Şevket pamuk - osmanlı İmparatorluğunda paranın tarihi(cs)

7/17/2019 Şevket Pamuk - Osmanlı İmparatorluğunda Paranın Tarihi(Cs)

http://slidepdf.com/reader/full/sevket-pamuk-osmanli-imparatorlugunda-paranin-tarihics 1/303



L

·E

�

:

_ �:, :

.

Jt> !

I; / \ıA= ,

"

"

o

l!

ı

WG _

; "'

;

ı M RiB•9' :�

L!



Pro Dr. Şevket Pamuk Boğazii Üniversitesi Atatürk Enstitüsü ve

Ekonomi Bölümü retim üesiir. Ankara Orta Doğu TeknikPennlvania Vilanova Princeton ve Michan üniversitelerine eöğretim üeli apmıır. Osman Ekonomisde Bağmll ve BüümeTarih Va Yurt Yaınları İstanbul Baskı OsmanlTürkiyeİktisadi Tarihi, 15 1914 Baskı ve History of the MideEast onomies in the Twentieth Cntu Roger en ile birlikte

8 baJlıklı kitapları varır. Osmanlı İmparatorluğu'na atlarücretler ve servetler konusuna araırma/arını sürürmekteir. Bu kitapCambrige Üniversitesi Yaınları arasına a aım/anıor

ee



ÖNSÖZ

B u kp kpzmn dny öçeğnde ysemeye bşdğ yzy-rd pr, mproruk ve bunrn dny ekonomsndek yer ee n-

yor. Bu konuyu ns şeyeceğm kurgurken, son e yd ypk ç-şmard pr rhnn genş öçek br uv! zernde çşms gerek-ğn srr svn Fernnd Brude, Cro Cpo, V. Mghes Godnho, Peer Spuord ve Perre Vr gb değer rhçern ykşm-rndn esnendm. Gerçeken de, uzun mesfe care ve değer mdenkşr e pr sndak gç ve k yön ekeşm, krese br bş-çsn zorunu yor rrs cren vşak noksnd yer vecre e ödeme ve pr kşnn dgnmn her zmn ç onbr byük mproruğun pr r çn, böye br bkşçs özeegere ouyor. ny öçeğnde br bşçs, yn zmnd, pek ço rhçnn dr ve prçnmş uzmn uurn şrk oğu kdenzböges e vrup ve Gney sy rher rsndk bğnr gözönne serek rsn d sunuyor.

rhçğnde ço şn br konu, ensyon ve kpzmnyükseşye g. Bundn yemş y dar önce Er J mon, İspnyoarşvernde deredğ verer kunr, 16 ve 17 yüzyrd mer-ka'dan geen büyk mkrd n ve gümş e Esk ny'd ynseş y d Fy evrm rsnd nedense ş urmuşu. m-o dh sonr d bu ensyoun ccr snycern şne yrdğn,

öyece kzmn yüseşne öny oduğunu dd eş. Son eyd bu ez en güç bçmde savunnr rsnd, prnn r urm-a nnn ks arhçer e Frns'd geşen Ae ouun bğ -rhçer en önde yer dr. Ömer L Brkn d, bundn ouz y önce,6. yzy Osmn y rşrn, Ae okuunun undğn çonzeyen br urms çerçevede, cre ve vrupa'dn geen değer ma-

k d O ö ğ b k



eden ensyonun Osmn ekonomsnn gereme srecn bşttğn er srmşt nc, son yrd Mce Morneu trnd vrupnnçeş rşvernden derenen yen verer, atonun dernn eksk oduğunu, vrupy uşn değer mdn mktn 17 yd yrnşe geçtkten sonr be rty dev etğn oy koydu Bu bugr, değer mden aş e ensyon snd kuruan bst nedense ş hkknd cdd şpheer yartt Şmd, son ştmn şğn estrşmr ger dönerek kptmn dğmy bşdğ çğrd kde'n b ve doğu uç sndk bğnt br ke d göden geçr-mek, be yen puç, yen çmr sğycak

Genş öçek br tuv ernde çşğ söyeken Osmn pr d-enne de mprtork öçeğnde br bşçsy yşğn n çmek stem Bu ktbn Osmn pr trh erne d önce ypmş syd çşmdn önem br r, Osmn pr dennn prçkdr, denn t ernde durmsr Br bşk deyşe, Osmn p-r tr deynce, Bknr ve ndou snr kmycğ Edek

kynn onak sğdğ öçde, Bknr ve rmdn Surye, Bsröre, Msr ve ueybt rky kdr mprtoruğun tm bögee-rn yn bn çnd ee cğ Osmn devetnn merkeye çevresrsndk sys, dar ve ktsd bğr hç şpes sö konusu yyk srede byk çeşt göstermşr yrc, bu bögrn Bvpdn nt Okynusun kdr unn çok genş br coğr e

brbrnden çok rk tcr şker ve ödem ş vrd tpt mprtoruk çndek prs deneern krmşkğn, çeşğn vebunn hem yre geşmee e de krese gçere bğ or evr-mn ynstmy çaşcğ mprtork öçeğndek bkşçsnn dğerönem konurd, öeke de Osm kumnn tr ve evrm, m-prtoruğn değşen yps ve nyt Osmnn kend devetern yd mprtorukn ns gdka kknd d be önem puçsğycğn umuyorum

Pr trernn d y nşms, bu bögeern ksd ve topums trher hnd d önem çmr sğyck Örneğn bugn pekço thç , öe ke B trç, Osmn pysnd pr ve kred ş-kernn son derece snr kdğn, pysard srek dğer mden veskke drğ çekdiğne nnyor Osman ekonoms erndk göem

d ğ F d B d k t k



pa bi bölmü slt çeeler her ma aç ola haese tmekte b bölümü e üst düeydeki care tekerlekerii yağlamata kullalmata ger kala bük miktrlr se t kys'a doğr yolua evameekteydi B edele de Levat pyasalada Ba paasal stüğüü d

leğ gb klaabmekteydiOsanlı piyasalanda zaman zaman değerli aden sıkınısı çekldği

ne şüpe oktur Arıa, 17 zylın ni yasında olduğu gii, u daan uzun döneli bir nitelik kazanda da bilnmektedr. Zaten yukdai aıntıda Braudel, zaman vereden, 17 yüzyıldaki koşulla beimlenektedir. Anak, pra darlıklanı, 1 yüzyıldan 1 8 yüzyıla kadar

Osanlı iksad yaşaının ç değişeyen ir özelliği olarak yansıtakdoğ olaz. Nitek, bun elze oldukça geniş ir elpazeden ula-ş arşiv beleleri ve dğer kaynaardan sağlanan veriler, Osanlı ekonosinde para kuanıının zan ve ekn içinde önemli farılıklar gös-tereke irlikte, kentli nüsla sınırlı kaladığını österiyor. Özellikle1 yüzyılda, değerli adenein bollaşası ve kentlerle kırsal alanlar ara-

sındak iktsadi baan çlenesiyle, kırsal nüsun öneli bir bölüüsikke kullanaya başlaışı. Ksaba ve kentlerin içinde ve çevrelerindeküçük ölçekli anak yoğun redi aları ilişkleri gelişiyordu. Zaakların, üarlaı yaısıra köylüler ve göçerler de aa klanıyorlardı. 1 8 yüzyılda ise bir yandan Osanlı devlet yeni bir paa biriini yerleşreye çalışırken öte yanda da kredi ilişkile ve ara kullanıı gelişmiş, s

tabul e ipaorluğun değişik böleleri arasında parasal bağlar gde-rek güçlenşr.Para tarihi, devletin iktisadi polikala akkında öneli soruları da

gündee eiriyor. Günüüzün Osmanlı tarihçiliği, devletin kentlerin,ordunun ve sarayın iaşesini sağlaak ve tarısal üreticilerle lonalar vekenli tüketiiler aasındak geleneksel dengeler kou amacıyla, ekonomiye geniş kapsamlı ve düzenli olarak üdaale ettiğini vurguluyor.Bu kavrasal çerçeve içinde de sürekli ve eniş kapsamlı ir narh (yattavanı) uyulaası, geleneksel düzeni koruaya çalışan Osanlı üdahaleiliğinin tpik örneği olarak sunuluyor.

Ben u enel yaklaşıın r hayli sorunlu olduğunu düşünüyoru.Birini olarak Osanı yönetilernin 1 zıldan sonra iksadi konu-larda üdahaleiğn sınırlarını giderek daha iyi öğreneye başladıklarını

d t l k ki Ö ği O l ö i il ikt di kl



cağını gördüer Bu nedene, deve müdahaecğ zaman çnde daha se-çc br nek d, esas oara başkenn ve ordunun aşesnde ve sınırısayıda ma çn uyguanmaya başad Be daha da önem oarak, narhsürek uyguanan br poka aracı omakan çıkı, savaş, aşe darıkarı veparasa bunaım gb oağanüsü dönemerde başvuuan br araç durumu-na ged

Parasa konuara g men sayısınn az oması nedenye, Osmana-n düşünceer hında bgermz sınırıdır Yne de, deven parakonusundak uyguamaana bakara br hay mesafe amak mümkündürBu uyguamaar, Osmanı bürokraarının para konuarına müdahaenn

care ve ken ekonosne müdahaeden çok daha gç oduğunu, daönce bmeseer be br süre sonra öğrendkerne şare edyor Gerçek-en de üccar ve sarraarın değer madener, skke ve ödeme akışındafaayeern deneeyebmek, care ve ma aışını deneeeken çokdaha zordu Bu nedene, Osmanıar para konuarında daha esnek vepragmak davranmaya başadıar Osmanıarın parasa uyguamaarının

yenden değerendrmes, Osman ksad zhnyene şkn varsayıma-mızı da gözden geçrmemz sağayacakrPara arhnn bze yen açıımar sağadığı br dğer önem konu da,

viii Osmanı arhnd zun dönm ksad dagaamaar veya kononürerdr aas ve ksad koşuar arasında k yöü br eeşm vardırşkn br yönüde, parasa skrarın, care ve üremn geşmesne

oanak sağadığını, buna karşıık, parasa sarsızıkarın veya değer maden darıarının red, ürem ve care üzernde oumsz eer yarağını byorz şnn dğer yönünde se, ksad genşeme veya refahdönemernde, deven daha faza verg ger opayarak arasa skarakakıda buunduğunu, una karşıık, ksad durgunuk veya darama dö-nemernde, bozuan ma koşuarn parasa skrarı da oumsuz eked-ğn görüyoz Bu karşııı ekeşm nedenye, uzun dönemde arasave ksad koşuar arasında önem koşuuar ekenmedr Öyeyse,Osmanı arhndek uzn vade parasa koşuarın ya da kononküreroraya çıkarıması, bze ksad dagaanmaar ve konjonkürer hakkındada çok değer yen bger sağayacaır

Örneğn, bgün ksa arhçernn çoğunuğ, 16 yüzyıın, 150'e-re kadar, en azından Bakanar ve adou'da br demograk ve ksad

dö d ğ dü ü ü P h b ğ d ğ



değşen koşuara um sağayabme yeeneğn vurguayan daha farkı brçerçeveye erk emekedr Bu esnekk, mparaoruğun varığını yüzyıarboyunca sürdürebmesn açıkamaya da yardmcı omaadır

Bu paradgma değşkğnn br uzansı oarak, ksa arhçer de1 7 ve 1 8 yüzyıarın kesnsz br bunaım ve durgunuk dönem oduğuezn sorguamaya başadıar 18 yüzyıda caren canlandığına, üre-mn arığına km ksa arhçer zaen yıar önce şare emşerd Yne de para arhnn bu arışmaara yapacağı önem kakıar vardır Nekm bu kabın buguarı, 17 zyıın parasa açıdan br sarsızık vehaa çözüüş dönem oduğuna, buna karşıık, süre gereme veya bu

naım eznn savunulamaz olduğuna şare edyor 1 8 yüzyıın Osmanıpara düzen çn yen br para brmnn yereşrdğ, mparaoruğunmerkez e uzak eyaeer ya da çevres arasındak bağarın güçendğ bropaanma dönem oduğu anaşııyor Toparanma eğm sadece paraaanında oaya çıkış oamaz Bu parasa geşmeer yne oparanma yönünde ksad ve haa syas geşmeere brlke düşünmek gerekyor

Son yıaa kada ksa arhçer Osmanı arhndek en hızı ağşş veeasyonn 6 yüzy e 7. yüzyıın başarında, Fya evrm sırasındagerçekeşğn varsayıyorardı Oysa, bu kabın buguarı ve ya arhüz hüz mmş o dğ aşımaı ö sonçaı, e hıağşş ve y ışarının 1 9 yüzyıı bşada, Tnzma'ın hemen ön-csnde, svşa, yakanmaa ve eform çabaaı sırasında oray çıkığın

gösyo ncak ağşşer b yadn devee ek ma ger sğarke, öyda da özeke başkene öem b syasa muhefe yaamakaydBu ned , Osmanı ağşşer nceerkn br syasa ksa yakaşmı kuamak gekyo Fy aışarının boarını, nedenen ve sonuçarınıdha aynıı oarak oay koyua, sdce dönem ksad ve opumsaarhne dğ, syasa gşmee d ışık umak mümkün oacak

Son ouz yıda ksad ve opums rh aanında yapıan araşımaa-r b hay zengneşmesne karşın, paa arh Osmanı arhçğn enaz çaışılmış, en az geşmş anarından br oarak kalmışır BıraınızOsmanı para düzennn gene yapısını ve manığını, bugün emzd mpaaouğun değşk bögeerndek parasa düzeneeern ve kuumarın özeker ve zaman çnde nası evrdkeri konusunda br çaışmabuunmuyor Emzdek monograer sadece kısm göünümer sunab -

k Nü k k k k k b k



şn, kımı yaaı, acak kımı da yanış v yaııcı g paçaa-dı Bu mazmn çnd doğuya yanışı, çöp amanı ndnayıamk ç , şydn önc, Omanı paa mnn zaman çn-d dğşn adaanı u mazmdn ağımız oaak nşa mk gyodu

Nm, aşmanın kn aşamaandan an, Omı paa mnn tandataı akknda ayınıı zaman dz ouştumaanuzun vad paa a çaşmaının gçkşmycğ anaşımışıUzun çşma onucuda, nmzmak kaaogadak g vndaphan gönddğ amaa şkn kk g şnc, a

dc Bakana v Aadou'da tdav dn akç, kuuş v utan çn d-ğ, dğ ögd doaşan paa, şa, na v ya g Omanı paamnn ağıık, aya v af gmş çr hakkında zaman dznşa mk mmkn odu aa ona da u dz, Omanı aşvdah çş kaynakaan ağan v Omı nn Avupa kk- kaşıındak ku dğn götn v kaşıaşaak dnt-

dk aptak çözmmn önm öm, mtn çnd ayınııaoa and unuan u dzn üzn kumaktad

Bugn Omanı dönm zn çaışan ka v opum tahç -yaa, c v şkn oaak taz dn paaa ükükn n anama gdğ konuunda üyk güçk kaşı kaşıya Uzundönm ta çaışmaaı çn, u yükükrn zam çnd kaşıaşı-

am, önğn 10 yıının 100 akç 70 yıının kuuşundanhangnn, n öçd daa ğ ouğunun nm gkyo Bu kaşıaşımaa çn ya ta aaştımana yönmmz gkyoOmanı paa mnn gmş çkn şk zaman dzrn nşattktn ona yat tah çaışmaarını Ek nya'nn dğ ögrykaşıaştıı oaak yütmk ay koayaşacakı

Nkm o yıada, nşa dn paaa dzn d yadımıya, zyıın oaaından 1918' kad İu v dğ Omanı knndyat, c v n tah znd d çaışıyoum Ayınıı onuçaı yakında v İattk Enü, Tarihi İstatistikler Dizisi çnd yayımanacak oan u uzun vad aaşımada, yk kçk vakıf vma aay mufağına a nc ap dnn yanııa y

hk k d ğ k d A



ön ndn oduğu v ) yn oa v uzun vadd İanuda gam

gmş nndn fad dn yaan Akdnzn dğ kıyı ögndk yaaa k ak ğ aaşııyo Bu kn onuç, dnz -ann gn v aşkn kononn n ko uzakıkakman v kono şkn zaa ddğn kz daagöyo Ed dn ön onuç aya, ) mpaaouğun dğ kn-ndk, özk d kıy ögnd uzun vad ya aknn

aşknnn yakın oduğunu da oaya koyoSon oaak, u apa uuan kk v kğı paa önn kıaadğnk Bu fooğaaı çkn aaı, yandan n çokkuanıan kk v kğı paaadan önk vkn, ö yadan da O-aı darpannn ög dağııını yanımakı Buna aaçnn önkd Buna kaşıık, nza doaıın kapa

daa nad aanan v kğı paa ön göy k-n youm a azıakn nzaaın aaşıaaından çokyk yaaa ağaış kş oaak, g kk önknn yayıanaı grkğ konuundak fakı rzn, on krd, n-zaaa ka aç aaındak faııkaı, d oak gaanaıız odukça y yanıığını dşnyoum

Şvk PaukŞubat 999 İstanbul



TEŞEKKÜ

Bu kan hazranş srasnda pk çok kşdn yardm gördüm Şmdkndrn şkür dmk nm çn öz r zek Eğr Ha Sahoğ yarca sürn araşrmaa sonucunda 17 yüzyn sonrna kadar Osman para arhnn mrn amş omasayd n u a yazmaya k d grşmykm Ha Sahoğu'na son yarda yapğmz aydnac pk çok konuşma çn d şkkür orçuym Osmanpara arh üzrn yapğm araşrmaar 199 ynda Ha İnac'n -n Osman ksad opumsa arh üzern hazramaka oduğu daha sonra Camrdg Ünrss Yaynar arandan yaymanan k

k çaşma çn r öüm yazmaya da msy dd r oyu kazand aha sonrak yarda rk sayfak o öümü yaaş yaaş r kaadönüşürkn gösrdğ dsk yakn g çn d kndsn şkürorçuyum Çocukuğumdan r andğm saydğm mrhum CünyÖçr u yüzyda Osan nümzmağn n faza kakda unmuş -şdr Bu ka hazrarkn onun yaymadğ kapardan çok yaraan

dm Para arh konuarna g duymaya aşadğmda n yazk k Cü-ny Öçr aramzdan aymş Kndsy u kona konuşma oanağuamadğm çn çok hayanyorum

an hazranş srasnda pk çok kşy konuşarak yazşarak gnş r coğraaya yaymş r mparaoruğun fark ögrnd sürkdğşn parasa koşuar hakknda g r opamaya çaşm Sağa-

dar dğr gr yardmardan doay İsa Akaş Mhm AraNzh Ayku Şkür Basman Sadok Bouakr Yauz Czar Chrsophr Cay Mha Cook nda arng Adüamd Fnna Ena FrangaksSyr Mhm Gnç Ny Hanna Rşa Kasaa Hasan yaRud ndnr Muhammd EnNcda John McCuskr Rud Mahs Prc Türkan do Adükrm Rk nda Schhr Sarah

Sh d T ! Sh A Ud h E h Z h d



ng, enns Fynn, Tmur Kuran, Kenne M MaKenze, ona Qu-aaer, Faruk Taak ve afer Toprak men çeş ömn, çeşaşamaara okuyaak çok yararı görşer rer, eeşrere uuu-ar Anak kapa sunuan gern ve savunuan görşern saee yaza

ağaığını a ekeem gerekr aın araşırma ve yayıma azıranmaaşamaarına değer assan arkadaşarım İsanu Ünverssnden F-gen Taşkın e Boğazç Ünversesnen Gven Bakırezer, adr Öz-ek, ş ık Öze , Ha Can Tuner ve Emre Yaçın önem kaar yapı-ar Kenerne eşekkr eerm

İsanuda Başakanık Osmanı şv çaışanana a yrıman-

an oayı eşekkr orçuyum Gnş r mparatoruka g parasa ge-şmeern ayrınıanı pek çok kpaee zeem grek Bunançne özeke Pnon Üversesne Fresone Kpsnençok yararandım Osmanı para rmenn saara ze yapığımaraşırmaara, ew Yorkak Ameran umsmas Soynn Os-manı seer koksyonuu kuanım Bu kurumak çaışmaam sı-

rasına İsam Skkeer Koeksyonunun sorumusu Ma Baesenyk esek ve yarm görm apa ye aan se fooğaarını sağayan Amran Numsmas Soey Yapı v ed Bakası KrMerkezne ve Bankanın skke koksyonuun sorumusu ŞenurŞenrke eşekkr orçuyum. A yız ve Eem Em çeşkğı paa ve poçe öneer fooğaa sağaıar Ta V YuYayınarına s osaım Ayşen Aao ve Berkay er zamank -zkerye kaı yayıma hazıraıa

apa yer an aaşırmaan çeş ömer Trky Bmr ae-ms aranan ve Boğazç Ünversesnn Atrk Enss, EkonomBöm ve Araşırma Fonu Proe No 97H1 aranan sekenmşr Sağaıa eğer yarımar çn u k kuru a teşe eerm



Yaklapk yıllarında bir Osmanlı darhanesinde sikke üretiminitere bu resim

S if P i h K l b i B li 'd b l i ü / b k k



ÇEKLE GİİŞ

Akdeiz Havzasında aet Paa ve DevletlerOsmanl İktsad PoltkalarPara Ekonom ve Osmanl DevletBr Dönemee

II OMLI DEVLE URULUEN İCARE V PAtn ve Gümüş; Doğu ve BatBzans ve BakanarAnadoluErken Dönem Osman kkelerDahanelerGümüş Madener

Bakr elerIII MÜDAHAECİL İ V AŞİŞ POL İİI

Merkezleşme ve MüdahaelkGümüş tllaI Mehmed'n ağşşlerTağşşlern AmaçlaBr yasal İktsat Yalaşm

EN DÖNEİN PAA DÜZENİAltn ulta Br Uluslararas keYaban kelerAltnGümüşBarÇ Metallk m Yoksa Gümüş ek Metallk mPara llanmnn Yaygnaşması

V RED V FİNAN

edİş OrtallDevlet Malyes ve Devlete Verlen Borçlar

PAR BÖLGELERİmaratorlu İçnde Para BölgeerBakalarMsır'n ParasıŞah Bölges Ak

3 3 31

33 3

3



VII. FİYAT DEVMNE YENİDEN BAIŞ Fklı Açıklamalar 3Yeni ıar ve sken Yeiden Değerledilmesi Osm İmparatorluğunda Fyatlar Nçin Yükseldi? 3Fyat Devrmii Uzun Vadeli Souçla

VII. TAŞİŞLER V ÇÖZÜLÜŞ 31585-86 Tağşiş Br Dönüm Noktası ıydı? 3Mal Bunım ve Paras skrarsızlık çen Piyasalardan yboluşu

IX. Yİ SİKLN YOKLUUDA Tağşş Edş Skkeler Osmaı Pyasalanda Devlen Gecie Müdaales Baır Selerin Dönüşü

X YNİ OSMNLI KURUŞU Yeni Kuş İktisai Geişleme ve Mali İskrar Mi Soar ve Kuşun Geremes

X. UZ YTLERL BALTILAR Mısırda Para Tunus yali 19 4

Cezayr Trablus Kım Osmanlı Para Bimlerin O areketler 3

XII. EN BÜÜK TAŞİŞ

Maliyey Merkezleşrme Çabala İç Borçlaın vrm Büyük Tağşiş Devlen Fnasmı Gata Bankere

XII Çİ MTALLİ DÜZENDEN TOPAL ALTIN SANDAINA Ç Meallilk Yen Sikeler ve ğt Para 3Devlete Borç Veren Banalar

Dış Borçlma 3Top ln Standar 3Tca Banacıık 3Brnc Dünya Savaşınn Finansmaı

XIV SONUÇ KLER

Vergi Para ve Darphaneler Üzerine Osmlı nunnamernden Seçmeler 3

İ b l K i Fi E d k l 1469 1914



BİİNCİ BM

GiRiŞ

AKDENIZ AVZASNDA TICARET PARA VE DEVLETLER

kaçıa paayı gnk şvn gö anımaa Paa şy-dn önc mad aacıdı ama ödm aacı, ap m v ama aacı oaak da kuanıı Aında, u şv z paanın a oaak naı v nçn oaya çıkığı konuunda puça ağıyo

İkaçıaa gö, gçk ya da tam paanın m u şv yn g-m gk Oya, ta gşm çzgn zdğmzd, pk çok paann u şvdn adc kımın yn gdğn göyouz

Ta oa akıdığında, paanın ödm acı şvnn madaacı şvndn daa k oduğu göyo Paanın mad aacı oaak oaya çıkmandan önc, kmdaan vg vya aaç opadıka

nyo Önğn, Kaaca'da v P İmpaaouğunda k mad aacı oaak dğ, yanızca ak ödm çn kuanımakay-dı Bn unadan, paanın, pazaa v mad omadan da oayaçıkacğ anaşıyo Ö yandan, ampa önnd gödğ z,paa omadan da mad oayodu cak ampa odukça gç v

Mx eber, nral Economic Histo The Fr ress, Genc, inois, 1927 19Böüm Aynı tez çok dh sonrki Rom ve Bizns dönemeri i çi n de svunumktdır, bkz. Miche Crford, Money nd Exchnge in the Romn ord, Joal ofRoman Stdis 6 ( 1 97), 448; ve Miche Hendy, Stdis in h ByzantinMonta Economy c. Cmbridge Un iversi ress, 1 985

2 Tedvüdeki pr miktrının zmsı, her zmn piysdki mübdee hcmininzmsın yo çmmıştır rnın zdıı kimi durumrd, trmp ve vergierinyni ork ödenmesi g ib i uygumr syesinde, mübdee vrıını sürdürebimiştir

O b k bk h Li i Wi h Si/ h



faza may r ma my B n, zaman ç karı ğr öç ya a hap m şvn yr grn paraarı gçnm ayn, ma koayaşı v gş Pk çok ma paa şvngörmşr, ama ona, aı v gmş g ğr manr hm

hap rm hm öm aracı oarak kanımaya aşaı ğrmann para oarak kau görmy aşamaarıya, şm mayrş, c gşd Bu aşam ar hm para kavramı h ğşk para çmr arh gşm, pyaaan gşm v yygıaşmaıya ıkı r şk ç rmşr

Anca, para kuaıı yaygıaşmaıa, z maf car ro,

ma v pyaaak aha önmr Byk mkarara ğrma kayakaa ahp oa pk çok opmn, car gş kaau ğr ma şm youz Sk çmk paranınk harcr r öc Ha 'a, aha onraarı a Ba vÇ' üccarar araa kaıa, zrr amga vuumş ğrma kçrr oğu nz ögn kuanan v Je y kel a v

r kçr aıa rkry aıa ccar arn özamgaarıı aşıya gmş parçaarıa aşka rşy ğ Çn'kuanıan r , car ocaa aran amgaana gmş kçr Bu örr ma v car gşmy rk para kuanımıı a yaygınaşığıı göryor

v para yarama rc gçrrk para azıa kr

ouşurmaarı , aha oraa grçşmşr Sk çm paraark kz MÖ 7 yzyıa Baı Anao'a, ankçağı car yoarı zrn kuruan Lya'a oraya çıışır vn k rmn nr r çy gr ağamaı Skk aara v vrg ömrkkr yapımaı ap rk, vr hm kndrn yapıa ömr kuaıacak rm, hm pyaaara kaıaca paanın anararını rmş ouyorarıs

Ek Yua kn vrn kkr öncr Eg v Akz' dav mky Byk İkr' fhr ay, kk kuanımı

Snjy Subrhmnym (ed), Mony and th Mat in lndia OxfordUniversity ress, Dehi, 1994, s 119

4 u Einzig, Primiti Mony In /ts Ethnological Histrical and Economic Aspcts



MÖ 4 yyıda Mıı, P mpaaouğu v Kuy Hndan'a uaşAncak, paa v paa dnnn Akdn avaındak nc yıık gşm cnd k d n önm aşama, Roma İmpaaouğu dön-mnd gçşmş Roma aışı Akdn avaı v öndk aana

ın ya v kad oaak şmn , u gnş opaka nd a-n, gmş v ak kkdn ouşan paa dnnn kuumaınıağadı Sandaaın dv aandan dnnm aynd, dğşkkk aaında y anımanmış oana kuuad Aın kkyk şmd v akama amacıya kuanııkn, gnk kçkşmd on v daa onaa a kk kuanıdı Hyaşnn

v a aamaka aaında oa aanı gmş kk doduuyodu Aın v gmş kkn dğ, çd dğ madn mka-ya yakından şkyd Buna kaşıık on v a kk, çoğunukadv aandan nn v madn çnn nd kaan adğ da mkyd Pyaaaın gnşm, konomnn -caşm v aan paa kuanımıya k, u dn gçnd Bugn

Avupa v Oadoğu'da kuanıan paaya g n pk çoğununköknnn Roma dönmn kada gm, paa dnnn gşmcnd o dönmn n kada gç v kaıcı k oduğunun kand

Ankçağdan an dv paa kn n gçmy ykönm vd Akdn avaında Ek Yuna'dan an kk amak kmda çn gmnğn n önm mgndn oaak kau

dd cak, Romaıaın kk amada amaçaı, gmnğn mg-nmndn çok öy gmş Kndndn önck dv g, Romaıaın da m vg opamak v m d ak, dv mmuana

h p Grerson, Nmismatics, Oxford nversty ress, 1975, s 944 Kptzm önces deveter, tbr değerer üzernden tedvü eden prrın py

srd uzun süre tutunmsını sğyck güvenden yoksundur Bu tür prrın

nh örneğ, m ork hçbr değer omyn kôğıt prdır 19 yüzyı öncesnde,kôğıt pr sdece n'de, 1 4 yüzyı kdr bşrıy kun ı bmştr Von Ghn,Fontain o Fotn, s. 4870

8 R A G Crson, Coins o th Roman Empi Routedge, Londr-New York, 1990;Keith Hopkns, Txes nd Trde n the Romn Empre•, Joal o Roman Stdis70 (1 980, 1 1 25; E Lo Csco, •tte nd Conge n the Lte Repubc nd EryEmpre, Joal o Roman Stdis 71 (1981, 7686; Lous C est ve An ChesterJohnson, Cncy in Roman and Byzantin Egypt rnceton nversty ress, 1 944;

h R E S d A E d Ad



ve diğer kesimere ödeme yapabimek için paaya ihtiyaçla vard. Dahada önemlisi, Romaar paann bolluğu ile ekonominin sağlğ aasndabir lişki oduğunun bilincindeyer. Sik basmann, kalc bir padüzeni oluşturmaarnn bir amac da mübadee ve ticaeti eliştirmek,

ekonominin daha iyi çaşmasn sağaakt.Buraya kadar parann eişimi sürecnde, uzun mesafei caet, piasa

ar ve devetin roü ile bunlan karşlk etkeşimi üzerind durduk Ancak, paasalaşma sürecin daha da eş bir bağlamda ele amak erekr.Paann veya bir para sisteminn teme işevi mllarn ve hizmeterin mübadeesini kolaylaşrmak, ver ve diğer ödemelerde kolayk salamkt,

ancak paran yaynlaşmas sadece işlem maliyeteriin düşmesi anlamnaelmiyordu. Ayn zamanda, iktisadi ilişkier daha soyt ve daha az kişiselbir nitelik kazmaktayd. Örneğin, mevsilik emek ükümülükleriinyerini nakit demeeri aldığ br ortamda, üçlülerin nüz ve ikdarlan muhafaza etmeerinin eleneksel yöntemeri zayyordu. Dha uzunvadede ise, nakit ödemele daha düzenli v olağn hae edikçe, parann

ekonomi ve toplm zeindeki etkisi iderek aktayd.Madeni sikkelerin ortaya çıkşndan itibaen, doğuda İran'da BaAvpa'ya kadar uzana coğraa, sikkelerin evimi sürecinde en canl etkileşilere tank omştr. Böeler aras ticaretin canllğ sayesinde,özele deniz vzs b süreçte çok önemli bir ol oynamştr. EskiYnan, oma, asani, Bizans, İslam ve Bat Avrupa sikkelerinin, sadece

tsarmlar değil, retim tknikleri ve darphane yönetim biçimleri de bueiş coğraada kaşl etkileşim içinde eliştie. Eski Dünya'n diğeiki pa eleneği ise Çi ve oğuGüneydoğu ya ile indistan altktasnd biçilenekteydi. deniz zs b iki elenee de ilişki içindeolştr. Ticaret ilişkieinin cnllğ sayesinde, Akdeniz ve Hindistansie eenkeri yzylar boynca birbirleii etkileeye devam etmişlerdir.2 Buna karşk, Doğu ve Güneydoğ Asdaki sikke eleneği, son

ıo Hopkns, •Txes nd Trde• (s -25) dı mkesnde bu konuyu çok y tışır Devet ödemeern öne çıkrn m (fskst) ykşı m çn bkz Mche Crford, •Money nd Exchnge n the Romn ord, Joal o Roman Stdis 60( 1 970), 4048 ve Hendy, Byzantin Monta Economy

ı ı rnın topums etker üzerne son dönemde ypın çışmr çn bk Jonthn r ve Murce Boch () Mny and th Moraliy o Exchang Cmbrdge

989



k zyıa kada ağımız çzg zmş Çnn km pa çmn dğ k gnkn çok daa önc uaşığını youz Önğn, k-ğı paa k kz Çnd kuanımaya aşanmış v kaç yzyı ona, 1yzyıda Moğoa aynd İana uaşmışı Önğn, Maco Poo Mo

ğoan kğı pa kuadığınd öz mkd Oya, kğı pa Avu-pa da ancak 1 7 yzyıda kuanımaya aşanacakı

Cmn aaya k, Akdnz avzaında konom v can yanıa paa gnk d ky ayıdı Roma İmpaaouğununa ı yand n, ca v kn konom ız a kçkn, k-k v dğ paa çmnn dav v kuanımı da yk öçd

azadı Aının kayomaındn ona, pyaada çoğuua kçk -mş kk doaşmaya aşadı ncak ödmn yk çoğunuğu, ay-n ya da mk oaak yapımaya aşandı öyc foda Avupada apm ya da dğ öçy mad aaça aaında gdk aan fakıık oaya çkı Tampa g paız mad çm yayııkn, adc uzun maf ca n önm ödm aacı konuma-

nı ddoğu Akdnzd kn konom v gn konomk duum daagç kadığı çn, Romanın n, gmş v akı kk gnğ anİmpaaouğu nda canı ığını koyaak gş s yza kada, zanın an nomizma ya da ı, m Akdnz avzaında oaçağın

Grierson, Nmsmatcs s 44-7 1 Hindistn'dki HintTürk (Mugh) devetinin 16 ve 7 yüyırdki pr düeni için bk J. Richrds, (ed) h lmral MontaSystm o Mghal lnda Oxford University Press, Dehi, 987 6 ie 8 yüyırrs nd Avp i e Asy rsı ndki ticri , prs ve finns etki eşi mi n süreki ini vurguyn dh gene bi r bkı şçıs ı içi n bk rnk eri n, Monet Revoution nd ciet Chnge in the te Mediev nd Ery Modern Times A RevieAice, Joal o Asan Stds 45 ( 1 986), 1 037 1 048 ve rnk Perin, inncinstitutions nd Business Prctices cross the EuroAsin ntece Comprtivend Structur Considertions, 5-1 9", Hns oh (ed), h Eroan Dsco o th World and ts Economc Ects on prlndstrl Soct - iç inde, rn Steiner, Stug, 990, s 257303

14 Peter Spufford, Mony and /ts Us n Mal Ero Cmbridge University ress, 988, s 7 yrıc, Cr o M Cipo, Mony Prcs and Clzaton n th Mdtanan World Fh to ntnth Cnt rinceton University Press, 956, s3- ; Cip, Currency Deprecition in Mediev Europe, Economc Hsto R

5 963 3 22 E d H M d E



do" kau gömkyd yyıda an havan doğu vgnynd kuan İam dv, Ban v Saa İan'ında gşmşpaa konomy kşm gd şm cnn n aşındanan, İam dv u kdk paa dn knd ma v k-

ad yapıaya nşmy çaışa Gçk anamda İam kkk kz 69669 yıında, Haf Adm'n yk pa fomuya k aıdı B paa dzn ouşuma çaaaın aşaya uaşmın-dan ona, oaçağda Hndan akıaından İpaya'ya kada uanangnş coğaadak hmn m İam dvnd an, gmş v akıkk kuanmaya aşandı İam dv d kk aayı v hu

okuayı (a kk v hu) gmnn n önm mg oakau Böyc, dn havaında ouşan paaa gnkdnkndk g, un gşk daha oa dönm aşıda

Nmmak açıdan akıdığında, İam dvn a -d oak paydayı ndk kıa yaı v Aap ha ouşuuyoBu ök, m v Lan hann kuanıdığı Avupa kk

aşıında gç kaşıık ouşuuyo Ancak göndk faııka-a kaşın, kdn havaındak gç ca ş aynd, u k g-nk oaçağ onca şm dmş İam dvnd kua-nıan paa m oan aın dinar, gmş dirhem v a füs öcknn kök ıaıya Roma, ançağ v Ban'an gmkyd O-açağ Avupaı da İam dvnn paaa uyguamaandan pk çok

unuu nmmş Önğn, 1 v 1 yyıada Ban'ın kadv ca gcn ak önmy y uğu dönmd, İam dv-nn an naa Ban omima'ıı daha önc dönmd oy

16 Ro S Lo, Th or of the Midde Ages•, h Joal o Ecomic Histo ( 1 9 5 1 ), s 209-234, Ci, Mony Prics and Cvilization s 1 323 Ro So ve Rymond ing, Mival rad n th Mtanan Wold /strativ

Docmn Coumbi University ress, Ne York, 1955, s 10 16 1 7 S Grierson, The Monetry Reforms of 'Abd Mik, h Joal o th Economic

and Social Histo o th Orint 3 ( 1 960), s 241-264 ve Andre S Ehrenkreut,Monet Ascts of Mediev Ner Estern Economic Histo•, M A Cook (ed),Stdis in th Economic Histo o th Middl East içinde, Oxford University ress,Londr, 1970, s 38-41

1 8 smd hükümdrn sikke bsm hkkı denince, tın ve gümüş sikkeer kstedi



nadığı olü üsteneek, Akdeniz çevesinde genel kabul göen bi ödemebiimi olmuşt.

Akdeniz havzasındaki canlı ticaet sayesinde, diğer ticai ve pasal kuumla ve biçimle de otaçağ boyunca etkileşim içinde oldula. Öneğin,

otaçağ Avupası'nın en yaygın iş ortalığı biç imi olan commenda, köken-leini otaçağ İslam toplumlanın mudebesine boçludu. Aynı içim-de, Avupa'a yaygn bir ödeme aac işlevi suna poliçelein (bis o exc hange) ne ölçüde İslam toplumlandai süece veya havale'den kaynlandığı taihçile aasında yoğun ttışma konusudu.

İslam devletlende de paasa uygulamala bi yandan piyasalaın ve ti-

caetin geeksinimlei, öte yandan da tm ortaçağ ekonomlerini sk sketkisi altına alan değeli maden kıtıklı taandan biçimlenmekteydi İslam toplumlaında tccalaın devletle üzerindeki etkileri sınılı kaakabilikte, ynadklaı önemli iktisadi ol nedeniyle, devete tccarla dinli-yo, onlaa hoşgörü gösteiyoladı. Öneğin İtalya'daki kent devleteiylekaşılaştııldğında, otaçağ İslam devletleinin tüccalaın devleti olma

dla göülü. Ancak bu devletein tüccalara kaşı oldukla da söylene-mez. İslam devleteinin çoğu sike azını ve dolaşımını düzenlemeye,süekli kılmaya çalışmışrdı. Sikkelein bol miktada ve kolayca tedavü-lnü sağlamak üzee, dahanelerde ücetsiz veya düşük ücete skke ba-sımına özen göstemişledir. Daha da önemlisi, bu devletein çoğu, de-ğeli madenein ve sikelede teavülünü kolaylaştımak amacıyla, paapiyasalarına kaşı müdheci bir tavı içine gimemişledi.

Cipo, Mony Prcs and Clzaton, 1 3-23 Ehrenkreutz •tudie i n the Monetry Hito of the Ner Et in the Midde Age, Joal o th Economc and cal Hsto o th Ornt 2 ( 1 959), 1 2 8 - 1 6 1 ve A M ton, •ck to God

nd iver•, h Economc Hsto Rw 20 ( 1 967), 1-3421 Abrhm L Udovitch, • At the Origi n of the etern Commend m, re,

Byzntium•, Spclm 37 ( 1 962), 198-207 ve Ahtor Eiyhu, nking ntru

ment beteen the Muim Et nd the Chritin Wet•, Joal o Eroan Economc Histo 1 ( 1 972), 553573 A L Udovitch, •Merchnt nd Amrs Government nd Trde in Eeventh Centu

Egypt", Asian and Arcan Stdis 22 ( 1 988), 5372 D Goitein, A Mdtanan c h Jwsh Commntis o th Arab World

as Porayd in th Docmnts o th Caro nza Ci t Economc FondatonsUniverity of Ciforni re, Berkeey nd Lo Angee, 1967, 229 vd Gie Hennequin, •oint de vue ur Hitoire Montire de Egypte Muumne u Moyen



araal alanaki zengin uygulamalarıyla Omanlılar üzerine en etkiliolan İlam evlet e İlhanlılarır. oğolların Çn'en Batı Aya'ya kaauzaan ve oraan a Avrupa'ya ağlanan ticaret yolları üzerine kuruk-ları enetm ayee, İlhanlıar ük miktara gümüşe kaşmuşları.

yüzyıın onlarına oğru İamiyet kaul ettikten onra, İlhanlılarİran'a yen ir para temi kurular ve üyük mktarlara altı ve gü-müş kke atılar. Bu elere ir İlam evleti taranan piyaay ü-rülmüş en ilgnç hat ve kaartma örnekeri varır. İlhanlıların enetimlerialtına alıkarı, oğua Horaan'an atıa Anaolu'ya kaar uzanan ge-niş coğraaa faaliyet göteren arphanelerin ayıı 200'e ulaştı . Bunlan

çoğunluğu Batı ve uzey İran'a olmakla rlikte, Doğu ve Orta Aaou'a a aşent Teriz'en yönlenirilen pek çok İlhanlı arphanei var-ı. İlhanlı ikkelerinin yükek hacmi ve kalitei , yzyıla İra ve Ana-olu'aki kta ve ticar faalyetere ci ir canlanma oluğu yönüne öeml ir kanıt oluşturmaktadır

Önce anikçağ devletleri, onra a ortaçağın İlam evleter oluştur-

ukları ike tekellerin üük titizlie korumaya çalıştılar. Buna karşı-lık, feoal Avrupa'da eğlim, ke arzı şlevnn çeşitli alt rimler ve onaın ahpler araına ölünme yönüne gelşti. Sikke ama yei

B kral vya imparatora ola ile, arphanelerin yönetmi ve ielerinüretmi u şten r hayl gelir ağayan feoal eylerin eline geçt. Bupaçaanmş yapı, kelerin ık ık tağşiş eilmeine yol açıyordu. Bu

yerel irimlerin gelirleri çine verginin paı ve önemi aya aşayın-ca, ikke arzını aha itikarı ve üzenli hale getirmek iç in çaa göteril -i. Aca, özelike 4 yüzyıan i t aren, merkeiyetçi eğil imler ağırlıkkazanıp evlet harcamaaı armaya aşlayınca, paaın ayarını üşürüpek gelir ağlama çaalaı hız kazanı . Bu tağşişlerden kazançlı çıkanlaoluğu gbi, kaybeenler e vardı . Bir ölgeeki ya da üleei para i-riminin güçü ya da zayıf olmaı, ya a tağşşlerin e ölçüde kullanıaca-ğı, evleti eline tutan ve tağşişleren yarar ağlaya kemlerle, tağşş

John Masson Jr Smith ve F. unkett, God Money in Mongo ran, Jul f theEn nd l Hst f the Orent ll ( 1 968), s 275297 ve ohn Masson JrSmith, The Siver Currency of Mongo ran, Jul f the En nd lHst f the Orent 1 2 ( 1 969), s 1641 ayrıca, M A ifeddini, Mnet /hnvXIV ve Bakü, 1968



ve enasyon samalından zaa göecek kesimle aasındaki mcadeleninsonucuna bağlıydı

Otaçağın büyk bi bölümünde, Akdeniz havzasındai ticaet, özellikle de ödeme dzenlei havzanın doğusundi tccala ve paa biimle

ri taandan yönlendiilmişti. yzyıl gibi daha geç bi dönemde bile,Doğu Akdeniz bölgesindeki ticaet, paasalaşma ve bunlaa ilişkin kuumlaın dzeyi, Batı Akdeniz tarafındalerin bi hayli zerindeydiAncak, yzyıldan itibaen Avrupa'da tedavdeki gmüş sie miktaataken, ticaet ve paa kullanımı da yaygınlaşmaya başladı 9 yzyılda altının teka sahneye çıkışıyla bilikte Avupa'da altın, gümş ve ba

kıdan oluşan üçl sike dzenine gei dönldü Ticaet hızla gelişiken, ticaet sayesinde büyk zenginliğe kavuşan İtalyan kent devleteininpara biimlei ve sikeleri Akdeniz ve Avupa ticaetine egemen oldu

Bu kent devletleinin atın sikkelei aasındaki mücadeleyi sonundaenedik'in dkası kazandı. 4 yzyılın ikinci yaısına glindiğinde, dükaatık Adeniz ve ötesindeki ticai ödemelede en önemli sie ve başta

gelen hesap biimi konumuna gelmişti. Ticaeti kolaylaştımak amacıyla,diğe Avupa devletlei de dkanın standatlaını benimseek zoundakaldılar 16 zyılda ise, Ameika'dan getiien büyk miktalada altınve gmş, Eski Dnya'daki paa sistemleini köknden değiştiecektiAmerika'dan gelen gmüş sayesinde Avupa'da büyk gmş sikkeleinbasımı hız kazanacak ve Avupa'nın dnya caetinde atan etkiniğine

koşut olaa, bu byk sikeler yüzyılda dnya ticaetnin önde gelenhesap birimi ve ödeme aacı olacaktıDevlelerin değişik tü sikkelein piyasa değeleini deneteyeek ve

tağşişle yoluyla kendleine ek geli sağladanı ve böylece paa dzenleini geliştidiklerini ve yönlendidikleini belittik. Ancak Eski Dün

Bu onuda önel b r taışa ç n bz Spufford, Mney nd /ts Use 1 3 Bölü

Janet L AbuLugod, Befre Eurpen Hgeny The Wrld Syste AD. - Oxford nversty Press, New YorOxford, 1989, ve l l Bölüler

R S. Lopez, The Cercl Revlutn f the Mddle Ages Cabrdgenversty Press, 1976, s . 56- 1 22 ve Spufford, Mney nd / Use s 24066

Marc Bloc, Esqusse d'une Hstre Mntre de 'Eurpe s 378 R S Lopez,"Bac to Gold, 1 252", Ecnc Hst Revew second seres 9 (1956), s 219-240atson, "Bac to God and Sl ver, s 34 Spufford, Mney nd /ts Use s 267-



ya'dak paa dznrnn gşmsnd dvtrn yanısıra, ryrn vdğşk topumsa ksmrn d n az aynı öçd katkıa omuşur Örnğn, 16 yzyı Avupa'ında tcart ankacıarı v sarraar poçrkuanaak, yr aada v çvrsnd çok yoğun ödm ağarı gştr

mşrd Bu poç öz v uuararası paranın çarpıcı r örnğ oarak kau dz Esk nya'nın v gr ypazsnn dğr ucunagdck oursak, 1 yzyı Hndstan 'ı üzn on yıada yapıan araş-tırmaar, myonaca nsanın kçk öçk şmr v u şmrd ku-andıkarı ufak dğr akır skkr aracıığıya, kırsa topumun v konomnn daha gnş öçk ögs konomr v nhayt dnya ko-

nomsn ağandığını göstryor Frank Prn'n vrguadğı g, u sı-radan nsanan mtvazı kkr yaptıkarı myonarca, myararca kü-çk şm dat amadan, kaptazm öncs dönmd Esk nya'nparasa yapıarını v onan vrmn anamak mümkn dğdr

OSMANL IKTISADI POLITIKALAR

Bu ktapta aınan 14 yzyıdan 19 yzyıa kadk dönmd, Esknya'da hmn hr dvt rrn nzyn ktsad sounara karşıkşıyaydı Bu on n aşında dvtn knd vaıarını kouya-mk çn yapmaa grkn şr gyordu Başkntn, ordunun v d-ğr knn aşnn sağanması, vrg topanması, uzun msaf ca-rtn dstnm v dntnms, para azının skaa kavuştuuma

sı, hr dvt çn n önd gn ksad poka souna aasında yr aıyorduÖnc, dvtrn u ür sorunara uğraşma kapastr sınırıydı

Ancak zaman çnd, kuumsa donanımarında v ntkrnd önm

2 MreTrse BoyerXbeu, Gsln Deleplce ve Lucen Gllrd, Mnne Prve et Puvr des Prnes Edt ons du CNRS, Pars, 1986

ran Perl n, "Moneyse n Late PreColona l l nd and te nternatonal Trade nCurrency Meda", J Rcards (ed., lrl Mnet Systes n Erly Mdelnd ç nde, Oxford n versty Press, Del , 1987, s. 232-373

Anca bu notada, sözünü ez dönede topluarn çounluund, syas,dar ve al ln lardn bısız b r tsad lndan söz eten n olay oldı ınıda elee gerer Bz. Edward M l ler, " rance an d Engl and, Te Econo c Pol c es of Governents", M. M. Postan, E . E. Rc ve E . M l ler (ed., The Cbrdge E



eğişiikle oldu. Devlelein iktisa politika hedeeine yönelik ögü-lenme ve geekli kuumla inşa etme çabala sayesinde, Avupa'nın büyük bi bölümünde ve Asya'nın bi kısmında evlet aygıtla güçlendi . Busayee, devletein ekonomiye yapığı müdahaelein kapsamı ve etkinliği

bir hayli attı ve önemli dönüşümlee uğraı . Bu süeç içinde iktisat politikaanın içeiğini ve ilişi kuruan za

man içine kazandıkla somut biçimlei belileyen en önemli etkenledenbii, evlein ve evlettoplum ilişkileinin niteliğiydi. İktisat politikalanın içeiğini, soyut anlamda bi kamu yaaının belileiğini savunmakkolay eğili. İktisadi politikaaın heeei, uygulanma yöntemlei ve

nihayet ilişkili kuumların mimaisi, toplumsal yapı ve devletle toplumarasınak ilişki taranan biçimlenmektey. Daha da somut olaak, iktisa poliikalaın niteliğini ve içeiğini, büyük ölçüde, evlein hangi ke-simlei emsil ettiği ya a hangi kesimlein evle kaında etkili olduğubelilemekeydi.

Bi başka biçimde söyleyeek olusak, değişik toplumsa kesimle dev

let politikalarını ekilemeye, devlet politiaa aaıığıyla kendi çıkalanısavunmaya çalışıyolaı. Kimi duumlada belili bi toplumsal kesimindevlet üzeineki etkisi o kada güçlü oluyodu ki, devlet o kesimin dev-leti olaa nieleniilebiliyodu. Kimi dğe umlaa ise, devlet, toplumdan belili ölçüle içinde bağımsız davanan ya da toplumdan yalıtla-mış bi büokasinin elinde olabiliyordu.

Öyleyse, Osmanı devletinin iktisadi politikalaını anlayabilmek için,he şeyen öne evletin niteliğini ve değişik oplumsal kesimlele olanilişkilein inelemek geekiyo. Osmanlı toplumuna yüzyılın sonlana kaa, aşaa topağa bağlı Türk kökenli aisokas ile mekezdekiçoğunluğu evşimeleen oluşan büokasi aasına yoğun bi müadeleyaşandı. Bu iki kesim aasındaki dengele zaman içinde eğişebilmekte,bi sakaç gibi sınabilmekteydi. yüzyılın ikini yaısında, Meh-

med'in başaı mekezieşme hamlesiyle biike, dengele kesin olaak vemekezen yana eğişi. Topağa bağlı aistoas yeniliken, özel mülkiye altındaki opraklaa devlet el koydu ve iktida bürokasinin elinde oplanı. Bu köklü önüşümden sona, elein ikisai uygulamaları akçok aha güçlü bir biçimde büokasinin önelikleini yansıtmaya başladı.Buna kaşık, topak sahipleinin, tüalan ve saaan devletin iktisa-

M k i b k i k di i i d ld ğ bi l d i



Merkezi büokrasi, kendisinin en tepede olduğu bir topumsal düzenikumayı hedeiyodu Kent ekonomisinin iaşesi, uzun mesafeli ticret veithaat bu topumsa düzene iska salayacaktı Tüccarlan, lncaanve saraarn faaliyeteri, bu toplumsal düzenin yeniden ürelmesine kat-

kda bulunduğu sürece, devlet onlara hoşgöyle yaklaşıyo, hatta destekliyordu 1 ve 1 yüzyılada merkeziyetçi yapıln bir hayli zayıamasına karşn, üreticiler ve tüccarlar bu geleneksel politikalan değişiil-mesi için merkezi devlet üzeinde bas oluştuacak kada güçlenemediler Sadece taşrada, yere güçü kesime, yeel yöneticiler üzende etkiiolabildiler Oysa, yakaşk olarak aynı dönemede Avupa'da, üreticierin

ve tüccarların siyasal güçlerinin artması ve devlet politikaanı yönlendirmeleri sayesinde, merkantilist politikala ağılık kazanmıştı Son yılarda yayımlanan önemli bi maklede Mehmet Genç, Osmanlı

devlet arşiverinde uzun ylla südüdüğü araştımlanın sağladı irikime dayanarak merkezi bürokasinin iktisadi önceliklerini ve iktisadi politikalarını inceliyo Genç, Osmanlı politika uygulamalanda iktisadi

aann hiçbir zaman kendi başına ifade edilmediği, iktisadi konularn herzaman dini, askeri, idai veya mai kaygı ve söylemler içinde yer aldığınıvuguladıktan sonra, he şeye ağmen, u alandak önceikein üç anabaşlık altında toplanabileceğine işaret eyor İktisadi konulada Osmı-n birinci önceliği, ordu, sray ve bürokrasi de dahil olma üzere kentekonomisinin iaşesiydi Osmanlı büroasisi kent piyasaana ml sağa-

yan ccaln oynadığı önemi olün bilincindeydi 1 yüzylda sınıan genişlemesi ve Suriye ile Mısır'ın imparatoruğa katılmasından sonra,uzun mesafei can ve ticet yollanın denetimi daha da önem ka

Crlo Cil l, oç tlysın ın ticart rl ı lı nt dvltlrind, tüccrlr dvt rası nda nrdys t b r özdş olduun d at çtdir. C poll y gör bu ntlrd "tüccarlar loncsı s sı 'l'ett 'est ' (dvlt n dyn yaışır tada dvrnıyordu." Osanı tüccararı is yl br ddda bulunlrdıAbrh Udovitch'n ll yül M ıs ır tüccarları ç in söylii gb i, Osanlı tüccarları, olsa olsa, 'l'ett n'est s nt ' (dvlt b arşı l diyb l rrdi C l, "Currncy Dprc ton", s 37 v Udovtch, "Mrchnts and Ai rs", s 537

Mht Gnç, "Osanlı tsad Dünya Görüşünün llr", stnbul ÜnverstesEbyt ülts sylj ers 3, Dizi 1 ( 1 8 nzr br taışa ç n b H nlc, "Th Otton Econoc Mnd ad Ascts of th Oon Econoy",Michl C (d, Stues n the En Hst f t Mle Est çnd, O·

zanmış Osmanı ükesinde olmayan maaı getidiklei için yabanc



zanmış Osmanı ükesinde olmayan maaı getidiklei için, yabanctüccaaa özel ilgi gösteimekteydi yzyıda itibaen yabacı tüccaaa veien ve daha sona kaptüasyona oaa anaca imtiyazla, işte bu kayadan kaynaaıyodu Anca, iç piyasaada kıtık oduğu za

manada, yaancı tüccala kıtığı duyan maa ihaç ettikei için, devlet ie yabacı tüccaa kaşı kaşıya geebiiyo, beii maan ihacanageçici yasaklamala getiliyodu 9

Devetin iaşeye ved öncelik, itaat ve ihacata kaşı takınılan tavıa aasında önemi bi fakıığa yoa açmıştı İthaat, iç piyasaadakman azını dğı için desteenmiş, özendiimişti Buna kaşıık,

hacata ancak yeli taep kaşıandıktan sona izin veilmişti İç piyasalada daıa baş göstence, devlet gıda maddeleinin ve hammaddeeinihacanı yasaamata teeddüt etmemekteydi

Kenti tüketiein çıkana önceik tanıyan bu dış caet uyguamaaı ie Avupa'daki mekantilizm uygulamalaı aasındak fak çokaçık Ancak, kentlein aşesine ağılık tanıyan politikaa Osmanıa ya

da İslam devletleiye özdeşeştmek yanış ou Tamsa üetmdekibüyük dalgalanmala, sık sık göülen kıta ve uaşma teknolojsnyetesiziğ nedenye, oaçağ devleenn çoğunuğu kentein aşesnebüyük önem veiyodu 1 yzyıldan 1 5 yüzyıın sana kad, Avpa devletenn ktisad poitkaanı da buada anıan kaygıa yöendmekteyd Osmanlıa ile Avupa'dak iksadi politikala aasındaki fakla daha sonalaı, 1 ve 1 yüzyıllada, Avupa'da yeli üetcilen tecihleine ağılık veen mekantlst yakaşımın ağılık kazanmasıyla otayaçıış

Hal i l nalc ı, he Ottoman State: Economy and Sciety, 1 3 1 6", s 85, 1 737 Lütfi Güçer, XVXV . Asır larda Osmanl ı mparatorluunun icaret Poli tias ı , Tü tst Trh ll� No 1 , Istabul Ü niversitesi Itisat Faültesi , 1 87, s118 ayrıca Palmira Brumme, Ottn pwer nd evntne Dply n

the Age f Dsve State Un iversi of Ne Yor Press, Al bay, 1 , s 1 3 1 17

Hali l nalcı, mtiyazat, Enylpe f sl . Bas. , E J Bri l l , LeidenNeYo, 1 71 nalc ı, he Ooman Economic Mi nd

nalcı, he Otoma Economic Mid; Bruce Master, The Orgns f WesteEn Dnne n the Mddle Est Merntls nd the lsl Eny nAlep - Ne Yor Uiversity Press, 188, Bölüm V



Mehmet Genç'e göe, mekezi devlen ikinci önceliği mai geli sağ-lamaktı. egi toplamak amacıyla devlet iktisadi faaliyetlee müdahale et-mekteydi. Osmanı yöneticilei uzun vadede mali açıdan güçlü kalabilmekiçin, ekonominin güçlü ve canlı olması geektiğini bilincindeydile. An-cak, ksa vadeli bunalımla patlak vediğinde, devlet üeticilerin üzeinegideek onla zolamata ve ek vegile toplamata teeddüt etmiyodu.

İlk ikisiyle yakından iliş olan üçüncü öncelik ise, geleneksel üzenin kounması ve yeniden üetilmesiydi. Osmanlı yönetici sını için, ko-runmas geeken ideal bi toplumsal düzen, bu düzen içinde köylülein,lncalan ve tüccalan belili yeleri ve kesimle aasında belili dengelevadı. Padişah ve büoasi bu düzenin en üstnde ye amaktayd. Ancakbu göüşün bi mikta esneklik taşıdığnı da belitmek geeki. Gelenekseldüzenin çeiği ve çeşiti toplumsal kesimle aasındaki dengelein nasılolması geektiği, zaman içinde ekonominin ve toplumun geçidiği dönü-şümlele bilikte değişmiş. Devlet hehangi bi ada vaolan düzeni vedengelei korumaya çalışmaktayd. Tüccalaın, lonca üyeleinin veya baş-

kalaının hızla zenginleşmelei, düzenin çözüleceği endişesiyle olumlukaşılanmyodu.

Devletin tüccalaa kaşı tavrı çok ciddi ilemle taşmataydı. Biyandan, küçük ve büyük tüm tüccalaın kent ekonomisinin işleyişi bakımından önemli bi işlevi olduğu kabul edilmekteydi Ancak, tüccalank amacıyla giiştiklei faaliyetle temel mallan daanı ağlaştıabili-

yo, lncala ve kent ekonomisini güç durumda bakabiliyodu. Böyleduumlada mekezi yönetim tüccalaı koumak, destekemekten çok,denetleeyi göev edinmişti. Ancak, tccalan denetimi lncalan de-netminden daha zodu Çünkü loncala ye değiştiemeken, tüccala

Osmanl ı ülesinde alacaını söylemeteydi; b Naima, Trh N haz.Zuhuri Danışman, Danışman Yayı nevi , Istanbul , 1 68, c. , s. 1 861 87, ve c. 6,

s. 555; ayrıca nalcı, •he Ottoman Economic Mind•, s 15; ve Sayar,Osnl tst Düşünes s. ll1 1 Meranti l i st düşünceni n Osman ı topralarında ö salmamasının önemli bir nedeni , Avrupada bu düşünceerin ve uyulamaları n e i şmesinde öncü rol oynayan tüccar ve yerl i üretici lerin Osman ı itisa di düşüncesinde yerleri ol mamasıdır. Onların yerine, Osmanl ı itisadi düşüncesine ve uyulamalarına bürorasinin önce ileri eemen olmuştur. Avrupadameranti l izm için, rş F E l i Hecscher, Merntls özden eçir i lm iş bası,Geore Al en and Unin, Londra, 155; D C. Coleman, Revsns n Mernt

olayla bir yere iğerie geçebiliyorlard Devleti sarraara ve tefe



olayla bir yere iğerie geçebiliyorlard. Devleti sarraara ve tefe-cilere karş tav da ay biçime belirsizliler ve ilemler içermekteydi

Bu üç öceliği izleye Osmal yöetimleri ket ekoomisii iaşesiamacyla uzu mesafeli ve yerel ticarete müahae etmete açnmamış-

tr. İslam huukuyla ve ortaçağ İslam evletlerini uygulamalayla arşı-laştırlğa, Osmalla eoomiye aha fazla müahale ettileri gö-rülmetedir . Ayrca Osmaılar mai, iksai ve idari oulaa, İslam hu-ukuyla s sı çelişe edi kaula çkarmşlar ve bunlar uygulamış-ladr. Gerçi Osmallar, öreği ket ekonomisii enetlee amacıy-la başvuruklar ihtisab ve arh gibi uygulamalar İslam huuku al -

mştr, ama Osmallar bu tür kurum ve yötemleri diğer İslam evletle-riden ço aha sk kullamşlard.ehmet Geç' i suduğu tahlil, Osmal bürokrasisii öcelier-

i ve yetlerii alama açsıa so erece yararlr. Ac, Genç' kesiin e rguladğ gibi, öceliler ve niyetler, politikla ve souçlarıda ayırma geeir. Devlet müdahaleciliğiin arzulaa souç-

lara ulaşp ulaşmayacağ evletin etliğie bağly. Oysa, söz onusuzyllara devletleri ayaka ve eliği bir hayli sırly. Bu dö-eme devleter piyasalaa kapsaml ve etli biçime müahale etmegüçleri yotu. Niteim, evlet müahaleleri hedeee ulaşmta yeter-siz kalca, Osmal yönetimlei güçlei sıılaı göree öğremiş-ler ve ehme ( 1 444, 1 45 1 1 4 1 ) döemii apsamlı ve sert mü-ahaleciliğie, zama içie aha seçici bi müahalecilik alayşakaymşlarr.

Aca, Osmal yöetimlei müahaecili alayşıa 1 5 ve 1 yüzyllara sonra oraya ça bu eğişiik, e yaz i arçler taa

Huri slamolu ve alar Keyder, Aenda for Ottoman Hi sto", Revew FernandBraudel Center 1 ( 1 977, s. 3 1 55.

Ü ener, "Isla m Huu ve Aha Kaynaarında Itisat Siyaseti Meseeeri , s. 1 1 5 1 1 1 89; Mübahat S Kütüou, Osnl lrd Nrh Müesseses ve Trhl NrhDeer Enderun Kitabevi, Istanbu, 1983, s 3-38; Sayar, Osn tst Düşüness. 55165; M. aatay Uluçay, "Narh", dz 5/55 (1942 Narhın ideaize edilmişbir yorumu için bz. Ahmet abaou, "Osmanlı Eonomisinde Fiyat Denetimi", S Ülgener'e Ar�n stnbul Ünverstes tst ültes Meusı 43 (1987,s. 1 1 1 - 1 50. 1 5. yüzyı ın sonlarında ve 1 6. yüzyı da büyü Osman ı entlerinde ün

dan yeterince anlaşılamamıştır. Fatih ve ondan hemen sonraki padiah-



lar taanda çıkala kanular ugün h Osmanlı müdahaleciliğiinöneklei olaa göstermeke, uygulamada daha sonra ortaya çıkan deği-şiier göza edlmektedir.

Osmanlı tarihçilernn devlet müdahaecilinin değien niteliği konusunda daha gerçekçi ir değerendirme yapamayışlann ir nedeni, taihyazıcılığına egemen olan devlet merkezli bakış açısıdır. Devleti her eyinmerkezine koyanlar, ekonomiye de devlet müdahaleciliği yoluyla yalaşmışladr. Ayrca, aşivlerden derlenen ktn devlen ekonomiye mü-dahalelerinin kapsamı ve sıkığı konusunda tarihçiler yanılttğını da göza-d etmemek gerekir. Bu hataların ir ölümü arşiv elgelerinin doğasından kaynalanmaktadr. Devletin iktisadi yaşama yapığı her müdahale , ye-rel kadlaa ya da aşka görevliere gönderilen ir talimat içiminde kaydaınmaktaydı. Biz de u kayıa okuyarak yapılan her müdahae hakkndaayrıntılı ilgi sahi oluyoruz. Oysa, devletin piyasaaa ya da ekonominnişleyişine müdahale etmediği ve ezici çoğunluğu oluşturan sayısız olayhakkında elimizde hiçir kayıt yoktur. ek çok taihçi de aşiv elgelerininbu tek yanlı nteliğini gözar ederek, Osmanı devletiin ekonomiye mü-dahalesinin, impatorluğun hemen her köşesinde çoğunlula, hatta herzaman uygulanan ir kural olduğu sonucuna varmaktarlar.

Yerel yönetimlerin temel malan yatlarını elirlemek için oluştudukla, kadılar tarandan kayda aınaak ian edilen nah listeleri u ko-nuda çok ilginç ir örnek oluşturur. Bu istelerden irkaçının yayımla-

ması, narh uygulamasının Osmanlı döneminde kent ekonomisinin kaıcıbir özlliği olduğu izlenimini yaratmtır. Oysa, son yıllarda İstanul'daki1 numaraı Suriçi, Gaata ve Üsküdar mahkemelerinin yüzyılın ortalandan 19 yüzyılın ortalana kadar elde ulunan ve sayla in cildi aantm kaytla üzerinde yaptğmız taamalar sonucunda, narh listelerininhiç de sürei ya da düzenli olar hazırlanmadığı anlaılmaktadr. Özel-

lie 16 yüzyıldan sonra, narh listelerinin ağırlıkı olarak mal ve para piya-salarndaki darlık, kıtlık, parasal dalgalanma ve olağanüstü stikrarsızlıkdönemlerinde hazırlandıkarı anlaşılmaktadır Buna karşılık daha istikrlıdönemlerde, azen yirmi otuz yıllık süreler boyunca yerel yöneticilerinnarh listeleri hazırlamadığı dikkati çekmektedir.

Bi diğe t hata da aşiv belgeleinin büyük bi bölümünün başken



ğ ş g y şn ekonomisine ilişn kanıta sunmasından kaynaanmaktadı Bu kanıtla pek çok taihçiyi benzei müdahalelein diğe kentlede de uyglandığı sonucuna götmüştü Oysa, İstanbul hem büyüklüğü hem de siyasi

önemi açısından çok istisnai bi konumdaydı Ya milyona yakaşan nüsuyla yüzylda Avupa ve Bat Asya'nın en büyük kentiydi Diğebüyük ve tüketici kentlede göüldüğü gibi, devletin iktisadi öncelikleiiçinde büyük bi ağlığı vad Buna kaşılık, mekezi devlet diğe kentlein iaşesine daha az önem vemekteydi Bu kentlee mekezden atananyöneticie de loncala, tüccala, mültezie, saaa bi yeel olaak

güçlü kesimlele işbiliğine çok daha yatndıla Bu nedenlele, İstanbul'daki devlet müdahaleciliğine bakaak, diğe kentledeki uyglamalahakknda sonuçlaa vamak doğu olmaz9

Bu gözlemle bize ekonomi alanındaki Osmanı devlet müdahaleciiğinin atk daha geçekçi bi değelendimesini yapma zamanının geldiğinigösteiyo şiv belgeleine dayanan taihçil anlayışının sounla ile dev

letin gcü ve etkinliğinin sınla dikkate aındnda, Osman devletininticaet ve yeel piyasalaa ilişkin uygulamalan daimi ve kapsamlı müdahaleiik olaak değil, seçici müdahecilik olaak ntelendimek daha doğuolact Özellikl yüzyıldan sona, bu müdahalecilik esas olaak başkent İstnbul'un ve odunun temel ihtiyaçlann sağlanmasında ve dalıkan bunalım boana ulaştğı olağanstü döneede uyguanmış

PARA EKONOMI VE OSMANL DEVLETIOsmanlla paasal uygulamalanda Roma ve Bizans'tan, otaçağ İs

lam devletleinden, Moğollan İan'da kuduğu İlhanlla devletine, İta

şiv lerden aybolduunu diate alsa b i le, bu dönemsel farl ı laşma deişmeyece·tir. rnein, Istanbulu suriçi bölesine baan numaralı mahemenin ayıtlarıesitir Anca biz narh uyulamala rını Üsüdar ve Galata mahemelerin in ayıtla·rından da ayrıntı l ı ola ra izldi Narh l i steleri üzerin yapıl an bu çal ışma, stan·bul da fiyat ve ücreteri n tarih i üzerie yaptı ım ız daha büyü bir araştırmanın par·çasıdır. Bu araştırmanı il sonuçları içi n bz itabın sounda E .

Istanbul hi nterlandıa baım lı ço büyü ve tüetici bir eni Başentin itisadiyaşamı ve bu alandai devlet müdahaleci l i i üzerine en önemli çalı şma uzun yı l la rönce hazırlanmışt ır; bz Ro Mantran stanbul ans la son M u XSl, Paris 9 ll Bölüm, s Ayrıca Iaı ve Quatae (ed) An Eo

yan kent devletlerine ve nihayet spanya'ya kadar, Akdeniz havzasının ön-



yan kent devletlerine ve nihayet spanya ya kadar, Akdeniz havzasının önde gelen para geleneklenden etklendiler ve zaman içinde bu gelenekle-rin taşıyıcıa oldulr. tabın kaan bölümlerinde bu uygulamala incelemeye geçmeden önce, burada en basit ve en temel solarla başlamak

uygn olur: Osmalılar yzyıllar boyunca niçin sikke bastılar ve niçin is-tikrarl bir para düzeni kurmaya ve sürdürmeye çalştılar

Birincisi İslam geleneğini izleyen Osmanlılar için sikke, hutbe il bir-likte egemenliğin en önemli ik simgesinden biriyd. Örneğn, 16 zyıl-da yaşayan tarihçi i, hutbe ve sikkeyi iki özel ilahi armağan olar görüyor ve hutbenin soytluğu ile sikkenin somutluğu arasındaki karşıtlığa

dikkati çekiyordu. li için hutbe hükümdn prestijinin büyüklüğü dü-şüncesinin bir ifadesiydi Buna karşıık sikke, hükümdarı gücünü açık se-çik ve yazıyla yansyrdu. Aln ve gümüş sikkeler elden ele, bölgedenbölgeye taşındıkça, hükümdarı gücünü ülkenin en uzk köşelerine ulaş-tyorlardı. so

İkincisi, Osmanlılan bir yanda vergi toplamak, öte yandan askerle-

re, bürokatlra, tccalra ve diğer kesimlere ödeme yapmak için paayaihiyaçları vardı. Paranın bu işlevinin en eski devletere kadar uzandığınıbelirtmiştik. Ancak, Osmanlıların para konularına yakaşımlan bu iki sa-ikle sınrl utmak, dar bir yorum olur Osmanlılar parann bluğu ve pi-yasalardaki tedavlü ile ticaret ve ekonominin sağlğ, canlılğ arasındagüçlü bir ilişki olduğunun da bilincindeydiler. Osmanlı devleti uzun me-

safeli ticaret yollar üzerinde kurulmuştu ve uzun mesafeli ticaren Os-manl devleti ve ekonomisi iç n her zaman büyük önemi vard . Uzun me-safeli ticaret için de istikrarlı bir para düzeni büyük önem taşıyordu. Ayrıca, Osmanl eonomisinde para kullanm kenlerdeki dar bir kesimle s-nrl değildi. Para kullanm, özellikle 16 zyılda, hem değerli madene-rn blaşmas hem de kırla kent arasındaki iktisadi bağlntıarın güçlen-mesi nedeniyle çok yaygınlaşmıştı. Böylece sadece kentler değil, kırlardaki nüsun önemli bir bölümü de piyaslara girerek gümüş akçe ve ba-kr mangrı kullanmaya başlamşt. Aynı dönemde Osmanı kentlerinde veyakn çevrelerinde küçük ölçeki fakat yoğun kedi ağlarının da geliştiğigörülmektedir. Bu kantlar Osmanl maiyesinin yanısra Osmanl ekono

Cemal Kafadar, "When Coins urned i nto Drops of De and Baners Became Rob

misinin sağığının da para ve parasa istkara yakından bağı oduğunu



ğ ğ p p y ğ ğgöstermektedir Osmanı yönetcieri de para ie ekonomi arasındaki bugüçü iişkinin farndaydıar

Osmanıarın parasa uyguamaa da, tıpkı Osmanı iktisadi poitika-

aı gibi, merkezi bürokasinin önceikerini ve çıkaanı yansıtmaktaydıOsmanı müdahaeciiğinin doruk noktası oan 1 5 yüzyıın iknci yarısın-da, parasa uyguamaar da kapsamı bir müdahaeciik anayışından kay-nakanıyordu Ancak, merkezi devetin gücünün sırarı para konuandaçok daha açık görümekteydi Uzun mesafei ticaret ve ma piyasaanakıyasa, devetin değeri maden akışını, sikkeeri veya bunarın yatarını,

bir başka deyişe kurarı ve faiz oranarnı deneteyebimesi çok daa zor-du Osmanı yöneticier de para piyasaandaki tüccararın ve sarraarınbu denetimden ma pyasaarında oduğunda daha koay kaçabieceri-ni gördüer Bu kitabın ger kaan böümerinde ineeneceği gibi, bütünbunarın sonucunda, Osmanı devetinin para piyasaana müdahaesi gi-derek daha seçici odu Hatta, uzun vadei bi baş açısıya, daha sonra

dönemerdeki parasa uyguamaan bir hayi esnek ve pragmatik bir nite-ik kazandığını da söyeyebiiriz Ancak, esnekik ve pragmatizme bie, kıtaararası ticaretin kavşak nk-

tasında büyük bir imparatoruğun istirarı bir para düzeni kurmasınınve bunu sürdürmesini son derece güç bir iş oduğunu tesim etmek ge-rekir Bu noktada Osmanıarın karşısına çıkan güçükerin atını dikkateçizmekte yarar var Biricisi, ortaçağın sonandan sanayi kapitaizmininyükseişine kadar geçen dönemde istikrarı bir para düzeni kurmanın bütün deveter için ortak oan güçükerini ee aaım Bu dönemde para taebi çoğunuka atın, gümüş ve diğer metaerde üretien sikkeere kar-şıandığı için, bu madenerin piyasada tedavü eden miktararı ie para arzıarasında sıkı bir işki vardı Eğer bir bögenin veya ükenin ticareti dışaya kaşı açık veriyorsa, değeri madener dışaya aktığı için, para arzı da

daraıyordu Ayrıca, güvensizik ya da para biriminin stikarsızığı nede-niye, değeri madenere sieerin yastık atına girmesi de tedavüdekipara miktarını oumsuz etkiemekteyd Avrupa ve Asya'daki ükerin

51 Osmanl ı eonomi si nde sie ul lan ımı 1 6 yüzyı lda dorua ulaşmıştır Buna arşı l ı,15 ve özell ile 17 yüzyıl larda sie drıarına raslanıyordu Bz 3, 4, 7 ve 9.bölümler.

büyük çoğunuğu gibi Osmanıa da, sık sık başgösteen değeli maden



daıka ve bunlaın ekonomi üzeindeki olumsuz etkieiye yaşamak vemücadee etmek zounda kamışadı.

Ancak, Osmlıa impaatouğun büklüğü ve bulunduğu coğaf

yanın özeike nedeniye başka sounaa da kaşı kaşıya kada. Kimitaihçilei devetin ekonomi üzeindeki gücü ve denetimini sı sık vuguaaaına kaşın, Osmanı ekonomisini tek işbölümü çevesine ö-gütenmiş, sıkı bi biçimde denetenen ya da kapaı bi ekonomi oaakgömemek geeki. Bakana'dan Mısı'a, asa'dan Mağib'e kadaimpaatouğun değişik bögeei Es Dünya'nın faklı bögeeiyle fak

ticai iişkile içindeydi. Öneğin Bakana Ota ve Doğu Avupa'yla veKaadeniz çevesiye ticaet yapmaktaydı. Buna kaşık Mısı, Hint Okyanusu üzeinden Güney ve Güneydoğu Asya'ya bağanmışt Niteik vecoğaa oaak çok fakı oan bu ticai bağantıa, değei maden şı-nın denetimini ve paasal istikaın südüülmesini çok güçeştimekteydi

Nihayet, Osmanı deveti Asya ile Avupa aasındaki büyük ticaet yo-

aı üzeinde kuumuştu. 1 yüzda Ota Avupa'da zengin gümüş yatakanın işetimeye başanmasından sona, Avupa, Asya ie oan ticae-tinde açık vemekte, ita ettiği bahaat, ipeki ve diğe teksti üüneininbüyük bi böümünü değei madenee ödemekteydi. meika ktasından büyük miktaada atn ve gümüşün geişi bu caetin hacmini bihayi attımıştı. Osmanıa 1 5 yüzyıın ikinci yaısında Doğu deniz'deki ticaet yoan denetimei ana aıken, batdan geen atn vegümüş akışın özendie Ancak, doğuya kaşı veien dış ticaet açıknedeniye, değeli madenein doğuya doğu yoana devam etmeeinide engeeyemedie. Ktaaaası ma ve değei maden aşanda sık sıkgöüen dagaanmaa da Osmnı paa düzeninn istikanı süeki tehdit etti. SS

Osmanıan pa konusunda kaşıaştıa güçlükei b i diğe nede

Spufford, Mney and ts Use.

Bu baımdan Osmanlılar ile aynı dönemin bir dier Islam devleti, Hintür (Muhal devleti arasında önemli farlıl ılar vardır Osmanlıla dış ticaret açıları ve onların yol açtıı parasal istirarsızlılaa mücadele etme zorunda alıren, 1 ve17 yüzyıllarda Hint-ür devleti dış ticree büyü fazlalar veriyor, üleye net olara büyü mitarda altı n ve ümüş ir iyordu Bu sayede H intür devleti ço üçlü

ni de, mai ve ekonomik yapıla bakmından Ba Avpa ile aaaında gi-d k f kl l d d d l l d k



deek aan fakllaşmaydı. Bi yandan Avupa devletleinin gideek ataniktisadi ve ticai güçleri, öte yandan da Osmanlılaın geileyen askei gücünedeniyle değişen dengele, mal ve değeli maden şlanın denetlene-

bilmesini ve paasal istikan sağlanmasını güçleştimekteydi. Osmanlıla-ın sık sık kaşılaştıklaı mali bunalımla da paasal istika çabalaınıolumsuz etkilemekteydi.

Bu tablo kaşısında, Osmanlı paa taihinin al zyıllık seüvenini in-celeken, genş impaatoluğu dünya ekonomisinin ayılmaz bi paçası veonun dalgalanmalandan süekli olaa etkilenen bi coğaa olaak ele

almak geektiği açık Özellikle de paasa süeçlei inceleken, bu impa-atoluğu kapalı ve sıı sıya denetim alnda bi biim olak değil , sını-laı pek belli olmayan ve he yönden mlaa açık, eğe benzeyen bi biim olaak düşünmek daha doğu olac.

BI R DÖNEMLEME

Bu kitapta ele alınan al yüzyıl boynca, dünya ekonomisinin yanısıaOsmanlı devle e impaatoluğun değişik bölgelerinde paasal kuumve düzenlemele de büyük dönüşümle geçidile. Özeteyecek olusa,Osmanlı devleti 14. yyıla Anadolu'nun kuzeybasında ticaet yollaı 2üzerinde kuulmuş küçük bi beylikten 16. ve 7. yüzyılda kıtalaası -caetin kavş noktasında, küesl boyutladaki değeli maden akışlanıntam ortasına kalan geniş bi impaatoluğa dönüştü. Osmanlı paa dzeni 16. yüzyılın son çeyeğine kaa oldukça iyi işlei Ancak, 1580'leden1640'laa kadaki dönem, paasal açıdan olağanüstü çakanlı geçti. Sıksık başvuulan tağşişle ve paanı değeindeki büyük dalgalanmala, Balkanla ve Anadolu'daki tüm daphanelein kapatlmasıyla sonuçlandı . Os-manlılaın temel paa bir imi olan akçe ortadan kaybolunca, piyasalda işlemle Avrupa sieleiyle yapılmaya başlandı . Ancak, Osmanlı paa siste

mi 17. yüyıldan itibaen kesintisiz bi çözülme ve gerileme süeci içinegimedi ekezi devlet 1 8 yüzyılda yeni ve oldukça istikalı bi paa biimini yeleştimeyi başadı. Ayıca, impaatoluğun mekezi ile çevesiaasındaki ilişkile e güçlendi. 18. yüzyın otalaından itibaen, impaa-toluk bi yandan topak kayıplaıyla daıken, öte yandan da Batı Avpa mekezli ticaet ve nans ağlanın içine çelmeye başladı. Sanayi Dev



Altı yüzyıl boyunca yaşana büyk tisad ve pasal dönüşüme nedeniyle, biz bu kitapta Osmanı paa tahin bi bütün olaak del, beşfakı dönemde ele alacağız. Bu dönemee büyük ölçüde Osmanl paasl kuumlaına ve düzenlemeleine göe belilenmişti, ama iktisat taihi nin temel eğilimleiyle de büyük ölçüde uym göstemektedi :

300'den 477'ye: adolu ve Balkaa'da ticaet yola üzendekuulan bi devletin gümüşe dayanan ve istikarlı paa biimi (akçe . ·

477'den 585'e Osmı devletinn mai, iktisadi ve siyasal olaak güçlü döneminde atın, gmüş ve bakı sieleden oluşan üçü paasistemi; en önemli egemenik simgesi ola altın sikkelein impaatolukdüzeyinde tekleştiilmesi; buna kaşılık gümüş sikkelede impaatoluk

içinde faklı paa bölgeleinin otaya çıkışı; kentle ve kasabala çevesindeyoğun kedi l işkileinin gelişmesi . 585'den 60'a: ai, iktisad ve siyasa sounladan kaynakla

nan paasal istikaızlık; kıtalaası değeli maden şlanın paasal sounları daha da ağılaştıması; dphanelein kapatılması ve Osmanlı piyasalaına yabancı sielein ve onlaın tağşişe uğamış tüleinin egemen

olmasıV 60'dan 844'e : ali ve iktisadi iska koşullanda yeni bi gümüş paa biiminn (kuuş ) yeleştilmesi ; mekezle çee aasında glişenpaaal bağla; kuuşun 780'lee kada süen istikalı bi dönemdensona den mali bunaımlaa bilikte hızl ı tağşişi ve değe kaybı; geleneksel saaaın devlete boç veme yoluyla gelişeek nans bujuvazisine

dönüşmelei.V 844'ten 18'e: Sanayi Devimi sonasında dünya pazaaıylahızlı bütünleşm; gümüş kuş ile altın liadan oluşan çi metali yenidüzen; ek mai geli sağlamak amacıyla başvuulan tağşişleden vazgeçierek dış boçlanmanın aynı amaçla kulaılmaya başlanması; "topa altınstandadına geçiş; bakacılığın gelişimi .



NCİ BM

OSMANLI DEVLETiKURU LURKEN TiCART VE PARA

E mz n gvnr nmzmatk kanıtar Omanıarn kn aana k kky H 727/132627 yıına arp trn götryor ahaonrak r uçuk yzyıa, Omanı Byğ Bakaar v Anaou'a hıza gnş Aya Avrupa araınak tcart yoarı zrn çok vrş

r konuma p omaarı, Omanıarın ac yaa v akr aşaarına ğ, konomrnn v mayrn canıığıa a önm katkarağaı Bu rkn önm, Omanıan para zn uzun maf tca-rt yoarını kuanan v nyn vrn v tccararın uygumaanan yk öç tnmştr

taın u ömn, kurumakta oa vn paa uyguamaarı-

nı, ouatı tcart v gny Avrupa'an Bat Aya'ya kaar uzana ö-mr v ğr man akışı çrçvn aacağız Br yaa ma ş v tcart ngr öt yaa ğr manr v kkrn arzıaraınak şky ön çıkaan r kurama çrçv kuanacağız aha a-t öyyck ourak, u yzyıara Bat Aya ögn tav nğr manrn mkt, ögnn aya v oğuya karşı vrğ tcart

fazana vya açıkana ağıyı yaaara tav n gmşn rğr kaynağı oarak yr manrn rmn at zycğz

ATlN VE GÜMÜŞ; DO�U VE BATl

Öykz Aknz v Avraya ögn 1 2 yzyıın onarınanarn oaya çıkan önm r gşmy aşayaım oğu Aknz',

paatuğu ve İslam devletlei, esas olaak, atın ve bak siele et l di D h ö l ld ğ ibi b dö d d Bi ' lt h p



mşledi. Daha öncele olduğu gibi bu dönemde de Bians'ın ltn hperpron ve İslam devletleinin altın dinala, Akdeni havasının dolalaolaak tedavl gömşledi. Buna kaşılık, aynı dönemde Avupa devletle

i gmş sikkele kullanmışladı. 1 yyılın otalana kada Avupa'daaltın skke basılmamışt 1 yyılın olana gelindiğinde, bu tablo dğişmeye başlad·. Bu

ke Avupa'da altın ykseliken gmş sikkelein önem gitgide aald.Floansa ve enedik devletlei, daha sona byk ağbet göecek olan ltın oin ve dkanı piyasaya smeye başladıla. 4 yyılın otalana

gelndğinde, Avupa atık gmş kullanan bi bölge olmaktan çıkmış,daha çok altın sikke kullanan bi bölge konumuna gelmişti.Doğu Akden'de ise, an piyasaladan kayboluken, gmş sikkele

n kullanımı yaygınlaşıyodu. 1 yyılda sei olaak tağşişe uğayanBans'n altın hperpron, 14 yüzyılın oaanda piyasaadan kayboldu. Buna kaşlk, 1 yylın lk yasında İnik Bians devletinde, Tabon'da, Gcistan'da, Kilikya'daki Emen kallıklanda ve Suye'de Eyyubi devletinde gitgide daha fla gmş kullanılyodu Aynı yüzylınknc yısında, Moğol İan'nda ve Memluklan egemenğinde Mıs'da da gmş paa bimlei yaynlaştı. Anadolu'da s gmş çok daha öncelei blaşmaya başlamıştı. Anadolu Selçuu devletinn hkmdal daha 1 yzyılın sonlandan itibaen başkent onya ve yse 'de kend adana gmş sikke bastımaya başlamışldı .

Bu değişklik ya da kaymanın zamanlamas konusunda tahçile ve nmzmatl göş biliği çndele cak, alnın niçn baıda, gmşn dedoğuda bllaştığı konusunda faklı açıklamala öne slyo. Bu olguyailk kez dikkat çeken Andew Watson, atın ve gmşn göel değeleininAkdeni'in batısında ve doğusunda faklı olmasının ve bu faaın zamançnde tesy olmasının söz konusu kaymaya neden olduğunu beliyo

Watson'a göe, tccala altın veya gmş ucuz buldukla bölgede satnalıyola ve pahalı bölgeye tşıyp satyolad Kısacas, atın ve gmşndeğişk blgelee yönlendlmesinin temel neden, ktisatçılın bugnk

R S Loz he Dollar of the Middle Aes• The Jual f En Hst ( 1 951 s 934 C M Cil la Mney Pres and vlzatn n the MedteaneanWrld h t ventnth Centu, Princeton Universi Press 195 s 3 ve A

deyimiyle, aiajdı. ca u açıklama, altın ve gümüşün yaandafakılıkaın niçin oaya çıkğı sosuna i yanıt getiemiyodu



fakılıkaın niçin oaya çıkğı sosuna i yanıt getiemiyodu.Hay ismin ve Pete Spuod ise söz konusu kaymayı eddetme-

mekle ilikte, aitajın önemini kaul etmeyeek hem altın/gümüş oan

lndai (aynı miktada alnla gümüşün yatla aasındaki oan) fakılığınkökenle, hem de u faklılklan yol açtığı süeçle konusunda daha deği-şik açıamalaa yöneldile. He şeyden önce, iki ölge aasında madencilikfaaiyetle açısından otaya çıkailecek faklan, atın ve gümüşün göelideğele aasında fakılaşma yaataileceğine işaet ettile. Altın/gümüşoanla veya yata iki ölge aasında faklılaşınca da, tüccaln altın ve

ya gümüşten hagisi işlene geliyosa onunla ödeme yapmala eklenme-liydi Böylece, tın ve gümüşün hangi ölgelee doğu akacağnı aitajdeğil, mal aışlnda oaya çıka faklılıka veya caet dengelei kaşılı-ğında yapıl ödemele elilemiş oluyodu.

ismin ayca oaçağdki sike asma teolojisinin i hayli genşhata payı içedine, aynı standa altında asılan sikelen değe madeniçeklernde çok ük faa göüleildğine, u nedenle de altın ve gü-müş sielen tes yönlede taşınmasından oluşan asit aitajın pek etkiliolamayacağına dikkat çeyodu. Otaçağın paa taihine Avpa mekezlii aş açısıyla yklaşan Pete Spuod ise, Avpa'da yüzyılda yaşanan Ticaet Devrimi'ni , Ota Avupa'da üyük miktalda gümüş yataka- ulunmasına ağlıyodu. Avupa'da değeli maden azı atınca, uzeyİtalya devletlenin Bizans, Suye ve ısı ile ola ticaetle yüzyılınotaandan itiaen genişlemeye aşlamıştı. Acak u tcaetin üyük ikısmı kaşılıklı değil tek yönlüydü. yüzyılda Asya'nın ipeği ve ahaatıile Yakındoğu'da üetilen çeşitli malla Avupa'ya akaken, unlaın kaşılı i mikta Avrupa malı ve ol miktada gümüşle ödenmekteydi .

Waso, Back o Gold, s. 1 .

4 H A Miskimi, he Eforceme of Greshams Law•, Credt bnhe e nvestent se/ Xl-XX Att de/l qu n d stud (Pr, 197), lsiuo leraioale di Soria Ecoomica aii, elice le Moier, lorasa, 195, s.1 7 1 1 , yeide basım H A Miskmi , Csh Credt nd Crss n Eur - içide, ariorum Reris, Lodra, 199 ayrıca H A Miskimi, Moey aMoey Movemes i race ad E lad a he Ed of he Mdl e Aes•, J Ri chards (ed), Preus Met/s n the ter Medevl nd Erly Mde Wr/ds, Caroli

Bu dönemde Avupa'yı Doğu Akdeniz ve Yaındoğu üzeindn Asya'ya bağayan üç ticaet you vadı uzeydeki yo onstantinopois üze-



ya ya bağayan üç ticaet you vadı. uzeydeki yo onstantinopois üze-den aadeniz kıyıana, oadan da Ota Asya'ya uaşıyodu. Otadakiyoa Akdeniz'i Anadou ve İan veya Suiye ve Bağdat üzeinden Basa

öfezi ie Hint Okyanusu'na bağanmaktay. Güneydeki yo ise, İsken-deiyeieızıdeniz üçüsünü Umman Denizi üzeinden Hint Oyanusu'na uaştımaktaydı. 1250'ede s'da kuuan emua dveti,bu güney younu denetimi atında tutmaktaydı.

13. yüzyıda oğoa Asya'dan geen ticaet yoanın yanısıa, a-deniz bögesi ie Anadolu'nun büyük bi böümünü denetimei atına a-

ktan sona, kıtaaaası ticaet yola ısı ve Hint Oyanusu'ndan adeniz bögesine kaydı. adeniz' in kuzey kıyındai efe ve Tana i-manaı üzeden Asya'nn içeine kada uzanan güzegh, Avupa ieAsya aasındaki ticaette en önemi yo konumuna gedi. 13. yüzyıın sonçeyeğinden itibaen, doğudan geen maan kaşığı oaa onstanti-nopois ve adeniz üzeinden Batı ve Ota Asya'nın bozkıana doğu

büyük miktalada gümüş taşınmaya başand. Bu gümüşün bük bi kıs-mı küçe hainde kadı, ancak bi böümü Atınodu ve diğe oğo dev-leei taandan, özeike de İan'da İhanıla taandan sikkeye dönüştüüdü. Avupaıan beyaz anamı oan er adnı ekeri bu gümüş sikee, 14 yüzyıın başanda tüm adeniz'in çevesinde otapaa biimi odu. pe ya da akçee Tabzo üzeinden güney ve doğu-ya, adou Seçukuanın ve İan'da İhanıan denetimindeki topak-aa da taşınmaktaydı. Böyece, aadeniz bögesi ve İan'ın yansıaadou da oğoan caet bögesi içine çekimiş ouyodu .

J L AbuLughod, Befre Eurn Heny The Wrld Syste AD ,Oxford Uiversi Press, 1989. Ashor, Les Mtux eux ve E. Ashor, LevntTrde n the Lter Mddle Ages, Priceo Uiversiy Press, 1983. Do�ubaı icreide degesil ikleri sürmesi, kıdo�u'u Avrua ile icareide liçe gibi

araçları kullaılmasıı güçleşirmişir ükü liçe gibi araçlar esas olarak degel i icare koşul ları da eki olab i l iyorlardı . E Ashor Bakig lsrumes bewe he Muslim Eas ad he Chrisia Wes•, Jul f Eurn En Hst (1972 s 553573

Sufford, Mney nd /ts Use, s 146147; ve AbuLughod, Befre Eurn Hegeny, s 1 531 84. Bu döemde Karadei' i baı kıy ıs ıda edavül ede Mo�ol araları iç i bk D. M. Mecalf, Cnge n SuthEste Eur , Royal Nu

Avup'd Doğu Akdei ve B Ay'y doğu gelişen değerli mden akş dece ticetten kynmyodu . Di ve iyi gelişmele de



den akş dece ticetten kynmyodu . Di ve iyi gelişmele dedeğeli mden şn yol çiliyodu. Htt kı vdede unln dh ğ tğ d göüleiliyodu nck uun vdede ticet çok dh

önemliydi. Dini çdn kldğnd Pplğın çeşitli fliyetlei utlYele'i iyete gelen Avupl hcl ve Doğu Akdeni'dek Hitiyadevletlein vlğ değeli mdenein doğuy doğu kşnn en önemlinedenleini oluştuuyodu. Svş ve vş hlıkl ie hehngi i diifliyetten çok dh üyük ödemelei hekete geçimekteydi. Bu tüödemelein en üyklei ticetten kynklnn ödemelele yn yöndedn doğuy doğu değeli mden akşn neden olmaktyd.9

Öneğin Omnll 196 ylndk Niğolu muheeinde Neveontu okuu Jen' ei ldktn on kendiini o mn için çoküyük i mikt oln 200000 oin kşlğınd eet kileceeini Avupll ildidile Bu pnn toplnm Avup p piylnd önemli dlglnml yol çtğ gii Adolu'y ktlm dAvup'nn önde gelen nkeleinin ktldğ üyük i nn opeyonunu geetdi.

Altn/gümüş onlnd y d gümüş ytlnd doğu ile t nd çkn fkln tücclaın tn aldkl mll hngi değeli mden ödeyeceeni elileğini dah önce ttşmştık. Öyleye ö ko

yolu Adeni'i Hi nt Oyanusu'na bağlayan en nemli anal olma el l i ği ni geri aandı . Bu durum 6 yüyı lı n sonlarına adar sürdü Abu Lughod, Befre EurpenHegeny, s 2 2-247; ayrıca R S. Lope, H Misi mi n ve A dovitch , "Eng land toEgypt, 350- 500: Long erm rends and Long Di stance rade", Michae l A Coo(ed., Studes n the En Hst f the Mddle Est içinde, Oxford niversiress, Londra, 970, s. 5- 28 Mısır' ın 4 ve 5 yüyı l l ardai para tarihi , bir çonemli çalımaya onu olmutur. Oysa, Mısır'ın Osmanlı dnemindei para tarihihaı ndai bi lgi mi ço daha adır B. . Balog, " Hi sto of the Dirham i n Egyptfrom the Fatimid Conquest until the Collapse of the Mamlu Empire, Revue Nus

tque V/e re, 3 ( 96 , s. 09- 46; . Balog, The Cnge f the Mlu Sultns f Egypt nd Syr, American Numismatic Society, Numismatic Studies No. 2, New or, 964; J L. Bacharach, Ci rcassia n Monetary ol icy Si lver", The Nust Chrnle, Seventh Series, ( 97 , s 267-28 J L. Bacharach, "he Di nar versus the Ducat, ntetnl Jul f Mdd/e Este Studes 4 (973, s.7796 E. Ashtor, "Etudes sur le Systme Montaire des Mamlous Circassiens", lsrel Orentl Studes 6 ( 976, s. 264-287; B Shoshan, "From Si lver to Copper Moneta Changes i n F ieenth-century Egypt", Stud /s/ 56 ( 982, s. 97 6; B.

nusu oda göülen bölgesel fakklaın tesine çevilmesinin, öneğinalnın bi bölgede daha ucuzken daha pahalı konuma gelmesinin, o böl-



alnın bi bölgede daha ucuzken daha pahalı konuma gelmesinin, o bölgede gümüşün yeini alnın amasına yol açacağı da kabul etmemz geeki. itekim, eldeki kanıa 350 dolaylaında, ge Dezi çevesinde

gümüş döneminin sona edğine ve an döneminn başladığına işaet etmektedi. ge bölgesinde 340laa kada tüccala san adıla malagümüşle, özellie de İtlyanlan gliai adını vedikle ve Ba Ando-luda bi hayl ağbet göen küçük gümüş skkelele ödüyoldı. Ancak1350lee gelindiğinde, doğuya kaşı tcaet açığı vemekte olan BatıAnadolu bölgesinde gümüşün oadan kalkğı, buna kaşılık hem Cene-

vizlen hem de Sauhan, Menteşe ve Aydın beylikleinin denemindekyeel dphanelen, Venedikin an dükalaının taitein basmaya giişke göülüyo. Bu kanıan ışığında, Ba Anadolu bölgesnde dü-kanın ve oinin yaygın olaak kullanılmaya başladığ tah olaak 14. yüzyılın otaaını kab etmek doğ olacak.

12. ve 13. yüzyılada Doğu Akdeniz bölgesinde gümüşün yükselişinaçıklamaya çalışıken, Spuodun Avupanın caet açıklaına vedğönemi bi noktaya kada anlıyouz. Ancak Spuodun bu konuda ısa-, daha faklı açıkamala göz adı etmemize yol açmamalı Gümüş, BaAsya bölgesine daha faı kaynakadan da gelmiş olabil. Bi olasılık,gümüşün bölgeye Oa Asyadan gelmiş olmasıdı. limizde kanıtla budönemde Tükistanda faaliyet gösteen gümüş madeneinin İan vekı beslediğini gösteyo. B diğe olasılık ise, Doğ Akdeniz ve BatıAsya bölgesindeki gümüş madeneinin bu dönemde yenden canlanmışolmasıdı. itekim nümizmatik kanıta, Doğ Anadolu Moğollan denetimne gdkten sona, gümüş madene bulunduğu yelede veyanan yakınında daphanelen faaiyete geçleine işaet edyo İlhan-lılaın bol miktada üettiklei yüksek kalteli gümüş sikkelein bi bölü-münün bu darphaneleden geldiğini biliyouz. Ancak yeel madenein

üetim miktala hakkındak bilgileimz sınılıdı. Bu nedenle de 12.

ı ı P . Suor, Hndbk f Mdvl Exhng Royal srical Sociey, ora, 9, s. Alıı bu böleye ulaşmasıı , yasalara alı s ikkeer iç kurerler erlmeye başlamasıa lemek mümküür Suor, Hndbk f Mdval Exhng, s. Al ı si kkeleri Ms ıra erar eaüle başlamasıç , bk. J Bacharach, he iar, s. 9 e J Bacharach, Moea Mo

yüzyıldan itibarn Doğu deniz bölgesinde tear beliren gümüşünkaynaa konusunda gelecekte aaştımalan bize daha ayrıntılı bilgier



y g ş y gsağlayacağını umuyouz .

BIZANS VE BALKANLAR

Osmanlılaın kuuluş dönemindeki parasal uylamaını ve bu uygulamar üzendek bölgesel etleri daha iyi anlayabilmek için, Bakanla ve adolu'd iktsadi ve paasal koşulla daha yandan incelememiz gerekyo. 1 4 ve 1 5 yüzyıllarda Osmanlıla ile yakndan ilişklernedeniyle, bu incelemeye Bizans ve Balkan devleteri ile başlayacaz.

12 ve 13 yüzyıllarda Tükmen aşietlenin ve daha sonra MoğollanAnadolu'yu ele geçirmelei sırasında atan savaşlar ve büyük topak kayıpl nedeniyle, Bizns devletinin iktisadi ve mali temelleri çok zayıamış.Bu gelişmele diğe nedenlerle birleşince, Bizans İmpaatoluğu artıkönemli bir iktisadi ve ticai güç olmaktan çıkmış. Nitekim 13 yüzyılnotaanda onstntinopolis Latinlerden geri alındıktan sonra, Cenevizlere tüm Bizans limanlaını kullanma izni verild. ısa bi süre sona, Galata'daki Ceneviz toplumu Moğollan gelişinden sonra canlnan aadeniz ticaretni needeyse tekeli atna amayı başadı. Anck 14 yüzylınbaşlanda endikliler de B izans ile imzaladı bir dizi ticaret anlaşması sayesinde, radeniz ticareti ve Bizans limananda pay sahibi olmayıbaşardıa

Yine de bu dönemde Bizans'ın parasal kaynaları ve ezervlei, Osmanlılaa ara sıra ödedkleri vergilerden izlenebileceği gibi, bir hayli büyüktü. Ancak, Bizans'ın denetiminde tttuğu gümüş madenerinin yıllık üretimler, ticaret ve diğe kanallardan dşya giden ltın ödemelerinin çok altında kaldğı için, değerli maden ve para rezeleri erimekteyd.Bu nedenle, Bizans'ın gümüş 'unun, tra a's ınn, asilikon ve stavraton' dolaşımı, onstantinopolis yöresi, amara havzası ve bir

ölçüde de Selanik ile sınırlı klmışr. 14 yüzyılın ortalarında sonra, Bizans sikkeleri onstantinopolis surlarının dışında ender olarak tedaledebildler. Bu koşulada, Bizans parasının Batı Anadolu kıyılanda yay

Mecalf Cnge, s 27-28 R S Lo "The Trade of Medieval Europe TheSouh" Cbrdge En Hst f Eurpe, c l içide 1952, s 2575 SRucima "Byaie Trade ad ldusry" Cbrdge En Hstry f

gın oaak tedavü göen ve takit edien enova, enedik ve Napoi sik-keeiye ekaet etmesi de zaten mümkün değidi S



y ğBakan yamadasında ise, a Öüm diye adandıan üyük vea

sagnının ve ununa iişki oaak Avupa'da yaşana iktisadi uamın

da etkisiye, 14 yüzyı i iktisadi dugunuk ve mai güçüke dönemiy Dönemin Bakan sikkeeinden de izeneieceği gii, Bizans'ın maiunaımı u çükeri daha da ağıaşmışt Bakan sikkeeinin dğeimaden içeikeindek azama eğiimi, yüzyıın ikinci ve üçüncü çeyeğin-de hız kazanmış Avupa'nın pek çok ögesinde ve Doğu Akdeniz ö-gesinde oduğu gii Bakan'da da, an ve üyük gümüş sikkeere rast-

amamaktadı üçük değei akı sikkeein yokuğu ise, paa ekono-misinin yaygınaşmamasının ir gösteges oaak youmanaii Öteyandan enediie, Giit ve denetimeindeki diğe adada üyük mik-taada gümüş sikke asmaktaydıa enedik'in gümüş 'su 14 yüz -yıın otaana kada Güney Bakana'ın kyı ögeeinde en önemi sik-ke konumunda kadı Ancak, Bosna, Sıistan, Bugaista ve Eak'takidevete, yaancı sikkeee sık sık kaşı çıakta ve kendi sikkeeni te-davüünde ısa etmekteydie

Osmanı dönem çn çok önem sonuça yaatan i geişme de, 13yüzyıın sonaından ve 1 4 yüzyıın aşaınd itiaen akedonya, Sıistan ve Bosna'da gümüş madeciiğinin cananmasıd Bu geişmenien önemi nedeni, Ssonn ve diğe topuukaın Bohemya ve aca-istan'dan ögeye göç etmeei ve geiken eaeeine Ota Avu-pa 'nın daha geşmiş madenciik teknkeini getimeeidi 14 yüzyıınsonaında Bakana'daki madenein üetimine önem atışa otayaçıkt Bu sayede ögede a ve pensike önemi geie sağamayaaşadıa Öneğin 433'te Osmanıan yöey ee geçimeeinden he-men önce, Sıista'dan geçen Bugonya şövayeeinden Beand de aBoquie, Novo Brdo gümüş madeneinin yıda 200.000 atn düka ka-

da gei sağadığını söyemektedi Günümüzün uzman tahçeindenSima ikovic ise 15 zyıın ik yasında Sıistan ve Bosna'di gümüşmadeneinin topam üetimeinin yıda tondan az omadğını vugu-uyo. Bu gümüşün kaayouya onstantinopois'e yoanan küçük ir

1 Mecalf, Cinge, s -5 döem Bias sikkeleri içi ayrıca bk, Grierso Byzntine Cins Mehue Co d odra 1 9 s 77- 1 ve M

mikta dışında tm, Dubovnik youya Venedik'e, oadan da İtaya'nındiğe bögeeine ve Siciya'ya ihaç ediiyodu.



ANADOLU

13. yzy boyunca Doğu deniz ve Batı Asya'da gmş sikeeinyaygınaşması eğiimine Anadou'nun da katıdığına değinmiştik. Nmizmatik kata Ota ve Doğu nadou'da gmş sikke basan darphaneein ve gmş sieerin 1 3 yzyın otaından itibaen, bi başka deyişe, Anadou Seçuku devetinin sonaına doğu yaygınaştığına işaet ediyor. Hehangi bir yıda gümş dihem basan Seçuku daphaneeinin sa

yısı 1240'arda 3 'ten, 1255 sonrasında 'a yksedikten sona yzyıı gei kaan bömnde 6 ie 15 arasında değişmiş, gmş sieein retimmiktaa da atmıştı.

Anadou Seçuuarı 14. yzyıın başana kada kendi adana siedarbetmeye devam ettie. Ancak, doğudan geen oğo baskısına dahafaza direnemedier. 1280'eden itibaren Anadou'nun byk bi böm oğolaın İan' da kudaı İhanıa deveti taandan yönetii yodu. Osmanıa dahi Anadou'daki Tkmen beylikei İan'dan atanan İhanı vaileine vegi vemeye başadıa Ancak, İhana kendieine biaz daha uzak kaan Orta ve Batı Anadou'da uzun vadei siyai yapa ouştamada. Bu sayede Tkmen aşietleri 13. yzyıın ikinci yasında da daga daga bu uç bögeye gemeye devam ettie. uuan beyiker de önce Seçukuaın, daha sona da İhanıaın egemenikeini ta

nımaka birikte, bi hayi özerk kaabidie.9

S. Ci rovic, "The Producio of Gold, Si lver ad Coer i he Cera Pas of heBal as from he 1 3h o he 1 6 Ceu, H. Kel ebe (ed, Preus Met/s nthe Age f Expnsn içide, KetCoa, Suar, 1981, s 443 D Kovacevic,"Da s le rbie e a Bosie Mdivales Les Mi es d'or e d'are", Ann/es ES1 5 (1 960, s 4858 ve Sufford, Mney nd /ts Use, s. 349356 ayrıca S Vryois,"The Quesio of Byaie Mi es•, Speu/u 37 ( 1 96, s 1 1 1 6. Oaçaı solarıda, Orta Avrua madeciiide Sasoları oumu haıda b, J Nef,"Mi i ad Mealury i Medieval Civi l isaio", M Psa ve E. E. Rich (ed, TheCbrdge En Hst f Eurpe c içi de, 1 95, s. 44 1 473.

8 R P Lider, "A Silver Ae i lju Aaoia", Tü Nüzt Dee�'nn 20.ld brh Au' Ar�n içide, Tür Nümimai Derei ayıları, Isabu, 1988, s 6774

9 H alcı, "Te Quesio of he Emerece of he Ooma Sae", ntetnl J

Anadolu'da iktida oğllaa geçmesinden sona, dphanlin sayı-sı ve üetim hacmi 280leden başlayak 330'laa kada hızla attı. 14.

İ



yüzyılın başlanda Anadoluda 40ı aşkın daphane İlhanlı hükümda adı-na sikke üetmektey. Ancak bu daphanelei hepsi de düzenli olaak ça-

lışmıyodu. Aslında Anadolu'daki daphanele, Tebizi mekez alaak do-ğuda Hoasan'dan güneyde Basa öfezi'ne ve ak'a kada uzanan ve sa-yıla yüzü buan çok genş bi İlhanlı daphanelei ağının paçasıydıa.

İlhanlılan sikke üemindeki başaa, Doğu Akdeniz ve Batı Asyabölgesinden geçen üç tansit ticaet yolundan kuzey ve otada ikisininoğol Başı (Pax Mongoca) sayesinde cananmaa ve doğu bat ticae-

tinin esas kanaı haine gelmeleiyle yakından ilişkiliydi. İlhanlıla bu tica-etten düzeni olaak vegi aıyoladı. Ayca, tüccalan ellendeki de-ğeli madenei ve yabancı pa daphnelee getieek, belili bi dap-hane üsumu kaşılığında, İlhanlı sikkeleine dönüştümeleini sağıyoladı. Bu nedene, İtayn tücca Pegelottinin belittiği gibi, İlhanlı dapha-neleinin faayetleinn douk noktası ile tansit caet yollanın faayethacimleindeki douğun çakışması hiç de şaşıtcı değildi. İlhanlıla atnmiskalle, gümüş nala ve küçük gümüş dheme basyolad. c, nadou'da dahanelende yanızca gümüş sikkele üemişt.

2 İlhanlıla bugün tahte tüm İsam devletei içinde, en canlı ve en p-lak sikke geleneğine sahip devlet olaak tanınmaktadı. Ayıca, oğolbağantla sayesde İlhaıla, o dönemde inde yaygın olaak kulanı lan kğıt paayı da İana getieek piyasaya südüle, ancak bu deneme

başalı olamadı. oğollan en palak döneminde, Anadoluda en önemli caet yo

ier, A S lver Ae, 7 7 R P . er, Hore a Hoar i Lae Saljuq Aaola, A of t ljuks, Maa Publiher, Coa Mea, Calforia,99, . J M Jr. Smh, he Slver Currecy of Mool ra, Joul oft ono n l Hsto of t nt ( 99), S S. Bla r, he

Coi of he aer l lhai Mi Oraiaio, Reoaliao a Urbaim,An Nust Musu Nots 7 ( 9), - A. P Maie,Reioal Mi Ouu a he yamic of Bullo low hrouh he -xaae,Joul of Tus Stus (9), -7 ve A P Maie, Bull ioiic lmer ial im he xai M Exloia io of he RumSal juq Currecy, 595/59 A, Avu onu ( ), 97

21 J M Jr. Smih ve . Plue, Gol Moey i Mool ra, Joul of t ono

u doğuda Terz'den nadou Seçuaın es aşkenti Konya'ya geiyor, orada da aya ve iğer gney lmaa uaşıyordu İlılarK ' k E i 'd Si k '



Konya'yı ramanaa kaptınca, Erzinc'dan Sivas ve nkara'ya, oradan da atıya uaşan ir diğer yo önem kazadı Osmanlıla Busa'yı ee

geçrdikten sora, yen icaret younun atıdaki varış noktası olara ukentin önemi tı Br dğer önem ticaret yolu ise ırım'da Kefe'den Sinop'a, oradan da atıya uzaıyordu Bu yoar zeinde esas oarak peki-er ve aarat gii dşk acimi acak yksek değerli mar taşımtayd Moğo Barışı nadou'ya yksek acimi, ir tansit ticreti getir-di Bu tcaret nadolu'nun doğu ysında younaşmış olsa da, atısı da

payını amaktaydYne de , İalı lan denetimi ata gire gmşn tek kaynağının ti-caret ve vergiendirme oduğunu söyeyemeyiz 1 3 . yzyıın kinc yaı-sında İhanlıar Doğ nadou'da Made, Madenşeir, mşane giönemi gmş madenein de eere geçirder Bu madeerin etimiİlanı darpanelerin atn retim acmni destekedi İlanı darpa-nelerinn gmş madenerii ulunduğu yererde faiyete geçmiş olmaarı, yerel gmş İı sikke retimindek önemine işaret etmek-tedir

ERKEN DÖNEM OSMANL SIKKELERI

Osmanılar ve diğer Trkmen eyker İanlıaın egemenkernka etie srece kend adarına skke asmadılar Bu dönemde ey-

ker esas oar İlhan skkelern kuanmaktaydıar yrıca, kendi gereksinmer çin, kçk değerli smsz skkeei de sınırı mktarda piyasa-ya srmekteyder Osmanıar kend adarına k skkey hanlıarınnadolu zindeki egemenkern çökmes ve son İanlı vals Tmur-taş'ın Mısır'a kaçmasından sonra, H 727/132627 tarihnde astırdı

C Cahe, PreOttn Tuey A Suey f the Mterl nd Sprtul Culture ndHst 1071 1330, Sidwick ad Jackso, odra, 198, s. 9 A. Z V. Toa, Mool lar Devride Aadolu'u Ikisadi Vaiyei , Tü Huu ve

tst Trh Meusı 1 (191, s 1-4 ve Cahe, PreOttn Turey, s. 9 Marie, Reioal Mi Ouus, s 11 ayrıca Vryois, The Quesio of

Byaie Mies, s -8. C. Ölçer, Ayd Beyğnn Seler, eilik Basımevi, Isabul, 1985, s C. Ölçer,

Krn Oğull Beyğ Mden Pr/, eil ik Basımevi, Isabul, 1 98, s. 1 .

lar. Oran Bey tarandan dar ettirilen ilk gmş akçeern zerindeOrhan alledala mlke" (Alla mkn daim kılsın) veya esSul-

'l ' O i O h ll d l h k " ii if d l



tan'la'zam Oran in Osman halledalah mke" gii ifadeler yeralmtay ( kz. kitaın sonunda Resim , 2 ve 3 ) .

Bu noktada iraz durarak 1326 yılının önemi zerinde dşnmemizgerekiyor. Bir kmdan kendi adına sikke daretmesi, atikçağdan uyana Akdeniz avzasında egemenliğn en önemli simgeerndn iri oa-rak kau edilmiştir. İsam devleler de u geleneği srdrerek sike veuteyi egemeniğin iki simgesi olarak tanımışlardır. Bu durumda, Os-manı tariçiliğinde kuruluş için 1299 yılının kaul edilmesi akla azı so-

rular getiryor. 1299 yıı, Osmanılan Konya'daki Selçuklu sultanındanağımsızlıklanı kazandıka tar oaiir. Ancak, yk itimale, Os-anlıar aynı zamanda veya undan çok ksa ir sre sonra, İlhanlıanegemenliğini tanımak zorunda kalmışlardır. Bir aşka deyişle, Osmanlılarzerindeki egemenik Seçkluardan İlanlılara geçmiştir. Öyleyse, Sel-çuklu çizsini öne çıkarmak, ama ondan da önemlisi, gçl Moğollaraolan ağımııkarını göz ardı etmek isteyen Osmanlı tarihçilerinin irinciyi rgularken ikinciyi görmezlikten geldikerini ve u nedenle 299'useçiklerini dşneiliriz. Oysa nmizmatik kaıtar, gerçek ağımsızlığın1 326 yı ına kadar gerçekeşmediğni açıkça gösteryor.

Son yılarda erken dönem Osmanı sikkelerin yanısıra İsfendiyar veEretna eyliklernin sikkeleri de aynlı olarak inceleyen Phiip Remler,Orhan Bey'in sikkeer içinde desen olarak Anadolu Selçuku sikkeernin

enzererne rastlansa da, u eylikerin sikkelernin esas olarak iriryleilişkili olduklarını ve hepsinin de İlanlılan sie deselerni izlediklernigöstermiştir. İk Osmanlı sieerndki yksek kaitei işçiliği dikkate aanPhilip Remler, Orhan Bey'in Anadolu'daki İlalı darpanelernden irsikke kalıı ustasını getirttiğini tamin ediyor. Remler'e göre, İlhanlılan

Z Şimdi ye kadar k ok araştırmacı üzerlerinde ad bulu nmayan kim i si kkeleri OsmanBey'in (1991) drp eirdi!ini ileri sürmüşlerdir Ancak Stephen Album'ün sonzamnlarda belirii gibi, bu abalardn hibii ikna edici olmamıştır Album, ACheck/st s 65 Bu abaların en önemlisi iin, bz. Auk, "Osmanl ı Beyl i !i'n inKurucusu Osman Gazi'ye Ait Sikke", O Okyar ve H. nlcık (der), Brnc Uluslarars Tüye'nn syl ve Ekonok Tarh - Kongres Tebl�ler iinde,Ankara, 1 98, s 7.

Örne!in, J Sultan, Cons of the Ottoan Epre and the Tush Republc A tal

kçk mş sikkelerinden ir kme, adou eikerinin sikkeeri içinir orak auz ouşurmuş Anadou eikeri İaıardan ağımsız- k k dk r r ikk ri d d d



ıkanı kazandkan sonra ıar ounca, sikkeerinde u azda deseneri kuanmaı srdrder

Piip Remer'in önemi ezerinden iri de Osmaı, İsfendiar veErena eikerinin sikkeeri arasındaki sıkı ir iişki zerinedir mersikkeerin er iki arandaki ifadeerin ereşriiş içimeri ve kuanıandesener iiarie u eiker arasında ir orak para opuuğu ouşu-ğunu rguor Osmanıar 3'arda iiaren kendi sikkeerinin de-senerini kendieri araırken, İsfendiar ve Erena eikeri 38'ere ka-dar İanı desenerini kuanmaya devam emişerdi Acak, desenlerdeki enzerliğe kşın, u ç eiğin gmş sikkeerinin ağırıklanın ir-irerinden fark oduğunun anı çizmek gerekir Öese, u para or-akığını ikisadi dzede deği, simgese olarak dşnmek gerekir Kons-ann ukov'un Remler'den esinenerek apığı araşırmaar ise, BaıAnadou'da Osmanıar ie resi ve Saan ee arasında, 39'daOsmaan u ölgei feemeerine kadar sren, enze ir para op

uuğunun varoduğnu göserior Diğer para opuuğundan farkı oa-rak, u eierin mş ve akır sieeriin ağırıka irirene çokyakn oduğu için, sikkeer irirerinin erine kuanıailiordu Parakonusundaki oak sandarar, u eiker arasında çok akın ic ve ik-isadi ağan varığına işare edior Bu nedene, ikinci para opuuğunuikisadi ouuya irlike dşnmek gerekior

çenin kökenerini oraa komaa çaışırken oraa çıkan ir diğersoun da ağırğı ve gmş içerğiye igiir Desener açısından akd-ğında, ilk akçeerin İlanl sikkeerie oan iişkisi çok açıkır Ancak en

P N Remler, "Ottoman, lsfendiyarid and Eretnid Coinage A Currency Commun ityin Fourtnth Centu Anatolia", Arin Nuisti i Musu Nts 25(1 98), s. 1 67-69, 1 88; ayrıca Blai r, "Mint Organization•, s. 2 1 1 -23; ve S S Blai r,

"The Coins of the ater llkhanids A Typological Analysis", Jul f th Eni nd Sil Hist f th Orint 26 (1983), s. 295-316 Orhan Bey'in bastırdııakeler üerine yapılan ilk alışmalardn biri iin bkz C Aly, "e prime monete e iprimi 'aspri' dell'lmpero Ottomano•, Revst ltln di Nuisti 34 ( 1921) , s .7793

3 K Zhukov, "Ottoman, Karasid and Sarukhanid Coinages and the Problem of Currency Community in Turkish estern Anatolia ('4s'8s of the 14th Century)", EA Zchariadou (ed ) Th Ottn Eirt ( 1 1 89) iinde Crete University

zer r ilişyi skkeleri ağırlığı açısından kanıtamak zordur. Osmaıların , ile , 8 gram aasında değşen gmş kçeleri, Moğol diremle-



rinden kçk, ama ya direm olamayacak kadar da yktler. Osmanıların lk skkeerin astıkları yıllarda daa doğuda asılan İlanlı

dremleri ızla kçlyor ve gmş çerkerin ytiryorlardı. Diremle-r ağırığı 32'lerde ,85 gramdan 33'lan ortalaında ,44 gramagerlemşti. İşte u noktada dkkatleri atıya çevirerek, r aşka oas-ğı da dkkate almak gerekir. Osmaıla ve Bat adolu'da dğer ey-ker k sikkelerin pyasaya srmeye aşlarken, u ölgede tedavl etmekte olan gmş Bzas sikkelerine yakın r ağırlığı seçmş omaarı da

mmkndr. Bu olasılığı ayrntılı olaak araştrmak gerekir Erken dönem Osmaı çeleri ile İlanlı dremleri aasında, ağırıkaçısından r lş kurmak kolay gözkmyor cak, Hil SalloğluOsmanıarın gmş skkelerin standararını elirlemek için kullandıkaağırlık irimn İanlılardan adıarını göstermştr. Osmanlıların 7.zyıl sonlarna kadar gmş sikke darederken kullandıkar direm, İl-

hanlar tarafından kulanıan ve Teriz direm olarak lnen 3,72gramık irimdir Bu irim, 3 ,27 gramık kask İslam direminden yzde 4 kadar daa a. Salloğlu'nun da elrttiği gi, u önemli fark,

6 ne yazık ki, 9 yzyıldan eri erken dönem Osmalı akçeernin ağırlık-arı kasik slam direm cnsinden fade etmeye çalışan nmzmatararasında pek çk vermsiz tartışma ve yanlış anlamaya yol açmışr .

Smith, "The Sl ver Currency", s 1 8. Bu olsılıı nümizmtik araştırmalarla daha ayrıntılı incelemek gerekir. Benzer gö

rüşler i i n bkz Robe E DrleyDorn, • An Al terntive Approch to the Study ofOttomn Numsmtics", Tü Nüzt 'n 20 Yld brh Au'Arn iinde, s 87-9; ve S ryonis Jr, "Byzntine Legcy and OttomnForms•, Dubn Os Ppe 33-34 (1969-7), s. 278. Bizans sikkeleri üzerineyptıı dikkatli alışmda Phil ip Grierson, 14. yüzyıl ın başlarında tedvül eden, 1

gramdn braz daha ır küük gümüş sikkelere ilişkin kanıtlar sunmaktadır. Grerson, Byzntne Cns, s 231 8 ve özel l i kle s. 38 1 ; ayrıca Hendy, Studes, s 536538. 1 4 yüzyı lda Batı Anadolu 'daki beyl ik ler tarafındn üretilen gümüş sikkeler ii nbkz. Artuk ve C. Atuk, stnbul Aelj Müzeler Teşhrde sl Seler Ktlu, c. , s. 433451 .

H Sh l l iolu, "Kuruluştn X . Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme• doktora tezi, Istanbul Üniversitesi (1958), s. 1-6; ve H. Sahilliou,"The Role of nternational Monety and Metal Movements in Ottomn Monet

Bek dönem skkeer zerine son ılarda apıan araştırmaan sonuçlan urada r kez daa vurguamakta arar var aa önceler erken dönem Osmanı skkeernn şecereeri nadolu Seçuua'na ağ



ken dönem Osmanı skkeernn şecereeri nadolu Seçuua na ağlanmatadı aa genel olarak da Osmanı tariçler, kendlerin Seçuk

lu çzsnn devamı oarak göstermek eğilmndeler Osa son ıllarda araşrmalar, İlanlılan para konulanda Osmanılar zerinde r aletkl oldan ve u etnn Osmanılar ve ğer ler ağmszıkarın kazandıktan sonra da çeşt çmlerde srdğn gösterior Budumda, Osmanlı vakanvslerinn ve gnmz tarçğnn ze sunduka omların tersne, nadou'dak Moğo nzu ve prestjnOsmanıan dar ugulamaa zerndeki eterin srdğn dşnel rz

İknc oarak, İanl skkelernn etkernn devam ve nado 'nunçeştl ölgelerinde ske topluluklarınn varıklanı srdrmeeri, nadou'da doğua önndek caret olanın gcne şaret eor Ntem Osmalılar, İlanlardan ağımszlklarını kazandıkan emen sonra,u ticaret olanın atıdk tş noktası oan Bursa'ı ele geçrder. Ölese, e Ved Togan'ın arm zl önce alnı çzdğ gi, Osmanlıan kselşnde tcare ola zerindek koumlann r a önemlrol onadğını dkkate amamız gereor.

ncak uzun vadede, Moğol Barışı nasıl oğu kdenz ve Batı sa'daki ç tcaret olu arasından kzedekinn ve oadaki kisnn kselşn sağladsa, İran'da İlanlılar devletnn dağlmas da u taret

oarıın gremesne ol açmış omalıdır Örneğn Claude Caen'nerttiğ g, İlaılar devletnn sona ermesnden sonra, 14. zıldaİtalan tccararn İran ve daa doğudaki örelrle tcareti durmuşr

lhanl ı lar hem Mool geleneklerini taşıyıcı ları, hem de Iran devlet gelenein in m irasıları oldular Erken dönem Osmanlılar üzerindeki Mool etkisi iin, bkz H nalcık,"The Question of the Emergence", s 75-77 Moolla rın ve step gelenei ni n Osman

lılar üzerindeki etkisi hakkında daha genel bir taışma iin, bkz. Fleischer, Bururt nd nt/ltul n th n Epr, s. 273-292.

3 Togan, "Moollar Devrinde", s -42 Mustafa Akda da Marmara havzasında birbölgesel ekonomi oluştuunu ve bu havzanın dier bölgelerle yaptıı ticaretin Osmanl ı la r'ın denetledii yollar üzerinden gerekleştiini beli erek, Osmanl ı lar'ı n yükselişinde ticaretin önemini vurgulayan bir bakışaısı sunmuştu. Ancak bu tez, kısabir süre sonra Hal i l nal cık tarafından eleştiri l i nce, dier tarihi lerce ciddiye al ınma

ca elişmeler, Baı adol'nn icarein tmyle çökmesi alamına elmez Moğo nznn ortadan kakmasından sonra, nado-l'daki ticaeti aırlığının doğdan atıya kaymış oması mmkndr



l daki ticaeti aırlığının doğdan atıya kaymış oması mmkndrEe öesin ney vrpa ile olan ticare Osmaılan öleyi

ee eçirmelenden sonra da srmş ve eişmişr nca, özelke deyamdan doğsnn, Moğo döneminde yaşadıı tica calıı znir sre için kayetiği söyleyeiiriz yca, adol'da doğa yönnde eçen ticaret yollarını eremesi ve değeri maden kıtlıkanın ortaya çıkması, Osmanlıların 4 ve yzyılarda Balkala'dai zeninmaden yatakana doğr yönelmelerni ızlandırmış olailir B konyaaşağıda er döneceğiz

DRPHEER

yzyıın son çeyreğinde aln sltaninin piyasaya srlşne kadar,Osmanı sieler kçk mş akçe ile akır manrdan oşuyord çe ya da akça temel esap irmiydi Balı kaynaar Osmanlı açesini deasper oaak anarlar İlk akçeler Brsa, Edirne ve Marmara avzasında

sikeer zeride eliimeyen iğer yerlerde darp edildiler iğer Trk-men eyikernin sikkeleriyle irkte tedavl ettiler

Osmanıar yzyılda Selça ve İlaıan örnekern izleyerek, önde een ticaret ve kent merkezler ie önde een madenerdeveya onlarn yakınında çok sayda darpae krduar Böylece Osmanlıa-n topraklarya irikte, akçenn tedav ala da enşed 4 zyın

sonarında ve zyılın aşanda akçe artık dzenli olarak Bizas toprakarnda ve arada Konstantinopolis'in içinde tedavl etmekteyd zyılın çnc çeyreğinde, I l Memed'in 3 yık saltanatı sırasındaise, en azından ayr darpanede açe retilşr

B dönemde değeri madeer az sayıda merkezde toplayarak sikkeretmenin ve daa sonra la taşraya er öndermenin teknolojik ve

idari açıdan ç odğun iiyoruz B koşularda, darpane sayısının

Sahi l l io�lu, smanl ı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme•, s. 2527. 14. yüzyıldaki bilinen darp yerleri Bursa, Edirne ve Ayasoluk'tur (Efes). A C Scha

endlinger, Osnshe Nustk, Klinkhardt & Biemann, Braunscheig, 1973,s 8789; J. Sultan, Cns f the Ottn Ere, s. 8-23.

Bun lardan Bursa Amasya Ayasoluk T ire Konya Kasamonu ve bir gümü madi

çokuğu, Osmanıarın pyasaarın se taen karşıamak konusundaduyarlı olduğuu gösteriyor Dapane sayısının çouğu, epsnn tamgn çalışmadığına da şaret ediyor erçekten de varoan darpanelein



g ç ş ğ ş y ç pfaayet dzeyer yk farkılıklar göstermekteyd ve darpaneerde ir

ayi atıl kapaste vard Oağa koşularda, er darpaen retim dzeyi reyen daa-neye getirdiker veya devetn sağadğ değerl maden mktarıa ağıydBu nedenle retim dzeyler mevsimik yk dgalamar gösteyor-du yrıca, ir adişaı tata çıkışıya irikte, devet tedavldek eskisikkeern darpaneere getierek yen paşaın i smin taşıya yeneryedeğiştimesn tep etmekteydi Bu şleme tecdd ske (skelern ye-nienmesi) adı veryordu Bu dönemlerde darpaneeri faaiyet acmöneml artışlar göstermekteydi I

Sayılarının çokuğuna rağmen, merkez devet darpaeer yakndndenetenmekteydi Byk kent merkezlerndeki darpaneler, geekeemanet dzeni çeçevesinde devet taand işetimekte ve irer devetmemuru oan emler tarada yönetimekteyd Daa kçk darpae-

ler se ltizam sstemi çerçeveside açık rma youyla öze şetmeceredevredliyordu mi adı veren öze şimcler ya da oaklıkl, devletedzeli ödemeer yapmayı taat ederek darpaneern şletmesni çveya atı yı sreyle, kimi duumlarda daa uzu sreler içn stlenmek-teydi a sıra ayn girşimciin rde faza drpnenin işetmesni st-en de görrd 147'erde otaya çıkan ir öze durumda, nado-

lu ve Bkanar'daki tm yerel daaneer aynı ortaklık tadan şetilmekteyd daraeer ise emanet ervec iltizam" ad verenmelez dzenle şletiyordu Bu dzende öze grşmcer aynı zamandadevletin memuru konumudaydar

zam dzende mtezm ya da , gnk şlern yrmes çinr emi çışyodu Sai aya ad veren ir diğer görevi ise teknik

işeden ve skkelern ayar ve ağırlıanın devle koyd stadartarauyup umadığında soumluydu Devlet, darpanelerin faayetlerni veesap deerei yerel kadıar aracııya da denetlemekteyd

Merkez devlet tarandan saptaa ve dapaeere göderlen skkestadartarında, 1 drem as ayar" gmşten kaç adet akçe darpedieceği eirtimekteydi kçen retm sırasında gmşn çe akr

veya r aşka mea kamak, kanunara yasakanmışı Darphaneeregönderen maar, pyasadan san aınan kçe gmş çn ne kadarödeme yapıacağını ve darpaeye kçe gmş gererek karşığnda ak



y p ğ p y ç g ş g ş ğçe asrmak seyen reyerden darpae ede oarak ne kadar ödeme

aep ediecen de eremekeydi (kz kaın sonunda Ek 1 )Bu sandaara ne öçde ve ag koşuarda uyuduğu, deve denemnn enğne ve pyasaarda eda eden gmşn mkana ağıyd 16 zyıın knc yasında gördğ g, gmşn kaş dönemerde, devein denemer eksn kayedeyordu Osmanı arşvernde skke sandaana uymayan darpane şemecernn cezaandrıması konusunda yere kadıara gönderen pek çok ama umak mmkndr cak, 16 yzyıın orana kadar kadıara gönderen ama-arın sayıarınn snır kaşı v emzdeki skkeern ağırıkanın ykdagaanmaar gösermemes, ze darpaneern deve arandan ere-nen sandaarı odukça yakından zedkerni dşndryor cak, uerken döneme şkn akçe örnekernn ayara ya da gmş çerkernnenz neenmediğn de ekeyem

Osman darpaneernde aın, gmş ve akır skkeernn reminde kuanıan ekooj, 17. yzyıın sonarına kadar odukça asi s

mış r parça mea, k kaıın arasına yreşiyr ve ykadak kaıar çekçe vuruuyordu Böyece a ve s kıpar zerndeki desener,skkenn k aranda da şenyordu ıparın rem, oş mea parçaa-nın veya aaşımanın azıranması, çekiçe yapı vuruşar ve oaya çı-

kan na rnn kaesnn deneenmes r hay ecer gerekrmek-eyd Daha ykçe darphaneerde u şer s dzeyde uzmanık ge

Ha li s ayar gümüşün ne kaar hal is oluu bel li ei lir Ancak, akelere oalamayüze 9 saflkta gümüş kullanlıını varsayabiliriz Osmanlı akelerinin gümüş ieikleri konusunda şi miye kaar ayıntı l ı alşmalar yap lmamştr yüıl n sonuna kaar akenin aırl ı ı ve yaklaşık gümüş ierii ii n bkz Bölüm 3, Tablo 3

yüzyı l ı n iki nci yarısı na maenler üzerine hazırlanan Osmanlı kanunnamelerin in

tam metinleri iin bkz N. Beliceanu, s Ats ds Prrs Sultns Cnssdns /s Musrts Turs d l Bblu Ntl Prs Ats d Mh·d ll t Byzd ll, Mouton et Co, Pari s-Lahey, 96, s. 6-67 79-8, 6; AAkgünüz, Osnl Knunnlr v Huu Thll/r, c. , ey akfı, Istanbul, 99, s. 384388, 3237

H hilliolu, "The ntoduction of Machinery in the oman Mint•, E. hsan<lu(, Trnsfr f M n nd Thnlgy t th Musl Wrld, RCCA,

rktiryr, ahii ayarı denetimi anda çok sayıda usta, zanaatkr ve işçidaha önceden eilenmiş görevleri yerine getiriyorardı. İstanu'da g-mş ve akır sikke retiminde çaışanan sayıarı irkaç yz, diğer -



ş ç ş y ç y , ğyk darphaneerdekerin sayısı ise z aşmaktaydı Ota yklktek

darphanelerde çalışanların sayıarı ise 50'yi uuyor veya aşailiyordu.Taşradaki kçk daphaneler, uzmanık gerektiren kimi işer için sık sıkyk darphanelerden yararanmaktaydıar

GÜMÜŞ MADE LERI

En erken dönemerden itiaren Osmanı deveti, topraarında tedaveden klçe atın ve gmş sikkeerin miktnı rmaya yk önemvermiştir tın ve gmşn önemi ir kaynağı da madenedi ado-u'da Bizans döneminden, hatta daha eskiden eri işetien gmş ma-deneri yarımadanın doğusundaydı. iğer Trk eykerinin varı nede-niye, Osmanıar u madenere 1 5 zyılın sonlana kadar ulaşamadıar.Buna karşıık, Osmanıar Bakanlar'da daha kolay ilereyeiliyorlardı mş madeneinin varığı da Osmanlıan o yöndeki hareketerini hızlan-rmıştır.

1390'lardan 140'laa kadar Osmanlılar akedonya Sıristan veBosna'daki önde geen gmş madenerini lrin geçirdier, kayettier,daha sonra gei aldlar Bu maden merkezlerinde darbedilen ilk akçeeris ikkeer in zerindeki tar ih lerden iz emek mmkndr Serez 'deH.81/1413, Üskp H.825/1422 ve Nov Brdo H.834/1430 Os-

anıar unara ek oaak 1460'larda atova, Sidrekapsi ve Srernica'yıda adıkla hade, atova'da 15. zyıın sonarına, Sidrekapsi ve Sreri-nica'da ise 16 yzyılın aşana kadar an veya gmş sikke asıma-dı Bkanlar'da ayca apanina, Pana, Rudnik i kçk gmş ma-deneri de ee geçirid, acak uraarda akçe retimedi.

ğeri maden gereksinimerini karşıayaimek amacıya devet, u

madenerin retim dzeyini armaya yk önem vermekteydi. Fethed Merkezi devlet, i htiyaca göre uzman zanaatkôrlar n b r darphanen i erine gi tme

sini talep etmeteydi Balanlar'da darphanesi bulunan ent ve kasabaların adılarına gönderilen ve belirl i alanlardai ustaların Istanbul darphanesine yollanmasnıtalep eden yazılar i in , bkz BOA, H . 996 ( 1 588) tarhl i MHM . c 62 571 /253 ve c.64 233/79.

4 Osnishe Nuistik

en madener devet mkiyetine geçiriiktn sonra, itizam dzeniye işetimekteydi. Msman girişimcierin yanısra Makedonya, Serez ve İstan-b'dan Rm girişimcier de b madenerin işetime anı devetten sa-



tn ayorard Çoğnğ yzyın ikinci yasnda azıraa kann-

nameer, madenerdeki işetme yöntemeri ve çaışma koş nda ay-rıntı bigi snmaktadr. Osmanar b madenerde daha önce kananteknoojiyi ve etm yöntemerini değiştirmedier. Fethettikeri başka· top-rakarda yaptka gibi, brada da varoan kraa ve izenien yöntemerikanmaya devam eter. Nitekim, Bakanar'daki madenere iişkin oarakazıranan kannnameerde Saksonardan beri kanıan deyimerin veyöntemerin korndğ gömektedir (bkz. kitabn sonnda Ek )

Bakanar'daki kçk madenern bir böm sa srede tkendi. n-cak, arşiv begeernden izemek zor osa da, bnarın yerne yenierninaçıdığı aaşımaktadr. 6. yzn ik yasına geindiğnde, Makedonya'da Sidrekapsi, Bakan yarımadasınn en verimi madeni konmnayksemiş. O dönemin bir vrpa gözemcisine göre, brada 6 binmadenci çaışmaktayd. Yıık etm mikta ise 6 ton gmş oarak ta-

min ediiyord. İkinci sırada, Siekapsi'nin yasından az bir retim acmiye Novo Brdo geiyord. Yine 6 zyın ik arsında, Bakanar'da-ki gmş madenerinin yıık topam retim dzeyi 2627 ton oarak ta-min edimektedir. Öte ydan, iz ve Osmaı aşiverindeki dğerkatara dayaar yapğı bir araşımada Rodes Mrpey, 6 ynda Bakanar'da gmş madenernin top retimerini S ton oarak

esap tmektedir. Oysa Sırbistan ve Bosna'di madenerin Osmanıöncesinde, yzyın başandai yıık etimeri ton civarınday-d B taminer ve 6 zyıarda, Osman yönetimindeki gmşmadenern retim dzeyernde byk arşa odğn gösteriyor. B verier Osma gmş madeneri ie vpa'daern retim eğrsi arasında önemi bir farkıığa da işaret ediyor Çnk, vrupa'daki madener

49 H lc , •The Ottom Stte Ecoomy ad ciety, 1 3 1 6•, I aı ve Qute (), An cnc n cl Hst i ide, s 2921 1 .

N Beldiceu, es Ates s Pree Sultns Cnses ns es Mnuscrts Turcs l Bblthue Nnle Prs ll Rleen Mne, Mouto et Co, ParisLhey, 1964, ve Bediceu, es Aes s Pree Sultns ( 1 96), s . 68; Agüdüz, Osnlı Knunneler, s 48-568 eitli yerlerde; R Ahegger ve Hlcı, Knunne Sultn-r Muceb- Ö- Osn, Aara, 1956

Ameia'da gelen ucuz gmşn etisiyle, 16 yzyılın yasında geilemeye aşladla Beli devlet miyetinin de etisiyle, Osmanlı gmşmadenei uzun i se daa dieneildile, nca 17 zyılın aşlnd i ğii i i i dil



da ien ayı eğiim içie gidile

Bu dönemde Aadolu'da önemli sayılailece tek gmş madeni mşae'deydi Bu madenn en azındn Bizans döneminden ei faaliyetgöstedğini iliyouz ca, elde 15 ve 16 zyılda faaliyeleineilişin fazla il yokt Osmanlıla u madeni I I Memed dönemindeele geçdile Buada asılan açelein zeinde darpanenin ye Cancaolaa elimetedi

BAKl SKKEEm ş açe Osmalının temel sap iimi ve en önde gelen ödeme

le aacıydı Ancak, kç acimli alış veişlede man, maku ya dapul adı veien aı siele kullaılaktaydı Koeksiyondai iaçaı sike öneğinin O Bey dönemine ( 13241362) t olduğu iddia ediliyosa da, analan y çoğuluğu, manln asımn

Muad döneminde (13621389) aşladığı konusunda göş iliğ içindedi çede duumun tesine magılan i ölm İstaul, Edine ve aı madenerinn ulunduğu adolu keneinde eliyodu 15 zyılın otalaında, Aadolu'da sez ayr kentte mangıetlmekteyd Balkanla'da a emi ço sınılı kaldğı için mangılaın i ölm Balala'a taşınaa oada piyasaya slyodu

mş ve tın sielerin piyasa değele, maden içelein yasıtmatayd Oysa, aı siele devlen endleine ved itai değe

Osmanlı gümüş madenerinin 17. yüzyıldaki gerileyişi ve kapanşı iin, bkz Bölüm8 s 1 5 1 .

onis, •The Quesi of Byzantine Mi nes•, s. 78 Ayıca b. yukarıda s 293 Schaendlige, Osnisch Nuisti, s 93 18 yüzyılda Gümüşhane'deki ma·

den faal iyelei ii n, bkz ölüm 9, s. 1 77. Magı veya manku Mocaan gelmeki Pu' un kökeei ise bk oas ı kaIsam oplumaında ku la ı an fs veya fuu gimekdi Islam oplumlaı ie buerimi Bizans'a bakr sikkee iin kulanılan foi almışadı Bkz •Fulus• maddesi, Encycoi of s 2 a

Schaendinge, Osnisch Nuisati, s 8788 J Sulan, Coins of th OttonEir, s 82

59 Eldeki nümizmaik kanıaa göe Mehmed döneminde ( 1 4 ve 1 451 48 1 ) Edir

ee tedav göyodu I I Mehmed'n saltanatı sıasıda pyasaada kfakı oy akı skke tedal emekteyd Byk oy magıa dhem ( 3 ,2 gam) ağıığında oup, 8 tanes akçe değendeyd Kçk k kk d ğ ğ d l 24 k



akı skkee se, den çte ağıığında olup, 24 taes ak-

çe değendeyd 16 yzyılın nc yaısında da, yaım ve çeyek mangıdeğende kçk ak skkee pyasaya sd En kçk akı s�ee- 32 tanes akçeye eş t kau dlyodu (kz Resm ve 6 )

Pyasa değeeye maden çeke veya etm malyete aasıdakyk fak, devete akı skkee ende ma ge sağama oaağı ve-yod Bu ge azatamak ç, devete yapıan ödemeede akı skkee- kuanıması yasakanmıştı yıca devet, tedavdek akı seemktaını da yakıdan deetyod Bakı skkee etme ve pyasayasme yetks, he yöee açk atıma yoya pu em adı vee özegşmclee satılmaktaydı Bu yee tekele genele ç yıl selyd e-tle mangıa daha soa yee pyasalaa akçe kaşıığında satılıyoduPyasaya yen magıa sce, esle geçesz sayılıyo ve tedaveyasaanıyodu Pyasaaa faza mktada mangı smes egelemek

amacıya, devet pu emen eteecee mangı mktaıa sıılagetmeye çaışıyodu ncak, evlet aha fazla ge sağamak amacıyapyasaya sk sık ye magıa slmese z vedğ duumada askkee yeel ekoom zede veg telğ alamektey

Bakır skkelen u so oyutunu öne çıkaa m tahçe, magı-aın aslında devlet oa veg toamasıdan aşka şey omaığını

öe smşled ncak, u göş akı skkele ozuk paa şlevnyetence değeledememekte Yeel ekoome e zama ozukpaaya htyaçla adı evet yandan u tae kaşıake, öte yan-dan da kendsne dzenl ge kaynağı yaatmış oluyodu

6 C. Öler, Nşl Osnl Mngrl, Yenil i k Basımevi, stanbul, 975; hil l iolu"Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme", s. 23-28; ve H Sahil l io!lu, "Fatih'inSn Yı l larında Bakır Para Bası lmaı ve Da!ıtı lmas i le gi l i Belgeler•, Belgeler/eTü Trh rgs 6 (968), s 72-75

62 Örne!in, 6 yüzyıl ın onlarında merkezi devlet Macaristan'dan getirilen bakrnKastamonu yakn larında, Küre'deki bak ır madenin in üretim iyl e rekabet ei!ini görerek, Macaristan'dan Balkanlar'a bakır satışlarını ve bu bakırın Anadolu'ya nakliniyaaklamıştı BOA, H. 984/1 576 tarih li MH M. c. 28, 44/ 74



ÇNC BM

MÜ DAHALECiLiK VE TAŞiŞPOLiTiKASI

I I Mehmed'in satanatı, Osmanı para tarihi açısından ender rastanan koşuara ender rastanan devet uyguamarını ireştiren eşşiz irdönem ouştrr. Osmanı devetinin dönemde mai, iktisadi ve parasa konarda sergiediği mdahaeciik anayışı, daha sonraki dönemerden çok arkıdır. Devetin tağşişere yakaşımı açısından da, I I Meh

med'in satanatı Osmanı tarihinde eşine rastanmayan ir dönem oşturur kçenin gmş içeriği 1 0'erden 440' ara kadar pek az değişmişi cak otz yıık srede, artan askeri harcamaarı karşıamak vemerkei devetin onmn gçendirmek amacıya, dzeni tağşişereaşvrd Hr on yıda ir yapıan tağşişer, akçenin gmş içeriğitopam zde 0 azatıdı rçi Il Mhmed'in tağşişe tarihçier ara

sında ir miktar tartışımıştır, aa ygamaarın arkasındaki amaçarın yetrince anaşıdığı syenemz Bu ömde, devt mdahaeciiğinin ve tağşiş ygamaanın dö-

nemin iki öe koşuundan kaynakandığını gösterceği: I I Mehmd'inmerkzieşme girişimeri ve değri maden kıtıkarı Otu yıık satanatısırasında I ehmed, taşra aristokrasisinin yardımarına ve insan gcne

mhtaç ir eyikten, gç ir ord ve rokrasiye sahip, genişeyen irimparator yaratmayı aşardı erkei devetin topam aynakar ve geirer içindeki payını taşranın aeyhine genişetti. Hem devetin artan m

l l . Mehme lk kez 1 444'te, 1 2 yaşına, babası ll . Mura' ın ek lmes üzerne tahtaıktı. Ancak babasının önmeye karar vermes üzerne, lk saltanatı saece sekz aysürü 451 'e babası nı n öl ümünen sonra tekrar tahta ıkarak 1 48 1 'e ölene kaar otu y l hüküm sürü

daaeiik eğiimeri, em de ağşişer oua ma geir sağama çaaarı,acak u merkezieşme sreci ağamıda aaşıaiir.

Bu dönemde Avrpa'da ve Osmanı opraada aşaa ve ariç-er arasıda mş ığı oarak iie darıkar da mdaaeciiği



er arasıda mş ığı oarak iie darıkar da mdaaeciiği

kseşide ekii omuşur Bu darıar karşısıda deve, değeri ma-deerin ve eri sieeri doaşımı akkıda asakçı kauameer azır-adı, sıkı guamaara aşvurdu Bu uguamaara da sonraki dönem-erde pek rasamamakadır

Ancak dzen ağşiş poikası, eiçerierin aaamasını da çereç ir muaefee karşıaşı Il . Memed'i ömde sora aa ge-çe oğu Il Baezd, ağşiş poiikasıdan vazgeçeceğe söz vermek zo-ruda kadı ağşişer ekierini ve souçaı inceeemek amacıa, öm souda r siasa ksa akaşımı geişireceğiz eve ve opumsa kesmer açısıdan, ağşişeri araranı ve maeeri aışacağız

MERKEZI EŞME VE M ÜDAHAECI IK

Il . Memed merkezeçi ve muaıeçi r Osmaı öeiminin

gerçek mimarıdı. İsan'u fe ve Osmaı deveii Bakanar ieAadou'daki oprakanı ıza geişeimesii aısıra, Il. Memed

kuara daaı ir merkez roas ie eniçeri ordusuu gcn arı-rırken, taşradaki rkme arisokrasisi gce de öemi ir darevurdu Bu mcadee sırasında ser öemere aşurmaka çeknmedi.Verger arırıdı; uz, sau ve mum gii eme maarda ve unarı

öze ccarara saışında deve ekeeri araıd. Öze ve vakıf mke-idek oprakaa ve diğer maara e konudu Vakavisere göre, irmiin cvarında araz parçası ve ö, deve mkene geçiridien sonra,ar oarak spaiere veridi orunu göç ve vergi arıcaıkarıa, a-dou e Bakanar'dan ecer sai zanaakran ve diğer nsu İsan-u'a ereşmeeri ve en aşkeni canandırmaa sağandı Nae, a

rınıı oarak azıranan kanunnameere, imparaorğun önde geenkeeri Brsa, Edre ve İsanu'da gk iksadi aşam sıkı r dene-im ana a ımaa çaışıdı

3 H. nalcık, "The Ooman Economic Mind", s 3-38; B. A. Cvetkova, "Sur certainreformes d u regime foncier du temps de Mehmed l l", Jul f the Sl nd En Hst f the Orent 6 ( 963) s 4 2 N Beld iceanu "Recherches sur la

Bu önemer sonucunda, merkezi haznenin geirerinde yk aşarsağandı Fethler sayesnde hazineye giren geirerde, dğer deeterdenve Osman deetine ağaan yönetimerden anan ergerde yk rtşar odu Venediern hazrladğ ir isteye göre Osmaar u dö



tşar odu Venediern hazrladğ ir isteye göre, Osmaar u dö

nemde kendilerne ağ devet ya da yönetimerden her y şu mktaraergi olara aıyoradı: BosnaHersek, 18. atın dka; Eak 17.;Boğdan 6.0; Pontus 3. ; Kefe 3 .; asra e Snop 1 4. . B ulisteye Mora e Arnautluk'ta esas olarak Venedik'e ağl toprakardanınan ergler dah değldi

Anca, elde edien yeni gelirler hemen arcmıyordu I I Memedyönetimiin mutakıyetçi mantğnda, gçl ir hazine hkmdar içinönemi ir iktidar ve ağımszlık kayna oarak görmekteyd Bu nedee delet merkezi hazinede yk rezeer irktirmeyi tercih ediyordu Nitem 1481 ylnda, Il . Mehmed'in ölmnden sonra gerçeeştirien saymda, merkezi azinede, diğer kaemlern yansra, 24 miyon gmş akçe ie 4 miyon akçe karşığ an sike uunduğ saptanmştrS Bnar o dönemde piyasada doaşan tm açe hacmiin ek de ya

s kadar yk miktarlard Anc, tçede faza verme e reze irktirme poitikasnın ekonomide yaşanan değerl made tıkanı şiddetenrdiği kesindr?

Bu nedene de söz konusu uyguamaar gç ir direnş e muhefete karşaşmştr Memnunyetsziğin r kaynağ, kan denetmnytiren uemayd Eernden öze mlkiyet atndaki topraa ananlar da

onara katdar Snır ögeerinde ganimet peşinde koşan e sefer sırasnda orduya katan saaşçlar, eyler ve göçerer de merkezieşmeye egetirile yeni ergiere karş çkyorlard Ancak I l . Mehmed, merkezinarta gc ve hemen er topumsal kesime kazanç sağayan askeri aşara sayesinde, u sert pokaa ömne kadar srdreidi

evletin mai e iktisad konuardaki mdahaecliği parasa konuara

da uzanmaktayd Otuz yık sre içinde, darphanelerin aaiyeteri, tnve gmş madenernn işetmesi, ve ek de en iginci, değer maden

4 F. Babinger, Mehed the Cnquerr nd Hs Te, haz C Hickman, PrincetonUniversity Press, 1978 s. 455

S H Shi l l i o!lu, " Bir Mültezim Ziem Defteri", s. 1 74- 1 86.6 l l . Mehmed'i n saltanatı s ırasında tedavüldeki gümüş s ikke miktarına i l i şki n tahmin

ein Osmanı ülesinde dolaşımı ve bi yeden diğeine aşmasna iliş-kin pek çok kanunname yülüğe kondu.9 Şimdi u önlemlein içeiğinive adındaki nedenei daa iyi aayabilmek için, dönemin bi diğe özel-liğini daha taşmak geekiyo



liğini daha taşmak geekiyo.

GÜMÜŞ KlTl KAROtaçağın sonlanda değeli maden ve sikke dalklana çok s as-

lanmaktaydı. lın ve gümüşün bolluğu eya kıtlığ, bi ölçüde yeni ma-denein açılmasına veya eslein kapanmasına, tedavüldeki sikkelein es-kimelene ve eski sikkele eka baslıken otaya çıkan kayıplaa bağlıy-dı . Ama bunladan çok daha önemli olaak, bollukla ve ıtlıkla dünya-nın diğe bölgeleine kaş oluşan tica dengeleiyle e değeli madene-in piyasadan çekleek yastık alına gimesiyle veya teka piyasaya süül-meleiyle ilişkiliyd.

Bu konuda bi hayli aaşıma yapılmş olması neeniyle, Avrupa'dakigümüş kıklanı ve eteini izlemek daha kolayd. Avupa'da 15 yüz-ylın hemen başlanda yimi yıl süeyle ve yzyln otalanda otuz yl sü-

eyle yaşanan e oldukça iyi belgelendiilmiş olan gümüş kılıa, 7 yüz-yıldan bei yaşnmış olanan tümünden daa şiddetliydi Bu ıtlıklan

oaya çkışnın temel nedeni, Bohemya v acaisan'daki gmş ma-denleinin aan taebi kaşılayamaz duma gelmesi, özellile de Avu-pa'nn Doğu Akdeniz e Asya ticaetinde oaya çıkan büyük açıka ka-patmaya atık yememsiydi. Dala ıkça, gümüş günlük ödeme

lede ve kedi işlemleinde kullanma eğilimi azalmaka, böylece gümüşyastık atına kaçaken iddiha , dalıka kıtlıklaa dönüşmekeydi. Avpa'da sadece enedklile gümş kılığıın eilerinden bir ölçü

de kurulabildile, çünkü 370'eden itibaen Sıisan e Bosna'dakimadenein üetimi enedik'e akaya başlamştı İalya'ya ve kde-niz'deki diğe nokalaa ulaşan gümüş, oadan Avupa'nın oğu ticaetin

de vediği açıa nedeniyle Doğu Akdeniz'e yönelmekeydi. Ancak, cae açıkla he zamn gümüşle kapatılmıyodu. Avupa'dan doğuya yapı-lan ödemelede üccalan hangi değerli madeni kullanacağ, n ile gü-müşün ba ve doğudaki göeli yaana bağlıydı. ümüş ılıkla baş

9 l l . Mehmed döneminde işleti len maden ve darphanelere i l işk in kanunnaelerin tammetinleri iin bkz Beldiceanu es Ates s Preers Sultns (96); Beldiceanu

gösterince, ticaret açıkları Avrpa ve Aika kaynaklı altınla karşılanmayaaşlandı. Böylece kdeniz ticareti yolyla kıtıklar kısa sre içinde Do-ğ Akdeniz ölgesine laştı Avrpa'daki gmş kıtıklanın etleri Mı-sır'da da görld . ney Avrpa'dan gelen gmş kesilnce, 1 39798 yı-



sır da da görld . ney Avrpa dan gelen gmş kesilnce, 1 397 98 yı

lında Memlar gmş direm asayı drdrdlar. Msır'da altın eşre-eri ortaya çıkışı, Osma piyasaanda tedavl eden Venedi dkaa-nn giderek laşması ve Doğ Akdeniz'de dkanın taklitlerinin yaygın-laşması ep aynı gelişmelerden, atıdan doğya değerli maden akışındaki değişiikten kaynaanıyord

Ancak, önce gmş, sonra altn, sonra yine gmş olarak dagaanmalar gösteren değerli maden akışı, 15. yzyılın ortalandan sonra değerlimaden kıtlıarı nedeniyle yavaşladı. 145'er ve 146'larda OsmanıarSıristan ve Bosa'daki gmş madenerini tear ele geçirince, Venedik-liler ile tıardan etkilenmeye aşladılar. 14 7'lerde ve 148'lerde Bo-emya ve Saksonya'da yeni gmş yataa lnana kadar, gmş kt-lıa Avrpa'nın em kzeyini em de gneyini etkisi atına aldı B dönemde Avpa'nın doğ ticaretindeki açıkların ir ayi kçldğ ve

doğya değerli maden akışının yavaşladığı iinmekter. B nedenle, Os-maı kesindeki mş ktlıan Avrpa'dakilerle yakn ilişk içindeoldn kolaylıkla söyleyeiliriz.

Uzn dönemi gmş tlıarının ikincisi Il . Memed'in saltanaarastlamaktadır. Osmanlıların Sıristan ve Bosna'di gmş madeneriniinci kez ele geçirmelerine karşın, gmş kıtlının Balkanlar ve özellik-

le de Anadol'y etkisi altına aması inçtir. Il Memed döneminde g-mşn imparatorlk içinde tedavl ve taşınmasına ilişkin olarak aınan sıkıönlemle de, ancak gmş kıtlıklanın srmesi ağlamında anlayailiriz .

I l . Memed döneminde azırlaan değerli madenerin tedavlneilişkin kannnameler, em gmş ktıklann oyta em de devletin

12 D. Kovacevic, "Dans le rbie et l Bosnie medievales les mines d'or et d'argent",Ann/es E ( 96), s 248-8 Ashtor, yüzyılda dou ticaretin in üte ikisi nin enedikl i lerin el inde olduunu ve doudan Avrupa'ya ithal edilen mal larınyüzde 6'ın ın alt ın ve gümüşle endiini tahmin etmektedir. Ashtor, es Metux Preceux, s 6 8; ayrıca bkz E . Ashtor, "Obseations on enetian rade i n the Levntin the Xth Centu", u f Eurn Ecnc Hst ( 976), s 3386

1 3 Day, "Te Great ullion Famine•, s. 2223 ve Spufford, Mney n /ts Use, s 3336

ağı önemer konusunda eimizdeki en ayrıntıı egeeri ouşturmta-dr. S Bu kanunnameer Osmanı kesinde retien veya ita edien atnve gmşn darpaeere tesim edierek sikke ine getirimesini taepediyordu. Yaancı keerin sikkeeri u yasakamaarın dışında ırakı-



y y ş

maktaydı. evet ayrıca tccararın ve diğer öze kişierin değeri madeneri taşımaarın ve madee etmeerine de kısıtamaar getirmekteydi.evt tarandan görevendirien yasakçı kuara, tccaran ve saraarneşyaarını, sterini ve kadıka odaarı arama ve uunan yasadşı gmş-ere e koyma yetisi vermekteydi Böyece e konuan gmşeri, devetpiyasa yaından yakaşık çte ir oranında daa dşk oan resmi yat-ara satın amata ve darpaneer göndererek sikkeye dönştrmekteydi.yrıca, aın ve gmşn iracat yasakanmakta, sanayi reiminde kua-nımarı d sınıranmaktaydı. Sırmakeşerin dnarında 200 dremden640 gram) faza gmş veya atn uundurmaarı yasakanmışt -mş madenerinden yapıan iracata da so verimişti Bir yanda da a-tn ve gmşn, yaancı sieerin itai özendirimekte, u iaat gm-rk vergierinden muaf tutumaktay. aten devet ve ere mkemeer,

ödemeerde yaancı sikkeeri er zaman kau ediyordu.ncak, kanunaeerin yrrğe kouması i aşaya uyguanma

arı ya da amaçarına uaşmaarının çok ayrı şeyer oduğunu unutmamakgerer. evetin para piyasaarıı denteyeimsi, ma piyasaarnı ve ticareti denetemesinden çok daa zordu Tccarar ve sarraar u tr aramaarı koayıka atataiiyorardı. Hepsinden önemisi, u tr uyguama-

ar asında kıtıkarı aetmiyor, tam tersine, değeri madenerin piyasa-dan çekimesine yo açarak ktıkarı ağıraşyordu. Merkezi azineninreze irktirme pitikası önceeri gmş darıkana karşı ir tepki oarak ortaya çıkmış oaiir. Uzun vadede sonuçarı ise, tpk yasamaarve aramaar gii, kıtıkarı ağıraştıcı yöndydi. Osmanıarın Bakaar'daki gmş madenerini denetimeri atna amaarına rağmen, gmş

ktıkarının u deni yoğun yaşanması, devet poitikanın oumsuz et-kierinin oduğunu dşndryor.

Tam metinler iin, bkz Anhegger ve nalcık, Knunne Su/tn Beldiceanu, esActes des Pees Sultns ( 96); Akgündüz, Osnl Knunnele, c , s.57-574; ayrıca H nalcık, "Bursa Şeriye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed'in Fermanları•, Belleten (947), s 697-698

Bgne kada, Osmanı kannnamelernn pek çok taç tarandanncelenmş omasının da etsye, yoğn r devlet mdaaecğ geneolarak Osmanı ktsad yaşamının, özel oarak da para konlarında devet yaklaşımının değşmeyen r oyt olarak yomlanagedI Oysa,



y ğ y y y g y . emed dönemnn mdaaeclğ r yandan mtlakyetç ve merkezyetç r yönetme , öte yandan da şddel mş darlıkla koşlarndaoşmşt mş daıklanın aemes, 6 yzyılda da değe madenlerin gderek oaşmasıyla Osmanlı yönetime ölçde sı mda-aleckten vazgeçtle . emed dönemnde yrrlğe konan kannnamelen pek çoğ, daa sonra dönemede yganmadı cak,6 yzyın çnc çeyeğnde değerl maden darılanın tekra aşgös

termes zene, İan'a doğr gden gmş engelemek zere, racatyasakla tekrar ygamaya sokld I

l l . MEHMED'IN T AŞIŞLERI

l. emed dönemnn en lginç ve taşma yaratan yglamalandan r de dzenl yapıan tağşşlerdr B yglamalar taçler taran

dan lnmekl rlkte, tağşşlern ang koşlada ve an amaçlarla ya-ıldığı enz yeternce anaşıamamıştı Tağşşe dönemn dğe mapoltkaa ve sp gden gmş dalılaı ağlamında ee amadan önce,son yılarda ayıntıı oaak ortaya konan nmzmak velen de yardımıyla, nlan zamanaasını ve oanlarını daa dkatl olarak eemek yararlı oacakr

Osmanılaın lk gmş skkeerin astıka 326 yı ından, l. emed'n lk kez tata çıktığı 444'e kada akçenn gmş çeğ odkça stkrarı sey zlemş evetn saptadığı standarara göre akç, temz ya da als aya gmşten darp edilmektey İçerine ar ya da aşka r metal katımamaktaydı 444 yılına kadar akçenn ağırlıka , gam e ,20 gam aasında kalmıştı (kz. Tao 3 . ve ak 3 ) Pa

ra rimnn stikra, erken dönemde Osmanlı maliyesnn y dmdaodğna şaret etmekted yrıca, 4 yzyı oynca Osmanlılar e diğe eylkle arasında paa toplklanın varlığı, eykler otak stan

8 nalcı k, "Dar alDarb", s. 1 8 9 Sahi l l iolu, "Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bi r Deneme•, s. 1 88-2 1 Temiz ya da tam ayar gümüşten ne kastedi ldi i l li dei ldi r Sktroskopik tekni k

TBO 3 1 : KNIN $ II V KUU, 1311100 D. Akçenn Ven. Dkası Hesaplkeslen A ğ kaıs Al/G



Akçe G

K O1326 265 1 , 1 51360 260 1 , 1 8 3032 9,3

1388 255 1 , 1 8 30 9,01400 255 1,20 32 9,71410 265 1 , 1 5 35 10,2

1420 255 1 , 1 8 35 10 ,51431 260 1 , 1 8 3536 0,61444 290 1,06 3940 10,651 305 1 ,01 4041 10,41460 320 0,96 4243 10,31470 330 0,93 44 10,41475 400 0,77 45 8,81 4 81 4 1 0 0,75 46 9,0

Nod: - lk dönemlerden 7 yzılın sonlana kadar dahaneler göndelen talmalarda,

devlt dirhem hali ayar" gümüşten kaç akçe keilceğini ya da darp edleceğini

belirtmekteydi Para işlerinde kullanılan Osmanlı dirheminin ağırlığı, 9. zıldan berinümizmatlar arasında taışma konusu olmuştur Halil Sahillioğlu, 7 zyn sonlanakadar akçenin stadalnı belirlmek için kullanıla dirhmin, 14. üzyılda lhalılardaalınan 3,072 gramlık Tebz dirhmi oldğunu göstermiştir Oysa kasik dirhem 3,207gram ağırlığndadır Bkz Sahillioğlu, Osmı r r Üzere r Deeme r ırık Osmı r r ve Osmanlı Para Tarihinde Dnya Para v Maden Harklrnin Yeri"

2 - Bu rkn dönemde akçenin ağ ır l ığ ına i l i ş k in o lark dv let ve darphanekaynaand sağlanan viler sınırlıdır Burada sunulan bilgile çoğunlukla nümizmatkkolksiyonlrdai akçlerin ağırlığını yanıtmatadır Bu konuda Aykut, Omanı mparatorluğunda Sike ecdidl", s 257-7; ve Jm Sultan, Cos ofthe Oom Empre danyararlanılmıştır Bir başka dyişle, ukada sütn 2deki verilrin çoğunluğ sütn 3tekiağırlıklardan türeilmiştr

3- Elimizd açenin standarana ilişkn olarak devletin dahanelere gönder talimala gösteren belgeler bulunduğu dumlada ble darphalrn bu standarla izleyip

Eğer çeşd koleksyonlaak ak ökl glcktc pcktokopk ytml li, l aha k lak bllbk.

5 V ük 3 5 59 b 997'



5- Vn ükaının aıı 3,5 59 ay b 997'.

Elki vln ıılmala iyl, üu /gümü l iy hil ola kabul tm gki Bu nla y mzk lağ ıaa mümk olm. 5. yülı yaı Av'a g oaı 1 0 olyly. Baul v S , " P p, 459

K: Haplmaımız u aykk bg ımıı:Salğlu Osmnlı PrR Trihi Üzine Bi Deneme, . 8; Bir Aılık Osnl

T 1 1 7 v " Oanlı Th Düy v M tl Y,S u l t , Coins of the Ottom n Empire; yu, "mı İu' ST il , . 257 97 İ mail Gab , T/im-i Mesut-ı Osniy; ,uı Osmni mt R, "Omalı İpuu' Mu üz,Osmnl Knunnmeleri, l . 38 u v S, Lfoon Spuo, Hndbo fMedil chnge.

Gü İçeri ve Değereri,

Dü

/

/

Dü ğ

darara daa sıkı uymaya teşvik etmiş olailir. 14 yzyıın sonarındaSıristan ve Makedonya'daki zengin gmş madenerinin ele geçirilmeside, iç şpesiz, akçenin iskaını korumasına ydmcı olmuştur

Buna karşılık, 1444 148 1 arasında akçenn ağırlığı ve gmş içeriği taml k d ld B i l l did i ikk d il k di Y i ik



altı ke dşrld Bu işlemlere tecdidi sikke ad verilmekteydi Yeni sikkelern zerlerine asıldıka yıl yazıldğı için, darpane kayıtarınd eksikere karşın, tağşişleri zamanlamasını ve oranarnı kolksiyonlardakiçok sayıda sikkeden izlemek mmkndr Bu nmizmak kanıtlard,I l Memed'in tağşişlerinin H848/1444 yı ındaki i lk clusunda,H/1451 yılndaki ikinci clusunda ve daa sonra H.865/146061,H. 875/14707 H .0/1475 76 ve H 886/148 1 yılanda gerçekleşrildiği anlaşılmaktadır Böyece, Il Memed'in irinci ve inci clusundansonra er on yda ir ağşişe aşvrulduğu, I I Memed'in saltanatnınsonlarına doğ ise, tağşişlern eş ylda ir yapıldığ oaya çıkmaktadr.

Her tağşiş işlemiyle irlikte, 100 direm gmşten retilen akçe mikta arılmakta, ir akçelik gmş sie giderek kçlmekteydi. evletdarpaelere timat göndererek 100 direm ais ayar gmşten kaç ak

çe kesileceğini ildirmekteydi. Akçenin zaman içinde kçlş ya da aeyiş, nmizmatik koleksiyonlardaki çok sayıda sikkeden kolaylıkla ize

neilmektedir.zeni tağşiş poitikası yeni ve kçk sikkelern piyasaya srmesin

den sonra, eslerin teavlnn yasakanması gerektiriyordu Eski sikkelerin darpanelere getirilerek yenileriyle ire ir değiştirilmesi istenyor

du Bu kurala uylması amacıyla, devlet yasakçı kullara tccarları, yolculuk yapanları ve diğer şieri arama ve üzerlerinde uldukları esk akçelere, tıpkı gmş tığı sırasında yapıa gii, el koyma yetsi vermişt

2 4 yüzyı lda Anadolu'ak Türkmen beyl kler arasında para oplul uklarını n varl ığ ıkonusunda bkz Böl üm 2 s 34-35.

Bu uygulamanın nedei yeni ve esk sikkeleri brbrlernden ayırmak ve esklern

darphaneye teslim edil esi ni sağlamaktı l l . Mehmed'n skkeler bu aıdan da diğerpadşah sikkelernden yrılmakadır. oğu padşahların skkelernde, sadece ahaıkış y ı l ı varır.

4. ve 5 yüzyı l Osma lı akelerin in ağır l ıkları hakkı nda en ayrını lı ver ler i n bN Ayku "Osmanlı maraorluğu'nda Skke Tecdleri" stnbul Ünverstes Edebt ültes Trh Enttüsü Dergs 3 (987) s. 257-297; ayrıca Sahllioğlu "Osmanlı ara Tarhi Üzerne Br Deneme• s. 444; C Öler "ll Mehmed Dönemi Skkeleri" Trh ve Tplu 5 (988) s 3 7; N ere Osnlrd Mden Prlr

Tağşişi izeyen dönemerde, darphaneere kçe gmş getirerek yen akçe astırmak steyenerden taep eden ödemeer de yksetmekteydBu dönemerde yen skke astrmak çn darphaneere yapa ödemeer,getrien gmş miktarınn yzde 5 0'sne varıyoru.

B yg amaardan devetin tağşişerden önem oy tarda ma geir



Bu uyguamaardan devetin tağşişerden önem oyutarda ma geirede etmey amaçadığı anaşıyor cak zenen potkaarın ve ananönemern etknğ konusunda tya omak gerekr Her tağşş şemsonrasında tm eski sieerin arphaneere ger döndğ söyenemezTam tersne, yk öçde zora gerçekeştirien uyguamaarın, ireyern eerneki gmş darphaneere getirmemesne yo açarak gmşdararın daha da yoğunaştırdığı tahmn edeirz

T AŞIŞERI N AMAÇAR

Ortaçağ vrupas'ndak tağşş uyguamaarı zerne yazdığı önemmakaede, Caro Cpoa tağşişer e önemi nedenerin şöye sıraamak-tayd:

a) Ma neener, tçe açıkarı ve deven ek ger sağama htyac;

) Ekonomnin para taende ortaya çıkan artış; tedavdek paramktarnı artırma gereğc) im topumsa kesmerden geen kr amaçı enasyon taeper; ) Darphaneern köt şetmes ;e) Tedavdek sikkeerin eskmes, kuanım nedenye kçmeer;

skkeern kenararınn krpımas

Bu ste Osmanı tağşşernn nceenmes çn çok yararı r aşagıçoktası ouşturuyor Burada önce Cpoa taradan eirenen k ki neden üzernde duracağz. Daa sonra da çncü neden değşk topumsakesmerin enasyon yanıs veya karşıtı tavırarn ee aacağız Cipoa'nıneredği son neden se, daha sonraki dönemern tağşşern anaya-mek açsndan önemidr Mehmed dönemnde ve daa gene oarak

da 16 zyın knc yarısına kadar, devet darphaneeri yakından deneteyemiştir yrca, tedavdek skkeern eskmes ya da kçmes, tağşşer ancak uzun vaede gere kıan, yavaş r sreçtir Mehmed'notuz yık satanatı srasında yaşanan hızı tağşş srecn açıkamakta ku-anıamaz.

Mehme dönemnde uyguana dzen tağşş potkasnın temeeden merkez hazne çn ek ger sağamaktı Devet askerere me

teme esap irimi oa akçe cisde ifade eddiğ içi, akçei gmşiçeriğii azatılması, devlete gmş ciside kmlkerii azataveya ayı miktar gmş ie daa faza ödeme yapma imknı veriyordu.Böyece tağşişler, aa vergier ve I I . Memed döemide uyguaa diğer sert mai öemere irikte daa yk oraarda kayağı merke



ğer sert mai öemere irikte, daa yk oraarda kayağı merkezi deetimie girmesi ve geişleye rokrasiye ye orduu ityaçarı içi kuanıması sağaıyordu.

cak, tağşişer dzei yapıması deveti diğer kayakarı tkediği, itiyaçları acieştiği ortamarda u yöteme aşvurmadığıı gösteriyor. Tam tersie, I I . Memed'i sataatı sırasıda tağşşer dzeiir vergiye döştrdğ ve merkezi azede k rezeer irkmiş

olsa da, tağşiş uyguamasıda vazgeçimediği aaşııyor. I l Me-med'i ölmde sra gerçekeştre azie sayımı da u rezelerçok yk oyutara vardığıı, tağşişleri aci itiyaça karşıamak yere, azieyi daa da gçedirmek amacıya yapıd doğruuyor. Tağ-şişer uzu vadei ir stratejii parçası oarak kulanıması Osmaı tarde ir issa oluşturmaktadır. Çk daa soraki döemerde dev

et, açık vere tçe ve giderek köteşe, acieşe mali koşuar atıda,esas oarak g kurtarmak amacıyla tağşişere aşrmuştur.

İk tağşişerde sağaa aşarı, em padişaı em de roasiy uuygulamayı dzeli srdrmek kousuda cesaretledirmiş omaı. Bizas aedaıya yakı akraaığı oan ve daa sora II. Memed'i ve-ziriğii yapa Mesi Paşa'ı kraası Teodoros takuzeos Spado

ues, 16. zyıı aşarıda Osmaıarı kökeer ve ykseşi zerieazıradığı yaıtta, I I . Memed'i tağşişere de değimede geçemiyor.H.865/146061 tarii tağşişe akçei gmş içeriği 100 direme80 akçede 335 akçeye idiridiğii, öyece tağşiş oraıı yzde1 6,5' a vardığıı eirtyor. Bu işem sorasıda darpaelere getirie akçe miktaı 18 miyoa uaştığıı da eyor. Spadoues 18 miyo

akçeyi yzde 16,5 ie çarparak, deveti u işemde sağadığı topam k35 miyo akçe, ya da car kur zeride 800 Veedik dkası oaakesapıyor. Bu miktar, deveti ir yıda tm akit geireri yzde'sie eşitti ve 1 5 . yzyı koşuada gerçekte çok yk ir geir aa-mıa geiyordu. Osmaı arşiverideki iltizam kayıtarıı kuaarakdarpaeer yıık retim miktararıı ve tağşişerde sağaa geirleri

esaplamaya çaışan Hal Sailioğlu da, er tağşiş sonrasında 350 ile 750miyon akçenn veya 268 le 560 ton arasında gmşn yeni akçelerle değştrildiğn tamn ediyor

Bu ilginç esaplamalar sayesinde iz de Osmanl piyasalarnda teda-vl eden akçe miktar anda çok istisnai ilgiler elde ediyouz Bir



vl eden akçe miktar anda çok istisnai ilgiler elde ediyouz Birtağşş sonrasnda, tedavldeki akçelerin ir ömnn, eki de önemliir ölmnn içr zaman darpanelere geri dönmediğin kauledersek, doaşmda toplam akçe mktar, daaneere geri dönen ak-çelein miktarndan daa fazla olacaktr Darpanelere dönen miktarlar,dolaşmdaki akçe mkta için sadece r at snr ouştursa ile, u verilerize 1 9 yzyıla kadar Osmanl tariinn içir dönemi çin eimizde ol-

mayan son derece değerl ilgler sunmaktadr Dolaşmda toplam sik-ke miktarlarna ulaşailmek için, unlarn yanna altn sikke miktarlarçin de elirli ykeri eemek gerekecektir u konuda ir esap-ama çin kz Ek 3 )

ncak, dönemin gözlemcileri tarandan esaplandğna kuşku uunmayan ve daa sonra Spandounes tarandan ize ietlen u veler,

devetn tağşişlerden sağladğ mali geir miktarlarn raz aartmakta-dr Devetn topladğ vergierin r ölm akçe cnsinden sat ola-rak alındığı içn, tağşişler yat artşlarna yol açtığ ölçde, devltin rlya da gelecekteki enasyondan arndrmş gelirerini olumsuz etle-mekteydi Bu nedene devletin ir tağşişen r kez için kazanç sağlad -ğın söylemek daa doğru olur Daa sonra ata yatar karşsındaki

kayplan tela edeilmek için, devletin ya nat olarak toplanan verg-ern miktarn artırması, ya da ir kez daa taşişe aşrmas gerek-mektey

Br tağşş sonrasnda yatarın artmas için gçl nedener vard Herşeyden önce, ir tağşiş tedavdek skkeerin tiari değerini artrmaktay-d Değer madenerin darlğ veya enzeri ir nedenle yatar emen

artmasa e, uzun mesafel ticaret, daa uzun vadede yatlarn gmşcnsinden dengeenmesne yol açyordu Osmanl devleti de ticaret yollarzernde kurulmuştu Balkanlar ve nadolu denz zerinden Bat kde-niz ölgesiye yan iişki çindeyd Eğer gmş zenden ifade edienOsmanlı yatları ucuzlarsa, mal racat artıyor ve yatlar ykseliyorduBu durumda, tağşiş uygulamala sıkaştıkça, özelike de ky ölgeerindeyatlan daa çauk atmasn ekemeyiz

la yalaı 4'la solada 48'lerin solaa adar yaklaşıyzde 3 a öseyor

Fiya aışla izi ağşişleri açılamamıza yarayailecek iici edee,yine mş darlılaa eiriyor Tağşişler ısa döemde, edavldeisieleri ve mş iiar değeri yselere mş darlılaa kar-



sieleri ve mş iiar değeri yselere mş darlılaa karş elirli ir feraı sağlamaaydı ca er ya da eç yalar a içi, feralı fazla zn srmyord Fiyaa amasıyla, dolaşımdi pa-ra miktaı reel ya da ya dzeyie öre yarlamış mia, esi dzeylere er dömeeydi z mesafeli icaret elimi ızladıyord

Tağşişleri ardındaki saikler veya nedenler ile tağşişlern mş darlı-

aa arşı mcadelede ei ir yöem olup olmadığı, em vrpahem de Osmlı ağlamnda ir hayli tarışılmşır 15 yzyıl Fransa'sıdai ağşişler iceleyen Har Misimi, değerli made darlıla ile kral-ları ekoomiye mdaaleleri arasıda sı ir iliş özlemlemiş, parasaldarlıla ağşişleri özendirdiğii savmşr ca Misimi'e göre,ya arşla nedeiyle tağşişlerin olml eileri yk ölçde ya da ta-

mame orada alı içi, eoomi açısıda izlemesi ereke ösere para acmii iiari mita değ, tedavldeki mşn miktadır Tağşişler yoluyla edavlde para mianı arıması, ya aşla e-

deyle bir işe yaramıyord B sreçte ulslararası, öreğ Fransa ile İlere arası caret ve değerli maden ışla da öemli ir rol oyamataydı Üleleraras ticare ir tağşiş sorasındaki yat arışlan hzlandır-

dı içi, Misimin 'e göre, raa değerli made darlılana karşı tağşişyoluyla verdile mcadele eisiz kalmaya mamdu Misimin, Frasızkrallan edavldeki para arzı arma yöndeki görnrde soszgçlerii aslında y ir yaılgı oldğu sonucua varmaadır

Bu tahmi, Istabul'da fiyat ve ücreteri tarihi üzerie sürdürdü\ümüz uzu deml i bi r al ışmaı soularıa dayamaktadır. Daha ayrıtı l ı veriler ii bkz kitabı souda Ek 2 5 yüzyı l ı i kici yarısı ii e ayrıtı l ı f iyat verileri Istabul'dasaray mutfaklarıı hesap defterleride bulumaktadır Bu defterleri bir bölümüÖmer Lütfi Brk tarafındn yayım lamıştır; bkz. • Istabul Srayarıa Ai t Muhasebe Defterleri•, Tü Trh Kuu, Belgeler 3 ( 98 1 ); ve •Saray Mutf\ıı 894-895 (49-49) Yıl ıa Ait Muhasebe Biaosu•, stnbul Ünvetes tst ültes Meus 23 (196263), s. 38-398.

Böylece David Hume'u ayrıtı l ı olarak trtıştı\ı emeler degesi sürelerin i , daha

Tağşşer yoya para arzını artrma çaaarının aşarısızığa makmoduğu göşne Micae Bodo da katmkta Ancak Bodo, yataatıncaya kada tağşşern deete mai ge sağama oanağnı ediğinde urguuyor Fyata emen ysese ie, eski skkeer eernde tutan-ar una yenieye deştimek zee dapaneee getidke sece,



ar una yenieye deştimek zee dapaneee getidke sece,kraar u ek geden yaaanıyodu Öyeyse, diyo Bodo, tağşişe g-mş darıana değ, deetin ma sıkntıana karşı kısa adede etknr ynıt ouştuyo

Ntekm, 14 e 15 yzada Bat Avupa'da tağşşern yaygnaşması, u uyguamaan yararsız ve eyude çaaar omadığını gösteri-yor mş daıkana çözm getmeseler e tağşişer, devetee

ma feaık sağlamaktayd Peter Spuod da dönemn tağşişeni in-eerken gmş daıka ie ma gereksnmler irrnden ayırmaktadırSpuord da 14 yzyı Avrupa'sındak tağşşern gmş daıkaındaneğ, saaşlar e uzun e mayet seç oan merkezeşme çaaan-an kaynakandığını, kısacas tağşşen teme nedennn deete ma ge-r sağamak odğnu urguamaktadır

Osmanı ağamında da, gç deet mdaaec e se maygumalr gmş darıkaının rkte gömesi, tçie tağşişen ardındak ndener ya da amaça eiremeern gçeştrmştr Os manı deletnin kuuuşu ve ykseş zerne yarım yzyı önce yazdığktaında Mstafa dağ, tağşşer Osmanıan yaşadığı ktisad e magçker r sonucu oarak göyodu Ancak Akdağ, deetn ek ma

sağama ityacını tağşşer açıayıcı neden oaak ka etmyodua İnacık se dağ'a verdğ yanıtta, tağşşere daa genş r akışaçısıya yakaşak, Osmanı 'dak gmş daıkarının vrupa e oğ Akenz ögesnde yaşanan darıkarın parçası odğunu etmekteydnacık'a göre gmş darıkanın neden, ekonomnn ve paa kuanımıın doaşımdaki gmş miktandan daa ızı ymesiydi Tağşşern

ardındak gerçek neden paasa darıkadı, ancak u darıkaı aayamayan Osmanı devet adamarı sadece ma kaygıaa daranmaktaydıar

en fazla üretim yaptıkları yı l ları belirl i bir süre farkıyl izlediini göstermektedirMiskim in taşişlerin, devletin e li ndeki altın ve gümüş rezeleri eridikten ve orduyagerekl i kaynak artık bul unamaz hale geld ikten sonra, çaresizl ikten ve siyasal ve as·keri koşul ların zorlaması yl başvurulan bir önlem olduunu savunmaktadır

İnacı tağşişern ve gümüş yasakamanın darıka azt örüşün-deydi. Devetin müdahaeci uygulamaann gümüş darlıkanı ağırlaştırış olabileceği osılığın dikate mıyordu.34

Eğer Osmnı bürokrasisi tağşişlere gümüş darıkanı haetecek y-guamaar oarak yakaşmış osayd, yat aşa nedeniyle tağşişerin bu



g a a a a a ya aş ş ay , ya a ş a y ağş şaaca hizmet etedikerni çok geçmeden anlamış omaarı gerekirdi.üzen tağşiş poitikasınn ouz yıl boyunca hiç ara verilmeden südrü-esi, devetin bu ymaladan yrar sağladğını ve bu yaran da gü-müş darıknın haemesi deği, ek m geir oduğnu gösteriyor.35Bu dönemdek diğer mi uyguamaar ve Spandounes'in bize aktardığıhesaplamaar da, tağşişlerin teme nedeninin ali geir sağamk olduğu

konusunda kuşku bırmıyor.BI R SIYASAL IKTISAT YAKLAŞlM

Carlo Cipola tağşşlerin bir edeinn de enasyon iç belirli topmsal kesimerden gelen basklar olduğunu söylemişti. Bu gözledenyol çıkarak, tağşşleri zamanlamasının ve ne kada sık yguandığının

devlet ile toplum arasındki değişe güç dengeerine bağlı olduğ söylenebiir Örneğin, 14 zyılda tayn kent deveerinde, devet üzerndebüyük gücü olan tüccarlar, devlet mali güçlükerle arşı karşıya kldığında, ek vergler yerne tağşşer tecih ediyorlardı. B tercihin bir nedeni,tüccararın eernde tuttukarı maarın yatnn da tağşiş sonrasındakienlasyona birlikte yüksemesiydi Ayrıca, devlete borç vermiş olan tüc

carlar, kredi anlaşaana borçların altın düka le geri ödeneceğ konusunda bir madde koydrarak, kendilerni güvence atına aışlad.36 Aynıbiçimde, ortaçağın sonlarına doğru Bat Avpa'da tağşişler yüzündenaevenen ücadeede, ek ai gelir sağamayı hedeeyen merkez devletler tağşişlerden yna tvır alırken, toprakarını sabt yatlarla kiraıaravermiş oan taşra arstokrasisi tağşişlere karşı çıkmaktaydı. Bu koşularda

güçü ya da zayıf para politikandan hangisinin izleneceğini, merkezleşme yanlısı kralarla aristokras arasındaki mücadele belreyecek.37 Os

alck, al paratorluu'u Kuruluş ve kişafı Devride•, 651-55 vru'da 1 ve 1 5 yüıl larda taşi şleri yayg l aşaı kouuda Michael Bor·

do da bezeri bir görüşü avuaktadr; Bordo, •Moey, Deflatio ad igiorage•; ayrca . Rolick, F R. elde ad . E. eber, •The Debaeet Pule

manı toplumunda da delet dışıda angi kesimleri tağşişlerde ararandını daa geel olarak da elli aşlı topumsal kesmlerin tağşişlerden nasıl etkendiklerini eirleeilirsek tağşişer çeresde içimleendelet toplum etkileşimi daa ii anlaailiriz

Her şede öce Osmanlı topumunda eme er kesmn tağşişer



ş p ğş şden etklediğni e er kesimin de şu a da u içimde taır aldığını sö-emekte arar ar O dönemde erkek ve kadnarın k çounluğununem sikke kullanımı em de tağşişler me aradığı kimin kazandığıkimin kaet kousunda oldukça açık krleri ardı elecekteki pa-rasa kmleri akçe zeriden saienmiş oan kesimler özelliede orçuar e sait ira ödeeer tağşişlerden araramaktadı Anca

Osmanı topumunda delen dışında tağşişerden ararlanan e siasalolara gç ir kesim okt

Kırsa kesimde tarım topraaı k çoğunluğu deet mkieindadı Mi ve özel toprala işleeerin ödedileri kiraar e ergierçounlua ani olarak topanıordu erç çi resm gii delete ıldair kez ödenen ergier akçe zerinden sailemişti ama u tr ergile

rin paı ai olarak toplanan öşrn annda kçk kalıordu. Buakarşıl easo döeminde tarım recile malarıı pazara gerdikende ksele yatlarda yararaailiyorardı ısacası Osmanı tplu 6munun e k kesimi oştura kölleri tağşişlerden zarar gör-dkler pek sölenemez Hata sait alar zeride ödekeri rsumve ergier er enasodan sora ukarı çekilmediğie göre kölleri

tağşişlerde ir miktar ararladıl le ieri slei irKenterde ise kedi ilişkieri canlanmatadı ama aıan orçları ço-ğunluğu kç ölçeklidi Sattıkla malan ata easola rikteartğı çi dkn saipleri ve tccarar da tağşişlerden fazla zarar gör-mordu Anca ızlı ir easo ortamında satılan ml aanaar ugulanması telikesi ardı Öte ada sarra sikelere e para

piasaand koşulara ilişkin uzman ilgileri saesinde tağşişleri aratığı elirsizlik ve kur dalgalanmalarıdan ararlanmaktadılar Ancaksarraa k ir ölm alacakı durumda oduğu için tağşişerdenfazla ararlanmıorlardı Arıca tccarları ve sarran devlet politikaa-rın etkleecek kadar gçleri de yoktu

Tağşişlerden en faza zarar görecek kesimer akçe zerinden sait öde

me ekeyenlerd Bnların arasında köyerden topadıka vergen rölmn akçe cnsnden alan spaler de vard Loncalarda çalışananve dğer cretierin maaşarı da, tağşşerden olmsz etklenmekteydTağşşerden en faza eenenlern aşında se maaşarını ya da creter-ni devletten aan kesmler gelyord



Memed dönemnn tağşşlerine karşı dreniş asında çok eken ge-lşt 1 444 yıınd k tağşşe akçenn ağrığı ve gmş çerğ yzde dşrlnce, 9 gnlk cretlerin yen ve gözle görlr ölçde kçkakçeerle aan yençerer, aşkent Edrne'de r tepede toplanarak, ya tağşştn vazgeçlmsn, ya da creterne zam yapılmasını talep ettier Yen-çerler r ya da geç tağşşerin yat arşana yo açacağını çok y lyor-

ardı Topmun dğer kesmer g ona da er kent ve kasaada olşanpara pyasaanı zemekteyder Tağşşe rkte akçenn dka karşısındak kr değernn dştğn öğrenmşerd

eşen tepker karşısında devlet geri adım atmak zornda kaldı Ye-nçeen gnlk creteri ç akçeden ç çk akçeye çıkarıldı Yençeriern r para şlem karşısında gösterdkleri lk gçl tepkden sonra,

gösteern yapıldığı yer Bçktepe, olay da Bçktepe Vakası olarakanılmaya aşlandı cak olayı sadece i tağşiş işlem etranda gelşenr malefet olarak görmemek gerekr B tr protesto eyemlerinn daa sonrak örnekerinde de gördğ g, Bçktepe akası'nın perdearkasında, yk oasılıka, rokrasnn ve emanın malf kesmervard Tağşşler, yönetc sınıf çnde oşnt olmayan aksyonlar için m-

cadeey sokağa dökme rsat yaratmaktaydı Ntekm oaydan sonra,enz 12 yaşında padşa ayrılmış, aası Mrad tekrar tata çık-mıştır İlk tağşş şemnn Mehmed'n kend dşnces omadığı, çevresindek yöneticler taanda kararlaştırıldığı da açıktr

Memed'n 145'de tata döndkten sonra tağşş ygulamlarınyenden aşattğını lyorz ncak yençeriern muaefetlerinn srd-

ğne dar elmzde r kant yoktur Bir oasılık, er tağşşten sonra yen-çerilern creternn de artrımış omasıdır Y ençerern gnk cretle

Konstantin Mihailovi aına br evşirme yenieri, bu olayı anılarına ayrıntılarıyla anlatır Mihailovi ücretern yarım ake aırılıını belimekte ve 9 günlük yeni ücretler, ilgntir, altın üka üzerinen vermektedir. Taşişler sonrasına akenin düka karşısınaki kur eeri hemen üştüü iin, Mihailovi'in anlatımı yenieri lerin ve toplumun ier kesim lerni n akenn satın al ım gücüneki ei şik l ik lere ne

rnn Memed'in stnaının geri kaan ömnde nası ir seyir ize-diğini enz iemiyoruz. cak 16. yzyıın aşarına geindiğinde,gnk creterinin ç uçuk akçeden eş akçeye yksemiş oduğuna iiş-kn ir ege var eimizde.I Bu kanıtın da ışığında, yençeriern daasonrak tağşişer karşısında sessiz kaışarını, Memed'in fet poiika-



arının aşarıı oması ve u sayede yeniçerierin ve diğer topumsa kesim-erin, creterde aışar dai, çeşiti içmerde yarar sağamış omaa-rıya açıkayaiiriz . Ayrıca, Memed'in merkezieşme amesinin aşa-ya uaştığını ve uzun satanatı sırasında padişaın gcnn ir ayi art-tığını da dikkate amak gerekr. Bu koşuarda, yeniçerere broasininya da uemanı muaif kesimerinn paşaa karşı açık muaefete u

unmaarı çok gçeşmştr.Yne de Memed'in mdaaeciiğinin ve sert mai önemernin

topumun çeşii kesimerinde memnuniyetsiziğe yo açtığını iyoruz.Bu kesimerin arasında uema, taşrada toprak saiperi, uç eyer ve savaşçıar en önde geiyordu. Öze m ve vakıf topraanın deveteşiri-erek tmarara dönştrmesi de tepkiere yo açmıştı .

aa uzun vadede ise, yeniçerierin ve dğer kesimerin dzeni tağşişpoiikasına muaefeter akçenin sikrarı ir çizgi izemesini sağamışır. Memedin ömnden sonra oğu Bayezid'n Cem Sutan'ı safdışıederek tata geçemesi için, aasının uzun satanatı sırasında gcendr-dği kesimere uzaşması ve onarın desteğini aması gerekiyordu. Bayezidvakıarın ve msadere edien toprakarın ir ömn geri verdiği gi,

tağşşere son vermeyi de taat et. Böyece akçe Memed'den ön-ceki istikrarna dönd. 148 1 1 58 5 arasında devet, akçenin ağır ve g-mş içeriğini, 1566 yıındak yzde 7'ik ufak tağşiş işemi dışında, içdeğişrme .

DNC BM



64

ERKEN DÖNEMiN PARA DÜZNi

AL Tl SULTAI: BI R "U LUSLARARAsı• SIKKE

Eğer Memed'n uzun sataatını k önem özeğ merkezeş-me ve mdaeck se r dğer de oğu kdenz'de genş r mparatoruk kurma grşmyd Ntekm İstanu'un fet ve Bakaar'da Bos-aHersek'e kadar uzanan toprakan kuzeyde m doğuda da ado-u'nun yk r kısmının Osmanı devetine katımasından sonra Os-

anıar kendern evrense r mparatoruğun yönetcer ve em Roma em de İsam geenekernn mrasçıa or görmeye aşadıar Tcaretin geştirmes kara ve denz ticaret yoanın denetim atına

aınması Osmanıarın oğu kdenz'de zedker satejnn önem rpçasıydı zun mesafe cetin geşmes em yere pyasaardaki maarzını aırmak m de devete vrg ger sağamak açısından öneyd

Osmanıarın Ege ve dryatk denzerndeki oarını gçendrmeeride em asker em de tcar nedenere dayanıyordu yca Osmaı yö-etimer radeniz öges ve adou zernden İrn'a uaşa ve derek caan tcareti de destekemekteyder Bu grşmern o zamana

H na lcı k "The Rise of the Otoman Empi re" S M Holt A K S Lambton ve B Leis (ed) Th Cambr Hsto of slam, Cambridge University Press 197 c As 2953

2 H. nalcık "Bursa and the Commerce of the Levant" Joal of th Eonom anal Hsto of th Lant 3 ( 1 96) s 3 1 47; ve H nalcı k Th ttoman EmprTh Classal A, 13 16 eidenfeld ve Nicolson Lodra 1973 s 121126.Osmanl ı ların Dou Akdeniz'deki ticaret yol larını denetim altına alma abaarıl Bayezid'in saltanatı sırasında (141-1512) hız kazandı; bkz Palmira Brummetttoman Sapowr an Lantn Dplomay s 3 74 ay r ı ca H na l c k

kadar Doğu kdeiz ögesdek tcaret yolla zerde egemoyacır kouma sa ola eedk le çatışmalra yol açması kaçıımazdNtekm 43te aşlaya Osmaıeedk savaşı 479a kadar souçadıamamıştr

Uzu mesafe tcaret zede söz sa olmaı r yolu da ödeme



araça zerde söz sa omakta geçyordu Osmalıla lk yı-ıda, gmş akçe özelle yee şemerde ekoomye ve devlete rayl koayık sağlamıştı cak torakl geşlemes ve maratorlukkurma grşmerye rlkte, tm Doğu kdez ögesde kau edecek r ödeme aacıı ouşturuması ve yasalarda kal görmes gerek-yordu şte u oktada Osmalıla altıa dödler

Ortaçağda yzyıllar oyuca sadece gmşe ağımlı kala vruada3 yzyılda tare devetler altı skke asmaya aşlamışlard Bu s-reçte tcaete daa gçl ve etk ola İtaya devletler aşı çekiyorduFlorasaı 22de asımaya aşaa altı orer le 284te t-are ayı stadartlarda asıa eedk dkası ya da zecchino' ,3lerde Doğu kdezde tedav ede e öem vua skkeler

koumua ulaştıar yzyılı oaaa gedğde, dka sadece kdez ölgesde değl, vuaı yk r ömde, uzu mesafeltcare e yaygı kulaıa ödeme aacı omuşu

Buu zere, İ sayada Macastaa kadar ek çok vrua lkesde, ked altı skkeler ç or ve dkaı stadlarıı kaul eterDoğu deizde se Memluklar, 42 yııda tare ayı stada-

aa eşre adıı verdkleri r altı skke asmaya aşadıar Eşre Osmalıaı fete kadar Msırda tedavl ede e öeml altı se oarak kadı yrıca, dkaı çeş takltler de em Batı vrupa em deDoğu dezde yay oaak tedav etmekteyd

ey ve oğu vrua kayaklarıda, Trk" atı dkalarıı42erde tae İtalyada, E ve Boğda'da, Ukraya ve ade

man Empr 13191 iinde, Cambridge University Pess, 1994 s 1883143 S. J. , Hsto of th ttoman Empr an o Try, c l , 128- 88

Cambridge Uni versity Press, 1 976 s 62694 Spuord, ony an /ts Us, s 176183 ve 283-286; Cipolla, ony Prs an

lzaton, s. 226 Spuord, ony an /ts Us, s 4648; ve Spuod, Hanboo of al Ex

niz ylanda tedavl etiği anda pek çok kayt ulunmaktaır uerken dönem andaki ilgilerimiz fazla ayrnlı değildir Bu sikkelerOmanlılar tandan asıla orin ya da dkaar olaileceği gii, u erken dönemde vrupalıların, zerlerinde rap areri nedeniyle eşreleri Osmanlı sikkeleri sanmış olmaları da mmkndr ncak, Osmanı-

İ İ



larn İstanu'un fetinden ir sre onra İstanul, Edirne ve Serez'dedarpaneerinde rsmi standartarda Venedik dkası darp etmey aşladıkları kesindir Devlet u darpanelerin işletme akkını akçe retendarpelerinkinden ayr olarak saışa çıkarmaktaydı Örneğin, Memed'in 1456 yılından sonra yrrlğe giren ir kanunamesinde, .egiloisi reten darpane işletmecilerine, sikkelerin ağırlıkla ve tın içe-

rikeri de dai, ayntıı timat verimektedir kz kitaın sonunda Ek ) Osmanar u sikkeerin retiminden çeşitli yararlar sağlamaktaydlaririncisi, piyasalarda yaygın kaul gören ir sikkenin dolaşımn araraktcarete destek ouyorlardı yrıca, retilen sikkelerin an içerikeri Venedik'te retilen dkardan eksik omadığı alde, daraneler ve devet uretim faaliyetinden kr sağlamaktaydı Frengi lorisi reten dpane-

lerin iizam edeeri u işin krı olduğunu açıkça gösteryor Niayetdevlet, kendi dkaarını asarak dşk kaliteli dkala tedavlden kadr66 may da amaçamış oaiir

Osmanların kendi adarna astırdıkla ve sultai ya da hasee-i sultai y e adı verilen ilk altın sikkeler ise, ilk kez H. 882/147778 yılında İs-tanu'da retildi Sikkelerin ön taranda Sultan Memed in Muradan azze nasruu Kstantiniye durie 882" zafe şerei olsun, 882yıında Kostatiniye'de daredilmiştir), arka taranda ise d'nnadrsai'zz ve'nnasr 'err ve'ar" alnı asan, denizde ve karadaTanrı'nın yardımna mazar, saır saii) ifadeler yer alıyordu ayezid 14811512) döneminden itiaren sultaniern arka taranda sulta-n'erreyn ve akan'areyn esSutan in esSultan" iki karanınsutan, iki denizin akanı, sulta oğu sultan) ifadesi de kuanılmaya aş

8 N Beldiceanu ve Beldiceanu-Steine, "e nfomation le Plu Ancienne ule Floin Ooman", Tü Nümzmat nn 20 Yıla brahm A aArma�an içinde, Tük Nümimtik enei Yanla, Itanbul, 1988 49-58; FBabinge, "Zu Fage de Oanihen Goldpagungen i 15 aundet nteMuad l l . und Mehmed l", Süst-ohnn 15 (1956) . 55553; H Sil l ilu, "Omanlı Paa Taii Üeine Bi eneme", . 1 6 1 1

and 17. zıın sonarına kadar sutanierde çoğunuka u ifadeer eramıştır (kz Resim 7). ğırlıka ve atın içekeri akmından sutani-erin dkadan ve deniz çevresindeki dğer deveterin atın sikeerin-den farkı oktu Hatta ik sutanierin atın içerikei dkaınkinden irazdaa ksektiI 19. zıa kadar Osmanı atın sikkeerinin sait ir de-

kk k d



ğei omamıştır Sutanierin ve onu izeen atın sikkeern akçe cinsndenade edien değeei pasaarda eireniordu Devete apıan ödeme-erde sultanein angi kur değeri zenden kau edieceği de arıcaan edilmekteydi 16 zıın ikinci asına kadar, u resmi kur değereri piasada ouşan kur değererine eşit vea çok aın omuştur

Osmanıaın kend atın sikkeeinde Venedik dkasının standartarn

kuanmaarı zernde raz durmak gerekir Çnk Osmanıar u dönemde Doğu kdenz'n egemeniği için Venedikiere sıkı ir mcadee-e girmişerd ncak anı zamanda, dkanın ve dka standatandakidiğer atın sikkeen kdeniz çevresinde ve vrupa'nın pek çok ölgesn-de uzun mesafe ticarette kuanıan teme ödeme aracı oduğunu gö-mektedier Bu pasaarda aşka standatarda asımış atın sikkeerin

yaşama şansı omadığını iyorardı Bu nedene de Osmanıar sutannnstandartaı konusunda pragmatik davranaı terci etmişlerdirEimizde aınt darpane kaıtarı uunmamaka irikte, çeşt

kanakardan ede edien igier, sutani retiminin 16. zıın ikinciçereğine kadar sınırı kadna işaret ediorI Seim'n satanatı sırasında (1512152) o önde seferer ve fetiler saesinde, sutan Doğu

nadou, Surie ve Msır'da da darp edimee aşand Sutan retiminuni Seman 'n satanatı sırasında ( 1 52 1 566) önemi artışar göstedi Bu dönemde Bakaa'da Sidrekaps ve atova'daki atın madeneri çevresnde kuruan daaneere İstanu ve ire, imparatoru-ğun önde geen an sikke em merkezer oduar Mısır'ın feti ve

12 Scaendlinger smansh Nmsmat, 92; Pere, smanlılara an Paralar,

- 1 3 Bu dönemin Omanlı kanunnameerinde dapanelerden 1 mikal atndan 129

adet utani darp etmeeri itenmtedi Buradaki mika anl birimi olup bir buçuk Tebri diremine a da .61 grama eşii aa onralar ultani piaaardatutununca, 1 m kalden 1 3 ultani üreti lmee başland Sai l i oğlu "Oman Para Tarii" 1 1

4 Bu kur değerleri iç in bk Tabo . 1 .

Tabo 1 : $ K V TN STNI, 115100 � S K HK ğ ğ S/ A/

ı � () () ı



1477 400 0,77 3,572 4546 8,81 4 81 4 1 0 0,75 3,572 47 ,91491 420 0,73 3,572 52 9,61500 420 0,73 3,572 54 10,01512 420 0,73 3,572 55 10,21526 420 0,73 3,544 59 10,9

1532 420 0,73 3,544 60 11 ,21540 420 0,73 3,544 60 11 ,21 550 420 0,73 3,544 60 11 ,21566 450 0,68 3 ,5 1 7 60 (esmi)

6570 (iyasa) 1 1 ,81582 450 0,68 3,5 1 7 60 (esmi)

6570 (iyasa) 1 1 ,8

No:1 Bz. ablo 3. 1 'n noa Öncee 1 00 Tebz msklnden ( 1 ,5 Tebz dhem veya 4,608 ) 1 9 suta

keslmektey Bu dumda sutan dad daa zl ln çemekteyd Stan pyada benmsndkten sona, ağılı k kez dşd 1 56'da 1 00 miskaden 30 sut,564ten ibaen de 100 mska alndan 13 sutani üelmye başladı Sultnnn aya

se bnde 997'de deşmeden kad3- Bu dnemde sultann dka kaşısında esm ve pyasa ku değe be b olaak

kamış4 16. yzıın iknc yasında sulta ve dkanın esm kula 60d kaken, pyasa

ku ykselmeye devam et An/gmş oda segelen a-doğ kılka ndnyle, n skkeln esmi ve pyasa kul aasında fak Blkn'da daa fazlaydı Bbşk deyşle, pyasa kulana g bada aln , doğuda ise gmş skee daa değelyd

5 Eldek veen sınılamaa nedenyle, son sütundak atın/gümş oananı sdecey tahmnle olaak kabul etmek geek Bu oa sayesnde elmzdek iğe velen sağlık deecesn sınama da mümkn olmatad Avupa'dak otalama aln/gmş onı1470 ylnda ,3'ten 1 50'de 0 ,6'ya dştten sona, 1 580'ede teka ,7'ye kselmş. Baudel ve Spoone Pces n Euope", s 459

: Hesplamamızda şu kynadk bileden yaaanılmış : Saloğlu Osm r Üe r Deeme 1 58 r r k Osm r r

BLO : DdR SIKKLRIN K CINSINN KR DdRI,11

Vdi Mısı M İsy Hod Eş v Eissi 8

() () () () ()



1479 454 42-43 42431481 47 45 451491 52 50 501500 54 52 521512 55 50-55 53 40 35152 57 53

1532 57 521540 0 551550 0 5715 0 571582 0 (resmi) 57(resmi) 40-50 40-45

570 (iyasa)

Nod:1 - Osmanlı piyasalanda yaldz lk da aılan Vndk dükasının stadal 18 yüz

ıln sonuna kadar dğşmdn kalmışr ( bkz. Tablo 3. , not 5 ) 2 Mısırn alınmasınd sonra Osmalılar Memluk şrlrnn y knd a sik-

lni bastılar. Şr diy anlan bu sikeln sultani il aynı standaa olmas gryordu,anca şrilr çoğunlula sultni v dükada daha az aln içrmktydlr v kur dğrlrid gnllkl diğr iksinn ltında kald

3- İspanyol 8 -rali v Hollanda tal için bkz. Tablo 8 3

K: Sahillioğlu, Osmanlı aa a Üne Deneme s 14064; v Osmal Pa Tahind Dünya Par v Maden Harktlrnin Y"

Mısır'dan İstanbul'a er yı atn oarak gönderien ödemeler de sultanireiminin arışında önemli ro oynad ( bkz. Tablo 4 1 , 42 ve Böm 6)

Suaninin aın içeriği ve dka karşısındaki kuru 16 yzylın sona-na kada bre bir kad. Ancak özeke 17 yzyıın başlandan tbarendkanın değeri daa yksek seyretmeye başladı. Byk olasılıka bu su

R ocer, smanlı Altın Paraları, Güel Sntlr Mtb, Itnbul, 1967; . MMckenie "Ol d Coin of Sulemn te Mgni ficent from te Mint t Sidre Qpi"

9

tninin atın içeiğinin uyglamada azamasndan kaynalnıyodu. Aca, çenin bu dönemde yaşadığı istikasızlıla da sultaniyi olumsuz et-kilemiş olabili.

YBC SEER

Dönemin diğe devletleinin çoğunluğu gibi Osmanlı devle de en



Dönemin diğe devletleinin çoğunluğu gibi, Osmanlı devle de eneken aşamldan itiben yabancı sikelein tedavülüne izin vemekte,hatta özendimekteydi Bu politikanın en önemli amacı yeel piyasaladakullanılan değeli maden ve sike miktan atımaktı. Ayıca yabancı sikkele, Osmanı devletinin büyük önem vediği uzun mesafeli caen ge -lişmesinde önei ol oynuyolardı. Sultainin 16 yüzyıldai selişine

kada, yabacı sikele Osmanlı ülkesindeki uzun mesafeli ticaee de enönde gelen ödeme acıydıla.1 5 ve 16. yüzyılda çeşiti yabancı sikelein göeli önemlei üzeine

kimi kaynaladan nice bilgile edinmek mümkündü. Bu kaynla aa-sında en önemlisi teee deeleidi. Mias anlaşmazlığında, ölen kişilein ma valanı ayntılı olaa belgeleyen teeke deeleine pek ço

Osmanlı kentinin mkeme kayıtnda sık sık astlanmatadı 9 Bu lis-telede ölen kişilerin mal valıaı aasında sikele de göülmektedi. Aca, bu tü kanıtla ihtiyatla kullanma geeki. Çünkü bieyle seet

leini saklaken, gümüş yene daha istiklı olan ltını tecih ediyoldı.Oysa günlü aış veişlede, gümüş daha sı ullanılmataydı. Bu nedenle, teeke deeleinde bulunan sielein dağılımı, onlaın bi değişim

aacı olaak kullanımından çok, seet salama işlevleini yansıtmtadı(bz. Tablo 4 3 ) Bi diğe kaynk da mekezi hazinenin sayımldı. Os-manı mekezi hazinesinde çeşiti vesilelele yapılan sayımada otaya çıkan taboy youmlaken de dikati olma ve aynı hataya düşmeek geekiyo.

Bu iki kaynktan elde edilen vele bize altın ve gümüş sielerin pi-yasada kullanımı haında sağlıkı bilgie sunaasa da, bu veileebaa belili bi dönemde Osmanlı piyasanda hangi ltın sieleinkullanılmakta oldu hında güvenili bi izenim elde etmek müm

1 8 Omanl altn ikkeleinin içeiklei kein bil inmemektedi. Nümimatik kolekionladaki ikkele üeinde gelecekte aplacak çalşmala bu konua şk tutacakt1 7 ü lda ultani ve dükann ku deelei içi n bk Bölüm 8, Tab lo 82 ve 83

BLO 3: BURS RK DFRLRIND BULUN KKLR,11513

Döm 14621488 14971513

İncelenen tereke says 1009 1491



İncelenen tereke says 1009 1491İçinde sikke buunan terekeer (yzde ) 340 259

İçinde gümüş sikke bulunan terekeler-çoğunuka akçe- (yüzde) 327 230

Gümüş sikkeerin tolam nt içindeki

ay (değer üzerinden yzde oak) 792 459İçinde alt kke uua eekee

(yüzde) 49 81

n sikkelerin tolam nait içindekiay (değer üzerinden yüzde olaak) 208 54

utain atn sikkeer içindeki ay(yüzde) 01 24

Dükn tn sikkeler içinde y(yzde) 39 48

Msr eşresinn altn sikkelerçindeki ay (yüze 03 52 8

No: skklrn kur ğrlr çn b. Tablo 3. 1 , 4.1 v 4 2

K: Sahlloğlu, Osmı r r Üre r Deeme s 14243; ayca,Özdğr, ereke Deerer s 11244

kndr Bu kaynaklar ize 15 ve 16 yzyada Venedik dkası ile 16yzlın ik çeyreğine kadar tedavlde kalan eşrenn e n çok kulanıla ya

cı altın sikkeler olduğunu gösteriyor Engrsiye olarak ilinen Macaratını ile Floransa'nın orini de, daa az miktararda olsa da, kullanlmktaydlar (kz Resim 8 ve 9). Mekezi azinenin saımlanda dkantlterne de raslanmtadır aa dşk atn içerikleri nedeniye, usikkelern kur değerleri dkadan yzde 5 kadar daa azd Tm saymlarda e tereke deerlerinde, sultinin öneminn 16 yzlın ilk çeyreğn

n ona za ykdğ gömkd (aın kkn ku ğçn kz Tao 3 1 v 4 2 )

16. yzyıın knc yaına Amkan gmşndn mş kkk gn kaa, Omanı pyaaaına Avupa'nın gmş kkpk göm Bunun k naı, 14 yzyıın k yaıına, ka v o-

ndn önc Baı Anadou'a av n İayan ş nn k-



ndn önc Baı Anadou a av n, İayan ş nn k-çk 'yd

ALTl-GÜMÜŞBAlR

Gmş v ak Omı kkn da önck ömd, aınkk u ömd aışık Ş m u aoy n oaa yo

umayacak oua, 16 yyıın k çyğn gndn, Omanı pa-a mn h dğşk şv ap v dğşk kk aandanm n ç ayı zy göyo Hyaşn pn, daa çokccaa aandan, yk öm yapmak çn kuaıan an kk- uunuyodu Aın kk ayıca aaa, ykk v mm-aı v öçd oa v yk öçk maaan ap aan

dan kuanımakaydı Anadou v Bakaa'ı pyaaaa aa açık köyndk ykç opa ap köyn adıka vgn 2 ömn na oaak opayan a d an kk yakınan a-

nıyoduAn kkn şv ödm ınıı d Sua v a, -

yk paaa mkaan fa dmn ık ık kuanımakaydı Bu, ku ğnn n ş ouğu 16 yzyıa ac a-n" oaak a anııyou Ayıca aın kk, k kayana gö-ğ , n aanmaına a kuanımakaydı Bua makmkayanda kn yanııa, 16 yzyın knc yaına n'k

ail l ilu, •manl Paa Taii•, 108·109 ve 41-42; ve ail l iolu, manl Paa Taiin üna Paa ve Mden aeketleinin Yei• ükln daa düşük

aal takli tlei için, b Gieon ve lve, Th ntan / cat puffod, ony an /ts Us, 283286 Uun meafeli ticee altn ikkelein kullanm akknda, b nlck, •Bua• ve

nlc k, manl I dae, al ve Ekonomik Taiile g il i Belgele Bua ad icilleinden çmele•, Tü Tarh Km llr 1 0- 1 4 ( 1 98 1 ), 1 - 9 1 ; 1 5 ve 16 ül lada, ktlaa ticette alt n ikkelein kull an m içi n, b V M Gino,L Econom Empr Portas ax t / Scs E V E N Pai

aske sııa ait terekeerde de yzerce atta ierce aı iriktirmişzen kişiere rastamaktadır

Veri ya da dye ii yk siyasal a da idai ödemeerde e asikkeer kuamaktaydı Osmaı ar 1 396 iğou S avaş da o torkusuz Jeaı es ir aıca, taep eie ye 2 oi oa eir

emişti Bu mikta ka ve oi olaa ödedğii tami edeiiİ



emişti Bu mikta ka ve oi olaa ödedğii tami edeiiriz 16 yzyıda ısırı fetide sora İstaua öderie yıködeme ise 45 i alta uaşıyordu ve u miktr İstau taeizerie at seler aide ödemekteyd c, 17 yzda merkezi deveti Msırda etkiiğiin azması ve at ulma iderekzoraşmasıda sora, yık ödemeer mş sikkeer aide önderi

meye aşadÖte yada, su çok yk ir öm ouştura köyer,öçerer ve ketlier içi at sieeri değeri, kaamayacaka kadayksekti Öreği, İstauda çaşa vasfsız ir yap işçisi, 16 yzybyk bir ömde e 5 çe ya da ir a oda iri kadarcret almaktayı sta ir duvarcı ya da maraozu k creti ise o

iki akçe ya da ir at eşte ii kadrd 1525te aşket içi azıraa a istelee öre, 5 iremik 1,6 ) ee e 2 rem( 640 gr ) kuz etii yat ir akçydi 30 Oysa, ayı yıda ir suta 59çe ediyordu sacası, k alış veişeri çoğuluğ içi alt sieerir ayi y kalyordu

16 zyı k ir ömde yakaşık ,7 ram arğda kala

kçk, mş açe ise, Osmaı para dzeii teme taşı ouşturyordu Yzyı so çeyreğie kadar akçe, k aş verişer içi uy irsikkeydi kçe aynı zamada Baka ve aoudaki e öem esapiiydi Tm kçk ve oa öçekli parasal ykkeri yasıra, daayk paasal miktaa öemi ir ölm de açe ile ifade edmektey-d Öeği, terekeerde kişieri topam ma varka akçe ie, kimi duumarda oierce atta yzierce akçe ie ifade ediiyordu Merkezi

L Baan, "Edine Akei aam'na Ait Teeke eftelei (5659) TTarh Km llr 3 ( 966) 346; ve S tük, Asr Kassama At Trr/r

Bk Bölüm 2 27 Bk Bölüm 6 06 07

deve tçeeride de geirer ve giderer, yzerce miyo akçe ciside verimekteyd.

kçe geiş imparatoruk içide teme esap irimi oarak kuaıdı-ğıı, çoğuuğu 16. zyıda azıraa viaet kuameride de izemek mmkdr. Bu metierde Osmaı deve, teaasıda topayaca-

ğı ykkçk tm vergieri, er viayette ve u aada Macista, Bağdat



ğı yk kçk tm vergieri, er viayette ve u aada Macista, Bağdatve Basra gii akçei ömi miktaarda tedav etmediği yererde e, akçe ciside eiremiştir. erçek ödemeer ise deveti saptadığı kur de-ğererie göre ere piasaada teda ede diğer sikkeere aımktadı . uameerde Osmaı öcesi vergiere ya da ykmkere göderme yapıdıda, u miktarar akçeye çevrierek verimekteydi. Öreği,

Bakar ve Macarista içi azıraa kauameerde, resmi ori adıverie ve atı ciside ödee ir vergide ir ai sık söz edimekte,acak u mikta akçee çevrierek verimektedir. Vergi mitaı ererke akçe eie yapıa u tercii uzu vade souçaı da göz adetmemek gerekir. 16. yzıı aşıd soua kad akçe ciside at-ar kaşık dörteş kat artıca, akçe ciside saitee vergieri ree

iktar çok ciddi ir dşş göstermiştir (u kouda kz. Böm 7).Osmaı para yerarşisii e at asamağıda ise, made içeriğiegöre deği de deveti saptadığı itiari değerer zeride tedav edeakır magıra vardı. Magıra değereri ögede ögeye değişmeeirikte, e çok 1/4 ve 1/8 kçe kuaımktaı. Magırar 15. yz

3ı Teeke defteleri i am am ş örekleri iç i bk Tablo 43'te beli i le kaaklar

ve türk Asr Kassam Mekei devleti bir bütçei içi bk L Barka "954-955 (M 1 547- 548) Mal i Y l a Ait Bi Omal Bütçei" stanbl Ünrststsat aülts cması 1 8 ( 1 95758), . 219-276

L Baka Zra Eonomnn al H Tmllr Kannnamlr, Ci lt 1 , I tabul 942; ve Akgüdü smanlı Kannnamlr.

Ede alaa bi itia bölgedeki utal Yele'e gelelede al a üumu atba altl ifade etmee devam eden udü kauameide göülmektedi

Acak geçek emele e çeşit ikkele aplab i l iodu atba 15 ü lda biMemluk ultand Barka Zra Eonom . 219 Rem-i f loi iç i b alck "F i loi" Encyc/opa of slam 2 Ba M Bei

dei ve G Veitei L Empr oman t /s Pays omans Ets tDocmnts, Editio de 'Ecole de aute Etude e Sciece ciale ad arvad Ukaia Reeac titute Pai-Cambidge 1982 . 315-316 ok ede deola kaunamelerdeki k imi küçük mikta la bak ikke c i ide de i fade

yılda ve 16 yüzn ici yasna kada günlük alış veişlede çok işe yayodu. Bi okka ( 1 ,28 kg. ekmeğin bi akçe olduğu dönemde mangılaa günlük aış veişlede bi hayli iş düşüyodu. Ancak 158586 tağşişinden sona yatla i katına ve daa yukalaa tımanınca akçenin keilei günlük alış veişlede pek kullanılamayacak kada küçüldü. Bu du

mda mangı yaşatmak için itbai değeinin aımas geeki ancakb d l d



g y ş ç ğ g bu adm atlmad.

tn ve gümüşlü bi sistemde bakı sikkelein kendi maden değeleinde veya onaa yan bi düzeyde tedavül etmeleri pek çok souna yolaçabilid. Calo Cipola "küçük sikkelein büyük soununu şöyle teşhisetmekted: Eğe küçük sikkeler (ya da bozuk paala maden içeikleine

yakın bi değele tedav edese oaya tehlikeli bi duum çıkmaktadı.Çünkü bu metalein bibileine kaş göei değelei dagaandıkça küçük sikkelee sabit değe koymak mümkün olmayacak; veya yönetciebu sikkelein değeleini sık sk değiştimek zounda kalacakad. Bibaşka olasılık da ba veya gümüş veya atn sikkelen tedavülden kaybolmasıdır. sacası an ve gümüşün istika ancak bozuk paalan iti

bai değelei ile tedavl etmeleni sağlamakla mümkün olabili. Bu nedenle de bakır ikkeerin hacmini yakından izlemek ve yeel ekonominnhitiyacından fazlasn basmamak gee.9 Nitekim Osmanl devleti debak paralan hacmini deneteek amacıyla he bölgenn ba paa tekelini genellike üç yıl için bi kişiye satmaktayd. Aca devlet ba sikkelerin gümüş veya altına dönüştüülmeleini snlam amacıyla vegiödemeleinde ba kabul etmemekteydi.

Yine de Osman sikke hiyeaşisinde cidd bi soun göülmekte.Çnk tın gümüş ve badan oluşan bu sistemin ödemele yelpazesinin tümünü kapsayabilmesi için değişk madeneden oluşan siele aasnda belili oana sağlanması gerekiyodu. Otaçağın sonlana doğualtın/gümüş oa ile 1 5 aasında dalgaandğı için Eski Dünyadakdevletlein büyük bi ksm günlük alış veişlein byük çoğunluğunuoluşturan anck altn için çok küçük ve bakı için çok büyük olan işlemlei ota ve büyük boy gümüş sikkele basaak kolaylaşmayı amaçladla.14 ve 1 5 yzyılada Avupada 3 ile 6 gam aasnda gümüş sikkele ba

37 üılın büük bi bölümünde bakı ikke üeilmemişi. Bu dönemde piaalada bouk paanın avül ememei nedeni le çıkan ounl a iç in bk Bölü m 9

ımy şdı İr ve Hidtd d ort ykkte gmş ikkeerkumktyı 6 yzyıd değeri mdeeri oşmı ve yt rtış- u eğimi gçedrd Avpd testoon dı vere ve rık 7 ie9 grm rıd değişe gmş ikkeer ir re or d taler veycrown dı vere 25 ie 3 grmk yk gmş ieer piyy r

meye şdı Değereri ir dkı çeyreğide çte iie kdrd ği k ik 6 d k i



y ş ğ ç y ğ çdeğişe u yk gmş ikeer 6 yzyd tı keere o teiemeyi şdır Bu yede keerde çi dk ie ıy şdı Böyece ikeeri ouştrduu yepze geişerke ykgmş ikkeer keer p itemerde d öemi ir yer işg etmeye şı

Omı ikke iyerrşiide ie u o m ouştrumdı B-yk gmş ikeer dzei ok retiip piyy reme kişemeri çoğuğ içi ut çok yk kçe ie kçk kıyordu16 yzyd utnii kur değer 45te 6, tt 65 çeye ykeiceiki ie ıdki oşuk d d d ieer yokuğdvey yeteri miktrd uumdı zmd yk ödemeer çok

yıd kçe ie ypııyordu Bu durm gçk yrtıyor tı ieereo tei ırıyorduAınd Omnı deveti yk gmş ikkeer rmşır m u-

r iii kmıştır çeni kt ork piyy re k gmşikkeeri iki Orn Bey ( 324 1 362 ) trfınd tırı 5 kçeikpçydı Bud ir yzy or Memed ve Byezid döneme

rnde I kçeik gmş ieer ımıştr ck mizmk vereru ikkeern ve ezererini yızc irkç drpede ve eiri yrda retimiş odukrını göteriyor acimerinin ınırı kadığına işretediyo ( kz im 4 )

kçeik ieer 7 yzyıın şnd d ık ımy ş-dı Bu dönemde rık kçe ie ut rıdi orr y d orızık

41 S. Grieron, •Te Monetar Pattern of Sixteent Centu Coinage•, Transatons ofth oyal Hstral , Fift rie 21 ( 191) , 45-60; Spufford, Mone andt Ue, 3633; F Braude, h tanan an th tanan Wor nth A of Phlp ll, 2 c, Wi iam Coin Sn, ondra, 192, c , 2-542; ve F.C Spooner, Th ntatonal Eonomy an onta omnts n ran, arvard Univerit Pre, Cambridge, Ma, 192, vd

42 Bk Tabo 4 1

daa da aşı ir al amş kçenin tağşişi nedeniye, sultaninin kur de-ğe 12 e 16 akçe asnda değişmekteyd Dolayısya oa eya ykoy ir gmş sikeye o itiyaç daa da amş Bu nedenle, Mu-rad ( 1 623 1 64 ) e İrim ( 1 64 1 648 ) dönemeride 5 akçeer de piyasaya srmeye aşad ncak, 17 yzyılın u yk gmş sikke-

leri açenin isikrarsızığınn kuranı olduar Çnk gmş içeriği aza-tmş ir açelikler piyasaya srldğnde yk sikeler oadan kay



ğ ğtmş ir açelikler piyasaya srldğnde, yk sikeler oadan kay-ouyordu Bu oumsuz koşularda oa oy gmş sikkeeri Osmasikke yerarşisine kacı oarak katmak mmkn olmamıştr

ÇIFT METALLI LI M YOSA GÜMÜŞ TEK METALLILI M?

Özeteyecek oursak, Osmanlı para dzeninde gmş akçe teme e-sap irimi e yerel işemlerde en çok kulanlan ödeme aracıydı kçeningmş içeriği devetin uyguadğı tağşişlerle dşrleiiyordu Buna karşlk, sutaninin standararı Venedik dkasınn e kdeniz çeresindekdiğer deeerin altn sikkelerine ağlı olarak, 17 yzyıl sonarna kadardeğişmeden kadı n sultai ile gmş akçe arasında sait ir kur değeri uunmuyordu Sutainn akçe cinsinden ifade edien kur değe ise,akçenin gmş içeriğie, altn/gmş oranndak dalgaanmaara ve aş-a nedenlere ağlı oarak piyasalar tarandan eirenmekteyd Devlenyakndan denetediği ir taşra darpaneleri ağı, altn veya gmş getiren-lere i cret karşlığnda sikke retmekteydi Delet altın e gmş sik-eerin yansra yaanc sikkeerin tedan de teşvik ediyordu

Hem atın hem de gmş sikeein serestçe dolaşmna ve darp edil-esine akarak, u para dzei, gevşek ir ifadeyle, çi etai diye nite-ledirileilir ncak u gevşe tam ize angi tr sielerin teda ett-ğini elitmekten öteye ir ipucu sağamamatadır Bu nedenle, Osmanpara dzeinin içeriğini yanstacak ir etiket ya da ir deyim araren, tee çi etliliğin gevşe tanmlar yerine 19 yzyda au edien sk ta-ımar kuanmak daha yararı oacatr 19 zyın çi metai para sis

temleide, leler em atnı em de gmş parasal standart oarak a-u etekteydiler Üke paasnn ir irminin kaç gram atna eya kaçgam gşe eşit olduğu, dolaysya altn ie gmş arasndaki yasal oranda, devletçe elirlemekteydi Bir aşka deyişe, hem atn em de gmş

Album A Chc/st s 66

skkeern değer devetçe saenmekteyd 19 yzyıda kullanıan tanmlara göre, bir para rejmnde m dğer malarn değern eğer r metaerliyorsa, tedavlde rden fazla madenden skkeer ve u arada kğıt para uunsa da, u rejm gmş temelnde tek metai olar ntelendirmekgerekr Br önceki paragraa özelenen Osmanlı dzen u tıma uymak

tadır Çnk, Osmanı dzennde m dğer mallın ve u arada an sutan e akr mangırlan değerer gmş akçe le fade edmektydi l



tan e akr mangırlan değerer, gmş akçe le fade edmektydi ltı skke le gmş akçe arasında saitenmş r parte yoku

Bu dzenin sağadğı en önem kolayık esneiydi lın sikkelerndeğerlern pyasalar erledğ çn ve devetn u skkeere uyguladığıkur değerer pyasadakiere yakn olduğu srece, atn veya gmş se

ern kayolma tehkes yoktu Osmanlı devle u çerçeveyi kimi stsnaar dışında 1 9 yzyıa kadar zemştr Bu yzyılarda vrupa ve oukdeniz ölgesndek devetern çoğu da aynı r r esnek yakaşım çndeydler cak, stsnaara da rastanmaktaydı Örneğin Venedk devle,zaman zaman erli r atın/gmş oranını ve ununla işkil olarakhem altın hem de gmş skkeer çn sat değerer komaya çaışmış,

u nedene de, r yandan pyasaara mdahae ederken, öte yandan da şuya da bu tr sieern pyasaardan kaybomasıyla karşı karşıya kalmışr soağşşe lşkn uyguamalar se, r öcek ömde nceediğimz

Mehmed dönemi dışında, Osmanı devetinn 16 yzyn sonarına kadarstkra r para rminden yana olduğunu göstermekter erç tağşşer devete kısa vadede ek ma gelr sağlamaktaydı, ancak yarattıka syasa sorular da apaçık ortadaydı 16 yzyıın sonlana kadar devet aznesnn durumu da r hayl elverş olduğu içn, akçenin gmş çerye faza oyamad

Osmanlı para dzeinn gnç özelklerden ri de sultannin altın

H. Reed "Bimetallim and Monometallim• Eny/oa of al Sns, bi i ci bam 1930, c 2, 5-549; C S i ndlebege A nanal Hsto of Wst

Ero, ik inci bam Oxfod Un iveit Pe 1993, 56349 19 ü l önceindeki Omanl paa düeni ni n öel l i kleini beli lemee çal şan i ss

nai bi çal şma Ham Gebe'e aitti konuu ada Hai m Gebe de benei b tanm kullanaak em altn em de gümüş ikkelein tedavülüne kaşn Oapaa düeni ni n temeli ni n çift meta l i l i k olmad n beli mektedi ( 309) Geba Omanl paa düeni akknda önemli kimi göüşle içemektedi Ancak blan ana imi l kada önce almş olmann da katkla bi ali bas

içeriğinin sait tutumasıdır Bu potikanın i teme nedeni vard Birincisi, sutaninin uusararası" piyasalarda kaul göreilmesi için diğer ansieerin standartlarını izemesi gerekyordu İnci oarak, sutaninin atın içeriğinin azatmasının devete sağlayaca faza ir m kazanç yoktu, çnk devetn ykmlkerinin neredeyse tm, gmş akçe ze

rinden ifade edmekteydiOsmanıan para konusundak uyguamala nda daa gene ir



Osmanıan para konusundak uyguamala nda daa gene irsorun ise, devetn mdaaeciğine ilşndr İsam ukku ve ortaçağİsam devetlerinin uyguamaaya karşıaştırldığında, Osmanıarın iksadi konuarda daa mdaaeci odua iinmektedir Osmanı devehem yere hem de uzu mesafei ticarete mdaale ederek, ordu, saray ve

daa gene oar kenterin iaşesini sağamaya çaışıyordu Bir önceki ömde tartşıdığı gii, ekonom ve tcaret zerindeki devet mdaaeciği, mrkzyetçi padişa Mehmed döneminde dorğuna uaşmış Budönemde ket ekoomisinin işeyişi ve yönetimi konusunda azırananayrıntıı kanunnameer ve idari uyguamalar, İsam ukukuya da çeişmekteydi ynı dönemde azıranan, darpaneere, madenere ve atn iegümşn tedavne iişkin kanunnameer de son derece mdaaeci unsurar çermekteydi

Ancak, Mehmed döneminde azıranan kaunnaeere bakarakyapıacak yorumar irkaç nedene yantıcı oaiir Birincisi, u döemeegemen oan parasa koşulan çok istisnai oduğunu atrlamak gereyor vrupa'nın yk ir öm ie Osmanlı toprakarı u dönemdeyoğu ir gmş ktığıya karşı karşıya kamışardı Bu istisnai koşuar

padişahı merkeziyetçi eğiimerye ireşince, ortaya Osmanı taini mdaaeci kanunnameeri çıkmıştr Niteim, u müdaaeci yasaarı öemi ir öm Memed dönemide sonra pek uygumamış veya yumuşatıarak uygulanmıştr

İkinci oarak, ekonomiye mdahae edmesi, deveti hedeediği souçara uaşması alamına gemez önemin deveterinin piyasaara kap

samı ve etkin ir içimde mdaae edecek gçeri yoktu evetn günn sınırı kadğı, para piyasaanda daa da açık göyordu evete eğeri madeneri, sikkeeri ve onarın yatanı, ir aşka deyişekurarı ve z aderini denetemee, ma piyasaarını ve ticareti denetemeeride daa da zordu Osmaı roasisinin de gayet iyi idiğii, para piyasandak tccar ve sarraarın devetin koyduğu kanuna

da ya da kuraarda kaçmaa ma piyaaadakide daa koaydıOmaı yeier dee para pyaaa deeteme çaaaı erzama da aa ouçar ermedğii, e aıda omaa e, zamaiçide rder Bu edee de, Memed demide ora para pyaada deet mdaaeiğ daa eçi od Sı mdaaeik,

aaar, paraa kaızk demeri i oağat demerde uyuamaya aad Daa eel oarak akıdığıda, Omaa ara



uamaya aad Daa eel oarak akıdığıda, Omaa arakouadak uyuamaa 15 yzyıda ora daa eek ve pramak r te kazd rmektedr

Deet poikaadai eekiğ e emi e ç rekerideri, değik ikkeer araıdaki kur değerer eiremeide ortaya

çımaktadr Omaı yeieri piyaaarda mmk oldğ kadar fazamiktarda değer made e ikei doaımıı ağamaya çaııyorardıBu edef paaa uyuamaarda dğer amaç ve eer epide daa faza em taıyordu ak Omaı yetieri, em at/gmoraıı, em de değik ikkeer araıdak kur değererii rek da-aadğıı da lyora Eğer u kouarda ait kur poitikaa ize-

eek ora, kmi ikkeere piyaa değererii aıda değer içeek eream yaaı uyarıa uar piyaaarda kayolaakt Bu edeeOma deeti adee utai kur değerii deği, tm Osmaı veyaaı ikkeer değererii de yere piyaaar tarada eireeiterh etmekteyd Yerel makeeler kayıta, kadıar kiiler araıda-k aamazıkarda yerel piyaaarda ouşa kur değerer kuadıkıgöteyor Delete yapıa ödemeerde, t veya gmş er cite ik-ke a kur zeride kaul edieeği de azıraa iteerde eirtimekteyd B remi kurlar da geee piyaaarda ouşa krardaöem ir farık götermiyordu

Devet yaacı sieere karş izedğ poitkaar, söz ettiğmizeekiği ir diğer reği outuyor Yaacı kkeer teda eerke demerde iare teşik edilmekteyd Değeri madeer e ya-

ancı skkeer mrk vergierden muaf tutumaktayd Beir Avpadeveei taraa ağaa imtyazar ya da kapitasyoarda, Osmaı keie etre yaaı ikkeer ver dıı ıraıyordu mrk

2 ( 1 974), . 344; enneuin, •Nouveaux Apeçu u 'itoie Montaie de'Egpte au Moen Age• Anna/s /slamolqs 1 2 ( 1 974) 179 215; S Goite

er ve darpaeerde çaışa da yaacı sikkeere e konmaması kou-snda uyarıyordu Bu imtiyaz 16. yzyda tm vupaı tccararayguaacak içimde geişetimiştir

P KU M Y YG ŞMS

Uzu ir sredir taçier Osmanı dönemide Bkanar ve ado-u'da para kuanımının uzun mesafei ticaret ve kent ekonomisinn ir



pkesimiye sıırı oduğuu varsayıyorardı Oysa so yıarda yapıanaştırmaar, 15 yzyıın sonarna geidiğinde, ket nsunu ementmn ve kırardaki nfusun ir ömnn para ekonomisini irparçası oduğunu göstermektedir 16 . yzyıda ise, em değeri madene-

ri oaşması em de kırsa ekonominin giderek pazara yönemesi nedeniye, para kuanımıda k ir artış gerçekeşmiştir Bu önemi geiş-mein kanıtarını irkaç kaynaktan izemek mmkndr Biricisi, sondönemdeki araştırmaar 16. yzyıdaki ns artşı ve keteşmeye irik-te, kırara kenter arasıdaki ağarn gçendiğine işaet etmektedir Bu sreç içinde Bakaar ve adou'da köyeri ve ykçe toprak sa-

ipeni rerini getirip kent ve kasaa sakinerine satıka, dzenioarak kuru pazar ve paayıar ortaya çıkmıştı Pazarar aynı zama-da, göçrerin köyer ve keti sa iraraya gemesii sağamaktaydıPazarara kaan krsa ns, kçk öçeki işemende gmş çe ieakır mangırı yaygı oarak kuanmaktaydı

İkinci oarak, ayı döemde adou'da ve yk oasııka ğer ö-geerde kent ve kasaa içinde ve çevreside kçk öçeki, acak yoğun ir kredi iişkiei ağıın geiştiğini iiyoruz Bu kasaa ve keterde

F Baudel, Clzaton an Captalsm th- th Cnt, c l l l h Prst ofth Worl, a and Ro Publ ie, Ne Yok, 98, 7 73.

Bakan, "Reeac in te Ottoman Fi cal Sue• M A Cook (), Sts nth Eonom Hsto of th l East içinde, Oxfod Univeit Pe, 97 ve

R C Jenning, "Uban Population in Anatolia in te Sixteent Centu A Stud ofaei, aaman, Amaa, Tabon and Euum•, ntatonal Joal of lEast Sts 7 ( 976) . 2 57

57 S Faoi, "Te Eal ito of Balkan Fai•, Süostorshnn 37 (978), .5-68 S Faoi, "Sixtnt Centu Peiodic Maet in Vaiou Anatlian Sancak", Joal of th Eonom an al Hsto of th rnt ( 979), 328ve S Faoi "Rual Societ in Anatolia and te Balkan uing te Sixteent Cen·

k nerce makeme kayd ze kred şkernn, em kent nsunem de krsa nsun r öm arasnda çok yaygn oduğunu göstermektedr yrca, r sonrak ömde tartşlacağ g, ne İsamyen fa-ze getrdğ yasakamalarn ne de ankaclk kurumarnn yokuğunun,16 ve 17 yzyıarda Osman topumunda ed şernn genşeme-

sne engel oluşturmadğ anaşlmaktadrÜçnc olarak, çoğunuğu 1 5 yzy rtaandan 1 6 . yzyn orta-



ç ç ğ ğ y y y yarna kadark dönemde azranan vayet kanunnameernde, merkezdevletn ang faayetler ang mktararda vergendreceğne lşknolarak, er vayet çn ayrı ayr ve uzun steer azradğ görlyorBu kanunnameer sadece vergern mktarar ve kapsam akknda g

sunmaka kamyor, kent e kır arasnda gç ağar oan ve pyasaarayönelmş r ekonomnn varğn doğruuyor anaatkrar ve tccarlarnyansra köyer ve göçererden de sk sk, kçk mktararda ve nakt oa-rak verg toplandğna da şaret edyo ( kz Ek )

Para kulanmnn rsal ekonomye ne öçde grdğn gösteren rdğer kaynak da 16 yzyda devetn ger kaynakan ayrnt oarak

saptamak amacya azrlanan tarr deererdrI evet rsa nstanem ayn em de nakt olarak verg toplamaktayd Bunlan çnde enönems ayn oarak toplaan öşrd Mktara nakt olarak elrenenverger arasnda rnc sray, er aarda er aneden şlenen toprağnmktarna göre anan ç resm ve onun çeşt çmle ayordu nunnamelerde Osma önces dönemden kaan çeşt ykmer deakçeye dönştrlmşt Bunn yansra, yereşk köyerden ve göçerlerden, resm ağnam (ayva vergs) ve resm kovan'dan, seze vemeyva açeerne, yere pazararda şemere kadar pek çok ma ve fa-ayet çn kçk verger topamaktay Bu verglern eredeyse makçe cnsnden fade edyordu Mkta nakt oarak elrlenen r d

Bk Bö lüm 5, 859.

Bu kanunla n bi deleei i çi n bk Bakan, Z Eonom ve on l lada, Akgün·dü, smanl Kannnamlr Göçelein vegi ükümlülüklei ve eel piaalaa katılımı konuunda aıca bk.

R S indne, Nomas an ttomans n al Anatola, ndin niveit, Reeac ntitute fo lnne Ai n Studie, Bloomi ngtn, 1 983, 5 1 - 1 3.

61 Mali amaçlı bu tailein en antlı öneklei Anadolu'da Bua ve Blkanla'daSiem'e aii Bk Bkn ve E Meiçli (de ) Hanar Las Tahrr

ğer vergi de kenti veya kırsal er gayrimslim aneden m! tezimler tarandan toplanan cizyeydi . 1 5 zyln sonlana doğru, Bakanla ve adolu'da ane aşına toplanan cizye mikta, ölgesine göre 4 ile 8 akçe arasında deişmektey Hane aşına oaama, 53 akçe ya da ir ankadar

Ancak u vergilern tmn de nat olarak toplandığını söylenemez Sipaiye nakit olarak vermesi gereken vergierin ir smı k



olasılıkla ayni olarak ödenmekteydi öyde yaşayan sipai, ayi olaraktopladığı vergilerin ir ölmn nakde çevirmek ve sefer için azırla-ma ykml olduğu askerlerin çeşti gereksinimlerini sağlamak zereyerel pazarla kullanıyordu Böylece, 16 zyıl oyuca s yoğulu-

ğunun artması, sadece keterdeki madele lişkilerii yoğunluğuu ar-trmaa kalmamış, krsa sun önemi ir ölmn de para ekoomisinin içine çeiştir

Balkalar ve Anadolu'nun u amdan ir istisna oluşurdua söy-lenemez Ferand Braudel'in işaet etiği gii, piyasaan ve paranı -sun daa k ir ölm tarandan ve daa sık kullanılması eğilimi,16 zyılda deniz'in atısı için de geçerliydi Ancak, Akdeniz'in atısındaki gelişmelern tarçilerin ir ayli ilgisini çeesine ve ayrıntlıinceemiş olmasına karşın, aynı eğilimin oğu Akdeniz ölgesindeki iktisadi, toplumsal ve kltrel oyutanın ez yeterce aaştd söylenemez

i ifttcetu Ottom Pest Txtio Cse Stu of ofo (obos), Be ve o () Contnt an Chan n Lat zantn an

BEŞİNCi BM

KRED VE FiNANS



KRED VE FiNANS

I slam dininin fzi yasakamış olmasının kedi ilişkilerinin gelişmesini

önlediği , ya da en azından önnde ciddi ir engel ouşturduğu sık sık önesrlr yca, mevduat anacılığının omayışı da dışadan akan pekçok gözlemciyi İslam toplumanda nans kurumanın ve nans araçla-rın varomadığı sonucuna götrmştr Tefeciiğe karşı dini nedenlerdenkayakanan ir yasaklamanın oaçağda kdeniz' in çevresde em İslamem de Hıristiyan dnyasında egemen olduğu doğrudur ncak, faiz ve

tefecilik ya da rapça deyimiye rib, Kuran'da ve daa sonraki İsam ya-zınında şiddete eleştiriliği alde, daa sonra vrupa'da olduğu gii, or-taçağ İslam ukuku içinde de, u yasaklan eandan dolaşmanın çeşitiyola keşfemişti Esas olaak çie saş modeli zerine inşa ediençeşiti ukuk oyunla, uzman ukukçuar taandan faza ararei oaakenimsenmese de, iç olmazsa İslam ukukuna ayk ulunmamıştı Bu

nedene, ticari işlemlerde faiz kulanımınn önnde aşılması mmkn ol-mayan engeler ulunmuyorduncak, oraçağ İslam dnyasında u seçenek kullanılmamıştır Onun

yeine, faizli kedi işlevini görecek aşka yöntemler ya da araçlar geliştirimiş, öylece fzli orçanmaya gerek kamamıştır Tm de İsam dnitarandan kaul edilen u yöntemer içinde mudre gii iş ortaklıka

ile kedi dzenlemeleri, oç tansferleri ve kedi mektupla en önde geiyordu Bu aternatif yöntem ve aaçlar toplums olarak daa kaul edir

Fi üeine klsik Islm düşüncesini inceleen kn mnld p lmş biç şm iç in bk N. A Sle Unlawfl Gan an Ltmat Proft n llamLaw ba Gharar an /slam ann Cmbidge Univesit Pess 88s 32

ve daa etkili görldkleri içi, faizli orçla yerie yaygı olaak ularterci edilmiştir

Ortaçağ İslam toplumla öylece İslam kukuu özellikerii dedikkate alara oldukça ileri as araçla ve kurumla gelişrdiler 2 veata 3 yzyıllarda, oğu kdeiz'de ked ve ans kurumları Batı

ve ey vrupa'daklerde daa ileriydi İslam toplumlaı sikke vepara sistemleri de ortaçağ oyuca kdeiz'in karşı tandaki toplum



lara etkileşimi srdrmştrOsmalı kedi ve as kurumları, 7 yzylı solarıa kadar v-

pa'da gelişmelerde pek etklenmede İslam geleeği içide kaldılarİslam'ı faz yasaarıa kşı, Osmalı keteri içinde ve yakı çevre

side yoğu kred ağlaı gelişti iğer İslam toplumlada rağet göreİslam iş otaklıkla, Osmalı toplumuda da yayg olarak kullaıldı Os-malı devleti de, diğer İslam devleteride olduğ gi, em vergi toplamak em de kısa vadeli orçlamak amacıyla lzam sistemii kulladıcak, zyılda itiare Osmanı İmpatorluğu'u vrupa ie -tleşmesi sreci ileredikçe, vrupa'ı em özel em de kamusal as

kumlaı etkisi artmaya aşladı Bu ölmde Osmaı kedi ve askurumlarıı 7 yzyıl solarıa kadarki evimii iceleyeceğiz aasonraki gelşmeleri ise kitaı 1 2 ve I 3. ölmleride ele aacağız

KREDI

Ne İslam dni faize getirdiği yasaklamalar e de vrupa'dakieezeye trde akacılık kurumlaı youğu Osmanlı toplumuda

edi ilişkilerii yaygılaşmasıı egelleyeilmiştir Osmanlı makemekayıtlaıa dayaa araştırmalada Roald Jeigs, 6 yzylda na-dolu'da yseri, rama, masya ve Trazo ii keterde ve çevrele-ide, orç vereer aalar arasıda çok yoğu ilişki ağlanı geliştğiigöstermiştir nceledğ yrmi yıllık döemde Jenigs, orçalacak ilişki-lerideki alaşmazıar edeiyle u kentleri makemeeri öne gele

ilerce dava ile karşılaşmıştır Bu kayıtlarda her aile içide irde fazlayei ve pek çok kadıı , ailei diğer ireylerie ve dışada kimslere

3 Oaça Ilam toplumlaında kedi il işkileinin gelişimi üeine apılan en önemliçal ışma, A . Udovitc' in Panhp an Proft (inceton Univeit e, 197)başlıklı apıtıdı Aıca bk. A. . Udovitc, "Banke itout Bank Commece,Banking and Societ in te l l ami c Wold of te Middle Age Prnton Nar East

borç verdilri veya borç aldlrı görülmeer Söz on mahemeaıla en nünn her eiinde ve ıral nü araıa bi e reiişernin agn olğ onnda hçbir şüpheye er baayacaadar açı ve ei bir ablo aar orçaaca ilişlerinin büyçoğnğ üçü ölçeiydi He eenn he de eann ona

ile elere düeli olaa fa glaaad Mahee önüne gelenşiler, faz glaaını gizlee veya h engelleeler aş içinh h i bi b d i l d ll f



herhangi bir oyna başvura zonda eiyorlad ıllı fa orala yüde ie 2 aranda deşeeyd

Maee alandan borç verilen fonlada bir darlı aşanaı vefonlarn az aıda arran eelinde oladı anlaşılmaad aaba

ve enlerde aşayan Hıriyanar ve ahler ada Mülüaa daborç veriler görülmeedir ine b ayılada daha onrai dönemde17 üzyılın onlana adar gayrimülimlerin ed piaalann denem ellerie geçirecelerine ilişin beliere pe ralanaadr -acaı icari zihnyein ve r amacının adece çarşıda enafa değil, O-manı ae ını, ulema ve ırlarda opra ahipleri dah oplmn

hemen her eimine nüz e anlaşılmaarHai erer e 17 üzıl ra ee arşivlernde bener a ıa incelmişir Jnningin inceledği aaba ve enlerle aşılaşıl

dğında, ura uzun meafeli care ola üzerinde rlmş daha bü-yü ve daha icarileşmiş bir eni İpe caei ve anaiinde zmanlaş-aaydı rada da reinin enn en ol eimleri dail her e-im arandan llanıldığı anaşılmaaır Anca, radai redi ilişkileri Aadoldai diğer merezlerden falı imi özelliler de göermeeydi rada verilen borçlan daha büü oldğ devree diğeraaba ve enlerde oran inanların da girdiği görülmedir Maheme aıandai borç anlaşmalar, aıımcılarn faiz aalamalarnı aş

4 R C Jenning, "oan and Cedit in Eal 7t Centu Ottoman udicia Recod,

Joal of th Economc an Socal Hto of th rnt 6 ( 973), 682 6 a önein oaçada Mıı ve Suie'de, kedi piaalaına büük ölçekli tefecileegemendi Goitein, A tanan Soct c Economc onaton, 69- 85 ve apidu, lm Ct n th Latr l A, Cambidge UniveitPe, 967, 2 2

5 B Mate, Th rn of Wt Economc Domnanc n th l Eat rcantlm an th llamc Economy n Alppo 1600 1 750, Ne Yok Univeit

iin bi on d düenleelere bşvrdn göereedr ün d ş old lnn bir öned düenleede bornn şi ld i n arlşl f n eşi bl edilen bir p ün ve ş d nr göüeed or ger öderen şn ödeei de pl-

durada gölelenen bir dğer f d ü redi iişilerine egeenl l d l h i i i ö bi l bü ü



ollr d opl hci iine öne bir p p olan büü rrn vrlıd şilerin eeer büüüğüü hee alndi eree deerlerinden ilee üündür Ölen şiern raçılrı rınd bir nlşl oldğnd heee başvrlr ve

hee öle şinn vlığnı arnlı olr apard Teree deferleri öellile büü rrarın ço d şiden büü irlardalcl odğn opl l vrln übinlerce ve h iloarca e ile ölüdüğünü göereedr Zen 17. üld rve dirne bi büü enlerde en büü eeler al vllnn bü bir bölüünü faile bor ola veren şilerin eindedi drnede

üe düe bürolar d borç vereediler erber rdaed işlelernin hcnn 1 5 üln onl 17 l nda büü bir aş gördine de dii çeeedir

İanbld ie adece öel şilere değil devlee de a vadeli borç ve-rebilen Rmlar ve ahdler enin en büü rr araınddlr İl üaedelerinde de en büü onclr b arrar olrd anda Paleologo naeno Haloondle ve annış diğer ianalelerin üeleri er ad İpan er ee onda ln birhdi aileden olan on Joef Nai ie 1552 lında İanbla gelş

6 H. Gebe, Eonomy an n an toman C a 16 1 7, The Hebe Univeit, udü, 988, . 2747. Akçenin itikaını kattiği ve gümüşiçeiğin in dalgalanmaa başladı ğı 7. üıda, ık ı k eel mahkemele önüne gelen ilginç bi konu da boçlaın anlaşmann apıldığı amanki akçeele mi oka

ödeme günündeki akçelele mi ödeneceğine ilişkindi Mahkemele bu konuda falkaala veiodu enning, •oan and Cit", . 73 ve Gebe, Enomy an, . 2829.

7 6. ve 7. üı lada Edi ne'de ölen ükek düe büokatlaın teekeleinn veal acaklaından önekle i çi n bk. . . Baan, "Edine Akei aamı'na Ai t Teeke eftelei ( 54 659)", llr 3 (966), . 3 64'a kada Bua teekeleiiçin bk H e a Şr T r/r Aıca 5 ve 6 ülada

Daha onra başdöndürücü yüelişini nuninin oğl Şehzade Selimenan lanında ağladığı hizmelere borçlyd Don Joef Nai İan-bldan Lehia ve rana allrına büyü miarlarda borç verebiliyor-d Pe ço Omanlı büroraı da b işlemler cazip bir yarım alanı gibigörere paralarını endiine elim emeeydi Poezli ahudi Marra-

no ailelerinden gelen Alvaro Mende de 1588 yılında 850 bin düayaulaşğ öylenen eeyle İanbla yerleş ve a zamda Do JozefNainin ayrıcaıana avş anacılı ve icare işlemleri b alenin



Nai nin ayrıcaıana avş anacılı ve icare işlemleri b aleninfaliyelerinin de merezini olşryord faliyeler Avrupanın ön-de gelen merezlerinde oluşrln bir emilciler ağı aracılığıyla rüül-meeydi Anca n meafeli icare ve nan alanında ahud en-

liği 1 7 yüzyılda bir hayli geriledi9Son dönemde yapılan ilginç bir çalışmada ogd Murgecu Ea veoğdanın yarı özer prenlileryle Edirne ve İanbln edi piyaalaaraına bağlanıları incelemeedir Ea ve oğdan prenlileri 17yüzyılın onlarına doğr İanbldan alep edilen ve miarla gidearan yllı vergileri ödeyemez druma gelmişlerdi nedenle Edrne veİanbl redi piyaalarında bü miarlarda borç almaya başladılarPren Konani rancovea adna lan heap deerleri 1641703

aranda b ii ni alacalılara ödnen borç miarnın milyonHollanda alerine ya da 400000 Venedi düaına ulaşığını göerme-edir ödemelerin yaaşı yarı ço ayda Mülüman alacalıya ya-pılmşı u fonların bir bölümünün İanbul ve Edrne enana a oldu-ğ ve !onca yöneicileri arandan işleildğ anlaşılmadır Rum ve a-hdi alacaılara yapılan ödemeler de oplaın yüzde 40ına ulaşmaay-dı Kredi işlemlerinde faiz oranla çoğnla aylı olara apanmaa veyüzde 2 ile 25 araında değişmeeydi

İanbulda ve adoludai merezlerde önemli miarlarda borç ve-ren bir diğer eim d para vaıarıy Para vakıarı nale urlan v

9 H na lc ık , "Te Ooman State Econom and Socie, 1 3-1 6", nalc k ve Quatae (ed.), An Eonom and al Hsto of th ttoman Empr 13191

içi nde, 29-2 1 5; n alcı k, • Jew i n te Ottoman Econom and F inance, 1 4515", C. E. Bowot, C. lawi, R. Savo ve A L Udovitc (ed.), Th lslamWorld from Classal to od Tms Essays n Honor of Bar Lws içinde,Te ai n Pe, Pinceton, New Jee, 1 989, . 5 1 3-33 Yaudi aaflan I tanbul Edine Bua ve die eledeki faalietleini göteen aşiv belgelei için bk

borç verere ağladıla fz gelirile aaçladıla alele ene geiree çalışan lşlardı Para vaıanın faaliele 1 üzılın başlandan iibaren Omanlı aheelei arandan onalanaa başlaış-ı 16 üzılın onlarına gendiğinde para vaıa adol ve alanlarda bir hali aılışı Jening ve erberin Anadol en ve aaba

la için özünü eileri örnelein anııra 70e İablda faaliegöeen vaıar içn hazırlanan bir envaerden de paa vaıanın neadar yagın oldğ anlaşılaar çalışma İablda para vaıf



adar yagın oldğ anlaşılaar çalışma İabl da para vaıflanın o dönede ılda zde düzeinde abi faizle borç verdğini degöermeedir ı ı

Son ıllarda Mra izaça da 16 üzıldan 18 zılın onna a-

dar rada falie göeren para vaıa üzerine anılı bir çalışaapışı araşıra para vaıanın çoğnlla hane hallana veüçü iş ahiplerne üçü iarlarda borç vedierni b fonlan büü bir bölüünün üei aaçlı olara llnıldığını göereedirzaçanın blgla para vaanın a olara faale göerdneörneğin 18 zılın herhangi bir anında ra en nünn alaşıüzde adar genş br eiin para vaıandan re llnaaolğna işare eeedi

16 üzıldan 18 yüılın onlana adr radai para vaıanın 9verdileri borçlarda faiz oranla çoğnlla üzde ile 1 3 araında alışır Oa anı dönede redi piaalanda daha üe faz oranlaglanaadı 18 üzılda güçlenen ilnç bir eğili de vaıan ellernde nai aynalan önemli bir bölüünü üevelli heei üelerine borç olara vereidir Müevelli heei üeler b fonla daha üefaiz oranlala İanbldai büü aaara devreee ve bölece vaıf fonlandan şiel azanç ağlamaadıla anbldai arraar ieopladıla fonla büü ölçeli girşilerin özellile de zn eafeliicare ile iliza ürecinin nanmanında llanıorlardı ı

16 üzyılda Oanlı leaı araında para vaıanın faalielernn

1 1 Baka ve E. . Aedi, stanbl Vaıflar Tahrr r: 953 (15) Tarhl,Itabul, 197

12 M. iakça, "Ca Waf of Bua, 555 823", Joal of th Economc an calHsto of th rnt 38 ( 995), 335336

13 A., 33 1 .1 4 M iakça A Compaat Eolton of snss anhps Th lslamc Worl

meşr olp olmadığı üzene canlı br arışma başladı Vaıların mal var-lan adece garel ve benzer değerlerden olşmaı gereğnve paa vaıan faalelernn İlamın faze gerdğ aalaalarlaçelşğ düşünenler paa vaana arşı çıorlad Ac lemanınçoğnlğ pragma mla ırarla ürdürdüler ve onnda İla

opl ç aralı olan brşen İla çn de ararlı olacağı görüşü ga-p geld hararel arşmalar ıraında dönemn şehüllamı b-d fend de fazle borç para vermeer adrde pe ço van çöe-



d fend de fazle borç para vermeer adrde pe ço van çöeceğn bnn da İl oplmna zarar vereceğn öleere, para vaıflanın faalelern amamen pra açıdan avnmş

ara vaı mparaorlğn Arap vlaelernde ne ölçde yaıldığı

handa blermz fazla anlı delr Önceler arhçler, fazl re-d yglamalan Anadolda adar olaylıla abl görmeğ Arap v-layelernde, para vaılan fae göermedlern ler üreeylera on dönemde para vaan Halepe de fae göerder bel-gelenmşr Gelecee araşırmar hç olmaza Suryenn dğer enle-nde e para vaıana lşn örneler blablrler Anca br yanda Ana-dol ve alanlar le öe anda mparaorlğn ap vlaeler araında,fazl re glamalan ve para vanın abl edlşler ve agınlı

9 la onnda nel br farlıı oldun elm eme gereyor NemSyede maheme ayıları zernde çalışan arhç Abdem Re16 üzılda fazz borç adednn falerden ço daha üe oldğn,yerel maeelern fazl borçları ezlle ve anca İanbldan pad-şah alma oara abl edebldlern belrmeedr Anc 18 yüzılagelndğnde Srede de en ve rda red lşerne fazl glama-ln egemen oldu blyoz

IŞ ORTAKLKLAR

açağ İlam dünaında fazl car redlere arşı aşılayaca en-geller blnmadığını daha önce belş ne de b eçene yeern-

ce gelşememşr nn erne fzl relerle anı şlev gören ve b ne J E Mandav l le, "Uu iou P iet Te Ca Waf Contove i n te Ottoman Empi

e•, lntatonal Joal of l East Sts O ( 979), . 28938 aca S Faoi , "Cii and Cange, 59 699", H nal cık ve Quatae (.), An Eonom an al Hsto of th toman Empr, çinde, 49492

16 Mandavlle "Uuiou Piet• 38 Mate Th rns 62 ve iakça

dn faz krdr grksz kan aşka car düznmr geşrmşr Bunan n aşnda İsam dn arand onayanan mudr dğr ş orak, ed düznmr, orç ransferr krd mkupa gmkdr Böyec İsam opumanda uzun mesaf carn nansman, faz der youya dğ, ayna aşnan rskn dşk

orakar arandan sağanan kaynn nğn ağ o dğşn şorakka youya sağanmşrOsman üccara da İsam dünyasnda kask dönmdn r uygu



Osman üccara da İsam dünyasnda kask dönmdn r uyguanmaka oan ş orkka çmrn kuanmşardr Uzun msafcarn nansmannda dğr grşmrd n çok aşuru yönm,kask İsam'n mudre ad rn orakk ürüydü Bu çmd ya

mc, sermaysn ya car konu oacak man, u ma sakan sona ana sermayy gr greck oan r msy sm mekeyd Grçkşn krar yarmc msc asnda daha öncden kararaşrıançmd payaşmaayd Eğr yocuuk srasnda ya ş grşmnn özkerndn kaynakanan çmd, srmaynn ümü ya r öümü yrs, u zaarı yarımc karşamakayd Tmscnn sorumuuğu kndzam emğy snryd Osmanr mudrnn yansra e dahasnr öçürd müaza ad rn ş orağn da kuanmşardr İsamn an okuu çnd gşn u orakk üründ, orakar srmay,mk, kr sorumuuk açsnd ş kau dyorard Bununa şkmüşrk ya da nan düznemsnd s, orakar n aşan dğşk mkarar yaradr g, k da daha öncdn rnn ş omasgrkmyn oranarda payaşayorard

1 5 yüzydan 1 yüzya kadar İsanu adou'dak car anaşmazkar çözümnmrn şkn mahkm kayar, Osman hukukçuarnn oraçağ İsam hukukçunn öğrrn gay y dkrn u ş orandan kaynakanan anaşmazkarda gnk kask İsam krn uyguadkarn gösryor Yüzyar çnd km ynkrgrçşğ d anaşyor Örnğn, mudr pça aşna ş (put

ting ut) sürçnn yaracka rşrdkrn görüyoruz cakr üün oarak akdğnda, zrc ş orakğya g mahkme ka

7 dovitc, Prtnrshp nd Proft, . 7217; ve izakça, A Comprt Eoluton, 6676

8 Özünde mdôebenin Avpa'daki dan fakı yokt Commnd Av

ıtarı kask sam'ın ş ortakığı çmerinn, ufak tefek değşkkererkte, 1 yzyıa kadar uyuanmaya devam ettğn östermektedrÇzakça, u aandak dönşmen çok sınırı kamasının en önem neden oarak, ekonomde kçk öçek şetmeer eemenğnn srmesnörmektedrI

Uzun mesafe tcaretn nansmanında önem r araç da seceer,pçeer ya da kred mektuparıydı. Seceern teme aac uu esa-fe caret ve fonarın r öeden dğerne aşını koaylaştırmaktı Br



ğ ş y şkentte aacağı oan ş, sece sayesnde aacağını r aşka kentte tasedemekteyd vrupa'dak poçe uyuamasında, r para rmye ya-pıan k ödemenn karşıığı r aşka kede farkı r para rmye

ödenmekteyd. Oysa ze oaçağda Mısır'dak tcar uyuamaar akn-da çok ayrıntıı er sağayan enze eeeri, seceerde er öde-menn ep aynı para rm zernden yapıdığına şaret edyor İsam topumarında seceer nakt kadar sağam kau edmekteyder Yanarında sece taşıyanlar, varış noktaarında kenderine ödemenn emen venakt oarak yapıacağını yorardı eckmeer ortaya çıktığında, devetkatı ceaar uyuamaktaydı Seceer Osmanı İmparatoruğu çndenadou, Ee daarı, ırım, Surye ve Mısır'da, ayrıca ran'a tcari ş-erde yayı oarak kuanımıştır 15 ve 16 zyı Bursa makeme kayıt-arı seceern çok yayın oduğuna şaret edyor Yere kadıar seceere oarak ortaya çıkan anaşmazıkara emen mdae edyorar-dı Br dğer kred mektuu tr de yazıı tamata uzak r kaynaktanödeme yapımasına oanak sağayan avaeyd Havaer yk mktarar-da nakdn taşınmasından doğaca tekeere ve eckmeere karşı emöe şemerde em de devet şemende terc edmekteyd I

DEVE MAIYESI V E DEVEE VERI EN ORÇAR

vrupa'da ortaçağın sonarına endğnde, aar, prenser ve deveter, ankererin oağan mşterieri aasına irmşerd İsam topumarın-

da se kmdarara ve devet azneerne orç verme şemer daa

9 izakça, A Cmprte Eltn, . 65-85 ve 1 26-1 3 1 ; ayıca izakça, FinancingSilk Tade in te Ottoman Em pie 1 6t 1 8t Centuie Simone Cavaciocci (ed)L t n Erp se l, içi nde, e Monie, Pt, 1 993, . 71 1 -723.

dovitc Pnershp n Prft 268-269; Ato anking lntument 554

fark yrtmş, u aanda yaygn oara tzam sstem kuanmşt İtzam sstemnde, sermayeer oan reyer devete peşn nakt ödeme karşğnda, e r r ögenn ya da kaynağn vergern topama mtyaznede etmekteyder İtzam sstem denz'den Hnt Okyanusu'na kadatm İsam deveternde, ortaçağdan 1 ve 20 yzya kadar verg topa

mann en yaygn çm oarak kuanmştrOsmaa tzam zenn 1 7 yzyn sonarna ada fak tefek değşkere srdrder cak 1 5 ve 16 zyarda devetn verg ger



ğ y g gernn sadece snr r öm tzam dzen çerçevesnde tahs edmekteyd Verg gerernn en yk öm tar zen çerçevesndespaher tarandan tarm retcernden yere ve ayn oarak topanyor

du Spaher u kaynakaa er sayda asker sahandrp eğtktensonra sefer zamannda orduya katyorardTar dzennn paa kuanm ve devet mayes açsndan önem

sonuçar vard Her şeyden önce, tar dzennde vergr yere oaratopanmakta ve yere oarak harcanmaktayd Verg gerer önem röm merkez haznesne grmyordu Tar dzennde spaher aynoarak topadkar verger nakde çevrerek çeşt harcamaar yapmak zorunda odukar çn, yaşadkarı köyer ve dğer rsa topluua pyasaya en faza yöneen ve en faza para uanan yeeryder

1 6 yzyn knc yarsna kadar fetern sağladğ ek gerer sayesnde devet mayes odukça gçyd Devet henz yk ve uzn vader orçu oarak nans pyasaarına grmemşt Yzyn knc yarısdase devetn ksa dönem orçanma örnekerne rastlamaktayz Bu orç

ar, ykse rokratara ve şehzadeere de orç veren ve onarn fonanşeten Yad ankerer sağyordu B kş er devet ernna sağadklama hzmeter sayesnde, devetn en yk tzam mzayedeerne demtyaz r onumda katmakta, en cazp mukataaar şetme hakknsatn amaktaydar

16 yüzyn sonarna doğru ma gçkern artmasya rkte dev

et, padşahtan, vezrerden ve yksek dzey rokratardan orç amayaaşad Osman ordsunun Macarstan'dak seferer zerne ayrnt rçaşma hazrayan Carone Fnke, kşerden anan orçarın yznerceakçeden myonarca akçeye kadar aştğn göstermektedr Bu dönemdedevetn orçarn ger ödeme oasğ h odukça yksekt Böyece

üe düey bürokralar birirdieri ermayeyi endi ariyeerine deyarar ağlayaca biçimde değerlendirmiş olyorlardı ınan borçlala aerlere ödemeleri yapılabiliyor, ayalanmaar önleniyrd. Devleen faigeliri ağlamaalar bile, yüe düey büroaların verdieri borçlar ayeinde endilerine büyü olanaar ağlamış olan düendei onmlarnı

ordları, haa güçlendirderi öylenebilir.Savaş enoloiindei değişililer nedeniyle merede daha byü vedaimi ordlar olşrma gereği oraya çıınca, iar düeni hem aeri



hem de mi önemini yiirmeye başladı Böylece devlein armal arığındaha büyü bir bölümünü erede oplamaı yönündei baılar da aı 6 üyılın onlarna doğr devle, iar düenini er edere ila

ma geçmeye başladı Maaa adı verilen birimlerden belirli üreler içinvergi oplama imiyaı müayede yolyla aılmaya başlandı B önemlidönüşümün ırlarda ve aabalarda para lanım eğilimleri üerindeeilerini değerlendirme olay değildir Tiar düeninde vergi olaraoplanan ürünlerin nade çevrilmei pahinin işiydi İliam düenindeie b işlevi müleimler veya onlarn yerel emilcileri üleniyord İliam iemine geçilmeiyle birlie ipah arandan na olara oplançi remi gibi vergiler de er edildi. ral nüan oplanan vergilerinümü ayn olara ınmaya başlandı. B on değişiliğin bir nedeni de 7 yülda oraya çıan para darlılar olabilir. İlia düeninde aşradaoplanan ve nade çevrilen vergilern başene aarılmaı gereiyord.Anca b büyü miarlan nai olara aşınmaı olay veya prai değildi B nedenle müleimler, üece ve poliçeleri llanmaya başladılarBöylece Balanlar ve Doğ Adeni bölgeinde devlein fon aışlaylaOmanlı ve Avrpa üccrlanın llandıa ödee aışlanın devreleribirleşmiş old.

Mli oşllan bolmaı, merei devlein ilia iemini iç borçlanma amacıyla llana eğilimin de güçlendirdi ıs 7 yülda iliamonralarnın üreleri bir ile üç yıldan üç ile beş yıla, haa daha n ü

relere çarldı. Müayedede belirlenen yaın gidere aan bir bölümüde peşin alep edilmeye başlan Böylece ilam düeni bir ür iç borçlanmaya döüşürülüyor, geleceğin vergi gelirleri merei devle arandan emina olara llanılmış olyord.

Merei devlein ödemelerin daha büü bir bölümünü peşin alep

eme, lzam müzayedelerne aılanların endlerne daha güçlü ve da-ha uzun vadel nanman aynaları bulmala zornluluğnu oraya çı-ardı u alanda da ermaye ahpleryle grşmcler İlam ş oalılarınıullanara braraya gelmeye başladılar. İlzam müzayedelerne aılanyüe düzey büroalaın ve ğer grşmclern ardında e, br yanda

büy ermaye ahpleri, öe yanda da verg oplama ürecn örgleye-ce ve gereiğnde özonuu verg brmn parçalaa bölere aşaronla-ra devredece işlerden oluşan oralılar yer almaaydı . u düzenleme



ler çoğnlua mudrebe bçmnde yapılmaa, anca müvaza ve nanürler de ara ıra ullanılmaaydı.

Mura zaça arandan ncelenen, 16. ve 17. zyıla a 534 mua-

aalı br örnelemde, lizam müzayedelern azanan grişmclerden yüz-de 60ınn Mülüman olduğu görülmeedr. Yahudi mülezmlern oranı1 5 1 1 6 1 araında yüzde 4a adar çııan onra gerilemş ve bu iyüzyıllı ürede oralama yüzde 28de almışır. Hıriyanan oranı eyüzde 1 0un alındadır. şvlerdei devle belgeler, mülezmlerin hangür ş oralıla çerçevende örgülendlerne dar blgleri de çerme-edr, anca özellle müzayedelere alanları nane eme amacıylaoluşrlan peço ş oralığının rem aılara yanmadın da abee gerer. Rem belgelere yıyan ş oann yüzde 85nde 9üm oalar aynı dnden, alanında e oalar brden fazla dndend

17. yüzyılda merez devlen gücünün geilemeyle brle, lizamonraarı üzerindei denem de ayboldu. u dönemde pe ço mu-aaanın yıllar bounca aynı mülezmn elnde ve müzayede yaı değş

meden aldığı da çeeedr. u duumlarda müzayedelern reabeç boyunun aybolduğ anlaşılmaadır. Rem belgeler bu dondurulmş muaaaların yüe düzey büroraların denemne grdğngöeryor. ca onlaın da ardında, hem devlee yapılan ödemelerin -nanmanı hem de verglerin oplanmaı ürecnde uzmanlaşan çeş şoralıanın bulunduğnu öyleyeblrz. Pe ço örnee müzayedeyi

azanan büroalaın maaala parçalara bölere aşarnlara devreleri görülmeedr .ı

üılın onlaında Anadolu ve Balkanla'daki dapanelein iltiam öntemilei ş leti lmei üecinde, giişimcilein Ilam iş otakl ıklaını naı l kul landığına i l işkin

ATINCI BM

PARA VE MPARATORLUK



IMPARATORLUK IINE PARA BÖLGELERI

16 yzyıa kadar Bakanar ve Anadou'da an sutani ve gmş ak-çeye dayaı bir para dzeni vardı Hiyerarşinin en at basamağında isegnk kçk işemerde kuaan ve itibari değererle tedav eden ba-kır mangır ya da pu yer amaktayd Ancak, Osmanı deveti za genişe-yerek bir imparatoruk boyutlarına uaşınca, bu basit para dzenini sr

96 drme oanağı kamadı Birbirinden çok farkı iktisadi gçerin ve ticretbağarın etkisi atında yeni toprkarda, daa önceden kumuş

para dzeneri vardı Osmanıar bu bögeerde ik asaakı bir yaaşımıbenimsedier Bir yandan, imparatoruğun tm atın sikkeeri varoanuusararası standartarda bireştiridi Öte yandan da, yeni eyaeterin fark-ı ticai iişkeri, para kuanma geenekeri ve gereksinmeri dkkate aınarak, mş sikkeer dzeyinde imparatoruk içinde farkı pra bögeeri-nin ouşmasına izin verildi

nda, sutani tm impratoruk dzeyinde tek Osmanı sikkesi ko-numuna getridi Bu terci em simgese em de iktisad nedenerdenkaynakanıyordu Egemenliğin en teme simgesi on tek bir an sie ieOsmanıar, Bakaar'dan ısır'a ve Kuzeybat ika'ya kadar tm imparatoruğu bireştirmiş ouyorardı Sutaninin ağırlığı ve aya, keerrası ticarete tm ödme aacı oan Venedik dkasınkne eşitenmişti.

Osmanıar sutaninin nerede basaca, nerede basımayacağı konusundabk duyarıık gösterdiler, er bögenin ukuk stasn dikkate adı-ar Bu nedene, Bakanar ve Anadou'nun yanısıra ısır , Tunus ve Ceza-yir'de sutani dzeni olarak basılırken, özerk Eak ve Boğdan prensike-rnde içbir zaman basımamıştır Özerk m ana da kendi adanagmş sikke bastırabildikeri alde, Kım'da ne anar adna ne de Os-

ünlü işleerde ve bir ölçüde zn eafeli caree llanılan gü-üş ielerde ie erezi devle yeni fehedilen bölgelerde fa efedeğişilierle de ola varola para birmleriyle yaşaayı ercih e ercihin ardında en öneli neden iiadi ornlara ve bna bağlı ola-ra oplal dagalanalara yol açaaı Ayrıca erezi devlein i-

paraorl ölçeğinde ü güüş eler birleşrece i idar ve ii-ad gücünün olp ladığı da belli değild Yeni fehedilen opraardabaıla güüş ielerin üzerine Oalı padişahıın adı eendi ancai l i ö ü ü l d d l d i i l d ö d ği i



ielerin görünülernde andarlanda ve iilernde öne değişi-liler yapıladı aır ielerde de ei ürlern üreii ürdürüldü

öylece erezi devle genişleyen iparaorla yeni bir para düzeni

ra işine oldça ene ve praga bir biçide yaaşmış olyordAlında b yalaşı Oanlıların diğer idari onlardai yglaaarınaço benzeeedr Örneğin Oanlı yöneii iar düzenin de fehe-dilen ü bölgelerde yglaaya alışaışı Doğ Anadol ağdaara Mıır Yeen a oğdan ürcian ve Kzeyba Aia gibidaha za ve erezden oldça ene biçide yöneilen bölgelerdeOanlılar vergi oplaaya öne verele birlie volan opra dü-

zenlerine anca ınırlı biçimlere üdahale eişlerdir eyaelerdeazırlanan annnmeler için e aynı şeyler öylnebilir u anunnae-ler Oanlı yglaalarını üüyle yerleşire yerine Oanlı ur-layla Oanlı öncei ygulaal birleşreeydi öylece paraal veiğer onlarda iparaorlu içinde oaya erezin eneiin farı dü-zeylerde gerçeleşiği alanlar çıaay Mereze en yaın ve erez-

en en ıı denelenebilen bölgelere rmlar İanbl bölgeindeirmlara ço yaındı Anca başenen zalaşıça umlar ve iauygulaalar eğişee erez ile yerel yapıla ve güçler araındai de-ğişen dengeleri yanıaayd

u bölüde 16 ve 17 yüzyıllarda alanla ve rıdan SuryeyeMıır Ira Yeen Trabl Tnu ve Cezayire adar iparaorlğn

farlı bölgelerindei para birilei ve paraal yglaalar inceleneceir araşı ablonn ayrınılı olara oraya çıaılmaından onra genişimparorlai para düzenin pıını ve anığını il ez olara arış-a ve yorulaa üün olacaır

BALKANLAR

emel heap birmi hem de en önde gelen mübadele aacıydı Büy iş-lemlerde ve ee aama amacıyla lannin yanııra Avrpanın aınieleri de llanılmaaydı Omanlı ieleri üzerinde 18 yüzyılın oralarına adar Kaniniye olara anılan başenei daphane de b bölgenin ve imparaolğn en bü darphaneiyd

15 yüzyılın onlna adar gümüş açe üreen darphanelern ayılaınırlı aldı Slan Bayezidn oz bir yıllı aanaı ( 148 1 1 2 ) ıraında açe üreen oplam 14 darphaneden 6ı Balanlarda bir baş diğ l i d d l d d A K S d h



ene diğeleri de adoldaydı Ayıca Kannye ve Serez darphaneleri lani de üremeeydi Balanlarda darphanelerin ayıı 16yüzyılda özellie de Kanninin alanaı ( 15201566) ıraında önemli

arışlar göerdien onra Selim ve Mradın lanala ıraında(1566155) dorğa laşı B oz yıllı dönemde yaaşı 4ü Bal-anlar ve Ege adalanda olma üzere 35en fazla darphanede açe üreildiği bilinmeedir Balanlarda Omanlı dphaneleri Tnanın gü-neyinde yer almaa baıda ie Bonada Banya Laya ada znma-aydılar Aynı ıllarda Balanlar ve Anadolda darphanede lani ba

ılmaaydı (bz Haia)Balanlarda en fazla ie üreen darphaneler daha önce döneer-de oldğ gibi aedoya ve Sırbianda gmüş madeeri çevrein-de rlanlrdı adolda ie gümüş madenerne yaın e darphaneGümüşhane yınlanda Cancaydı B drmda gümüş ielerin bü-ü bir ımını Baanla ve İanblda ürelden onra ş veya bbiçimde Anaolya aldığı anlaşılmaadır Bar ieler ie am erine bü çoğnlla adolda ürelip Balanlaa göderilmeey-di 6 yzyılda Blanar ve Anadolda e fazla edavül ede yabacie Vnedi düaıydı Yüzyılı inci yarıında grschen ya da grşolara adlandırılan gümüşen ürelmiş büyü Avrpa ieleri özellie

2 Bunl a Ed ine, Gel ibolu, Üküp, Nova, aova ve e'di 3 Ban uka daphaneinde 566-595 aaında akçe üeilmedii için, Haia'da

e almamakadı. Bk M Eüeen, "Omanlı Akçelei ap Yelei", Tü Nümzmat D ültn 7 ( 985) , s 45 A Schaendlinge, smansch Nmsmat 93 6 Sulan, Cons of th ttoman Empr, c , 9 - 35 R ocae, Omanlı Alın Paalaı, Güel Sanala Mabaaı, Ianbul, 967, 58-93 ve S Seckovic, smanljs Novac Kovan na tl Joslavj (Yugolava'daki aphanele

1

(>

- . 1

r

1

�

\, _

" ı

B ,eS A ' - . 1

·� e

A �

•ı e A • P $

A e' •s

a �v ş

Ş eMlş



• A

a P

HIAPŞ

• A,PŞ

ı() $

. A . ş

. Ş

A : SA:,p :ş :

N

Hata: II m Pe II Murad Dönemnde Se Üeten Oanı Dahane, 1566-1595.Not Eki nüiz�k Pe/n kesn om�m nedniy, b e birkf eik biir.Kkr Ereen, "lnı Afe/ Da Y " pe S�endinger, O�nche Numatk, s. 101-104.

de Holladanın alanl aleryle İpanyanın ez realli parçaı alanla ve Anadoluda edavül eeye başladı

Oala 16 ve 17 yüzyada Macaada aln a baadılar unun bi nedeni Macaanın dğe bölgelende zengn alınyaaln blunaına ve oaçağn onlandan ibaren bu yaalan

Avrupanın geeninin önel b bölüünü aşılaş olanaaşın Oalıların deneiinde bölgede aln va güüş yaalanınbulunaaydı Kazılar ıraında veya başa veilelele oplu biçdebulunan e ielerden ağlaan ble aanlarda baılan açe ve



bulunan e ielerden ağlaan ble aanlar da baılan açe veulaniler ınırlı ilarlada da ola Macaanda edavül eleinigöeiyor Macaranda dolaşa açelern öneli bir aynağı devlee

al aan üccarlara ve özellile aerlee devlein yapığı ödeelediOaı Macaria ında ü vele açe üzernden ifade eleeydi Anca Macarianda açeden daha yaygın olara oşu devleernele en öneli olara da bağz Macaran prenllernn güüşve aln eler Habburglan üçü güüş groat, zweir ve lei Polnyanın ya groaı üçü güüş iele ve 16 yüzylın nciyarından iibaen gidee aran arlada Hollanda alerle dolaşaaydı ir başa deyişle en azında devle lgilendren işleerde açe heap biii işlevini görüren vergiler dal ödeelern ve günlüış verşlern büyü bir bölüü oşu ülelen ieleriyle yapılaaydı?

Tuna boyunda Ea ve ğdan prenlilei ie hiçbr zaan aolara Oanlı devlene dahil oladılar düzenl verg verere bağlı

alerni orudular iç işlernde çoğunlula bağız adılar Ti vediğer Oanlı urularnı hiç benieedle Para onulnda uy-gulaalar da Ea ve ğdanın özel aülern yanımaadır Oan-lılar bu penllerde ie baraışlardır una oşu olaa yerelpenern Eaa hiçbir zaan ğdanda ie anca iinai olara iebaırış olaları he bu peniern özeği he de bu özerliğin

ınrları haında öneli ipuçları vereedir

6 S. F Suga, Sothast Erop nr oman l, 135 180 Uiveity ofWai gto Pe, le, 1 977, . 72 1

i, "Tuki Coi i ug i te 6th a 7t Cetuie", Tü Nümz·mat D�nn 20 Yıla brahm A a Arma�an içide Tük Nümimtik

16 yüzylda Eaa açe en önde gelen para birimiydi Aca ğdad onm b adar güçlü değildi Son yüzyl içinde denelerdenelde edilen nümizmai blglar alalar ve İanblda darbedlen açelerin b prenlilerde Macaianda oldğndan ço daha yaygn edavül eğini oaya oyyor Eaa arihleri 1580 veya daha önceine

bağlanabilen denelerde blnan ielerin oplam değerlenin yüzde86 n açe ve laniler olşryor Anca b oran yüzyln on yirmiylnda hzla yüzde 38e gerilemişir ğdanda ie ayn paylar yüzde 26ve yüzde 7 ile ço daha düşü düzeylerde almaadr ir başa deyişle



ve yüzde 7 ile ço daha düşü düzeylerde almaadr ir başa deyişledaha zeydei b prenlie açenin llanm daha nrl almşr Herii prenlie de diğer ieler aranda Macar ieleri ve yüzyln onlanda ibaen de aı ve Oa Avpann büy gümüş ieleri en önde gelmeeydi Ayca yüzyln oanda ğdanda Polnyann yagroaa önemli yer yord Aln ielerin oplam içindei pay ienrlyd9

üzyln nana doğr yaşaa bir ilnç gelişme Tna penlile -riyle İanbl arand daha genel olaa da iparaorl ölçendeiparaal aman nieliği hnda bize öneli bilgiler ağlyor Omanlyönemi 1 578 1 50 aranda ana arş girişile avaş randa o bölgede dolaa ve şahi olara adlandrlan Omanl ielerinden büy omiarlarda başlard Devlein ygladğ remi rlarda şahinin değeri güüş içeğinden daha yada ldğ için rei değeri şişiri len b ieler İanbla laşş ve devle arandan 1 580 lerde Eave ğdann İabla yapla ihracan ödenmeinde llanlş

Aca prenliler yll vergi ödemeleri randa ikeleri İabla gerigönderdler Merezi evle de şahile bir başa ödemede llara iade ei Prenliler ile İanbl arandai şahi raği b ikelein lla-nmnn merezi devle aranda yaalanmana adar ürdü

16 ve 17 yüzyllarda İanbla gönderilen yll vergiler b iiprenlien dşaya yaplan en önemli ödemelerdi ödemeler genelli-

le prenierin dş icare fazlalayla dengelenmeeydi l veer 1 5 yüzyln nana adar her prenli için 1 0 000 düann alında almş

9 B Mugecu, Crclata ontara n Tarl oman n coll al X-/, ColecticaBilioteca Bancii Nationale, Bükeş 996 692 ve M Mxim onidationu la Ciculation Montaie dan le pa Roumain et 'Empie oman dan la

nca laın yapğı yı ödeeler 6 yüzyn oralnda 50000 dayı yüzylın onlanda ie düayı aş oğdan için de yıda or-aaa 35000 daya ulaş Ayrıca prenller her yl erezi devle a-randan apanan yala üzerinden İanba çeşil da addeleri vehaadde göndereeydiler u allar başenin ordunun ve arayın

iaşeinde öneli bir yer aayd aanlardai para veya ödee ışın en önel aynaadanbir de aeri eferlerdi Ordunn iaşei bi böl ayn bir bölü denai oara opanan olağn ve olağanü verlerle ağlanaay 16



nai oara opanan olağn ve olağanü verlerle ağlanaay 16yüzyılda byülğ ı ı 00 bin aeri geçen ordu gereinilerininbir bölüün de aın alaaydı u aaça İanbudai erezi hazi

neden by iarlar gönderiirdi Ayca aerer efer ıraında olağanmaşlanı aaya devam edererdi Seferler uzayınca İanbu dan gönderien iar da büymeeydi ir aeri eferde hacanan para çoğunlu-la ilyonlarca alın dayı bulaaydı

Caroline ine 6 zyıın onunda Macaianda Habburgaraarş girişilen bir uzun avaş raında Oman yapıla hacaalaayrınıı olara inceleişr u heaplardan erezi hazinenin Teuz5da başlayan ayl re içinde opla olaa 380 milyon açe yada 32 milyon da Teuz 602de başlayan ii yıllı üre içinde deopla olara 3 ilyon açe ya da 25 miyon da ödee zorndaaldığ anaşlaar u harcaalan yaaş yüzde 70i aerlere aaş ( evacip) olara ödeniş Devlein ayıarı opla harcaalarınyzde 67inin aln ielerle yzde 23nün açeyle yalaşı yzde

unun da byü Avupa gurşlaryla yapıldını göeriyor SR PRS

Mıır 5 zyıda birço paaal güçle arş aşıya alışı nyaygn ullanlan ie i ez yüzl başlnda ulan MelilMeyyed şŞeyh Mahudi aandan piyaaya rülen güş y dirhe

di u ie zaan içinde müeedi ya da medin, (yar) dd veyakıt' (Arapçada parça) ye adandaya başlandı 6 yüzyın başla-rında bu ya dirheler yalaş 2 gra ağrlığındayd Anca şieer ı piyaalardan aybolduğu için en adece bi heap bii onuuna dşşü erel eonoide gn işleler için baır i ll l d Diğ d i A d l l i i l

malarını yaınd izleyen Meml devle 1425 yınd iaren Vene- düaı ndarlanda ve adı verilen bir aln ie baırmayabaşladı şre ıa zamanda Mıırda önde gelen aln ie olara düa-ın yerin ald ve onmn 517de Mırın Omlr randnfehine adar od

Omanlı yönemi feihen hemen onra biraç değişilie birliegümüş medineri erar aaya başladı Değişiler araında ieinüzerindei drphane aın ireden Mıra çevrilmei de yer ıyord524 rihli ıır annnameinden iibaren Omanlı aynal medini



yparça anlamına gelen pare ye adlndırmaya aşladıla Mein ya dapara 8 yüzılın onlana adar Mıırda hem ee heap birimi hemde günlü işlemlerde en fazla llanılan ie özelliğini ord hredarphanei de valaı Mehmed i Paşanın 834ei para reformnaadar b gümüş ieler baayı ürdürdü

Parann andarla Omalı döneminde il ez 524 arihli Mıır a-nnnameinde bel irlenmişi na göre 00 drhem yüzde 84 af gümüşen 250 para baılacaı öylece il paraln aynı dönemdei açeler-den yüzde 50 fazlaıyla 075 gram af gümüş içerdiği nlaşılmadr

çe ile para araında 58586 ağşişine kadar geçerli n 5 oranındai ur ii ienin af gümş içerierini yaıaadır 1

Paranın ağırlığı ve ayarı 6 yüzyıl bonca dalgalanmalar göerdiAnca gümüş içeriğindei düşüş açeninine kıyala daha ınırlı aldnn en önemli nedeni İanblda açe 58586 yılında yüzde 44ornında bir ağşişe ğraren paranın gümüş içeriğinin iiarlı alabil-

meidir Nümizmai oleiyonlardai ielerin ağırlılarını inceleye1 3 Olı eie Mırı pr trihi üerie ypl lır o ır Oy

Melu ei pr trihi üerie olu ei bir litertür bulutır lü , ipot 8e verile ylr

14 . puffor, ony n Ero, E Keeri ult elEref by ·r iteie ı, ii Olı beleleri rf Kyıtby ltıı olr ·tr r, Z Eonom, "Kuü Kuei, 7 chch,• Moet Moveet•, 7 1

ı s , Ziri Eooi , 86.ı6 A; yrıc b bu itbı ou E , eti vii i 1 7 6 yüyı l ı blrıi O lı hie yıtlı l i ur eeri e ul lı l ·

tır. Ac, 6 yüyılı or pr ve ei ü rııi ure!eleri iii l i pr ur iret etetir Tblo 6

BLO 1 : MR R VY MD 588See

Oa Yaaşı Saf Güm

Arlı Ay İçrğYılar Gram Ye Gram

5 , 5 5 5 5

877

,5

7

Saf Gümüş

İçrğPa/Aç

,

Ven Düası

arşısın

K Değ

Düa şısın

rana b

P/AçK

,5

5



14

5 ,5585 ,5

8 , ,85 ,85 ,855 ,857 ,85

8 ,7785 ,7788 ,7

Notar:

7

7?7?7?

75

77

,7

,,,

,58,5,5

,

,,,

,8,,5

8?

55

,5,5

,

,8

,,

Bu tabloda sunulan paranın gmüş içn ilişkn vlr, yasal standarla yansıt

matadır Ancak, dolaşımda Mısır sil gnlikl yasal stadarlardan daha az gümüşiçyorlard Sütun 4't para il açnn içrdklri gümüş miktarlanın oranı vlmktdir Akç

içrd gümüş mktana işkn vrr Tablo 4 1 v 8 'dn aınmışır3- Elmzdk vrilrd bulunan boşlukara karşın , v 3 sütunlarda unula vlr

Fand Braudl'in Hammr' dayaara 566 ylında Mısır'da zd 30 oraında bir tağşiş yapıldığı iddasın doğru olmadğnı göstrmktdr (Braudl, edtee WorCilt , s 53) Yuada dizilr 58586 tarihind İstanbul'da yapılan tağşişin oa v

uzun vadd Mısır parasının gümüş içrini tlmdini göstrmktdir4 6 Sütndak dğrlr İstanbul açsinin düka karşısında kur dğrini parann düka

karşısında kur dğrin bölrk bulunmuştur Akçnin düka karşısında kur dğrlrTablo 4 v 83'tn aınmışr

5- Msır parasınn 18 v yüllarda dumu iç bkz Bölüm 'd Tablo

rek yapğımız esapamaar, İstau'dak tağşş soasıda re'dekparaı gmş çerğ faza değşmedğ göstermekter (bkz Tao61 ) Br görşe göre uu ede re'dek yeçerieri tağşşe karşıaşaıya dreemeeryd Ntekm kim tariçer, yaşık 1586'da re'de de yk r tağşşe aşvuuduğuu, aak yeçerie ayaa-

ması zere paraı eski standardıa ger dödğ ertrerNtekm, 7 yzyıı aşada paaı ağırığı daa öek döemer karşıaşrıdığıda yk r farkıık göstermyordu; yakaşık ,9gram kadardı Aak u skkeer ayararı akıda faza br gmz



yoktr, u amda saf gmş çerkeri tam oarak saptamk mmk değdr Paa e akçe aasıda kur değeri 1 58 5 8 6 tağşşdesora değştğ de yoruz Akçe gmş çerğ u döemdegösterğ yk dagaamaa edeye, k se arasıdak kur değeride r ay dagaandkta soa, 164 yıda ç çe eşt r para dze-yde sated 17 yzyıı k ysıda İstanu'da, Aadou ve Suri-ye'de daedmeye aşaan paraar da akçe ç ka gmş çermek-teyd Bakır skkeere gee, Osmı yöetm Mısır'ı fetde eme sora, us dye aıan u skkeer de retmeye aşamıştır ( kzResm 1, 1 2 ve 14)

9 H il l i olu "Kurulut XV . Arı olrı Kr• . 88 i r el yıtrii Abüleri Refi b b Ebi'ürur lı yerel bir vüvii prı1 84'te yüe orı ti ei li ii v e erleri bu tepi olr ylı ıı beliii i trdı Ar Ryo 1 86' lrı ı tı lı ücüü lı eeiyle yeierileri ylııı ytır. A. Ryo "e

provice Arbe (XVe ileXV e i cle)" R Mtr (e.) Hstor LEmpr oman ii e Fyr Li l le 1 8 8

Lc "A Hor of Mei Th Nmsmatc Crclar 8 (17 4 ve48484 c "Te Me i" Nmsmatc ntatonal l/tn, 1 ( 1 7) 47 D N Nor R e Nbry ve J crc Catal of th lslamc Cons Glass Whts Ds an als n th Eyptan Natonal Lbra of Caro, U e ublictio Mlibu Clifori 1 8 1 1 1 4 yrıc celi er smansch Nmsmat,

7.2 17 yüyıld mn y para ii b. A Ryo Asans t Commrçan aCar a V/ll Sc/, ci lt lntitut F ri e D Ş 1 774 c 1 lü1 1 7. yüyı l Ol ı ie yıtlrı Mıır' ele büyü itrlr ii eei Mıri ıyl yei bir ep birii ullıly blı. Keei Mıri pry eit bul eiliyoru Kee eyii iprtorluu ier bleleriei eler ii e ul lı lmtyı Keei Rui eye eit bul ei l iyoru Keei

1

Sara'ı geyide doğuda ugk Suda'da atıda Seegal'kadar uzaa ve Arap coğraacıla Tekrur olarak adadırkla öge-de Mısır'a zyar oyca altı akştı 15 yzylda da keaar vetcaret yoluyla Msır'a ulaş k mtarlarda altı Memlukla eşreret destekleiş eyde al aışıı srmesi sayesde

ire 16 yzylda Osmı İmparatorluğu'u e öel altı sikke merkezlerde ir oldu Msır'da darp edle Osaı atıa diğer et-lerde retle al sikkelerle esas olarak ayı stadart ve görmdeydler acak ula feri olarak adadııyorlardı He Memluklar em deO l d d li l l ikk d i l



Osmalar dez çevresde geçerli ola al sikke stadaaı izle-der ç eşrelerle şerleri altı çerikleri rrlee eşit 16 yz-yılı yk ir ölmde re'de daredle şerilerle mparatorluğ dğer ölgelerde daredle sultaileri kur değerleri irirerieeşt kaldı (k Res 21 )

re'de daredle altı sieler imparatorluğu diğer ölgeleeyayımasıı r yolu da Mıs'da İstaul'da merkezi azeye er ygöderile ödeeyd Msır'da aşkete er yl göderile şeker piriçkave gi teel gıda mala yaısıra irsaliye aze adı verle

yk ir at ödeme yapılmaktaydı 16 yzyılda u ödeme 400500 16 altı kadardı 40 para eşit ir sultai oa kur değeri zeride esap

edildiğde u miktar 16 ile 2 miyo para arasıda değişekteyi 16 yzyılı ölçtleriyle akıldığıda u oldukça yk ir mktar ve ipa-ratoruğu gc doruğuda olduğu döemde le merkezi azie yıllık gelirlere öeml ir katkı aamıa geliyordu Staford Saw

irsaye aze e erke aşamalaı şöyle alatmaktadır:smanl yönetiminin ilk yllanda yllk ödemeler 500000 an olarak belirlenmişti Hüsrev Paşa'nn sr'a vali atanmasnda sonra bu mkta kendi talebi üzerne ylda 700000 ana ya da 28 milyon aaya çkald 15353 ylnda aşa stanbul'a bir milyon atn aşan bir miktar gönderdi Ancak bu ödeme stanbul'a ulaşnca adişah (nuni) miktan çok fazla olduğunu ve yok-

puor, ony an /t Us . 676; T W, o iver Eche · Eyp u, 16h18h Ceurie•, J Richr (), Prcos ta/s nth Latr al an arly Worls ii e, 1 1 ; ve chrch, Moe Movee; 1 rihli Mr uei Trur l eliii ieir; b r, ra onom 86

sllrd zrl mş ldğ söyleyerek kbl etmed Hüsrev Pş ödemelere verd öem göstererek dşh ekleek stemş e yd bumt Msr' sr bölgelerdek özel gyreter syesde tld bet Ack dşh tl rl sdece stbl Mekke e Mede'deMüslümlr s germek ç klllbleceğ trte snr d rslye-hze yld 500000 d fzl lmms gerek byrd

Alın Mrdan İanbla aaren gümüş ie Mıırın o öndei icare fazlala nedenle Avrpadan Mra gelmeedi Anca imparaor-lğn dğer bölgelerinde oldğ gibi Mırda da icaee doğa aşı

il d i l d ğ Hi O d ğ l



verilen açıar nedenile, gümüş doğa, Hin Oanna doğr olna deva ediord

Ödemelerin ve değerl maden aışının b genel eğilimleri 1 7 üzıldabüü ölçüde değişi İraei hazine İanbla gümüş olara gönderil-mee başland değişili Mıra güneden aan alının 16 üzınonlandan iibaren, beli de daha önceden avaşlağın göerior Da-ha onraları İanbln ire üzerindei deneim abolnca ve hirenin gelirleri iaal ve idari nedenlerle azalmaa başlanca, pe ço ılbaşene hiçbir ödeme gönderilemed hirede balan alın ieler

de anca 1 7 üzılın onlarında ve 1 8 zıın başlanda İanbl daear önem azand gelişme, güneden aln aşnın o arihlerde 1ear güç azandığna işae emeedr

Mırda abanc ieler an olra llanlmaadı erel olara bunduk vea &ri bunduk adı verilen Venedi düaı, 16 zılın onla-rna adar en önemli abancı ie onmndadı 17 zılda ie en

önde gelen Avrpa ieleri rial grş olaa bilinen İpananın ezrealli parçaıla Hollandanın alanlı aleridi iinci iee alanlıgrş vea ienin üzerindei alan öpeğe benzeildği için eb elb adda verilmişi 9 ( bz Reim 23 ve 24)

Para a da medin ile alın şeriler adece Mrda edavül emiord16 ve 17 üzllarda para Srie ve iliinden Doğ Anadol, Ira,

emen, Trablgap, Tn ve Cezaie ada zanan geniş bir coğraaiçinde ço aıda darphanede üreilmee hireden onra Şam, Ha-lep e id (Diarbar) en fazla paa üreen darphelrdi Srie, i

how Th nanal, . 84 A, 8487

lsn ve daa sn olaak Güneydoğ Anadolu e Ira para dğer gü-müş Osman skelere bre edavl emekeyd. Bu bölgelerde açeosmani olarak anmayd. Nümzmalar aasnda hem dye blnenşah se Mus ve Bağda'a en fazla kulala Osmanl skkesyd. 6.yzylın knc yasnda Şam Haep ve yaba dphaneer b u üç gü-

müş skke de üremekeyder. Bu bölgede an sulannn yaısra bırmangla da ullanlmayd ( bkz. Ha . edavülde Avp skele asında 6. üzda düa 7. yüzyılda da gümüş guşlar en önsrada er alıyordu.

Ü ernde b h rm p lm ol n Fl n bölge ed üldek



Üzernde b hay aaşrma yaplmş olan Flsn bölges edavüldekskke ernn çeşğ açsndn bze gnç b örnek sunmaadr. u-düs ken mahkeme kayına göre Osmanl dönemnn lk yllandabüük olaslkla daa öncek dönemden kaan kıt'a-i halebie (Halep paças bu bölgenn önde gelen hesap bmiyd. Anca Mısır paası zamançnde ağrlğnı duurmaya başadı ve 560'laa kadar hebyyey pyasa-lardan sd . ne ayn kayıadn akçe ya da osmannn yüzlın sonana dou emel hesap brm konumuna geldğ anca gnlük şlemledehre Şam ve Haep'e baslan para ya da menern kullanlğ anlaşl-

makadr. Mahkeme ka ve ğer resm belgeere açe e para aos sında kur çoğunlukla 2'ye olara vermekedr. 7. üzlda Fls

n'de en yaygn kullanlan Osmanlı skes paa men vea kıt'a-i mıs-

31 Şh i ii , b ı . 1 14 . Mhee yıtlrı Olı eyletlerie hi ieleri tevül eiÇii ve bul·

rı ur eerlerii belirlee ii ı ı ullılır Ac bu lelere bir hep biri le tevül ee bi r ie rıi frı bel rlee ü ol uÇu i i , pr tri·hi cıyl ull ıe el l le i tl i ol ereir ÖreÇi 1 6 yüyı l uryeile lili leleri ouluÇu, e bir hep bri olr üete, cie olr tevül eteeteir 16 yüyıl olrı Ş' ilii yrıtılr iib J. cul, Damas / n V/ Sl, ltitut F ri e Dm, Ş,1 8, 1 1 1

Avrup ieleri 1 7 yüyı l ei i , b 8. ve . lü ler

1 6 yüyı ı l yrıı Hep cÇı ı hee ve ver yıtlrı ıt'a-ha/byy y Hlep eie eileteir u hep briii uru eel·lle ,5 Olı ei olr verleteir. M Vee, The tthCetu Sanjaq of Aleppo A tuy of rovicil Ttio•, otor tei, ColubiUi verity ( 81 ), 8588

Ayı yıtlr ltı ult i i 1 58ere r eeri pr vey 8 e ol

rie (Msr parças d . 7 . yüzyln oranda Şam'da dabedldğ alaşla kıt'ai 1amie baz daa küçük b skkey ve paaın dö üçüdeğerndeyd. Anak bu dönmde büyük Avupa skeler özllkle deHollanda aler ve İspanya'nn sekz reallk paças gderek daha fazlaönem kazayodu.

Osmanlla r emen ' denmle alna aldkan sona buada da ' ardan 620 'lere kadar skke basla. Bu yzyllk süred en faaldaphaele Zabd ve Saa'daydı. me'de basla Osmanl aln skkeler sulan sadarlanı zlerkn gümüş skke olaak en çok paa daha sonra akçe ve sandala am sapanamaya ğerler üreld Bu sk



ha sonra akçe ve sandala am sapanamaya ğerler üreld. Bu skkelerden büyük br bölümünün gümüş çerkle çok düşük uulduğuçn sandarlan sapamak mümkü değld. Skkelern sk sk ağşşedmes emen'de syasal sraszlğ körüklemeke hre'dek yönemn asker müdahalelee dave çkamakayd . emen'de bakr selede relmeke ve kullalmakay. Uzun mesael caree se Hollandaalryle İspayol sekz eal en önde gelyordu (bkz. sm 3 .

Haz'da usal erler le Ha her yl Osmanl İmpaaorluğuçndk en büyk ödeme ve değrl made aşa neden olmakayd.

Ha kealan aşes yol üzrnd aşrel gvenlk ç yaplödemeler kealara kaılan ve sayla onbnlere km yllarda da 00 19bne ulaşan hac aday yalarnda aşdkla fonlar her yl sr Surye ve Anadolu'dan Haz'a büyük mkalarda aln ve gümüş akışnayol açmakayd. Bunu yansra İsanbul v hre'dek yönmle leçeş resm yaresm ve özel vakar Mek ve Medne'ye desek ol

mak üzere her y l byük mkalar gönderyorlad. Bu konudak b r ça lşmasda Suraya Faoqh İsanbul ve Kahr'den göndrlen devlkökenl folan brbrlene yakın olduğuu ve 6. yüzyl le yzyln lk yarsnda bunlarn herbrnn her yl 5 0 bn le 00 b sulaaasda dalgalandğn amn emekedr. Ayra Anadolu'da küçlübüyüü pek çok vaf le Msr'dak en büyk vaardan b bölüm

nün yllk gelrlr Haz'a gönderlmkeyd. Bu kaynakladan gönderlen mkarlar devln İsabul ve hre'de gönderdğ folaa yakınd Mısr'da gönderlen kayakan br bölümü de ayn laa örneğn ububa olarak yollanmakayd. Böylece Faoh keanlardankaynakaa ödeme ve değerl maden aşa ek olarak İsabul Ana

dou ve Msr'da her aaşk 300 b e 400 b sua arasdabr mka Hcaz'a göderdğ soucuna varmakadr Hcaz'da aerch eddğ ç ak mkarlar çoğuluka aln ske halde göderordu.

Gerç bu mkarlar Balkalar'dak asker arcamalar kadar büük ol-

maablr. aha öce değnğmz gb Balkanar'dak sefer hca�aaaskerlere apa ödemer harç lda 600000 al askerlere aplaödemelerle brke k haa 3 mon aln bumad.9 Acak o dö-nem ğer herhag br ölçüüe akaşldğnda Hcaz'a gönderlenparalarn gerçeken çok büük olduğu göümekedr Resm ve öze ka-



paralarn gerçeken çok büük olduğu göümekedr. Resm ve öze ka-naklardan Hcaz'a olanan mkarla büüklüğü em devlen hem deOsma opumuun usal erere verdğ önemn çarpc br göserges oluşurmakad

ŞAH BÖLGESI

15 yüzln kc asda oğu adolu'nun fehe brlke Osma devle lk kez İran ve Hndsan'da büük gümüş skke kuamageeneğn br parças ola bölgelere grmş ouordu Ba ve Ora Aa-

dou'da bük gümüş seler 14 yüzlda İhanla ayrmaadao sonra abomuş ve Osmanar da çok sere olak 5 ve 10 akçelk sk-

keer basrmşlard. Oysa oğu Aadolu Irak ve İra'a komşu dğerbögelerde büük gümüş skkeler agn olarak ürelmeke ve kulamakad.

15. üzlda oğu Anadolu'dak Akounlu devle kökener mur

döemne gden ve tamga ad verle büük skkeer basrmş. Arcayüyl sonanda mur'u oğuda esnleerek Jaru de adand-rlan 4, gram ağrlğnda büük gümüş skkeler de pasaa süümüş

uriy roqhi, Plrms an Sltans Th Ha nr t tomans 15 17 13 . .Turi ubl iher, Lonr-Ne Yo, 1 4, . 74 1 , . 1 868 [Tüe bı Haılar Sltan/ar Trih Vfı Yur Yyı nl rı, nbul, 1 ]

116 rın Avuuy rı iriilen vl ilili hrc ve eeıı nı n yrını l rı ii n b. yurı . 1 .

On ı lrın 1 4. yüyı l ı n blrın tı Anolu üü üü i eleri beniereren or! Aeni ie elenelerinin eiine lılrı, bun rıl ırn ve on ou bleere uey i nin i le icri b!lnıl rın ürürüleineeniyle büyü ielerin ul nı lın ev ei li! i ne ürülebi i r Irni

ü. 16. ylda Safev ran'ında da yaygın olaak kulalan ve amgaşah mahmudi ya da t fahi dye adlalan gümüş skkeler de yaklaşık4 gram ağırlığındayd.

Osmanlılar 16. yüzyılın başlarında Safevler yenerek oğu adoluGüney Kaaslar rak ve Meopoamya'ya grdken sonra bölgenn önde gelen daphanelernde an sulanler basmaya başladlr. Br yandanda bölgenn büyük gümüş skke kullanma geleneğn devam ermeye karar verdler 1555'e kadar drbedlen Osmanlı gümüş skkeler Osmanlıhükümdanı şah olarak anmakaydı. Bu ahen sonra şa söcüğüdenvageçldyse de Osmanlılarn üm gayrelerne rağmen yerel hak bu sk



vageçldyse de Osmanlılarn üm gayrelerne rağmen yerel hak bu skkeler padifahi değl fahi olarak anaya devam e Oysa dönemn Osmanı belgeernde bu gümüş skkeler padşah olarak anılmkadr

41 . Frner, •ocia and nterna Econoic Affir•, Jcon e ocrt (ed.),Th Cambr Hsto of ran olm : Th Tmr an Sfa Prs içinde,Cabride Uni erity re, 1 99, 667. yüı l ura aee ayıtarındn bu ienin ura piyaalarında dotı!ı anlaıltaır lcı, anlı Idare, oya e Eonoi Tarihiye il i eleler• il l io!lu, alı ara TariiÜzerine ir Denee•, 448 Ayrıca, 6. yüzyıl ın brında zırlann Aid

(Diyarbaır), Erni, eri, Mrdin e Muul anunnaelerie de Oanı nceinede ahruhi üzerinen beirleni çeitli erilerin bir ahruhi eittir altı açeuru üzernden çeye çeridi!i iietedir. Ö. . rn, nlır DerieAoyunlu Hüü Uzu Haan eye Ait Knular•, Tarh salar rs ( 94 ), 9 6 e 8 7 n, Zra Eonom, 79 e çei tl i yererde

42 rer, •ocil•, . 66 e H. . Rbino, Cons als an als of th Shahsof ran 15 1 9 1 oroae, Czayr, 94, Tablo l l MaalaeGodinho Oan ı ai lerini n yalı 4 ra a!ır ı!ıni Irn auderine benzeti ldi !in i id

i eiyor V MhGino, L'Econom 'Empr Poas ax t/ Scls, .EV..E N, Pri, 69,

Ol ı lar, atın ieerinde u lndıları ah deyi ini yı ı nda Şa Taapie izaadıları Aaya antlaıya ter eier. Güü aier üzerindei ahzcü!ü ie o trihten onr, dh eyre de oa, ul an ı lya ea ei ldi K M.Macenzie, •God Coi of ueyan te Mnificent fro the Mint at idre Qp i• , Nomsmata Chrona ( 99 ), 74 ere, smanlı/ara, 6

7'e yerel haın üü ieleri ai yerine uta liin adına slm diyenaları için Diyrbıri yneticiere nerilen bir tait için bz. AeRefi Atı nay (az), 16 Asıra stanbl Hytı (1553 159 1 Deet ıei, Itanbul , 9, . 69 7 trihi bir di!er bee için, bz. OA, MHM. c. , 478/.Nü izati ataolard bu i eler dirhe olara anı tdır. z ere, smanlı/ara; e chenier, smansch Nmsmat ee açe doaadı!ı a d hil b bl i i 6 ü d h l O l i

İk yarda sad snr mkarda baslaana karşn şarn hamnun dönmnd ar. Bada Musu yarbr v örfz'd Basra'nn yansra Hp şah ürmnd önd gn mrkzr odua. Şahr aya rzurum Van Rvan brz v Nahva gb mrkzrd dbasmakayd. Ş a ürm yüzyln kn yarsnda İran 'a grşn sa

vaşar srasnda bögdk askr saysnn da br hay amasya doruunauaş. Ürn şar büük br ksm dvln askrlr yapan ödmrd v dr hamaarda kuand.

Bugün nümzmak koksyonarda nnbk oan şahlrarka 3 4 465 gram arasnda dşmkdr. Sm dönmnd



arka 3 4 465 gram arasnda dşmkdr. Sm dönmndbaslan şhr yaklaşk oarak 40 gram arlndayd. Şahn kur dr s yüzyln oraarnda 6 kçdn 580'lrd 8 akçy yüksd . 580'lrdk aşşn ön br aln suan 8 şah br şh d 5 mdnya da para dğrndy9 (bkz ablo 6.2 . Bu rsm kur dğrlr gü-müş çrklry karşaşrdnda şahlr dr skkr göre aşrdr olduu aaşlmkadr. Bu ndnl dr skkr pyasadan kaybolurkn günük şmlrd özkle de dvl yapan ödmrd şah kulan maya başland . Br yandan da kalpazank yayld . vn bu

kur drrn rh msnn ardndak ndnlr ksn orak blm-yoruz. Aak Osman şahrn snrn ö arada edavül görenİran skkrndn daha azp klmak çn bu kur drr kullanlmşoablr. Ayra İra'a gümüş kşn ngmk haa İran'dan gümüşçkbmk çn d aşr dr br kur rh mş olabr. Şahlrarlk v gümüş çrklr 580'lr kadr açnnk kadar sarl kal

chelier, smasch Nmsmat, . 95 1 1 4 Şhi ler Ş üel i bı l·tyı c itrlrı hı b i lii yotur.

Şhi leri üreti i, olıı ve ur eerlerine i l i i riv beleeri i , b, OA,MM, c 4, 64 , 5855, 85329 c. 49, 2497 c 53, 8 280 ve 882309 c55, 299167

47 ere, smaı/ara, 2 - 2 9 hil l i lu, Ol ı r Trihi, 8991 49 cul, Damas . 2 · hil l ilu, Olı r Trihi, 8991 Şhi lerin re ur eerlerini yüe

tutul ı, bu eleri iprtorlu leine hreetleelere yol tı 6 yü·yılı onlrın t, lep, Ş, ellile e Dou Aolu rbeile büyü i trlr hi , Efl ve on tevül eteye bl ı. Örein, Efl ı 588-89 yı l ı veri eeie 926 000 pr ve yı yı l ı on veriie

ABLO 6.2: GÜMÜ$ OMA ARA BIRIMLRII KURLAR, 1 571 6

1570 100

Dük / Akçe 65

Dük / Medn e Pr 3 5 8?

Dük / Şh 8 5?

Medn / Akçe 5 5 ?

Ş / Akçe 8

Şh / Pr 5 3 ?

Akçes / İstnbul Akçes



Lr / Medn 65

Dük / sr 6 ? 8

K Metne ve dipnotana b

dı Akçenn 1 58 5 8 6 'dak ağş şle brlke ş ah de ağşşe uğradı 50'larda relen şahlern ağırlıka 22 le 3 gram arasında değş-mekedr (bkz Resm 1 5 ve 16

Bölgedek savaşların sona ermes ve askerlern ger çeklmelerle br-

lke şah rem de gerleee başlad 17 zılın başlandan barenbölgedek darphanelern çoğu kapanırken Bağda zıl sonuna adar fa-ae göseren ek öneml darphane olarak kadı Şah remnde ger-lemenn br dğer neden de 7 zılın başlandan baren açe çn degeçerl olduğu gb darphanelern gmş bulmaka devlen de basılanskkelern kalesn denelemeke gçlk çekmesd

8 zyılın başlanda İran'la en br savaşa grşlnce Osmanlı dev-le ne sınırın öe aranda edavl gören skkelerle anı sandarardaskke basmaa karar verd Bu savaş sırasında şgal edlen bölgeler le ku-zede s ve Azerbacan'dan gneyde Bağda'a kadar uzanan İran'akomşu alanlarda Osmanlılar 27 ve 53 gram ağırlığında k en skkedabeler Bu ağılıkarın o dönemde edavl emeke olan Osmanlı sk-

kelerle hçbr lşks oku Bu en skkelere şah ve ç şah adı verlpverlmedğn blemoruz Ancak bu bk skkelern anı ıllarda sınınöe aranda agın olarak kullanılan ve abbasi de adlandırılan 7 le5 gram ağırlığınd 200 dnarlık İran skkelerle rekabe amacıla re-ldğ anlaşılıor

16 yüzyılda Osmanlılar arafından Basrada darbedlen bir diğeröneml parça da Köfezde ve Hin Okyanusunda kllanıan yi Lari, saf gmüşen ürelen br saç rkeesi ya da ka tüynü oada yekatlanmış ucu biçimnde bir paaydı Baş aranda daphanenn yer ile ilgili bilgler yer lıyordu Larnin kökeni, Körfein İra rada, HürmüŞiraz kean yolu üzenek Lasan bölgesine gimekedir Lar14 yzyılda üreileye başlandı ve Hin Okyansu üzendek zun me-safeli caree gderek daha fazla lan br ödeme aracı oldu Köfezbölgesinde ise lariler doğudan gelen malla içn en önde gelen ödemearacı oldular Ancak, iç bölgelerde pek fazla lar kllmıyord (bkz



Resim 1)16 yüzyılın başlana deni Hin Okyanusuna bağlayan ransi

yola üzende canlı bir lma görnümüne ola Basrada, düzenli ola-r ari üreilmekeyd Yülın oraanda Osmanlıla bu liman Safevi-lerden aldıkan sonra a üremn sürdürdüler Osmanlılar Poekii-ern Basra ve Köfe çevresnde kurda car bağanara da son vermeye çalışılar Örneğin 50len sonunda oldğ gbi, Osmanlılar arasıra değerli maenern doğya doğru kaçışıı engelemek için, lar üre-

mii ururdular Ancak bu çabaar gümüşün kaçışını urduramadı 14 1525 sonrasına larler 5,2 gram ağırlığında safgmüşen ürelmekeydLariler 1580lerek ur değerlei, Poreki kaynakarında 6,5 Halepmedini veya bir buçuk İspanyol reai olaak verlmekedrs

Kl RlM AKESI

Osmalı devle ile Kırım Hanlıı arasındai ilşknn neli, hanın neölçüde bağımsız ve bozkır geleneğnn mrasçısı, ne ölçüde de Osmaıpadişaha bağımlı olduğ uun zamanır arışılmakadır nca, şu ve

i lver Coie i Arei , Aeij , eori uri the Rei of Ah l l l Mhu , The Numimaic Circular 84 ( 1 976) 5 -53 ve N. u Queeir,"The Turih Coie of the Cucu, 1 723- 1 735" The Numimaic rcular 84

( 1 976) 92-193 yrıc chelier, Omaniche Numimaik 1 1 5- 1 8 Ayı eei Ir ielerii ttlrı ii b. Rbio, Coin Tblo ve Albu, A Check/i 1 3 0 - 13 1

Lri üretiie blı i i I tbul t vli i e erile tl it hı b OA, H. 9671560 trihli MHM c. 3 61 6220

16 ve 17 yüyıllr r ticreti ii b D R Khou "Mercht Tre

ya bu bçmde Omanlı İmpaaoluğunun b paçaı olak kabul edlenüm opakla çde, hanığın çok öel b konumunun olduğu açk.ım ın 148 yılnda Omanlı devlene kaılmaından ona, efe ve ı-m kıyılann b bölümü b Omanl eylene dönüşüülmüşü. amadaın kalan bölümü e, efe amanı Omanlı oduuna kalan bha ale aanda yönemeye devam e. Hanlaın eçmnde Oma-lan b olü ola da, ıım oka andan yapıla ech gene-kle onaylnmakaydı. 9

ım hanla bok egemenlk geleneğnn en öneml mgelendenolan Cengiz tamgasnı kullanmayı üdüdüle. Hanla aynı amanda



Mokova penl ve Lehan e dplomak şkle üdüme hnı daaklı uula. Haık 1 yüyılın onlaına kada Mokova, Lehan, Ef-lak ve Boğdandn veg amaya devam e. ım kkeley Omanlpaa düen aaındak lşk de pek çok na boyua çemekeyd.Öeğn ım hanla, Gy haedanının egemenk mgeen aşyan,Omanl ulanının adını e anmaya gümüş elen bamaya devamele Öncele bu elen üende n kelmene ve ğe fadelee ye velmemş. ncak 16 . yüyılın kc yaında baen bu kke-

lede ıım halaı çn ula ve han öcüke kullanılmaya başladı -ne de hanla kend adana an kke baacak kada bağımı değle-d. Buna kaşılık, Kıımda Omanlı alın ulanle de baılmamış. ıacaı, m Hanlığı nı bell anılaa göe Omanlı devlenn bpaçaı olaak kabul eek mümküne de, ım kkelenn Omalı pa-a düenyle lşle dha da gevşek .

mda en çok kullanılan e ve heap bm, akçe olaa aland

59 A W iher, The Crimean Taar, Hoover lntitution re, tnfor, Ciforni,1 78, . 1 6 ve H nlcı , "Yeni eil r re Kırı Hnl ığı' nn Onl ı Tbil i ği e irei ve Ahine Meeei" , Belleen 1 (144), 18

iher, The Crimean Taa, 81 Olı eine Kr ticreti iin, b Veintein, "ro the ltlin to the Otton The Ce of the Nohern lc eCot in the ixtnth Centu•, Mieanean Hirical Review 1 (186), . 6· 1

61 N . At, "Kırı Hnlrın ın rrını n Ni tel ileri ve ı Tuulrı ı Trihi ereler•, h nce yyını ü lenin yenien bırı, Tü NümizmaikDei Bülen 7 (1 8), 1 4 1

62 Kırı Hnlığı'nın prl onulri ttüünü yine iilerine bğıı oln Ef

an, Osmaı kaynakanda se Kefevi ake oarak anıan küçük, gümüşparçaydı ırım hana arandan basırııı bnen en esk skenn arh 4442'r Kefev akçe ırım'ın er kenerne, özeke de Eskırım, ırım (Sokga ve Kırk Yer'de basımaka, car şemerde yaygınoarak kanımakayı Örnen 480'ere Brsa mahkeme kayıandaKefev akçe kanara yapıan car şemerden ve borçaran söz edmekedr O dönemde Kefev akçe br Osmanı akçesne eş 6 yüzyıda da Kefev akçe Osmanı akçesnden küçükü Kr deer se e beş Osmanı akçes arasında daganıkan sonra on br akçeye kadardüşü k bu, gümüş çernn br hay azadıını gösermekedr Kefev



açe, 580'erden sonra önem boyrda aşşe urayan Osanı kçes karşısında opaanmış ve kr deer yüksemş

Kefev akçenn gnç br öze e smanı devenn b skeyeamacına göre deşen krar ygamasıdır Örnen, 540 'arda Osmanıarın Kefe eyae kayıarında, haara, Taar ve Çerkez beyerne ve Osmanı askererne yapıan ödemeere kr eer oarak k Kefev akçeeşr br Osmanı akçes kanımakaydı Osmanı haznesne yapıanödemeerde se beş Kefev akçes br akçeye eş sayımakaydı B kr po

kası açıkça Osmanı hanesnn yaranayı ır'dan İsanb'n a116 şes çn h eden hubba, e, baıkyağı v uz gb aara da Osmanı eve bnan hazneye mayen düşürmek amacıya farkı brkr uygamakayı Ma ve para pyasaanda sornar yaraan b kaıkr pokasını ırım Hanıı üzerne yganan br verg oara a yormamak mümkündür ve b neye hanık e İsanb arasına ba

ımıık şks n yansımkadr Öe yanan, sndka asker ve derhzmeer karşııında hanara İsanb'dan çeş veseere büyük baışr da yapımkaydı

Küçük akçe 8 yüyıın sonarna kadr hanı eme skes oaakkadı Daha sonrak dönemerde aı akçek aha bükçe gümüş skkeerve bakır skkeer de basıdıysa da bnan hçbr care ve ekonomnn

nlcı The Hio of The Blac a Trade: The Regier of Cuom of Caa,Cbride, M, 993, .

il l i o!lu, "Onl ı r Trii " 93 nlcı, The Hio, . - 5 4 . Örne!in Kefevi enin piy uru bir dü rıı!ınd 600 ien rei

aeplerini karşılayamadı. 17 . üzyılda Hollanda aerle panya'nın ekizreali gibi büyük gümüş Avrupa ikkele ve zoloa dye anılan bir Polonyaikkei Kırm'da yaygın olarak edal e.

KUZEYBATl ARIKA

16. yzyılda doğuda Trablugarp'an baıda Cezayir'e kadar uzananopraklar Omal e panyol imparaorluklar araında bük bir mücadeleye ahne oldu. Akdeiz'de faaliye göeren Türk koranların ya dalevendlerin aker gücü ayeinde Cezayir Tunu ve Trablu Omanlı yö-neimi alına girdi. Omanlı devlei de bu bölgelerin herbirinin başna bir

li d b l b i d k l d b b l l l kl



vali ya da beylerbeyi aadı. ncak uygulamada bu bölgeler çoğunluklakoran reier ve Anadolu'dan ıradan akerler olarak geldken onra af-lar araından yükelen yeniçeri ağaları arandan yöneilmişir.

Omanlı devlei bu bölgeleri İanbul ile bağlarını ürdren uzakeyaeler olarak görmekeydi. Oya yerel yönemler uzak eyaelerdençok bağımız devleer gibi davranyorlardı. Aadaki meafenin yanııraOmanlı devleinin zayıığı da bu özerliği kolalaşırmakaydı. Acakbu eyaleern yöneicileri anbul ile üm bağları koparmak bağımız

lıklarını i lan emek yanlı değillerd. Dini ve iyai meşriye kaygıanaek olarak Anadol'da aker oplamaya devam edebilmek iiyorlardı.Bunun için de anbul hükümeinin iyi niyeine ve iznine ihiyaçlarıvardı

18. yüzyıla kadar yerel yönemlern ek alanı yı şeridi ve kenerleınırl kaldı. Gerçi köylülerden ve göçerlerden vergi oplanmakayd an-

cak bunun öeinde ıral nüun iç işlerine aşılmıyordu. Yerel yöneimler de çabalaın koranlğa yöneliler ve Akdeniz'dei Avpa donan-maarınn zayıığı ayeinde bu alanda bir hayli başarılı oldular.9

Son dönemde yaplan araşırmalar uzeybaı ika ile Avrupa aran-dak caren 1 7 . ve 1 8 . yüzyılarda büyük ölçüde canlandığna işare e-yor. Sicilyaı Mala ve Napollilen yanııra ngiliz ollandalı ve ep

At, •Kı rım Hnlrın ın rlrı•, . 18-2869 J M AbunNr, A Ho of he Maghrb n he llam erod, Cbride U niver

ity re, 1 987, . 1 44205 Rymond •e province Arbe• . 404-407 ve 412·414 A. He, The Forgen Froner A Ho of he Sxeenh Cenu /beAfran Froner, Un iveri of Chico re, Chico 1978 R. Mntrn •e ttut de 'Arie de l Tuni ie et de l Tripl iti ne dn ' Empire Ottomn A del

sid öisi Fs tücc ky ktd yşk iöi r ct ki h gd

Kuyt d t v güüş d uuğ ii tdvüdki dği n t v phi ürti hci ss okdş ticat ngyl koskt sğnn g ğyd Buni ki crti ölisyi ck S güyiy k tic v d oduka öiydi Cyir Tuus v h sn öüld Trust s skkin ky güydn g kd

Bu y s sik 1 yyl kd Os sudn tşy dv t Bu ü y prs uyg v ip

ğ dü i ii kil i d O dü i



toruğu p düiy o iişkil i sdc Os p düihkkd dği giş ipartouğu kuu hkk d öiipul vckti

C

Tük kosn kn girlidn h so 520dntibn Cy t sultai asy bşladı Günyd S loa bğln v sürkli ltın kş sysid Cy kıs d sut

ni rtiind ipratoruğun n ön rkrn bir ou Yüys l ici ysna Cayire Osa sultan aa n asn bir daphn daha oaya çk Bat n kntini İspanyolan Cyi ki Osanlarn eine eçsi Tlsndki Zyynile iki üyü ipa-tolu asnd sştırş or urua sokuştu Zyyirin göüüd-ki yöetilr yl oana kadr südütn sonra 556da Osal-

ar bu bölgy vali ataaya başlalr Bu dğişikliktn sonr v 1603 yaka Tlesn sanl hkd dın ac sultaiin stdt-an çok farkl aln sieler basaya başland Bu sie 2 üylMuvahhilr taafnan başatlan ve 17 yüyla kaar Kuybt i-ka tü tın sielerd kulla gel tas ilkty Tle-sn ve Ceayirin tın sikl rsdki fkın iki kentin ii kouu

arasni farktan kaynas kündür cak Tsndki Os-a yöeinin ay henü ytrc incelnşti Cayird üyü itd tn sikk slrk çoğunuğu kar bii

idk v oaak dnda küük güüş sin hci 18yü kd sr kş Giy kur ğrer bkk u sk

elin gümüş içeileinin 16 . yüyl bonca aaldğ sonca vaabili- 80 ylında 7 çe bi sltaniye eşitt; 617de ise bi sltani 30açe değendeydi. Ceayide ayıca Avpalla taandan harra ya daborbe diye adlandı baı siele de üetlmeteydi. Öncele basielen piyasa değe açenin esiei ola belilenmişti. Aca yeelaçenin değe yitmesinden sona ba selein açe aşsda de-ğele yseltild (b. sim 20 ve 22

İspanyann se ealli büyü gümüş siesi 17 yüyln başlndaCeayiin en önde gelen değişim ve ödeme aacı oldu. B sienn u17 yüyln büy bölümünde 232 açe ol sabit ald. Acak u-n değişmemesi açenin istiaının bi göstergesi olara yomlanma



n değişmemesi açenin istiaının bi göstergesi olara yomlanma-malıdı. Büyü bi olasılıla ae biçiminde çele piyasaladan ay-

boldğ için yüylın sonana ada sadece bi hesap bim olaa al-mış değelende de bu nedenle bi değişili olmamşı.

TunusTuus'ta Osmal yönetmi 574e başlad. Anca Osma sultanın

adnı aşıya siele 530'adan itibaen baslmatay. Altın sltle de

ee ailede itibaren üetmeye başlamışı. aat bnlaın miaCeayir'einden daha a, üetm de daha düensidi. Gümüş ve b s n9elerde ise Osmanla yere geleele sürüdüler. Köene 3 . yüyılMuahhid hüümda uhamme enas'a ada gden e Hafsile ö-neminde asılaya devam ede çü, e bçiminde gmüş 'erOsmnlı dönemnde de gnl şlemlee en fala ullalan se olmaöellileni odula. ase Osmanlıla akçe, Avpalla se aynı anlda asper olaa da adladaayı. 6. yüyıla asle yalaşı 06gam ağrlğıdaydı ve gümş çee İstanbuda açeye yaı. 7yüyılı büyü bi bölüde asnin ağırlğ 045 gram olaylanda aldı. Bu öede 80 nasi b sulaniye eya bi buçu adet seki ealli İspanyo sesie eşit. 17. ülın sonlarına oğ sulannin ku eğe 04 eal ya da ii adet se e al i paçaya yüselişti Anc lı son

landa slailer edalde al (b. Tabo 6. e Resm 1). L Merouche, Les uctutios de l Moie ds L'A grie Ottome, Aeje l i l

emimi (ed), Mlange Charle-Ro Agern içide, ERS, Zghou, 996, s 6 -6 8 yrıc Pere, Oanllarda, s. 29 ve Schedliger, Oaniche Nuiaik, s 96

çk nasri ile zesiz oaak basılan san, Tns'ak yerel paraaebini karşılayamyor. B neee Tns'a İspanyol eks ile ene-ik kasnın yaısıra Siciya, Maa e Tskana alına a ea e-mekeyi 16. yzyılın sonlanan ibaren, gümş sikkeer e İspan-ya'nın sekz reali, hem hesap birmi hem e öeme aracı olarak alınlarnyerii almaya başlaı. 17. yzyılın başlanda, sekz realik İspanyo sik-kesi aık piyasalardan kyboan yere nasry 52 nas sab zen-en bağanınca, İspanyol sikkesi yere hesap birimi konmna ykseli.1630'laran iibaren e Tns riyali aıya e İspanya'nın sekz realliksesie eşi eğee yeni bir hesap birimi oraya çıkı.9

İspanyol para birimi ile Tns hesap biriminin birbirlerine bağlanma



İspanyol para birimi ile Tns hesap biriminin birbirlerine bağlanma-lar ilk bakışa çeiş gözkebilir, çnk b öneme zeyba A-

ka'nn Mslman bölgeerine İspanya Hırisyan şmanı emsi emekeyi. Öneğin, 17. yzyıı başlarna yerel begelere İspanya'nın sekzrealik sesinen din şmnı Hırsyaar aranan arbeimişr,Alah onları nya yznen yok esi iasiye birike söz eiyoru Ayrıca Tunus'n İspanya ile oğran bağanısı a yok. İspanya'nın sekiz realik sikesi Marsiya, Liorno, Cenoa e önde geen iğer

Arpa imanarı üzerinen Tns'a aşmakayı Ayı bağlanıar saye sine Aupa'nın iğer byk sikkeei, özeie de olana alri eTns'a ea emekeyi.

7 yzyılın özeikle ik yarısı üm deniz çeresine oluğ gibiTuns'a a aras güçker e isikraszıaa ou bir dönemdi . Yereyönem e arhane gmş bumaka e para birimininin isiarn ko-

rmaka zorlaıyord Sekz ralik sike sk sık aven kaybor-ken, yrini Mrsiya e iğer Aua imanrıa elen ağşiş eilmişsier maydı Bu dönme eğri men kııkarı e yere arphanenin azan rmiye aran i içe hacmini, hem yre heme zun mesaei icarei oumsuz keğine şph yok

Yüzyıı iknci yarsına paras koşuarın biraz zemsiy birlike,

Tuns arhanesi nasrieen ha büyk, ik akım gmş sik basma-ya başa. B sieeen bir 3 gram ağırğınayı e hesap birim olaTns riyainin öre bii eğerine kabl eiiyor. B sikkein yarısıağırığıa ancak ayn üren bir ğr sike e, riyan sekze biri eğe

Bobae Tn eap bi im in in panyol eiz el i ne bağlanma ın ın yeel yöneti

rinei İkinci ür sie ise bir rama aha küçükü ve haua eaanımaka Harbalar 670er ve 680ere Tunusun aısraTrabusarpa a basılı Bunlara ek oarak zıın snaa oğuus a a bourbe ala ve piasa eğerler nasrin /2si vea İspaol sekiz reainin /624ü olaak beirlenen bakır sieer e piasaa sürülü

Trbl

Trabusapın 5 5 e Türk korsalar aanan anmasna sonrabu kene e Osmanı suaınn an aşan sieler asıaa başaı Acak böenin ksai ve cai oanaan Tuus ve Cezaire kıasa



aha sıır kaması neenile 6 ve 7 üzara Trabus aphaesi

nin sie üremi faza büümemişr İmparaoruğun ğer böleerinekere anı sanaaraki an suanier Trabusa I l . Seimn salaaısırasna arp emee başanı ve 7 üzın snana kaar üzenoarak ancak sınır hacime üreii 560aran ibaen üree müş sieer büük çeşiik e isikarszlık ösermşr Akçe olaak aaanran kare bçiminei nasr ie Msrın men a a paraa en

çok basa ümüş seeri 7 zın inci asnan iibaren Trabu arphei arruaar a üremee başa bkz Resim 8 ) 121

82 Schedige Omaniche Numimaik, s 67-6

YEiNCİ BM

FiYAT DEVRiMiN E YNiDEN BAKlŞ

1 6



122

1 6 yüzyldak Fiyat Devimi, öncelei Avupa tahçiliğinde son

zamanlada da dünya ekonomisinin aii üzeine yapılan çalışmalada, encanlı ve dayanıkı tatışmalaa konu olmuşu Avupada gam gümüşcinsinde ifade edlen yatlaın 16 yüzyılın başlandan 1 yüzyılın oa-lana ka yzde 1 00den, hatta kimi ülkelede yzde 200den azla a-tığı ayınıı olaak belgelendiilmiş ve yaygın kabul göen bi olguduAyıca, bu dönemde paa biilei tağşişe uğayan ülkelede, oplam yat

atışlaının yüzde 600e ulaştığını, haa aşını biiyouz Tüm yaanaynı hızda amadığını, aım yaanın maml maankinden daha hız yükseldini de söyleyebiliyouz

Bu yat aşla 20 yüzyılıilele kaşıaşıldığında çok da ksekgözüediği için, kimi taışmacıla "Fiya Devrmi deyiini soga-mışladı Acak, ya artışlanın dönemin oplumlaının, ekonomilei-

in ve kuumlann uy sağlama olanakana kıyasla önemli olmadıan söylemek mümkün değildi 16 yüzyıldaki ya atışlanın o dönemekada hiç göülmemiş boyutlada olduğuna, o dönede yaşayanlaa aşııve acımasız gözüküğüne hiç şüphe yoku Aında bu gözlem ve tatış-mala sadece Avupa için geçelid Eski Dünyanın diğe bölgelerinde,

Örneğin b. P Rmsey () The re Revoluon n Sxnh Cenu England ondr Methen 197 1 , Editrün Sn' rde nd Sner, •ricesin Ero from 145 to 1 75•, E E Rich nd C. Wison (.) The CambrdgeEonom Ho of Euro (1967, s 37446 e P i r, A Ho of GodandMoney 1 50 1 920, ondr New eft oos, 1 976, 1 62 ümer.

2 C Cipo •L pretende reoution des prix• Annae Eonome ee Cvl

özele de büyü nüsu Hnsan ve ndek ya harekeer hnda bdermz odua srıdr

Bu böümde lusaaas eratürde Fya evrm üzerne yapan sonışmaa gözden geden sonra arşverden sağadğımız yen kanlan ışığnda Fya evmnn Osan İmpaaoruğunda yansmaarnı ve sona ekar gündeme gereceğz

R R

Fya evrm araşıralarında ya aışlann boa üzernde görüş briğ vardır Taışma ya aışarın nedener ve sona üzener Fya aşlann nedenleryle başlayaca olursa 1568 yıında Bo-



nden haa daha önceerden başlayarak arşmanın bir kanadı ya ar

ışlarının Yen ünyadan İspayaya geen ve para arzını aıran değerlmadenerden kaynakandnı n ürmdr. Bu av 20. üzylda EalJ ailon arandan geşrldiken sonra Anna/es Okulu arandanbenisenmş ve nhaye paran kar kuramnı zeyen ksa arhearandan son yıllarda kurasa gelşeern ışığında yeniden anmlanmışır.s3 Hidist iç i b. Hbib , Moet syste d pices, bib d . Rych

udhui (ed), he Cambridge Economic Hio o lndia, c. 1982) içide, s. 3603 8 1 ; S. Moosvi, he silve iflux, moey supply, prices d reveue extctio iMughl ldi, Joual o he Economic and Social Hio o he Orien 30 1 987),s. 47-94; ve S. Subhmym, Precious metl f lows d pices i Weste d uther Asi, 15001750 Some comptive d cojucturl spects•, Sudie inHio 7 1 991 ), s 79-1 O; i içi , W. S. Atwell , tetiol bul l io flows d

the Chi ese ecoomy cic 1 530 650", and reen 95 982), s 6890.4 M. de Mlestroict'i aradoxe ur l aic de Monnoye'u ydı Çı Repone syeside Bodi, pı mit teoisii mucidi ol bul edilmetedi; b J.A Schumpete, Hio o Economic Analyi, Oxfod Uivesity Press, 1954, s .3 1 1 3 1 2

E. J . Hmi lto, Americ tresure d the rise of cpitl ism 1 500 700)", Economica 9 1 929), s. 338357; ve E. J. Hmilto, American Treaure and he rice Revoluion in Spain, 1 50 1 - 1 650, Cmbidge, Mss : Hd Ui vesi Pess, 1934; .

Budel, The Medierranean and he Medierranean World in he Age o hilip ll, 2cilt, Lodr: Wil l im Coll is Sos, 1972, cilt s. 462542; . C. Spooer, The Inernaional Economy and Monea Movemen in France, Cmbridge, Mss. : HrdUiversity Press, 1972 Bu oud prslc ı (moneari) ylımı e so ifdesiiçi b D. O. isher, he price evolutio: A moet iterprettio•, The Journal o Economic Hio 49 1 989), s. 883902; yrıc, D. O. y, Use d misuse

f th tit th f i l d hi t i h E C

amlou İpayada, Selle ede arşlerde yapğ araşır-malar, değerl made akş le ya aşla aradak edee bağaydeekleye yen kanlar ağlamşı Para aleb fokyouu ya da pa-ran dolaşm h ab olduğu vaaym alıda, alo para ar-da arşla öce İpayada yala rdğ, daha ora da İpaya d ş care ve ödemeer degede açklar yolyla, ya aş-lar dğer Arupa ükelere , Oadoğuya v Ayaya yay dğ a-makayd erad Braude de Ade üere yadğ ab k bakda bu görüşü bememş

Yeni Dünya'dan gelen alın ve gümüşün etkiler konusunda içbir şüe olamaz Amerika'dan gelen değerli maden akşlaını gösteren eğr ile yaan



maz. Amerika dan gelen değerli maden akşlaını gösteren eğr ile yaaneğrsi 6 yzyıl boynca o denli açıça akşmaktaır i, isi aasına nereeyse ziksel, mekanik bir ilişki varır er şey değerli maden stounda arıştaandan yönetilmetedir

kar kuram açlaa, 70erde ödemeer degee paraal yakaşm oara be raa çerçeey ulaa De ly aradayede fade edd Uuarara aree ko oan her mal e ya

olma ereğ okada haree ede y, ödemeler dege eker ayede, İpayada ya aşara ede oa değer made aış-ar, İpayada dşarya değer made aış omaa ble dğer üleler-de yalar ve paraya olan aleb arracağ audu Br başka deyşe,y İpayaya gee değer madeler yer deşrmee ble, eayo başka ükelere akarabeceğ öyemekeyd Bu dumda, İpa-yada dğer üleere yöee deerl made aşar hacm eya a-maama lemeye e bu aşlar der ükeerdek eayo ama-amayla lşkedrmeye gerek kamyordu y ay a uaarakE Düyada pek çok deve keerde ç Güey AmeradakPo madeerde ee gümüşe a raadğ da açamakayd

Aca, para mkar krama dayana bu görüş, o ylardaöeml br eeşrye karşlaşmşr Amerkada Apaya gemyle la-

şa değerl made aş mkar hakda olada e Beçkadak

6 Ham Ama as s. Ham Prie Revlutin in Spin7 Fad Bad L Mditene et le Mnde Mditenen d L 'Epque de Philippe

ll, as 949 s 420

8 D O F A S l T

gazete kayıtaı iceeye Miche Morieau, Ye ya'da gee de-ğeri made akışıı yatarın d şmeye aşadığı 1 7 . yzyıda da da ar-tarak srdğn göstermiştr. Morieau'nun ayrıntıı çaışması, rupa'ya uaşa gmş miktarıı 17. yzyıı ik yarısında yıda 200 to-da 250 tona, zyıı kinci yarında se yıda 300 toa çıktığıı göster-mektedir Bu erier, inceediği resmi kayıtarda rupa'ya kaçak oarak

gire gmşn oyutarıı izeyemeye Hamito'u hesaparının yaışoduğuu ortaya koymaktadır. 17. yzyıda rupa'da yatarın dşt-ğn aımsarsak, Morieau'un uguarı miktar kuramıda yoa çıkanparasa açıkamaa ciddi ir dare urmuş omaktadır. Bu uguar, eazından, aynı kuramsa çerçee 17 yzyıa uyguanamayacağıı gös



termektedir.

So yıarda yapkarı çaışmaarda, ens Fynn ie uro iradeze ichard Von ahn Fiyat evrm'e paras yaaşıara yei e dahakrese ir oyut getiriyorar. rupa'dan sya'ya değeri made akışıınrupamerkezci tarihçier taranda, vrupa'nın dış ticaret açıarıdakayaandığı çimide yorumandığına dikkati çekyorar. Ntekim uçerçevede rupa'ı sa maarına oan taei dnamik ve canı, s-

a'nı vrupa rerine tae ise zaıf ve edigen görmektedir. Osa,diyor u tarihçer, dzeni oarak Eski ya'ya aka, tm değeri ma dener değ, sadece gmşt. yrıca, gmş sadece rupa zerindedeği, ayı zamanda Pasik Okyausu zerde e aponya'da, tmsya'ya deği, özeke Çin'e akıyordu. tın se aynı dönemde tam tersyöde aktaydı. Bk miktararda gmşn Çn'e akasının nedeni,

9 D. O. y, "Use d msuse", s. 0 1 Ado Gordus ve rdşlrı, ötro l zer e dyr, Amer'ı Pots mdeerde ede ed e gümüşü spyo selerde ulıldııı, bu rşıl ı rs, Igltere, Osmı mprtorluu veIr gb Es Düy'd der devletler seerde u lı mdı ıı dd etmşerd A. A Gordus, J. P. Gordus, E Le Roy Ldure ve D. Rchet, "Le Pots et lphysq ue uclere", Anna/e: E 27 ( 1 972), s 13 ve A. A . Gordus ve J P Gordus, "Potos slver d coge of ery moder Europe", Herm Keebez (ed),

reciou Mea/ i n he Age of Expanion, Stuttgrt KeCo, 1 9 1 çde, s 2252 1 Ac so rştırmlr, bu bugulrı yede yorummsı geret göstermetedr.

1 0 M Moreu, Inroyab/e gazee e fabuleux maux: Le reou de ror Amricain dapr e gazee Hollandaie XV/eXVII/e icle, New or ve PrsCmbrdge Uverst Press ve Edtos de l Mso des Sceces de 'Homme

gümüş yalann en yüe b lede olmaıd ünü, 16 . üzldadünyanın b en alabalı üleinde para ve vergi düzeni gümüşe bağlamışı ve vergiler ar gümüş olara oplanıyord

iya Devrimi nin nedenleri arışmaının dğer aadında ie , ya aışlanı reel değişenlerle, özellie de nü arışı ve enleşmeyle açılamaya çalışanlar vardır aşmanın en eren aşamalaınd iibaren, açılayıcı bir een olara nü arışlanın üzerinde drlaını nedeni,16 . üzyılda arımal malların yalanın maml mallar yalarında dahahızlı armaıdr açılamaı avnanlar, amal ürem nü arışınıngeriinde aldğı için gıda mallanın yalann b denli ğını vrglamışlardır ı



Anca b yalaşımda önemli bir haa vardı Daha onraları Donald

McCloeynin işare eiği gibi, diğer değişenler abi ald adrde,nü arışı eonomidei işlem ve faalie hacmin arıracaır ing iher arandan gelişirilen ve M V P olara ifade elen emel özdeşlen izlenebileceği gibi, eğer paranın edavül hızında bir değişiliolmaza, faaliye hacminin armaıyla birlie yaların amaı değil, azalmaı gereeceir ( özdeşi M paa arzını, V paranın edavl hızını,

P genel ya düzeini, de işlem hacmini göermeedr) ir başa deyişle, b özdeşli, göreli yalar arımda arz eneiğinin ınırlı almaınedeniyle arımın lehine aya bile, nü aışıyla birlie işlem hacmi araen, genel ya dzeyinin düşmei gereğini göermeedir AncaMcCloey, bir andan b emel haaya işare ederen, öe yandan da nü arışını aran yalarla ilişilendirebilece daha farlı bir manı zinci

rinin blnabileceğini elemişir Özeleece olra, b arışmalarda ii ana da Ameadan gelengümüşün ya arışlarını deelediğini abl emee, anca ya aşlarna hangi değişenin neden oldğ onnda anlaşamaaadırlar Para arihi ve para ramı açıından baıldığında, paranın ya arışlarına

D. Fynn nd A Girdez, orn wit 'Silver Spoon': te origin of world trde in

1 1 , Joul of World Hio 6 ( 99), s 20 22 ; D. F ynn ve A Girdez, Arbitrge, Cin n word trde in te ery modern riod, Joul of he Economicnd cil Hio of he Orien 38 ( 99), s. 298; ve R. von Gln, Founin ofFoune Money nd Mone olicy in Chin 7, ereey nd Los Angeles: Universi of Cliforni Press, 996, , ve 7 lümler

1 S renner e infltin of prices i n erly sixteenthcentu Engnd Economic

neden olduğu veya sadece u aılar deseldğ eksen çevresde gelen aıma son derece önemldr

Uluslararası leraürdek ya Devrm arımaları, son yılarda paraarzındak aılardan, para aendek değklkere ve paaın edavl hızındak ara kaymır Bu konuda en öneml kakıladan br , nüs arıı le enasyon arasında daylı r k olup omadığını soran Harryskmnden geld Mskmn ns arııyla rle gderek aan sayıdasaı rrleryle dolaysız k kurmaya balayacağı, müadele ve ca-re rsaarının aracağı ve unların onucunda paranı edavül hızıınkselecen savnuyordu

J ack Godsone da u düüncey zleyerek kenemeyle rlke gderekl d l (d ) l d k d k



yoğunlaan üadele (değm) ağları sayesnde, ayı mkda gümü sk-

ke e gderek aran mkarlarda le yaplaleceğn göseren as rodel gelrd Bu odel aan ns yoğunluğu ve hanern uzaa-asıyla rlke üyüyen lem hacnn, lemern da sık ve daha küçükkarda yapılasna yo açacağnı, öyece nsanarın na uma aen düeceğn, r aka deyle, paranın edavül hızının aracağını göseryordu Devleler de aran yalar karısında, azamaka ola gelrler

ela ee amacıyla, daphae ürein ve ağler hızlanrmak zorunda kallardı Böylece Godsoeu odelnden, ra para arznın yük-seen yaan neden olmadığı, a ersne rncsnn ncsn zlesonucu çıkmadır İhaa yoluyla ükeye gren değerl madenler u sa-malı desekleeke, ancak onu alaan neden olmaakadır üs aııve kenleen durasıyla rlke, paaı edavl hızınn dümes ek-

lenmeldr ekm, 17 yüyıda egeen olan eğ de udur H A. Ms m , Poulto growth d the rce revoluto Eg ld, The Jour

nal of Euroan Economic Hio 4 (1 975), s. 179-186 J. A. Goldstoe, Urbzto d flto Lessos from the Eglsh rce revolut

o of the sxteeth d sevetth cetures, American Joual f cioly 89(1984), s. 1 1 1 1 60 Dh sor yzdı! ı b r tt Goldstoe, 16 ve 17 yüzyıllr·d I g ltere'de 'e dr Avrup ve Asy'ı ço blgesde grüle toumsl huzursuzlulrı, ym ve devrmler, üfus rtıı, yüsele fytlr ve mlbul ımr çerçeves de çılmy ç ıt . J . A . Goldstoe, Revoluion and Rebellion in he Early Mod World, ereley ve Los Ageles Uversty of ClforPress, 199 1 r b mlede se Goldstoe, yı demde Av ve Asy üfuslrıd grüle uzu deml dlgl mlrı, güete fl yetlere ve m de!llere b!lr J A Goldstoe he uses of log wves ery moder eco

Mkm açğı yolu zleye br iğr ka arhç e Peer Liderr. Lder glerede paraın edavül hızını mkar kuramııvaraydığı gib abi kalmadığıı ere 15001700 araıda öemli dalgalamalar göerdğe şare ee kaılar umuşr. So yıllara yayımlaa br maalede e N. J Mayhew 1700 öcende gleredeparaı edavül hzıı uzu döeml dalgalamalar göerğ ve 16 zyıla aıı belrmeke acak bu aşı keleşme ve ara paraallaşmayla lgl olmadğıı aumakar

Böylece on yıard araşrmalar aşmala oak nokaıı paraarzında paraya ola alebe ve paraı edavül hızıa kaydırmışr. Dahaöcek aşmalara mkar kuramı yanıla paranı eaül hızıın abi



ya da krarlı olduğuu varayarlarken o döemde aşmalara pa

ra aebin aha geş br çerçeve içinde iceleme gerekğ görüşüağır baıyor. Bu ye çerçeven aece carleşme ve para kullaımııarmaı gbi bilen değşkeler değl oları yaııra emograk eğşkliler daha da geel olar oplumal ve külürel unurla içermegerekiğ oraya çııyor. Bu gelşmeler ışığıa paraya ola aebin abya a ikrarlı kaldığı kouunda ırar emek arık çok bai kaçacr.

Söz konuu değişkene pek çoğu hem zama içinde hem de bir oplumda dğerine öemli değişikler öeriğie göre paraya ola alebi zama içinde ve ülkeler araında önemli farklılıklar göermei doğalkarşılamalıdır. Bu ayede para aebine kakıla olan ekenler konuunda şmdye kadar kabl edilen Avrupamerkezci yaşımlar erk edlerek oluşurulacak yeni çerçeveye Baı Avupadan Hndian ve Çine ka

dar Ek Dünyanın değişik alanlanın farklı deneyimleni ahil emekmümkü olacakr.

Fiya Devrimi arışmaarının br boyuu da uzun vaeli ouçları üzeredr. Hamlon bunda yemiş kadar öce ya arşlarıın ek yapıları zayıaarak ve eeerin yen bir üzen kurmak ieye kemlernelde brkmeine olanak ağlayarak Avrupanı kapializme geçişi üre

cie öeml kakılarda buluduğuu bu edele de ekleri devrimc

1 P. H Lide, •Eglish popultio, wges d prices, 1 541 1 9 3•, Joual of lnerdiciplina Hio 1 5 ( 1 985), s 60934

N J Myhew, •Popultio, moey supply d the veloci of circultio i Eg

olduğunu savunmuşu. Oysa ahen bu yana sürdüüen şmarFiya Devrimi ssnda armsa yaarn ve oprak kiraarnn mamumaan yaanda ve ücreerden daha hız ağn göseriyor Fyaharekeerinden en faza yaraananrn oprk sahipleri oduğu oraya çkyor. amu ma üreenern bu ya harekeerinden yaaamadkarı açkır Fiya harekeernden en fazla zaar görener ise kenerdek ça

şanard Bu ao karşsnda, Fiya ev'n es üzenn ykışını vesnayi kapiaizmine geçiş ızandırdğın savunmak mkün değldr.Daha genel oaak da bir haa iki önceki kuşağn Fiya Devrmi'nin sonuçlarna iişn oarak sunduğu bük iddiaara kıyasla, ugnün arihçerinin Fiya Devrmi'nin uzun vadeli sonuçarının faza önesemek isemedkerni söyleyebilirz



medkerni söyleyebilirz

YEI KATLAR VE ESKILERI Y EIDE DEERLED IRI LMESI

İk kez 970'e Türkçe yayıanan, daha sonra da kimi değişkikerebirke İngiizceye çevrlen ve yurdışnda ir hayi yank uyandıran akaesinde merhu Ömer Lü Barkan 16 zyıldai ya harekeerini Osma ağanda inceleekeydiI Gda malarında ve hammdde ya

lada gerçeken önem arşr olduğunu oraya koyan Barkan u yaarekeernin Akdeniz üzerinden yrüün icare yoluya Avrupa'anOsmanı ekonomsine grdiğini savunkayd:

Osmanlı tolumsal ve kisad düzeninn gerilemes, ümüyle Osmanlı devetinn etki alan dışında kalan gelişmelern, özellikle de Baı Ava'da mütişgçlü r Atank ekonomsnn kuruması sonuunda aşladı ( ) Bu enas

yonst akış daa içsel diğer nedenlerle rlkte imaatorluğun tolumsal ve iksad düzenni ozdu ve sonunda ge dönüşü mayan süreçlere yol açtı.( ..) 6 yzyıl sona ererken, Osmanlı İmaratorluğ, tarinde çok önemli ir dönüm noktası oluştran idd ir iktisadi ve tolumsa unaımın çne sürüklenmekteydi.

Hamilton, American Treasure, s 355-356; allerstein, The Mode World

Syem Capiali Agriculure and he Origin of he Euroan World Economy inhe Sixeenh Cenu New ork Academi c ress, 974, s 7085 Bk Ramsey (.), The rice Revoluion sunuş yazısı Ö. L Barkan, "XV. Asrın Iki nci arısı nda Türkiyede Fi yat Hareketleri , Belleen 34

( 970), s 557-607 ve Ö L Barkan Te rie Revol ution of te sixteent centu: Aturni ng poi nt in te economic i story of te Near East• (çev Justin McCay, Iner

Bakan 'n aalesi ve ezler yaygn olarak okunaana ve bir hayiei oalana kaşn fazla şlaşr. Oysa yukada da değindiğiz gbi vupa ve dünyadak Fiya Devrii'nin nedenleri ve sonuçlaüzerine yaplan aşalar son yri beş ylda çok yeni ve fark boyularkaznd. Şidi bu yeni aşaan şğnda 16. yüzylda Osanl İparaorluğu'ndaki ya harekelene geri dönerek he Bakan'n apirik

kanla he de vardğ sonuçl gözden geçirek yarrl olaaktrakalesinin apirk bölüünde Barkan İsnbu'da önde gelen bir

kaç iarein 148990 ile 165556 ylla arasnda uulan hesap deerlerini kullanarak veri bulabildiği 24 yl için 16 gda addesi ile odunu kapsayan ağrlkl ya endekseri hesaplaş. cak Barkan yala bükölçüde ekileyen 1585 86 ağşişinin öncesi için Osanl arşivlerinde ia



ölçüde ekileyen 158586 ağşişinin öncesi için Osanl arşivlerinde ia

reere ai sadece bir ane hesap deeri bulabilişi. Bu deer de çaşasnn baz yln oluşuran 148990'a aii. Bu boşluğu kapaabiek içinBakan oluşrduğu dizilere 155556 ve 1573 ylana ai sray ufağıhesap deererini dahil eişi yca Bursa ve Edrne'deki iaeerinayn dönee i hesap deerlerini de inceeişi İsanbu BaşbakanlkOsan şiver'ndeki alzeenin zenginiği sayesinde Bakan'n kul

ndğ veriler Fiya Devrii üzerne sya için bulunabilen ü verierdenve Avrupa'n pek çok lkesi için bulunabien verlerdn daha zengindir.

içermekteir Brauel Medieanean World, cilt , s 51751 Baanın azgel işmişülkel ere ış etkenerin önemin i öne çı karan ve o yı l lara Türki yee çok aa yaygı n kbul göen BaÇıml ı l ık kulunun tezleinen etki leniÇin i e söyleyebil iriz

Bu konua önemli b ir istisna içi n bk H Sunaussen Di e Pisvolution im

smni sen Re i c warn er zwei ten Ha e s 16 Jaunrets• SüdoForchungen 42 ( 1 983 s 1 6-8 1 Ayrıca Berov 1 - Yüzyıllarda Balkanlarda Fiyalar ve Ava Fiya Devrimi [Bulgarca] Sofya Bulgaristan Bilimle Akaemisi ayınları 176 ayrıntılı fiyat verileri sunmaktaır; Ingilizce bir özet için bkz Berov Canges in price conitions in trae betwn Turkey an Euro in te1 6t-1 t cntu• Eude Balkanique 3 ( 1 7 4 s 1 681 78; M izakça smanlıekonomisin akçe taÇşişinin sebebleri üzerine kısa bi incelem ziçi Univeri Joual Adminiraive ience and Economic 4-5 ( 1 7677 s 2 1 27; ve

M izakça Pice isto an te Bursa silk inust: A stuy in oman inustrial ecline 15501650 The Joual of Economic Hio ( 1 80 s 53354 Buson çalışma smanl ı ik sanayi in in ma mul ma l fiyatlaının ammae fiyatlaının gerisine kalması neniyle geriliÇini savunmaktaı C Kafaar es toules monetaires e la fin u XVe siecle et la prise e conscience ttomane u ecl in Annae Economie ciee Civiliaion 2 (11 s 81- aynı konuya

Yne de kuanıan yat veriernin sınırı niteiği ve devee iişkisi oanbüyük iareerin ödediği yaın piyasa yaanı yansıtayabieceğigerekçeeriye Barkan'ın çaışası ve sonuça taşa konusu ouştur.

Burada öce Barkan'ın veriern ve hesapaaarını son yıarda Os-anı arşiverinden derediği veriere yaptığı kendi hesapaaarıakaşıaştıracağı. Son aı yıda İstanbu ve br öçüde de ipaatoru-

ğun önde geen dğer knlerinde 1 5 yüzydan 20 yüzyıla kadar yat veücreer üzerine yaptığ odukça geniş bir çaışada daha çeşii kaynak-a kuana rsatını budu. Çaışanın İstanbu yaarna iişkin böüünde a) saray utfağının hesap deereri ve b) nah yatandan e-de edien yat vereriye iki ay yat endeksi hesapadı. Bu iki kay-aktan ede edien verierin res ya da yere yönei tarandan denete



aktan ede edien verierin res ya da yere yönei tarandan denete

nen yatarı yansıtabieceği düşüncesiye bunara ek oarak c) büyküküçükü vakıarn hesap deererini kuaarak br üçüncü endeks ouş-turdu. B yat endekserinin her birinde un pirnç sadeyağ ba koyuya da kuz eti nohut süt yuurta şeker (sadece saray utfağında) gibien tee gıda aarya zeyin yağı ve odun gibi yakacak addeeri bu-unmaktadır Her aın edeks içnde ağırığ Barkan'ın endekserinde

oduğu gibi o ın topa harcaa içindeki ağrığına orı oaakhesapanıştır Herhangi bir yda bu aarda biriin veya birkaçınn -yaıı buunaadığı dularda boşukar eldeki veriere regresyon uy-guayan br istatisk peini yardıya doduruuştur.

Bu ayrıı edekser sayesinde Barkan'ın sonuçanı yine arşiv kay-naarından ede edien çok daha geniş bir veri küesiye karşıaştırak

mükü odu 14691700 arasındaki döne için hesapadığ üç yatendeksi Barkan 'ın 1 489 1 65 5 araığı için hesapadığı endkse birikteGrak 7 . 1 'de veriyor. Bu dört endeksin uzun dönede gösterdierieğiilerde kii farkııkar görüektedir. Birncisi narh yatandakiarışarın diğererinden daha yavaş oduğu göze çarpıyor. İkincisi Bar-kan 'ı hazıradığı endeksin 14891655 dönendeki enasyonu diğerendekserde daha yüksek gösterdiği görüüyor Ancak bu farkara kar

Bu nar l istelerini n küçük b ir böümü özel l i kle de stanbula ait olanlar yayıml anmıştır; bk H SaillioÇlu Osmanlılarda Nar Müessesesi ve 525 ılı Sonunda stanbuda Fiyatlar• lgeler/e Tü Tarihi rgii ( 968 s 36- 2 s 556 ve3 s. 553; ve M. S KütükoÇlu •62 sikke tasiinin ardından azırlanan narhdefterleri Tarih rgii 3 98 s 23 82; M S Kütük u Omanlılarda Na

şın bşkenek frkı kurumrdn ve frkı y rlernden ede edmşdör endeksin uzun vdede önem benzeriker göserdiğn de vurgu-mk gerekr opu bkıdığınd bu dör endeks İsnbud yrn15. zyıın sonndn 17. yzyın sonn kdr ykşık yzde 500ığını gösermekedir Endeser ynı zmd bu ki yzyı sredey hrekeernn i yrı dönemde nceenmesi gerekğine de işre

ediyor: ) çenn göreli iskrı olduğu 1585 yıın kd dönem veb) 1586 sonrsınd prs isirsızıkn yd büyk ış vedgnm yo çığı dönem .

1585 öncesi dönem için ypığım krşışırmr sry mufğınınödediği yr imreerin ödedği yrı brbirerne odukç yknodukrını göseriyor Bu nedene Brkn'ın imre yndn ouş



odukrını göseriyor. Bu nedene Brkn ın imre yndn ouş

urduğu dzeri içine sry mufğındn ınn yrı ekemesininönem bir sorun yrmdığı nşyor. Anck Bkn'ın kendi endeksnin 1 5 5556 ve 1 57 3 yındk değerin hespken ypığı hr d-h önemi sorunrı gndeme geriyor. Brkn'ın hespmrınd158586 ğşişi öncesindek ensyon hkknd m bigermzi bu iyıdn sğdığımız çn bu ik yıın endeks değerer byk önem kznı

yor. Ömer L Brkn hzırdığ endeksin 1489 155556 ve 1573 -rındki değerer hespmk içn kulndığı hm y veriern çerendeereri yrıc yyımmış oduğu için bu deereri kunrk ypığıhespmrı tekrrmnın mümkün obieceğini dşndüm Anckbu hespmr sırsınd, Brkn'ın 155556 ve 1573 yı için uşığıendeks değerernin benim ynı deererde ynı verier kunr uş-

ığım değerern bir hyi üzerinde oduğunu gördüm.Brknın hespmrıy gili bir dğer sorn d, 155556 ve 1573y için kundığı sry mufk deererinde kend endekserinde yern 17 mdn en fz 'i için y verisi buunmsıdır. Brkn rkçeve İngiizce mkeerinde bu yırd sry mufğı deerernde buun-myn mrın yını nsı vey nereden sğdığını beirmiyor.

Yyımn sry mufğı deererindek verieri kurk yptığmhesapmlr Brk'ı 48990 yını 100 kbu ederek oşurduğu -yt endeksinn 155556 yılınd değernin 14,6 deği ykşık 15,ynı endeksin 1573 değerinin de 179,97 deği ykşık 145 omsı gerekiğin gösteriyor. Brkn'ın hespmrındk htr iişkin ork

Gr İstanu'a çe Cnsnen Fyatar, 14691700

1490=1,00k Ök

• Saray Mut!ğı• Narh



••

• X

-

X !• •• •

Gr 2

• Narh

Vakıa Barkan

İstanua Gra Güüş Cnsnen Fyatar, 146917001490=1,00

• Saray Muağı• Narh

Vakar

Bara•

•

bir başka örnek vermek gererse Barkan'ın hesapladğı endeks 1573 yılında saray mufağnn ödedii yaan 1489 yılında Fah camii imarenin ödedği yaladan zde 7997 daha yksek olduğu sonucna valıyor Oysa 1573 yılına ai saray mua hesap deerlerine bakıldığındasaın aınan ma yaanın hiçbirinn 1489'a kıyasla zde 79 amadığıgöülüyor.

Fiya Devrimi'ni inceleyen kisa arihçileri bir ülenin para birimi cinsinden ifade edilen (nomina) ya arışla ile gram ümüş cinsinden ifadeedlen ya arışla arasında bir ayım yapmayı yarl bumşlardır. Gramgümüş cinsinden endeks akçe cinsnden ifade edilen nomina ya endeksini her yl için akçenin gramla ifade edlen gümüş içeiğye çarparak eldeedlmekedir Böylece yalarda oplam şla iki unsuna ayırarak iz



y y p ş y

lemek mümkün olmakadır. Gram gümüşle ifade elen endeksin kabacaağşişern yokluğndai ya düzeyini yansıığın düşüneiiriz.Ticare sayesinde gram gmüş cinsinden yaan uzun vadede ülke

ler arasında eşilenme eğilimi içinde olduklanı bunun bir liman kenolan İsanbul için özellie doğru olduğun kabul edersek bu durumdaakçe cinsinden ifade edilen endeksle gram gümüş cinsinden ifade edlen

endeksin arasındaki fark bize ağşişlerden kaynakan enasyonun orann verecek cak ağşişlerin Fiya Devimi'nden ümüyle bağımsızolduğunu iddia emek doğru olmaz çünkü Fiya Devrmi'nin reel vergigelirlerini düşürerek ağşişlere yol açan mali sorula yaraığın biliyoruz. Bir önceki grake akçe cinsinden sunulan dör ya endeksiningram müş cinsinden değerleri Grak 7.2 'de verilmekedir

Grakler 71 ve 72'yi birlike izleyerek Fiya Devrimi'nin İsanbul'dai yansımaanı aynılı olarak inceleyebiliriz Akçe 1489 ile 1585arasında oldukça isiarıydı 1491 ve 1566 yıllandaki iki küçük ağşişeoplam gümüş içeriğinin yalnızca yzde 12'sini yiirmişi Barkan'ın hesaplamaa akçe cinsinden ifade edilen gıda malla endeksinin 1489 ile1573 yılla arasında yüzde 7997 arığını göserdiği için Barkan'ın gramgümüş cinsinde ifade edilen endeksi de aynı dönemde yüzde 62 yükselmişir. Barkan bu sonuca bakaak Fiya Devrimi'nin Osmanlı ekonomisine güçlü bir biçimde yansdığı sonucuna varmakayd. Daha sona da n olarak oplanan vergilerin enasyonun çok gerisinde kaldığını ifadeederek 16 . yzyılın sonlanda mali bunaımı ve 1 585 86 ağşişini FiyaDevrim'ne bağlamakayd Anca Bakan'ın ya endeksinin 1 555 56 ve

Fiya evrii'ne ya da Barkan'ın ifadesiye iha een enasyoa bağaak bir hayi güçeşekedir.

158586 ağşişiye birike akçenin güüş içeriğinin zde 44'ünükaybeiğini ve son derece iskrarsız bir dönee girdiğini biiyoruz.Akçenin güüş içeriği 17. yzyıın oraana kadar sık sık dagaadı vegeieeye deva e. Bu dönede darphaneer güüş içeriği deven

sapadığı sadaran çok anda kaan çeeri piyasaya sürdüer. raker 7. 1 ve 7.2 bize 1 585 sonrasında ya aışann bük bir böüünün akçenin ağşişinden kaynakandığını göseriyor. Ancak 15851650dönei için eiizde akçenin her yı ne kadar güüş içerdiğine iişkindarphane kayıarı ya da benzeri begeer buunaakaır. Eiizdekverier akçenin resi sandarın yansıığı, ancak bu sandarara her y



y ğ y

uyuadığı için, Grak 7.2'de verien gra güş cinsinden enasyonun, gerçek güüş enasyonu oranı bir ikar abaığını kabu eeiz gereyor. Gra güüş cinsinden yaarın 1650 sonrasında dahagüveniir oduğunu söyeyebiiriz

Yukada sözü edien sorunu dikkae aarak Grak 7.2 de verien endeks değereri zerinde basi düzeeer yapacak oursak, sanbu'da

gra güş cinsiden ifade ede yaaı 17 yzyı ik çeyreğinde,1489 yıının yüzde 100 üzerinde bir düzeyde doruğuna uaşğını söyeyebiiiz. Aynı graken gram güüş cinsinden ifae edien yaan yüzyın kaan böüünde inişe geçeri, bir başka deyişe güüş cinsindenenasyonun geriediği de anaşııyor. 1680'ere geindiğinde, gra güüş cinsinden yaa 1489 yıının yakaşk yzde 40 üzerindeydier. Ei

izdeki üç endeks de gra güüş cinsinden yaarın yüzyıın sonunakadar gerieeye deva eierin göseiyor. Gra güüş cinsinen yaarn, 1700 yıında 1489 yıının yanızca yüzde 20 üzerinde odukarıgörüüyor.

Darpanelere gönerilen talimaa 100 irem gümüşten o zamana kaar kesilen800 akçe yerine 50 akçe kesmeleri istenmekteyi Bk Tab lo 8 . 1 .

Akçenin gmüş içerii ni n azal ış ı ve algalanmaları em altın su ltani em e Avrupa sikkeleri karşısınaki kur eerlerinen açıkça görülmekteir. Örnein akçeninsu ltani karş sı naki kuru 1 620e 1 20en 1 62te 00e geri leikten sonra tekrar120ye çıkmıştır. Bu akçenin gümüş içeriinin yaklaşık üçte ikisini kaybetiktensonra bir tasii sikke işlemiyle eski stanalarına önüüne işaret etmekteirSail l iou XV asrın ilk yarısına Istanbula teavüleki sikkelerin raici Bu

Özeleyecek olursak akçe cinsinden oplam ya arşla açsndan bakldğnda Bakan'n endeksi ile bizim yne İsanbul için hesapladğmzçeşii endeksler birbirleine oldukça yakn sonuçar vermekedir. ncaoplam ya aşlan ik emel unsur aasnda payaşrmaya gelince bizim hazrladğmz endeksler hem daha geniş ve çeşii br ver abannnyansğ için hem de 1 585 öncesindeki değerleri daha sağ olarak h

sapandğ için Barkan'nknden fakl sonçlar vermekedr. Olşurduğumuz yeni endekser 1585 öncesindek oplam enasyon içinde gmşcinsinden enasyonun daa snrl kadğna buna karşk ağşişern paynn Barkan'n hesaplamalanda göserilenden daha byk olduğuna işare emekedir.

Edirne Bursa ve armara havzasnn dğer kenerndek imareern



16

ğ

hesap drlernden elde edilen verler de 15. yzyn sonlandan 17.yzyln oralana kadar yalarn İsanbul'dakne çok yan oranlardaağn gösermekedr. İmparaorluğun diğer bögelernden elde edi len ya dizileri henz ayrnl olarak incelenmemişir. ncak amaabögesine iişn yaan yansra Berov'un Baklar için derledğ açecinsinden yaar da benzer oranlarda arşlara işare emekedir. çe

nin eme para birmi oduğu nadou ve kuzey Surye'de yaan daİsanbul ve Marmara bölgesindeklere benzer aşla göserdğn ahmnedebiliriz Buna karşlk yere gmş para birminin akçe kadar bykoranarda ağşişe uğramadğı sr'da yaardak opam aşn daa snr kaldğn ancak gram gmüş cnsinden ifade edilen ya aşlannİsanbul ve armaa havzasndalr yn olduğunu iler srebiliz. 16

zylda hem kdniz'in doğusu ile bas aasndak hem de Do deniz'dk limanlar arasndak uaşm ve care ann bir hayi gelşmişolmas bize yı bölgelerndek yaan birbirlerye yakn işki halindehareke eklerini düşündryor.

Bu nokada hem Barka'n hem de bizim hazrladğmz yat endekserinin gda mala ve hammaddelere snrl oduğunun aln çizmk

yaa var. Çnk vrupa'ya şkn ya verer msa yaan mammaan yaandan v creerden daha hz ağn göseriyor. Bunedenle gda mallar ve hammaddeere dayanan endkserin Osmanl

Baran h Pric Rolution s 1 ; Ö Baran Ei rn ciar ınai baı ia

İprorluğundki opl y şl bir mikr brığını hminedebilirz .

OSMNL MPTOLUU' ND F YL N N YÜ SELD?

İl kez ürkçe olrk de yyılnn leinde Brkn Avpdk Fiy Devriini Aerikd gelen değerli denere bğl

ış. Bu ilk yzıınd Brkn Herber Heonun yzdığı bir eindenldığı ve eni Dünyd gelen değerli mdenlere Avrupdki y ışlrı rındi şkiyi göerdiği öne ürülen bir grği unmk donr d Er Hilonun heplrın göre İpnyy ih edlendeğerli den ikrıyl bu ülkedeki y düzey ınd bir prleik olduğunu öne ürekeydi.



Anck ynı yzının Fy şlrının Diğer edeneri" bşıklı birbölüünde Brk Fiy Devinin nedenleri konuund rşrıizedğini de göerekedir. Bu bölüde prnın ir kur bğlıkrk y ışrını dece Aerik ve Aikdn gelen lın ve güüşe bğlnın doğru oycğını belien Brk y ışn nedenolbilecek diğer eener olrk ğşişler nü şı prnın edvül hı

zındk değiiklikler ile kredi ekupl ve poiçeer gbi pr rleninoy çıkşını d içeren uzun bir lie undr. nck çok frklı ku 1r çerçevelerden kynnn bu nedenlerin vey çıkl biçilerinin eleşirel bir değerlendireini ypz.

Bun krşılık beş yıl onr İngiizce olrk yylnn keindeBrkn dh dikki dvrnrk vrupdi y rşlnın nedenerini

rşn kçınışır. İngilizce kleinde Bkn nıln kendi kendine yeerli ve ık ıkıy denelenen bir ikidi düzen kuryı edeediklerini nck Alnk ekonoiyle ilişnin bir ürünü oln enflyonun" nı İprorluğun ihl edildiğini beirekeydi:

Avupa'dak ayo Oalı haaddii yavaş yavaş dışarıya doğu bir ürç başa öyl buğday bakır yü bi Oaı ikad a

ji i oluşua aa azı azaaya yaa da ıza aayabaşadı ( ) kapaı Oaı ikiadi düzi dlr v üvği hkyird

1 550en sonr hm ve mmul ik fiytlr i çi n bk ikç Pri ce hi sto s

Şimd, son yılladaki arşmaan ışığnda Osman örneğine geri dönrek, Osmanı İmparaorluğu'ndaki gram gümüş cinsinden ifade edilenya aışlann nedenlrini yeniden değerlendrmeye çalışaı. Son yıllardaki arışmaa, bel her şeyden öneli oak, paann mikar kuramıdışındaki açıkama ürlern daha fazla ağırlık verimesi gerekiğine işareediyor. Bu nokada, Miskimin, Linder ve Goldsone arandan gelişiri

len ve para albiyle paranın edavül hızındi uzun vadeli değiikileriöne çıkaran açılaaar, Osmanlı İparaorluğu'ndaki gra güüş cinsinden ya arışlarını açıklaak için de oldukça yaarl görünkedir.16 . yüzyıl Osmanı İmparaorluğu'nda da nüs arşlanın ve keneşmenin hızlandığı, krlaa kenler arasındaki ikisadi bağların, pazarlar içinüreiin, para kullanıının yaygınlaşığı bir dönemdi. Bu dönede



Bakanlar ve Anadolu'da yerel ve bölgesel pazaran yaygınlaşası, paraekonomisinin güç kazanasının en önemi kanıını oluurakadır.Hem değerli madenerin blaşası he de klla kener arasınd ikisadi bağn güçlenmesi sayesinde, kırsa nüsun büyük bir ksmı küçük değerli bakır ve güüş sikkeleri kulanmaya başlaışı Ayca, kenlrin ve kasabaların içinde ve çevresinde, küçük ölçekli ancak son derece

yoğun kredi ağları gelişişi. Osmanlı İmpaaorluğu'ndak gra gümüş cinsinden ifade eden ya arışarı da , bu ge işmeler sonucunda paranın edal hızının armasına bağlanabiir. Bu çerçevde, değrli adenerin bollaşması, ya arışlarının nedeni olarak değil, ya arışlarını desekeyen ve sürrinisağlay ekn olarak yorumanmakadır Ayrıca, paranın edavül hızın

daki aşlar, gram gümüş cinsindn ifade edien ya arşlarının yrel birglişme oaak görüldüğü anlamına da gelmez. Trsine bu yaklaşı, Osmanı İmpaaorluğu'ndaki nüs aşı, kenleşme ve pazarla için üreigibi uzun dönemi süreçlern 16. yüzyılda ve 17. yzyılın ilk yarısında

Bkz yukrıd s 1 27 1 28 16 yüzyıld Osmnlı nüfusunun rtışı ve kentleşme için bkz Ö L Brkn Essi sur

les donnes sttistiques des registres de recensement dns Empire Ottomn uxXVe et XVe siles• Joual of he Economic and cial Hio of he Orien 1( 1 957 s 9-36; M A Cook opulaion reure in Rul Anaolia · Oxfordniversity ress Londr 1972; L Erder Te mesurement of pre-industril popultion cnges Te Ottomn empire from te 1 5t t te 1 7t Centu• Middle EaeSudie 9 ( 1 975 s 284-30 1 ; L Erder nd S Foq i opultion ri se nd fl l in An

Avpa ve Asya'dai daha gene geişmeerin bir parças oduğunu gösermekedir.

Öe yandan paann edavü hznın değişesi Osman İmparaoruğu'nda gam gümüş cinsinden ifade edien ya arşann icae youyaAvrupa'dan iha edidiği oaslğın da oradan kadraz Barkan'n dabeiiği gibi Avrupa'da ya arşar ve Ba ie yapan icare Os

manı armsa maa için güçü bir aep yaamş oabiir. Böyece Osmanı 'da gra gümüş cinsinden ifade edien ya arşar he Avrupa icarei youya hem de parann edavü hıznn armas nedeniye orayaçkmş oabiir.

FIYAT DEVRIMI'N IN U UN VADEI SONUÇAR



So dönede Fiya Devrimi üzerine yapıan uusaaras arşmaarya aşarnın nedenei üerin daaş Oysa Barkan' maaeeinden bu yana Osman ariçieri için Fiya Devrmi'nin uzun vadei sonuçar çok daha faza önem kazanmışr. Bunun nedeni Bakan'n yaarşanın Osan arihinde oumsuz bir dönüm nokas ouşurduğu veOsman geiemesinin en önemli nedeneinden biri oduğu ezidi Bu

rada Fiya Devrii'ni Osmanı bağamnda yeniden inceediğimize görebu ezi de yenden değeendirek yarar vardr 1Ömer Lü Bakan Fiya Devrii'nin oumsuz eerinin üç aanda

yoğunaşğn söyemiş: deve maiyesi oprak rejii ve saayi. FiyaDevrimi'nin Osm mayesi üzernde eerne iişkin oaak Bakanmerkezi deven geernin hem ya arşanın hem de büçe harcamaarnn gerisinde kadğn gösermişr. Böyece 16 yüzyn başanda büçeerde görüen fazaar yüzyn sonanda açkara dönüşmüşü Barkan bu oumsuz geişmeyi bir öçüde deven akçe üzerindenbeirenen vergi gereinin enasyona rağmen sabi kamasna bağamaa bu nedene de Fiya Devrimi'nin deven ma sounarn ağaşdğn vurguamakayd. Yukada sunduğumuz yeni ya endekseri 1 585 86 ağşişi öncesindek gam gümüş cinsinden ya aşanın B arkan 'nhesapadğnn bir hayi anda kadğnı bu nedene de Fiya Devrimi'nin maiy üzerndek esinin Bakan'ın ahmin eiğinden daha sınr oduğunu gösemekedir. Ayrca Osmanan mai sorunannardnda çok daha önem nedener vard. Büçe aça ve daha sonra ğ i l r h r d ö k ji i d k i m r d i

uzun ve ükeici savaşar mai soruna ağraşrmş Asnda bu maibasar Osmanıara özgü değidr 16 . üzyda değişen savaş eknikernedeniye, Avupa ve Asyada pek çok deve ayn mai baskara karşkarşya kamşard

Toprak rejimi konusunda ise Barkan, Fya Devrimi ve 1 585 86 ahiağşişin ar düzeninin çözüüşünde çok önemi bir ro oynadğn be

irekeydi Tiar düzeninin ee amac arm üreicierindn ananvergiere savaş zamanarnda orduya kaacak a ve yya askerern eği-im ve donanmn sağamak Sipah arandan köyü haneerinden aynioarak opanan öşür dşndaki vergierin çoğunuğu açe cinsinden beirenekeyd Bu ikinci kümedeki vergierin mika ya arşarnn çokgerisinde kadığı için, 158586 ağşişinden sonra spahier orduy ka-



maaya, haa mararın erk emeye başadarEnasyon karşsında, akçe üzernden opanan bu vergiern düzeyininksemesi gerekiyordu Oysa merkezi deve, sphierin opadğ vergi-erden vazgeçerek, onarn yerine krsa nüsan avaız dvaniye ve eka-ifi örye diye anıan oağanüsü verger opamaya karar verdi Bu erci, spahiere ve onarn öncüük eiği aşra ordusuna büyük bir dabe

rdu sa bir süre sonra da deve ar düzennden vazgeçerek krsa14 vergier iiza düzeni youya ahs emeye başad Böyece krsa nüs-an anan vergier spahier yerne doğudan merkezde opanmaya başa-d Bu ercihn ardnda yne 16. yüzyın iknci ysndan iibaren svaşeknkernin değişmesi ve merkezde büyük ve daii orduar ouşurmannbir zorunuuk haine gemesi yamakayd erkezde daha büyük orduarouşurmak için krardan opanan vergei doğdan merkeze akamakgerekyordu Öyeyse, ar düzennn çözüüşünü, Fiya Devrmi yernesavaş eknoojisindek değişikikere bağamak daha doğru oacakr

Osman İmparaoruğundaki Fiya Devrinin şimdye kada aş -mayan br boyuu da geir dağm üzerindeki sonuçarya igiir Tmsa maan yaa diğer yaadan daha z arğ için, krsa nüsun pazaraa daha faza yönemiş oan kesimernin, saya az d osa, or

Savaşlar ın mal yeye yükü ç n ayrıca bkz Sundaussen De resrevolut on• s179

Baran Türkyede fyat areketler s. 2324 nal cık M l ta and fscal transformatn n t Ooman Emp re 6 7

a ve byk opraa deneeyenerin Fiya Devrimi'nden yararamş olmaarn beklemeiyiz. Buna karşlk ya arşlandan en faza ve enoumsuz eklenener !oca çaşana ve keni ükeiciler omuşur.Çnkü son yllarda Osman arşiverinden opadğmz ayrn verilerkenerde gda yaa aaken ücreerdeki aşlarn Avrupa'da olduğugibi yaan bir hayi gerisinde kdğn gösermekedir.

iya evi'nn Osman sanayii üzerindeki olusuz sonuçaa ilişkin olar Barka Akdenz'in bas e doğusu arasnda oluşan ya fanedeniyle Osma hammaddelerini büyk b bölüünün ihraç emeye başlandğn bu eimn de oncalar için bk sonlar yağn vurguamayd. Barka'a göre hamadde darka Avrupa sanayiinin aranrekabe gcüyle bieşince Osm sanayii dönüşü olmayan bir geriee



sreci içine rdi. Böylece Barkan loncalaa dayı Osan sanayiinin çökşnn ya da çözşün 16. yüzyda başağı sonucuna vyordu.Gerçeken de Osman sanayii 16. yzyldaki ya harekeerinden

olumsuz eklenmişr. Özelikle ky bölgelerinde loncaar hammaddelerin racndan doğan kkar nedeniyle önemli bir darbe amşlar üreimlerine ara vermek zorunda kalmşardr. Bursa ipeki dokuma sanayiini

inceleyen ura Çizakça da hammadde yaann çok hzl amas nedenye ücreerin ya arşlann bir hayli gerisinde kamasa karşn ih raca için de üreim yapan bu önemi sekörde kr malan kayboduğunu vurgulamadr.

Ancak hammadde darlka ya da hamadde yaann arşnnkendi başlarına Osman sanayiinde çökşe yo açğın söyemek zordur

çnkü aynı dönede Avrupa sanayii de benzer ya harekeerinin esinda kamşr. Avrupalar bu ya harekeerine uyum sağayabilirkenOsmanlı üreicileri ayn başary göserememişlerdir. O halde eğer 1 yzyl Osmanl oncala için bir durgunluk dönemi ise bunun nedenini

Oluşturuumuz ücrt izilri Istanbul il sınırlıır. Ancak sac Mrmra avzasına l, Blknlar v Anaolua bnzri ilimlrin gçrli oluunu üşü

nbiliriz. 16. yüzyıla Mrmra avzasınaki ücrtlr üzrin yayımanmış vrilriçin, bkz. Ö L. Brkn, Süleymaniye Camii ve marei nşaa 1550 1557, Ci lt v l l ,Ankara, Türk Tari Kurumu ayınları, 19721979 çşitli sayalar.

• Avrupa l yni ti cartin zanaatler ayal ı Osman lı sanayi in urgun lua yol açtıı açıkça görülmkteir.( . Sürekli gli şn Avrupa sanayi i karşıs ına, Osmanl ı sanayii ünya ekonomi si ni n yni koşul larına uyum göstrbil mk için gerkl i inamiz

Fiy Devrii'de deği, iç ypılrd vey iç ekeerde rk dh doğru ockır

dı k, hdde kılırıı bir sre sor kyboduğu ve oclı oprdığı ilişki eiizde bir hyli kı vdr Osı syii 19. yzyı kdr vp'd ciddi bir rekbee krşılşışır17. ve 18 zyılld vup ile icre sıırlı klış, ih yük bir

böü d yeri reie rekbe eeye ks r ouşuruşuröyece Osı oclrı, 19. yzyı bşrı kdr rei dzeyeribüyk öçde kouşrdır

vup'dk Fiy Devrii'i rihçier rsıd bu kdr yoğu igigöresii bir edei de, Hio ve ou izeye yzrlrı, Fiy Devrii'i vup'd gelir dğıııı yırıcı yei kesileri ehie boz



rk kpizi ykseişie ok sğdığı yoludi bir hyi ceecisvrıydı Öer L rk'ı d yı biçide, Fiy Devrii'i birdö oksı or beiseesi, kpiizi os d Osı ge-rileesii öde gee edei olrk yorusı ilgiçr ck bugdöp bkığıızd, he Hio'u he de rk'ı Fiy Devrii'i bir dö oksı ork göre çbrıı bir hyi bıı odu

ğu şılıyor Oslı dzeii 16 yzyılı soıd çok ciddi li142 ve ikisdi sorur krşı krşıy gediği doğrudur Ack, bu gçkleri rdıd dr ıy y hrekele vey gş esyou deği,dh ee edeler vrdı u edeeri bir sorki bölde ee cğız

SEZİNCi BM

TAŞiŞL V ÇÖZÜ LÜŞ

TAŞIŞI BI R DÖNÜM NOKTAS MYD?



Osman İmparatoruğ'ndaki iktisa ve mai koşularn 16 yüzylnsonlana doğru hza ozuduğu, isi ve genşlemenin yerini durgun-luk ve unamn aldğ, iktisat tarihçileri arasnda genel kaul gören irgöüştür I Bu değişikik, eli de en yoğn olaak, parasa aada yaşand Avupa'da v Akdeniz havzasndaki parasal sornlar, 1580'lrin öncsin 14den itiaren Osman para irimin olumsuz ekieeye aşlamşt 158586 tağşişinden sonra da akçe kolay kolay toparlaamad, 1640'lara kadarsürecek zun dönemli ir istikrarszlk dönemine girdi Bu ölümde, arşiv elgelerine ve nümizmaik kantara dayaaak, Balkanlar ve Aadolu'daki daphanelerin üretm düzeylerinin 17 yzyln aşlarndan itiaren geriediğini, 1640'lar ve 1650'lerde neredeyse tmüyle durduğunu,akçe piyasada kayolunca da yerini Avupa sielerinin ald göstereceğiz 17 yzyn sonlanda Osmanl devleti önemi ir para reformu

gerçeeştrerek yeni ir para irimini piyasaya çkarana kadar, akçe Bakalar ve Anadolu'da sadece ir hsap irimi olarak kad Bu durmda,16 yüzydaki parasal istikran 158586 tağşişiyle sona erdğini söyleyeiliriz Acak parasal sounla kendilerini daha önceen göstermeye aşlamşld Aşağda önc paasa sorunlan ndenlerini ele alacağz

Son çeyreğine kadar 16 yüzyla egemen oan eğilimler, demograk ve

iktisadi genişemeye irlikte mai ve parasa istkrad Nüs artşyla irlikte, hem ekii toprak mikta hem de yerel ve zun mesafeli ticaret genişlemişti Pazar için üretm artarken, krlaa kenter arasndaki iktisadi

Bu onuda son yıllada azılanmış bi youm için b Faoi Cisis and Can

TBO 8 1 : OSMN MRKZ BÜTRI ÜZRIN ÖZ BIGIR,151 Hc Dg

Sbt C Sbt C

(myo) (d) (myo) (d) (myo)

15234 1,9 8 ,8 1,91524-5 141,3 00,0 12, 100,0 + 14,71527-8 221, 150,2 71,4

1547 24,7 171,9 + 9,815478 198,9 128,4 112,0 ı 1 1 ,3 + 8,9



1

155 1 83 , 1 189,7 ,157-8 348,5 221 ,5 + 27,0

15823 313,7 277, + 3,11 5923 293,4 70,4 33,4 95,4 70,0108 503,7 599,2 95,5

43-4 514,5 513,8 0,7

150 532,9 87,2 15,31523 517,3 528,9 ,154 537,4 92,8 58,4 127,4 121 ,011-2 581 ,3 593, 12,31-7 553,4 31,9 78,59-70 2,5 37,2 24,7

187-8 700,4 901,0 200,

: Osanlı rkz büçri dvlin ü glir v gidrlrini içrkdir n

önlisi, bu büçlrd iar düzni çrçvsind asa üricilrdn ayni olara olanan v daa sonra siai aırıklı bir ordu için arcanan vr glirlri yr alaakadr. zyılda, aşrada olanan v can bu kaynar rz n olarak ulaşan glirr

kabaca şii yüzyıla ia düznindn i izaa gçisiyl birlik, vrgi glirlrinindaa büyük bir ksı rkzd olanaya başladı2 Yuada cari akç cinsindn vriln glir v acaaa, daa sonra İsanbu bölgsi

için ouşan bir ya ndksin bölünrk, sabi akç cinsindn ndks drlri lddiişir liizd r yıla ilişkin ndks dri bulunadı için, ukadai abloda sabiaç cinsindn drlri üç yılık dönlr için oalaa oaa vryi rci k (bkz.

ağar güçenmş. Genşeyen ekonomnn parasa gereksnmer se, önce sr'dan geen atna, daha sonraar da Amerka'dan geen atn veözeike de gümüşe karşayordu. u dönemde kenier ve krsa nüsun üyük r öümü arasnda özeke gümüş akçe ve akr mangr kuanm yaygnaşşt.

16. yzyn aşanda acaristan, Suye, ezopotamya ve sr gi

i ye ögeer e mparatoruğa kamş. Asker aşarar, mparatoruğun genşees ve sr gibi yen eyaeerden merkeze akan gerer,devet maiyesn güçendrmişti. Ancak yüzyn ortaandan baren imparaoruğu genşeme sürec snrarna uaş Yüzyn iknc yasndadoğuda Safevlere atda se Hasurgara grşen uzun ve yocu savaşar, merkezi hazinenn daha öcek dönemde ouşruan rezeern

k d 5 d İ d h d k



tüketiyordu. 1 578'de İran e yen r savaşa daha grnce, devet askerere ödee yapamek çin gereki güüşü umakta zoranmaya aşa.Öte yandan, değşen savaş teknoojs merkezi deven asker harca

maarn hza artrmaktayd. 16. yüzyn ortaarnda imar sipahernOsman ordusunun iskeletn ouşturduğu dönemde, asker harcamaanyakaşk yüzde 3040', sipahern krsa nstan topadka ve yernde

harcadka kaynakara karşanmaktayd. Ancak ok, yay ve kça donaş spaher, Avusturya'nn üeki askrr karşsnda eknn kaye 4dince, Osman ordsunda da ağrk aeş sahara donatmş damimerkez ordusuna kaydd. Yençererin saylar 1550'erde 13 inden1600'erde 38 ne ykserken, u değşikğn ykünü merkez hazneskarşamak zorunda kad.

abo 8 . 1 'de özeenerek sunuan Osma merkez ütçeer, harcaaan gererden daha hz atğn ve yüz aşana ütçe fazaarnn yüzyn sonarna doğru ük açara dönüştüğünü gösteryor.Ayn taodak enasyondan ndrmş stunar, 16. yüzyn oaandan aen, merkez hazinenn geirernn enasyonun gesnde kadğn, buna karşk harcamaan enasyondan daha hz artğna şaetedyor. u oumsuz eğmer, 17. yüzyda merkezi hazinenn rezeer

ükenneye kadar sürmüştür.İmpaatoruğun AsyaAvrupa tcae yo üzerindek konumu, paa

sa skran sağanmasn daha da güçeştrmekteyd. 12. yüzyda OaAvpa ve akanar'da büyük gümüş yatakarnn uuup şetmeye d A A ' h ttğ d d h f t

ha emeke ipek bhaa ve eks üünerinin kaşn gümüş ve anla ödemekeyd . 16. yzyıda eikadan Avupaya büyük mikadadeğeri maden akmas AsyaAvpa icarende yeni dengeer yaramaşancak caren hacmin arş. Osmanar ise 15. yzyn ikinci yasnda Doğ Akdenizdeki cae yol üzernde söz sahibi omaya başadkan sonra değeri madenerin badan girişini özendriyorard. aa

raras değer maden ş 16 yzyn inci yasnda daha da yğunaş .Groschen ya da guruş oa adandan büyük boy gümüş Avupa sikkeeri Osman piyasaarnda giderek aan boyuarda dolaşmaya başad.Ancak Asya ya karş verien care açka nedeniye Osmanlar an vegümüşn doğuya doğ yo amas engeleyemedier. Özeike İranayöneen gmş akşn engeemek için başvruan yönemer ve engee

k d ?



meer sonuçsuz kad .?Parasa dagaanmaaa kaş devein adğ dğer önemer de eksizkamş veya soruna daha da ağraşrmş. Deve müdahaelerinin birboyuu kurara igiiydi. Gümş boaşkça an/gümüş oran yksemekeydi. Suan ve dann akçe karşsndak kuu da yzyn başanda 54en zyın oranda 60a yüksemişi. 1566da akçenin gümüş

içeiğini yzde 7 azaan ufak ağşişen sonra suani ve dkann kur de ğerleri özeike gümşün daha bo olduğu Bakanarda 65e haa dahayukalara kadar çk. Piyasaadaki bu eğiimere karşn deve resmi kuru 1580lerin oana kad 60a Piyasa ve resmi kur değerleriarasnda ouşan fk devee yapan ödemeerde ve resmi kur üzeindenyaplan diğer ödemeerde ann kuanmamasna yolaç. 1570erde ve1580lerde gümüşün resmi kuunun piyasa kuunun anda kamas pi

S Suffod Money and / Ue, s. 23-2 39366 Silliolu Te Role of teatioal Moeta ad Metal Movemets• s. 269-

30 celei Afika buuun dolaş laak i t Okyanusu yoluu bul umas dasoa Oadouda geçe tasit ticaetii ızla gei ledi i sa l ıyodu Acak daa soaki aaştımala tasit ticaeti i bi se geiledikte soa toaladıı ı

ve 1 yzyılı solaa kada okyaus yoluyla ekat ebildiii göstemişti NStsgaad The Aian Trade Revoluion of he vennh Cenu: The Ea lndia Comnie and t cline of he Carvan Tr, Te ivesi of CicagoPess 17 s. 9

1 0ei başlaıda Ava guuşlaı ı (rochen) Osmal ı iyasala da tedavl ve ku elei iç i bkz OA MM c 701 /07; c 7 2/ ve 2/

yasalarda dolaşan çelern enarlann esilmesini de yaygınlaşrdı. Budönemde düşü aylı sikelerin ürem ve edavlünde de önemi arşlar oldu. yca bu aşı oramda piyasaya bol miarda kalp siensürüldüğünü de biliyoruz.

Devlen gidere dernleşen mali sorun o arihe kadar en büykve üm Osmanı arihinin en büyük ağşişlerinden biriyle sonuçlandı.

580 'ein başında 00 drhe halis ayar" gümüşen 45 0 akçe kesiliken ağşişen sona anı mikada gümüşen 850 ç keslmeye başlandı. Böylece bir hamlede açenin gümüş içeriği yüzde 44 azalılmış oluyordu. kçenin sulani ve düa karşısındai resmi ur değeri de 60'a20'ye düşü (bz. Tablo 8.2) Bu ağşiş işlemnin am arhi esin olarakbilinmemekedir. 584'en sonra olduğunu büyük olasılıa da 585'e

iği i ö l bili i



gerçeeşiğini söyleyebiliiz. 58586 yıındak ağşiş işlemi hem o dönemin gözlemcileri hem deçağdaş arihçiler için anlaşılması zor bir olay olarak almışır. B önemli işlem meria'dan gelen büyü mikarda alı ve gümüşün pyasalarda dolaşması aln/gümüş oranınd dgaamalar düşü ayarlı ve kalp sielern giikçe aran miarda edavülü ve bunlarla ilişli diğer parasal geliş

melerle aynı bağlamda gerçeeşğ ç o dönemn gözlemcler gibi bugünün arihçileri de ağşişi parasal eenerle açılamaya çalışmışladr. 14cak biraz yakndan inceendiğinde bu açıkaman çoğnluğunun yeersiz olduğu göülmeked. Şu veya bu biçimde bir parasal olay ola FiyaDevrimi nedeniyle büçe hacamaa ararken akçe üzernden oplanan

58586 tşiş i öncesi nde klpznlı k örnekler e deletin k lpznl rı cezlndırm çb lr ı i ç in bkz BOA MHM c 4 2 { 856 e 7474; c 48 075/369; c 49 57 1 5 c 53 657/228; yrıc S Frq i Cunteeiting in Ankr• Tuih Sudie Aociaion Bul/ein ( 99 s 28 -292

ıo Osmnlılr pr konurınd 307 ırlıındki e klsik sl ireminden yüzde 4d fif oln Tebriz direin kulnıyorlrdı Bu ölçü 4 yüzyıld rndki MoÇol lnl ı Deletinden l ınm ıştır Bkz Bölü 2 s 36

ı Merkezi delet trfındn yerel yöneticilere gönderilen e kçenin tşiş sonrsın

dki yeni kur deerleri kkınd bilg eren tlimtlr için bkz BOA MHM c 58734/288; c 62 385{ 1 73 478/21 2; c 69 475/238 c 70 482{248 E Ds B unlrın i lki H 7 Rmzn 993 ( 2 Eylül 585 tr l i dir Bu durumd tşi şin zmnlmsı iç in en önce 585 yzın ı düşünmek gerekecektr Bk C Kfdr es Troubles Montires• s 38 -389 Öte yndn Özer Ergençi n Ankr mkeme kyıt lrınd bu lduu belgeer Ankrd en zındn n yıl d eski kur deerlerin in ge

vergi geirlerinn enasyonun gerisinde kald ve böylece Osma miyesnin sounlann ağraşğ doğrudur. nca bu snırl ekinin öesinde,58586 ağşişini esas olara parasal ekenerle değil, Osmanl deveinindaha önce değinien mali sounlaryla açıkama doğru olur

1 585 86 ağşişinin yeerice aydınlanmaş bolandan bri de, aynariherde İran'da gerçekleşirildiği söylenen benzeri bir ağşiş işlemiye iliş

isidir imi arihi kaynakarda, Şah ahasp'n Osmanllara karş girişiğisavaşın yarağ mali sorunlar nedeniyle, 584'e benzeri bir ağşişi gerçek-leşirdiğine ilişkin kayılar buunmakadr Öe yandan, Osmanllarn daİran'a gmş kaçışna karş her zama uyarl avrandklan ve bu akşıegellemek içi çeşili önlemlere başvurduklanı biliyouz Örneğin, Osmanlı evlei İran'dan gelen ccarlan geirdikeri ipek karşlığında gmş

görek yerine Osmanl mallar almalarnı aep emekeydi 16 yzylnği d d ğ d ğ k iki d l i



görek yerine Osmanl mallar almalarnı aep emekeydi 16. yzylnçnc çeyreğinde, doğuya doğu gş akşnn aması ve iki devleinsavaşa uuşmala nedeniyle, bu r mdahaleler ve yasakaalar skaşmş. Savaş koşullarnda İran'da gerçekeşirien bir byk ağşiş, oğuyadoğru gmş akş engelleek iseye Osmanlla benzeri bir hamleyezorlamş olablir. Osmanlarn srp giden mai gçllerine ek olara or

aya çıkan bu gelşme, İsanbul'dak ağşşin kendisni değ ama zamanla14 masnı açıkayabilr ca, İran sikkelerine ai elimizde bulunan nmizmaik kaylar yeerince ayrnl olmadğı için, 584 yında İran'da önemlibir ağşişin yapp yapmadn henz kesin oarak sapayabilmiş deiz.

ountit of Mony on t Ba lkan Pninsu la from t XVt to t XV Cntu•Bacanica ( 970), s . 779. . nalck •pact of th Anna Scl• s 90-96

Tai lin tml nni olaak mali gl imli vugulayan önml i b ir i stisna mtfi Baka; Bakan •T Pic Rvolutio• s. 7-22.

Bkz. Bölm 7, s 3940

Sai l l iolu •Kurulu tan XV Asrn nlarna Kaar Osman l Paa Tarii • s.8896

n önm Cmal Kafaar a ana l i man kaçı n n 585-86 taiinol oynam olabilcini ili smt; b Kafaa •s Troubls Montais•.

Bu konuaki nmizmatik kantla ytrli ili B Album A Chcki, s 25-29 Rab i no Coin Ma and of Shah of Ian 1191 Borgomal Czayi r 945 H Farabaks Ianian Hammd Coinage 15 1879 AD,yaymayan N Farabaks Batı Brlin 975 F Baul Medianan Wod, c . 1 ,s 540, ranaki taiin Osmanlıakinn önc yaplını iia tmkteir; Stnsgaar Th Aian Ta Revouion s 4 9 is taii n tarii ni aa a öny almak

MALI BUALlM VE PARASAL ISIKRARSZLK

erkezi devlen mali sorunla 17. yüzyıl boyunca sürdü. Ceai isyanla olarak adlandlan oplumsal ve siyasa çalkanlar, mali sorunladaha da derinleşird. öyüler arlalarn brakp yaylaara, dağlara kaçmaya, göçerliğe dönmeye başlaynca, armsal üreim ve vergi gelrleri olumsuz eklend. Bu ablo kaşsnda, Balkalar ve nadolu'da ve belki deSuriye'de, 16 yüzyln demograk ve ikisadi geişleme dalgasn1580'lerde veya biraz daha sonra sona erdiğini söylemek mümkündür.17. yüzyda ise impaaorluğun pek çok bölgeside nüsun ve iksadfaaliyeeri genel düzeyiin durgunlk içinde kaldğn, haa br mikargerilediğii söyleyeiliiz Ancak, bu konuda eimizde ayr ve sağveriler yokur

erkezi devlein mai sonlarn bir diğer edei de devlein siya



erkezi devlein mai sonlarn bir diğer edei de, devlein siyasa gücüün gerilemesinden sonra, aşrada vergi oplama ve bu gelirlerinmerkeze akarlmas sürecinde oraya çka güçlükerdi. aşrada çeşiikesimler, vergi gelirleinin giderek aran bir bölümüne el koymaya başlamışlardı. Hem ekonoi hem de devle maiyesi için olusuz sonuçla yaraan bir diğer gelişme ise, vrupa'dan sya'ya deniz yolunun bu

lunmas ve imaraorluk üzerinden geçen ransi icare yollann öneminin azamasıdır. ransi icae yolla 16 zyln başlarında bir darbe yemesine kşın , daha sonra oparanarak denizaşrı yollara karş dienebilmiş ve üzyıln sonlanda arihsel doruklarna uaşmay başarmş1 7 . yüzyln başlarnda ollandalı ve İngil iz icare kum panyalarınHin Oyausu 'nda Poekizilei geilemesinden ve deneimi ellerine

geçirmeleride sonra, sya icarei oyanuslara kaydı. Böylece, vupalan rika'n gney ucunu ilk kez dlaşmay başarmalarndan ambr yüzyıl sonra, okyanuslar kaadan geçen kean yollarna karş nihaibir zafer kazandlar. Bu gelişe, he ice yolla üzerideki Osmanlıkeneri hem de devle maliyesi içi olumsuz sonuçlar geirmekeydi

S Froqi v . Err Popultion Ris n Fll in Antoli 101620 Eae Sude 1 ( 1 979 s 3223 nlcık Mil it n Fi scl Trnsformtion;v Froqi Crisi s n Cng• s 1 1 636

Metin Kunt 1 7 yüyı la tşr toplnn vrgi gli rlrin nası l yrl güçlr traf nan el konuÇu konusun çok cn l v yrınt l ı b ir örnk vriyor D iykır vli si nin 167071 yıl ın tuuÇu splrı inclyrk bir yı l bu yönticinin lin 16

149

TBO 8.2: GÜMÜŞ KÇ V TN UTI, 1519

100 D. çenn S Ku HesalananKeslen A A S tan/ Aln/Güm

çe Gam Gam çe Oanı

1S84 4SO 068 3 S 1 7 6S70ıı8ıS86 800 038 3S17 20 7

ıS96 220-230ı600 9SO 032 3 Sı7 ı2S 103ı6ı2 9SO 0 32 3 S 1 7 ı2S ı316 ı8 ı 03 ı 3 S ı7 ı 8162ı 03ı ı

1622 200230



1622 200 230ı623 2303001624 360460ı624 ı 03ı 3 Sı 7 ı40 1ı628 2 1 01634 2SO

1636 260ı640 300164ı 1000 031 3 S 1 7 ı40 14716SO ı8ı6S9 ı2SO 026 3490 2 ı O ı41ı669 ı400 023 3490 270 160

672 ı400 023 3490 270 ı60ı689 ı400 023 3490 270 ı60

: Tablo ve 4 n notlana bakn.2 yılna kada standat akçe "hals ay gümüşten dabelmektey. Ancak bu

tarhteki tağşştn sona, açeye deşen ktalda baı katlmaya başlad kçenn gü-

müş çğ 7 yzyılın oalana kada büyük dalgalanmala göste Sık sık tağşşlee baş-vlması ve eski skkelen dolaşımdan kaldılmamas nedenyl, gümüş çekle bbn-den aı skkele aynı aanda tedaül etmeye başladıla alpaanığın yanlaşması so-unla daha da ağılaşdı Bu dönemde açenn standartlanı 00, , 24 ve 40yllanda başvuulan tashh ske şleler nedenyle aşv belgelendn sağlamk mümkündü ca dğe ylada üelen açelen gmüş çklen daphane ve ğe kayt-

lamala soucuda öeğ 4 ılıd akçe gş çeğ yaklaşık 0, gama kda dşmş olduğuu söleebli

Stu 4te suula kula çoğulukla İstabulda oluşa pasa değeledi. Sikkele- kula mpaatoluk içide bölgesel faklılıkla göstemektedi. ıca, e sikkele vekuladak değşiklikle taşaa belili b gecikmele ulaşabilmekteyd. Bu kouda aşı böeği Öe geç veekted. geçi aktadığı aşiv belgeleie göe, İstabuldakibk tğşişte ed ı soa, 9 te Akada sultai esm kuu hl 0 akçe de-ided (geç, X Yyılı Solaıda).

4 Elde veilei sılamala edele, so studa ltı/gmş olaı sadece tahmle olaak kabul etmek gee Bu oala saesde elimdek ğe velei sağlıkdeecesi amak da mmk lmaktadı. Bu döemde vupdk oalam altı/gümşoaı ,7de ,0a kselmşt Baudel ve Spooe, "Pcs i uope, s. 49

K Hesplamalaımı Sahlloğlu, Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi, s . ;"Skkelei c ve "Osmlı Pa Tahde Da Paa ve Mde Haeketlei

eide suula velee daamaktadı.



Bu bögeerde tca faaiyeere birikte para kulannn da geredğni öyeyebiriz.

Akçenin itarzğna yo açan bir diğer geişe de, Oan gümüşadenerinin geriemei ve kapanadr 16. yüzya kadar Oman

darphaneeri kuandkar an ve güüşün büyük bir böüünü Bakana'dak adenerden ağaşard . Ancak, Yeni Dünya'dan büyük iktarda atn ve güüşün akaya başaa ve değeri maden yatanndüşeinden onra, 17. yüzyn başarnda itibaren bu adenern üret azaaya başad. 1640'ara geindiğinde, Bakanar'daki en büyükaden oan Üküp'te ve dğer adenerde üreti büyük öçüde duruş

tu. Bu ouuz gelişe nedeniye, Oan devetnin ai ounarağraşaya başadğda, Bakaar'dak madenerin gererinden yararana oanağ da ortadan kakş ouyordu_

Dönein ktaarara para ve değeri aden akşa, Oanarn paraa ounarn daha doğrudan eeiş oabiir. Amerika'dan gidereatan ktararda güüş geeine karşn, 17. yüzyda Avrupa'nn pek

çok bögeinde güüş darann azaayp arttğn biiyoruz. EğerDenni y ve turo Giradez'in avundukarı gibi, bu dönede erika ve Avrupa'dan Aya'ya ve özeike de Çi'e gönderen güüş ik

Bk Bölüm 2 s. 4 1 -43

11

ABLO 8.3: AVRUA KKLR AKÇ CID KUR DRLR,58473

Venedi spya 8 HollandaTale PolonyaDüa (Riyal G) (Esedij Aslalı G) lota

Yılla (tın) (üş) (üş) (üş)

1584 65701588 120 80 701600 125 78 68 481 6 1 8 1001622 180210 120 1501624 330-420 170320

1625 120 80 70 1628 190 100 110



1628 190 1001 101632 220 1 1 0 100 701640 270 1251641 168 80 701646 170 80 80 38

1650 175 90 802 1655 175 90 901659 190 88 78 481668 250 1 1 0 100 661672 300 1 1 0 1001676 300 125 120 801683 300 130 120691 300400 12060 20-160 88-1071698 300-400 120160 881708 3601725 375 1 8 1 44 881 7 3 1 385 1 8 1 144 88

: Bk ablo 2 'nn notaı2 Buada sunulan kula çoğunlukla İstanbul'da oluşan pyasa değeled Skelen

kulaı mpaatoluk çnde bölgesel aklılıka göstemekteyd Venedk dükasının (yadı) ağılığı ve ayaı çn bk Blüm , ablo Daha ön

vua skkele ümü çekle ama çde aaldğ alalmakad Öeğ yüyl solada oloa yde 0 üm çeekey

abloda öülece b 9 'de bae meke devle kedse yala ödeelede kabul eğ skkelele ödee yaak ç kulla skkelee a kula uylaaya balad Delee yala ödeelede uyulaa kula yasaada olua kulaa dahayakd

aar: aa "Isabul Sahlloğlu Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi; "Skke

le c ve "Osa aa ahde Düya aa e ade aekele Ye Baka "de ske ss Bel Türkiye İktisadi Tarhi; Baykal "Osal aaoluğuda

ta arttysa Osmanı toprakarındak gümüş darıkarı da bu kıtaararasıhareketern br sonucu oabr Ancak büyük boy Avrupa skkeernnözeke de İspanya'nın sekz rea e Hoanda aernn yaygın oarak te-avü etmes gümüşün Osmanı pyasndn ümüye kaybomadığını



g ş p y y y ğgösteryor

1556 tağşşnn parasa stkarsızığa son veremedğ açıktır Nte-k akçenn 1640'ara kadar süren dagaanmaarını brkaç aynaktan ay-rıntıı oarak zeyebyoruz Tabo 2'de özetendğ gb emzdekdarphne kayıarı akçenn resm standataı (ağırğı ve ayarı) hakkında b

ze ancak ber yıar çn bg erebmektedr Oysa bu dönemde üreen 1akçeern çoğunuka resm standartan atnda kadğını byoruz Düşükstandarı ve hurda oarak adandırıan bu akçeern gümüş çerern tamoarak bereyemesek de yere mahkemeern kayıtarından bunan Venedk dükası ve dğer stkrarı Avrupa skkeeri karşısında kur değerernayara göre zemek mümkündür Skkeern güüş çerkerye kur değer

er arasında yakın br şk oduğna göre pyasada oşan kur değerernebakark akçenn değşen gümüş çerğ hakkıda güvenr sonuçara varabrz Örneğn Tabo 2'nn en sondan br öncek sütununa bkaak akçenn gümüş çerğnn 16231624 yıanda resm sandartanın yakaşıküçte brine 1631640 dönemnde se yasına ndğn söyeyebrz çenn gümüş çerğdek gereme bunaım boyutarına uaşnca böye

dönemerde yaar da hıza yüksemekteyd devet akçenn standatrnıesk düzeyerne çekmeye veya resm standararı yenden beremeye çaışmaktaydı B operasyonara tashh skke denmekteyd Söz kousu çakanıı dönede Osmanı devet 1600 161 1624 ve 1640 yarndatashh skke operasyona gerçekeştrmştr

Hal Sahlloğlu ma bunalımlaın e ağşşen amanlamaını eke-yen bi dğer een olarak vş yıllan göereked ekei hanenn arımdan ve ilşkl dğer kaynalardan ağladğ er gelirleri güneşakvimne göre bellenmekeyd. Oya delen hacamalar en önemloaak a akerlee ve dğer devle çalışanlarna yaplan ödemeler ay ylınagöre üzenlenmş olan Hicr avime göre yaplmakayd. Hic yıl güneş

yııda l gün ka olduğu çn he 34 yılda hazne on ik ylk brürede adece b kez verg oplayp k ke yllık ödeme yapmak orundakalyordu. Sahlloğlu mal bunalmlarn ıış yllarnda yoğunlaşğınıuguamakadr.

Son yllarda ulularara ikta arh leraüründe yoğun olaak art-şan br konu da 15. le 18 yüyllar araında Ek ünya'da devlelein

ağşşle ek gelr ağlamak çin uzun vael b raej olaak kullanıp kul-lanmadkadr. 15851650 döneminde Omanlı ağşişleine bakığ-



ğş ş g ğ ç j pa a a a ağş ş a ğmda bunlarn devlen mal güçlükenden kaynaklandığın ve akçenngümüş çeğnn düşürülmeyle delen kıa adede ek mal ge ağladğını görüyoru. cak bu dönemde delen ağşişlee lşkn uun va-deli b raejinn olmadğn da öyleyeblr Çünkü devlen mai bu

Economy Te Case of Flanders 1334-1484, Exploraion in Economic Hio 25(1988, s 392-393 Her tasii sikke işleminden sonra, devletn fiyatları aşağıyaçekmes gerekiyordu erel yönetmler bu amaçla ayrıntılı nar listeleri azırlamaktaydılar Sadece Istanbul ç in değl , d ğer kentler ç in de azırlanan ayıntı l ı l i steler,bugün bze fiyat tari in in yanı sı ra, kent merkezlerndek üretm faal yetlern n yelpazesi akkında da lgi nç bilg i ler sunmaktadır Kütükoğlu Omanlılarda Narh Müeeei ve 1640 Tarihli Narh Deeri, s 356; Kütükoğlu, 1624 Sikke Tas, s

123- 182 H Sa i ll oğl u, Sıv ış ear Crises in te Ottoman Empi re, M A Cook (.), Sudie

in he Economic Hio of he Middle Ea çinde, Oxford nversity ress, ondra1970, s 230249

Örneği n M skim n Fransada 1 4 ve 1 5 yüzyı ll ardak tağş şl ern, er şeyden çok,kralların çareszl ğn yansıığını ve mal yarar sağlamadığını savunmaktadır Ancak Micael Bordo bu tez sorgular Son yıllarda Ntan Sussman ve Akira Moto

mura da 15 yüzyıl Fransası ve 17 yüzyıl spanyasında tağşişlern rasyonel ve bazen de uzun döneml bir strateji olaak, etknlikle uygulandığını göstemşlerdir HA Mskimin, Money and ower in Fifteent Century Fance, s 59; M D BordoMoney Deflaton and igniorage n te Fiftnt Centu, s 337346; N Sussman Debasements Royal Revenues and lnflaton in Fance dung te Hundredears ar 1 4 1 5 1 422 The Joual of Economic Hio 53 (1993 s 44 70; ve A

namarın ardndan sürüklendiğini, en so çare olarak tağşişere başvlduğunu göyouz Bu döemdek tashhi sike operasyoları sılığı,bize devetin akçein stadaraını koumak içi bir ayli çaba gösted-ğini, ek mali oanaaı buludunda sikkelei stadarlarnı ükselte-re yataa ista kazandıaya çaıştığını gösteektedi2

1 5 8 5 1 65 0 döemide devetin düzeni olaak tağşiş yapa ve bun-

dan ek mali geir sağlamak yeine, akçenin standartlarnı koruma içi birayli gayret göstemesinin bel de e önemi nedeni, başkette aaşlaıı akçe üzerinden alan byük bir yeniçer kesimiin varığıydı 1 5 8 5 8 6tağşişide sona yeniçeriler ayaanarak paradan sorumlu kşiein kelesini istemişler ve bu talep günah keçisi aayan padişah tarada hee ka-bul edilmişti2 17. üzyıln otalaıa kada süre ali ve siyasa bunaı

döeminde, başkentteki yeiçerie bi hayi güç kazadılar. 16 ve163 yllarnda I l Osman ve I Mustafa'ın tahta idiileleide,



y I l . I ,önemli rol oyadılar2 Bu dönemdei döt tashihi sike işlenden üçü,bi yeni padişan tahta çkışı sırasında gerçeeştrilmişi Bu opeasyoa-rn tümünde, yeni padişahı kenti üsu, özelike de yeiçerler desteğni sağama çabaaı ö pana çıkataydı.

Buada ele anan 1580'erden 1650'ara kadarki döem, 15. yzyda

I l Mehed'in saanatından sonra Osmanlı tarihinde tağşişlein en yoğun olduğu ikinci dönemi oluşturaktadı cak bu ikinci dönemintağşişei ve parasal istikarsızlıkar, I l . Mehmed'i bu kitabın üçüncübölümünde incelediğimiz düzenli tağşiş politikasnda öemi fakılılargöstemektedir. I l . Memed dönemide tağşişler, mai ve siyasal bakıan gçlü bir mekezi devet tarandan, uzun vadeli bir srateji çerçeve

Dapane kayıtlaı buunamadığı çin, e alt-dönemdek sikke üetm miktalaınıb lemiyouz. Ancak, dapaneen üetm faalyetenin niş çıkışla göstedğini ,akçe üetimnn ancak devletin veya dapaneen gümüş bulabidğ dönemledegeçekleşeb di ğin ve büyük oa sı ıkla, en büyük tağşiş len gümüş dalığ ını n yoğunaştığı dönemede yapıldı ğın ı söyeyeb z.

Beyebey akası oaak binen 1589dak bu oayda, yençele Osmanı tainde

sadece kinci defa bi tağşşe kaşı ayaklanmışadı. (B tağşşe kaşı k ayaklanma 1 te omuştu bkz. Böüm , s. 606. Aadak dönemde ayakanma o mamasın ın teme neden , akçenn stkaı ya da gümüş çeğn n faza değşmemesdi .)Ayakanma, paa şenden soumlu olan ve tas skke şlem çn geekl kaynağı yaatmak amacıya yen veg le getien Rumel beylebeyi Memed aşa le Hazneden soumu Mamud fendinn kelelenn aınmasıy sonuçandı Bu olaya

side her on yda bir kez gerçekeşirimekeydi. Yeniçerierin ağşişemuhaefee o dönemdeki asker başaarı sağadğ ek geirer ve maaşara yapan aşaa büyük öçüde degeenebimişi. Buna karşk16 . yüzyn soada ve 1 7 . yüzy ik yarısdki ağşişern mai ve siyasa açd zae zayf kan bir merkezi deve aranda sk sk başgöseren mai bunamara karş ksa vadei bir çözüm oarak güdeme

gediğini göüyoruzAKE PYASALARDA KAYBOLUŞU

1 585 sonrasdai ağşişer akçeyi çok küçük ve çok ince b ir sikke konumuna geirmişi. çei ağrğ 580'eri başnda 07 gramda640'a 03 grama geriemiş. Böyece akçe ark ee amas günük işemerde kumas so derece güç bir sikke haine gemiş. Ora büyükükeki bir güük işem içi ak çok sayda akçe kuanmak gereki



yordu. Buna karşk darphaneer açeik büyük sikkeeri çok snrmikararda üreiyorard. Akçenin isikrarszğ nedenye bu bük sikkeer piyasaardan heme kaybomakay. İşe bu koşua ada deve günük işemerde koayk sağamak üzere, sr'da para büyüüğüde bir gmüş sikke basarak İsanbu e çevreside piyasaya sürmeye

başad Birkaç denemede ora paran akçein üç kat güş taşaa ve aranda ku buna göre beirenmesine kar verdi. Ancakbu dönemde paran üreimi snr kad.

Ya yüzy kadar süre bu isarszk dönemi ve gümüş skkeeriak günük işemerde kuanamayacak kadar küçümeer, Osma piyasarnda büyük boy Arupa sikkeern kuamn yaygnaşrd. Ee

ride küçe gümüş ya da yabac ikke buunaar, ark bua daraneere göürerek akçeye döüşrmeken azgeçiyorard. Günümüz iksaçar aradan para ikamesi oarak adandra bu eğiim soucuda Arupa sikkeerii kur değererini gümüş içerikerii üzerieçkmş omas, bir başka deyişe gümüş Arupa sikkeeni akçe karşsndaprm yapmş omaar mümküdür. Ancak eimizde akçenin gümüş içer

ğine iişkn yeerince ayrn öreği yk haa ayk darphae kaya

A C Scaendl inger, Omaniche Numimaik, Kl i nkrdt and Biermann, Braunscweig, 973, s 00 2

ara Istanbul da i l k kez V. Murad ı n saltanatı s ı rasında ( 1 623 640, belki de

bulunmadğ için bu primerin mikarn hesaplamak mümkün değildir.Tablo 8.2 ve 8.3'e özeenen bilgiler de bu hesaplar yapmaka yeersizkalmakadr.

Bir yandan darhanelere gelen gümüş mikar azalrken öe yandanda devlein sürüp giden mai sounla ve madenerin kapalmas darphanelerin gümüş sknsn daha da ard. Özellile aşra darphanelerinde

üreilen sikkele sandala bozulmaya başlad deve sikkelerin sandarlarn deneeyemez duruma geldi. Bu zor ve olumsuz koşullar krş-snda devle darphaneleri kapamaya başlad.

İsabul darphanesinde üreilen aln ve gümüş sikkelerin mikar1640'larda önemli üşüşler gösermişir. Bua karşlk IV ehmed'inaha çkşndn ( 1648) sonra edavüldek sikelerin yenilemesi vesilesiy-

le darphne faaliyelerinde bir canlanma oldu cak 1650'lerin iknci yarsnda üreim ekrar geled. 1680'erin ikinci yasna kadar geçen ouz



yllk sürede İsanbul'da snrl mikada ürelen aln ve gümüş sikkelerin esas olarak padişah ve yakn çevresi aranda merasim özel günergibi amaçlarla kullanldğ piyasaya verilen sikke mikann çok snrl kaldğ anlaşlmakadr.

Bu dönemde aşra dahanelerinin faaliyelerine ilişkn elimizdek bil-giler çok snrldr. Anck dha öcek dönemde faaliye göseren aşradarphanelernin says bir hayli üseken özellile 1640'lard ibaensikke üreen darphae saylan hzla azaldğn darphaelere gönderi-len emirlerden de izlemek mümkündür Bu dönemde üreilen sikkelerinkaiesinde de bir bozulma görülmekedir ck sikkelerin kaiesini düzelmeye ne yerel yönecilerin ne de merkezi devlen çabaa yemiş

darphanelere gelen gümüş mikann da azaldğn dikkae aan İsanbyönemi aşra darphanelerini kapamaya başlamşr.

Osman darphanelerinin 17 yzyldaki faaliyeleri bir ölçüde eldeknümizmak verilerden de izlenebilir. n ve gümüş sikkelerin üzerine

1 62de gümüş i çeriÇi yüde 20 ltı ln kdr Ispnynın seki rel li k sikkesin

de 27 grm sf gümüş b uunmktydı. Motomur Te Best nd orst of Currencies s 1 06- 1 07 A Sw The Hio of Cuen 1252 o 189, G S Putnms ns nd Cement i lson New oondr 1 6 s 3031 Akçenin ylşık yüde 0 sf gümüşten drdildiÇini düşünürse Tblo 2de tsii sikkeişle mlerini n ypıl dıÇı y ı l lr içi n verilen kur deÇererini n spnyol sikkesi leine olmdıÇı görlmektedir. Anck kçenin boulduÇu yıllrd böyle bir prim oy çımış

padişahın adı, aha çıkş arihi e sikenin üreildiği darphanenin yeri yazıldğı için, üizatik koleksiyonardaki sikkelerden e yayılanan katalogardan, her padişah döneinde faaliyet göseren darphnelerin yerlerini e sayılarıı belileek ükündür Bu kaalogardan, açe üreenOsalı darphaelei saysıın 16 yüzyılın sonlanda douğa ulaşığı anlaşlatad III Murad'ı 1 yılık saltaa sırasında ( 1 574 1 59 5 ) , ço

ğuuğu Blkal e Anadolu'da ola üzere 38 daphanede kçe reilişti II Mehed'in 8 ylık saltaa sırasda ( 1 59 5 1 60 3 ) açe üreten darphanelerin sayısı yaaşık 40 kadard Aadan çeyrek yüzyl geçtikten sonra, Murad'ın 1 7 yıllı saltanaı sırasında ( 1 63 1 640) akçeüreen daphane sayısının 30'a düşüğ görlektedr

Faaiye gösteren darphaneleri sayısı 1630'larda eya 1640'lada kes

bir düşüş göserişir Nüizaik kaaloglarda Sulan İbrah döeinde sadece 4 daphanede akçe üreildği belirlektedr Bu arih



1

p ç ğte sonra da kçe e diğer güüş sieleri üreen Osanı darphaneleriin saysı snrl kalışır Eliizdeki kataloglar, Mehed'in uzun saltana sırasında (16481687) sadece 7 darphaein güş kçe e paraüretiğini göserekedir

Nizatik katoglara ede eile bu darphae isteei ihaoladığı, gelecekte yeni bulgulaı ışığında bu sayılara belki birkaç yeidaphanenin ekenebileceği düşüüebilir Ancak, bu listelerdeki sayılarbiaz ykaı çekise bile, 17 üzyılın ikinci çeyreğide itibare üretiisürdüen darphane sayısıda öneli bir düşüş olduğu kesindi Ayıca,İstanbu daphaesii üre haci hakknda arşi kayıtlarından eldeetğiiz bigiler, taşra darphaneleride gerileeyi başketeki daphanenin tela edeediğini göseriyor Tersine, İstanbul daphanesininrei hacini 68 0'lerin solaına kadar çok düş ük düzeylerde kaldığını biliyoruz

Henüz yeteice anaşılaayan nedenlerle, bu döede bakr angırların üretii de sınırlı kalışır Eliizdeki nüizaik eriler630'lardan 1680'erin sonuna kadarki dönede, uzun yıllar bounca,

Bu rakkamlar aynı padşa ın adına gümüş akçe üreten toplam darpane sayıl arın ıvermektedr Dönemn skkeler saltanat yıl ını belmedğ çn erang br yı ldabu darpanelerden kaçın ın faal olduğunu bel rlemek mümkün değ ld r

Bu darpaneler Istanbul Dyarbakır Şam ve Karedeyd Scaendlnger Om

hemen hiç akır sikke üreimi yapımadığını göseriyor. Bu asında sonderece ilginç ir durumdur, çünkü Avua'da İspanya ve Fransa 'dan Amanya, İ sveç, Lehisan ve Rusya'ya kadar ek çok devle, aın ve gümüşdarıarı ve haa yokukları nedeniye , 1 7 üzyıl ounc r sikkeeri önde geen müadee aracı oarak kuanma yolu gimişler ve u sayede para asma işinden önemi gelirer sğlamış lardı. Osmanıarın

17. yüzyıın üyük ir ölümünde r sikke ürememeerii zihinlerde soruar yaraan diğer yanı da yüzyıın sonlrın doğu, 16891691asındi r diğer mai unaım sırasında, devlen am da daha önceyapmadığı şeyi yaparak, 3 aylık süre içinde yakaşık 600 milyon deakır mangırı piyasaya sürmesi ve hazneye önemli mikarda geir sağamasıdır.

Merkezi devei akır sikke ürememesi veya üreememesinin ardındair değ, irkaç neden aramak daha doğru our. Bir oasıık, sikke üreimil d l d k k k



için yeerli ırın uunamamasıdır Devle 1690'adaki akr gereksinimerini, Anadou'da Gümüşhae le samonuüre'de faaiye göseren ki madenden sağamışır . Ancak, unardn ikincisi yzyıın oaarıda çaışmıyordu Yine de yüzyı oraand yeeri mikararda akr u manın önemi ir sorun omadığını ahmin edeiliz, çünkü devein gereken akırın hiç omazsa ir öümünü, 1 690' larda yapığı gii, yere pi 1yasaardan kulanımış akr san ark sağlamsı mümkündü.

Yüzyıın orsınd kır sikke asılamasını ardndaki idar ve ekolojik nedener, üyük olasılıka, daha önemiydi . Deve aşrada ar sikke sma hanı müzyede youya öze girişimciere samakaydı. Mangırarın iiari değereri, 14 ya da 18 gii akçenin kesireri oarak elir

endiği için, 158586 ağşişinden sonra u değerer ürem maliyeerineodukça yakaşmış ve sike üreiminden sağnan kr arjrı ir hayliazamışı B koşulr alınd, öze girişimcer yere mngır ekelerini saın amak isemiyorardı. Bu olumsuz geişmenin 17. yüzyıda mangırüreen yere darphane ağının çöküşünde önemli ir neden olduğun dü

Örneğin Taverner kesin konuşur: Osmanlı Imparatorluğunun içbr yerinde bakırsikke görümemektedir J B Taverner, A New Relaon of he lnner Por of heGrand gnor raglo Londra, 1 677, s 1 5 1 7 yüzyı lda üreti len bakır s kkelerei l işk n nümzmatk ver ler i çn , bkz Scaendl nger, Omanche Nummak s 1061 1 4

şuuyoruz. Bu okd bir çözüm, bkr sikkeri iibri değerleriidevle rd y kçeye, h bir kçeye yükselilmesi olurdu. iekim, 1690'lrd İsbul dphesii bsğ mgrlr bir kçe üzeride piysy sürülmüşr. c, bu sek değerli mrl şrpiysl kbu görmeme ehikesi vd.

17. yzyl orld sml drphe ğ bir diğer soruu d

eknolojik. 1690'lr kdr sike üreimide smllr kol kuei veçekice dy geleeksel ekolojiyi kulyorlrd. Sck mel zerideki kb çekiçle vurmy dy bu ekolojiyle ürele sikkeler, herzma yksek ielikli olmuyordu Belk dh d öemsi, bu ekolojiüreim hcmii srlmak ve sikke üreimii çok syd şra drpheside gerçekleşirilmesii zorulu klmkyd.

Ekoomii gümş ve bakır sike taebii evle krşlyamyıc,oluş boşluğu vrup sieleri doldurmaya bşld. Gerçi ybc sik



16

ş ş ğ p y ş ç ykeler sml piyslrd e erke döemlerde iibre edvl emekeydi ck, bulrı 17 yüzyld oyklr rol çok frı oldu.sml sikkelerii piysr kybolmsyl birlike, kçe sadece birhesp birimie döüşmüşü. vrup' l, özellikle de gmş sikke

leri Bklr ve İsbul'd dolu ve Suriye'ye kd uz geişcoğrad öde gele mübdele rc koumu geldler. Bu geiş ladki yerel mhkemeleri ky ve so ylrd ikisdi ve oplumsl -rihçileri bu kyl kulrk ypğ bölgesel çşmr, bu koudyl klr sumkdr. hkeme kyld ve dğer şiv belgeleride devle ybc sikkeleri edvüü egelemeye çşmdğ,

m erse, ybc sieleri devlee ypl ödemelerde de kbul edi 16 . yüıl ın sonlarına ve 17 yüyıla eistan sınırınan Osmanlı topraklarına gi·

ren gümüş ve gümüş si kkeler içi n bk. Dari us Koloiejcyk Te Export of Si lverCoin troug te Polis-Ottoman orer an te Problem of te alance of TraeTurcica 28 ( 1 6) s 105- 1 1 6 .

Hesap bi rimi kavramı üzerine bir tartışma iç in bk. Spuffor Money and / Ue, Ek l l .

J Tavernier Nouvee reaion inrieur du ai du Grand igneur, Paris 1 675 ve C Carin oyage du hevaier hardin en ee e aux n Orienae, onra 1 686 2. yüyl a i se i l k ke olarak Ro atran bu önemakçein piyasalaran kaybolu!una ve mübaele arac öell i!ini yitiri!ine ikkat çekmiştir antranın çalışmas taşra kentleri e!il başkent stanbul üerineolu!u için anlakları öel l ikle i lginçtir R atran Ianbu dan a econde

dği haa ep eddği görüeker Devee yapıa ödeeerde yabac sikkeeri hangi kur değereri üzerinden kabu edeceği de düzeioaak ia edekeyd cak baya karş sağaan icare faza edeiye geen sikkeeri büyk bir ksı Os ekooisinin doğuyakarş verdiğ cae açık edeiye İra'a ve Hi Okyausu'ndaki iaaa doğru akaya deva emişr (bkz Tabo 83; Resi 23 ve 24).

Bu böüde 17 yüzydaki paasa sonan boyua ve edeeriayrn oarak iceendi çei zyıı oranda iibare piyasaarda kayboduğu kanarya göserd Şid bu parasa sorunarn olumsuz sonuçaı anı bir kez daha çizek gerekyor Geel ikeer düzeyide bakğzda paas soruar ekonomiyi ousuz ekeesiibekeyebiiriz ahmin edebiriz Parasa skrasızıkar değer ade ve

sikke kka piyasaadak kredi hacii care ve üreii ousuz ekiyordu Öe yanda iksad faiyeerin gereesi de deve aiyesiid d b k k d h d ğ k d Bö



zor durda bırakarak pasa soruna daha da ağraşrakayd Böyece para arihine iişk oarak suduğuuz bugarı ışığıda 1 7 yüzy sadece parasa açdan deği Osan ekooisi içi de odukça güçbir döne oduğu soucuna vayouz Son yada yayıanan bir çaşasnda Suraya Faroq 1 7 yüzy iksa ve opusa açıd bir bu ve ks opama dönei oark eendriş Öyeyse bizi 161pras ahi inceeyerek vardğz souçar da Faroqhi' gene yargısya ay doğuuda bir aboya işare ediyor

lnlrn Msr r tvül n gümüş silr için n ön glnlrn biri slnlı guruş vy si guruş iy nıln Hollna tlriyi Ispnynınsi rlli büyü gümüş sisi (ral d yrl olr riyal guruş)

DKUZUNCU BM

YLi iKKLiN YOKLUUNDA

Füls amee muhtaç olmak

Dem

l 7 yzyln oralarnda, yakaşk yrm yıllık br dönem boyunca



l 7. yzyln oralarnda, yakaşk yrm yıllık br dönem boyuncaFransız, İalyan ve ollandalı üccarlar Güney Fransa, uzey İalya ve

16 vrupa'nın dğer yerlerndek darphaelerde dşı çok ce br ka gümüşlekaplanmış ama ç müyle bakra ndrgenmş küçük Avrupa skkelerden büyk mkada basrdlar. Bu skeler daha sonra gemlere yklene

rek denz üzernden Osmal pyasalaa gerld ve aynı ccarlarnsan aldka mallan karşılğnda ödeme olarak kullanld. Daha sonraa se, yne gemlerle gerlen skkeler Osmanl üccarlana ve sarraarapan saılmaya başland. Öceler, b skkeler gümüş çerklernn brhayl üzernde yalarla salmakaydı. ncak yzlerce gemyle aşnan veoplam hacm 200 mlyon parçanın üzernde ahmn edlen bu care ge

şledkçe, kr marla da darald. Skke carende vpalı üccarlansağladığ brü gelr, yaklaşk I mlyon ade İspanyol sekz re al ya da ale sez mlyon Venedk an dükası olaak ahmn edlmekedr.

Bu olay, Chevaer Chardn, JB. averner ve Paul ycau gb 17.yüzyılda smanl İmparaorluğu üzerne çok annan yapan aarlarıdahl en azından yarm düzne Avrupalı gezgn ayrn olarak anlar.

Chardin Voyage, s 722; S Rycaut Hio of he Tuih Empire from he year162 o he year 16 ondra 160 s 256; Tavernier A New Relaion, ondra1 677 s 1 533

F. Hasluck The evntine Coinage• Numimaic Chronicle, Fifth Series 1(1921 s 5 59

uzey İaya'di darphaeerin daha sonra yaymanmş oan kaya da bu sikeerin üreidiğini doğruuyor yrca nümizaik yaznnda busikkeer hakknda üzererindeki yaz ve ürem ariherini de içeren odukça ayrn verier ve beimemeer buunmaadr Söz konusu sikkeerin büyük bir böümünü bugün vrupa'daki nümizmak koeksiyonarda bumak ve inceemek ükündür

Dönein Avpa gözemcieri gümüş içerikeri iyice azamş sikkeerin Osman piyasaanda bu kadar rağbe görmesine inanamyorad Örneğin Pau Rycau ürkerin bu oayn içzünü anayacak zekar o-madğndan yaknyordu 20. yüzyn başanda bu sikkeerin nümizmaik özeikeri hakknda yapş en ayrn aaeyi yayayan W. Has-uck ise ürk haknn adanaay reddeiğini" beirere şu sonuca

varakayd : imi yabanc paraar uzak ve öze ikle de okuas yazmasomayan haa arasnda her zaman rağbe görüşür ürk piyasaannbu sikeeri ih eden üccarar arandan skanda boyuarna varaca bi-



bu sikeeri ih eden üccarar arandan skanda boyuarna varaca bi-çide sömürüesi bu ür oayarn ne iki ne de sonuncusudur ncakbu oay uaşğ boara icarein en sonunda yaskandğ ana kadarsüren sra proeso ve uhaefee karşn uaşan başaya ve be de buişe girişenerin uanazğya diğererinden ayrakadr "5 20 yüzyürkiye'snde de kii yazarar b yruma hemen kabu ederek arihin 16bu en büyük kapazank oaynda vicdnsz vpa üccan Osanhakn adakar soncuna varşardr Öe yandan iparaoruka igii pek çok konuda bize ayrn kayar sunan Osan arşiverinde bukonuda şidiye kadar çok az bege buunas da bu oayn üzerinde düşünümesi gereken bir diğer boyunu ouşurkadr

Düşük ayar sikeerin bu kadar rağbe göresini açkaak gereki-yor Çünkü aya düşük kap para basa çabaann her zaan başar o-adğ haa ender oarak başaya uaşğ biiniyor Osan piyasaan-da bu sikkeeri ik kabu eden üccararn ve para a saya uğraşansarran da bu sikkeeri erierek içerindeki güüş ikarn hesapad-arn ve bu erime işinin Doğu kdeniz yöresinde iki bin ydr yapdğ-

n da biiyoruz Saraar esek sran koay koay başkaana açkaa

Rycut Hio, s 258

Hsluck •Te evntine Coinge• 5963.

N Berkes Tüiye kia Tarihi, rçek yı nevi stanbul 1970 c ll s 1 8 3 1 9 1

saar bie sikkeeri içide faza gmş omadğ bu kadar uzun birsre zi kamas mmk değd Bu edene Osma piyasaada isaa niçi bu sikkeeri gmş içerikerin çok zerinde kur değererizeriden kab ekerini açkamak gerekiyor.

Döemi Avrupa gözemcieri ve daha soraa onar okuyarakolaya hakda benzeri yorumar yapan rk yaza aayamadka

ya da bimekeri şey o dönemde Baaar Anadou ve haa Sriye'deki paasa koşuardr. Osma piyasaann bu sikkeeri benimseeeriniakçei isikrarszğnda parasa koşuar bozumasnda bağmszoarak aayabimek ümk değidr. Bir öceki bömde aşd gibi 158586 ağşişide sonra akçe son derece gç ve ağşişere dou birdöeme girmişi . 17 yzy oraaa kada sren bu koşuar piyasaarda akçein erk edimesie ve Avupa sieerii daha faza kuanmasna yo açmş Bir yada darphaeere gee gmş azamas öeyadan da Osma madeneri kapamaya başamas soucuda darp



y p y ş phaneerin reimi azadğ gibi üreie sikkeerin sadaran deeeek de gçeşmişi. Böyece 1640'ardan iibare Osman darphaneerikapamaya başad. Yie daha önce aşan edeere bu döemdebakr sikke üremini de soa erdiğii biiyoruz .

164 Oysa Osma piyasaan özeike kçük öçeki gnük işemerdekuaabiecek bir übadee araca gereksinimeri vard. Piyasaar buparaar içi öze r ya ya da primi bir ya ödeeye hazrd. iekidaha önceki döemerde Osman devei piyasaya br magra srerek bir hayi geir sağamş. cak bu kez deve bu işevi yerie geirmeyince veya geiremeyice piyasaar para aebii vpa girişimcier

karşamaya başadar. Avrupa gümş içeriği oşamş kap sikeeriişe bu oramda kabu görd. e yazk ki bu bakş açsn e o döeminAvrupa gezgierin aakarda e de onara dayaarak 20. yzydayazan aih çaşmaarda bumak mümkndr. Şmdi u oay farkbir bakşaçsya yeide iceenmesi sayeside ağşişer ve parasa iskrarszkarın uzu döneml sonuçarı para ikamesi ve ozuk pa basm devee sağadğ oaakar gibi Osman para arihii e önde geeneaara şk umak mmkü oacakr. Bu oay ay zamada deveinpiyasaara para suma işlevini yerne germediği veya geremediği koşuarda ne oabeceğine ilişkin çok igiç bir örnek ouşuuyor.

TAŞIŞ ED IMIŞ SIKK EER OSMAN PIYASAAR NDA

aradaki farkı değerli maden ve sieerle kapamaya çalşrlardı. vrupa'dan Ykndoğu ve sya'ya giden gemierin bol mikada güüş ve daha ender olarak da alın külçe ve sikkelerle yola çkğna ilişkin elimizdepek çok kayı vardır. İşe bu nedenle eika'da ve vrupa'da üreilen ve ya da groce diye anlan büyk boy gümüş sikkeler 16. yzylınikinci yasından iibaren Osman ve ya piyasaanda yaygn olarak e

davl emekeydi. Burada nceleyeceğimiz olay da 1653 ylında vrupaccarlan Osanl İmparaorluğu'na yapacakar bir iş gezisi öncesindekendilerine gümüş sikke bulmaya çalşmalaryla başlr ncak bu nokadansonra olayla yeni bir doğruluda geişir. Para aşnn yönnü ve eliğinBa ile Doğu arasnda care dengeleri belremez Oaya çkan gelişmeleri anlayabilmek için icare dengeeri yerine Osmanlı İmparaorluğu'ndki mai ve paasa koşulladan yoa çkmak gerekecekr.

Fransz üccarl İspnya ie Fransa arasndaki siyas gerginik nedeniye Osmanl piyasalarnda büyük rağbe gören sekiz realik İspanyol



niye Osmanl piyasalarnda büyük rağbe gören sekiz realik İspanyolsieleinden ede edeeyince asilya'dan yola çkalarken yanlarna ikkez 1641'de a XIII. Louis aandan basırlan beş lük gümüş sikkeeri alar. Bunla yeni eknolojiyle reimiş kenarlar ı hale geiiş küçük ve odukça czip gönmlü sikkelerdi. Bu sikkeer Osmanlpiyasalanda günük aışveişlerde kullldığ gibi özellike ilk yllarda 16ikisadi güçleri alın ve üüş sikkelere yemeyen köylü kadınlar arandan bir akı olak da benimsendi.

Fransa'da beş solük sikkeerin 12 anesi bir aın ekü veya İspanya'nnsekiz reali değerindeydi. Osmanl piyasalarında ise bu sikkelerin 8 anesiİspanya'nn sekiz realik sikkesine (riya gruş) eşi oarak kabul görmeye

başlad Bu nedenle sikkeer Osmanl piyasalarında rapça sekizde bir an-lamna gelen üü veya tüü sözcüğüye anlakaydılar B u kur

Örnei n K N Cauduri, Ingi l i Dou Hi ndistan Kumpanyasına bal ı gemileri n Asyaya doru yola çıkmadan önce gümüş sikke bulmakta ara sıra orlandıklarını lirtmekteir K. N Cauduri, The Trading World o Aia and he Englih Ea /ndiaCompany , Cambridge niversity ress, 1978 s 135 ayrıca A Aman,

Te Flow of recious Metals along te Trade Routes betwn Euro and Asia upto 1800 K R Haellquist (e, Aian Tde Roue, Sandinavn nstitute of Asian Studies, Curon ress, 1991 ondra, s 720 Barre, orld Bullion Flows,14501800 J. D Tracy (ed, The Rie o Merchan Empire içinde, Cambridgeniversity ress, 1990 s. 224254 ve F S. Gaastra, Te Exports of recious Me

değeri üzeride hespdd beş solük skkeer hç de küçümsemeyecek br s lm gücü vrdı Öreğ İsbu'd vsfsz b r ypışçisie bir gülük ücreii kşlğ olrk bu sikkeerde k e verlmekeyd Beş solük sikkeer kur değererde Akdeiz'i bs edoğusu rsd oluş büyük fr göre Frsz üccrlr ks bir süreçde bük mikrlrd skkeyi Osml İmprorluğu' ih emeye

bşldlr. Skkeler gördüğü rğbe krşsd bu grşciler brkç sor y ğrk ve görüümde ck gümüş içerği zlmş ve bçoğlmş skkeler üreerek geirmeye bşdr. İly ve Hdüccrlr d ks süre içde bu kr icree kdlr.

Bu işe grşe Avplı ccrr öce Güey Frs vey uzey İy'd yerel olrk sikke drp eme hk sip bir pres preses veyhükümdr bşrrk oul kedi d şıy ck gümüş mkbir hyi zllmış selerde büyük mkrd üremek kousud lşmkydlr Böylece revoux preses ile Dombes Orges oco



y y p g sse Avigo Ceov ve diğer böge preseri dl şy sikkeler Osm pysld tedl emeye bşld. Bu bezeye brbşk oly iceleye ikisç ve ikis hçs Chles deberger sikke üreimi kousud yere hükümdrl lşm olğdış bir uy

166 gm omdğ söylemekedir. idlebege' göe vrup'd pekçok devle kedi srl çide pr bsk ek gelir sğmk mcdydı Ack ks br süre sor ğşiş ediş sikkeer üke dşı gödererek bul iyi prl değişrmei mümkü olduğu geirile yi pr d ye ğşiş ederek bsm youyl ye gelirler sğbleceği lşmş. ck bu oly B Avp'd oluş br prsl bulm

90 akçe Ispanyanın sekiz rellik parçasına eşit kabul eiliyoru (bkz Tablo 83).Bu sikkelerin czip görünümü yüksek kur eerlerine katkıa bulunmuş olabil irma şı aa ayrıntılı tışılcı gibi yüksek kur eerlerini tek bşına açıklayama Aynı biçime Akeniz azasına ou ile batı rasına altın e üüşün göreli iyatları rasına sık sık görülen rklr beş sollük sikkelerin kur erlerine Batı Arupa ile Dou Akeniz rasına oya çıkan arkı açıklamakta

yetersiz kalmaktaır ünkü 1 6 e 1 7 yüıl lara alt ın/gümüş iyat oranla rına Akeniin batısıyla usu rasına oya çıkan arklar yüze 10u anca istisnaiolarak aşıyoru Oysa bu sikkelerin kur eerlerineki oubtı arkları çok aazlyı. Bkz Tablo e 83

Bu ücret uzun önemli bi r iyat e ücret araştırması çerçeesi ne Osmanl ı ar şile

Doğu Akdeiz'e ak oarak yomamamak gerekr. Çünü ee ağmz döemde Osman piyasaa için baslan sikkeer güey Avrupa pi-yasalada eda emiyordu.

Skelerin gümüş içeriği azalca, üzerlerndek Lance yazla da de-ğişmeye başad. Bnitat unciarum se'in (on kde a) yern bnitatisunciarum quinque (o ikde beş) daha sonra da bnitatis unciarum qu

atur (dör, haa bnitatis unciarum trium (üç) ad. m sikeerdeise Laice yazn soua ayn say, Arap alfabesiye de eenmekeyd.Ancak, rap alfabesiye beirle saylarn Lanceeride daha yksekoduğu sike örnekeri de vardr. Bu skeerde Avrupal üccarn Arapharerin okuyanla aldamay amaçadka anaşyor Gümüş çerklerni ümüye kaybomasda ve iha ede sike hacminn arasdnsonra, sümünen kur değerer İspaya'nn rya guruşu karşsnda yrmisikkeye kadar geredi. Böyece kap sikkeer günlük işlemerde daha dakolay kular hae gedier. Ancak, Avrupa'da darphaneerin yöneic-



y g p p yer bu skeern Avrupa'da edalünü engelemek isyorard. Bu amaç-a kaan br yönem Osman pazara için üreie kap sikeleri Av-rupa'da edavü edenlerde ayrmak. Böyece skeeri üzere Laiceolara per ttam asiam cvrrens (üm Asya'da geçerlidir) veya Vluit hanAsia mercem De Prcul pretium eius (uzak Asya'dak maa için ödeme-dir) gibi, sikkeern nerede edav emesi gerekiğ kousunda Avrupaa uyara ifadeer eklenmeye başlad.I

p sike rağinde doruğa 1656 ie 1659 ylar arasnda ulaşld.J.B. Taverier, Osmanl gümrüklernden geçe sikkeer opam mikar- 180 miyon ade olarak ahmin emekedir. Ayrca, belrlenemeyen

mikarda sikke de gümrük memurlana rüşve vererek, Osm opra-ana kaçak oaak sokumuş. Bir diğer ahmne göre, bu dönemde heryl orama oaa, kap sikelere dolu 22 gemi İzmir !imana uaşma-ayd.I Trağin hacmini bu kadar büyümesi, Osman pyasaardaksağlam sikkeern de oada kayboldunu, bulan öneml bir bölümü-nü Avrupa'ya göürerek kap sikkeler haline döüşürüldüke sora

ekra iha edni akla germekedir.IDVLT GCK MÜ DHLS

Çok büyk marda kap skkenn Osman pyasaana grmesiye,l l d ö k b l d A l ö l il

bu yarda ap sieeri geiren tccaran Osma maa için yseyatar vermeye hazr olduan buna arş kap sie icreine buaşmayan Avrupa tccarar bu yse yaar nedenye Osman marnsan aamadarn beliiyorr İzmr'deki onsos taandn siecaretine grmeeri yasaanan İngiiz tccarar böyece Osman ihraçmala piyasasndan çekilmek zorunda adar Anc onr ve İngilere

hmeinn resmi temsilcileri de bu ez p sieerin piyasada adrmas için Osmanl hkmeine bas yapmaya başlada Öe yandaGney Avrpa'da bu sieleri reere ihraç eden bögelerde de oumsuz etiler görleye başamşt r miktar gmşn dşaya açğngöre Provence paramentosu ie arsiya Ticaret Odas 1665 yndaalp sie tcareini yasaamaya arar verder

Osman yöneimi ise ap sieerin carei ve tedavnden hoşnutomamala birlite o ylarda Gir adas yznden Venedi e uzun veyorucu bir savaşa tuşmuştu Savaş srerken devein bir paa reformu



yapmak içn gerei mali kaynaa bulmas ço zordu Osmanl eonomisi gn işleyişi için rt bu sieere bağm duruma gemişti Devet de vergi toparken ve ödeme yaparen ayn sieeri ullanyorduOağanst oşular aşaa kadar Osman yöneticileri a sielern hiç

16 yotan daha iyi oduğu görşndeyder u pragma tavr özeie icarete atmayan Avrupaarn bu olaya by ilgi gösterireren Osman arşverinde bu onuda faza kayt ya da bege buunmamasn bk ölçde açamatadr Gerçi Osman deve sieein ihaan engeleme çin biraç girişimde buundu Ancak savaş devam etiği srecebu isteksiz rişimerin başaya uaşmas mmn değidi

Savaş bier btmez devet kap sieler handa ciddi öemer amaya başad 1669 ynda smnlern ar devet tarandan kabu edmeyeceği vergi ödemelerinde uanlamayacağ ian edi Ayca devem ap sikeerin darphaneere getrilere dzgn standartarda yenisikelere dönştrmesini taep etmeteydi Ayn yn sonarna doğrudzgn standararda sie bulaada çin verer ödeyemeyener

hapse atnca ursa ve ara'da ayaanmar görd u gösteriereatanar ap seere yarca göz yuman vezirerin vierin ve diğersorumluarn cezaandmaan taep ediyorard

Osman piyasaann ap Avupa sieerini nçin kabuendieri i i i t b t di t k i 17 t

da prim ödemeye hazırdılar. Bir aşka deyişle, sadece Osmanı devlei değil, ekonomi de si amere (zıl renkli bakır sikkeye) muhaç" duuma dşmş. Eğer akçenin piyasaardan kayolmaya aşladığı 1640'lada, Osmanlı devlei yeeri mikarda mangı reerek piyasaya sreilseydi, hem paraya olan alei karşılayacak, hem de zor durumdak hazineiçin önemli ir gelir sağlayacakı. Ekonomini paraya oan aeini deve

karşılayamayınca, oraya çıkan oşluğu Akdeniz'in ör ucunda darphaneler ve ccarlar dodurdular.

BAKR SIKKEERI N DÖNÜŞÜ

17. zyılın orasında parasal unaım sırasında piyasalada Osmalıakır sikkelerini edavl emediğii elirk. Oysa yzyılın sonlaında,1 689 1 691 yıllandaki ir dğer mai bunalım sırasında devle daha önceyapamadığını yaparak 32 aylık ir dönemde, her biri ir akçe değerinde600 milyon ade akır mangır rei ve piyasaya srd. Bu mangır ope



rasyonuun uygulandğı kısa sre içinde epeyce aşaılı olduğunu söyleyeiliriz. İsanul darphanesinin ayrınlı kayıarından, u operasyon sayeside devlein ir hayli gelir sağladığı anlaşılmaadır. Bu nedene sözkonusu magır deneyimini daha yakndan inceemeke yaar vardır .

Osmanlı darphaelerideki rem eolojisi 17. yzyılın snanakadar pek değşmemişi . sayıda yk dahanede çok sayıda işçi çaışıyordu. Buna kaşıık darphanelerin çoğunuğu, kç veya oa ölçekizanaa geleneklerini srdryordu. ın, gmş ve akr sikkelen reminde çekcin yansıra pek çok el ae kuanımakayd. Avrua'da daaileri eknolojilerin gelişmesi ve uların sikke reminde kullanılmaya

aşlaması, Osmanlı darphanelerni hem sikkelern kaiesi hem de remhacmi açısından ir hayli geride ırakmışı. Bu açığı kapama zere, Osmanlı devle Fransa'dan yei mekanik eknolojiy kuanan ve kenarlaırıllı sieler reeilecek makne ve aleer geird. Bu aaç ve gereçler, yk olasııka 1 686 'da, Topkapı Saayı'nn dş avlusunda hazırlanayeni darphane meknında, Cerrah usafa adında Avrupa kökenli bir

1 7. yüyı l sonlarına kadar Osmanl ı s ikke üretim teknolojis i içi n bk Bölüm 2 s. 0-4 1 .

Kul lanı lan araç ve gereçlerin ayrıntı l ı bir dökümü devletin yaptıÇı bir inceleme sonrasında aırlanan raporda verilmektedir; bk H illioÇlu e ntroduction of

16

tekise tarada ote edildi işler dra getirildi Osalı öetiii ieti artık çok kçle ve piyasalarda kabola akçei yeriebk bo g sikkeler ekseide yei bir para dze i kuraktı 2

Mehmed'i 1687 ııda tahttan idirilesinden sonra ei padişah II . Slea içi e acil sorunladan biri yeiçerilere ödemesi gele-ek halini alış clus bahşişi içi gerekli kaynağı bulmaktı Bir cls

bahşişi vesilesile devletin yaptığı ek ödemeler yarım milyo altı ·aşabiliyord Hazine çok zaıf drdaydı e askerlerin aaşları eredeyse bir ıldır dzeli ödenemeeteydi İlk ölem olarak İstanbul halkında toplana vergiler artırılınca başkette bir hayli gergi bir otam oluştu Malibunalıı derileşerek srmesi karşısında devlet getirilen yeni akneerlebır sikke reteye karar erdi Böylece İstabl darphanesi 1688 yılınıAralık aıda itibare yeni magırlar basmaya başladı Her bkır sikke ya-rı dirhem ya da 60 gra ağırlığındaydı Magırlara önce yarı akçedeğer biçildi acak yeni sikkeler rağbet görnce değerleri hemen bir akçe-

k ld (bk R i 25



ye çıkarıldı (bkz Resim 25 .Magırlar piyasalarda oll karşılaınca delet heme retimi artır

aya giişti Üretim kapasitesii gde 300400 bide 600 bin parçayakseltek içi İstab darphaesine birkaç a çinde yei binalar ek

1 !endi Bir dğer darboğaz da bakrla ilgiliydi İstabl darphanesi öcelerideveti işettiği staoKre ve Gşhae madeeride gelebak kllamataydı ck b adeeri retilei eteli olaıcapiyasada kllalış bakr satın lınaa başladı2

Yei sikeler Balkalar ve Aadolu'da Trakya Makedoa ve Egeadalaıda Batı Aado ve Kradeiz kıısına kadar zaa geiş br

alada tedavl etee başladı Öcelei taşrada mi tccaar magırlaıkabl etmeekt diredler Bu zerie devlet vergi ödemeleriiçte bii kada aga apılabileceğii ila etek zoda kald2Aca zama içide agırla genel kabul göreye başladı Yzyıl otalada gş içeriği boşaltlış Apa sikkelerii ne kada rağbet gör-dğ asarsak agırla tuasıı da oağa karşlaak gere

ir Osalı piyasalarda kçk değerli gnk alış verişlerde kullaıla-bilecek sielere bk talep vardı B talebe cevap vere devlet deöe bir gelir sağaabiliordu Taıış iktisat tarhçisi Carlo Cpol

H Sai l l ioğ lu Bakır ara Üzerine B ir Enfl asyon Deneesi (H 099 031 687-

a'nn aını çzdğ gb, bozuk para cnsnden skkeern hacm küçük şeer çn gerek düzey aşadığı sürece bu seer br sorun yaraazdı . Ancak, Osmanı devenn kısa vadede daha faza a ger sağamaamacıya, anr deneymnn üçüncü yında Cpoa'nın berğ sınıaşak, aş mkaada ang pyasaya sürdüğü anaşıakadır. Bu aşığın en öne göserges, üçüncü yıda pyasaan yen üreen see

r kabu edp emeyeceğ kaygısınn br kenaa erek, küçükü büyküdeve projeernn nansanı aacıya her br çn ayrı ayrı angır asıa geçmesdr.

Bakr mangır ürem, bu deneymn sürdüğü 32 ay boyunca deveeönem br ek ger sağadı. İsanbu daphanesnn ayrını oarak uuanhesap deerer, oam ürem mayenn üreen 600 myon parçaskkenn pyasa değernn yzde 30'unda kdğın gösermekedr. Gerye kaan böüm se hazneye ger oaak kaydedmşr. Deven mangır üremnden ede eğ ne geern 3 80 myon akçeye , ya da o dö

d k k ü d 1 4 dük ğ k d



nemdek kur üzenden 1,4 myon an dükaya uaşğ anaşmakadr.Söz konusu yıarda merkez haznenn yık ger ykaşık 1 200 myonakçeyd. Böyece, mgır deneymnden sağanan gerern bu 32 ayıksürede erkez haznenn üm gerernn üzde 12'sne eş oduğu an

aşıakadır. Bu hesapaaar, anır gerernn zor durumdak devehaznesne odukça önem br desek sağadığını göserekedr (bkz.Tabo 9. 1 ) .

Ancak, angır ürenden sağanan büyük gerer özeke Trakya,Seank ve İzr yöreernde kapazanarı da harekee geçrd. Km saheangrar a geere Avrupa'dan gemeye başad Gerç sahe mangır

arı geren gemerden kncs ykünü boşaamadan yakaand. Ancakkap angırarın pyasada edavü eeye başamasıya brke, mangırdeneym önem br darbe aış ou. Taşraa k üccarar ödeeeran veya gümüşe yapımazsa ark İsanbu'a ma göndermeyecekernsöyemeye başadıar. angıran edavüünü sağaak üzere deven sıksık pyasaara müdahae ees zorunu odu.

Bu sounar karşısıda ve mangırdan sağanan gerern azaasının

Cipolla Money rice and Civiliaion, s 2737; ayrıca Munro Deflation Kırı mdaki kalelerin tamiri i le yeni mankur üretimi arasında kurulan açık il işki ak

BO 9.1 DVL BKR KKRD D GR, 1 61 691

1- a ba oraa ai 00 okka başıa akç oaak: O x 00= 000 akç

2 Ür sırasıda kabdi bakr: / va hr 100 okkada9 , okka

3- apa öii paı (öz kişir) :2/10 va hr 100 okkada 20 okka

4- Üri bakır ara piasa dğri:100 okka bakr içi: 709 okka x okka başıa 800 akç = 56720 akç

5- vi k: 100 okka bır içi:(Sar 5 = Saır 4 Sar 56 720 OOO = 45720 akç

6- arpha dv arada si di



6 arpha dv arada si diba opa ika, 1688 1691 : 851 000 okka

7 v opa k, 1688 1691 akaşıkSar 7 = Sar 5 Saır 6/100 389 io akç

8 vi opa krı, Vdik düası oarakSar 8 = Saır 7/270 14 io düka

9- 32 aık bu död rkzi dviopa irri, akaşık: 3200 io akç

10- akr sikk üriid sağaa irirkzi dvi ü irri oraı, akaşık:Sar O = Sar 7/Sa 9 üzd 12 1

Not: 1 oka = 1 ,20 logramdır: H. Saloğlu "Baır paraya dayana enasyon denemes s 19y kulanara,kend hesaplamaamı

da kisyle, Suan II med'n aha çıkasından sonra, devle mangırüreimini durdurmaya ve piyasada edavl gören mangırla devlee yapılan ödemelerde kaul ememeye karar verdi. c piyasalardan ve hak

!aşmaya rağmen manır eneym aa faza sürürüeme. ynı yınsonana oğr maır ürem rr ve ele manra ert. Mnır eneymnn e öne sonçan br e, evlen zn

öneml br para reformna rşeblmes çn erek kaynağı sağlaasıy-ı Ntekm 0'a, br yaan manr üretm sürerken, Osmal ev-et küçük akçen yerne büyk boy ümüş skeleren oşa ve rş

ye anıaca yen br para brmn yereştrmek üzere lk yamaabaşlattı Maır üretmnen sağlanan elrer olmasayı, b önemamn aması hç kşsz zn br süre aha erteenecekt.



ONUNCU BÖLÜM

YNi OSMN UUU

B u öümd 1 yüzyda İsanu Bakanar Anadou'da yn para rmnn oraya çkşın ncycğz arphanrn kapandğ açnn pyasaardan kayoduğu önck dönmn rsn 170'r a-

dar 1 yüzy carn ksad faayn gnşdğ r cananmadönmyd Bu rş koşuarn yansra gümüş arznn da armasyayn Osman kuşu yüzyn oaarnda pyasaarn önd gn hsap



y ş y y p y g p4 rm müad aac konumuna uaş Yn paa mnn yşms

n koşu oarak mpaaouğun mrkz ögrndk daphan faayr d mkzş Bakanar adou Sury ak'ak aşa dapha

n ağ kayoukn aşknk aphan mr yn skkn nrdys ümünü ü duruma gd

YE N I K UR UŞ

Akçnn 17 yüzyd skrarszğ daha sonra pyasaadan kay-ouşu Osman yönm çn önm sona yaamş kndpara rm üzndk dnm kaydnc konom üzndk dn-

m daha da azamşı Ayrca akçnn yokuğunda d ağşş aşura-ra k gr sağama oanağn da kaymş Bk hpsndn önmspara düznnn çözüüşü Osman pyasaanda ümüy yaanc skk-n kuanmas syasa smgs oarak da oumsuz a yaa-yordu 17 yüzyn knc yarsnda d yn r paa m ouşumakçn kaç kz gşmd uunmuş anca unar saaşarn ma güç-

ükrn süms ndny aşarszka sonuçanmş İsanu'dakdarphan uzun aadan sonra 165' yn mknnda ka faaygç arphand öncr snr mkarda akç paa darp ddknsona 16 sonarndan an üyük mkarda mangr ürmy aş

andı Mangır dnymn sağadığı grlrdn dsk la dvl, Av-rpa'nın üyük oy gümüş skklrn örnk alarak, yn r skk von çvrsnd yn r para rm olşrmaya grş

İsanl darphasd lk kz 1690'da asılan üyük gümüş skklr,17 yüzyıda Hlandaı üccarar arandan Osman pyasalaa grlnLhsan (Polnya) kökl zoloalardan snlnmş B slr Hollanda arlrd üç r daha küçükü Y skkr çn yüzd 60gümüş, yüzd 40 akrda olşan r alaşım kllanılmaka, ağrlıka dasadar İslam drhm üzrndn lrnmkyd İlk asılan skrnn üyüğü 6 drhm ya da 19, gram ağırlığndayd B sknn, pyasa-da dolaşa Arpa skkrnd ayrma ç, cedid (yn) zolota adylapyasaya sürüldüğü anaşlıyor aha sonra 1703 yılda, yakaşık 8 drhm ya da 5 gram ağırlğıda daha üyük r s v nn ksrürtld Yn para düznd skklr üyüklüklrnn v sadarankslk anımlanalms çn r sür gçms grkmşt Yn düznd Osmalı krş 40 para vya 1 0 akçy ş kal dld Yn krş-



d Osmalı krş 40 para vya 1 0 akçy ş kal dld Yn krşlar aı drhm r çyrk ya da 0,0 gram ağrğndaydlar v yüzd 6 0gümüş çryorlard Zooalar s 90 ç vya 30 paraya ş kal dmkyd rş v zoloaın ksr d ürlmkyd Anca, savaşlar

syasal çalkanlar ndyl, 1 7 1 5 1 6 arhd grçşrln para r-formna kadar, ürln üyük slrn önml r ölümüün ağırıla

Bz. Bölüm 9 s. 69-73. Sa oÇu B r Asır ı Osmanl ı ara Tar s. 9 1 . Bu seler l Sü eymanın tata çıtıÇı H. 099 1 687-88 tar n taşır. Buna arşı ı 7. yüzyı ı n ortaarına adar açenn aÇır ıÇ ı as sam d remnden

yüzde 4 adar daa aff oan Tebrz drem üzernden berenmeteyd. Bz Böüm2 ve Tabo 3 . . Bu eren dönemde açeye baı r atı mamas ı gereyordu anca 585-86 taş ş nden sonra açelere sı sı baır atıl dı . Bz. Bölüm 8 s 49- 56.

6 Nü mzmat ataogarda 690da darp ed len 6 drem s enn Osman ı uruşu oduÇu uruşun aÇırl ıÇı nın 703te 8 d reme çıarı ld ıÇı be rt metedr. Bunaarşı ı Ha l Sa l oÇu bası lan l büyü senn zoota oara üret d Çn l Osmanlı uruşunun 703te pyasaya sürüdüÇünü be tr. Bz. Sa oÇu Br Asır ıOsman ı ara Tar s. 94- 22. Tabo de uruşun gümüş çerÇne ş n olara sunuan esapama lar bu nc teze göre azırlanmıştır dönemerde Osmanl ıuruşunun aÇırıÇı ve ur deÇer Holanda terne yaın oduÇu çn esed (aslanıuruş da denmeteyd. Lteratürde br ayl arışılÇa yol açan bu deym daasonra ter ed m şt r.

7 O l l d t d ü d bü ü b A l d

v ayaı u sandaan aında kamışı. Darphannn düşük sanda si üs se kpazanğı koayaşmış v 720' kadapyasada o mkada kap skke d davü ş.

720'in aşana gndğnd, üük oy kuuşadan paaya vemnk akçye kadar uzanan yn yepaz aık çmenmş. uuş, zoo-a ve 20 paraı se oa v üük şmede, , 5 v paaık skkese günük, küçük şmde kuanııyodu. Paann üç r deende- akçe günük şme çn ak çok küçük kayodu. Bu nedn,gnük şemd hesap im şvn akç yein paa gömy aşamşı. İsanu v Anadou'da gümüş ske k oa akı skkee deümky, ancak 18. yüzyıda mangı ka snı kamış (kz.Rsm 26 , 27, 28 v 3 0) .

IKTISADI GENIŞEME VE MAI ISTIKRAR18. yüzyı, 70'en sonana kada Osanı İmpaaouğu çn gö-

aış, sikra v ksad gnşme dönmyd Emzdek snıı v



i, u dönemd Bakana v Anadou'nun pk çok öümünde aımmaı ümn, zanaakaın yapığı ü ve mamu maa ümnyapan yaımn aığına şae dyo. Ayca, u dönmde Oa v

16 Baı Avupa Bakaar, özek d Akdnz üzerindn gşn tcatönem aışa ouşu. ansz vm'ne kada, dnz üzndn yapıan cae asya'da üsnn ansız üccaa yönndş. 18

Sai l l i o�lu, B ir Asırl ık Osmanlı ara Tarii , s. 92; ve Sultan, Coin of he OtomanEmpire, s. 96-2 Son yıl larda Daniel anzac bu dönemin gümüş sikkeerinden azsayıda örne�i incelemi ş ve tümünün yaklaş ık yüzde 60 gümüş i çerdi�i ni göstermiş ·

tir. D. anzac, a iastre et le Cycotron Essai sur les Monnaies Ottomanes, 687844, Money and Cuencie in he Otoman Empire onferansı'nda sunu lan tebli�, Istanbul, asım 997 Ayrıca bkz. Tabo . .

9 Sutan, Coin of he Ooman Empire, s. 2 3-239; Scaend inger, Omaniche Numimaik, s. 5- 9 .

8 yüzyı ı n başlarında I stanbu 'da bi r inşaat işçi si ni n günlük ücreti yakaşık 8 paraveya 24 akçeydi. Bu ücret uzun vadeli bir fiyat ve ücret araştırması çerçevesinde,başkentteki vakıfların esap deftererinden derlenmiştir

Sultan Coin of he Otoman Empire, s 2 3-29 ; Scaendl i nger, Omaniche Numimaik, s 2- 1 33.

M. Genç, XV üzyı lda Osmanl ı Ekonomisi ve Savaş, Yap 4 (1 984, s. 526 . Örne�i n, D. anzac, nternational Trade and Domestic Maritime Trade in te Otto

E i d i t 8t C t Ineaional Jo al of Middle Ea S die

yüzyıı otala devlet maiyesi içi de bir istikrar döemiydi. 70'erde760'la soıa kadar geel eğilim degeli bütçeer yöüdeydi. Hatta pek çok yı merkez bütçesi faza vermişti. Mai koşulardaki iyieşme,özeike 747'de 768'e kadar süre baş döemide beirgieşmiştir.

Osmaı kuşuu bu dönemdeki performansı da, daa önceki vesoraki döemere kıyasa odukça istikarıdır Everişi mali koşulara ekolarak artan darphane üretimi de bu yei para birimii destekemiştir.Sikke üretimindeki artışın bir nedei Anadou'da Gümüşae, Keban,Ergai ve Espiye'dek gümüş madeerii üretiminde sağaa a tıştı.

Ayca, Bakaar'da atova ve Sidrekapsi'de eski madeler de katkıdabuyordu. Böyece gümüş madeerii toplam üretimi ıza ykselerek 730'arda yıda 5 ie 40 ton arasıda dagaamaya başadı. İstanbu dapaesi de 1740'arda yılda 5 ie miyo kuruşuk bir ürem

düzeyie ulaştı . Dapae kayıtla, sike üretimiin 760 'larda daha daarttığını göstermektedir. Ancak, gümüş madeeriin üretimi yüzyılısnana doğu gerileeye başamışır



ğ g y ş şOsmalı gümüş madeeii canaması, kedi başıa bir geişme de

ğildi, 18. yüzyıda Avrupa'nı pek çok bögeside görüle eğiimin birparçasıydı. So yıarda yapıa araştırmalar, erika'd gümüş made

670 'lerde sora gerleeye başamasıı vrupalı gmş retcieri içi öemi bir rsat yarattığıı gösteriyor. 16. yüzyıdan itibareAmerika'da geen büyük miktardak gümüş, Avrpa ve Osmaı gmüşmadeerii gerilemesie yo açtığı gibi, 670'erde sonra Aerikagümüş üretimiin azaması da Avrupa'da gümüş madeerini caamasıı sağamıştı. Tekoojik geişmeer de Avrupa madeerine destek o

du. 18. yüzyıda Osmanlı gümüş madeerii caamasını işte bu ge

A Tabakolu rileme Dönemine Girerken Omanl Maliyei Dergô ayınları Istanbul 1 985 s. 1 3-39 ve 74- 1 1 3

Gümüşanedek gümüş maden ve darpanesnn faalyetler çn bkz BOA CD1789 721 2102 2894 3170 947; Ergan eban ve Espye çn bkz. CD. 2649263 1 2061 2894 1 1 2 1 7 1 4 297 1 086 1 450 3 1 5 1 ve 2054; üretmlernde yüzyı l ı n

sonlarına doru görülen düşüş ç n bkz. C D. 20 1 5. Balkanlar da S drekaps ratova ve der yerlerdek gümüş madener n n faal yetle

r ç n bkz BOA C D 1 476 1 055 2069 735 887 2769 2337 887 ve 2232 M Genç recous Metal roducton n te Ottoman Emp re durng te Egteent

Centu• Money and Cuenie in the Ooman Empire onferansında

TABLO 1 0. GÜMÜŞ KURUŞ VE KUR DE�ERLERI 69808Ku Ku Saf Güş Ven. Dası HesaplananArlı Ay İğ ıs Aln/Gümüş

Yılar (Gram) (Ye) (Gr) K Oran

1690 26,0 60 S ,6 2 k. 60 a. 11 ,0

1696 264 60 S .8 2 k 60a

1708 26,2 60 S,4 3 k 13 ,01 71 6 26,S 60 S,9 3 k. ı a. 14,01720 26,4 60 S,8 3 k 20 a 14,11730 24,8 60 14,9 3 k. 2S a. 3,S1740 24,1 60 4,S 3 k. 80 a 7S4 23,7 60 14 ,2 3 k. 1 00 ak. S,3

7S7 19,0 60 11 ,4 3 OS a 12,S1766 19,2 60 11 ,S 4 k. 13,01774 18,2 60 10 ,9 4 k. ı ak. 12 ,7



1

1780 8,S S4 10,0 4 k. 70 ak. 12,91788 17,4 S4 9,4 S k. 60 ak. 14,61789 12,8 S4 6,9 k. 90 a. 11 ,2

1794 12,6 S4 6,9 7 k. 1 1 ,61800 12,6 S4 6,9 8 k. 1 3,31808 12,8 46 S,9 8 k. 13 ,3

Nod Osanlı kuşu = 0 paa = 20 akç2 Danil anzac son yı l larda 1 yzyıl Osanlı s ikklrinin ş içriğini

inclmiştir (azac, "L iast t l Cyclotron) Stun 3 bu çalışaın sonuçlarıı daiçrktdir cak, darphand kullalan tknolojinin kl oladığını, ayıca kiiyllarda biçli olara burada vrl stadatan dışına çıkıldığını unutaak rkir

3 7 yın sonlanda, bir kuşlu byk sikklrin darbdld durularda,kuruşun ş iç tdavldk 0 para (zolota) v 0 para (çi zolota) v 2 kuşlukslrdn hsaplanışr

Burada sunula kur dğrli ya İstanbuldaki piyasa dğrlini vya iparatorluğunçşitli yrlrind uyulanan rsi kurları yansıtmaktadır 1 7 9 792 dışında, piyasa vrsi kurla birbirin oldukça yan

Danın ağırlığı v ayarı için bkz Tablo 3 ldk vilin sınıraaa ndniyl, son stndaki altn/ş orala sadc

iyi tahmilr olara kabul k rr Bu oralar saysind liizdk diğr vrilrinsağlık drcsini sınaak da kn olaktadır 1 yzyılda vrupadaki ortalaa

: San, Coins ofthe Ottoman Empre: Krause an Mshler Stanar Catalog o Wor Con anzac, "a ase e le Ccloon . Aca, Slli oğu, Br ırlık Osmanlı Pa Tarhi s. 1 ve "Osmanlı ara hnde Düna ara ve aden Harekelernin Yer; achman, "he Sandard o he Slver Conage; uk ve Auk, İsami Skkeler Katağu; Schaendnger, Osmanische Numsmatk s. 74; Beajour, A Vi o theCommerce s 7; ve Genç, "O smanlı aesnde ake Ssem.

TAO 0.2 DIR SIKK V PARA IRIRININ KURU$ CINSIND NKUR DRRI, 720- 8 0

F Zeri Mahbub Ma gY () İsbul( ) S teri

1 7203 k.1 736 3 k. 40 a. 2 k. 90 a. 3 k. 20 a 5-7 k.

1 758 3 k.105 ak. 2 k 90 a 3 k 80 a1 768 4 k. 3 k. 3 k. 50 a 8 k



1774 4 k. 3 k. 3 k. 50 a. 9-10 k 1780 4 k 4 k .1788 5 k 3 k 60 a 5 k. k

1798 7 k. 5 k 7 k k.1805 8 k. 5 k. 60 a 8 k. 1 5 1 7 k .1 8 1 0 9 k. 6 k 60 a. 9 k. 75 a. 19 k 90 a.

No Brada sunulan kr değerer hem asa hem de resm kura ansımakadır. asa

krl çoğnula İsanbl'da alınmıır 1717 dında, asa ve resm kurlar birbrlene oldukça ndı An skeer için veren kurlar çoğnka resm krlardr İngzserin çn velen kurl iasa kurlar.

Fındk anı aklaı oar , gram, zer mahbub se aık , gram ağırlığın-dadı. Brada sunuan kr değerenin de göserğ gb, bu ki senn aın çerğ za-ma çnde azalmır

re'de dbeen ndı, zer mahbub ve diğer skkelern n çerkler İsan-b'dlerden düük. Öeğn 17'de İsanbu'da, İsanb ğraısının resm ku

kuru ve İsanbl iin k 40 akçe ken, ısır uğralsınn resm ku ku7 açe, sır zincrlsnin se kur 0 akçd. Özee, ısır'da darbedilen alın ske-ern kur değerer üzde 1 0 oranında daa düükü.

4 acar nı ,47 gram ağırlıdadı. İnz sern ç verlen lk kur değe 1740 ına ar 1 üzılın büük br bö-

19

el eğililerle birlike değeredrek gerekr. Ayca, Avrupa'da güşüreiii arşda sora, bu üreii bir bölüü Avrupa'ya karş sağ-laa icare fazlalar sayeside Osal ekooisie gireye başlaş.

Böylece 8 . yzylda müş Osa paa düzeidek biricil kouuu yeide kazaş oluyordu. Tablo 0 . 1 'de özeee veriler,kurşu gmş içeriğii 720'lerde 760'lar solara kadar opla zde 40 azaldğn göseriyor. Osal paa biriii israrl Ve-edik dükas karşsda kur değeri de bu 40 yl boyca 3 kuruş 4kuruşa grileişr.I Bu ağşiş hz öesiz olduğu söyleeez. Acak he akçei piyasaarda kaybolduğu 17. yzylla he de kuuşugüş içeriğii büyk bir hzla azaldğ 19 yüzyl ilk yarsyla karş-laşrldğda, bu döei bir parasa isirar döei olduğu belirgi-leşekedir.ıo

18. yzyldaki bir dğer öeli eğili de Bakalar'da Doğu adolu'ya kadar uzaa eski akçe bölgesideki darphae faliyelerii erkezileşesidr. Bu geş bölgede faaliye gösere darphaeleri sayla

l k d h l l h 8



1 7. yüzyıl ikici çeyreğide hzla az lş . Darphe sayıa 8 . zylda da srl kad Yüzyl ikici yasda kurş ve kesireri eredeysesade İsbul'da üreilirke aşra drpheleri srl ikarda bakr

so sikke basaka yeidier. Kuş ürüde büyük boy sikeler ve keireriBalkalar ve Suriye'de hiçbir z üreiledi. Yalzca Bğda'adahaede 9. zyıl başlada ahud'u slaa srasda kuruş ve diğer güüş sieler basld .

İkisadi geişlee, ali isikrar, güüşü bollaşas ve darphae üremii armas, İsabul'a yak bölgelerde kuuşu güçleesi sğla-

dysa da yei pra biriii aşrda yerleşirilesi daha or oldu. Taşra-dak sikke darlkl edeiyle Avrupa sikkelerie ola ii uzu bir süre

ı9 1 9 yüy l n başlarnda kuruşun ta�şişi için bk Bölüm 1 2 Parasal istikrardan yana lan bi r ksim başkn ücrtlrin i kuruş ürindn alan

v ta�şiş lrdn sonra ücrtlri a r lmayan yni çrilrdi Mi dvlt i l ynirilr v di�r kntli ksimlr arasnda ara biriminin istikrar konusundaki mücadl

Bölüm 1 2d l al nmaktadr 1 yüy lda taşradaki ôyônn dvltin ara konusundaki uygulamalarn tkilyi tkilmdi�i araştrlmas grkn ilginç bir konudurHm ticari faaliytlri m d nt olarak alacakl olmalar ndniyl ôyônn arasal i stikrardan yana olma lar bklni r

ı Scandlingr Omanich Numimaik s 1 2-124

devam e Oman kkeernn yokuğu nedenye ağşiş dmş Ava keer a ra da oa gemere yere piyaaaa germekeydPara darkarnn ekiye poiçe ve benzer ödeme araçarnn özekeAvrupa arende yeri de güçenyordu Bu güçükere rağmen 18yüzyn oraarndan iibaren kuruşun Anadou'nun yanra Romanyaprenkeri dahi Bakanar'da da eme heap brm ve ödeme ara koumuna gediği göleked. Böylee bu geiş alanda yaar deveödemeer ve daa gene oarak paaa büyküker bu ye brm ininden ifade edimeye başand

Suye e daha öne dönemede oduğu gbi 18 yüzyda da nado u ve r'da para brmer aranda b geçiş bögei om a özeiğn koudu. 1640'ardan onra İanbu ve Anadou'da kke üremgeeyne akçe Suriye'de de pyaaardan kaybomuşu Surye'nin pek

çok bögende küçük günük şemerde heap bimi oarak r'n para kuanmaya başamş. Daha büyük şemerde e 18 yüzynbaşana kadar Hoanda aer en önde geen heap brmi ve ödeme

d



arayduruşun oraya çkş ve bir öçüde başa omaya yen para birm

Suriye'de de kuanmaya başand Yüzy ieredkçe kuuş adee ik

rarzkar çindek r parann değ Avpa keernn de yerin a maya başad Ana Surye içnde bögeer ara farkar da görüüyordu. Örneğn kuzeyde Haep'e kuruş ve keireri ka zamanda yer

Öein, 1 8 yüzyı l ı n iki nci yarısına kaar Avrual ı tüccarlar yeni üreti lmi ş Hol lana tlerleri ni getirmeye evam eiler; bk A, CD 2028

Frngkis-Syre, he Commerce of Sya, s 7880 1 34 1 67 18 yüyıla lkanlaraki ticari ve parasl koşullar için bkz N Toorov, he Bal

kan C , niversity of asington Press, ttle, 183 s 127-184; NG Svoronos, L e Commerce de lonique au XVIe Sicle, Presses niversitires eFrnce, Paris, 1 56 s 8283 1 1 4- 1 8; F ejour, A View of he Commerce ofGrce . . . from o (Fransızcan çevi ri, H Glabi n, onra, 1 8 s3372; Murgescu, Te Romanin Princ ipl it ies at te Crossroas of te ttoman an Centrl Euroan Moneta Systems, Money and Currencie in he Oo

man Empire Konferansına sunulan tebli�, Istanbul, Kasım 17; J Ram ve M R Jckson, Balkan Economic Hio , niana niversityPress, lmi ngton, 1 82 s 3-47 5566 ve 8 1 86 1 8 yüı la l kan laraki yerel pnayırlr kuruş ve para cinsinen toplanan vergiler için, bkz Ö n, Omanl anayrla - Yü, Eren ayıncılık, Istanbul, 6 s 175

lşti, ön ln hsap irimi müal araı konmna ldi.28

yıölrin is yü aşlna Holaa talri, İspnya'n riy k-rş Vni ükası kllamtay. B böllr krş yüy-lın ortalana itibarn hm yrl işlmr hm d zn msal tia-rtt çnmy aşla.29 Şam'a is kş, hm tml hsap irimihm ön ln öm araı ol, anak ısır parası mıy) yüy-lın sonlana küçük işlmr ir hsap irmi olarak kamaya -am tti30

B önm Anadol, Sriy ısır'ın para piyasaar arasındaiağan a çlni örülüyor. Öğin, yrl makm kaytn-a son yllra rlnn rlr, ka, s krş riya krş iön ln Apa silriin Şm piyasaarnai kr dğrrini İs-ta Kr'kiri çok yanan iliğii östriyor.3 B nokta

a İstn krşnn Sriy'i pk çok ölsin, özllil k-zy aha yayn kanmaya aşlamasyla irlikt, Aaol i Sriyarasınaki iktisai tiari ağarn 1. yzyıla ora aa çlniğiniüşüniliriz



üşünilirizIr'ta is krşn aşaıs dha sınrlı kaldı. Grçi, İstbl krş

zyıl boyna n ararak ön ln hsap irimi konmna laş

s mıştı Ana, kşla 1'te Bağat daphansinde ürlmy aşla-na kaar, yrl pysalarda yayın kllalmıyor.32 Yn d, limiz

1 8 yüzyı l n blar nda Kuzey Suryedeki parasl koul lar ç in bkz. R. Davs Aleppoand Devonhire uare Englih Trar in he Levan in he Eighnh Cenu,Mcmi l ln ondra 1 967 s 1 89-26; daa sonraki dönem içi n A Marcus TheM Ea on he Eve of Modei Alin he Eighnh Cen, Columbi

n versi ress New ork 1 989 s 2 1 . Fi l i stnde tedvül eden sikkeler içnA. Coen aleine in he Eighnh Cenu, Kudüs 1 97 s 79269 Adel Documen Diplomaique e Cnulaire Relaif a IHioire du Liban, Edi

to ns des Oeuvres ol itques et Hi storques yrut 1 98 çet l sayfalarda C Estblet and J S scul "Dmscene robte lnventories of te 1 7t and 8t

Centures Sme rel im n Approces and Results• Ineaional Joual of Mi·le Ea Sudie 24 ( 1 992 s. 768; ve Faile e Forune a Dama FoyeDamacain en , lnstitut Frnçi s de Dms Şam 1 994 s. 9 1 1 2; A e-udeyrie-Hllk Havadi·i Dimaşü IYevmiye, 1 1 41 1 7 AH 1 741 1 762 az Amedet Abdülkerm Kire 1 99 s. 1 u kitaptn kmi al ıntıl ar I ngil izeye çevirerek bn gönderen rofesör Abdülker im Refik teekkür borçluyum; . Mrin "Monnes dor et dargent Dms 1718" Money and Cuencie in he OomanEmpire - Konferans nda sunul an tebliÇ Istanbul Kasm 1 997

k'n göçebe şie nüsu snd bie, kuşun gideek dh fzbe gödüğüne iişkn kn vd (bk. Resim 40An sielee geince, 15 yüzyd iben enedik düksy y

sdd üeien Osmn suisi y d şeisinin üeimi, 17 yüzyn sond duduumşu. 18 yüzyn bşnd ln, Avup'dve diğe bögeede ek yükselişe geçince, Osmn dpneen n sikke üeimi de yeniden cnd. 1697 ie 1728 y sd sinin yeie tuğralı, cedid İstanbul, zincir/i, ndık ve zer-i mahbub dn şy bi dzi yeni n sikke üedi. Bu sikkeleden sonuncusudşnde, dükke yk sdd üeimeye bşd . 1 5 yzydn be izenen poiky südüen deve, n sikkelee sbi değelevemeken kçnd, ku değeeinin günük ok piysd beilenmesini y d dgnmsn ecih e. Devee ypn ödemeede, n

siee piysdee yn ok belee esmi ku değelei üzeinden kbu edmekeyd (bkz. Tbo 1 0 2

İsnbul'd bsn ln sikkeein y isime ve snd s'd d üeimesi için hie'ye de im göndeid Ack hi



s d d üeimesi için hie ye de im göndeid. Ack, hie'de een sikelein n çeike, süeki olk İsnbl'dkileind kyodu. İsnbu ve ie'n sikkelenin esmi ku de

ğeei bş bş kbul edildği çin, bşkee eilen sikkele ks süede 1piysd kybouken, s'd eene İsnbul ve çevesinde de edvü emeye bşd. Bu dumd, İsbu'dki yönem, bi ynddüşük snd n sike üeimini ysken, öe ynd d İsbuldphnesiin n sikke bsm çin ep eği üce düşeek bşkenen çekeye çş. Anck bu öneme fz ekii olmd. Zen İsn

bu'd fk dl yeni n sieein piysy süülmesinn ess nedeide hie'de üeilen sikkeein yğı güçlükedi. Soun nck s'd üeien n sikkeee d düşk esmi k değeei bçlmesi s

H. Faa, The oliic of Rional Trade in Iraq Arabia and he Gul State n iversity of New ork ress, Al bany, 1 997, s 3 1 -33, 223; ayrıca Abbas el ,Aavi, Tarihünnuudüllraiye Bağdat, 1 958, s. 1 49-1 5 1

Spooner, The Ineaional Economy and Monea Movemen in France s 28-52

Si l l ioğlu, "B ir Asırl ık Osman l ı ara Tarii" , s. 941 22; ere, Omanlı/ard Artuk ve C Artuk, anbul Aeoloji Müzeleri Tehirdei lami Sieler Kaa/oğu,Ci lt l l , Mil l i Eğitim Basımevi, Istanbul, 1974; C Krause ve C Misler C R Bruce l l i le, Sandard Caal of World Coin Twenty First Edition, Kruse ublicati

l l i i 1 994 1 8 ü ld M d ü ti l lt i kk l i i bk

yesinde çözümenebidi. öyece sır ie İsanbu arasndaki aın sikkeraği de sona er. İsanbu'un hre'de darbedien sikkeerin sandararı konusunda duyarı omasının br neeni de her yı ısr'dan baş-kene gönderien yık ödemeyd. Ödemeer an veya gümüş skkeeroarak gönderiyoru ( ayrınıar çin bkz. öüm 1 1 ) .

İsabu ve ahre'de üreien sikkeerin aın içerikeri daha sonrakiyılada dagaanmaya ve azamaya başlad. Osmal al skkele s-ikrarszığı onarın ükeerarası icaree ve see sakama amacıya ku-anımarını da sınradı aebi aza. Yüzyıın oraarına geindiğindeİsanbu ve hire'deki darphaneer sadece ndk ie ondan daha küçkoan zer mahbubu üremekeydier. u ik sikkenin üreimeri 1 9 . yz-yın başarına kadar sürmşr. İsanbu'un ndıknın kur değeri yzyı-n büyk bömne dkadan braz daha düşük ve aynı piyasarda e

dav eden acar aınnkine odukça yakn kadı (bkz. Tabo 10.2).Tunus'a reien suani ve aha sonraki zeri mahbubara Cezayir'dedarbedien suaner se Akdeniz icareine özeike de Doğu Akdenzve ısır'da yaygın olarak kulanııyoru cak 1 8 yzyıda Osmanı



ve ısır da yaygın olarak kulanııyoru. cak 1 8 . yzyıda Osmanıaın sikkeer gümş skkeer kadar önem bi konuma geeemiş veesas oarak gümüşn ardında kinci panda kalmş (bkz. Resm 34,

4 35 ve 36 ) .Yabancı skkeer aasında Hoanda ae İspanya'nın sekiz reaik sk-

kes ve bunara benzeyen ma ve Avusura skkeei 18. yüzyıda dakeerarası icaee ve yere ödemeerde kuanımakaydı. uuşun yük-seşye birike özeike İsanbu'a yn bögeere bu skkelern önemiazad. Yabancı skkelern ku değeer pyasaarda belirlenmekeyd dev-

e bu pyasaara ancak ender oarak oağanüsü duumlarda müdahaeediyordu. Venedik'in aın ükası 18. yüzyıda Doğu Akdeiz'e en fazakuanıan Avupa skes ve hesap bim oma özelğ ekra kazand.

Sai l l oğlu, Br Asır l ık Osmanl ı ara Tari , s 1 1 2- 1 1 4 . 1 8. yüzyı lda ve 1 9 yüzyı lı n başla rı nda büyük parasal i ktarları ifade etmek ç in

kull anı lan b r terim keseyd Bi r kese kuruşa eşitt Tabako!lu (rleme Döne

mne Green s 59-63 18 yüzyılın ilk yarısında Kareden stanbula gönderilenyı l l ık ödemelern ayrıntı l ı bir l stesni sunmaktadır; bkz Bölüm ll s 189; ve Sw,The Fnanal and Admnrave Develpmen f Oman Egyp, s 2833 1 2

D anzac, LEconomie-Monde Otomane en Queston Les Clauses Montairesdans les Contrats daffrtement Maritime au XVlle Sicle The Jual f he E

Düka ve diğer aln sieler büyük işlelerde ve see saama aacylakulalakayd (bkz. Tablo 10.1 ve 10.2.

Avrupa ülkeleriyle yaplan icarein büyüesi sonucunda Osanlekonoisi 1 760' lrdn iibaren Avrupa'nn çok yanl ödeeler ann içine çekeye başlad. 17. zyd d OsanlAvupa icaende poliçegibi ödee araçla kullanmakayd . Ancak bu arçlrn haci 1 8 . zyln ikinci yasnda bir hayl genişledi. Ayrca süece ve have gbi yerliödee arçl d iparaorluk içinde özellikle de oplanlan vergi gelirlernin aşrada başkene akaasnd ullnlyordu.

Yüzyn son çeyreğinde ise İsanbul uluslras bir icare ve değişim erkezi olrk Londa Amserda iese Venedik Viyana ve diğer kenlerle birlike Avpa'nn çok yanl ödeeler ağ içine girdi. Bşkene Avrupa'nn önde gelen paa birimlern günlük işle gördüğü

oldukça harekeli bir poliçe ve döviz piyasas oluşu. üzyln sonlarnagelindinde rsilya ile İsnbul rsndki icein yadan fazls poliçelere ödenir oluşu. İsanbu'un bu kda güçlü bir biçide Avupaödeeler ağnn içine çekilesi icareinin yapsndan da kynaklanyor



ödeeler ağnn içine çekilesi icareinin yapsndan da kynaklanyordu. Bşken ihraç eğinden çok daha fazlasn ih eiği için Avpüccarlar geirdikeri aln değerini dengeleek iserken san alacak

al blaka zorlanyorlard. Oysa ayn üccarlar aşra kenleri ve li 1anlandan Avrup'ya büyük çapa a ihraç eekeydiler. Bu dud İsnbul ile aşr keneri ve linl arsndaki ödeeler ağnn ge

. Berov, •ages in te Balkans during te eriod f Manufacturing Capital ism andte lndustrial Revolution•, Bulgarian Hirical Review ( 979 s 06 O; Fran·gakis-Syrett, The Commerce of Smya, s. 78 07 ve 34 69; Establet ve ascual ,•amascene robate lnventories•, s. 373393

J Sperli ng, •Te nternational ayments Mecani sm in te ventnt and Eig teent Centuries, The Economic Hio Review 4 ( 962 s. 03

zmir ile Avrupa l i manları arası ndaki ticaree poliçe kulla nımı içi n, bkz. El ena Frangaki s, •Te Bal ance of Trade and te Ba lance of ayments beeen lzmir and France, 700-789• Comi Naional Grec de Eude du Sude Euroen Communi·caion Grecque rene au Ve Cngr Ineaional de Eude du Sude Eu·

ron, Atina, 1 985 s 33 38; Kai re i le Şam arasında, bkz Raymond, Aiane Commerçan, c. , s. 30; 18 yüzyıl ın ikinci yarısında Tunus ile Batı Anadoluarasında poliçe kullanımı için, bkz. S. Boubaker, •e Transfe des Capitaux entreEmpire Ottoman et Europe tilisation de la ere de Cange Smne ( 1 760772 Revue dHioire Maghrbine 2 7576 ( 994 s 1 9921 8 Daa önceki dö

şmes kaçnmaz omuş Poiçeer aağya aşradan başkene gönderen ver gerer sanbudak Avrupa üaan aşra kenerndema san mak seyen oakana göndermek isedke ödemeere deşrmeye başand Böyee imparaoruk çndek ödeme akşya Avrupa aenden kaynaanan ödeme ş da kesşmiş daha faza büüneşmş od ( bkz Resm 37 ve 3 8 )

MALI SORU NLAR V KUR UUN GERI LMSIsman mayes ve ara düzen 70arda yüzy sonuna kadar

brns usyaya karş kns de Rusya ve Avsuyaya karş grşenik uzn ve you savaşa ddi darbeer ad B savaşardan 78 den774e kadar süren brns önem ma souar yaraysa da dahaönek baş dönemnde brkren rezerver sayesnde büyük br ağş

şe gerek kamad Yengden sonra 2 bn 500 kuşuk küçük sayabeek br savaş azmina üç y çnde ödend Emzdeki nümzmak kaar kuuşun gümüş içerğnn I. Abdühamdn saana srasnda ( 1 77 4 1 789 ) yüzde 1 5 kadar azadğn göseryor Anak kur



( ) y ğ g yşun enedk dükas karşsnda kur değer 770erin oraarndan789a kadar 4 kuruş 15 akçe düzeynde faza değşmeden kaabd

16 ( bkz . Tabo 1 0 1 ) Rusya ve Avusuryaya karş grşen ve 787den 792ye kadar süren kn savaşa se sman para bmi çok daha önemi br darbe yed Savaşn ikn ynda III . Seim aha geçiğnde deve ayesi dernbr bunm içndeyd Savaşn yaağ ma sornar syaya karşı savaşa rşen sveçn bu çaşmay sürdürmek çn aep eğ ve sman

aann kabu e ödemenn basksya daha da derneşekeydi Yençeren maaşa aydr ödenemeş geenekse üus bahşşi dağamamş 789da şe bu koşua anda büyü br ağşş gerçekeşrerek kuruşun gümüş çeriği üçe bir orannda azadı (bkz Tabo10 1 ve 10 2 )

Br yandan savaşn yarağ kkar öe yandan d a ağşşn yo açaağ

enasyon dagas karşsnda da deve özeke başkene sk br narh uyguamasna gderek ya dene nda uaya çaş arh uygu

E Eldem, Sucue e Aceus du Commece nenionl d'snbul u XVlleSicle D Pnzc (ed ) Le Ve Dan L Emp Ooman: Acv e c

lamaının kapam kuruş kaşıında aln ve tüm yabacı ikkeler bir başka deyişle döviz piyaa içine alac biçimde genişletild Savaş ıraında ielern re ya da narh yatarıyla piyaa yat randaki farkyzyılın başka hiçbir döeminde gölmediği kadar açıld Devlet hknelindek tüm ln ve gmüşün remi yatar üzerinden darphanelere telim edilmeii de taep etekteydi

Bu lemler tüm 18 yzyıl boyuca devletin mal para ve dövz piyaalarda girişği müdahaleler içinde en aşı örneği oluşturmaktadırAncak bu şiddei müdahaecilik paketinin hedene ulaşmakta başarıl olduğu öylenemez Elimizde ayrıntılı darphane kayıtları bulunmaa dadevein ödediği yaar kaya çelene kadar darphneye gelen aınve gümüş miktan önemli boyulara ulaşmadığı anlaşılıyor Ayca damaana uygulanan narhlan ketlerde ve özellike de başkenttek mal

darlıkanı ağıaştrdığı görülüyor arh uygulamaı krşında tccarlabaşkente mal göndermey reddediyorlardı Savaşın ona ermeiyle birlikte paraa itikrarızlıkar ortadan kalkmaya başladı uruşun gümüş içerve düka karşıındaki kur değeri de reformcu padişah Selim in



ş ğ p ş 807de tahtan indirlişine kadar değişmeden korunabilmişr

S J Shw, Beween Old and New The Ooman Empire under Sulan lim lll - , d Uni vesiy Pess, Cmbide, Mss, 1 971 , s. 1 75- 1 79 ve di pno43 Yeni kuuşun i çi nde 5 95 m sf ümüş bu lunuen devle dö di hem ( 2 8

1

ON BİRİNCİ BÖÜM

UZAK YALTL ALANTIA

ceki bölmde Osmalı kuruşuu ortaya çıkışıı icelemiştikDarhaeleri kaadığı e akçei piyasalarda kaybolduğu bir öcedöemi tersie,

8 yzylda iktisadi geişleme, mali istikrar e diğer

olumlu gelişmeleri desteğiyle kuruş, Balkalar e Aadolu'da öde gelehesap birimi e değişim arac olmuştu Bu bölmde ise, yie 8 yzyıldastabl ile uzak eyJetler rasda arasal ağlatlar emii iceleyeceğiz stabul ile Mısır Trabls Tuus e ezayir arasıda arasal bağ



ceğiz stabul ile Mısır, Trabls, Tuus e ezayir arasıda arasal bağlatılar 7 yüzylda tmyle kaybolmasa da bir hayli zayamışt Ancak bilişleri 8 yzyılda tekrar gçlendiği görlyor Aşağda mizmatikerilere e bir ölçde de arşi kayıtlara dayaarak, bu öemli gelişmeyi ilkkez iceliyoruz Böylece, ktabn bu ii bölmde ara tarihie ilişknolarak sunula yei bulgular, 8 yzyılda imaratorluğu merkeziyle çeresi arasıda bağlar, şimdiye kadar dşüldğde ya da arsayıldğıda farklı olarak, gçlediğie işaret etmektedir Bu gelişmein sadeceiktsadi değil, idari e siyasi uzatıları da dikkate almak gereecektr

MSR'DA ARA

ısır üzerne yapıla tarih çaışmaları uzun bir süre bu öemli eya-let 8 yzyılda büyük bir özerkik kazadığıı vrgulamştı Ancakso döemde yaılan araştırmalar, 8 yüzyılda stabul'u ısır üzerindei eksinin srdüğüü, aradak siyasal e yöetimsel bağların bir

hayli güçlü olduğuu gösteriyor2 stabul ile hire arasıdaki parasal

Önei n, P. M. Hol, Egyp and he Feile Crecen : A oliical Hio,Conel l Un vesy Pess, lhcLond, 1 966.

J Hhwy The oliic of Houeho/d in man Egyp The Rie of he Qaz

bağlar üzrnde yapığımız araşırmaar da bu nc ez deekemekedr.

İanbu 'da büyü gümüş kelern üreleye başamaına ve yen brpara brmnn oraya çıkmaına arşın çü gümüş para Mıır'da 1 8 yüzyılın onlaına kadar en önde gelen e ve emel eap brm olmaözellğn koudu. İanbul yönem Mıır'da da bük kkern ba-maı çn bakı yapıya da yerel yönecler bu alebe karşı drender Ancak yüzyı boynca İanbul'dan re darpanene paranın andaları onuunda almaar gönderld Ayrıca İanbul'dan yollanan görevl-er re darpanenn şleyşn ve paranın merkezde apanan andar-ara uygun üremen deneteeye çalışılar.

İanbul'un üre aygı duyduğu br konu Mıır'da ürelen paranıngümüş çerğn İanbu'da uruşa ıyala daa düşü olmaıydı. Bu

k br araındak re ur bre ırk oara apandığı çn re'deüreen aranın güüş çerğ İanbul uuşunun ıra brnden daa azolura gümş İanbul'dan Mıır'a akıyordu Merkez devlen başını ağrı-an br dğer orun da are'den İanbu'a gönderen yılı ödeeye l-



gyd Yılık ödeeler 6 . yüzyılda 500 bn alın ulan olarak beren-mş Bu e İanbul ve re'nn yıllı büçeler em de mparaorluk

çndek bögeeraraı ödeme aışı açıından oldukça byük br ardı. 1nca 8 yıda uygulamada ödemeer güüş para le yapııyordu.Her yıl gönderlen mar İanbu'un are üzernde dene ve eknlğne bağlıydı yıllarda İanbul'dan gelen uya ve edtlere rağmenpe az ödeme yapılmakaydı Yüzyıın lk yarıında yıı ödeeler 8 le 30lyon para araında dalgalanmış ve oaama olaak 1 8 mlyon para ya da

35 bn aın doaylarında almışır. Mıır paraının andarla düşünceİanbul'da aneye gren mar da azalaaydı . Öe yandan 1 8 yüzyı-da padşa adına Mıır'dan Mee ve Medne'ye gönderen mar da yarı lyon paradan 1 0 myon paraya yüelş

İanbul'un üm gayrelerne rağmen İanbul ve re'de darbedlen kkelern gümüş çerer aranda fark ürdü. Bu far ara ıra üz

Isnbul'dn Khie dphnesne öndeilen lmln önele içn b. BOA,C D 2703, 275, 4 1 4, 2287, 2757, 822, 1 1 1 6, 1 066, 1 1 46, 2802, 1 967 ve H H27734 1 768 h li b i belede A l Bey'in yen yöneim nden Kh e dphnesini nş leine ışmmsı senmeeydi; C D 1 968

de 20 haa zde 30'a kadar k acak uzun vadede re'nn paasİsanbu'un kuruşuna bağl kald.? 1720'erden 1760'lara kadar kuruşgmş çerğnn zde 40'n kaybederken ahre paasnn gmş çerğ de onuna brlke azd. uruş ve para aasndak kur değer sabkad. u i paa brm Venedk dkas kaşsnda ayn oranda değer yrder. Ancak kuş e para aasda bu lşk 1760'arda kop. uahen sonra s'dak ksad ve ma bunam edenye pnn gmş çerğ hzla gerled ve kuruşun gmş çerğinn krka brnn yasdzeyne kada nd (bkz. Tablo 1 1 . 1 )

yk gmş kruşlar ve kesrer 1 76970 ylnda ey'n yönem srasnda hre'de de relmeye başand. u uylama yzy sonuna kadar devam e. hre'de darbeden lk kuruş yaşk 15 gramağrğndayd ve zde 31 le 48 aasnda gmş çeryordu. u dm

da lk hre kuruşlann ayn ylarda İsanbu'da basan kuruşladanyzde 40 e 60 arasnda daha az gmş çerdğ aaşyor uşararasndak fark 1789'da İsanbul'da gerçeeşrie byk ağşşen sonra braz azad. apoyo'un sr' 1798'de şga öcesnde hre ku

İ



ruşunun gmş çer yne İsanbu'une yakn anc oun braz andayd.

9 sr'n a skkeeri de 18. yzy boynca İsanbu'daere bağ

kuuş 40 py eşi olduu i çi n, I snbul i le Khie'n in sndln n eşi olms, Khie psnn Isnbul kuuşunun kkd bii kd ümüş içemesi demeki.Önein, 762'de Isnbul'dn öndeilen Hibzde Ahmed A, Khie'deki inceleeleinden son, yüzde 58 sflk 25 di hem ümüşen p kesi lmesi nek vedi. Bu sndd öe, Khie ps 0,23 m ümüş içeeceki. S. Bend, cription IEgypte, C XV, Le Monnaie dEgypte, 2 bsk, Pis, 825,s 47-48, lny ypn S. Lchmn, The Coins Suck by Ali Bey in Eyp, TheNumimatic Circular 83 ( 975), s. 2. Ayn ihl ede bi Isnbul kuuşu 6 dihemlndyd ve yüzde 60 sf ümüş içeiyodu. Bu kuuşun kk bii 2,7 m sfümüş içemekeydi; bkz Tb o O

Rymond, Aian et Commerçant au Caire au XVIlle Sic/e, c , s. 34-36. Age, s 7-52 Oys, 7 yüzyld Ms ps kçeden dh isiklydı o 8. yüzy ld Osmn l' n Ms üzeindeki deneimi iki kez ehli keye idi ve he iki

olyd d, Khie'de üeilen sikkele, deişen siysl koşull hemen ynsl.769'd, dönemin Ms vlisi Ali Bey yklnk Ms' n bmszl n i ln eiAnck, Isnbul ile iişii mücdeleyi üç yl son kybei. Ayklnm ssndüeilen sikkele eçi Osmnl pdişh ll l . Musf'nn (757-74) dn şyodu,m üzeleine Ali Bey'i n d d eklenmi şi Ayn bi çi mde Npyon'un Ms ' iş

TABLO . : MR'N PARA, 69 79

Skelerin D krşısın

Ortala Yaklaşık Saf Gümüş SafGüş Ven. Dsı kurlana b

Ay İçrğ İğ rşısın P/AçYlar (Gr) (e) (Gram) P/Aç K Değ K

1690 054 70 041 31 105 29

1698 069 60 041 3 1 120 251705 063 60 038 28 130 261720 063 60 038 29 120 321735 057 60 034 27 145 271740 057 60 034 28 160 281760 035 50 0 1 8 19 168 28

1788 035 50 0 18 2 3 225 291789 031 44 014 24 235 291798 022 35 008 16 360 26

Notlar



Notlar Paan gümüş çğ yasa standadını yansıtmatadı. Anca doaşmda sk g

n daa hf daha düş ayadaydıa Saf gmüş ç açsndan banda, yas

standaaa doaşımdak s aasınd fak yüzd 20 0 aasında dğşmktdi2 Sütun , paanın saf müş ç ğ akçnn saf gümş ç aasında oa

mktdi Akçnn gümüş ç 1 20 aç = 1 kuş hsabya abo 1 0 1 'dn aş. Süun 7, İstabu açsn düa kşsında ku dğn, paann dka kaşsınd

ku dğn bök buunmuştu Açnn düka kaşsınd ku dğ abo 1 0 1 'dnaınş.

zd paan 1 9 üzn başanda müş çğn şn ayn b bu

unmaatad Acak, paaın Msıda da basımaya başana kuşun 1 0 1 asnda Ausua a 'dk dğ Apa s kşsnda hag ada dğytdi ncnnc ( uno, e asha's easants, k 2), bunan gümüş çnn o dönmd hzı b tağşş gçmkt oa İstanbu kuşunu yaından zdğ anaşııyo Mhmd A Paşanı 1't başattı paa fomundan sona, h İstanbuun paabm aasında bağa sona ş.

ynaklar: aymond, Artisans and Commercants, t 1 , s 2 aus Msh,

tandard Cata of World Coin uno, e asha's easants, k 2

kald İsabul'u izleye e de 17 yzy solada iibae yeia siele basmaya başlamş e'de 16 yzyl başlada iibae eile şeri a da s llei erie 1 696 97 l da İsab l a da

11

ikici yasda İsabul'da olduğu gibi sır'da da e fazla kullaıa alı sie zeri ahbub'du Acak sır'ı dık zeri ahbub ve diğeraı sieei İsabul'da üreielerde daha az aı içerdiği içi kurdeğereri de olarda düşükü Öreği 73'de İsabu'da üreileuğra aı İsabu'daki resi kuru 3 kuruş zicirliiki ise 3 kuruş40 akçeydi Ayı yılda sr'da üreile uğraı İsabu'daki resi ku 2 kş 75 akçe sr'da üreile zicirii resi kuru ise 2 kruş 90akçeydi sır'da büyk güüş sikkeleri üreieyişi büyük işleleriçi e yerli e de Avupa'ı aı sikkelerie oa alebi arırakaydı (bkz Resi 35)

ısr'da yöei Sara'da gee icare ve aı akşıı özedireyeçalşyordu Her yıl Sara' güeyide ısr'a gele hac kaleleriyleyakda ilişkii ola bu aı akışıı 730'lda sora geriediği ala

şılakadır 8 yzyılda güeyde gele al ikarıı hire darphaesii ürei aciye kaşılaşırıldığıda fazla öeli oladğ da ahi ediekedir Yie de İsabul bögesie yasla sır bir alboluğu ve bua karşıık göreli bir güüş darlığı yaşaakayd Bu ed İ b böl i l r r d ki öd l rd llikl İ



dee İsabu bölgesiyle ıs ır arasdaki ödeelerde ı geellikle İsabu'a doğru akarke güüş Mısı r'a giekeyd I

192 18 zyıda İsabu'da bakır sikke üreii sırlı kalrke Mısr'da us veya cedid olar aa bar sieler bol ikarda üreilişr Ba-kr sikkeleri çoğuuğu beşe iki veya ya dirhe (2 veya ,6 gra)ağırlığdaydı ibari değerleri de 8 aesi bir parada 18 aesi bir paraya kadar değişekeydi Yüzylı solaa doğ ağşişer ve easyopara kesirer güük işeerde yaarı olaayac kadar küçüce

bakır sieleri üreii de durduruldu I Avpa sieleri arasda ollada aler ile İspaya' sekiz realliksiesi yzyıı ilk yarsıda Doğu Akdeiz'i diğer bögelerde o lduğu gibi sr 'da da gerledi Olrı yerii bunduk ya da 1er bundukdiye adladla ve 18 yzyılda yei bir çıkş gerçeeşre Veedikdükasyla acar aı (feri macar, Aa aer ve özelikle Yee

nin , pnn !şiş i ve bi büyük ümü ş sikkeni n yokuu nedeniyle, 1 8. yüzy·l n o n çeyeinde Md, i yl d iye n n ve 90 py eşi kbu edien hylibi hep biimi yyn ok kulnmy bşnd. Rymond, Aian e Commrcan, s 390 ve K Cuno, The aha an Land cie and Ecnomy

ie Ara yamadasnda rağbe gören Avusua'nn Mia eresa aeriad

19 yüzyn başarnda aoyon 'un Msr' işgainden ehmed AiPaşa'nn 1834'e gerçekeşrdği ara reforuna kad geçen süre İsanbu kuruşu için oduğu gibi Msr ara birmi için de odukça rna vesorunu bir dönemd Bu dönede basan Msr sikkeerinin gümüş içeri hakknda emzde ayrn bigier yok Ancak Msr arasnn ağşişn

ve değer kaybn iyasada ouşn kur değererinden izemek mümkündürsikrar bir sikke oan Maria Teresa eri karşsnda ara 1798 ie 1834ya arasnda değerinin yüzde 80'in kaybei bir aerin kur değeri 1 50aradn 800 raya kse Bu değer kayb ayn dönemde İsanbu kuruşunun göserdiği geriemeden biraz daha az ancak odukça yakndrAyrca değer kayarınn zamanamas da İsanbu'dakne çok benzemek-

edir aşn İsanb hir hükümeeri arasnda yaşanan siyasagerginikere ve savaşa kadar uzanan çaşmaara rağen hire'nin arave kuruşu bu dönemde İsanbu'daki ra birimini yndan izemişirAn sikkeerde ise ehed Ai Paşa'nn yöneimi 18 yüzyn zerimahbubanı basaya devam eiş ancak bunan hacmi snr kmşr



mahbubanı basaya devam eiş ancak bunan hacmi snr kmşrMsr'ın reformcu vaisi Mehed Ai Paşa'nn 1 820'erde ve 1 8 30 'ar

da bie bir yandan Osman orduarya savaş onar yenerken öe yan 19dan da ara birimin İsanbu'unkine bağ uas çok iginç ve üzerindebiraz daha durmaya değer bir geişmedir Aradk arasa bağannn sürmesinde iki böge arasnda cari bağanarn gücü önei ro oynmşomıdr Ayca İsanbu kuruşunun hza ağşiş edimesi ve değer yi-rmesinin Mehmed Ai Paşa'nn da işine gediğini kendisine ek ai gersağamk için çok uygun bir rsa yarağn ve bu nedene de Msr'nsanbu'di ağşişeri izediğii düşünebiiriz Çünkü hre'dek yö

Rymond, Aian e Commerçan, s. 2025; Mi Tees lelei 20 yüzyln oln kd Avusu'd üeileek Ap ymds ve çevesine ihç edilmişi M R Boome, The 1780 Resike Tles of Mi Theesi, The NumimaicChronicle enh rie 1 2 ( 972), s 245; yc C Cie, Rfexions sule Polme des Mon ies e des Mux Pcieux en Mdien Oienle

Cuno, The aha eaan, s 2 1 2 1 9. yüzy l n şlnd pnı n ümüş içeiği ndeki hz l düşüş için kz. Cuno, Theaha eaan, Ek 2, s . 2 -2 1 5 Pnn sndl konusund Isnul 'dnKhi e'ye öndei len uyl bu dönemde de devm ei k BOA, 27647 ve27734

neim de skerere deve memurn v pmuk ürecierne ğşiş edimiş sikkeere ödeme ypk ek geir sğyordu.

ehmed Pş reform sürecinde İsbu'd birkç dm önde oduğu için p konusund Avrup'dn ik uzmn geiren de o oduGeen uzmn vsiyeleri ve be de bsky sr 1834'e Osmdn on y önce çi mei pr dzenine geç Birinci DnySvş'n kdr sr ğşişe bşvurmmş n ve gümş sikkeern sn

drr değişirimeden korunmuş. Bir bşk deyişe 1834 yndiibren sr hükmei ek mi geir sğm mcy ğşişe bşrmkn vzgeçmişi. Anck mi sorunr sürdüğ için 1860'rdn iibren hem büçe çn kpmk hem de ymr nnse emekiçin sr Avrup nns piysrd hvi srk borçnmy bşd İsnbu örneğine benzer biçimde sr'd d bu süreç yirmi y içinde

mi is ve ükenin Avrup deneimi n girmesiye snund. s'd üreien sikkeer Birnci Düny Svş'n kd Osmn pdişhnn dn şmy devm ei.

TUUS RIY



1705 ynd yirmi y kdr süren bir iç svşn sonr yeniçeri ğs

94Hüseyn Bin Ai unus'u i zydn dh fz bir sre yöneecek oyeni bir hnedn kurdu. Pdişh d kendisini nyrk on beyerbeyiunvnn verdi. İsnbu'un unus'un yöneim üzerinde dh fzl sözshbi omk çin bşğ girişimer 1715'e bşszk sonuçndkn sonr Osmn devei bu uzk eyein yöneimini yere güçer brmk bu güçlern bğk ifde ve vderiye yenmek zorund kdMsr her merkeze önemi mkd ödeme gönderirken rbus u-

nus ve Cezyir'in böye bir ykümüükeri yoku. sr pdişh vebşkeneki nüzu kişiere gönderien hedyeer dşnd bu eyeerinmerkezi hzineye düzeni ödeme ypm beenmiyordu.

G. Alleume, •L polique moneie de Muhmm Ali: Nouvelles donns, nouvelles hypoheses•, Mney and Currencie in he man Empire · Konfens'nd sunuln ebli, Isnbul, Ksm 1 997

Ms Li s n n yen sndd 8 ,54 m ve bi nde 875 y l n olk beli lenmi şi Li yn zmnd 1 40 m ve b i nde 833 ynd oplm 1 ümüş kuuşiçemekeydi Böylece Ms'n esmi n : ümüş on 15,87 olk spnd. FSuln, La Mnnaie Egypienne, s 3445; Kuse ve Mishle, Sandard Caal fWld Cin

Tunus ekonos içn 18. yüzyılın en önei gelşeeri Avrupa ieicaren özekle de arı alla hracaının öne kazaası buna karşılık Avupa devlelerinn baskısı nedenyle korsk faaiyelerinin gereesyd Tunus'a alın ve güş adeneri bulunadığı çn bögedeedavl eden alın ve güş ka dış icare dengeleriyle yakından lşkyd. Dış icaren fazla verdğ dönelerde daphanenn faalye araka açık verdğ yıllarda se edavldek deerl aden kaı ve darp

hanenn üreii azalakaydı. denz care daha önel oaka birlike Tunus ekonom ve aliyes Sara'nın güneyinden gelen snırı karda alından da Cezayr kadar olasa da yararlanakaydı

deniz'n pek çok bölges gb Tuus da 1 7 yzyda parasa skarsızlıkaa dolu br döne geçirişi. üçük kare bçindeki güüş asrler le 17. yzyılın sonlarına doğru darbedleye başlnan daha büykçe

harrubalar ekonoinn sikrarlı br değş aracına ol aebni karşılayaıyordu. Para reforu grişler 1703'ek devalüasyona başladı.1714'e Hüseyn Bn ağşiş edliş yerel sikkelere İspanyo reai aasındaki bre ir bağanıyı kaldırdı İspayo skkeeri yerel şelerdekullanılasını yasakadıkan sonra iyl adıyla ye br para br ouşur



kullanılasını yasakadıkan sonra i yl adıyla ye br para br ouşuru ynı yıl Tunus darphanesi çeyrek riya değerinde büyük güş sik

keer basaya başlad. Zaan çnde ryln dğer kesrer de üredken 19sonra bir rya değerindek lk skke 1766 yılında pyasaya süüdüTunus üük güüş sikkelere geçş sürecyle brlke sanu e 17.

zyılda kesen paras bağlnılanı yenden kurakaydı Bu dönedeTuus darphaesde azıraa ry selerin görünüü ve üzereridek fadeler İsanbul'da usafa (16951703) ve ed'

( 17031730) saaal sırasında asıaya başlana bük güüş skee ayıydı. Bu skkeleri asarılanın İsanu'dan gönderilş ola

Ürei len ln si kkelern hcmine bkl ck olurs, 8 yüzy ld Tunus' Shr'n nüneyinden elen l n mi krn n s n l kldÇ nlş l yor. Bu dönemde Tunusdphnes dh çok ümüş ve bkr sikke üemekeydi A. Fen n, Les Monnesde l Rence de Tun s sous les usynides, Eudes de Numi smiques e d' i so

ie Moni re ( 705 89 ), yymlnmmş doko ezi U niversi de Prs-Sorbonne ( 993) Adki il işkinin koplmsnn önemli bi neden, Akdeniz hvzsnd spnyol re

nin iderek klşmsyd. S. Boubker, Le Trnsfe des Cpiux ene 'EmpireOomn e 'Euope Uilison de l Lee de Chne Smne ( 760- 772) Re

TABLO .2: TUNUS RIYALININ GÜMÜŞ IÇERII, 1251 881

Alık A S Gümüş S Gümüş İçeriğYıll (Gr) (de) İçeriğ( Gr) (Ende: 725=00)

5 65

3 5

3 65

66 8 39 5 8

8 5 34 5 36

88 5 3 5 35

8 3 5 3 3 6 3

8 5 5 8 6 33 3

8 3 5 8 3 5 6 8 8 8 3 5 8 35 6 8

K Fenina " es onnaies de la Rgence de unis rause ve ishler StandardCatalg Wrld Cin ve Valensi Tunisian easants, s 2



196

�

Gr İtan, hire ve Tn'aki Pa Birimernin

Gümüş İçerikeri, 17001850

n

s ükündür İsan'da üreen krşarn görünüer 18 yüzynger kaan öüünde r hay çeşk göserdğ hae Tnus darhnes ayn asaa skke üren 19 yüzyn aşarna kadar sürdürdü

ya skkeernn göünümü İsan kşya ayn oaa eraergüüş çerker ksa ve ora vadede kuruşan ağsz r çzg zedTnus rya pyasaya sürüdüken sonrak k on y çnde önem ouada değer kayna ğrad 17251760 aasna rya güüş çerğnn

zde 60'n kaybet uş se dönemde daha skraryd gümüşçerğnn yüzde 30'un kayeş Tuns'un r ryak k skkes Msafa dönende (17571774) pyasaya sürüdüğünde 152 gramağrğndayd ve yüzde 39 ya da opa oarak 59 gra güüş çeryordu İsanu kş se ayn yarda 129 gra güüş çerekeyd ya 1760'ardan 1810'ara kadark yarm yzyda skrar kad cak

daha sonra yne değer kayeeye aşad 18101830 arasnda gümüşçerğnn üçe rn daha kayet 1830 yna gendğnde ryan güüş çerğ 1 725 yndak düzeynn üzde 22 'sne nmşt B ksa ve ora vade harekeer sonucunda ryan 17001850 dönendek opamdeğer kay İsan ve hre'dek para rernn değer kaybndan



ğ y p ğ yçok fark değdr Br aşka deyşe Tnus e İsan veya hre ara

snda para sandararna şkn res r ağ oaasna karşn üç para 1rnn ğradğ opa ağşş oran rbrerne çok yakndr (kzTao 1 1 2 ve Grak 1 1 1 )

İs yönetmnn Tns ryann sandaarn ekeeye çaşğna dar şdye kadar İsan aşvernde veya Tns darphane kayarnda r kan unamamştr yan ağşş ve değer kaynn ardndak nedener henüz yeernce aydnamaş oaka rke İsan-b'un deney zere a nedenern öne çkğn göseryor Ancaku so daha yeer yanayaek çn Tns' a ve parasa koşuar daha y nceeek gerekyor

An skkeere gence 18 yüzyn yarsnda Tnus darphanesndeüreen an skeer İsan ve hre'de üremer 1690'ada durduran suaner zeeye deva e Ancak Tns'a asan sanerve yarm saner 17 yüzyda denz'n doğsnda asan sanernden daha az an çeryord 18 yzy Tns sanernn an çe

Fenin •es monnies• s 275425; Suln Coin of he Ooman Empire c 1 s

rkler ay döemde İabu ve re'de baa zeri mabubla izemiş oabilir. iekm zyl ikci yada Tuu'a üree a ikkeler de ark zeri mabub olaak amakayd. Acak bu ikkeeriürem mikala özeie Cezayr ie karşaşdğda rl kalmşr Tuu'u al ikkeler kdez carende kuamaka ve Avrup ccara arada Doğu dez'e aşmakayd

re biçimide küçük gümüş arer Tuu'a 18. yüzy oa

kadar düzeiz de oa aaya devam e Ayrca bourbe u ve kaiadya aa çeşii bakr ikkeer de yüzy boyuca piyaaya ürüdü. Avpa ikkeeri aada Veek dükaa ek oarak İpya' ez realkparça daha çok Ba Akdeiz Czayir ve Tuu'a kuarken Hodaeri daa çok Trabu ve Doğu dez'de edavül mekey 18. yüzylda Tuu'a Fa ikkeer de kulamakayd (bkz Reim 31)

1847 ylda ehmed Ai Paşa' r'da bezer bir adm amada o üç İabu'da da üç yl ora Tuu da çi meali paa düzeie geç Bu değişikik ürecide hem İanbu hem de Tuu ehmed Ai Paşa öreğide ekemişlerdr Ancak üç merkezi de hemeheme ay zamada çi meali paa düzee geçişide uularara ku



y ç p g ç şrumal iyaa ikiadi akla da çok öeml ro oyadğ a

1 çizmek gerekir Tuu'un al ve gümüş ikkeeri içi bimeen yeiadarar da re ve İabul'da oduğu gibi Birci Düya Savaş'akadar değişrimemişr

Bir yada ali orunar öe yada da Fraa' ara bak edeiye Tuu hükümeii para poikala 1847'de ora bağmzlbüyük öçüde kaybe. Tuu'a Avrupa ülkeeri emilcilere dşl

ada hiçbir öem anamaz oldu Öreği hükümet yei bir baka açmak veya kğ para bamak iediğide yabanc üccaran e Fraa hükümei proeouya karşlaşyordu. İabu ve ire'de oduğu gibibüçe açka dş borçara kapamaya çaşca hza ara borçar öde

Koce, Omanlı Alın araları s 1 1 2 1

uce Vlensi unus' l n ve ümüş sikke üei mi ni n 1 8 yüzy l n oldson n söylemekedi Vlesi, Tuniian eaan in he Eighnh andNinenh Cenurie Cmbide U ivesi Pess, ondNew Yok, 1 985 13

18 yüln bşlnd Kuzeyb Afik ile Osml liml sndki ice veödeme kş içi bkz D Pzc Nocis Ooms e Acivi Miime u

eez oldu. 1870lerde Avupa ali piyaaa aa bualmla birlike,

yei borç alaaya uu hei ş borç ödeelerii durdurak zouda adı . a bir re ora, 1881 de Fra uuu işgal ei .

CEZYI

Cezayirde paraa koşullar ve uygulamaa baç oada uualere bezeeeyd. E öeli olrak, 17 yzıl dgaamaada

ve iiarızlılada ora, 18 yzyılda ihracaı armaı ve değerliadeeri bollaşaı ayeide Cezayirde de paa oşulada öemlibir iyileşe oluşu. Ayca, İabul ile Cezayr aaıdaki iyaal bağ-a ıırlı almaıa aşı, Cezayirde baan kkelerle İanbulda ba-ılalr raıd liş de gçleişi. Cezayirde baıla a ikkeler şuveya bu biçide imparaorlu adalarıı izleler. Gşe ie u-

ua olduğu gibi yzyılı başlada byk ikkelere geçild ve ikkele-ri aaı gderek İabul ve iparaorluğu dğer bölgelerde aılalara bezeeye başladı.

18. yzyılda ve 1. yzyılı başlada, Sara geyde rekligele al ayeide, Cezayirde byk mkarlarda al ike baılak-

İ



ay. İmparaorluğu dğer bölgeleride ve uua olduğu gibi Ceza

yirde de 18. zyılın iic yarııda zeri abuba da releie199

karşı, yerel olaak diar adı da verle ulaii ağırlığı rd. Yzyılıiici yarııda bi Cezayr ulaii bir buçuk Cezayir zeri hbubu de-ğerideydi (bkz. Rei 3 ) .

17 . yzyılda ve 1 8 . yzyılı başlarıda Cezayirde İpayol, İalya vediğer Avrupa ikelerini yaııra Fa ve Poeiz ikkeleri de edavl eekeyd. İpanyaı eiz reallik kkei bula çde e öeliydi1714 yılıda uua bir para reforuu yapılaı ve byk gşikelerin aılaıa oşu olarak, Avpa ayakla Cezayrde yöeii 17la kci yarıda batlaka ad verile daha byk gmşikeler eeye başlağıa işare ediyor. 1730larda bir alı ulai

' Vesi, Tuiia aa, s 9 buNs, A Hiory of h Maghrib s 58 6 ; Rmond, Les povicess, s 474

8 üzd üeide ee için b Wz, od d sive, s3538; c cedie maich Numimaik s 4; Meouce

nn k dğ 5 ansı anna va h b akaşık 5 gam saf gümüş çn 85 Ca balaasına ş ülın ln bölümündpaasal koşllan dülms sasnd bc va al bc olaa adlandlan daa da büük gümüş sln ümn gçld B bc 3 gümüş balaa a da 24 baı maza dğrndd Bcnn kal v ksl d pasaa süülmkd 820l glndğnd b bc aklaşık gam ağırlığındadı v üd 8 5 saf gümüş çmkd Br ala

ka s 34 gam ağlığındad B slannn k dğ 45 bca bbc s 85 Fnsı angına ş 730ladll kaşılaşldğnda b k dğl ü ıllık süd Ca paa bmnn gümüş çğnn aaşık asını kabğn şa do B dmda Ca bcs v balakasının 1 8 üılda v 1 üılın başlaında İsanbl kşndan paasındn v Tns andn daha skaı oldğ gü

müş çğn daa kodğ alaşılıo Cad aca çşl adaalında daha küçük gümüş v br skklr d ülmş Cadüln gümüş skl ölll 820ldn ban mpaaolğn dğ bölglndklr bn başladı Fansanın Ca şga1 830 ılında başladısa da güçlü l dnş ndnl 84 kada a



mamlanamadı B dönmd Konsann v Mdada açın n dapha

nll ElTakdm v ElMaskaadak daphanl dnşçln öndAbdülkar Bey adına sie basmaya devam etler (bkz. Resim 32 ve 3 3 ) .

TRABUS

rablsgarpa aamanlı Ahd Paşa 17 1 d amanlı handanınıkş v b andan 173175 ılandak ısa b aa dışında yal1835 ılına kaa ömşr B dönmd rablsn n önl ksadfaalyl Tnsa oldğ gb Avpa l ca v kosanlıkı cak780lrdn barn İsanbl hüküm bölgd nlğn amaa başladı B çabaa soncnda 835 aamanlı handı sona d v Trabls a İsabldan aanan b va aandan önlm başlandı

Kaaanlılar smanlı padşahının adını aşıan slanlr v dahasona da mahbbla basmaa dvam l Aca 1 8 üılın kasında Tns İsanbl v Kann s aında ral haa v

Shuvl, V/le d'Aer ve l fn du XVII/e Scle opulaon e Cdre Uan

para dahi çeşii gmş sieri piyasaya srder. Yzyıın oraandan

sonra rabus'a ezayir'in riya bucusu gibi yeni sikeer reidiyse de bögede İsanbu kuruşunun ağırığı armaya başadı. İsanbu kuruşu ve5 paradan 30 paraya kadar uzanan kesireri rabus'a ik kez I Abdhamid döneminde ( 1 774 1 789 ) basımaya başandı. I I I Seim dönemindeki byk ağşiş sonrasında İsanbu'da basıan yeni ve daha byk değerdeki gmş sikeer rabus'a da reidi. u konudaki arşiv

kanıarı henz buunmamış osa da söz konusu sikerin asarımarıveya örnekerinin ya da bunara igii aimaarn İsanbu 'dan gönderidiğini ahmin edebiiriz (bkz Resim 29). İsanbu kuruşunun I I ahmud dönemindeki (18081839) hızı ağşişi sırasında rabus'ada beş farkı dizi kuuş ve kesireri reidi. Daha da iginci I I ahmuddöneminde İsanbu'da çok hızı bir ağşiş sreci yaşanırke imparaor

uk içinde bakr sieer dahi en za sie çeşidi rabus darphanesin-de reimişi 8 30'arda rabus kuruşunun ağırığı 1 6 gramdan grama inerken

sierin gmş içeriği de daha isikrarı kaabien unus riyaii deİsabu ve hie'de hıza değer kaybede kuruşarı izedi. 835'ed ğ d O i i d d d b '



doğrudan Osmanı yöneimine geçmede öce dönemde rabus'a

kuruşun hıza değer kaybemesinin nedeneri hakknda henüz yeeri bi gisahibi değiiz rabus'aki ağşişerin adında Avpa deveerini basksı anda korsaıkan ede eiği geireri azaa yere hkümein mai sorunar oabieceği gibi yere kuruşun İsanbu kuruşuna bağanmış oması veya her iki nede de oabiir. 835'e doğrudan Osmanı yöneimikurudukan sonra yere daphane kapadı ve 1 91 1 'de viaye Osmanıİmparaoruğu'ndan ayrıana kadar Trabus'a İsabu hire ve Tunus'an geen sikeere çeşii Avrupa sikee kuanıdı.

KlRlM

m Hanı'ın imparaorukaki öze sas ve özerkiği 770' erekadar srmşr. Acak Osmaıarın 18 zy boyuca Rusya karşısın

Bu zo dönemde üei len si kkelein ğı l ık ve ln n , I snbuld üei len ve ğ·şiş le nedenile hzl değişen sndlı izleip izlemediklei bell i deği ldi K M McKenzie, Cins of ipoli: Feile field of sud, World Coin, Elül 7

(983), s. 04 07 ve K. M McKenzie, Coins suck in he nme of Suln li m l l he ipli Min 1 789-1 795, Joual of uih Stdie 13 ( 1 989), s 07- 4 Öl

da uğradıka askeri yeigier haık üzerde Rusya basksıı aırş

. 1774 yılıdai üçük yarca taşası e alığı statüsü özerkikte tam bağmsızığa geçmiş ve buda dokuz yı sora ırı Rusyatrad işga ediştir. rı'ı Osaı para düzei e yzyılardrsüregee özerk fakat İstabul'u etere açık olarak özetleebieceközel işkisi de 1774 yılıda soa erdi. Yie de dokuz yıık bağısızıkdöede yei dev prasa uygaa ve piyasaya sürüe m

skkeeri özelke bize Os döeide uygaaa iteiğive sigese boytla hada çok igiç puçla sağadığ iç bu ksadöe de iceemeye değer

Haığ 1774'e kadar haa adarı taşıya küçük güüş açeye dayaı para düzei sürdürdü İstabu'da para birimye resm birbağa kuruuş olasa da 16. ve 17. yüzyıarda rım akçes İsta

bu kçesi gib acak oda braz da yavaş olara değer kaybetmeyedeva etti. 18 yzyıla geldiğide ırı akçesi ak 03 gra arıda çok küçük bir skkeye döüşmüştü. Bu edee e büyğü akçelk omak üzere akç katarıı ouştra daha büyk sikkeler piyasaya süüeye başladı. Ayrıca br kçe ve daha kçük değerlerdeki bakr si r d k ord H Os dö mid k di d



kr sieer de kuaııyordu. Ha Osaı döemide kedi ada

a al skke drbetmemiş oala ım 'ı zerk acak tam bamsızolaya statsüde kayaaıyordu. Altı sikkeleri yokuğuda güüş ve bakr sikkeler ekoom ve ticaret taeper karşayaadı. Buedele Lehista'ı zolotası İspayo sekiz real ve Hoada taeri bibüyük güüş Avrupa skeeri halık iç ide yaygı olark kuaılıyordu.

Bağımsız rım dvleti 1774 yııda tibare kuruşu tee para birii olark kabu edip büyk gmüş skkeler basmaya başad. ırım kuuşu 5 dirhe ya da 160 gram ağırığıdaydı ve 56 gram kadar saf gümüşçerekteyd. Bu iktar İstabu kuruşuu çerdiği gümüşü yüzde 55adaydı. 1780'eri başıda Rusya'ı ye deveti bağısızığıasoa vereside sadece birkaç yıl öce e so ha Şah Gray haığı tarihide ik kez oarak kedi adıa ske bastırmaya başadı .

nl !n I snbul kşs ndki süsü için bkz Bölüm 6, s 4 5 yc A Fishe, The Crimean Taar, Snfod, Cli foni oove lnsiuion Pess, 978, s.36

Fishe, The Crimean Taa, s 58-69 N A K m hnln n pl n n niel ik lei ve ış k uukl bz ihi eçek

OSMAL PARA RM LER ORAK HAREKELER

Osanı para birierinin ve iparaoruk öçeğindeki Osanı paradüzeninin inceenesinden oaya çıkan bir önei sonuç, 18. yüzyıın biroparana ve iparaoruğun erkeziye çevresi arasındaki bağarın güç-ee dönei oduğdur. Yeni para birii oarak kuruşun beiri bir başaya uaşası ve iparaoruğun erkez bögeerindek aşra darphaneerinin kapanasıya birike, İsanbu'da Darphanei ire Bakanar veAnadou'nun yanısıra Suriye ve rak'ı da içine aan geniş bir aanın sikkegereksinierini karşaaya başadı. Öe yandan İsanbu ie ısır, Trabusve Tunus para birieri arasındaki bağanıar da güçendi. Para aihininbu bugua asında bir hayi şaşııcıdır, çünkü 18 . yüzyı , arihçier arasın-da erkez ie aşra arasındak iişkierin zayıadığı bir döne oarak biinir.

İsanbu ve uzak eyaeeri igiendiren bir diğer önei geişe de 19.üzyıın başarında Kahire (1834), İsanbu (1844) ve Tunus'un (1847)parasa refor aanında aynı adıı aarak, an ve güüş sikkeer arasındasabi kurara dayaan çi eai para düzenine geçeye karar vereei-dir Bu adıa birike, her üç para bögesinde de deveer, ai geir sağaak aacıya ağşiş kuana seçeneğinden vazgeçer. Çi eai pa



y ğş ş ç ğ g ç Ç pra düzenine aynı zamanda geçişi sağaya nedenerden bi, iç şüphesiz,

İsanbu, Kire ve Tunus arasındaki kaşııkı eieşidir Ancak, dahda önemi oarak, bu üç hüküei dünya icareini gerekirdiği parasarefoa gerçeeşrmeye ien neden, Avpa ücca ve deveeyeoa iişkierin sıaşası ve bu kesimerden geen avsiye ve baskardır.

Büçe açı oadan kadadan ağşişerden vazgeçiesi, ne yazık ki, uzun vadede her üç hüküe içn de bir ayi pahaıya a omuş

ur. Her üç deve de büçe açıaı kapamak aacıya, 1 85 0' rden i-baren upa nas piyasanda borç amay başadı. 1870'en o-an geindğinde, her y ödenesi gereken borç mia bu üç devekapasieerinin çok üzeine çıış. Borç ödeeei durduunca, İsanbu'da Avpaı aacaan çık gözeek üzere Düyunu Umu-iye İdaesi kurudu Tunus ve sır'da ise dış borçaın ödeneez ae

geesiye hızaa geişeer, çok daha draaik suçara y aç unus 1 8 8 1 ıınd Fras ndan, sır da eesi y İnere andnişa edidi Bu i üe 20 üz oan kad, Avp sömürgeimparaorunın br pçsı konumund kdır

2

ON NC ÖLM

N BÜYÜK TAŞŞ"Paa ul old

Dem

1770'erden 1840'ara kadar sk sk yaşanan savaşar ve girişien refor-ar nedeniye, Osan aiyesi bük boyuara varan büçe açıya kar-ş kaşya kad. 1820'erde ve 1830'ada en yüksek nokaya uaşan büçe

2 açıka karşısnda deve, vergi kaynaka üzerindeki deneini arrayave iç borçanaya ağrk vereye çaışı Başka yöneerin yeeri oad-ğı yoğun ai bunaı döneeride ise, ağşişe başvurak zorunda kad



ğ y ğ ğş ş şOsan ariinin en ızı ağşişeri, reforcu ve erkeziyeçi adişa Il .aud döneinde ( 18081839) yapışr Bir başka deyişe, güüşiçeriki Osanı arası bu dönede br angıra ya da ua dönüşüş-ür Tağşişerin zaanaaarı ve büyükükeri inceendiğinde, deveinağşişerin ousa ve siyasa aiyeerine, özeike de yençerier ve di-ğer keni kesier arasında yo açğı uaefe dagasna kaşı duyar o-duğu anaşıakadır Bu böüde devein ai bunaına çözü arayış-

arn arşkan sonra, ağşişerin bir ek ai geir kaynağ oarak nas ku-anıdkarnı ve ağşişere karşı geişen uaefein nieiğin inceeyeceğiz.

MAIYEYI MERKEZI EŞTIRME ÇABALAR

II. aud'un saaa, merkezi deve için çok güç bir dönediBu ouz yık sürede deve bir dzi ayakanma, miiyeçi devri ve savaş-

aa karş karşıya kadı Bakanar ve adou'da ynn öncüük eiğiek çok ayakana basrken, Sırp ve Yun devrier bu oraniaraorukan ayrasya sonuçand Rusya (18061812 ve 18281829), İran ( 1 820 1828) ve sır' a ( 1 831 1 833 ve 1 838 1 839) girişi -

u dönemde merkez dev gçendrmey maçayn reform çab

da hız kazanmş Asker reform srec da önce , Sem'n snaı srasında ( 17891807) başmş, nck yençerern muhaefe nedenye fza ereyememş 1826 yında Yençeri Ocağ'nn kapaımsındn sonra, aıı modee göre kurn yen ordu hıza byd zamı edd askerernn syısı , yzyı başrında sadece 2 bnden1 8 30'an sonnda 120 bne ırmnd Yen br ordunun hız genş

eme srecnn mye çn byk sorunr yrığı açıkır 1 8 yzyıdn1840'ara kadr, merkez deve bçeerinn yaşık yarıs sker hcmra gmeke, bu orn savaş dönemernde çok daha ykseere çıkmkaydı

erkez devein gndemndek br dğer önem hedef de büroasnn yenden örgenmesyd ahud'un srejs başken ve aşra

dk ara kademeer zayıaarak veya br bömn oradan kadırarakmerkezn gcn rma öylece reform harekei 1820'erden baren ordudn yönem, dae, eğ ve dğer anara doğ genşerken,kaynk hyac da hız bydü u dönemn büçeerine şkin oarakemzde ayrnı verer buunamakadr Anc son yıarda Yavuz ezar'n yapğ araşrmaar merkez deven hrcaaarnın enasyon



zar n yapğ araşrmaar, merkez deven hrcaaarnın, enasyon

dkkae ndkn sonra, 1 8 yzyn sonnda 1 8 myon kuruş ya da 22

myon Venedk dkasnda, 1 8 30 'n sonand 400 myon kuruşa yad 7 myon dükaya çkğna şare emekedr. r başka deyşe, merkezn harcmanda, ensyon de ankan sonra, yzde 250 ya d300'k br arış omuşur erkez devein bu kadar hza byüyen mkrarda a kaynağ ende opayabmes, çok byk br m çaba gerekirmekeyd u nedene de reform srecnn en önem hedeerndenbr, m bürokrasnn yenden yapımsı, gererin daha byk br bömnn erkezde opnmas omuşur u amaça çeş hzne vebçeere dayanan ma dzen erk ederek zama çnde ek bçe dzenne geçmşr

Yne de, bçe gerernn merkez devein syas ve dr gcye snr oduğunu unumamk gerer Taşrad verg opayabmek çn ek

S J Shw ve E Kun Shw, Hito of the Ottoman Empire and Mode Turkey, cl l , - Cmbide Univesiy Pess, 1977, s 1-54.

Y Cez, Omanl Maliyeinde Bunam ve De{işim Dönemi: XVIII dan Tanzi

br örglene ladığı çn dee gerern gç yere kesr

payaşak zrunda kaıyrdu cak 820'erden ban erkez dee başkene yüksek dzey brkralar ve bk serayedararla aşra-dak yn arasında gç kalsynu zayıaaya başad Böylece vergplaa srec zernde daha fazla eknlk kurulaya erkezde planan erg gerer araya başladı cak harcaalar da enasyndanhızlı aryrdu Bu duruda erkez devle 18 zyıın snardan

840'ara kadar ç brçlanada yen yöneler gelşreye de büköne erek zrunda kadı

I BORANMAN N EVRIMI

17 yzyıın snuna kadar İsa delelernn çğunuğunda lduğugb Osanılarda da dee lza ssn h erg paa he de

sa adel ç brçlana çn kulanakaydı cak 16. yzln snlandan baren bçe açıkla knkeşnce dele lza ssen vergpaakan çk ç brçana yönnd kulanaya yönelş İzaknralanın sreer uzaış ve böylece zayedeler kazanan ve deve adına verg payacak kş ya da raıklardan daha yksek ranardapeşn ödee aep edleye başlanış



peşn ödee aep edleye başlanış26

1695 yıında alkn dennn başaasıyla ayn yönd daha dae adıar aıış ldu alkne dzennde dee br ger kaynağın-dan ( ukaaa ) erg paa haını vergy payacak kşye hayannsnuna kadar saakaydı Bu knraı saın aan kşden (aknec)br peşn öde ( uaccele ) le hr belr br kar öde ( a ) yapası bekenyrdu Yıllık ödeeern ka zayededen önce devlearandan sapanırke uaccelenn ka zayedde belrenekeyd akne dzenn br yeşe arak sunaya çaışanın öne srdker gerekçe knra srsnn uzaıası sayesnde rg payananerg kaynağına özeke de köyl recere daha y daranacaa eböylece re dzeylernde uzun adel aışlar sağanacağıyd. Oysa kısa ade lza l karşıaşdığında alkne dzennn gerdğ enönel yenk delen erg gelrern garan gösererek daha uzun dö-

n brçanables uşur

Bkz Bö lüm 5, s 9295 M Genç •A Sudy of he Fesib i l i of Usin Ei heenh Cenuy Oomn F innci

Sermayedaar açısından bakdnda, bir yandan konra sürelerinin

uzaması, öe yandan da peşin alep eden mikaran aıması, müzayeeye kaanan adında çok daha güçü bir nans deseğinn ouşurumasını gerek klyord. Bu nedene, İsanbuu sarraa vergi opama sürecinde derek daha önemi bir rol oynamaya bada cak,maikne düzeni 18 zyıda devlen oumlu bekleerini karşılayamadı. aiknecier ödüğünde konraan ear deve denemine dön

mesi sağanamadğı içi, bu düzen devee ulaşan vergi geirerni aramad, ersine azmış oldu. Osmanı düzenini askeri ve mai zayııkanı dramak bir biçimde

gözler önüne seren 1 768 1 774 savaşının bişinden sora, mai bürorasiesham adı anda yeni ancak önceklere iişkii bir iç borçanma düzenibaşaı. Bu düzende bir vergi kaynağn yıık gelirini deve önceden ve

kş cinsinden belirlemekeydi. Bu mika daha sonra birçok paya bölünmeke ve payan her biri, kedere yaşama boyunca her yıl maccee oarak adandılan o sabi geiri sağamak üzere ıcıaa samakaydı. Vergileri opama işini devle yrüeceki. Esham paya, sağladıkla sabi yılık geirin a ile ye ka arasında bir yaa samakaydı .

Esham düzenine geçişin önemi bir nedeni, iç borçanayı müzayede



g ç ş , ç ç y y

lee egee olan az sayıda bük semayedardan daha çok sayıda, oa veküçük sermayedarara doğru yaymak arzusydu. ck, devein eshampayanın şier rasında am ve samını engeleyememesi ve böyece ikaıcan öümünden sonra mirasçıan da deveen geir sağamaya devam emeer nedeniyle, bu yeni düzenin yararla sınırlı kadı. Eshamınyürürüke kdğı yam yüzyk sürede, mai koşuan biraz osun düzeldiğ dönemerde bürorasi bu pahı yöneme son vermeye çaş. Bna karşıık, mai dengelerin köüleşiği ve devlein ne pahasına oursa olsun borç amaya çaışığı dönemerde ise, eshamı daha da genşee eğiimi egemen odu. Böyece esham düzeni, ali koşulara bağı olaak veonaa ers yönde, iniş i çıkış ı bir seyr izemişir.

Sfn ve G bnkeeinin feei bu böümün sonund şlmk

d; bkz. s 2 7-22 1 . nç, • A Sud of he es ibi i Cez, Omanlı Maliyein Bunalım, s 8-83; c M nç, Eshm•, lam An

ikloii, c , 5, s 376380. Boç veenein bu ödemeei kç d ei m bekedikeine işkin bi vsm pmdn sdece ik sş fn bk

BLO 1 2 1 GŞ KUUŞ V KUR DRLRI 1 801870

Arlı Ayar S Gümüş Sterline ı KY (Gr) (Yüze) İçeriğ (Gr) (K)

1800 12,6 54 5,9 1 51808 12,8 46,5 5 ,9 191809 9,6 46,5 4,42 20,5

1 8 1 0 5 , 1 3 73 3,74 19,81 8 1 8 9,6 46,5 4,42 291820 6,41 46 2,95 351822 4,28 54 2,32 371828 3,20 46 1,47 59

1829 3 , 1 0 22 0,72 69

1 831 3,00 17,5 0,53 801832 2,14 44 0,94 881839 2,14 44 0,94 1041844 1,2 83,3 1,0 ı ı1870 1,2 83,3 1,0 ı ı



2 No1 Bkz Tabo 10 1 v 10 nin noa 1 a Ta Skk ş 1 00 ş kuş 1 aın aa ş kabu dd

v an ş 0 oanı zndn bbn bağandı Bu an ona Oanıaın v üüş kknn andaa dğşşi Anıa çn bkz Bö 1 v Tabo 1 1

K: au and M Standard Catalg f Wrld Cn Sa "T Sv

and Bon Con Öç Sultan Mahmud Suan Cn fth Oma Empr 7 İa Gaib akvm- Mkukat- Oma, zac " pa coon v -aw Ecnmc H furk, 7 1

17871792 savaşı srasda deve Osmaı rhde lk kez oarak bryabacı ükede Frasa İspaya veya Hoada'da borç almayı da düşüdü Hollada devle 1 789 yııda verdğ yaıa borç veremeyeceğbelrmeke ve Osmalıar öze sekörle şk urmaya çağırmakaydıI Acak Frasz Devrm' Avrupa'da yarağı gçlüker ve Osmaılada faza sek olmamar edeyle bu olasılık daha faza zlemed Brdğ ö d ü lü ük d F ' b k A

Gr 2uruşun Tağşişi ve İsanbul'da Enasyon, 780850

gitmik Ölçek

•

· -

.

.

•

Fiyatl, Say fağ

Vaa

·'" f

·



İngi iz S e in ka'snda k değei ı ı Saf ş içeiğ gam olak, ı ı

ı ı ı ı

ck kısa bir süre sonra, bu devlen Osmanlılara borç verecek durumda ol-madığı anlaşıldı. ali baımdan güçlükerle dolu bu dönemde deve,olağanüsü savaş vergileri ve devle hizmei sırasında zengin olmuş işie-rn ma varlıanın daha sık müsadere edmesi yoluyla da ek gelir saa-mış ı .

Son yıllarda Osmanlı iç borçlanma yönemleri üzende bir hayli araş-ırma yapıldı . ncak, Osmanı iç borçlanma yönemlerinin ykada öze-lenen evrimi ie, 17. ve 18. yüzylarda Avrupa'daki maiye kuumlaınınevmi arasındaki ilişi henüz incelenmemişir Oysa Osmanlı ile Avrupa

rup ile rn ikisdi ve mli bünleme sürcinin sdece özl nns ku

rumlı değil devle miyesi ile lgli kurml d eled dielrk yklşmk gerekr

BÜYÜK T

Osmnl devlei bu olğnüsü güç dönemde ykd ln ksve uzun vdeli önlemlere ek olr ğilerden de sık sk yrrlnı hmud 1808 ylnd h çkğnd Osmnl kuunn içinde 59grm gümü bulunmkyd ve bu mikr 1789'dn beri değimemiAnck dh sonr ouz yld kuruun içerdği gümü mik kmi zmn hzl kimi zmn d yv zld Osmnl pr biriminin gümü içeriği 18311832 ylnd 05 grm ile en düük düzeyine indiken sonr1832'de 094 grm 1844'e de 10 gr çkı ve Birinci Düny Sv

ş'n kdr bu düzeyde kld Böyece 1808 ile 1844 rsnd kuru güü içerğinin yüzde 83'ünü kybem oldu (bkz blo 121 ve Grk 1 2 1 )

uruşn ğşi ie birlike diğer sikkeer krsndk kur değeri de düerken genel y düzeyi yn ornlrd yüksedi 1788'de bir Venedikdüksı 55 kuru bir İngiiz serlin ise kuru değerindeydi 1 844 yılı



21 n geindğinde bir dük 50 5 2 kuruş serln ise 1 1 0 ku ksel Bir bk deyile bu lm yllk sürede Osmnl kuuu dönemn önde geen pr birmler krsd değerinn yzde 90'ın kybe Sonyllrd İsnbul'dki çeili vn hesp deerler ile sy muğn

6., 7 ve 8 yüzy l ld Avup'dki kmu mliyesi kuuml evimi ç i , bkG Pke, •The Emeece of Me F ice i Euo, 500 730•, C. Cipoll(), Th Fonana Economic Hio of Euro, 2 ( 974) s 560582; C. S K id lee, A Financial Hio of W Euro, 2. bsk, Oxfod Uivesity Pess, 993,s. 58· 76. Osml kmu mliyesi kuuml e fzl etki lemiş olduuu thmiei im z Fs öei içi , bkz D R Wei, •Totes, Publ ic F ice d Revoluti o i Fce d Eld, 688 789•, Th Joual of Economic Hio 49 ( 989),s 9524; F. R Velde ve D R Wei, •The icil Mket d Govemet ebtPolicy i Fce, 7-793•, Th Joual of Economic Hio 52 (992), s. 39

Ee 789 y l bşl ç okts l s, toplm tşş o dh d yükselmektdi 789' kd kuuş yklş k 8,4 m ümüş içemekteydi (bkz. Tblo 0. ) 789 844 s d Osml b i imi ümüş i çeii i yüzde 88'i i kybetti hem 808- 844 hem de 789 844 içi , bul Osml tihi i e hzl tşiş old Osml tih i i bşk hiçbi döemi p bi imi bu kd ks süe i çi de

da elde edlen verlerle hesaplaıımı yat endeksler 1780180 aa

sında gıda yatlanın katta daha fala a götermekter (bk.Grak 1 2 . 1 ) .

Kuruşun aalan gümüş çern bu dönem çn elmdek arntılı nümmatk verlerdn lemek mümkür. Sulta Mahmudun ouk yıllık saltanatı sırasında Osmanlı evlet heps de brbrnden farklıstadatlada on ay d gümüş se pyasaya srd. Bu dler ço

unuu veya paralık küçü skkeleren 2 ve nhayet 6 kuşlukbüyk skkelere kadar tüm yelpae kapsamataydı. Bu dler her br br ıl le sek yıl arasnda deşen sürelerde tedavülde kmıştır. Selern stanarta hakkında darphane kaytanda da blg salaablmektedr Ayrıca sınrlı sayıda skkenn çerkler saf gümüş mktarla çeştlkmyasa teknker ölçülmüştür Bu sayee Mahmu dönemnde p

yasaya sürülen 47 deşk gümüş kkenn her bn arlıkla ve gümüşçerker hakkında elmde ayrıntılı blg bulunduunu söleyeblr(bk Tablo 12 1 ve Resm 3 ) .

Altn skelere gelnce Osmanlı devlet Maudun saltanatı sırasında zer mahbub rumi adli hayriye ve mahmudiye adlayla standartl brbrlernen frk br aln s üretmşr Ancak aln eler



dek taşş oraları gmüşlere orala sınrlı kaldı . Otu yılda altın sele 211

rn çnek eerl maden mkta yde 20 kadar aaldı. Bunun enöneml neden evletn maaşla dahl yükümlü olduu hemen tüm ödemelern sadece gümüş kuruş üernden fade edlmş olmasıdr. Kısacasıgümüş kuşun tersne altın skkelern taşş evlete fala br yar salamamaktaydı.

Mahmud dönemdek taşşlern amalamalanın ve oralanınncelenmes devletn kulladıı man daha y leem salayacatır.Tablo 12 l e Grak 12 . de öetlene verlere bakarak Mahmud unsaltanatı sırasındak taşşler altdönemde ele almak mümkündür.808den 822ye kadar uanan brnc dönemde altı ayrı d gümüşskke basılmştır. tıncı dye ulaşıldıında kuruşun gümüş çer

Kuse ve Mi shle, Sandard aal of Wod on

Ai Momu 17. yüld, i ş !lmd, spnyol devleinin siele i le l n ve ümüş s iele s d nze i y m yp! n dii emeedi snyo devlei üyü m id üei! i ümü ş sielei u us ls pi ys

1808'e kyala yüzde 60 orannda azaarak 2,32 graa inişi. Bu birinci

aldönemdeki ağşişlerin ardnda, Ruya, İran ve Yunanian ile girişilenavaşar vardır. ieki, 1810'da piyaaya ürülen üçüncü dizi ikkelerin güüş içeriklerinin Ruya ile girişilen ve üp gimeke oan avaşnedeniyle düşürüldüğünün alın çizek ve hakan deek ağaak aacıyla devle, yeni ikkelere cihadie adn verdi. Bu ikkeler ekiz yıl edavülde kaldı. Aynı yılarda cihadiye ehamı adı aında yeni bir eha da

piyaaya ürüldü. Bu kğdı avaş bonolanın Oanl arihindeki ilk örneği oarak kabul eek doğru olur. ı

Mahmud'un alanaı ıraında yaşanan ikinci ve daha da hızlı ağşiş dönei ie, 182829'da Ruya ile girişilen avaş ve onraını kapamakadr. Bu avaşın harcamaana ek oarak, avaş onraında Oanldeveinin Ruya'ya ödemek zounda kadığı 400 ilyon kuruşluk azi

na, Oanlı aliyei ve para biriinin üzerindeki bakla yoğunlaşrışr.I 18281831 aranda kuruşun güüş içeriği 2,32 gradan 0,53graa geriemişir ki bu ö yıla zde 79 oranında bir azala anlaına gelekedir. 1832'den onra ali koşulların biraz olun düzeeyebaşlaaıyla, kuruşun güüş içeriği 0,94 graa yükelilişir.

Şidi bai bir odel kulanarak bu ouz bir yıllk ürede Oanı dev



leinin ağşişe karşı avırlan ve yaklaşımlanı daha yakndan inceleyebiliriz. Bu çerçevede deven ağşişlerin ka vadede ağladıka mali yara,ağşişlerin ka ve uzun vadeli aliyeleriyle karşıaşırararak karar verdi

Shw v Shw, Hio of he oman Empi, c l l , s . 1219 BOA, C.D. 1 58, 3220, 1 964, 1 656 v 1 632 C Öç, Sulan ll Mahmud Zamanda Da Edilen Omanlı Mani araları, Y

ni i k Bsmvi, I snbu , 1 970; B ss, Th Sil v nd B il ln Coins Mind Cnsni nop und Su n Mhmud ( 1 223 1 255 ), The American Numimaic cie Noe 1 8 (1 972), s. 1 67- 1 75; Kus v Mshl, Sandard Caalog of WoldCoin

Bu zmi nn on y l ç i nd ödnmsi kniyodu. Mik is, Osmnl dvi ni ny l k lilini n yüzd 'si kdd Dh son bu mi k Osmn l'ın vdiÇ iopk ödünli kş Ç nd ind ii m işi . Shw v Shw, Hio of he Ooman Em

pire, c. , s 32; Cz, Omanlı Maliyein Bunalım, s. 2301 Bu dönmd kuuşun ku dÇi, ümüş içiÇin, iki isisn dşnd, ykındn izlmşi. Biincsi, 19. yün bşnd, Npyon svş ssnd Avp p biimlinin d kymsi ndniy, kuuşun dÇ kybı yvşlmş, h du

Iki i i 1828 1833 i l i d k ü ü i iÇi l k d i

ni, bu maiyeeri ağşişin sağlağ yaraan anda kaldğna inala

durumarda devlein ağşişe başvurduğunu gösermeye çalşacağz. Birbaşka deyişle, burada kuanlan kavrasa çerçevede ağşişler işe yaamaya, aamsz ya da maksz önemer olaak değ, özelike ksa vadededevlee gelir sağlayn mli poliika araçla olrak görülmekedir. I

Bir ağşişi mi yarlan belirlemek çok zor dedir. Tağşiş sayesinde devle, ayn mikda güüşle itibari değei daha fazla sikke basmaka

ve o para birimi cinsinden ifade edilen ödemelerinin daha bük bir bölümünü karşayabilmekeyd. Bir ağşiş sonrasda devle, eğer gücü yeerse, eski sikkelern edavlünü yasaklayak ve daphaneye geirilen eskisikkeleri düşük yarla san arak da ek gelir sağayabimekeyd Aycadevle darphaneye geirien eski sikelerin yeniden basm için de ücre alep ediyordu.

Öe yandan, bir ağşişin devlee geireceği mliyeer de vard. Birincisi, devlein opladğ verler içinde mikarla paa birmi cinsnden sabilenmiş olaa, ağşiş sonrasnda yaan arasyla reel ol azaacak. Bir başka deyşle, ağşişler devlein gelirlerini önce arrken, yarakl enasyon nedeniyle zama içinde bu gellern azamasna neden omakayd. Bunu engellemek içi, devlei ağşişeri eleesi veya vergl ri mik ük lm i r ki rd



lerin mikan yükselmesi gerekiyordu. İkincisi, eğer piyasalar ya da hk para birimine olan güveini kaybe

21 N Sussmn, Debsements, Royl Revenues nd nfltin in Fnce•, s 4470; Motomu, The Best nd Wost•, s. 1 04 1 27. Ayc bkz. M. D. Bodo, Money, Defltion nd ini oe i n the Fi fteenth Cenu•, s. 33734

Dönemin Osmnl özlemcilei tşişlein devlete y slmdn, çünkü fiytl tken, kuuş üzeinden toplnn vei el ilei ni n sbit kld n i lei süüyold . Cez, Omanlı Maliyeinde Bunalım, s 147. Anck bu öüş, devletin tşişedilmiş sikkelei ilk kez piysy südüünde sld elii dikkte lmmktdBöylece svş koşullnd, mli bunlmn younlşms ve büoksinin zmnufkunun dlmsyl bilikte, ks vdeli mli hedefle için tşişe itmek nlmloluyodu

1 789 tşiş i s snd ve dh son l l . Mhmud dönemi ni n tşişlein in bi bölü

münde, bu uyulmy bşvuulmuştu. Cez, Omanlı Maliyeinde Bunalım, s.99, 139 Devletin Istnbul dphnesine dh fzl ümüş iişi slm çbliçin, bkz BOA, C D 823, 1 3 ve . . 1 6505.

Piysln ve hlkn tşiş onn hemen öendiklei duumld, fiyt şldh hzl oluyo ve tşişin mli yl dh çbuk tükeniyodu Bun kşlk

r v ağşişlri rarlaaağa iaaya başlarsa dvli ağşişlr

yoluyla glir sağlaas gidr zorlaşaak. Çüü isaa i üllri silr y llr yab silri aya başlayaalarv si basra içi arhalr dğrli a vya yaba si giryr . isaçları aa asi olara adarla bu sürçö 17 yüzyl başlaa daa sora a ahu ö grçşiş iyasalara Osal siklri yaba sikklr oğr

öli bir aya oluşu Osalı ağşişli üçüü öli aiyi is kalazal yayglaşasr. Dvl aa üş güüş içri silr üry başlaya aazalar a vry girr üşü güüşlü haa dvl ürğisilr daha fazla güüş içr silr ürr vli yarağk glir orak oluşlar. Hr ağşiş sora zaa içi güüş ya

la aasyla kaazal rsa aybolay. Aa vl ğrli ad yaaa arh uygulaas v ğrli ari bu rsi yaarda sa aaya çşas kaaza özdrkyi.

Tağşişlr olusuz bir diğr souu a dvli iç iyasaara borçaası güçlşirsiydi . Dvl ağşişlr başvuraya başlaya iyasalar ağşişlri rarlaaağ bklsi içi girr dvl borç vr

24 azgçiyor ya daha yüksk faiz a diyordu i lizdki



24 azgçiyor ya daha yüksk faiz a diyordu. i lizdkivrilr 1 808 'd sora ağşişlri hzlaasyla birli vli shasaşlada zorlağ borç ar öd faizlri d a gösrkr. Örğ shaa ilk saş ya l hr yl sağlaka glirarasdaki ora 1808 ylda sora azaşr.

Osa ağşişlrini l içi yara öli aiy is özllikbaşk yol açğ siyasa uhalf. Tağşişlr kaş çka bir ksi

a üylri saf dü sahilri v küçük üarlarla ür çalışa zaaarlarda oluşuyordu Tağşişlr zaar gör bir dğr ksi d ür-lri dl arada ö bürokaar ula özllk d başkyaşaya yiçrilrdi. 17 yüzyda iib başkki yçrilr ay zaada saf ya dü sahilri olarak çaşka çi bu ki ksi arasıda za öli br örüş ard. Bu giş uhaf bloku dvl

ağşişl daha sık kulaasıa karş öli bir gl oluşuruyordu.

Dh önce 17 yüzyld yşnn ve kçenin isikrrszlndn kynklnn pkmesi süec iç in, b 8. Bölüm, s 1 49 1 56

Anck, muhafn knliğn nıca aşkntk aakanmaan sa

ısı a da sıkığıla ölmk gk Taih EP Thompsonun 18üı İnsnd , sokak kalalıanın ahai iksa anaşna lş kn oaak kmk gösilrni inclkn aını diğ gibi, uun vadd,aakanma oailcğ hdd d aakanmnın kndsi kada k oa Başkn ağşiş kaşıı ksimn valığı v ilik hk mlriolasılığı, ölikl aş dönmind dvlin ağşişl dha sık aşv

masına kaşı cadıcı ol onamışı9Tağşişln dvl sağadığı arala v aatığı malil hakkındaoluşduğumu u dnklm, avaşla da kamak gki nü savaşlar, ir andan devlin kanak aama grksinimn hızla aıkn, öandan da hakın olağanstü önlml kaul m ğilimini ksodu Bu nnl, k glir bulma ihiacı aıka, dvl kusa savaş ma

lanı gndm giriordu Piasaa sğ dşük sandaı skklva hazin kğılaına cihadie adını vk, unlan halk tarandandaha kola kaul dilmsini sağlamaa aışıordu

Slim v Mahmuun aanala sırasında dvl, nirilrnv diğr kni keimlrn muhalefein aratığ ınırlaaan lincindi Salanatının erken amaadan tbaren Mahmud, formla



nın önünd en öneml enge uura Yençer Ocağını kapatmk içinugun bir rsa aordu 826 ka Har olaak adndılan haml onucunda Yç ı aıdıkan sonra, tğşişlrinönünde n öemli engel e km olu Bu oladn sadeceiki ıl onra, ine bir a rm manlı ahinin n büükağşişini başaacak e r e içnde, uşun gümüş

eriğini üzde 7 üDevlin gelirlei açnn k, emin gözemcieri 18281831 ağşişlerni çk b uulr u aaıda en bük pa da araar naından ükeeek, a araınan Drhanei mi'ninaşına geirilen Ermeni araf rn zz'a verilmekedi a, aslında,18 üzılın iknci anan 8'l adar Darphanei ii önn br diz Eme aran rd Yaam ökünü anlaan çalışmaadan irnde, 18282 Ru aşı ıraıa dönemin adrazamınınakır i basırmak iediği, ana zaz'ın ielerin çinde hiç olmazsa ir mkar gümüş olmaı gerektii nuu aaı na eği anla

ruşluk bard. zaz'a göre ikkelerde bir mikar gümüş olura bunla-

rn halk arandan kabul edimei koaylaşacağ gibi devle geleceke yineağşişe başvurarak ek gelir ağlayabileceki.

1828 onrandaki ağşişlerin ilginç bir y da dönein darphane kaylan kullanan gözlemcilerin devlein bu işlelerden ağladğ i gelr heaplamaardr. Bu heaplara göre ahud'un 22 e 25. alanaylla aranda ( yaaşk 1 828 1 8 3 1 ) arphanei ire 23 mlyon ade

beş kuruşluk ieyi gümüş içeriklerni azarak ahud'un ekizinciie dzii piyaaya ürmüşü. araar çkkan onra devle bu işle-den yaaşk 397 milyon kuruş kazand. Saanan 25. ve 26 yllarındaie buna ek olarak 245 ilyon kuruşluk yeni v güüş içerieri daha daazallmş ikke dokuzuncu dizi olarak piyaaya ürüldü. Bu işlein dedevlee ne 1 19 ilyon kuruş gelir ağlad heaplanşr . Savaş biik-

en onra alanan 26. ile 32. yllar aranda da darphane 1378 ilyondeğerinde yeni ikkeler onuncu dizi olaak piyaaya ürdü. cak ali koşullan düzelei ayeinde bu ikkelerin güüş içeriği daha öncekilerden yükek olduğu için onuncu dzden ek gelir ağlanad . Onuncu diziikkelerin amac piyaalarda ya iikran ağlamak ve Omanl para biri -mne karş biraz olun gve oluşurmak.

evlein ağşişlerden ağladğ gelrn o dönemde oplam büçe ge-



evlein ağşişlerden ağladğ gelrn o dönemde oplam büçe gelir ve harcamaayla kaşaşrıldğnda önemli bolara ulaşğ görülmekedir. Bu yllarda geli r ve harcamalar henüz ek büçe alnda birleşirilmediği iç in devlein ü gelirlerni ahmn emek kolay değildr. YavuzCez 1838 yl gelirleri için 300 milyon kuruşluk bir ahminde bulun

H Kzn, I inci Suln Mhmu Devinde Enflsyon ve Dphne Amii Kzz

Ain, Toplum ve Bilim 1 980), s 1 1 5 1 30 Isnbul'd Emeni cemi s nd hôlô nll n bi hi ôyeye öe, svşn son·

Rus hüümei büyü bi zmin lep emi ş ve Osmn l bunu bul eme zound lmşld Anc Osmnlln s s �şişe bşvudu�unu bilen Rusl,zmi nn esi uuşl ödenmesin i ş oşmuşld Osmnl l uuşu yine �·şiş edince, oy ciddi bi soun ç. Üeilen sielein pl ve ço yeni öü·nümlei vd Anlln hiôyeye öe, Osmnl yöneicilei bunun üzeine Nizm

Cedid selein i Bz ys boyunc, Üsüd'dn Beylebeyi'ne du s y dizdie ve eleini çmln söyedile Ondn son d yeni sieei Üsüd fndn seee vemeye bşldl. Elden ele eçiien yeni siele Beyeyi'nevd�nd, m d esi uuşl benzeyen bi öünüm znmşld Bu hiôyeni n en z ndn bi boyuu şiv leleiy le deselenmeedi Osmnl yöneim in in

makadr. 18281832 çn de yk orama 250 e 300 myon kuuş

arasnda opam ger ahmn edebr. B durumda 18281832 arasndak ağşşern sağadğ gern deven yk opam büçe gerernn yarsndan faza oduğu ya da söz konsu beş yda ağşşrn dve opam gerrnn yüzd 10'ndan faa br ek ger sağadğn ahmn edebrz.

Ancak ağşşern ma sonça ede eden gre snr dğd. Sağ

anan gerr sayesnde dvn borçana gerksini azanca fazergereeye başad. Fazerdek düşüş z düzeninden ede eden gerer de oumu eed. Deve zam müzayedeern kazanan serayedarardan opam ödemeern bir böümnü pşn oarak ap dyordu.Br başka deyşe dev vergi gerern garan gösererek müezmerden borç amş ouyordu. Fazer düşmey başaynca zam müzayede

ernde devee ödenmes ahü ed en yaar da yüksemeye başad .DEVETN F NANSMAN GAATA BANKERE R

Faze borç para veren v para pyasaandak şmerd uzmanaşansarran 1 8 . yzydak hz kselşer v 19 . yüzyn k yasnda Gaaa bankrer oarak adandan büyük sermaydarara dönüşmeer odukça iy bnir cak bu hz sürecn deven ma bunamya deve



dukça iy bnir cak bu hz sürecn deven ma bunamya deven ksa ve uzun dönem ma hyaçaya yakndan şk oduğu yeernce vurguanmamşr. Dve 16. yüzydan ber bir yandan ksa vadehyaçar çn ö yandan da zam düzennn asma çn saraarda yararanmakayd. sa vade zam konraarndan uzn vadei makne düzenne geçnce dv yapan pşn ödemerin uzun vadenasma da büyk önem kazanmş .

üzayedeere şkn arşv bger k bakşa makneern Osmaasker ya da dev snnn dnemnde oduğu zenn vrmekedr.Dğer opumsa ksmern müzayedeer kamaana genke izn vermyordu. Ancak müzayedrn öesine geçdğnd müzaydy kazanan pek çok makncinn verg opama sürecn kamadkar görüüyor. akncrn ardnda onara peşn ödemy yapmaa çn borç

vern maknyi daha küçük a brmer ayrarak vrg opama srecnörgüyn sarraar buunmakayd. Böyece verg opama sürcndnsağanan ne gerer devn yansra maknec sarraf ve vrgy kaynağnda opayan yere gçer arasnda payaşmakayd ura Çzakça'nn

masraar çıkıkan sonrak ne verg gerernn s anıca üçe r mer

kez deven haznesne grmekeyd. 18. yüzyıdak müzayedeere kaıan ürokraarın davranışaı gnç

özeker gösermekedr. Bu grşmcer yarımarını r makne üzeri-ne yoğunaşrmak yerne, rden faza maknenn hsseernden ouşanporyer ouşurmaya aşadıa. Böyece, sermayes r ya da rkaç akeye yeteecek yatırıcar ya da yatr oakıaı, yatma-

rını 20 hata 30 makne arasında dağııa görümekeyd. Bu davranışın ardında, yarım aanarınn çeşendrerek rskn azatıması amacıyayordu.

İstanudak sarraar, care ve ncaan ed gereksnmen dekarşııyorardı . Sarraar 1 7 yüzyıın sonarnda r o nca çevresnde örgüenerek, şyerern Haçn dğer yakasına, Gaaaya taşıdıar. 16.

yzyıdan sonra Yahudern kred, nans ve tcarettek ekner azaır-ken, Ruman ve daha çok k şk orakıar hande çaışan Ermenern gücü armaktaydı Rum saraar, Rum tccararn radenz ve Bakanardak denz icarendek gücünden yararanarak, ükeer arası caren nansmanında uzmanaşıyorardı Ayn çmde, Ermen sarraa-rn ykseşnde de Ermen cemaa aracıığıya Avrupanın caret ve



nans ağaya kurdukarı ağar önem ro oynuyordu Ermen sarraarOsmanı ürokrassye de y şker çndeyder Ermen sarraar çndeönde geener, ürokras e Ermen me arasında aracıık yapmayaaşadıar. 19. üzyıın aşarında Yunansanın ağımsızığını kazanma-sından sonra, Ermener daha da hızı ykseder. Öte yandan, taşrada

izkç, A Cmptive Evlutin f uine Prtnerhip s 65- 66 ayrca A Slzmnn, An Ancien Regi me Revi si ed: Privizion an d Poli icl conomy in eEigeen-Cenu Oomn Empire", Pliti nd Siet 2 (993), s 393-423

izkç, A Cmprtive Evlutin, s 72- 767 Srraf loncsnn 750'de 72 üyesi, 835'e ise 89 üyesi vard A ah iner, •Te Sr

rfs of Isanbul : Fi nanciers of he Empi re", Yüksek Lisans Tezi, Boziçi Üni versiesi Tari Bölümü (995), s 78 ve 83

T Soinovic, "Te Conquering Blkn Orodox Mercn", The Jul f E

nmi Hit 20 ( 960), s 234-3 3 hiner, "Te Srrfs of Isanbul" , s 87-99 O Jmgocyn, "Les F innces de 'Empi

re Oomn e le s F inanciers de Consninople, 732- 853", yymlnmm dokora ezi Nouveu Rgime Un iversi de Paris Pnhon-Sorbonne (988) ise Avru

da pek çok sarraf, icarei ve vergi opama sürecii asmaıda uz

maaşmışı . Sarraara gereksiimi oa eve, oarı faaiyeini özedirmekeyi.760'arda iiare devei mai durumu ozuurke, evee doğrudaorç vere sarraarı öemi armaya aşad. vrupa nans çevreeriyeoa iişkieri sayeside sraar, Osmaı devei çi vrupa piyasaarıdakısa vadei orçar maya aşaıar yrıca pek ço sarraf, paişah ve

öne geen Osanı ürokraarıı kişise seeerii ve as işerini yöemeye aşadıar. ynı sarraar, Frasız evrimi'de sonra İsa'da Frasız üccararı yererini aarak, poiçe icareinin öemi ir öümünü de eerie geçirdier. Böyece geenekse para ve edi işerine uzmaaşan sarraardan, ükeer arası ağaıarıı kurmuş, İsau'da iras urjuvazisiin çekirdeğii ouşuracak, üyük öçei mai sermaye

arara döüşüer Bu kesim ik aaanı anc 40'arda kuraidi,ancak u arihe öce de Gaaa akereri oar aımaya aşadıarYie u döemde, sarraf ocasıı öde gee Erme üyeer ap

haei mirei yöeiciiği gii Osmaı devei içide e öde geegörevere aamaya aşaar. arphaei mire 1 . yüzyıda para işernin yaısıra maiye aada da öemi faaiyeerde uumaaydı. cak arphaei ire'ni yöeiciiği hem önemi, hem de ehikei r 219



p y ğgörevdi. Bu görevi üsee sarraar, seeeri ve siyasa güçerii arırmaka irike, ma ve özee de parasa uaımarda sorumu uudukarı içi, sık sık seeerii kayedeiiyor, aieeri sürgüe yoaıyor,aze yaşamaı ie yiireiiyora.

Ermei üzoğu aiesi de öceeri dış icare ve imaaa igii kimimukaaaarda vergi opuyordu. I I I . usafa'ı saaaı srasıda

arphaei ire'i yöeimi u aiei ir üyesie veridi. arphaneiirei yöeimi 20'ere kadar ayı aiede kadı Buu en önemiede, aiei hem iç hem de dış piyasaarda deve için orç uaiekek aşarısıyd. Ermei sarraarı ecerier ve ağaıar sayeside,

Gç, sma lı Mal ysd Mal a Ssm •; v izaça, A Cprtive vlutin,

s 169-178 E. E ldm, •a Crcu lio d l r d Ch r la Frac Cosiopl

au XVll Sicl•, H Bau v J. BcquGrammo (d.), Lmpire n lRpublique de Turquie et l Frne içid SS Prss Isbul 1986 s 8797

Darphae mre'nn görev skke rzını denetemenn çok öesne aşa

r malyenn en öneml alnlına girmş olduDoğu Anadolu'da müevazı br Ermen alesnden gelmeke olan

n azaz 1820'lerde Düzoğu alesnn en son breynn görevden azedlmesnden sonra Daphae re'nn yöneclğne gerld. zazkısa süre çnde ksa konularda padşahın en yakın danışmanlandanbi odu 182829 Rus savaşı sırasında ve sonrasında padşaha narh ygu

lamaandan vazgeçmesn avsye ederek başkenek gıda malı darlıklann ortada kamasında önem rol oynadı . zaz ayrıca kendsnden öncek Ermen sarraan yaptığı gb dış bağlanılarını kullana Osmanlıdevlenn Avpa'dak öze bakerlerden borç bulmasını sağladı . 1 82829 savaşının sonunda Osmalı devlet 400 lyon kuruş gb büyük brmka savaş azmnaı olaak ödemey kabu emş. Bu mkar daha

sonra Osmanlıların dğer konularda verdkler ödünler sayesnde brazazaıldıysa da devle azmnaın kinc aksdn ödemeke güçlük çeyordu. Bu nokada zaz ve dğer sarraar devreye grerek Avupa'dansa vadel borç almayı başardlar. 1834 yılında öldüğünde padşah çokzor br dönemde devle çn çok yararlı şler yapmış oan bu hzmeknaözel br cenaze ören düzenle.



Sarraarın car ve para şlerndek artan nüzunun memnunyeszlk yaramadğı söylenemez. 19. yüzyılın başlandan baen hala hızlabürken başkenek loncalar ha malanın rekabe karşısında zorlanmaya başladılar. Ayrıca Ermen darphane yönecleryle lşklendrlenağşşler de esna ve yençerler olumsuz ekemekeyd. Yençerlern esnafa karışması nedenyle ççe geçen bu k kesm le saraar arasındakgergnlkler ve a sıra parayan çaışmalar Yençer Ocağı 'nın kapaılmasına kadar sürdü.

1840'lara gelndğnde Gaaa bankerer olarak adlandırıan mal sermayedarlar aık Rum ve Ermenern yanı sıra Yahuderi Avrupa'dan ge lerek Doğu Akdenz bögesnde yerleşmş olan Levanenler de kapsayacak bçmde genşlemş. Balazz mondo orono Eugendes avrokordao ısırıoğlu ll Zar ve pek çok dğer aenn Osmanı

devle çn Avupa'da kısa vade borç buma becerler ve kapaseer br

Shw ve Shw, Hio of he Ooman Empire c ll, s 32 Bu dönemde mekez dev-

hay genşemşt. 1847 yıında, Th. Bataz e Fansız Devm'nden

sora Osmanı İmparatoluğu'nda yereşen br Frasız baker aesndengeen J eon, Osmanı devetnn desteğye mpaatoukta kuruan kbanka oan Dersaadet Bankası 'nı ( Banue de Constantnople ) faayetegeçrder

Galata bankerernn mal gücü, 19. yüzyn otalaında doruğunaulaşt. ncak bu aada devletn bütçe açıkarı ve borç alma gereksnmleri

daha da hıl büymüştü. Bu edenle devet, uzun vadel gereksnmlernkaşıamak üzere doğrudan vrupa ma pyasaarnda borç aamaya kararvernce, Gaata bankeer başkette ve taşrada şubele açan, hatta yebankaa kuan vrupa bakalarının ve baerlernn rekabetye kaşı kaşya kadar. 1863 yılında Fransız ve İngz sermayes taradan BankıOsman Şahane'n kurumasıya brlkte, vrupa ma sermayes mpa

atoruk çnde br hayl güçlemş oldu .kpsz konumarını kaybetmekle bte, Gaata bankee kamu veözel nans aaından kolay koay vazgeçmeder vrupaı ma semayegparıyla otaklıkara grerek ve ye banaar açarak faalyet göstermeyedevam ettile. Osmanı devet de vrupa mal pyasaarnda sattğı uzuvade tahvllern arasında, kısa vadel gereksnimeri çn Gaata bankerernden yaralanmaya devam tt. 18751881 bunaımı sıasında devet



önce dş borç ödemelern sürdüremez duruma düşüp daha sora da Rusya e çetn br savaşa tutuşunca, Osmanı Bankası ve vrpa pyasaarboç vermey reddetler. Buu üzerne tekrar Gaata bakererie dönüdü. Bu güç döemde, çoğuuğu zate Osma vatandaşı oa Gaatabaneler, Osmanlı vataseerğ üzere br dz sloganı da bemseyeek veya kuanar, kend geşmelerde e önem roü oyamış oa bu

kadm ve e büyk müşterlerne borç vermey sürdürdüer.

Hsn Ferid, Nakid ve ibar Mali 3 Kiap: Bankaclk, Mb-i Amire, Isnbul,1 334/ 1 9 1 8, s. 26-66; Kzn, Omanlda Avrupa Finan Kapiali, s 20; Kzn,Omanldan Cumhuriyee ü Bankaclk arihi Türkie Bnklr Bi rl i i Isnbul

ON ÇNC BÖM

ÇiF A ÜZN N"TOP A" ATN SANAINA

uİk dhem b çekdek

Dem

Omalı iat ve para tarihi açııa 19 yüzyıl öceere ço

farı bir öemir öemi bir ömi özliği yöm eğitim aalehuuu yaııra eoom maliye ve para aaarıa merezi evletigüçleirme içi girile Batı'a eilem reformlarır öemiici öemi özelği ie Avupa ticaree hızı geieme aracılığylaeoomii üya piyaalara açılmaıır. Böylece Omalı eoomii



giere tarımal mallar ihracatıa uzmalaa ve mamul mallar ithlee bir mli azamıır İmparatoluğu 1911 ıırla içie alaaaları aeoya Anaolu Surye ve ra'ı ı care 180 ile Brici üya Savaı araıa yalaı 1 5 at arı. Bu üre limalaözellile e emiryollarıı yapımıyla ve Avupa ermayei taraa urua baalar aracılığıyla etelei aeoya Ba Kuzeyoğ ve

Orta Aaolu'a Suriye'i ıyı bölgelerie tarm giere tcailemeyebalaı Kıral ü aece üretici olaa eği ay zamaa itha eiemamu malları özellie e pamulu tel ürüeri tüetcii olaapazarlara yöeli Bu gelimeler paraya ola taebi ve para ullaımııhızla atrı

Br yaa a imparatorlu gier üçülmetey Balaar'a Sır

bia uaita Romaya ve Bulgarita bağımızlıarıı azaa

C lsswi, The En Ht f Tuy , Univesi of Chico Pess,1 980 Bölü 3 Ş O l Ek d B l l k Bü ü

gb Brnc Dünya Savaşı'na kadar sınırarını Osmanı dev ayhne

genşeer. uzey rka'da se imparaoruğun çeş öçüerde özerkvayeeri Avrupaı deveer arandan şga edd. 1830'da Cezayr ve1 8 8 1 'de Tunus Fransız sömürge mparaoruğuna kad. ısır'da seyüzyn başarında ehmed A Paşa İsanbu'dan büyük öçüde bağm-sız yen br hanedan kurdu. ısr'ın 1882'de İngere aandan şgan-den sonra İsanbu e yasa ve smgese bağar devam eiyse de üke

oarak br İngz sömürgesne dönüştü.19. yüzyıda Rusya'nn güneye doğru yayımasndan kaygı duyan Av-rupa deveer ve özeke de İngere çn grşen reforma Osmanıİmparaoruğu'nun kaan oprakarını koryabmes açsndan büyükönem aşıyordu. Avrupaı deveter Osmanı ekonomsnn geşmes çnkarşıaşrmaı üsünüker kes çerçevesnde Avrupa e caren za ge-

şrimesinn ve Avrupaıarın yaırımarınn büyük önem aşıdğna nan-yorardı. Tcare ve yabanc yaırımar içn gerek ayapının ouşuruma-sın da seyen Avrupaıar ağşşerden vazgeçmes ve skrar br paradüzen kuruması çn Osmanı devene bası yapmaya başadıar. Bryandan da Avrupa ma pyasaarında borç buabmek çin maye ve parareformarının gerek oduğunun aını çzyorardı. Ç mea para düze-n de bu çerçevede Osmanı yönecerne önermeye başandı. Avrupaıd b d k k k k d d



deveer bu para düzennn kuması çn gerek eknk yadmı ve da-nşmanarı da sağayacakanı aahhü edyorad.

Ancak ağşşerden vazgeçmesi ve çi mea para düzennn be-nmsenmesi Osmanıarın parasa sorunarının sona ermes anamına ge-med Osmanı deve 19. yzy boyunca büçe açaını denem anaamaka zoruk çek. a sounar kaşısında deve br dz ksa ve uzun

vade yönem geşrd. Ek ger sağamayı ya da borç bumay hedee-yen bu arayışan para düzen üzernde önem sonuçaı omuşur Bunedene 19 yüzy para arihnn önem br böümünü deve mayes-nn arhye birke ee amak kaçınımaz omakadır.

ÇIT METAII K, YEN I SIKKEER VE KT PAA

19. yüyıda 1870'ere kadar uyguanan ç mea para düzenindebr üke dğer maarın değerern öçmek amacıya bir değ k eageneke de aın ve gümüşü kendsne sandar oarak seçyordu. Dahasonra da üke parasınn br brmnn kaç gram ana veya kaç gram gü

arasnda darphane oran ya da yasal oran denlen oran da renmş

oluyordu. Ç meal düzende devlen yek verdği darphaneer, a lın vegümüş geren herkes çn küçük r ücre karşlğında, değereri ve san-darla devle arandan erlenen skkeleri basmaya hazrd Yasal olarakelrlenen alın/gümüş oranı le pyasada oluşan ve koşullara göre sürekldeğşen an/gümüş oranı arasında önem br fark oluşuğnda, ya alınya da gümüş seler resm değeri pyasa değerlerinn alna düşelecek

ve unlar pyasalardan kayolacak Bu durumda, uluslararası pyasalardadeğeri daha yüksek olan bu meal ülke dışna çkarken, değeri ç pyasalar-da daha yksek olan dğer mel ülkeye akaya aşlayacak. Bu nedenle,19. yüzyılda uygulanan bçmle ç meal düzen, ç veya dış pyasalar-da aln/gümüş oranla ne olursa olsun, ç pyasalarda herhang r andaen az r mealn edavül edeceğn garan emekeyd Düzenn r dğer

avanaj da, hem alın he de gümüş skeler çn sa değerler ullanı-masıyd. Bu özel lk, düzene elrl r skrar sağlamakayd .ksaçar uzun br süre ç meal para düzennn skrarsız oldu

ğunu, uygulamada km zama aln m zamanda gümüş skkeleri ülkesandarn oluşrması nedenle, ek mea düzenn ç mealden da-ha arzu edlr br düzen olduğunu düşündüler Ancak son yıllarda ç

224 meal düzen handak değerendrmeler zengneşmek ve düzennü lü l d h i l d Ö ğ ll d k l



güçlü yanla daha yi anaşılmadr. Örneğn, son yllardak araşrmalarmeallerden rnn pyasalardan kayolması çn, pyasa orannn yasalorandan farkl olmasının yeerl omadğn, ulaşrma masraa ve dğernedenlerle yasal oranın k yannda oluşa genşçe andn çnde kalabl-dğ sürece, k mealn de rlke edavül edeeceğn göseryor. Busonuçlar, ç mea düzenn aln ve gümüş yaarnı skara kavuşur-

maka eskden düşünüldüğünden çok daha ekl olduğuna are edyor.Br öncek ölüde değndğmz g, 830'an sonlana gelnd-

ğnde, Osmanlı İmparaoruğ'nda parasal koşullar unam oyularınaulaşmş Devle sk sık ağşşe aşvrarak kendsne ek gelr sağlayal-mş, ancak oraya çkan üyk enasyon dagas, hem ksad hem de s-yas sorunlar yaramış. Yüzyln aşndan aren rrnden farkl pek

H. Reed, Bimetllism nd Monometllism•, Enylp f Sl Sn 1 . bsm, 930; C S Kindlebee, A nnl Ht f Wt Eurp s 5763

M Fiedmn B imetll ism Reviited Jul f Enm Prpv 4 990) s

çok sk pyasaya sürülmüş olmas ve devle bular edavülde

kadracak mal gücüü olmamas sounla ağrlaşrmakayd. Bu koşuar sadece güük şlemleri deği keler aras care de aksayordu.Öe yada ç pyasalarda sikarl Avupa skkelee ola alep sürekarmakayd.

Br skke reformuu srasn gelp de geçğe hç şüphe yoku.Dğer reforlarda oduğu gb bu aada da hmed Al Paşa' -

sr'da 1834'e ç meal düze bemsemes ye sadarlarda al vegümüş skkeler basrmas Osmallar çn öneml br örek oluşurdu.Sula II ahmud'u 1839 ylda ölümüde sora yen hükümebezer br grişmde bulunmak yende olduğunu fade e. Bu amaçlaİglere'de gerk mae ve eçhza ha edld. Bu maneleri kur-mak üzer ve Osmal hükümee baslacak ola y skkeleri sa-darlar hakknda avsyelerde bulumak üzer İnglere ve Frasa'daneknsyeler ve uzmanlar dave edld. Dahane mre'n baş na da y-e Düzoğlu ales br başka üyes aad.

m gecmelerde sora haye al lra le gümüş kuruşa olu-şa ç meal düzee geçlmese karar vrild. Ye al v gümüş skkeer br lra eşr 1 00 kuruş sab değerler üzere pyasaya sürülecek-. Y al skklr 1 843 'e gümüş skkelr s rs yl Darpha d l f k l l b k l



re aradan yapla ve reformu gerekçele anlaa br açkamaylabrlke ürlmeye başland. Ye skkeler sandarar al/gümüş ora-n 1509 da sabedğn göseryordu. Darphae al v gümüş ge-re hrks ç skke üremeye devam edecek acak al grlerdeyüzde 1 güüş grelerden de yüzde 27 oranda ürem ve darphaeücre alacak. eformun lk ylda başken darphas 2 lyo Os-

manl lras değerinde aln v 4 mlyo lra değernde gmüş skk üre(bkz. Res 41 v 42).

1 844'e barn k ma gelr sağlamak ç yapla ağşşlr de so

Bz Bölüm 2, s 2 0-2 7 Balanlarda edavül eden Osmanl ve yabanc sikelerinin ayrn l bir l isesi için,

bkz D Cen, "La circulain monaire enre les Principaus Roumaines e les

erres Bu lgares ( 840- 878)", Bulgrin Hitril Review 4/2 ( 976), s. -7 ; 830arda Bağdaa dolaşan si e çeşileri ve bunlar n ur değereri iç in , bz H H278 5/D v e 52490

Ölçer Sultn ll Mhmu s 7

TBLO 13.1: DR PR BRLR OS U L Tl CNsND KU, 15�111850 1914

: 1 , 0 , 0Fa: Fak 0,0433 0,04Aua: Fo/o 0,046aya: Mk 0,0542ya: b 0,175 0 , 1 6ı: Lia ,0 1,46: oa 0,229 0,229

No: 44 arasna br an lralk sk ,2 gra arlna v 2224 a a z

, aana r baka l , g rn an lra 00 g krat kabul d lt r g kta s gra saf g bulunuru ölc altn/g ran ,0 larak sabtlen

aa: Tate's Mode Cambisit, A Manual oForen hange and ulion, bndra ; Th Statstcal bstract fr t ncpal an rgn Cunts ritishParliameta Paper, ccou ad Paper çn 4; V l ml İmprtoru-

226 ğu'nun İktisadi Şartları, s 222



veridi 1922 ya kadar, Osa devei piyasaya srdğ -ş ve al sikkeer 844'e beiree sadarara sadk kad. yca,gk işeer içi 5, ve 20 parak bakr sikkeler red . 1 9 1 0 da iibae de ay aaça ike sikeler piyasaya srd

bsılmşı Bul içide e popüle olı, 7 yüzyl Avup oschelei ve 8yüzyılı bşındki Osmlı kuuşlyl yklşk yı büyüklükeki, 0 kuuşluk mecidiyeledi Yeni psl sdlı duyu esmi mein içi, bkz. . A Kuyuck,Para v anka, Ci l , Yüksek Ekoomi ve Tice Okulu Yyl , sbul 947, s.20822; yc s Feid, Nakd v bar Mal, Kap Mekka, ukukMbsı, Isbul, 330/1 9 4, s 2 -239; V Eldem, Oanl parl'nnkad alar akknda r kk, ş Bks Yyl, Isbul, 970 s. 225-

229; lçe, n Al Oanl Padşah Zaannda anblda Bl Plar, Yeil ik Bsmevi, sbul, 966, s. 20 Yei sikke sdl 922'ye kd deişmeden kldıı ç i n sın oma güçler

hkkd biz bili vemek yl olu. 840'd Isbul bi nşaat şç is in n

ü lük ü i kl k 6 k 94' l i dii d ü 2 k k

Ancak uygulamaya gelnce devle es sikkeleri edavlden kadracak

mai kayna bulamad. Bu nedene de sa bir süre sonra eski sikkeleri deyasal ödeme arac olarak kabul emek zorunda kal haa her bi içinresmi kur değerleri lan ei. Es sikkelerin piyasadan kaldlamaması ye-ni para düzenini en başan yaaamş oldu. 18281832 ağşişleri srasndave sonrasnda 1844e kdar basılan 5 ve 6 kuruşlukar aşrada BirinciDünya Savaşna kadar edavülde kalmşr.

Yeni sikkelern iskrara kaşması ne mai güçlüerin ne de ek gelirbulma arayışlann sona ermesi lamna geliyordu Yüzyıl boyunca Os-manl yöneimleri büçeyi denem ına almaka zorldl ve mai so-unlarla mücadele ederken çeşii yönemlere başvurmak zorunda kaldı-lar. Ek mali gelir sağamak amacıyla kullanlan bir yönem İsanbul yöresinde kaimei mueberi nakde ya da ısaca kaime olarak adladılanve önceleri faiz gelir de sağayan kğı para basmak oldu 1830lan inc yarsnda aran askeri harcamaar ve reform girişimleri arsnda pekçok devle birimi büçe kayna ükenince harcamaarn sürdürebilmekiçin sergi adl borç seneeri kulmaya başlamş. Böylece Gaaa ban-kerlernin elnde büyük mikarlarda sa vadeli devle borcu birimişi.Devlein ondradaki bankerlerden borç bumak içn yapğı grşimlersonuçsuz kanca faiz glir de sağlayan kğarn basmın girşildi

1840 yılnda piyasaya süülen ilk kaimeler S kuuş değerindeyd



1840 yılnda piyasaya süülen ilk kaimeler S kuuş değerindeyd.Sekiz yl vadeli bu kğar ylda sekizde bir ya da yüzde 125 faiz gelrisağlyordu. Devle srarla bu kğılarn piyasalard ek bir mübadele aracoluşurma için basldklarn ve bunlan ver ödemeleri dahil her amaç-la kullnılabileceeni vurgulamakaydı. Sonraar daha küçük değerlikaimeler de piyasaya sürülüşür. 1840 ylnda i aşamada piyasaya sürü-

len kaimelern oplam değeri 40 milyon kuuşa ulaşmışırZaman içinde devle bu kğıa sehm kaimesi olak anaya başld.Böylece devlen borcunu belrl mukaaalan verg gelirleriyle ilişkilendren ve piyasalarda bir mikar güven kazanmş olan eshm düzeniyle iliş- kuruluyordu. 18401844 arasında İsanbul piyasas kaimelere yavaş

h cooc Ho of uy, s 332337; k ve Suie için, lsswi, h Fl

Cc - A ocua cooc Ho, Oxfod Univesi Pess, 988, s 899 1

ı o Dh sonki dönemlede beşi k ve l kl i çi n bkz ş!d s. 237 ve 24 .ı 1 A Akldz Oal Fa S öü Noaı: Ka Paa v yoo

yavaş aş ve bu kğar sielerle ay değer üzeride işle gördü.

Belirli bir güve ora yerleşeside sora 1 844 e aşdka faizyüzde 6ya idiriiş yei kaieler piyasaya sürüdü. 1840la ikici ya-rsda değerleri 50 kuruşa 1 0 .000 kuruşa kadar uzana aieler bas-aya deva edildi . Büyk kupürler çoğuukla üccarlar arada kulla -akayd. Bu döedeki kaieleri hac hada kesi bilgier yok-ur acak piyasa yaa isira edeiyle heüz çok büyük ikar

da basladkla söyleyebiiriz (bkz. esi 43).cak ilk aşaalarda iibare kaieleri edavüüde alpazalksolaryla da karşlaşd. İ kaieleri üzerideki yazar elle yazlş.İci aşaadaki kaieler içi siliez ürekep kullaldysa da kapa-zalar bu egeli de aşay başardlar. 1842 yldan iibare kaieler pa-dişah kabama uğras ve kapazağa karş diğer ölelerle birikebasaya başlad. Eski kaieler de yeeriyle değişidi. Acak bu-da öce sadece kalpazak edeiyle del kabul göreside oaya ç-ka güçlüker edeiyle de kaiei aşradaki edavülü durdruldu.

Çeşii olusuzulaa karş iarla srl kad içi kaieleri1852ye kadar başarl oldula söyleebiir cak 1852 ylda faiz gelri sağlaaya kaieeri edavüle çkarılasyla birlike kaieleri ari

22 he yei ir döe başlaş oldu Yei kaeleri ibar değerleri ol-dukça küçük ve 20 kuruş olarak belirleişi esi açkaalarda



dukça küçük O ve 20 kuruş olarak belirleişi esi açkaalardaküçük kupürleri gülük alş verişlerde kolayl sağladğ belirieklebrlike yei kaeleri evlee öel br gelr sağladğ açk. Tedavül-deki kaieleri ikar 18 53 ylda 175 ilyo kuruşa ya da 1 6 ilyoserlie ulaş Bu iar çok büyük olduğu söyleeez cak rSavaş srasda çok fala karda aie basaya başlaca al lra

ciside piyasa değerleri de ibari değererii yarsa i. 200220kuruşlu ke bir a liraya eşi kabul edileye aşlad. 1861 yldase 1 .2 50 ilyo kuruşluk rekor ikarda kaie piyasalar bas . 400 ku-ruşluk kaiei kuru bir a liraya kadar geriledi . Böylece Osal ari-hide ilk kğ para deeyi başlagcda yiri yl sora çok hzlir easyola soçlaş oluyordu. Yayg proesolarda sora 1862

yda devle Osa Bakasda sağladğ sa vadeli edilere ka-ieleri piyasad kadrd.Birici Düya Savaşa kadar geçe yeiş beş yllk sürede devlei

piyasaya ana çevremeyen ğ para sürdüğü bir başa deneyim daha

vardr. 876 ynda Osman dee dş borç ödemeerini durdurduğunuian eien sonra, Avrupa mai piyasaarndan veya Osma Banas'ndanborçanma oanağ aamş. Önce Srp ayaanmas, daha sonra da Russavaş paak verince, e aynak sağa büyü önem azanmş. Bu oşuarda deve, upüreri uruşan 500 uruşa adar uzanan büyüüüçüü ameeri, imaraoruğun her öşesinde ve her ürü ödemede

uanma üzere piyasaya sürdü. sa sürede ameerin haci 6 miyoniraya (4,4 miyon serin ) uaş . Deve m e urara maaşarn yeni aimeere ödüyor, öyüer ürünerini aie üzenden sayor, vergieniaime ie ödüyorard cak yüse hacimeri nedeniye, aimeerin piyasadeğeri i y içinde 450 uruş eşir bir an ira düzeyine indi. Üç ydanfaza bir süre edavüde ada sonra, ameer piyasadan adrd.

EVLETE BOR VERE BAKALARAvpa'ya isad ve ma büüneşe sürecinin hzanasya biri

e, 840'arda Osma İmparaoruğu'nda i ez oara banaar urumaya başand. Banaara oan aebin bir böümü, icaren geişemesive üccaran redi ihyaçarndan aynaanyordu. Osman İmparaorğu'na faaiyee geçen i bana, 844 nda Lonra'a bir gp İn 229

!iz üccar arandan uruan İzir Ticare B ankas 'yd ( Commercia Bak



!iz üccar arandan uruan İzir Ticare B ankas yd ( Commercia Bakof Smyrna) . 200 bin serini sermaye ie uruan bana, İzmir bögeside Avpa ve diğer üccaran aran ihyaçan arşamay amaçyordu. Ancak 847 mai buna srasnda apad.

880'ere kadar urua dğer baaan çonuğu için, e öemifaaiye aa devee borç verme. Osma İmparaoruğu'da u

an ik banka ise, 1847 yda i Gaaa baneri arandan 200 biseriik bir sermayeye ve deve deseğye uan Dersaade Bakas'yd (Banque de Consannope). Osman yöneicieri bu baanndevee sa vadei borç sağayabieceğini, paa ve döiz piyasaarna iskrar gerece umuyorard cak ameerin hza aa hacmi nedeniye, bana Osan parasn isiraa kavşraad bi, sa zaa

da büyü zarara uğra. Deve bu zaraa karşayamaynca da, 852'deapanak zouda ad.Devein mai ve parasa gereksinimern rşaak üzere bir başa

2

banka kurma çabaa, 1856 ynda, rm Savaş srasnda, bir İngiiz ser

maye grubu arandan Osman Bankas'nn kurumasna yol aç Bankaönce 500 bin serinlik bir sermaye ile Londra'da kurldu, acak faiyemerkezi oarak İsanbul seçidi sa bir sre içinde Osman hkmeibankaya mparaorluğun sr dşnda kalan kenerinde d şube açmaimiyazn verdi

Devle sregelen mali gçlkleri, ksa bir sre sonra daa gç bir

vrupa kurumunun aramasna yo aç 1863'e, Osmanl Bankas'nn İngiliz sahplerne bir Fransz grubu zde 50 paya kalnca, Bank Osmani Şahan kuruldu Bankann önemi bir özelliği, em bir özel Franszİngilz bankas em de İsanbul'da bir devle bankas olar iki kimikioluşyd Gnlk faaliyleri Londra ve Paris'en yönlendiren kul arandan yöneilmekeyd Devee ksa vadei borçlar sağlamas karşlğn

da, hazinein en önemli işlemeri bu bankaya verimişi Banka kaimelernve 1844 öncesinden kalan ağşiş elmiş sikkelen edavlden krmasnda dvlee yardm emeyi kabul emişi Buna karşlk, bankaya devleindş borçlarnn ödenmesinde de önemi bir ayrcalk verildi Devlein borçödemelerinin byk br bölm banka zerinden yaplacak ve bu izmekarşlğnda bankaya yzde 1 komsyon ödneceki yrca Osma devlpiyasaya yeni pa çkaramay aahh eyor ve an kş olanbanoarn edavle srmesinde bakaya eke hakk annyordu Böy



banoarn edavle srmesinde bakaya eke hakk annyordu Böylce eşsiz mali ve ikisadi imiyazara donanan bnka, bunlarda azami k sağlamak çin de çok elverişi b konumday

Osmal deveinn sregelen mai gçlkeri ve yksek faiz oranaaşyan Osmanl ahvilerinin vrupa mai piyasaarnda uumas, Osmal devleine borç vermeyi çok kr bi r iş aine geirmş Galaa ban

kereri de bu piyasadan pay kapmak aacyla İngiz, Frans ve vusrya sermaye grupyla orakkar kurmaya ve başkene yni bankaar açmaya başladar Bu bankaarn en önd geene 1864 ynda kuruanŞiki Umumiei Osmaye (Soci Gnr de l'Empire Ooma,İbar Umumii Osma ( Cr nral Ooman, 186, İsanbulBankas ( Banue de Consaninople, 1 872 ve ambiyo ve Esham Şirkei

Osmaniyesi (Soci Ooman d Chang d Vaeurs, 1872 idi Bu

A Aue, La Ban mria omn Miise e 'Ecooie e es iP i 1 996 1 3 J T bi E B k i Mil E R

kurumlar devlee ksa vadeli borç vermeye ek olaak, dl ile Osmanl

avleni san alan kesimler arasnda araclk rol oynayarak da komisyon ve faiz gelr sağlamakaydla. oşulla oldukça cazipi, ede edenkomsyonlar borç olarak sağanan mikalan yzde 10, aa 12'sine ulaşabiliyordu.

Ayrca, 1870'lerin başlanda kimi kçk ic bankaar da kuldu,faka bunlar 1 870 'lerin ikinci yasndak ma bunam srasnda apand-

lar. Bir İngiliz grubu arandan 18 ynda bir milyon serin sermayey-e kurula ve Amerikan İç Savaş nedenye Ege bölgesinde pamuk rei-mini desekeeyi amaçlayan Şirkei aiyei Osmaniye (Ooman Financial Associaon) de savaşn biiminden sonra dnya pamuk yalann hzla düşmesi nedeniyle kapanmş.

DŞ BORLANMA

1 8 54 ylnda, r m Savaş srasnda Osman devle Avrupa mal piyasalarnda uzun vadeli aviller saaya başlad. sa sür içinde de, dşborçanma büçe açarna karş mücadelede başvulan en belirgin yön-em oldu. Bu srecin erken aşamaanda, rm Savaş srasnda, İngilizkmei de Osman devlen desee. sr versin yl geirnndş borç ödemelerine ayrlmas karşlnda, İnlre piyasaya çkalan ilk

Osmanl ahvillerni garan e . Bundan sonra yirmi ylda Osmanl dev-



g y ye Londra, Paris, iyana ve diğer Avrupa borsaandan giderek daa kö-leşen koşullarda byk mkarlarda borç ald . Ancak bu sreç içinde neoaak ele geçen fonlarn emen m cari arcamalara ayrld Sadeceçok kçk bir bölm, alyap yamlanda veya borç ödeme kapasiesi-ni aracak diğer alanlarda kullanld. 180'lan iknci yasna gelindi

ğnde ak dş borç ödemelerin srdrebilmek için yeni dş borç bulmakgerekiyordu. Borç ödemelernin durdurulmas kaçnlmaz gözkyordu,acak elde eker ksek fazler ve komsyon gelrler nedeniyle Avrupamai piyasala bu sreçen koay kolay vazgeçmek nyende değlerd .

iekm, Avrupa ve Aera ma piyasalarn sasan 1 873 bunamndan sonra, denzaş kelere sermaye ihrac durunca, yeni fonlar bula

mayan Osmanl devlei 1875187 yllanda kadei olarak dş borçödemeerni durdrak zorunda kad. Bu ae ş borçar 200 milyon

hoiEuo Bs, 7-8; i i , z aası, s. 6269.

sterine uaşmşt Uzun müzakereerden sonra 1 8 8 1 'de dş orçarn iti

ari değeri yarıya indiidi Avupa aacaarn Osman maiyesi üzerinde denetimini ve dş orç ödemeerinin düzeni sürmesini sağamaküzere Düynu Umumiye İdaresi kurudu Dnya Savaş 'na kadar geçenotuz yı aşkn sürede Osman devetinin geirerinin önemi ir öümüdş borç ödemeeri için kuanmak üzere Düynu Umumiye İdaresi'nn deetiminde kad Bu denetim ve orç ödemeerinin düzeni sür

dümesi Avrupa mai piyasaarna önemi ir güvence sağamş odu Yüzyn sonarna doğu Osman deveti Avrupa piyasaarnda tearorçanmaya aşad 20 yüzyn aşandan itiaren de askeri harcamaarn atmasya irikte hem yeni orçanma hem de yk orç ödemeeri trmanşa geçti Osman hüküeterinin neredeyse kesintisiz oarak dşkaynak arayş içinde omaar özeie Osmı dş poitikasnda ir hayipahaya a oan dış ağmkar da eraerinde getiriyordu BirinciDünya Savaş'nn hemen öncesine geindiğinde dş orçarn topammikta ie her y anan yeni orç miktararı 1870'erdeki oağanüstüyksek düzeyrine yakaşmşt

Bütçe açkann nas nanse edieceği sorusuna verien yantn ukonuda yapan terciherin Birinci Dünya Savaş'na kadarki dönemde aradüzenin ve iznn para poitikasn doğrudan etkiediği hatta eiredi

ği dikkate anrsa Osman devetinin niçin ütçe açkarn daha fark i



ğ ç ç ççimerde nanse etmeyi düşünmedği ve niçin ütçe açkarn neredeysesadece dış orçanma youya karşamakta srar ettiği üzerinde durmakgerekiyor 19 yüzyda iç orçanma özeike de uzun vadei iç orçama ciddi ir seçenek değidi çünkü içerideki mai piyasarın üyküğüdevetin borçanma gereksinimerinn çok atnda kayordu Öte yandan

19 yüzyda sikke tağşişi de artk ek mai geir sağamak için �yguanaiirir yöntem omaktan çkmşt ğt para ayn işeveri tağşişein kimi snramar veya ousuz yana omadan daha iyi yerine getireiiyorduB u durumda Osman devetinin 19 yüzydaki seçenekerini ikiye indirmek mümkündür: kğt para ve dş orçanma Acaa Osman deveti niçin ikincisinde srar etti ve irinciyi sadece savaş gii oağanüstü dönem

erde kand1850'erde devet dş borçanmaya aşağnda uzun vadei orçanmann cazip göndüğünü tahmin edeiiriz Bürokasinn ik aşamaardaki isteksiziğine karşn Avrupa piyasaanda yirmi y veya daha uzun

vadeyle avl saarak mal soun eelemek yzyılın başlandan beri

ü hükümetleri zorlayan onla ar siyasa ve iktisadi sorunlarla karşkarşya geren ağşişler ve kğı para deneyimleriyle karşılaşrıldığındakolay bir çözüm gib göünmüş omalıdır.

1881 yılına gelndğinde ve Osmanı maiyesi üzerine Avrupa aacaklanın denemi kurulduka sonra ise Osmalı bürokrasisi büçe açıkarını denetim ana amadan dş borçlamaya girişmenin uzun vadeli maliyeleri ve sonuçları handa atk bir hayli deneyimliydi. Bu inci dönemde ağşşler yoluyla ek gelir sağlamak yerine iskrarlı para ve dışborçlana seçeneğinn sürdüülesin alayabilmek için bir yandan Düyunu Uumiye İdaresi'nden ve diğer Avpaı çevrelerden gelen baskıla öe yandan da Osmanı devleinin dış borçlanma seçeneğin açık uabilmek Avrupa piyasalndan kopmamak için bu piyasalarda güvenlirlk alaa hiyaını dkkae amak gerekiyor.

Avupalılara gelince 880'den sonra isikral para düzeni doğulusunda bask yapmalaının nedenler yüzn başıda nedenern aynıydı. Avrupalılar parasal isikaı Avupa'yla yapılan ticaren gelişmesininve Avrupa sermayesinn yatrım yapmasını öoşuu olara göüyorlardı.Avrupa'nın mali çevreleri ve aacakılar parasa istka Osmaı devlenn Avupa mai piyasalana girebilmesi için de önkoşul olara göüyor

ardı. Niekm Düynu Umumye İdaresi'nin kurduğu denim sayesind O d l t i d b l l d öd diği f i k bi



ğde Osanı devletnin dış borçlanalarında ödediği faiz oran kısa birsüre sonra yzde 45 düzeyine indi. Oysa 1875 öncesnde borçlanmasırasında Osmanlı devlei dünya yaarın sabi olduğu bir dönedeyüzde ile 12 arasında faz ödeişi.

Öyeyse 19. zyılın oralarında Osmanlı devlenin büçe açıkarını

ağşişler yoluyla nanse eden bir düzenden daa isikrarl paa ve dşborçlanmaya doğru gerçekeşrdiği değişiliğin uzun dönemli bilançosuakkında neler söylenebilir Göreli parasal isikar dış carein daaızlı büümesi ve daa fazla yabancı yarmı olumlular anesine yazmakgerekyor. Niekm 19. zyılda Osman dış care yılda yaaş yzde 5 'lik bir ortaama hızla büymüşr. Arıca elimizde özelke Birinci

Dünya Savaşı öncsindk dönemde kş başına gelirlerin aa ol Osmnl yöneim in in dş boçlnmy bşlmk konusundki eeddülei ve isek

sizli�i hk bkz O Andeson Ge Biin nd he Beginnins of he Oomn

duğuna şk verer vardır. Parasa sarın ksad ymeye kak-

da uunduğuna şphe yokur. Ancak, ançonun ör arafında dacdd mayeer yer amakadr. Deven önde geen ger kaynakannAvrupa aacakarn denemne geçmes ve oumsuz ma koşuarnözee 20. yzyn aşanda yaraığ syasa ve ksad ağmkar,Osmanarn çe açarnı denem ana amadan yk mkarardadş orçanmaya grşmeernn odukça pahaya ma oduğunu ser-

mekedr.TOA ATN STANDARD

Ç me para dzen, arz ve aep koşuarnın dnya öçeğnde da-ha stkrar oduğu 85850 dönemnde odukça y r performansgösermşi. cak 850'den sonra fornya'da yk mkarda aınuunmasya rke, gmş yaarı yksemeye ve ç mea dzenzerndek askıar armaya aşad . Dzenn skrarın sağama görev seransa'nn zerne kad. 87 ynda, uusararas ç mea dzenedesek sağamak amacya, r grup Avrupa kes ransa'nn önderğnderaraya geerek Lan Para Brğ'n kurduar ve para rmern rkezemeye ve desekemeye karar verder.

24 870'erde oaya çkan km geşmeer ç mea düzen enmsemş

keer çn gçer yaraırken, an sandardına geçş de hzandr. İk k A k d k ğ ğ d k d



oarak, Amanya ke çndek rğ sağadkan sonra, gmş sandan-dan aın sandardna geç İknc oarak, Amerka Breşk eveer'ndeyk mkararda gmüş maden ndu ve dnya rem armaya aş-a. Bu geşmeer, aın karşısnda gümüş yaarn 'ya 'den, yüzysonunda 35'e 'e kada gere Gderek aran enasyon oasğ karşsn

da, gmş veya ç mea para düzenndek ükeer ana geeye aşadıar Lan Para Brğ keer 878 ynda gmş para asın drdurduar ransa ve on zeyen keer u arhen sonra opa" an san-darna geçer Bu düzende gümüş yasa ödeme aracı oar annmayadevam edyor, ancak darphaneer arandan üremedğ g, car şemerde faza önem kamyordu. 880'e gendğnde, Avrupa keernn ço-

ğunuğu an sandardna geçmş, Avrupa'da mş skke üremne açkdarphane kamamş na geçş srec, yzyıın sonuna kadar amam

!andı Amerika Bireşik Deveteri bu adımı 879'da attı. Hindista gm-

şü 893'te terk etti. 94 ıına geindiğinde, dünyanın büük keeriarasında gümüş standadndan arımaan sadece Çin kamıştıPAtının Avrupa'da ve Aerika Bireşik Deveeri'nde gümüşü enigi

e uğratması, ikisad ve ideoojik oduğu kadar siasa bir zafer anamınageiordu Atının giderek artan cazibesi, asında siasa iktdar apıarındaortaa çıkan değişiikeri de ansıtatadı. Yükseen bir kenti, kapita-

ist ınıf, siaa hieraşide tamsa kesimerin yerini aıyordu. Kentisanaici kesimer atını ve tek metai paa düzenini tercih ederken, taımsakesier gümüşten anadıar Bir başka deişe, atının gümüş ve çi me-ti düzen karşısındaki parasa zaferi, buuvazinin siyasa zaferini de tem-si etmektedi2

Anca tam da bu nedene, 870'erdei atına geçiş srecinin dahaçok geişmiş ükeerdek eğiimeri ansıttığını söemeiyiz. Geişmiş üke-erdek daha bük öçek ve daha büük saıdaki işemer, atnı cazip ıordu, osa düşük geir ükeerde, gümüş taebi karşıaabimektediArıca, iktidarı taımdan kenti kesimere doğru kadıran iktisadi ve sia-sa süreçer, daha çok geişmiş ükeerde ortaa çıkıştı, buna karşıık ge-işen ükeerde, gümüş ve kğıt para ie geenekse iktidar yapıarı eskgüçerini korumatadıar Niteim, birkaç isisna dışında, geiş ükr

ik aşamada atın standardı dışında kadıar2870'erde uuararaı para düzeni büük değişiiker geçirirken Os



870'erde uuararaı para düzeni büük değişiiker geçirirken, Os-manı hükümeti Avrupa'dan geen asara karşı son derece duarı birkonumdadı Hükümet dış borç ödemeerini durdurmuş e dış kanakkuanamadan büük bir avaşı aşamak zorunda kamışt Daha sonra baş-aan dış borç müzakereeri ırasında da, Osmanı İmparatoruğu' nun para

düzeninin nası değişeceği önemi bir tartışma konusu haine gemişti So-nuçta, Avrupaı keimerin, özeie de Düunu Umumie İdaresi ve Osmanı Bankası tarandan temsi edien aacakıarın terciheri ağır batı

Osmanı deveti 88 ıında çi metai düzen bıratı Gümüş ie a-tın aasındaki bağ kopadı ve Osmanı para birimi sadece atın üzerindentanımanmaa başandı Devet anı zamanda tedavüdek gümüş sikkee

Rowman and ilefiel d, New Jesey, 1 975, s 39-61 ; F landeau, An Essay, s 1 44;A. Redish, "The Evoluion of he Gold Sandad in England", Te Jul En Ht 50 ( 1990), s 68-85.

n özel lle de 20 urulu mecdyelern marnı sınıramaya arar ver-

d Ancak devlen gmş skeler pyasadan adıraak am anlamıylaan sandarna geçeblece ezeler ya da mal gc yoku Bu nedene gnl emlede gmş yoğun ola ullanılmaya devam e 1 9 1 6yıına ada devlee yapıan ödemeerde sınısız mkarda gm se vebu arada 1844 öncesnden kalan belk ve alıar 105 kuru er baın lra hesabıyla abu edld Böylece esas desen andan ala an-cak uygulamada ge de dayanmaya devam eden br opa sandar yada dönemn deymyle opa! myas benmsenm oldu Aın özellklednya ekonomsyle lede bu dzenn mereznde ye almaaydıGnk lemlerde ullanılan gm se ç caen az ve lep koulaı-na göre dagaanmaayd Bu durumu Avupı esmlern çıarlave erchleyle d gelr br arıms lenn gerçeer arasında bruzlaşma oara yorumlama uygun olur

880'lerde Osmanlı devle eğer gmşe ger dönseyd bunun byara gmn değr kaybemes nedenyle eonomnn hraca yapanve halaa rekabe eden esmlernn rekabe gcnn arması olaca- Ancak Osmanlı devenn aln zernden belrlenm by mkarda dış borcu vardı Gmşe geçş veya dön bu borç yn ağı-laıraca Gme geç yabancı sermaye grn de olumsuz eleye-

cek Daha genel olarak da aın sandardının dışında kaınması Os-manlı eonomsnn Avrupa ve dnya eonomsyle llenn zayıa



manlı eonomsnn Avrupa ve dnya eonomsyle llenn zayıamasına yo açacaı

Yen dzende ço öneml br rol slenen Osmanlı Banası Osmanırasıya Avrupa para brmler rasında uu sab uarak cae ve semaye hareeer çn sarlı br oram oluşurmayı amaçlıyordu Banka

aynı zamanda ln ra e gmş kuru arasında ur dagalanmalarını daazalmaya çaışıyodu Öe yandan banka alna bağlı bannoların arzın-da eke onumunu kouyor ve hyaı davranara pyasaya srdğbanno maını fazla genşemyordu Bannoaın edav esasoarak İsnbu bögesye sınırlı amı ve hacmle 1914 yıına kada 5mlyon lrayı aşmamış Bu muhafazakr yaaşım ve oluuulan görece

1 883'ten 1 9 1 4'e adar devlet yaln ızca esyener n yerne, sı nı rl ı mtarda gümüşse üre

J B Nugent xcange Rate Movements an Econom c Development n the Late

rar paraa oam, en çok tüccararn ve mparatorukta yatrm yapa

Avrupa kemern işine yaramaktay (bkz Reim 44)Yeni düzende, gümüş ikkeern itbar eğereri, güüşün hza gere-yen dünya yatnn bir hay üzerinde tutumuştu Böyece, Oman toprak-arna, özeie de uzak vayetere, büyük miktararda küçe gümüş ve şada amş Oman ikeeri açak okumaya başa Taşraa, gümüşkuşun atn ira karşnda değe gerile nda güüşün grişi, aç-nmaz oarak atnn Oman ekonomiinden çkşya nae edimektey,ama dönemn gözemceri u önem geişme üzene e durmazar

11 onrana da devet, taşraa teda gören Oman ikeerinibütünüğe kavuşturamamştr Ükeye kaçak okuan tam ayar ve düşükayar ümüş ieer e 1 0 'aran kaan beşk ve atkar, arz ve taep-te bögee ve mevmk agaanmaaa bireşince, gümüş ikkeern a-tn ra arşndaki kurarnda çok büyk çeşitiier ve dagaanmaar or-taya çkyordu Atn irann gümüş kuruş karşnaki eğer, İtan-bu'an uzakaştkça artmaktay 0 yzyn başana irann kuruİtanbu'a 1 0 kuruştan, Haep'te 1 5 'e, Bağat'ta 1 0 'ten 1 5 'e , u-ü'te 1 4'e, Bara'a 1 0 'ten 1 70'e kaar eğişmekteydi İzmr'e ku-ruşun ira karşnaki kuru 1 95 'te 1 0, 1 900'e e 6'ya geriei A ra karşnda kuruş, mi kenerde 50, hatta 0'e kadar gerie 2

İtanu'a daa uzak ayabecek viayeterden Muu'a ie, 144 onra gümüş keer 144 önceinen kama beşk ve ataa birikte



ra gümüş keer 144 önceinen kama beşk ve ataa birikteteav eyoru

Gümüş uruş 1 0'eren Binci ünya Savaş'na aar, atn ira veiğer yabanc kkeer karşnda ürek değer kaybetti Altn irann kuru1 6 yna 1 14 kuruştan 1 914'e 1 7 kuruşa yükeiren, yabanc k

keer karşnda tkrar ka 1 9 yzyn on çeyreğine ümüşününya piyaaanak yat, üzyn ortanakye karşaştdğnda ya-ya inmştr Bu nedene, urada özeedğmz ve br hay fark göte-ren kur değerernn, Oman ükeine kaçak okuan, ancak gümüş içer-ği tam Oman kuruşann m, yoka gümüş içerği azatmş kalp ikke-ern eğerini m yanttğn beremek koay değir Herhang bir kent

ya da bögede, ayn zamanda geçer oan kur değere arana üyk Tobe, "European Bans", s 4 0-4 ; Hasan Ferd, Nk d ve tbr Ml, 2 Ktap

Evrk Nkde Matbaa mre, stanbul, 334/98, s. 06-243

farkar oma, aya tam ve aya düşük ikkeerin yanyana teda ettğne

işaret edyor Ticaret için önem güçker yaratan bu koşuarn, arraar ve para ticare yapa dğer enaf içn de odukça everişi bir ortamouşturduğunu düşünebirz

19 yüzy boyunca Avrupa e yapan tcaretn hza genşemei, im-paratoruğun pek çok bögende İngz tern, Franz frang, Avutur-ya orini gbi öne geen vrupa paraarnn doaşmn artrmşt Yne deOman para brimnn braz kar kazanmş oma nedeniye, 1 9 yzyda tedavüdek topam kke mta çinde Oman ikkeenin paynartmş oma mümkündür Avrupa ikkeer daha çok uzak viayeterdetedavü etmekteydi İngz ve Franz paraar Fiitn ve Lübnan'da,Avutuya paraa ve Ru bei Bakanar'da, Mr atnar Suriye'de,mevmk göçer nedenye de Ru kkeer Trabzon bögende tedavüetmekteyd rak'ta İran'n atn er ve gümüş arna ek oara,

tcaret ve Hinditan'dan Bağdat yörendek kuta yereri zyarete geenhacar nedeniye Hnt upi kuamaktayd ökener 170'ere gdenMaria Terea taerer e, yüzy boyunca Avuturya'da bap çok rağbetgördüer Yemen ve zdenz bögeine ihraç eddier

önemn pek çok gözemc e 0 yüzy iktiat tarhçe, O man İmparatoruğu'nun 19 yüzy boyunca dş ticret ve ödemeer den-

gende büyük açar verdiğini ieri ürmüşerdr Bu gene eğiim, öze-e taşrada ortaya çkan değeri maden ve ie darkarnn en önemi



ş y ç ğnedeni oarak göterimiştir Oya, 19 zy Oman ödemeer dengeiüzerine on dönemde yapan br çaşma, dş caret açkarnn neredeyekura haine gediğini, ancak bu açarn dğer kaemere dengeendğin,bu nedene de ödemeer engeinde üre açkarn öz konuu omad-

ğn göteriyor mparatoruk öçeğinde badğnda, 19 yüzyn üçüncüçeyreğndeki dş tcaret açkann dş borçanmaya karşadğ göüüyor 0 yzyn başarnda dş ticaret açkar e, kr aktararnn

7 Öneğn Suyede esm standalada selele ayaı düşü, çüü seler blte tedavül etmeteyd S B Hmade, The Mnet nd Bnkng Syte f SyrAmean ess, Beyu, 935, s 24-28 Suye ve a'ta paa ve nans şullaıaında ayrıntı çn b lssaw, The Fertle Creent s 407-475 uuşun u değelende aya çıan öneml bölgesel ar lı l ı la , yat, üet ve dğe paasal büyülülern mpaatlu ölçeğnde aşı laştıı lmasını güçleştmeted

B l l tt L B l l O 07 1 1 H F d M k k t 332

üzernde seyreden doaysız yaancı yatırımar ve r öçüde de Avru

pa'dan Fsn'dk Yahud yereşmcere ve Amerka'ya göç mş Erm-n ve Rumarın arn gönderdr fonaa karşıanmaktaydı Aynıhesapamaar 10'erde ve 190'arda dış tcaret açıkarının ortadankakığın, üyunu Uuye İdaes'nn u erken dönnde Osmanıdeetnn dış tcart fazası vrerk dış orç öddğn gösryor.150'dn Brnc ünya Savaşı'na kadar Osanı dış ödemer dengesn opam 5 myon stern doayarında faza verdğ ahmn edmkte-dr Br aşka deyş, mparaoruk çnd tedav den dğr madnstoku 19. yzyıda azamamış, am rsn arışr Bu arış sayesnde,aran nüsun, yksn pa kuanma eğmnn, haa mparaoruğunpazara en faza yönemş ögrnd ş aşına ürem e grerde gö-rün artşın yaratığı para taenn r öçüd osun karşıandığı düşünüer

Brnc üya Saaşı öncsnde Osmanı sınırarı çnde edavü edenpara mktar hakknda gşrn amner de urada özeedğmz uzundönm eğmr uyum çndedr Osmanı Bankası uzmanarında Adrn Bo'nn daha öncek yıar çn yaptığı hesapamaarı 914 yınaaşıyan Vedat Edem, Osmanı İmparatoruğu'ndak opam para arzını60 myon ra oara amn etmektedr Bu ktarın yakaşık oarak ya 2

sı ın skkrdn ouşuyordu Osmanı Bankası'nın banknoa gümüş skern de yakaşık 1 'şr myon ra oduğu ahmn dmekter



ş ya aş ş y a ğ aTdavüdek yaancı skkeern payı 5 myon, ya da opaın üzde 'ukadardı Edem ayrıca 0 myo ra değerinde aının yasık aında saanmaka oduğunu ahmn edyor 1917 yıında Mecs Meusan'dayapığı üçe konuşmasında da Maye Nazırı Cav Bey, çok enzer r

ao çzmeke, 191 yıında edavü eden para mkarını 5055 yonra, una ek oarak sakaa mkta da 1015 yon ra oayına ahmn emeeyd I

ICARI ANKACi K

10 sonrasında paatorukta faye gösern ankaar çnde Os-

anı Bankas hç şüphesz en önde gemekter Başangıçta r ransızİgz kuruuşu omasına karşın, Osmaı Bakası'nın yüzde 0'ndenfaası 10'erde Frasız srmayesnn ene geçmş Bu arhten sonra

a baknn fayeterne kn arara Prte kuru vermeye başa.

Bka Brnc Dünya ava'na aar Oman evet tahver pyaan- öncü konumunu oruu Anca bu geç öneme, tcar ve yatmbkacğ faayete gere ön pana çmaya baa. Banka impara-toru içne 0 ubeen ouan bir ağ getr. Bunun yanra Mr veb'ta fayet göter Ayn zamna, Franz ermaye grupann Oman evet tveri pyaanak ve emoa eetr ve gz reter, maenc, goa gb oayz yatm aanan fayeternetee. ngz ermaye 10'en onra Oman İmparatoru-ğu'n yaman azar, hatta evreerken, Deutche Bn öner-ğne Amn ermaye grupa Franz ermayeiye reabete grter.

199'an onra, Avrupa'nn üçüü büyükü tcar bana büykbr hza mparatorukta ubeer açara araana yoğun reabete grt-er. Bu bankar, ea oar, yere mütereren mevuat topayarak tca-

ret ve tama kre vermey amaçyorard. Hem büü taarrua heme e taeperye tüccar, büük enaf ve eraf, bankaarn en önemmütererin outuruyoru Yen bankaar tcar emere e br hayyoğun faayet göteryorar.

Avrupa ermayei tarna kuru banaarn ve açan beern ya24 nra, yer ermaye grupa a 0'erde biraç bögee bana uru-

ar. 1 'e faayete baayan eank Bankaya 1 9 e apan açanM Banka , bunarn en önemery 9 O ynan onra, İtthat ve



, y y ,Terak ağr hüümetern MüümanTürk ermaye gruparn e-tekeyen potkaar onucuna, yer ermayeye uan banaarn ay-nda a önem bir art ou. Birnc Dünya avana aar yeri erma-ye taranan İtanb'da dö naou'a a i bana kuruu. 97

y baarna ört myon ra ermaye Oman tbar Bnka-nn faayete geçmeiye bu çabaar yen br aamaya uat Bu baanmi kta anma ürecne önem bir ro oynama heeenyoruHükümet ie İtthat ve Tera çevreer, 95'te Oman Banka'nnmtyazarnn ona ermenen onra, yeni kuuan banay br evetbanana çevrere Oman Bankann mtyazan bu uruma evret

meye nyetenyorard. Thobie , "Eu ron nk", 1 337; Authemn, L Bnque ölm 6-1 1 ; muk,

smnlı Ekonomsn Bımlılık ve Büyüme 8592

cak uzun 9. yüzyn en önemi yeri banka, hiç üphe yok k,

888'e evet tarana tama kaknmaya etek oma amacya ku-a Ziraat Ba'y. Bu kumun kökenine 86'ara Tuna vaye-tine reformcu vai Mihat Paa taranan baatan ve aa onra tmimparatoruğa yaan Memeket Sanka ie Mena Sana var.Baka imparatoruk öçeğine en yaygn örgütenmeyi gerçeetirerekçeit bögeere 4 ube aç. Ziraat Baa tam üretcierin etaebini tümüye karayamamr, ama teecien ek faizerine biröçüe aternatf outurmu, az aya yeri bankaanan bir oarakevetin yeri taaua iktai kanmaya yönenirme çabaana kü-çümenmeyecek bir ro oynamr.

BIR IC ÜY S V Ş FS

ünya Sava yan önemi paraa geimeerinen bi, 96 y-

na yürürüğe gire Tevhii Mekukat nunu'ya teavüek iee-rn nihayet beiri bir üzene katurumar. Yaa 8 önceinenkama tüm ikkeern teavüne o veryor ve her türü öeme için biran irann gümü kurua eit ouğu ikeini kabu eiyoru . ycagümü ieere evete yap öemeere kuuk b tav outrumakta ve taraa eğiik trere gümü ikkeere yapan öemeer 241

e kuaan çeiti kur eğerer rürükten kamatay. Bu önemere birikte topa n tannn ka gümü bacağ ipta eiyor veO b



Oman para birimi yanzca atn üzerinen tanmanm ouyoru.ncak, paraa birik ve itiar oğrutuuna atan bu gecikmi amar,gierek yoğunaan avan yaratğ baarn kurban ou. Hükümetnava harcamaan karama acya küçük ve büyük kupürere kğt

pa bamaya baamanan ka bir üre onra, gümü ikkeer teavüen kaybou. Sava üreince günük a vererin büük çoğunuğu enküçüğü kurutan baayan kğt paraaa yap. Böyece avan iereyen yana Oman para üzen, atn ikkeere itibar eğereri üzernen teavü een ancak atna çevriemeyen kğt pararan outu.Teme heap birmi konumuna geen kğt paraan atn ira karn

kuu, piyaaara beirnmekteyi.a hataya bağna, Oma evetni bu on kğt para e-n yimi,

aa öncek eneyime çok benzemekteir. aa önce ouğu

gii u deneyimde de, t paraar 1915 yıında an ve gümüş sieer-

e aşaaş değerere tedavü etmeye aşadıar cak, artan hacierinedeniye kur değereri ir sre sonra gerieeye aşadı Savaşın son iiyında kameer savaş nansmaında en önemi ra durumuna geince,ğıt para hacmi daha da ızı üyüdü, 1917'nin aşnda 50 miyon ira-ya, ayı yın sonaına doğru da 1 00 miyon iraya uaşı 1 9 1 yıının so-nunda tedavüde t para hcmi 15 miyon irya varmıştı vaşyıarında Osmnı Bankası da tedavüe sürdüğü annotarın mitarnıartırış ( kz Resim 45 )

evet kğıt prarı piyasaya süreren, unarı savaşın sona ermesinden eiri r süre sonra aın ödeyere ger aacağını tahüt etmişt Ni-teim, ıran i aimeer iin garani ouşurma üzere, eşdeğer mi-tarda aı yunu mumiye İdares'ne yatımıştı aha sonri aimeerde ise Aan hüümeinden sağanan Aman hazine onoa ga

ran oaak gösterdi Ayrıca, hüküet 191de 1 miyon irı savaştahvii satayı aşard manya ve Astu'dan da 10 miyon iraıatna evrieiir döviz sağandı

imeerin aın arşsndai kur değeri İstanu'da 1916 aşarda10 uruştan, 1917 ortaaında 400 uuşa, savaşn sonand da 500kuruşa geriedi aşradai piyasa deereri daha da düşüktü Örnein

Ağustos 1917'de, İstanuda ir aın irann ur değer 40 uruş en,Bursa ve zir'de 450 kuş, Adana'da 600, Sivas ve Erzuum'da 660,



razon'd 500, Musu'da 766, Haep'te 540 ve Beyrut'ta 555 uruştu He paras genişe em de aşkentin iaşesinde arşıaşıan gü-er nedeniye, yatar özeike savaşın son iki yıında üyük artışargösterdi üyunu umiye İdaresi tarandan İstanu iin hazranan

tüeici yat endeksi, gene yat düzeynin Haziran 1 914' ten 1 9 1 yınn son eyreğine adar at artış gösterdiğine işaret etmetedirso

Topa, Tüe' Mll ktt, s 232-263. Kôt pyla lgl br de uygulmad 9 1 2 y l landa Tblus saaş s rasnda göüldü stanbul 'dan gönde len sele tlyn ambagosunu şmd n, Tblusgpt Osmanl denş güle·rnn omutan Ene Paşa saaş haamalarn aşlama e b mübadele aa

ON DÖÜNCÜ BÖÜ

SONUÇB u kap ıaararaı care yoarı üzene kuumuş caren öe-me ve paa aışanın gaanmaarınan her zaman ekenen r mpa-raouğun para ahn ncee e aınan a yüzyıık üree uzunmeafe cae e eğer aen ve öeme aışa araına güçü ve yönü şk kapa küree r kışaçıı kumaını zorunu kıı Buakışaçı ze pek çok arhçnn a ögee uzmanık ukuanı aşarakoğu Akenz ya a Yaınoğu ögeye Avpa ve Güney Aya arher araınak güçü ağarı vuguama aın a ver

apa aynı zamana yere üeçer üzerne uraak para ve krekuanımının eğşen çme ve nara ş oaak geşen öze vekamu nan kurumarınn evrm zen Özeke mparaoruğun mer-kez ögeerne maenee arphaneere ve para pyaaarna şkn ev

4



e pokarı arışıı Nümzmak vere ve arşv egee kanıaakmparaoruğun eğşk ögeernek para rmenn eğşen anar-arı oaya çıkarıdı ve yaancı paraaa oan ekeşmer nceen Buögee yakaşımaran yoa çıkıarak mparaoruk öçeğne para dü-

zennn yapıı ve manığı k kez oraya konu aha onra a u üzenn16 yüzyıan 0 yüzyıa kaak evrm nceen Şm ıra ugua-mzı özeemeye ve aca gözen geçrmeye ge

r v Tarhçer uzun zamandır oğu enzögene para kuanmının uzun eafe care ve ken ekonomnnr öümüye ınırı ouğunu varayıyorarı Ancak on yıara çeş

kaynakardan ee een kanıar para ve ke kuanmının kenereçok yaygın ouğunu ayrıca kra nüun r öümünün e para eko-nomnn çne çeğn göeryo 16 yüzyıa eğer maenen

2

sie irite, rs nsun önemi r öm de pisr girere ske

unm şdır. Öte ndn, kent mereerinde ve evreerinde öei, n oğun bir edi ğı geişti Osmnı topumundredi iişierinin gınşmsını ne sm dninin i ve tefeiğe iişnsm, ne de nkıı urumnn ouğu engeeeid. re-di işemerinde grimsimerin nısır Msmnr d en önde geentfeier rsında er ıyordı.

·

7. ıd kırar enter rasındai tisdi ağn ımsın,pr ve edi işerinin önemi öde esntie uğrmsın rşın, 18.ıın mi istir ve itisdi genişeme dgsı sırsınd u iişer te-rar endi. 19. ı ise Osmnı mpartoruğu iin dış tiretin hıgenişediği, dn pisna ım dönemidi. ırs ns prrasdee tms m retiieri orak de th edien mmu mnıı ork d girdi. u geişmeer öee imprtoruğun prdah f öneen ıı ögeerinde pr ve redi uımını ir higenişeti.

Osmı redi ve nns urumrı, 17 ıın snn dr smgeeneği iinde dr. iğer sm topumnd rğet gören sm işortrı, Osmnı topuund d gın ork unıdı. Osmnıdeveti de, diğer İsm deveterinde oduğu gi, hem vergi topm

hem de ıs vdei orn amı itim sistemini undı. 18.yıdn itren Osmnı eonomisinin Avrup ie tneşmesi srei



ieredie, hem öe hem de mu nnsı nınd urumr önemiir evrim geirdi mu miesi anınd itim deninden mieedoğru pın geiş, her şeden öne devetin dh uun vdei orn-msını mıordu. h sonrrı eshm, ihdie ve nhet me dı

verien devet ğıtrı d i ornmnın eşiti im ve eveern n-sıtmtdır. u evrim srende Avup'nın etisi hen eterine rştı-mmıştır evetn oğun i ornmsı sesnde, İstnu'un gee-nese srrrı da hı geişere ir nns urjuvisine dönşter.

Dvt Potkaaı: tpt unıan sis itist şımı, deve

tin itist potinın topumdi g esmern öneerini nsıt-ğın işret edior. 1 5 . yıdn sonr itst poitinı rosininöneieri önendiriordu. 17 ve 18. ırd merein n irh itirmesne rşın tşrd n tsdi poiti değiştree

tsat oalaının v aasal uygulamalaın sadc mz taandan

lilk yi, dvlt l tolu aıdaki lş scid içidiğii söylk daha doğ oluOalı oasisi asal uygulaalda gc sııla i

lcidyd Yöicil aa iyasalada faiyt göt tccalan vsaaaın dvlti koduğu ulla al yasalaıdaki tccaa v dk sailindn çok daa klay atatadn öğmş B ndl, dvlti aa iyasalandai daali gid aa sçic oluş v savaşla, kıtlıa ya da şddtli aasal dalgalaala i olağast dönld yoğunaşışı Gl olaa aldığıda, dvti aasal uygulaalaının zaa çnd snk v agati i ntl azandığı gölyo

Tağşş Osmanlı tağşşinn y çoğuluğ ç dönd yo

ğunlaşmıştı : 5 yzyılın knc yaısında Mhd 'i saltanatı,50'ldn 1640'laa ka sn a v aasal isiasızlık dön vnhayt 1 9 yzyılın aşlaıda, Osalı taihiin n hızlı tağşş v nayon dönm olan Mahud'un saltanatı sıasında Omanlı yatlaızn son yıllada ytğüz i iğ çalışa, tağşşli uzu vad yat aışaının ö odğun, n hızlı yat aşla 24

nın n hızlı tağşş dönmlind oaya çıığıı göstiyo Osanlı tağşşinin adında, hç şhsiz tk ğl, dzi d ulnataydıcak tağşşln yk çoğlğunu oak ççv icl v



cak tağşşln yk çoğlğunu oak ççv icl viaç oytu ön çıkamak kn gözyo Bincs, Osalı tağşişliin y ö al ndldn aynanataydı ncii, tağşşli glş gzl giişiln ygulaala olaa dğil, t, dvt

açısınan lili i yaazaa hsaıı soucu olaa gök gkivltin tağşişld sağladığı önl ya, ısa vadli k i gldiBuna aşılı tağşşl uzu vadd al sakıcaann yaısıa cdd iyasal uhalft yaaıyoladı

Osalı toumunda dvltin ışıda tağşişld skli yaalaai ki yoktu ntli ns çoğuluğu, dvlt ula, loca y

l, dk sahili v ç tccal tağşişld hoşut dğild cak n k uhalft, a aa gçi h tağşişt oa aza yiçl gltdi v 18 yzılda yç öl af ya a d sii ola lışaa aşadı iç u i

ama ayya ya a kya öçmek o omaz. Uzu vaee,

tağşişeri aha yapma egeeye, ayaanman kei ei,beketii ya a ayaama tehii omuştr.19. yüzy başara, eğer başka eçeeker, özeike e iç borça-

ma mümkü oay, Oma eve thin e hz taşişerie rşek zoa kamayabiiri. cak avaşar ve akeri reform eeiyeeven ek kaya itiyac aa önce hiçbir öneme göümemiş byutara uaşmş. Oma krei pyaa ve krei kuruma 18. yüzya,özeike eve iç borçamaa bir hayi geişme götermeere karş bu büyük taebi karşayamamştr.

Uzu Dön tsad E: Uzu vaee iktia ve paraakoşur araa önemi koşutukar ouşacktr Öre, praa itkrargeeie care ve üretmi geşemi içi everiş koşuar yaratr.

ua karşk, para itikrarzk ve eeri mae ar rei, ticretve ürem üzerie oumuz etkier yar. işkii ier yöüü ee aa-ca ourak, iktiai faaiyeteri geşemei, eveti vergi geirerii a-rarak paraa itikrara a katka buuur. Öyeye, bu tab uzu vaeiparaa koşuara iişki bugua Oma ekonomiii uzu vaei

2 gaamaar aamamza öem katka oma gerekr

16 . yüzy 1 580 'ere kaar emograk ve iktia aça bir geişeme önemi ouu, iktiat tihçeri çouuu araa gene kabugöre bir görüştür. Para tarihii iceeyerek aamz buguar bu



göre bir görüştür. Para tarihii iceeyerek aamz buguar buyargya uym içier. 16. yüzy oukça ck tatşmara konu oabir ier geişmei ie Fiyat evri'ir. 16. ve 17. zyara İtabuve ier Oma keteriei topam yat aşana iişki buguar

mz, Ömer Lüt arka' buan otuz y öce var onuçara birhayi yaknr. cak iş topam yat artşar uurar aptamaya geiie, arka'a aha geniş bir veri taban kuaarak ee ettiimizonuçar gümüş cininen ifae eien enayonun arka'n heapağa aha üşük, Oma taşişerini paynn ie aha yükek ouunu götermekter. u ouçar Fiyat evrimi'i Om myei veekoomii üzerieki etkieri e Barkan' iia ei kaar güçü o-ma göteriyor.

Öte yaa, Fiyat evrimi üzerie iktiat tarihçieri araa geişeo tartşmaar eayonu merika'a Ek üya'ya eeri mae

aşm z v yat aşa araai iişyi aa ika iceemek ge-

rekyorAvrupa'i Fiyat evrimi taşmaa tariçier bu kaar çok igii çemei bir eei e, Ear Hamito'u yat artşann geiağm yei keimeri eine eğiştirerek Avrupa'a kapitaizmi yük-eişie yo açtğ şekieki aceeci iiaary Ömer Lüt Barka abenzer biçime 16 yzyn onaa yat artşa Oma ekoo-miie gerieme öemii başatğ öe ürmüştü Acak bugü geriöüp bağa, Fiyat evrimi'i öemi bir öüm okta oarakkabu een yorumar bir ayi abart ouğu aaşyor 16 zyoara Oma ekonomii ve topumuu büyük güçükere karşkarşya kağa şüpe yoktur Aca bu güçüeri ara Fiyat evri-mi eği, er şeye öce eğişen avaş tekikeri ve uzayp gie avaşar yaattğ mai bakar var Ayrca, 16 yüzy oaak yat are-

keteri Oma aayiini öeemez bir gerieme eğiimi içine okmamşt So öeme kaar Oma tariçiiğie egemen oa yaşm, impa-

ratoruğu 16 yüzya ora bi geriem ürecie giriğii avuuyoru Son yara bu paraigma yerii, eveti ve topumu aa oraüç üzy boyuca eğişen koşuara uyum ağamaa göteriği becerierve eekier öne çkaran bir yaaşma brakmaktar Bu paraigma e-

ğişikiğin bir uzant oarak a, iktat tariçieri 17 ve 1 yüzyrkeiiiz bi bunam veya urgunuk ouğu tezini orguuyorar Parat riii b b t rt m ö mi k t r ctr Nit m b



tariiin bugua bu tartşmaya öemi katar yapactr Nitem buktab bugua 17 yzy pra itikrarzkar ve buamar öe-mi ouğua işaret eiyor Bu koşua ekoomi üzerie oumuz etk-eri ouğuna şüpe yoktur Buna karş 1 üzy , Oman eonomii

içi bir genşeme, evet maiyei içi itikrar, Oma para üzeni içie bir toparama önemiyi 1 yzya imparatoruğu merkeziyeuzak eyeei arana paraa bağar a güçemişt Böyece para tari-inin buguar bir yaan keitiiz gerieme tezii avunumamümkü omağna, öte yanan a 17 ve 1 yzyan birbirerineçok fark ikai kooktürer getrğe işaret eyor

mpto: Oma para tarii üzerine şimiye aar yapmş azaya çaşmaa fark oarak bu kitapt impaatoruk öçeğie bir bak-şaç uand Oman para düzeiin parçaar kadar üzenin tümü

güçlere bağlı olark evrmn yansıtyor. Pra tarhnn nclenmes, bu ge-

nş mparatorluğun dünya ekonomsnn br parçası ve onun dagaanma-

adan etkenen br brim oarak ee anması gerektğn br kez dha

gösteriyor. Özeke pasa süreçlerle lgi olara baıdığnda, Osmanıİmparatoruğu 'nun kapalı ve koaya deneeneben br brm olarak de, snra kesn kes be omaya, çok dek br süzgeç ya da ek gi-

b üşünüme geektğ oraya çkyor6 yzya kaar, aou ve Bakana'n büyk br böümünü kap-

ayn Oman evetnn an ua e gümüş akçe eken üzerne ku-muş, ba ayabecek br para üzen var Ancak 6 yüzya op-rakan hza genşemenen onra, ayn üzen ürürüme Genş mparaoruğun para üzen ouşruurken Omanr k aşama br yaka-şm zeer Egemenğn en bergn mge oa ek an ke e Ba-kanar'a Mr ve Cezayr'e kaar m mparaoruk breşrmş ou-

yoru Suannn ağrğ ve atn çerğ çn e üm enz böge veöene öemeere aar oarak kabu eden Venek üka örnekanmışt

ş hem günük yere şemere hem e uzun meafe tcaree kuan-an gümüş keere gence, Omanar yen eyaeere kuanmaka

oa para brmern ürürmey erch eter Bu erchn br neen, k

tsadi kopukuara ve bek de opumsal huzursuzukara meydan verme-mek Ayrca, merkez evetn mparaoruk öçeğne üm gümüş parabrmern breşrebek çn gereken ma, ar ve ka kaynakara



brmern breşrebek çn gereken ma, ar ve ka kaynakaraap oup omağ a be eğ Böyece genşeyen mparaorukayen br para üzen ouşurma ş br ay enek ve pragmatk bçmeçözümüş ou

Zamaa aece para eğ, ğer konuara a mparaoruka farkbögeer ortaya çkt Bakanar'n yakn bögeerye Ba ve Oa aou'ak kurumar ve uyguamaar anbu bögenekere benzemekeve merkez aranan aha yaknan eneenebmekey Buna karşk,a uzak eyaeterek kurumar ve ar uygumar, merkez e aşra-ak yere güçer aranak eğşen güç engeern ynmay

abn bugu mparaoruğun merkez e uzk eyeer araapra ş ve bağanra zaman çne önem eğşkker ouğunaa şare eyor nbu e Mr, Trabu, Tunu ve Cezayr'e pararejmer ranak bağar 7 yüzya ümüye kopmuşu Buna karşk

keziytç ğiiern güçendiğ ir dönem oarak nr Para aanınakive eki diğer aanarda enzeri geşmeern 19. yüzyıdak erkezieşe süreinin atyapısını ouşturup ouşturadığını anaak için zaanhenüz erkenr, anak para tarhini ugua ışığına u oasıığı artıkidd oaak date aak gerekiyor

Böyee, paratoruk öçeğine aş açısı ize saee paa ve ktisat tarhi konuarında eği, dğer önei konuarda, özeke de Osanıkuruarının ta ve evr, iparatoruğun değşen yapısı ve nihayet



, p ğ ğ ş y p yOsanıarın kend deveterni nası agıadıkarı hakkında a öneipuçarı verş ouyor.

EKLER



K

G H

I. 4 T "Hüdvng vsı Ksndnçm:1 Rs ç a ç ür ç ayonan rayn o üç

akçdr N ya) çin rs nsf zk ondan oay ya) Nçikn a a ) yr asarf n nnan rs on açr Zra has yrn yiş ssn önü v uavassü ' ha ora ha)yrn yü önü v dn öü ) yrn y ou v ü önü yrr çk ar ounr

Yörü v yrü rsm gan koyn rsm), koyna r akçr Koyna uu saya anun ouşr V koynu oayayörükn rs ara on akçr Ağ! rs hr süün üç aç a

nagişr Bağan v ağçn öşr has anma kan şr' muar

Bağ önüüy hr r önümn a vay on aç v a vay



Bağ önüüy hr r önümn a vay on aç v a vay ş akç v a ay üç akç anugşr V kavn v kapu yünn hr kn rr an kan v karp anur V rara pnn pamuk) r n çrkü pn aunur

4 Öşr asn a) hr r kovanan a vay k akç,a vay r aç anr ş Şm gn o ür ay ounşur

5 Rs asan gn) , ha çy ) an aş aç v avrn r akç farrn nsf rs gayy a vrgnn yas) r

6 V rs nh ah as nar an ) v ns on açr V

uavassü' ha nah nuha aa v gn ) harn gör anurV r sn avrn a ü gn nh s, rs nkh anur

Kaynaklar: Barkan Zr Enmnn l ve Huu emeller, Knunnmeler, i t

7 Cürüm dah, gayrı hak ka nefs eden (aşkasını haksız yere ödüren) kesneden asından üç yüz akçe e maassıühaden k yüze ednsından yüz akçer Ve göz çıkaran kesneden yüz e akçe eaş yarı kemük çıksa e dş çıksa e ıçağa rh ed döşğe dü-şerse yüz akçe( dr )

II 470-7 T "Dabhn atı Hümündn çm:2Rme e Anado darhaneer drendegn sa şerf (şe-

mek üzere) ana erdm, şo şar e erüd k: Brsada, Ayasğda (Ees) e Amasyada e Konyada e Edre

nede e İsanda ( Serez e Nearde) darhane oa Ve İsamoda Bsada e Ayasğda e asyada e Kon-

yada yüz drhem gümüş k yüz seksen eş akçeye aaar, eek de üzre Ve Serezde k yüz seksen üç akçeye aaar e Nearde z sek

sen r akçeye aaar Ve akçe ee kann üzere e nakd drhemden üç yüz oz akçe

kese k, adı Mhammd Han oa, ama akçe eznes mezkr hrdeakçenün o eznesnce oa

4 her aı ayda r s cea edeer ( akser ödeyee ), özr aha ne eteyeer, eecek orsa, mak e es onaya (dneneye)

III. 470-47 Th "aaf çn Vn Hümünutndn çm:3

k k d k



Rme sancak eğe e Rme kadıa esz k: Şmd hade darhane er her rünüzün ahı hükmene

yen akçe gönderder, eye osa gerekdr k, azara çağırdasız k, k-

mesne esk akçe e saazar emeye, eğer edecek orsa, saraf e koş-an km gereğ g hakkından gee Ve emr üzredr k, her km İsana yahd Edrene darha-

nesne ümüş eya esk akçe edürse, yüz drhemne k yüz seksen eş akçesn aa e Serez darhanesne edürse yüz drhemne yüz seksen üçere Nearde darhanesne edürse yz seksen r akçesn a

Z oan darhaneerden sarraar her hangzn ahı yedne yen akçe edürse, darhaner narhınan eşer akçe eksüğe oza, k

Kaynaar: Nicoara Bdicanu Le Ate de Pree Sultn Cne dn /e

mesne mn omy, mum ınd muvene (yrdım) edesz k menmdr, mn değdr

Şöye esz, ee md edesz

460-6 veya 470-7 Tarihli "Serez DarbhanesininEminine Veriür nunnaeden Semeler:4Nş hyn ve s ey hk our k: Şdk hde Se

rez drhnesne r evk hyu Hsn' e yn ed gönder

d ve uyurdu k: d vru ke ee ve hs ske e en ou h

veche dkk ev ee ( kıryp) gör gözed deer ede ve sh yr ve gyrı cz (pr) ve k (n) her ne ours,unun mreye o, uun resz nesne emeye

Ee ermuce hkü ( hk gereğce ) vcdür k, hkn

gmş drhneye gedğ vk, gş kıd sh yr e erzuynınd our Terzuy on gözed vezn rs edre Ve m ke-d veyhud emn e o Gş m ru ndık sonr g-mş sızıduğı ( erdğ) yere v kepey gözeye Zr uğuryck vek nesne kck yer odur Gereğ g hy ede k, ese uğurnmy ve yrz esne kımy

Ve skkey sdr everne u geyeer rhe de skkeer o ıck, en hr e hrey zede koy Gedğvk hrn , yz drhe şn dur (sınr) Ake dö yz ge hk kd Eğ dö k d h k



rse hke uvkdır Eğer dör z uuk gerse, o dh uvkdır Ve eğer dör z r gerse, yne ecu key kepeden sızdurr

4 e dh emn drhneye gmş gercek gmş esn e

vermeye, shne vere em sh yr dh gmş u urkenon gözeye ğır ru shne zum omy, vezney rs edre

V "Gümüş ve Eski a Yasaknamesinden Semeler(II Mehmed'in saltanatı sırasında haırlıştı, kestarihi bilinmiyor):Şdk e dree s s uu ou Vyee

gmş ve esk ke ysğın emeğe gönderd ve uyurdum k: Vu geş ku ve ke zerne ysk ede k, kesne esk ke e s zr e uee eeye Her k ours duup hnd gee

. Ve emm u üzeredr k, avadanık şeyen kuymcu ve sırmacı şye z drhemne vanca gümüş saıa, anın aanesye zyade gümüş au samayaar

Ve her kmde gümüş sezerse, au darhanee ede Ve yocuarın kerin ve ezzazsan sanukanı ve karansaray hücreern arayaHer kmde gümüş ve esk akçe uunursa, au darhanee geürü esm ede, drhemne kşer akçe hesaı üzere akçesn vere

4. Ve kahane, kuum mührye dura; kuum desurnsuz kesne gü

müş ka emeye ve erafa ne kadar pu gderse k, kuum mühürünsüzoursa, gereğ g haından gee.

5 Ve her ne yerde kapazan uursa, duup kadı ve suaşı kaına ede ,anar da gereğ g eş edeer, göreer; şöye k, şer e kapazanığızhr oursa, kuuma kapuma gönderü zkının nıs (yarısı) eğk venıs oa.

V 42 Tli "Yasaame-i Ber-Muceb-i u"dSeçmeler6Bundan eve İsanu ve Edrne ve Serez'de oan r darhaneer-

nn yasakameernde kayd ounur d k:Auncuar ve kumcuar ve sarraar, her şehrde ne mkdar aun

auar ve saararsa, darhaneye geürü gayrı yerde samayar Eğer reng r ayar arı aun oursa, z mska aund yüz yrm dokuz r kesdüü yüz yrm eş rsn ıssına (sahne) verü dör rsnarhaeye esm aaar.



y Umma (dare memurarı) oan kmesneer, u manayı emessük

ednü ( sarııp ) cem anı ( ana) z auız de au şerne ve chaz sına say mühmma avama e havassa (saygn kşere) man

o muzayaka (sıkı ) verürer mş ma satan a hfa ( gzeme e saıma an da m (

gs oa. Kenüye çkacak ahaya gayrı kese a omaya aoacak orsa, m ah a or kesdürü em müf (ksek) üzre ameouna (şee) Ve o esürek maksu oa kmesneer, ade üzre auanı r kesüü üsmanı ea edeer, kesne man omaya.

Amma aun dah haric memekee aup gmek caz değdr. eğer ahasya e ereer veya r kesdüreer. Emrme muhaefeedenern gereğ g hakndan gene.

detur (zn) vere denmşdür Ve or ayarında noan uınıcak, yaak mücerred (yanız) atuncıya omaya, or een da dergı mua-ama arz eyeyeer, gereğ g yaet ounu akından gene

V 4 Tarihli "Novoberdo Maden YasanamesindenSeçmeler:7Şmd hade drende ma şerf uum Novoerdo madener-

ne ve evane (ona ağı oan yerere) maden yaağı etmeğe gönderdüm

ve uyurdum : Varu madenerm ve mecmu mauatın (tüm üretm) göü gö-zede ve çararı ve uyuarı şede Emrüm mucence am e etme ( ça-ışmayıp) avare yüry şeeyen uyucuarı ve çar cı aer ş ede , şe meyener eküdü haarından gee

Ve madenere ve yaaarna ermden ve adamadan gayr

ene arışmaya Her m arışacak oura, uum eküdü hakındangee, ene man omaya. Ve uyurdum , ercan verü uyucıara ve çarhcara ve madene-

re müna oan eneer getürdü madener şen edeer

V 24 Tarihli Mısır nnamesi'nden Seçmeler8

Marue Mır arü'darnda een açe ve eğer çedr,eğer Oman açedr, eğer ar evan nuradan (üçe gümüş) oa gere-dr , er z drhem een dört ha gümüş ou ve on atı drhemmağşuşe ( af omayan) ve harau'n nara ( ateşe) dutua Ve er yüz drem



mağşuşe ( af omayan) ve harau n nara ( ateşe) dutua Ve er yüz drem yüz e pare ee

. Ve haene utanye da eğer Terur'dan ( Sara'nın güneynden)

geen atun oura geredr , ae gedüde r mümn üzerine eğ- cnnden aınu daranede taam haü'ayar ke marueKotanne'de een kanun zere oa

K

iSTANBU KENTi iÇIN

FIYAT ENDEKSER,9-9

Bu Ek, 15 yüzyıda 0 yüzyıa kada İsanu ve öçüde de m-paaouğun dğe kenenn ya ah üzene yapıan ve henüz sonuçmamı çaımanın yönemn ve aa sonuçanı özeemekedynıı sonuça yanda eve İsask Enssü, Trihi İsttistikler

Dizisi çnde yayımanaak oan u çaımada Osmanı avendek aınden faza hesap dee ve sede uunan gıda maana ve dğe ma-aa kn ya vee kuanımakadı Çaımanın k aamasında üç ay

gıa aa ya endeks hesapnmıı Bunadan İsanudaüyükü küçükü vakıaın ve unan maeenn saın adıka gıdamaaının yaaından hesapanmıı B dğe endeks, Topkapı Saayımuağı aandan san aınan gıda maanın yaandan hesapanmı Üçünü endeks se İsanu ken yönemnn onaaa danaak hema çn ayı ayı e edğ nah yaa kuanıaak hazıanmı

Zaan çnde maaın kaeende oaya çıkaeek fakııada



ç y çeenmemee çn, endekse sanda maaa sınıı uumu Sözkonusu üç endeksn he nde yakaık O e 1 eme gıda maı kua-nımıı Buna un, pnç, a, sade yağ, koyun e, kuzu e, nohu,memek, soğan, mua, eke ( sade saay mufağı) ve kahve ( 1 7 yüzyıda aen saay muağı ve 1 yüzyıdan aen vaa) e ya-kaak oaa kuanıan zeynyağıdı Bu maaın yaanın he yı çnhe nn uunamadğı duumada, eksk ya gözeme vaoan ve-ee egesyon eke uyguayan sask pake aaıığıya doduumuu e maın e endeks çndek ağıığı, opam gıda maaı

hamaa çnde o man payı dkae aınaak eenmVakıf, saay mufağı ve na yaandan ayı ay ouuuan üç gıda

maa endeksnn oa ve uzun vade eğme ene çok enze-

netmnde olduunu kkate alak, çaışmamzın nha sonuçla çn a-aın ödedkle yaa esas alınmıştı

Çaışmann knc aşamasında se, çeş aş kaynakaından delenengıda dışındak mallaın yatla endekse kalmıştı Bu aşamada kullanılanmalla saun, odun, kömü, ç ( oa aşına yatla nşaat e tamatdeelenden sağlanmıştı) e k tü çuhadı (nlü kumaş; yes le İngltee'den thal edlen çuha Londn) Ayıca, pek çok kumaş tüü çnde yat gözlemle delenmş, kat kumaş ülenn sk sık deşmes ne-

denyle, unladan uzun süel dzle oluştuulamamıştı Oalama kentl tüketcnn hacama alışkanlka kate alnaak, gıda mallann top-lam endeks çnde aılığı üzde 7 le 0 aasında tutulmuştu

16 sonasındak döneme akıf, saay mufağı e nah kaynakandan elde edlen yat gözlemle oldukça sınılıdı Bu son dönem çn İs-tanul zae osasında oluşan e İstanbul Ticaret Odas Dergisi dü-

zenl olaa üç ayda yayımlanan ymnn üzende maln yata kul-lanılmıştıyat endekse çn İstanul'un seçlmesnn en öneml neden, en ay-

ntıl yat elenn aşkent çn ulunmasdı ncak, mpaatoluunde kenlendek akan hesap deelende de ayınılı yat eleuunmakta Edne, Busa, Kona, azn, Şam e Kudüs kenle 9

çn de, ayn eecede aynıl olasa da, yatan uzun döneml elmlehanda yetel lge sağlayacak endeksle oluştumak mümkündüBöylece, dünyann Apa dışnda kalan ölgele çn lk kez olaak

dö uçuk yüzyll süe çn ayntıl e güenl yat endekse elde



dö uçuk yüzyll süe çn ayntıl e güenl yat endekse eldeedlmş olmaktadı 1914 sonası çn elmzde yayımanmış tüketc yaendekse ulunduna göe, İstanul çn u dzle günümüze kada

gemek mümkündüİstanul akılandan delenen gda malla yatan esas alan e un-laın yanna dğe mlan ytan kataak oluştuulan endeksn yıllık de-ele Gak 'de elmekd key eksen logatmk ölçee göe dü-zenend çn, endeks esnn em, yatlan aış hızını yansımata-dı Bu genel sonuçla İstanul'da genel ya düzeynn 469'dan 914'ekada, yaşık olaak 00 kat atıını göstemekted Bu toplam aış, ıda oalama yüzde 1 lük aış hız anlamına gelmekted

Gak A 'de k hızlı enasyon dönem göze çapmaktadı Bncs,16 yüzyılın sonlandan 17 yüzlın oaana kada uznan enasyon

Grk Aİstan Kent çn Fyat Endeks 14691914

Akçe oarak; 1469=100

gatmk Ölçek

0 00 0 00 0 00 0 00 0 00

Grık A.2Osan Para Brnn Saf Güüş İçerğ 1469 1 70 Kruş 0 akçe

g t k Öç k



gtmk Öçek

G

Gr A3İstanu'da Gram Gmüş Cnsndn Fyatar, 1469170

1571,00

0 00 0 00 0 00 0 00 0 00

aşayan v 150'r kadar srn, çok daa gç r nasyon dagasınaşart tmktdr Bu nc dönmd yatar yaaşık 1 15 kat artmış-tır Bu yat şa da sas oarak 170'rd aşayan v Mmud dö-nmnd (1019) hızanan tağşşr yakndan şkyd (kz Böm



( ğş ş y ş y (1 ) Buna karşıık, İ stanu'dak gn yat dzynn 1650 1 70 ara-sında v 160 1914 arasında daha stkrarı kadığı gömktdr

Fyatardak uzun dönm ğmr öt oarak saptadktan sonra,ksaca Osmanı nasyonunun ndnr zrnd duraım Uusararasıtratrd ayntı oaak tartşıdığı g, söz konusu dört y yıksrd yat artışanın pk çok ndn uunmaktayd Ancak, ouştur-duğumuz yat ndksrnn v u tapta ncnn Osmanı para r-mnn z sağadığı çok uun vad prspkn adğında, tağşş-rn ya da Osmanı paa rmnn dğr madn (gmş) çrğn dv-t tarandan azatmasının, yat artışanın n önm ndn oduğugörmktdr

Tağşşr yat dzy arasındak şky daha y rymk çn

sinden veidğ içn, eğrinin eğim ağşş hızını anımaadır. Gra A, Osmaı paa rmnn gümüş çerğnde en hızı üşüşern 16. yüzyıın sona e 17 yzyıın aşarında, daa sonra da 1 yüzyıın sonarıya 19. yüzyıın aşarında gerçeeşğin gösermeed. En hızı yaaışarı da u dönemde gerçeeşmşr. Buna arşıı, uruşun gümüşiçeiğinn sai adığı 160 sonrasında yaar da istrarı amışır.U zun vadei oara akıdığında, Graer A 1 e A arasında ya iriş oduğu göümeedr.

Tağşişere ya düzeyi arasında iş, ya endeserini gram gümüşinsinden hesapayaak da izeneir. Gra A, daha öne grake igier uaaak, İsanu içn gram gümüş nsinden hesapanmış a endesn sunmaadır. 170 yıından sona düna gümüş yaarıhıza düşğü ve Osmanı uruşunun gümüşe işs üyü öçüde opuğu çn, gra u ahen sonrasını yansımamaadır Söz onusu dör

yüzyıı sürede, akçe nsinden yaar 00 a arğı hae, gram gümüşinsnden yaaın ço daha da r araıa, 0,5 ie ,5 aasında, çoğunua da 0,7 e ,5 arasında amış oması ignçr.

Ga A gram gümüş nsinden ifade edien aada ora dönemhareeer oduğunu göseio Gümüş nsinen aa 500'den1640 'a adar üsemiş, yüzıın aşarına adar gee miş, ve daha

sona 19 yüzıın oraarına adar yne yüseişe geçmişir. Ana, u hareee esas oarak aa ir uzun vade rend eranda ouşu Bir aşa deyişe, uzun vadede ağşşern Osmanı a düzeyinn en önemi eies oduğu görümeedi. Fiyaar paa irminn içerdği gümüş



iaıya es oranıı oaa, a da ağşş hızıya doğu oaıı oara amışı

iğe üeerin aarıya yapıan i aşıaşırmaa, İsanu'dagam gümüş insinden fade edien gene ya düzeyinin ora ve uzun vadede deniz'n dğer ögeernde yaara yakın iişi çinde oduğunu gösermeedr. Bu şnin İsanu'un yanısıra diğer Osmanı imanener için de geçer oduğunu düşüneiiriz Ora ve uzun vadede, denz üzernden yapıan uzun mesafe are, gram gümüş insinden aarı irirene yakaşrmakaydı. Ana sa vadede, özee de ağ

şiş dönemerinde Osmanı iman eneriye deniz'in diğer ögeeriarasında ya şsi daha zayı. Bi ağşiş sonrasında gram gümüş nsinde yan daha öne düzeerne dönmeer i aşa deyişe no

EK 3

TEME iKTiSADI VE PARASABÜYÜKÜ KER ÜERINE NOT

Bu ktapta Osmanı mparatoruğu'na tavü n para mktarı,topam gr, ş aşına gr v paranın oaşım hızı g tm ğşknr üzrn ayrıntıı zama zr vya tahmnr sunamk çok yararıouru Ancak, u tm üykür zrn mzk vrr son r-c sınırıır Bu kt, 1460 v 1914 yıar çn km tahmnr sunumaktaır Bu tarh arasınak ört uçuk üzyıık sür çn, Osmaı vt sınırar çn oaşan para mktarı hakna hrhang r tahmn u unmamaktaır

önmn gözmcr v günümüz tahçrnn apharn ürtm mktaarna v ğr vrr ayanarak yaptıka hsapamaara gör, Mhm'n hr tağşş sonrasına ynry ğştrmk üzr arp-

hanr gtrn sk akçrn mktarı 00 750 myon arasına ğ-şyoru (kz Böüm ) Tavük akçrn önm r öümününarpany g gtmğn kkat aarak, 15 yüzyıı üçüncü çyrğn tavk akç mktarının üst sınırını 000 myon akç ya a



ğn tavk akç mktarının üst sınırını 000 myon akç ya a750 ton gümüş oarak tamn r Bu ön Osmanı vthnüz kn atın skkrn asaya aşamamıştı Eğr yukaak mk-

tara oaşıma yaancı atın skkr krsk, oaşıma topam -ğr a mktarnı 1000 1500 ton gümüş şt oar tahmn -rz

Bu önm naou v Bakanar'a Osanı toprakarının nüsuyaaşık O myonu Böyc, oaşıma para ktarını ş aşına 100 150 gra arasına gümüş oarak tahmn z O önm atın:

gümüş oraı O oayına ouğu çn u, kş aşına O 15 gram ara-sına atına şttr ynı ön Osmaı vt sınıra çn kş aşına gr tahmn tmk son rc zorur nçr gün 4 akç ya

irernin oaann bir ayi üzerie ouğunu öyeyebiiriz Pa zçarp parann oaşm z eşitir topam geir çarp yat üzey özeşi-ni uygayac ourak, bu kaba taminer bize para tokunun oaşm znn yakaşk ie araa bir yere ouğunu götermekter Bu ü-

zey, paran teavü z akkna, 1 yüzyn başana İntere içinyapan taminere bir ay yanr (bkz Linert, Engi Popuation,Wage an Price, 1 4 1 1 9 1 )

Oman İmparatoruğu'na teavü een para toku üzerne eimizebuunan iğer tamin ie Birnci ünya Savaş önceine aitir OmanBaka uzmana tana azra ve aa ora Maiye Naz Cavit

Bey tarana Mecii Mebua'a unun tamine göre, 1914 ynapara arz yaşk 60 miyon atn iray Bu öneme imparatoruğuntopam nüu yakaşk 1 miyon ouğuna göre, kişi başna para arz,8 atn ira veya 18 gram atn üzeyineyi Veat Eem, Birinci

İ



2

ünya Savaş önceine Oman İmparatoruğu 'nu topam yk geirn40 miyon an ra oarak tahmin etmekteir Yukaak özeşiğ bu

taminere uyguayacak ourak, 1914 yna parann oaşm znnyaşk 4 üzeyine ouğunu öyeyebiiriz

RESiMER



KAYNAKLAR: Yaı ve Kredi Banası Kolesiyonu, İstanbulAS: American Numismatics Socie Kolesiyonu, New Yoryldız : Ali Ayıldz, Osmnı Finns Siseminde Kğı Eldem: Edhem Eldem'in işisel olesiyonu

d. notu:Sielerin boyutla teni imnan elverdiğince aslına uygundur er resimde

sienin ön yzü solda, ara yzü sağdadır enli fotoğraarına ulaşılamadığ i i b i l i /b l i i



ğı iin bazı sieler siya/beyaz verlmiştir

14. 1 5 . ZYLLA

çeler

esm 1Ora, 727 / 132627, Bursa

Çaı 1 8 mm; 1 ,0 gram ()

esm 2II ura 834/143 1 Eire



I I . ura, 834/143 1 , EireÇaı 1 3 mm; 1 , 1 gram (Y)

esm II . eme, 880/1475-76, Üsü

Çaı mm 0,72 gram ()

On çe

esim 4II . emed, H. 875/1 4707 1 ,

v Brd

Çap 23 mm; 9,36 ram (YK)

B Mla

esim rad 1 42 1/ 1444 1445/14 5 1 Edirne



rad 1 42 1/ 1444, 1445/14 5 1 , EdirneÇap 1 7 mm; 2,05 ram )

esim emed, 1444, 1451/1481, Darpane belli deil

Ç 1 5 2 2 (YK)

Seler

esim 7Sultani, emed, H 883/ 147879, Kstantniye

Ça: 20 mm; 3,5 gram )

esim 8Venedi Düası, arisiz

Ç 20 3 57 (S)



Ça 20 mm; 3 ,57 gram (S)

esim 9loransa lorini

16 V 1 7 ZLL

Pa/Me

sim 1 0I ülya Kaui H 927/1 52 1 Şa

Çap : 1 5 ; 1 17 ga ()

sim I 1566-1574 Ms



Çap: 1 6 ; 05 ga ()

sim 12 Mh 1648-1687 Halp

�e, Yemen

esim 1

u 16231640, p 1 3 ; 0,30 g ()

B Mg

esim 1I H 924158 , Ş

p 20

Şer



esim 15I üy ui 15201566, H I

p 20 ; 4,50 g ()

ma Larii

em 17asa 16 as

Uuuu: 49

ie

em 18 Mh H 1 083 /1 67 1 Tabusgap

Çap 18 ; 145 ga



Ç

Nari

em 19 Ah 1 603 16 17 TuusÇap 12 ; 0 52 ga ()

çe

e 20 l 15121520 Cy

Çp: 065 g ()

n Ster

e 21 üly u 1 520 1 566 M

Çp: 20 50 g ()



e 22 üly u 1 520 1 566 Cy

)

4

ZL

em 2Hllaa Tai Esi Guuş/Çap: 40 ; 271 ga



em 2spaya ki-Rali iyal Guş/Çap 32-37

B Mg

ZLİlk Zolotalar

(K 3/'ü)

m 26 Süleymn, 68 6 drbı 6 vey 6 Kstntiniye

Çpı 0 mm grm ()

K



m 27 med 3 3 Ksntniye

2

Kl

Rem 7-774, saoI ustaa, 75

m ()a 40 mm 8 , a



Rem 203 asI em 789

am (Y)a 3 7 mm 2, 5

Para

Resim 30III Osmn 4- Ksniniye

Çp: 6 mm; 02 grm ()

B Sk (Fus)

Resim 31III usf 4 Tunus

Çp: 2 mm; 3 grm ()



Çyk Bucu

Resim 32II Seim H 2 4/ 99 800 Cezyi

2

K

Resim 33II Maud, H. 237822, ezar

a 0 mm 199 ram (Y)

t Seler

ri İsb



Resim 34III. med 703-1730, samoa 9 mm 350 am ()

-i Mbub

esim 35 hmd, 1 30 1 4, ısırÇpı: 20 mm; 2 60 grm )

S



esim 36 Osmn H 1 10/16 , Cezr

Çp: 23 mm; 340 grm (S)

20

T oum. . C-inpü, l• · , "' • · � t78J=

A

pm �

valr fU comp • que�

( r ' " r/;.

A tM• OnJ St,i dt f E'qu , 4 D-h, rc

s.;ı - D"mlnucA Pars. /

fn'mJ/ " , •

)

' '

.

• .



Poliçe, 1 8 . Yüyl

Resim 37

(Eldem)



22

ZL

K

Reim 39I Mmu ataa 22 y, 828-29 Kostatiiye

Ça 27 mm 29 gr ()



Reim 40I Mmu 808-839 Bağat

Ça 28 mm 345 gr (

Tas-i S Sonrası Kl

eim Abümeci ataa 85 0 Kotiye

a 37 mm 24 am (AN)

t Lira



eim Abülmci 83986 Kotatiiye

Çp 2 mm; 720 am

4



_J;-��/v

.

bt 1

l'._,;�. J'V

.

.

�I

• •



1 .

�:

. ·.

�· v Jı

r,.

� . ·,N

.

w _

�

KKÇ

RŞ BELGELER

anb , Başbakan k man şv BMümme Defterleri:MHM c. 3, 6 1 6/220; c. 2 , 478/200; c 28 , 404/ 74 c. 29, 397/ 64 ve

440/ 1 8 6 ; c 3 , 78 5 /3 5 3 ; c 3 4, 5 9/79 ve 3 7 / 7 7; c 4 , 2 / 1 , 8/56 ve 07/474; c . 46, 70 1/307; c 47, 224/88 ve 25 5/99; c 48, 6/4 , 075/369, 5 8/55 ve 853/29 ; c 49, 249/7 ve 57/5 ; c 5 3 ,

657/228, 80/280 ve 882/309 ; c 55 , 299/67 ; c 58 , 734/288 ve82 /32 ; c 62, 385/7 3, 478/21 2; c 62, 57 /253 , c 64, 233/79; c 69, 475/238; c 70, 482/248

Cevdet Tasni, DarphaneC.D 3 , 04, 58, 275 , 294, 297, 32 , 408, 414, 5 1 7, 572, 714, 72 , 735 ,

822, 823, 843, 859, 887, 947, 05 5, 066, 086, 6 , 1 2 1 , 46, 1450,

1472 , 476 , 6 32 , 5 6 , 789 , 8 6 , 8 8 , 19 1 , 19 6 4 , 19 6 7 , 9 6 8 ,20 5 , 2054, 2028 , 2061 , 2069 , 2086 , 21 02 , 2232 , 2258 , 2287 , 2337 ,26 3 , 2649 , 2703 , 2 75 7, 2769 , 2 802 , 289 4, 3 5 , 3 7 0 ve 3 220

Hatt-ı Hüma Tas:HH 95 5/d, 1 650 5, 20 194, 24243, 27644, 2747 ve 27734, 278 5/A, B, C

ve D , 2 782 6 , 2 882 3 , 42 9 35 , 46 2 6 , 48486 , 48487 , 48488 , 5 2 49 0 ,



, , , , , , , , ,5254 /A ve 5 2563

Miyeden üdevverMM 23, 5008/9390

İbü'l Em Tasni, Dphe:İ E Dp 2 , 48 , 49, 71 ve 96 .

Ali Emir TasniAE Süleyman, 94 Bab Deer Başuhasee, Darphae-i re

Şevket pamuk - osmanlı İmparatorluğunda paranın tarihi(cs)

Documents