yeni yenioturmayabaladndan,budnemde, EhliSnnet imamlarnn tenkitleri de kendine zg dil ve sistemini yeni yenikazanmaktayd.

Selefmetodundayazlanvekendindenncekileregredaha camivemretteb bir akaid kitab olarak mam Tahav'nin sonralar elAkidet'tTahavyyediyemehurolanrisalesinirnekgsterebiliriz.BirHanefiolanmamTahavbukitaptamamEbuHanifeveHanefmezhebininmamEbuHanife'densonrakiikikurucusuolanmamEbuYusufvemamMuhammed'initikatizgisinikonuedinmektedir.

mamTahav,Allah'nbirlii, sfatlar, sfatlarhakkndakiEhliSnnetinanc,peygamberlerin sfatlar,Allah'n kelamKuranKerim'inmahiyeti,KazaKaderbahsiylealakalbazmeseleler,KyametveahirettePeygamberimizin gerekleeceinibildirdiihadiselerin gereklii gibi sem'iyytbahislerinielealmaktavebumeseleleriayetvehadisleredayandrarak izahetmekte,kelamdelillerleispatynteminebavurmamaktadr.

7elBadd,Uslddn,s.307.

erhu'l-Akid 12

Kelamslubu:BumetotslamdevletininYunan,ranveHintkltrleriyletemasageipyabancdillerden,tp,fizik,felsefe,astronomivematematikgibimuhtelifbilimlereaitkitaplarn tercmeedilmesinden sonrayaygnlamtr. Bu bilimlerin Arapaya tercme edilmesiyle bir yandan yeni fikirlerortayakmbiryandandayeniyenitabirlertremitir.Zamanlabutabirlerslam ilimlere de sirayet etmi, limlerinmnazaralarnda ve kitaplarndayaygnolarakkullandklarbirerkavramhalinegelmitir.Ancakslamlimleribukavramlarolduugibialpkullanmdeildir.Hareket,sknvearazgibibirok fizik kavramrneindeolduuzerebunlar slam inan esaslarylartecekbiimdeyeniden tanmlayarakkullanmlardr.NitekimKelamclarnFilozoflarlatartmalarndabukavramlarkilitnoktamesabesindedir.

Yabanc kltrlerle balayan bu kltrelmnasebetler sonucu slamtoplumunda oluan gayri slam, felsef akmlara ilk olarakMutezile tepkivermitir.BudnemdeMutezileimamlarHristiyanlara,zndklaravekadimran veHind felsefelerine kar cephe am, bu akmlara kar yazdklareletirilerle nemli llerde dine hizmet etmilerdir. AncakMutezile buakmlarakarsavunmamekanizmasolutururkenaklvahiydengelemesiniiyikuramam,odneminbilimselteorilerindenetkilenmilerdir.Bubakmdanbiryerekadar slam'muhafazaanlamnagelenMutezilaba,biryerdensonraslam'ntahrifveyozlamasnayolamayabalamtr.

Mutezilenin zndklara karortaya koyduubu ilm ve fikr abalarnkelam ilmininoluumunu saladn sylemekmmkndr.Selefdnemimtehid imamlarMutezilenin ncln yapt ve naslardan ok akl/cedelesaslaradayalolanveKelamdiyetannanbuilmisertdilleeletirmiveinsanlarbuilmekaruyarmtr.

AncakhicrIII.asragelindiindearlklolarakMutezilenininisiyatifindebulunankelam fikirlerdenetkilenminemlibirkitleoluupbu fikirlerrevabuluncahemMutezileyehemdediersapknfrkalaracevapvermeihtiyac artm,muhalif frkalarn kulland bu akl esaslara dayal kelammetodunkullanlmasartkzarurethalinialmtr.

BudnemdeEhliSnnetevrelerdenbazlimlerkelam ilmindekihakimsylemleriveyerleiksistemitadilederekEhliSnnetesaslarylabadaanyenibirkelammetodu tesisetmilerdir.BumetodunncleriHariselMuhasib,Ebu'lAbbaselKalnis,AbdullahbinSadetTemm,Ebu'lAbbasbinurayhveEbuNasrelIyzgibihicr III.asrnortalarndayaambykFkh,TasavvufveKelamlimleridir.EhliSnnetkelamnnhazrlayckuasaylan bu limlerden sonra hareket, hicr IV. asrn balarnda Badat'tan

Giri 13

Ebu'lHasanelE'arveMaverannehir'denEbuMansurelMatrdnclndeslamcorafyasnnmuhtelifblgelerineyaylarakasrlarboyudevamedecekbykbirekolednmtr.

EhliSnnetkelammetodu, inanta,akKuranayetlerini,Hz.Peygamberimizin,manasakverivayetimtevatiryadamehursnnetini,sahabevemtehitlerinicmanesaskabuleder.hdtarikiylegelensahihsnnetleregelincesabitsnnetlerleelimemekzerebunlardandayararlanr.Amaprensipolarakbunlarhasmilzamiinkullanmaz.EhliSnnetkelam,olaanstolsabile,safaklllerinegreimkndhilindebulunanvehakkndaakayetveyahadisvaritolankonularbirerinanesasolarakkabuletmeyiprensipedinir.EhliSnnetkelam, inansahasndaaklayervermekleberaber,Mutezileden farkl olarak, akl veriler/bilimsel teoriler uruna ayet vehadislerinak ifadeleriniolurolmazmanalaraekmez.nanesaslarnnbelirlenmesindesadeceaknaslarveicmaesasalr;safaklyasalarnbelirleyiciunsurdeil,belkiinanesaslarnnkendisiyleelimemesinedikkatettiidenetleyiciunsurkabuleder.

Ebu'lHasanelE'arveEbuMansurelMatrd'den sonra;EbuBekirelBaklln, Ebu shak elsfern, Hakim esSemerkand, Ebu'lLeys esSemerkand, bni Frek, Ebu'lYsr elBezdev, Ebu'lMun enNesefAladdin esSemerkand, mam Cveyn, mam Gazzl, mer enNesef,Fahru'rRz, ehristan,Amid,Beyzav,EbubekiresSabn,Adudiddinelc,Taftzn,SeyyiderifelCrcani,Kemalddinbn'lHmm,esSens,Kemalddin elBeyad,Molla Ali elKr ve Gelenbev gibi mehur slamalimlerihepEhliSnnetkelammetodunubenimsemivebumetodagreslaminanesaslarnizahvemdafaaetmilerdir.

EhliSnnetkelammetoduE'arlikveMatrdlikolmakzerebalcaikiekoltarafndantemsiledilmitir.MtrdlikMvernnehirblgesindeyaygnlarken Earlik dier blgelerde yaygnlamtr. Bu iki ekol EhliSnnetkelamnnanaesaslarve sistematiikonusunda ittifakhalindedir.Bunlarbirbirindenayranihtilaflarteferruatlaalakalolupusuleyansmayacakkadarnemsizdir.Bu ihtilaflarlaalakalenderinlikli tespitKemalddinelBeydye aittir. elBeyd iki ekol arasndaki ihtilafn kelam ilmininferiyytnaaitellimeseledevakiolduunuvebunlarnnekfrnedebidatsnrlarnavarmadnbelirtir.8

8KemaleddinelBeyd,rtlmerm,s.23,56.

erhu'l-Akid 14

unudabelirtmekgerekir;buikiekolnilkimamlarnnortayakoyduklarnabaklrsa ihtilafnoktalarbukadardadeildir.Bunlarnousonrakidnemlerdeyaammntesiplimlerinkendiaralarndakiihtilaflardr.

Ehl-i Bidat Tabir,bidatehli,bidatfikirleresahipolanlaranlamnagelir.Bidat,ayet,

hadisveicmayaaykrolarakAsrsaadettensonraortayakanfikirveuygulamalardr.EhliBidatveyaBidati frkalar,AllahResul ve Sahabedennakledilmeyenvetemel slamkaynaklaraaykrfikirvegrleribenimseyenkimselerdemektir.MeselaHariclikbidati frkalarndandr.BykgnahileyenkimseninkfirolduuynndekifikirleriAsrsaadettensonraortayakm,ayetvehadislerdetemelibulunmayanaykrbirfikirdir.

slam fikir dnyasnda Bidati frkalar balca unlardr: Hariciye, a,Mutezile,Haeviyye,MrcieveFilozoflar.

Hariciye:slamtarihindecemaattenilkdefaayrlanfrkaHariciyefrkasdr.Hz.AliileHz.MuviyearasndameydanagelenSffnvakasneticesindevukubulanHakemhadisesi,Hariciye frkasnnzuhurunasebepolmutur.HariclerinbidatiKuranKerim'iyanlyorumlamaktanilerigelmitir.lkHaricler; Kuran okuyan, fakat fkh bilmeyen, ayet ve hadislere btnclyaklaamayan,murad ilahyi anlamann asgar usul artlarn dnemeyenbedevkarakterlikimselerdi.

Haricler,halifedeolsa,birsiyashkimistemezlerdi.Hz.OsmanileHz.Ali'denteberrederler,nikhancakbuartlardasahihgrrlerdi.Hariclerkendi yaadklar topraklarDar iman,Dar hicret sayar,MslmanlarnyaadklarslamtopraklarnDarharpgrrlerdi.Frsatbuldukahalifeyekar ayaklanr, idealleri urunaMslmanlarn kanlarn dkp,mallarnyamalamaktanekinmezlerdi.

Hariclerinzerinde ittifakettikleribalcaesasvardr.Bunlar,mmin ancak takva sahibi kimsedir. Buna gre gnahkr kimse kfirdir.Hz.Osman, Hz. Ali, Sffn savann hakemleri olan sahabeden EbuMusa elE'ar,Amrbins,Cemelsavanakatlanlarvehakemhadisesindehakemlerinverdiihkmerazolanlarkafirdir.Zalimdevletbakannaayaklanmakfarzdr.bzyye,YezdiyyeveEzrikafrkalarharicilerinenmehurfrkalardr.BugnslamdnyasndaciddibirHaricnfustanbahsetmekmmknolmamaklaberaber,HariclerinbziyyefrkasAfrika'dahalenvarlnsrdrmektedir.

Giri 15

a:HariclerinzuhurettiisralardaHz.Alitaraftarlararasndaniafrkasortayakt.Hz.Osman'nahadetizerinemmetikiyeayrld.BiriHz.OsmanveakrabasHz.Muaviye'ye,dierideHz.Ali'yetaraftaroldu.Hz.Ali'yetaraftarolanlara"aiAli"denildi.Hz.MuviyetaraftarlarndanHz.Alihakkndaktkonuuponahakaretedenlerede"Nsba"adverildi.Hz.Ali'yedestekverenlere"ail" (ilk taraftarlar)"aimuhlisin" (sadk taraftarlar)denir.BunlarHz.EbubekirveHz.mer'ekarsaygszcaszlersarfetmezler.Bunlar,grleriEhliSnnetemuhalifolmamaklaberaberHz.Ali'yemuhabbetbesleyen,EhliBeyteyakndurankimselerdir.9

AkaitkitaplarndaEhliSnnetemuhalifbirfrkaolarakgrlerieletirilenler,dahasonraortayakanveHz.Alitaraftarlkonusundaarlkgsterenbidatilerdir.likHz.AliveEhliBeytimamlarnnahsiyetlerizerinekurulubir frkadrvebunlarnHz.Ali'yebaklar itibariyle snfolduklarbelirtilir:Mufaddla,SbbeveMellihe.Mufaddla,Hz.Ali'yidiersahabedenstngren fakatdier sahabilerehrmeteden ler. Sbbe,Ashab kirama hakaret eden ve onlardan teberr edenlerdir. ann enyaygnkolubunlardrveounlukafrkalarbukoldankmtr.annbukolunagreHz.Ali'yemuhabbetbeslemek iinona cephealan sahableritahkirveta'netmekgerekir.Mellihe,Hz.Ali'yiilahkabuledenlerdirki,bunlarYahudidnmesizndkbniSebe'nintaraftarlardr.

Hz.Ali'ninvefatndan sonra a frkasdrtanakolaayrlmtr.BunlarKeysniye,Zeydiye,mamiyeveliyekollardr.BukollariindeEhliSnneteenyaknolanZeydiyekoludur.BunlarHz.Ali'yidiersahablerdenstngrmekleberaberncekihalifeninhilafetiningeerliolduunukabulederler.mamiyefrkasiseeyhayn(Hz.EbubekirveHz.mer)bataolmakzerediersahabehakkndaktszlersarfederler.Vemamiyefrkasnnilktemsilcileri,eyhayn'denteberrietmediiiinZeydiyefrkasnnimamolanZeydbinAliZeyne'lAbidn'ireddetmilerdir.BuyzdenbunlaraRfiz/Reddedenlerdenmitir.Bugnafrkasnnenyaygnkolu,mamiyekolunabalolansnaeriyyemezhebidirki,bunlaraCaferlerdedenir.

BunlaragrehilafetHz.Aliveonun soyundangelenon ikiEhliBeytimamnn hakkdr. Bunlar; Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin, Zeynelabidin,MuhammedBakr,CaferiSadk,MusaKazm,AliRza,MuhammedCevd,Ali Hadi, Hasan elAsker veMuhammedMehddir. mamiye'ye gre buimamlarnsonuncusuolanMuhammedMehdi,ortadankaybolmuveahirzamandabeklenenMehdolaraktekrargeridnecektir.

9zmirlismailHakk,Yeniilmikelam,s.120.

erhu'l-Akid 16

mamiye/snaeriyeasnagreimammasumdur.Sznnter'gcvardr.Fakatmamiyye'demasumimamngrlerikonusundaikifarkltavrvardr:Ahbariyye,Usliyye.Sadecemasum imamlarnszlerine itibareden,dindekyasvere'yeyervermeyenmamlereAhbariyye;dinde,aklnnazarnave itihadayerveren mamleredeUsliyyeveKelamiyeadverilir. mamiye'ninncekikuaklarAhbariyyedendir.Usllersonralarortayakmtr.

ler,imametmeselesivedierbirkameseledndazellikleUslleriitibaryla Mutezilenin esaslarn benimsemilerdir. Ahbarler ise CenabAllah'nsfatlarkonusundamebbihedendir.

annGliyegrubunadhilolanlarimamlaryeryerpeygamberyeryerde ilah konumunda grrler. Ayrca Gliyede tebih, tenash, ibahe vehulldncelerivardr.

iada mamiyekolununbirdier temsilciside smaillerdir. smailler,alt imam konusunda mamiye ile ittifak halindedir. Yedinci imam tayinkonusundaonlardanayrlrlar. smailiye frkasCaferiSadk'tansonraolusmail'iveyaolununoluMuhammedbin smail'i imamkabulederlerki,bylece yedi imam kabul etmekle kendilerine "Seb'iyye"dedenir.Bugnyaayansmaillergeneldearlklerdendirveimamlarnilahlkmertebesine kadar kartrlar. Ayrca naslarn zahirmanalarnn yannda Batn/gizlimanalarolduunuvegerekmaksadnbatnmanalarolduunu iddiaettikleriiinbunlaraaynzamanda"Batniyye"adverilir.

Bugn ran, Irak,Azerbaycan'dadahaok snaeriyelerivardr.Suriye,HindistanveYemen'dedesmailiyeleribulunur.10

Mutezile:HicrI.asrnikinciyarsndaMabedelChenileGaylnedDimek'ninnclnyaptKadersylemiortayakt.Busylemegreortadakaderdiyebir eyyoktur.Dnyadaolanhibir eynceden takdiredilmideildir;bunlaryektenortayakmeylerdir.HicrikinciasrnbalarndaHasanBasr'ninmeclisinekatlanVaslbinAt,Allahn,emrettiininhilafnkullarndanmuradetmesicaizdeildir.diyerekakaolmasada bu sylemin savunuculuunu yapt11 ve Kaderiye frkasn devam ettirdi.AyrcaVsl,birgnHasanBasr'yebykgnahileyenlerinhalisorulduunda,ortayaatlarakbykgnah ileyenlerinnemminnedekfirolmadn10Bidatifrkalarlailgilidahagenibilgiiinbkz.,zmirlismailHakk,Yeniilmikelam,s.117127.

11ehristn,elMilelvennihal,c.1,s.61.

Giri 17

ileri srerek ikimenzile/konumarasndancbirmenzile fikriniortayaattveHasanBasrvedierEhlisnnetimamlarnamuhalefetetti.BununzerineHasanBasrVslbizdenitizaletti/ayrld,dedi.BuhadisedensonraVslvetakipileri"Mutezile/ayrlanlar"olarakanld.12VaslbinAtdansonra hicr II. Yzyln sonlarnda EbulHzeyl elAllafla birlikteMutezilemezhebi geliti ve sadece ilahiyat alannda deil, fizik alannda dakendinlerinehasgrlerortayakoyanbykbirfrkayadnt.

Mutezile ittifaklakendilerineubesesas ilkeedinir:Tevhid,adalet,va'dvevad,elmenzilebeyne'lmenzileteyn,emribilmarufvenehyiani'lmnker.

BuesaslaradayalolarakMutezile'ninbalcafikirleri;Allah'nsfatlarnnzatnazidvezatylakaimbirermanaolmad,Kuran'nmahlk/yaratlm olduu (Tevhid), kullarn kendi fiillerini kendilerinin yaratt, kullariinenfaydalolannAllah'avacipolduu(adalet),tevbesizlengnahkrlara efaatedilemeyecei (vadvad),mminlerincennetteAllah'gremeyecei,bykgnahileyipdetevbeetmedenlenkimselerinnemminnekafir olup fask diye nc bir grubu temsil ettii (elmenzile beynelmenzileteyn) gibi hususlarla zetlenebilir.Mutezilenin emri bilmaruf venehyi anilmnker prensibi Ehli Snnetin de benimsedii ayet, hadis veicma ilesabitkesinbirdinhkmdr.BelkiMutezile,bu ilkeyidierdrtitikatprensibiylebirliktezikretmekleonaayrcalklbirkonumvermektedir.YoksaMutezileninemribilmarufvenehyianilmnkerinhkmveartlarkonusundaEhliSnnetinizgisinemuhalifbireyortayakoyduunusylemekzordur.AslndaEhliSnnetkelamclarda,emribilmarufnehyianilmnkerbalaltndaolmasabile,imamngrevlerinisralarkenbuprensibedikkatekerler.Nevarkikelamkitaplarndabusadeceimamnvazifeleribalamndazikredilir.Muteziledeisegenelolarakzikredilir.YalnzburadanMutezilenin,emribilmarufvenehyianilmnkerykmlntamamenhalka brakt gibi bir zehaba kaplmamak gerekir.Mutezile de devletinyapacaemribilmaruf ilehalknyapacaemribilmarufayrmnkabuleder.Hattaikiimek,hrszlkyapmakgibihalkndastleneceinehyianilmnker vazifesini, eer itaati vacip bir imam varsa ona havale etmeninefdalolduunudabelirtir.13

12Bukonuda erhulAkaidin ilgiliksmndadipnotolarak farklbilgileredeyerverilmitir.

13Bkz.,KadAbdulcebbar,erhuuslilhamse,s.148.

erhu'l-Akid 18

Mutezile ilke olarak akla ve dnemlerinin bilimsel teorilerine naslarkarsndancelik tanr.Naslarkendibelirledikleribazgereklikkriterlerindaanlamayaalrlarvebukritereuymadngrdklerinaslarhernepahasnaolursaolsuntevilederler.GerideRuyetllahkonusuzerindenbuhususmisallendirilmitir.

Vsl bin At, Ebu'lHzeyl elAllf, brahim bin Seyyr enNazzm, EbuOsmanelChz,MuammerbinAbbdgibiMutezileimamlarhepBasraldrveMutezileBasra'dadomutur.BirbinelMu'temir'lebirlikteMutezilehareketiBadat'ada tanmtr.SmmebinelEres,EbuCaferelskf,Hayyt,elKa'bBadatMutezilesininnclerindendir.BuikiblgeMutezileekolleriarasndada ihtilaflarve tartmalarvardr.Mutezile'ninson imamlarEbuAlielCbb,oluEbuHaimveEbuHaim'intalebesiKadAbdulcebbar'dr.Ayrcafrkalar tarihine bakldndaMutezilenin Bveyhoullar eliyle iaya intikalettiiveyaygnolarakitizalfikirlerininiaiindeyaadbilinmektedir.

MutezileAbbaslerdnemindedevletynetimizerindenfuzsalayarak fikirlerini devlet eliyle halka zorla benimsetmeye alm vemehurMihneOlaylarna sebebiyet vermitir.Kuran'nmahlkolupolmad ynndekitartmalarnalevlenmesiylepatlakverenMihneolaylarsrasnda,AhmedbinHanbelbataolmakzerebirokEhliSnnetlimitrleziyetleremaruzkalmvemutezilfikirlerikabuletmeyezorlanmtr.Mutezile'nindevletotoritesinikullanarakbaskaraclylamezhebinihalkadayatmasaynzamandamutezil fikirleringzdendmesinevebirmddetsonramezhebin zayflamasnayolamvehicrV.asrdan sonramezhepneredeyseortadankaybolmayayztutmutur.

Haeviyye:Mezheplertarihinde"Mebbihe"olarakdabilinenbufrka,mteabihayetvehadislerinaklagelenilkmanalarnesasalarakAllah'a, yaratlmlara mahsus nitelikler isnat edenlerden oluur. Genelde bufrkaarilerleyeterincefkhbilgisiolmayanbazhadisravileritarafndantemsiledilmitir.

Ebu'lHasan elE'ar, Muhammed bin sa tarikiyle Haeviyye'denMudar,KehmesveAhmedelHceym'nin;CenabAllah'nkullaradokunmasnveonlarlamusafahayapmasn,muhlismminlerin,riyazetvemcahadedeilerleyipihlasveittihadmakamnavardklarndahemdnyadahemdeahiretteAllah'bizzatbagzylemahedeetmelerinicaizgrdklerininakleder. RafzlerdenDavud elCevrib'nin "ferc ve sakal hari ne varsabanasorabilirsiniz"dediiveyaratclarnnet,kanvekemiktenoluanbircisimolduunu;El,ayak,ba,dil,gzvekulakgibiuzuvlarbulunduunuvebunaramenyaratcnndiercisimlergibiolmadniddiaettiinakledilir.

Giri 19

MebbiheninbuvebenzeriYahudiliktenintikaledenbirokirkingrlerivardr.BunlarCenabAllahveonunsfatlarkonusundaayetvehadislerinbtnnevetemel slamprensiplereuygunbirtasavvuroluturamam arpk grl kimselerdir. slam frkalarla ilgili kitaplardaMebbihenin,dahaokKaderiyemezhebimensuplarnnCenabAllah'nsfatlarn inkrdncesinekarbir tepkiolarakortayaktvesfatlarispatkonusundaaryagittiklerikaydedilir14.

Bugn "Allah semadadr" eklinde sloganlaan SelefVehhab sylemtarihtekimebbihe tecrbesinihatrlatmasbakmndanEhli Snnet akidesiiinciddikayglaruyandrmaktadr.

Mrcie:Bunlar,kfirkimseninyapt itaatlerinahirettebirkymetiolmad gibimmin bir kimsenin de ileyecei gnahlarn bir zarar yoktur,derler.Haricler,bykgnahileyenlerinkafirolduunusavunurkenMrcie,bykgnahileyenindeilkafirolmas,halis imansahibiolduklartakdirdeahirette azaba dahi dar olmayacaklarn syler.Mrcienin nclerindenYunus enNmeyr, imann sadece Allah' tanmak, ona kar alak gnllolmaktanvekalpteAllah'aderinsevgibeslemektenibaretolduunusavunur.enNmeyr, bu zelliklere sahip olan kimsenin halismmin olduunu veilediignahlardandolayherhangibirazabauramayacanilerisrer.BukimseeytannaslndaAllah'birolarakkabulettiinivefakatonakarkibirlidavrandnsylervebuyzdenkafirolduunubelirtir15.

GnmzdeherhangibirdinmesuliyetiyerinegetirmediihaldekalbimtemizveyabenimkimseyebirktlmyokdiyerekkendilerinieksiksizbirerMslmanolarakgreninsanlar,teorikolarakdeilsedepratiktemrciegeleneiniyaatanlarolarakkabuledilebilir.

Filozoflar:AbbashalifesiMe'mundnemindefelsefilimlerinArapayatercmeedilmesizerinebaz evrelerYunan felsefesine ilgiduymaya veArapayaevrilenbukitaplarokuyupfelsefdnceyemeyletmeyebalad.Bunlarmantk,felsefe,fizik,matematik,astronomigibialanlardaYunanfilozoflarnnkitaplarnanlamayaveyorumlamayaaltlar.ZamanlaMslmanlar arasndan Yunan metafiziini benimseyen; varlk, bilgi, siyaset,ahlak,ruhvekadergibislamitikadylayakndanilikisiolankonulardaarlklolarakYunanfelsefdncesinisavunanbirkesimolutu.Bunlara frkalarla ilgilikitaplarda felasifei slam, felasifegibiadlarverilir.Bunlarsadecemetafizikleuramkimselerdeildir.Bununyanndakendilerifizik,14 ehristn,elMilelve'nNihal,c.1,s.97,99.15 ehristn,elMilelve'nNihal,c.1,s.137.

erhu'l-Akid 20

matematik ve tp bilimlerinde eser vermi nc bilim adamlardr. slamtarihindefilozoflarolarakbilinenbukesimbalcaikikolaayrlr;Meilerve rkler.Meler Aristo takipileri, rakler de Platon takipileridir.MelerinbandaFarabve bniSn; raklerinbandada ihabddinesShreverd gelir. Bunlar Yunan filozoflarnn kitaplarn incelemi, erhetmivekendi slamanlaylarylasenteziniyaparakyenibirmodelortayakarmlardr. Bumodeli ortaya koyarken naslar yerine akln nazarn veYunanmetafiziksisteminiesasalmlardr.

Filozoflara gre naslarn dili semboliktir. Kuran Kerim avamhavasherkesehitapedenbirkitapolmaklaherkesinanlayacabirdilkullanmaktavezellikleavamn telakkidzeyinemnasip temsillergetirmektedir.Gerek bilgi ise filozoflarn getirdii felsef bilgidir ve vahyin sembolik dilininarkasndadafelsefhakikatlerbulunur.16

Filozoflarn balca esaslarna gre lem kadimdir; zerinden yoklukgememivedevamlAllah'labirliktevarolmutur.FilozoflaragreCenabAllahkinattaolanczileribilemezveldktensonradirilisadeceruhandir,cismandeildir.

Huccetlislam mam Gazzl filozoflara eletiri sadedinde Tehaft'lFelasife ismiylebir eser kalem alm ve felsefecilerin slam esaslarla tersdtn ispatlamtr. mamGazzl,bumeselelerinnde filozoflarngrlerinin slam inanlarnn tamamendnaktn ilerisrerekonlartekfiretmitir.17

16zmirlismailHakk,slamdaFelsefeAkmlar,s.26.17Bkz.,Gazzl,Tehftlfelsife,s.307.

MetnulAkidinMellifimerenNesef

merbinMuhammedbinAhmedbin smailbinMuhammedbin lokman.EbuHafs,MftissakaleynveNecmddinlakaplarylatannr.

merNesefhicr461ylndaNesefte1dnyayagelmitir.UsuliFkh,fkh, tefsir,hadis,nahiv, tarihveedebiyat ilimlerinde ihtisassahibibykbir limdir. Tabakat kitaplarndaNesefnin,havasavamherkesnezdinde,mktesebtgenisaygnbirlimolduubelirtilmitir.

merNesef,FkhilminiSadrulislamEbulYsrelBezdevdenalmtr.Bu ilimdeki icazet silsilesi yledir:EbulYsrelBezdev,EbuYakupYusufesSeyyar,Ebu shakelHakimenNevkad,Hinduvan,EbubekirelAme,Ebubekirelskaf,EbulKasmesSaffr,(Ame,Ebubekirelskf,Muhammedbin Seleme, Ebu Sleyman elCzecn, mamMuhammed)NusayrbinYahya,MuhammedbinSema,EbuYusuf.

merNesefinintefsirvefkhilmindedeerlieserlerivardr.TefsirilmihakkndakalemealdeserietTeysirfitTefsirdir.Ayrcaiirsanatndadamahir olan Nesefinin fkh ilmindemanzum bir eseri de bulunmaktadr.Nitekimkendisifkhilmindeilkmanzumeseryazankimseolarakdabilinir.Ayrca KitablMevakt isimli bir eseri daha bulunmaktadr. merNesefnindilkonusundakimaharetinigstermesibakmndanEnverhelKemrnin,onunvakfbahsinedairkalemealdbirkitaptakibelaatvefesahatikarsndakihayranlkduygularn2buradazikredebiliriz.

1Nesef,Maverannehir blgesinde bir ehrin addr. ehir Naheb diye de anlr.HamevninverdiibilgiyegreNesefCeyhunnehriyleSemerkandarasndabulunur.Kaynaklarbuehirdenherilimdenliminktnbildirir.Bkz.,esSemn,elEnsb,c.5,s.486;elHamev,MucemlBldn,c.5,s.329.

2elKemr,FeyzulBr,c.4,s.110.

erhu'l-Akid 22

Semani,merNesefinin,mezhebveedebiiyibilenbirfakholduunu,fkh ve hadis ilimlerinde kitaplar yazdn ve mamMuhammedin elCamiusSar isimli eserini nazma dktn belirtir. Ancak Seman,Nesefninhadis ilminemerakl; fakathadisdirayetikonusundayetkinbiriolmadnsylervehadisdalndayazdeserlerinde,raviisimlerinindeitirilmesi veya drlmesi gibi bol miktarda hatalar bulunduunu ifadeeder.BunaramenSemanNesefnincemvetasnifkonusundaveldbiriolduunuitirafeder.1

KaynaklardaverilenbilgileregremerNesefininmellefatyzcivarndadr.okmiktardahocasnnolduudaayrca ifadeedilmitir.Kaynaklarda belirtilen balca hocalar EbulYsr elBezdev, Halef bin AhmedEbulKasmedDarr,EbuMuhammed smailbinMuhammedenNuhenNesef,EbuAlielHasenbinAbdlmelikenNesefdir.merNesefhocalarnanlattbirkitap telifetmiveadnTadad uyuhimerMstatrafalelHurfiMstadarkoymutur.

elMecdnNesefidiyetannanoluEbulLeysAhmedbinmerkendisinden ilim tahsiledenler arasndadr.HidayemellifielMernn veezZahr diye bilinen Ebubekir Ahmed elBelh kitaplarndan bazlarn bizzatmer Nesefinin kendisinden okumutur. elMernnMeyahasnda ilkolarakmerNesefninadnzikrederveNesefninbeyzellikadarkimsedenhadisrivayetettiininakleder.

merNesefininkalemealdbakaeserlerdevardr.BunlardanTlbettTalebe Hanefi fakihlerinin stlahlaryla alakaldr.2 Kitaplarndan elr bilMuhtariMinelEaryirmicilttir.AyrcaKitablMeariisimlibirkitabdahabilinmektedir.merNesefi tarihkonusundadaeserlervermitir.Buharanntarihi zerine bir kitab olduu kaynaklarda belirtilmektedir. Bunun dndaSemerkand limleriyle ilgili olarak yazd bir tabakt kitab vardr. Bu kitapKitablKandfiUlemiSemerkandisminitarveyirmicilttenoluur.

merNesefnininsanlardanbakacinlerededersvefetvaverdiirivayet edilir. AliyylKr onun Mftissakaleyn lakabyla anlmasn bunabalamaktadr.3

1elKure,elCevhirulMudiyye,c.2,s.659;elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.2BirrivayetegrebukitapSadrulislamntalebesiAbdlkerimeaittir.Bkz.,elFevidlBehiyye,s.150.

3elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.

mer en-Nesefnin Biyografisi 23

merNesefylealakalbirnkteolarakAbdulkadirelKureununakleder:1

NesefMekkedeCarulllahezZemaherninevinegitmi.Evinkapsnaldktan sonra Zemaheri kim o deyince, Nesef, mer diye karlkvermi.Zemaheri insarif (munsarfol/dngit)diyerekkendisinievealmak istememi.BununzerinemerNesef Efendim,mer l yensarif(mermunsarifolmaz)diyerekmukabeleetmi.Zemaherideiznkkiresurife(eernekreolursamunsarifolur)cevabnvermi.2

mer Nesefi hicr 537 ylnda Semerkandda vefat etmitir3. merNesefninedebynhakkndabir fikirvermesi iinaadanaklettiimiziirlerinebaklabilir.

* *

Eyilimsahibi!stermisin,insanlarbahtiyarolurkensenmahrumkalasnAllah Sbhaneh sana yeter!Gayretet,bakalar sendendahanasipli

olmasn4

* *

1elKure,elCevhirulMudyye,c.2,s.658.2BuhikyedeNahivilmiylealakalnktelerbulunmaktadr.Nahivilmindebazkelimelernormalhallerdeesrevetenvinkabuletmezler.BukelimelereArapdilindegayrimunsarifadverilir.merbutrkelimelerdendir.Zemaherinindngitanlamnageleninsarifszn latifeolsundiyemerNesefNahivdekimanasnayormuvemerkelimesininmunsarifolamayacansylemitir.Bu latifeninaltndakalmayacakkadarzekibirkimseolanZemaher,nekreletii/belirsizletiitakdirdemerkelimesinindemunsarifolacanifadeederekhemkendisinitanmadnveyasradanbirkimseyerinekoyduunudilegetirmihemdeNesefnin latifesineNahivdiliylecevapvermitir.NitekimNahivkaidesinegrezelisimolmasnaramennekreletirilmesi/umumiletirilmesidurumundamerkelimesidemunsarifolur.

3elCevhirulMudyye,c.2,659660;elFevaidlBehiyye,s.149150.4elCevahirulMudyye,1/74amile.

erhu'l-Akid 24

Kabirlerigezersin,iindekilerinhrmetineefaatdileyerekSenonlarnmeziyetlerinikuanda,aslhemsa ikenhemdel iken

seniziyaretetsinler.1

almamza temelmetin tekiledenNesefAkidininmerNesefyeaidiyetikonusundapheduyanlardavardr.OnlaragrekitabnhicrsekizinciasrnbalarndavefatedenHfizuddinenNesefyeaitolma ihtimalibulunmaktadr.2AncakrihTaftznninkitabnmerNesefyeaitolduunadairifadeleribuihtimalizayfklmaktadr.ZiraTaftznhicrsekizinciasrdayaamveHafizuddinenNesefdenhaberdarbiriolarakbuihtimaligzdenkarmasbirazuzaktr.

1ZeyluTarihiBadad,c.5,s.100.amile..2Bkz.,EdwardVanDyk,ktiflKunbimHveMatb,c.1,s.58(amile).

erhulAkidMellifiSadddinetTaftzn

Sadddin Mesud bin mer bin Abdullah elHerev elHorasan elAllameelFakihelEdibelHanef.1SadddinetTaftazan,hicr722ylndaTaftznda2 domutur.3 Babas Kad Fahrettin merdir. Kutbeddin erazveAdudiddinelcgibidevrininbyklimlerindenokumutur.

1HediyyetlArifin,smailPaa,c.2,s.429.elLeknev,TaftznninHanefliikonusunun tartmalolduunu syler. bniNceym,AliyylKrveTahtavonunHanefolduunusylerken;Takprlzade,Katipeleb,KefevveSuytonunafiiolduunubelirtir. (Bkz.,elFevidlBehiyye,s.134)Leknevbukonudakararszolmaklaberaber,HaneftabakatnadairkalemealdkitabndaTaftznninhayatnbalcaelealmamasonunTakprlzadeningrnbenimsedii izlenimini vermektedir.NevarkiTaftznninzellikleTelvihtekullandbaz ifadelerebaklrsaonunHanef olduu ynndeki tespit daha doru grnmektedir. Taftznnin fkhtakimezhebineparalelolarak itikadmezhebidetartmakonusuolmu;birksmonunMatrd olduunu savunurken bir ksm da Ear olduunu ileri srmtr.OnunMatrdolduuynndekigrtemeldeHanefolduufikriylebalantldr.YoksaTaftznnin kendi kitaplarndaEarolduunugsteren iaretlerdaha oktur.Bubakmdan onun Ear olduu fikri, eserlerindeki tercih vemdafaalarna baklrsadahaisabetligrnmektedir.Ancakudaunutulmamaldrki,TaftznmuhakkkbirlimolarakbazenEarleridetenkitetmitir.AmabuonunEarliiyleelimez.ZiraEarlikgeleneindebununokrneivardr.Gazzlinin,FahrurRaznindekendinehasgrlerivardr;amakimseonlarnEarliinitartmagereiduymamtr.

2 Taftzn, Horasann bir ehri olan Nesya bal byk bir kasabadr. (Bkz., elHamev,MucemlBldn,c.2,s.41)

3 bniHacerTaftznnin712ylndadoduunubelirtir (edDrerulKamine,c.4,s.214).evknisebunu722olaraktespitetmitir.(Bkz.,eevkn,elBedrutTli,c.2,s.164)Yaygnkanaatdeevknnintespitiylertmektedir.NitekimHediyyetlArifnveelFevidlBeyiyyemelliflerideTaftznninhicr722ylndadoduunuifadeetmilerdir.(Bkz.,HediyyetlArifn,c.6,s.429;elFevidlBehiyye,s.135)

erhu'l-Akid 26

AnlatldnagreTaftzntalebelikyllarnnilkdevresindezekaseviyesidkbiriolaraktannr.Hattahocasnnonubukonudadevamlrnekverdiibelirtilir.Fakatobuanherkestendahaokdersalarakkapatmayagayret eder. Bir gn mtalaa srasnda yanna tanmad bir adam gelir.Adam,darkpkendisiylebirliktegezmek istediinisyler.Taftzn,benoyuniinyaratlmadm.Sreklialtmhaldedersimiyapamazkengezereknaslyapabilirim,diyerekadambandansavar.ErtesignaynadamtekraryannagelerekTaftznyigezmeyearr.Taftznayngerekeyleadamtekrar bandan savar. Bir gn sonra adam tekrar gelip onu yine gezmeyearr.Taftzn, Sendendahaanlayszadamgrmedim. Sanaoyun iinyaratlmadmsylememimiydim?diyerekadamtersler.Adamona,seniResulllah aryor, deyince Taftzn telala yerinden frlar ve yalnayakadamnarkasnaderveehrindndakkaalarnbulunduubirmekanagelir.OradaaalarnaltndaAshabylabirliktePeygamberEfendimizi(sallallahualeyhivesellem)grr.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem)ona tebessm ederek Seni defalarca ardm halde neden gelmedin?diye sorar.TaftznSizinardnzbilmiyordum.Ayrcazeka seviyemindk,hafzamnktolduunusizbendendaha iyibilirsiniz.diyerekhemzrnhemdezdrabndilegetirir.PeygamberEfendimiz(sallallahualeyhivesellem) ona Azn a. der. Taftznnin azna tkrerek ona dua eder.Taftzndndndeilimvenurladolar.Ertesigndersegeldiindehocaselcninmakamnaoturur.Talebelerinaklermeyeceiderinmeselelerdenbahseder.Talebeleronuneskihalinigznndebulundurarakbuszlerebirmana veremezler.Durumhocaselcyebildirildiindehocas alar. Taftznye,dndenbugnedeitiinisyler.SonramakamndankalkarakyerineTaftznyioturtur.OgndensonraTaftznninitibarartmayabalar.1

Taftzn lgat, edebiyat, felsefe, kelam ve usul ilimlerinde temayzederekslamilimtarihindehaklbirhretkazanmtr.Henzhayattaykenkalemealdeserlerbykbir ilgiyleokunmu,kendisiAraptopraklarndalimark/Doununlimiolarakmehurolmutur.

Taftznerkenyata telifebalam,henzonaltyandayken erhutasrifizzencn isimli kitabn yazmtr. Hicr 748de Mutavveli, 756daMuhtasarulmeanyi, 758de Tavzih haiyesi Telvihi, 768de erhulakidi,770deHaiyetlAdudu,784deMeksdveerhini,789daKefhaiyesinitamamlamtr.

1bnlmdelHanbel,ezertzzeheb,c.8,s.548

Taftznnin Biyografisi 27

KaynaklardazikredilenlerdenbakaTaftznninbirokkitabbulunduu bildirilmektedir. Tercemei halin sonunda bu kitaplarn listesi toplucaverilecektir.

KaynaklardaTaftzn ilegenmuasrbyklimSeyyiderifCrcni(d.740v.816h.)arasndayaknbirmnasebetinbulunduunadairbilgilervardr.BubilgileregreTaftznSeyyiderifCrcniyiahcuddinMuzafferletantrpitibargrmesinesebepolmutur1.BununlabirlikteSeyyiderif Crcn Taftznnin eselerinden oka istifade etmi, onun kadrinitakdir etmitir. Baz kaynaklarda Taftzn ile Crcn arasnda cereyanedenmbhaselerin2 aralarna soukluk girmesine vesile olduu, bundansonraCrcnininTaftznyitenkitetmeyebaladbildirilmitir.3BunungibiTimurunikisiilimdeeitolsalarbileCrcnninnesepeerefivardrdiyerekCrcnyiTaftzndenstngrmesidearadakisoukluupekitirmiolabilir.

1TaftazanninCrcanyiahMuzafferletantrmashayli ilgintir.AnlatldnagreahMuzafferKasrzerdegeldiindeCrcnaskerelbisesigiyerekTaftznninyanna gelir.Ona, ben yabanc biriyim, atclk konusundapekmaharetliyim, diyerekahlatanmasnaaraclketmesini ister.TaftznahnhuzurunakacazamanCrcnyiyannaalr.ahaCrcnninmeziyetlerinianlatr.ahCrcnyihuzurunaartr vemeziyetlerini sergilemesini ister. Crcn, iindemusanniflere ynelttiieletirilerbulunanbirrisalesiniahatakdimeder.tebenimoklarmbunlardr,sanatmdabudurder.ahCrcnninilmikudretinigrnceonaihtiramederveonuirazagtrr.OradaCrcnyeDaruifamedresesininbamderrisliigreviniverir.Bkz.,elFevidlBehiyye,s.134.

2TaftznileCrcnarasndacereyanedenmubhaselermeyanndakaynaklardabazmnazaralarzikredilir.Bunlardanbalcas,Bakarasuresinin5.ayetindehemistiareitebeiyyehemdeistiareitemsliyyeninbulunduukonusuylaalakalmnazaraileintikamisteininmigazabasebepolduuyoksagazabnmintikamisteinesebepolduukonusundakimnazaralardr.Bkz.elFevidlBehiyye,s.128;elBedrutTli,c.2,s.166.stiarekonusundakimnazaralarndahakemlikyapanNumanddinelHarizm elMutezil mnazara sonunda Crcnyi hakl bulmutur. Bu durumCrcnye itibar kazandrrken Taftznye esef vermitir. Nitekim bundan sonraTaftznninuzunyaamadsylenir.Bkz.,elFevidlBehiyye,s.130.Nevarki,Crcnnin ikbaldnemiokuzun srmemi,hicr806ylndaCrcn ileMuhammed bin elCezer arasnda Timurun huzurunda gerekleen mnazarada bnlCezerCrcnyestngelmitir.BununzerineTimur bnlCezeryiCrcndenstn tutmayabalamveCrcneski itibarnkaybetmitir.Bkz.,enNibrs,s.3.Ayrcamuhakkikalimlerin oubu tartmadaTaftznyihaklbularakCrcnyecevapvermilerdir.Bkz.,esSeyyidMahmudells,RhulMen,c.1,s.127.

3elLeknev,elFevidlBehiyye,s.136.

erhu'l-Akid 28

Taftznarkvegarptahemenbtnlimlerinitibarnkazanmenderrastlananmuhakkik limlerdendir. bniHaldunMukaddime isimlimehureserininakl ilimlerehasrettiiblmnde, arkmemleketlerininakl ilimlerdeki stnln anlatrken, Msrda bulunduu srada SadddinTaftznninakl ilimleredaireserleriylekarlatnvebueserleritakdirettiinibelirtir.Szkonusueserlerin,kendisindenHorasanmemleketlerininbydiyeszettiiTaftznninbu ilimlerdekiderinliine iaretettiinisyleyen bniHaldun,Taftznyihikemveakl ilimlerdeokbaarlbulur.1bniHacerelAskalnde,Taftzndenbykallmediyeszeder.Onunarkvedierblgelerdeaklveedebilimlerdezirveolduunuvebualanlardaeininbulunmadnifadeeder.2

Taftzntahsil,tedris,mtalaa,mnazaraveteliflegeenyetmiyllkbir hayatn ardndan hicr 792 (bir rivayete gre 791) ylnnMuharremayndaSemerkanttavefatetmi,nburadanSerahsanakledilmitir.

Taftaznnin Kitaplar:3 1. Mutavvel,(Belaat,Telhserhi)

2. Muhtasar(Belaat,Telhiserhi)

3. erhulAkaidenNesefiye(Kelam,Elinizdekikitap)

4. erhuemsiye(Mantk)

1bniHaldn,Mukaddime,s.5332elAskaln,edDrerulKmine,c.4,s.214.3OsmanldanbugneTaftznninkitaplarmfredatlardaokitibarlbiryeresahiptir.Hemenbtn slam ilimlerdemfredattaTaftznyeaitbirerkitapbulmakmmkndr.BununsebebiolarakTaftznninkitaplarnnOsmanldayaygnolmasgrlebilir.BirtespitegreTaftazanininkitaplarnnbukadaryaygnolmasvebelkideOsmanldnemindemfredattabudenlimakbulolmasMollaFenarininabasylaalakalandrlyor.TespitegreOsmanlnnilkdnemlerindeTaftznninkitaplarnnnshalar fazlayaygnolmadndan talebelerbukitaplar tedarikedemiyorlarm.DolaysylatalebelerTaftznninkitaplarnancakkendileridefterlerineyazarakteminediyorlarm.FakathaftalktatillerolanCumaveSalgnleriyazmailemi iin kfi gelmediindenbu konuda ciddi sorunlar yaanyormu.BununzerineMollaFenariherhaldeKadlkudatikenhaftalktatilePazartesignndeekleyerektalebelerinbu kitaplardaha rahat yazabilmesini salam vebyleceTaftznninkitaplarnn hem muhafazasn hem de yaylmasn temin etmitir. Bkz., erhulMakasd,c.1,s.121(Mukaddime).

Taftznnin Biyografisi 29

5. erhuTasrfelzz(Sarf)

6. elrad(Nahiv,Hacibiyyeninmuhtasar)

7. Mekasd(Kelam)

8. erhulmekasd(Kelam)

9. etTelviherhuttavzh(Usulifkh)

10. HaiyeterhilmuhtasarlilAdud(Usulifkh)

11. HaiyetlKeaf(Tefsir)

12. erhulhadisilerban(Nevev)

13. Tehziblmantkvelkelam(MantkKelam)

14. elCezrulesammfierhimakasdittlibn(Akaid)

15. Defunnususvennuks

16. Risaletlikrah

17. FetvelHanefiyye

18. Kavnnssarf

19. erhumerhilervh(Sarf)

20. KefulEsrarveUddetlEbrarfiTefsirilKuran(Farsa)

21. Muhtasaruerhitelhslcami(Fkh)

22. Miftahulfkh

23. Mekasduttalibinfiusuliddin(Akid)

24. Niamssevabifierhinnevabi(ZemaheriLgat)

25. erhuferaizissiraciye

26. elsbahfierhidbacetilmisbhfinnahv

27. Terkiblcelil(Nahiv)

28. erhutelhsicamiilkebir(mamMuhammed)

29. erReddalzendekatibniArab

erhu'l-Akid 30

Taftznniniirlerinebirkarnek1:

* *

ZorbahislerdenbirincininpeindenZihnimtefekkrderyasnadaldndaYeryzmelikleriulatklardevletleriyleyanmdabirhikalr.Benhayallerimeordularladeilkitaplarlaularm

*

* GenlikelbisemiilimtahsiliurundaDrdm;CinnetinbinbireidivarNezamankiilimleritahsilettimAnladmkimeerilimbircinnetmi.

1bnlmdelHanbel,ezertzZeheb,c.8,s.548.

erhul-Akid Hakknda Birka Not

erhulAkid,nceliklekkaplbirakaid risalesinin erhiolmasbakmndanMellifTaftznninmetninsnrlarnkorumatitizliionunbtnkelamkonularnhaviolmamassonucunudourmutur.BununyanndaMellifTaftznninEarliigznndebulundurulduundametninMatrdmezhebininesaslarnagrekalemealnmolmaskitapiinhembiravantajhemdebir sknt sebebiolmaktadr.Bununbir avantajolmas ikimezheparasndamukayese frsateldeedilmiolmasndandr. Sknt sebebiolmasisebazenTaftznninmetnebalkalmakyadakitabnhacminigzetmeksebebiylekendigrntamolarakaklayamamas,metindegeengrgerei gibi ileyememesinden kaynaklanmaktadr. Bu bakmdan zaman zamankitaptabirkarklkvebazkonulardabirzmszlkolduugrlmektedir. Bu skntnn almas iin, ilgili konular,metnini de erhini de bizzatTaftznnin kaleme ald erhulMeksddanmtalaa edilmelidir. YoksabukonulardasadeceerhulAkidle iktifaetmekneTaftznningrnnedeendorugrtespitsadedindeshhatlibiryoldeildir.

Taftznmuhakkk kiiliinin gerei olarak bazenmetindemsellemkabuledilenbazgrleri irdelemekte,aksi ihtimalleriglendirecekbaznermelerortayaatmaktadr.Ortayaattbunermeler,bazenonunbenimsediifikriyanstrkenbazenbenimsemediihaldesadeceanlangrnistidlaltekniinisorgulamasndanibarettir.BunarnekolarakburhantemanuileCenabAllahnarazolmadhususununelealndmeselelerizikredebiliriz. Bu sonuncu meselede Taftzn bir labirentin iine saldtalebeyi aknve aresizbrakmaktadr.Bugibiyerlerde erhulAkidin,zelliklekelamayenibalayanlarkelamdelillerekarbirgvensizlieittiigzlemlenmektedir.HattabusebepleTrkiyeninGneydoublgesindekislam eitim kurumlarnda talebelerin itikadn tevhin ettii gerekesiyleerhulAkidinmfredattankaldrldnadairbilgilerdolamaktadr.

erhu'l-Akid 32

erhulAkidi mfredattan kaldrp yerine szgelimi Cevheretttevhidi koymak zm deildir. Aksine ilimde bir dtr. erhulAkiddekikelamdnmetekniininkarsndaCevhereninmeziyetlerininszbileedilmez.Belkiarehocannmeseleyedierkaynaklardanhazrlanpdersidahaetraflvezmleyicibiimdesunmasndadr.BununyanndaslamkelamndaerhulAkidkesinliklesonkitapolarakgrlmemeli,mutlakaondansonraMevakf,erhulMevkfveyabuayardakitaplardanbiritedris edilmelidir.Hatta bu kadaryla da iktifa edilmeyip son dnem fikirhareketlerinideelealan,slamkelamgeleneindentevarsedilenbirikimlebunlardeerlendiripkritizeedenbakaeserlerdendefaydalanmaldr.MaalesefbugibimodernfikirveteorilerimezkurbirikimdenyoksunMslmanmtefekkirlerin ele almas ilk bakta sorunun zld izlenimini versede,anlanmtefekkirlerinmtalaalarbirsresonrasahihslamtelakkisiylertmeyen fikirlere yol amakla Mslmanlar arasnda ciddi skntlarasebebiyetvermektedir.

erhulAkidin takdir edilecek bir yn Mellif Taftznnin, EhliSnnetmezhepleriarasndakibaz ihtilaflar,yapt izahlarla lafz ihtilaflardzeyine indirerek tevfik yolunu benimsemesidir. Buna rnek olarakEarlerleMatrdlerarasndaihtilafkonusuolanimandaistisnavesaadetveekvetkonularnagetirdiizmlemelergsterilebilir.Yinekitabnbuynne bir misal olarak Taftznnin mtekaddimn kelamna ynelttiieletirilerededeinmekgerekir.Taftznnin,genellikle istidlal tekniiylealakalolarak Meyhdiye ifadeettiimtekaddimn kelamclarna ynelttii tenkitlerkelam istidlallerindahaglve tutarlbiryapyakavumasna vesile olmas bakmndan bu ilmin geliimine nemli lde katksalamtr.BukonudaakbirmisalolarakTaftznnin,CenabAllahnarazolmamasmeselesiylealakalmulhazalarnabaklabilir.

erhulAkidin takdire ayan ynlerinin yannda sonra gelen birokmuhakkk kelamcnn tenkitlerinemaruz kalan baz eksiklikleri de vardr.limdeinsafnamnabunlaradabirkacmleyletemasetmeliyiz.Bunlardanbiri TaftznninKuranKerimdeCenabAllahnbirliini ispatedenbirayet vesilesiyle zikredilen burhan temanu konusuyla alakal grdr.Taftznnin bu gr kendisinden sonraki kelamclar tarafndan okatartlmhattabukonudaaryagidenbirikendisini tekfireyeltenmitir.Kitapta konusugelecei iinbumeselenindetaylarnagirmiyoruz.BuradaTaftznninsonrakikelamclartarafndantenkitedilmesibiryanaaslanlatmak istediimiz ey, onun, kitabn ilerleyen blmlerinde burhantemanukonusundasyledikleriyleelikiyedmesidir.

erhul-Akid Hakknda Birka Not 33

ylekiTaftznburhantemanukonusundavaridolanayetinadetembteni/pratikbirhkmhaviolduunuilerisrerekburhanolamayacanancak ikna bir delil olabileceini savunmutur. Ancak Taftzn buradakiszlerinin aksine, peygamberlerin gnderiliinde hikmetin bulunduunuizahsadedindemucizeninadeten/pratiktebirpeygamberinsznndoruluunadelaletettiinivebunundakatolduunu savunmaktadr.stelikbunuteyidiin,burhantemanukonusundakifikirlerindendolaykendisinitenkitedenKemaleddinbniHmamntenkidgerekesinioluturandanaltn olamayacamisalini getirmektedir ki bununla bniHmamn elinenemlibirkozvermiolmaktadr.

erhulAkiddetenkitedilenbirbakanoktaMellifTaftznninbazgrlerindebilmedenhadisleremuhalifbirtutumsergileyebilmesidir.BunabirrnekolarakHz. sannMehdninnne geipbummete imamolacanadairgrdr.Ayrntlar ilgilikonudaverileceizereTaftznbugrnakldelillerle teyidetmekte isedekonuhakkndavaridolanhadislerden habersiz grnmektedir. Zira hadislerde aka Mehdninimamlndanszedilmektedir.MuhtemelenTaftzn,hadisilimlerinedairbirikimiazolduundangayri ihtiyaribylehatalaradebilmektedir.Nitekim ayn sebeple Taftzn bazen kitabnda asl olmayan baz hadislere/rivayetlere yer verebilmektedir. Kurannmahluk olmadyla ilgilimerfuolaraknaklettiirivayetbukabildir.Sehavbuyndenemerfunedemevkufherhangibirrivayetinbulunmadnifadeederkibizkonusugeldiindebuhususadeineceiz.BunungibipeygamberlerinbirrivayetteikiyzyirmidrtbinolduunadairszlerideMuharricSuyuttarafndantenkitedilmi,kaynaklardabylebirrivayetinbulunmadbelirtilmitir.

Prof.Dr.SleymanUludanerhulAkidTercmesizerine1

UludanbundanoknceerhulAkidzerinebirtercemealmasyapt bilinmektedir. erhulAkidi terceme eden biri olarak onun almas hakknda deerlendirme niteliinde birka hususa iaret etmemizin,zeldeerhulAkaid,geneldeTrkiyedekelamalanndayaplanalmalarakatksalayacakanaatindeyiz.Buniyetleemanetiilmiyeningerektirdii llerde Uludan hem kitabnn giri ksmnda ortaya koyduu bazmlahazalarhemdetercemedenekadarbaarlolduukonusunuburadaelealmaydnyoruz.

Uludanbumlahazalaryla ilgili lkolarakonunmerNesefninkelamckiiliihakkndakitespitinedeinmeliyiz.

UludaeldekiNesefAkidindenhareketleNesefninkelamilminedairihataskonusundabirfikirsahibiolunamayacanbelirtmekte;szkonusumetninbasitvesradanlnaiaretleadetamerNesefninkelamilmindekimevkiinitahfifimasndabulunmaktadr2.

SadeceNesefAkidindenhareketleNesefninkelamdakimevkiihakknda fikir yrtlemeyecei konusunda Uludaa katlmakla beraber biryanlanlamannnnegemekadnaunuhatrlatmakisteriz.Birkimseninherhangibir ilimde ihtisas sahibiolduunu tespitetmek iin, o kimseninzorunluolarak ilgili ilimdebireserininbulunmasgerekmez.Binaenaleyhokimseninilmkiiliinitespitiinillaeseriniinceleyerekilgiliilimdekimevkiini takdir etmek durumunda olmadmz batan belirtelim. Bir kimseninilmkiiliinitespitsadedindetakipedilecekbundanbakayollardabulunmaktadr.Buyollardanbiridemuasrlarnnokimsehakkndakikanaatleridir.BukanaatleredeTabakatveTercimkitaplarndanulaabiliriz.Bu tr

1BublmOrhanEnakarveAbdulkadirYlmaztarafndanhazrlanmtr.2Uluda,KelamlmiveslamAkaidierhulAkid,s.60.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine 35

kitaplarda bir kimse hakknda falan kimse filan ilimde ihtisas sahibidireklindebirbilgininbulunmasdaonunbu ilimde ihtisas sahibiolduunupeklgsterir.Ziranicelimlervarki ihtisasbulunduu ilimlerhakkndaesertelifetmemilerdir.Esertelifetmekayrbirmeziyettir.Veyaesertelifettiihaldekaynaklaragememiyadakaynaklarageipdebizeulamamolabilir.Eerokimsehakkndamuasrlarherhangibir ilimde ihtisassahibiolduunu sylyorsa bunu dikkate almak zorundayz. Bunun gibi bir alimbelki zamannn zel artlarn gzeterekmeselambtediler iin basit birkitaptelifetmideolabilir.htisasolduuhaldeonunbundanbakabirtelifalmasbulunmayabilir.Bu,telifettiimuhtasareserinokiininilgiliilimdekimevkiinigsterenbirdelilolarakgrlmesinidoruklmaz.MuhtemelenmerNesefAkididebylebirkitaptr.Nitekimodnemlerdemuhtasarkitaplargeneldembtedilerintemelbilgileriezberlemesiiinhazrlananbasit ders kitaplardr. Bu bakmdan mer Nesefnin kelamc kiiliininNesefAkidinden tespitedilemeyeceinermesidoruolmaklaberaber,onunkelam ilmindeki ihatasnbakayollardanaratrmadankelam ilmindeki mevkiini itham edecek imalarda bulunmak yanltr. Szgelimi birteracim kitab olarak elFevidlbehiyyede mer Nesef iin mellifLeknevmtekellimnvannkullanmaktadr.1Odnemlerdebirkimseninmtekellim nvanyla anlmas herhalde onun kelam ilmiyle sradan biralakaiindeolmadngsterir.

UludanNesefAkdihakkndakiyarglarndaburayatamalyz.Busadeddeounlarsylyor:MetnlAkid,aslndakkvebasitbirilmihalkitabolmanntesindehibirfikrve ilmyenilikvedeiiklikgetirmemitir.Muhtevasntekiledenkonulardanhibiriyeniveorijinaldeildir2Uludanbuyarglarnda,modernbatuygarlnngdmnde ekillenenModernistslamDncesininnedenlitesirliolduuaktr.Nitekimyenilik ve deiim gibi kavramlarnbudncenin takntl sylemlerindekimerkezikonumumeseleyeainalolanherkesbilir.AmaUludaa,zerindekonutuumetninbirAkidmetniolduunuveAllahtarafndantamamlanm bir dinin inan esaslarnmuhtevi bulunduunu hatrlatmak durumundayz.Akidkitabnnmuhtevasndabiryenilikyadadeiiklikyapmannneanlamageldiini,seklerlemeizleindeProtestanlaarakikincitahrifiniyaayanHristiyanlk tecrbesindenpeklbildiimizi ifadeetmeliyiz.unuda ifadeedelim,Akid ilmindemuhtevaolarakbiryenilikyadadeiiklikyapmayakalkmakbirebirslamtahrifetmekanlamnagelir.

1elLeknev,elFevidlBehiyye,s.150.2Uluda,KelamlmiveslamakaidierhulAkid,s.60.

erhu'l-Akid 36

Zira slamn inan esaslarnn ekserisi bizzat naslarla belirlenmitir.Naslarlabelirlenenlerindndakilerindeouicmailebelirlenmitir.Usulifkhbilgisinesahipolanlaricmailesabitdinhkmlerinnedemekolduunu bilir ve bunun arkasnda mctehidleri ittifaka sevk eden birden oknassndelaletininbulunduunuhaklolarak takdireder. Szgelimi kabacaCenabAllahnsfatlaryadaKurannmahlkolmadvb.konulardaEhliSnnetlimleriseleftenhalefe ittifakhalindedir.Birbirleriylehibir irtibatolmadhalde ilkdnemEar imamlarlaMtrd imamlarbukonulardatemeldeayninancpaylamlardr.Bugsteriyorki,farklblgevekltrlerdenslamlimleriniayninantabirletirenortakbilgikaynabulunmaktadr.Bubilgikaynanaslarndelaletidir.BubakmdanbugnbirEhliSnnetakidkitabndadeiiklikteebbsndebulunmakbukaynaktanuzaklamak,modernbidatvehurafelerekaplpslamnmeruiyetalannndnakmakanlamnagelir.

Uludantenkitleribununlakalmyor,Aslnda,okadarokhayranlkvehrmetduyulmuolmasnaramenTaftznileCrcndebileyeniveileridnceleryoktur.diyerekbudefaithamlarntarihintakdirleyadettiiikibykkelamcyayneltiyor.stelikbunu,aydnlanmacbatdncesindenkotarmailericiliksylemizerindenkurgulamaklaeletirizihniyetininarkaplanndeifreettiinin farkndadadeildir.Uludabu ikimuhakkklimitenkitederkenmuasrlarolanbniHaldunurnekgstererekyukardakitespitineunudaeklemektedir:alacakeydirki,slamfikirleminevemedresezihniyetinebirinciderecedeTaftzn, ikinciderecedeCrcnhakimolduklarhalde,onlarlaadaolan bnHaldunbusahadahitesirliolamad.HalbukibnHaldunundnceleriTaftznileCrcnnindncelerindenhemdahayenihemdeokdahaileriidi.Medrese,TaftznileCrcnyegsterdiiball bnHaldunagstermiolsayd,bugn slamdncesivemedeniyetiokdahabakatrlolabilirdi.Yazkki,zamannnstndeveannok ilerisindeyaamolan bnHaldununutulupgiderkenmukallidhocalaraolanrabetgiderekartt.1

BuradaneTaftznileCrcnninilmikymetiniispatlamayanedebuikialimlebnHaldunarasndabirmukayesedebulunmayaalacakdeiliz.Tarihinevekltrne insaflabakankomplekssizaratrmaclarnbu ahsiyetler hakkndaki sitayikar ifadeleri, Uludan yaptnn basiretsizce birkaralamaolduunuzatengstermektedir.Bubakmdananlanahsiyetlerinilmiderinliihibirmdafaayagerekkalmayacakkadarakvetartmasz1Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.63.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine 37

dr.Amasadeceokuyucununmeraknizaleiinukadarnifadeedelimki,Taftznnin sadece elimizdeki erhulAkid almas bile, mtekaddimininistidlalyntemineyapttenkitlerleonunkelamilminesaladkatknnadiltanolarakUludahakszkarmayakafidir.

BukonudaUluda,Taftznnin,meselaburhantemanukonusuyadaCenabAllahn araz olmad konusuyla ilgili tespit ve tahkiklerini tekrarmtalaaedersekendisidepeinhkmllnnfarknavaracaktr.AmaohalatatminsizbiraraylabuilminmuhtevasndayenilikvedeiiklikgrmehevesindeysebilmelikibunuidealletirdiibnHaldundadabulamayacaktr.bnHaldununLbablMuhassalfusliddnisimliakaidkitabelimizdedir1.EserincelenirseonundaTaftzngibiAkaidilminemuhtevaolarakbiryenilikyadadeiiklikgetirmediikolaylklagrlecektir.2ZatenhangialandakonutuklarnnpeklfarkndakimselerolduklariinneTaftznninnedebnHaldununyenilikyadadeiiklikgibibirderdiolmadifadevesluplarndanakagzlenebilmektedir.

Sz bnHaldunagelmikenUludanaslnda bnHaldunculukyaparkenbnHaldunubilegeridebraktnnresmiolarakonunTaftznhakkndakikanaatiniburadatekrarhatrlayalm.

bniHaldunMukaddimeisimlimehureserininaklilimlerehasrettiiblmnde, arkmemleketlerininakl ilimlerdekistnln anlatrken,Msrdabulunduu sradaSadddinTaftznninakl ilimleredaireserleriylekarlatnvebueserleritakdirettiinibelirtir.Szkonusueserlerin,kendisindenHorasanmemleketlerininbydiyeszettiiTaftznninbuilimlerdekiderinliineiaretettiinisyleyenbniHaldun,Taftznyihikemveaklilimlerdeokbaarlbulur.3

Uludanbirakaidmetnindeyenilikvedeiiklikarayylakendisinina1BukitaphernekadarFahrurRzninMuhassalzerinebirihtisarvetezhipalmasisede,mukaddimesindekiifadeleregrebnHaldunkitabakendisindenbireylerde katmtr. Bu bakmdan kitap, kelamda yenilik ve deiim asndan bn Haldununundurumuhakkndabirnebzefikirverebilir.

2 bnHaldununkelamckiiliihakkndakimtalaalarhavibirmakaleolarakbkz,MuhammedZahidGl,lmlKelamelHaldn,Mecelletslmiyyetilmarife,say,51.

3 bniHaldn,Mukaddime,s.533AslndaUludabnHaldununTaftznhakkndakibutakdirkarifadelerininfarkndadrvekendisidebirvesileylebunudilegetirir.Bkz.,Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.72.AmabunaramenUludanbnHaldunculukyaparakTaftznninilmkiiliihakkndaarithamlardabulunmasanlalacakgibideildir.

erhu'l-Akid 38

filebirabayakaptrdndaifadeetmekisteriz.Ona,aslyenilikvedeiiklikaraynakaidalanndadeildemeselafelsefealanndagerekletirmesini; yenilik ve deiiklik sylemlerini bir kriter olarak akaid alimi olanTaftznnin deil de, szgelimi bir filozof olarak Farabnin eserlerindekullanmasgerektiinihatrlatrz.BirinsanolarakAristonunortayakoyduufelsefdnceyikendisindenyaklakonyzylsonragelenFarabnekadardeitirmi,onanekadaryenilikkazandrmsorusunacevaparasaydUluda takdirlekarlardk.Buradabirgereinaltnizelim.FarabAristonun iyi bir amlaycsdr, nn, Aristonun felsef dncesini slamlemineerhetmeyeborludurvemuallimnvandakendisinebusayedeverilmitir.FarabtambirbeerrnolanAristofelsefesinineyenileminededeitirmitir.Hazindirkiobunaramenyeregesdrlamazken,vahiymerkezlidin ilimlerindebirliminamlayclyadrganmakta,yenilikgetirmediiiinilmkiiliiftursuzcasorgulanmaktadr!

Yukardakilere ilaveten, slamaveMslmanlara ideolojikbirgzlevehusumet esasndan yaklaan seklerist bilim evrelerinin islam kltrelmiras karalama kampanyalarnda ska kullandklar mukallid hocalarsylemininbir ilahiyatakademisyenindilinehiyakmadnburada teessflebelirtmiolalm.

UludanmlahazalarsadeceNesefAkidiyadaTaftznninilmikiiliiyle snrldeildir.Bunlarn yanndaTaftznye, erhulAkidde yeralanbazszvetespitlerindendolaydaareletirileribulunmaktadr.Aada bu eletirileri bizzat kendi dilinden naklettikten sonra her birini ksaksacevaplamayaalacaz.

Uludan,Taftznnin,Snnolmayanslammezheplerinekaraldtavr bal altnda Taftznye ynelttii eletiriler dikkat ekmektedir.Bueletirilerebirrnekolarakonunucmlelerinibirlikteokuyalm:Mestzeremesh,nebzinharamaolmamas,konularn ilerken, slambirliitaraftarsamimibirMslmaniindenyaralayanveherhangibirinsannbileiini buruk hale getiren szler sylemekten ekinmez.Mesela Caferlercekabul edilen, fakat hakl olarak Snnlerce kabul edilmeyenmest zerinemesh yapmann cevaz konusunu anlatrken1, Kerhnin u szn tenkitetmedenvehattatasvibedereknakleder:Mestzerinemeshincevazgrndeolmayanlarnkfrndenkorkarm.2

1Buradabir srmeolsagerektir.Ziramestlerzerinemeshin cevazEhliSnnetingrdr.

2Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.75.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine 39

Burada Uluda Taftznye aka hakszlk yapmaktadr. Bir defaTaftznnemestlerzerinemeshinmeruiyetinikabuletmeyenlerinedenebzinharamolmamasgrnekarkanlartekfiretmektedir.Evet,bukonudaEbulHasanelKerhgibihassasdavrananlimlerinvarlna iaretetmektedir.Bu,konuhakkndahertrlfikriortayakoymagayretiylemeseleyietraflbiimdeele almasndan ileri gelir veelKerhnin grnbenimsediini gstermez. nk Taftzn elKerhnin grn nakledipsusmudeildir.AksineelKerhningrleriyleuyumamaklabirliktekendigrndeifadeetmitir.NitekimtercemededegrleceizereelKerhbu konudakihadislerimtevatir grrkenTaftznbunlarmehur kabuleder.YineelKerh,ilgilikimselerinkfrndenkorkmasnaramenTaftznonlarn sadece bidat ehli olduunu syler.1 imdi slamda birlik taraftarsamimiMslmanlarn iini yaralayan ey, Taftznnin seleften bugnebtnsnnalimlerinyaptgibiaybidatehligrmesimidir?

UludanTaftznyimezheptaassubuyla ithamettiikonulardanbiridenebzinharamolmadkonusudur.ObuhusustaTaftznyeuithamdabulunur:Taftzn,nebizeharamdr,dememekvebukonudaRafizleremuhalefetetmekSnnilikteprensiptir,derkendeaynhatayadmektedir.Zira, fkhkitaplarnn,Kitableribebahsiniokuyanlar,pekokSnnninnebzin iilmesiniharamsaydklarngreceklerdir.Nebzharamdr,sznbirafiivehanbelsylediizaman,Snnliinharicinekmolmuyorda,ayn eyi bir Cafer syledii zaman neden Rafiz olmakla damgalanyor?Bununsebebinianlamakoldukazordur.2

UludanburadakieletirisibykArap airiMtenebbnin ubeytinihatrlatyor:

NicedoruszayplayanlarvardrkiTekkusurukendiktanlaydr

Evet,ununaltnakyreklilikleizebiliriz:UludaTaftznninnedediinitamanlamadanonutenkitetmeyekalkmaklaburayakadarkitenkitlerinin gvenirliine de glge drmtr.nce Taftznnin Ehli Snnetinprensiplerindenolduunubelirttiihkm keskinlememi ve ousarhoedecek kvamagelmeminebzle ilgiliolup kendisidebunuaka1 Konu elKerh ile Taftznnin grlerinin deerlendirmesiyle ilgili olmadndanmeselenindetaylarna inmiyoruz.Burada sadece Taftznye yaplanhakszbir ithamortayakarmayaalyoruz.

2Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.75.

erhu'l-Akid 40

belirtmitir.TaftznninnaklettiinegreRfizleringrkeskinlesinyadakeskinlemesin,ousarhoedecekkvamagelsinyadagelmesinhertrl nebzin haram olduudur. Yoksa ne afiler ne deHanbeller, Rafizlerlearamzda ihtilafkonusuolankeskinlememinebzinharamolduunusylemiyor.Uludan tavsiyesiyle fkhkitaplarnnKitableribebahsiniokuyanbiri,oradasadecekeskinleenveousarhoedennebziniilmesininmamEbuHanifevemamEbuYusufhariSnnmezheplerceharamkabuledildiinigrecektir.1Oysa ilgilibahistehenzkeskinlememinebzinharamolduunadairhibirSnnmezhebeaithkmbulunmamaktadr.uhaldeEhliSnnetleRfizlerarasndakiihtilafkeskinleminebzlealakaldeil,keskinlememinebzlealakaldr.Uluda,Taftznninakifadelerineramenbuikisinibirbirinekartrarakonuhakszyereithametmitir.

UludanTaftznzelindeEhliSnnetkelamclaraynelttiiutenkididebirlikteokuyalm:kelamclarhdhadisleriveonlarlasabitolandinhkmlerikabuletmemeninkfrgerektirmeyeceini,zirabugibihaberlerin sadece zan ifadeettiklerini, zannadayanarakbirmslmana kafirdemeninmmkn olmadn ok hakl olarak ifade ederler. Ama yazdklareserlerde,her eydenevvelkendileribukaideye riayetetmezler, fiiliyattabuesastatbiketmezler.Mesela: mamlarKureytenolur,hadisisahiholmadhalde, srfaksi kanaatteolanHaricleri red iinbu szeserlerinealrlar. () Ksaca kelamclar, kendi prensiplerine ve zihniyet biimlerineuygunolanbirhadisizayfdaolsa,hattamevzudahiolsaalrlar.Diertaraftan,esaslarnauymayanhadisleri,bunlarhddr,diyerekzerindedurmayabiledeerbulmazlar.2

BuradaUludangenellemecive ithamkarslubunubir tarafabrakpsadece ok ak iki hatasna iaret edeceiz.Bunlardanbirincisi mamlarKureytendirhadisiyle ilgili tespitidir.BuhadisUludan iddiaettiigibizayfbirhadisdeildir.AksinebykmuhaddisbnHacerinbelirttiizerebu hadis yukardaki lafz ve benzerleriyle krk sahab tarafndan rivayetedilmitir.BuitibarlabnHaceronunmtevatirolduunubelirtirvebuhusustaSehvdekendisinekatlr.3Dolaysylaszkonusuhadisinsahihbiroksenediolmasnaramenburadaonlarvezikredildiikaynaklarbelirtmegereiduymuyoruz.

1Birrnekolarakbkz.,elcezer,elfkhualelmezhibilerbaa,c.2s.2Uluda,KelamilmiveslamakaidierhulAkid,s.76.3elKettn,Nazmlmtensirfilhadisilmtevtir,s.170.

Prof. Dr. Sleyman Uludan Tercmesi zerine 41

Uludanikincihatas,Taftznyihaberivahidleistidlaletmekle,hattasznngeliinebaklrsabundanda ileriyegiderekonuhaberivahidedayanarakmuhaliffrkalartekfiretmekleithametmesidir.

BuradadayineUludanbireksikanlamasylakarkaryayz.BirdefaneTaftznnedebirbakakelamcbirhaberivahidedayanarakherhangibir frkay tekfir etmi deildir. erhulAkidi ve dier kelam kitaplarninsaflaokuyanlarbylebirrneeaslarastlayamazlar.Hattatekfirbiryana,kelamclarfrkalararasihtilafakonuolmukelammeselelerdesrfhaberivahididelilolarakkullanmamayadazengsterirler.BuhassasiyetierhulAkidde aka grmekteyiz. Nitekim Uludan tenkit ettii konudaTaftznnin u szleri bunun ak delilidir: Halifenin Kureyten olmasgerektii hususunda mamlar Kureytendir mealinde bir hadisi erifbulunmaktadr1.BuhadishernekadarhaberivahidolsadaHz.EbubekironuEnsara kardelilolarak rivayetettiinde sahabeden kimse itirazetmediinden bu husus icma ile sabit olmutur. Grld gibi Taftznburadahaberivahididelilolarakkullanmdeildir.Kendiifadeleridegsteriyorkionunbukonudaasldelilkabulettiiey icmadr.Eernyarg