44 19 Dhjetor 2009

INTERVISTA

Serena Luçiani, pak kohë më parë, bo-toi me TOENA një roman historik të titulluar “Një italiane në Tiranë”. Një histori e jashtëzakonshme që ndërt-

huri shumë personazhe reale italo-shqiptarë të fund viteve ‘80 dhe të ditëve tona, por edhe metamorfozën e një populli nën diktaturë, që çliroi një energji të pamasë për të rigjetur identitetin e tij. Në këtë intervistë apo fl et për krijimtarinë e saj...dhe jo vetëm për të...

Romani juaj ruan në formë diçka ndërmjet kujtimeve, romanit vetë dhe publicistikës. Kjo ndodhi dhe si shkak i përshtypjeve të shumta nga Shqipëria apo…

“Mua nuk më pëlqen romani autobiografi k, as si lexuese dhe as si shkrimtare. Të jesh një romancier është njësoj sikur të ndërtosh një botë, me ligjet e duhura-jo të tregosh historinë që të ka ndodhur ty. Letërsia për mua është një botë. Nëse doni të jetoni në të, Ju s’duhet ta përdorni për të shmangur saktësisht eksperi-encën tuaj personale apo të trajtosh trishtimin tënd personal. Shumë vjet para esesë së arrirë të Italo Calvinos në lidhje me Ndriçimin intelek-tual tek “Leksionet amerikane”, Virginia Woolf shpjegoi krejt qartë se një roman duhet të ketë një strukturë të fortë si çeliku, por lexuesi kurrë nuk duhet të ndjejë lodhje. Mundi im personal në këtë roman, për të cilin më është dashur të punoja për gati pesë vjet, ishte të përpiqesha të isha e lirë në shkrim edhe pse pjesa më e madhe e personazheve ishte e inspiruar nga personazhet dhe ngjarjet reale. Problemi më i madh i rëndësishëm ishte me Fiora Listrin, e cila identifi kohej tek unë prej eksperiencës

Shqipëria mes dy sistemeveAttachè kulturore italiane Serena Luçiani pati fatin që t’i shërbente vendit të saj në një nga momentet më të jashtëzakonshme të historisë së Shqipërisë, ndryshimin e sistemeve. Në këtë intervistë për MAPO-n, ajo fl et për librin e saj, “Një italiane në Tiranë” dhe mbresat e saj nga kjo kohë...

NGA BEN ANDONI

time si attachè kulture e në të njëjtën kohë dhe në disa aspekte të tjera. Edhe pse ishte kaq e vështirë për ta menaxhuar historinë, ngjarjet personale, trillin dhe kronikën, unë vendosa të bëja atë sepse ajo më ndodhi mua, rastësisht brenda një ndryshimi historik, siç mund të kon-siderohet rënia e Komunizmit. Më tej, e shpërn-dava këtë moment në letërsi me zërin e shumë karaktereve, pikërisht për të përfaqësuar tërë kompeksitetin. Ja pse është një roman koral. Kompozitori juaj i mirënjohur Aleksandër Peçi e ka kuptuar shumë mirë infl uencën e muzikës në strukturën e punë sime për këtë lloj zgjidhje korale. Por ne, mund të ndalemi gjithashtu edhe për ritmin, i cili është i ndryshëm: nga i pari, ku pjesa është me e ngadaltë dhe pastaj më i shpejtë në të dytën; më pas shumë i nxituar në të tretën ashtu si edhe ndodhën ngjarjet histori-ke në të vërtetë. Dhe, mbi të gjitha ishte muzika

që e lejoi Fiorën dhe Maestron të bëheshin miq, paçka rrethanave të kohës.

Në fund të librit, unë e përfshiva Fiorën në një marrëdhënie dashurie erotike me një ar-keolog shqiptar. E bëra këtë për shumë arsye: së pari doja të vendosja faktin se megjithëse gjithçka ishte e ndaluar, sërish s’mund ti nda-lonin komplet njerëzit për të ndërtuar miqësi apo dashuri. E dyta shumë simbole më vinin nga arti antik dhe ato ishin për mua tejet me kuptime mbi natyrën humane ndaj kjo ishte arsyeja që një arkeolog ishte kaq i rëndësishëm, e treta doja të përshkruaja disa nga bukuritë antike të vendit tuaj dhe ndaj shpika për këtë arsye dhe udhëtimin e dytë të Florës në jug të Shqipërisë si edhe gjithashtu për të tërhequr edhe këmbët e shërbimeve sekrete e të gjithë atyre vendeve në atë kohë.

Gjithsesi, dua të pranoj se ndonjëherë duhet të isha më e errët apo më e keqe me disa nga personazhet e caktuara paçka se nuk bëra shumë për këtë, ngaqë s’doja të lëndoja njerëz që mund të identifi konin veten me këtë libër, te personazhet”.

Pse e keni mbajtur ritmin në veprën tuaj

përmes mitit të Marsias and Apollonit?“Marsia dhe Apoloni përfaqësojnë proble-

min qendror të romanit, çështjen e fuqisë. Të gjithë karakteret kanë probleme me fuqinë: shqiptarët në diktaturë, të tjerët në demokraci dhe të gjithë reagojnë në mënyra të ndryshme. Por, Apoloni gjithashtu përfaqëson diçka e cila është pothuaj gati brenda çdo njeriu dhe ku fuqia e përdorur është aq sa edhe frika: Lakmia. Unë mendoj se Apoloni e ka zili Marsian sepse ai luan në fl aut, madje po aq mirë sa edhe vetë Zoti, pa qenë fare një nga Zotat, sepse muzika

Kopertina e librit

4519 Dhjetor 2009

INTERVISTA

për Marsian nuk është shprehje e fuqisë, por vetë natyra, talenti i tij që është njësoj si frymë-marrja dhe jo një medium për diçka tjetër.

Mendoj se ne s’mund ta shpërfillim fuqinë e lakmisë në veprimet humane. Sapo mbarova së lexuari romanin e mrekullueshëm të Diana Çulit, “Angeli Armati” në italisht, ku fuqia e zilisë në fatin tragjik të dy të dashuruarve është aq e pastër, saqë arrin të shpjegojë atë që duket aq absurde. Për mua, ky ka qenë një zbulim i kahershëm në jetën time por të paktën në këtë rast arrin të shpjegojë krejt qartë sepse për shumë njerëz -diktatura është e papranueshme, madje edhe nëse lind për arsye të mira: sepse dimë nga natyra njerëzore që frika dhe zilia kanë një vend të madh. Ju nuk mund të vendo-sni në duart e fuqisë pa e sunduar këtë pasion të egër, si të jetë një medium kontrolli. Këtë, unë, e kam zbuluar duke shkruar këtë libër. Kam qenë shumë e përshtatur për të reflektuar mbi ngjarjet me çelësa ekonomikë, politikë dhe sociologjikë, ndërsa shkro-va “Terremoto a Tirana”, dhe për arsye të qartësisë me të cilën janë përfaqësu-ar pasionet njerëzore tek populli shqiptar unë mësova diçka të re, po aq sa edhe lexuesit e mi.

Talenti i Marsias është një shpresë për një jetë më pak agresive dhe në libër të gjithë ka-rakteret e talentuara janë të mirë. Ndoshta nuk ngjet kështu në jetën reale, por gjithsesi njerëzit e talentuar e gjejnë kënaqësinë në talentin e tyre dhe kjo ndihmon të jenë më pak agresivë. Në pikturën aq tronditëse të “The Spagnoleto” (Ribeira), Marsia na shikon ne spektatorëve ndërsa me sytë dhe piskamën e tij të tmerr-shme na thërret për të luftuar kundër dhunës dhe arrogancës së fuqisë, për të marrë pjesë në brengën e tij. Është një thirrje për dinjitet dhe përgjegjësi”.

A i keni skicuar shumë nga persona-zhet tuaja që keni njohur në Shqipëri?

“Po, ngandonjëherë kur ke shumë liri, arrihet të krijohen ngjarje që s’kanë ndodhur kurrë. Ndërsa ato ngandonjëherë MUND TË NDODHIN, edhe në më pak liri, ashtu si edhe ju thashë më parë, thjesht për të mos ofenduar njeri. Gjithsesi, për lexuesit italianë karakteret më interesantë janë Maestro (që është inspiruar nga maestro vërtetë i talentuar Zhani Ciko) dhe Sokrati, l’Eminenza Grigia, që është inspiruar nga Sofokli Lazri, të cilin unë e kam njohur vetë në kohën e komunizmit dhe që e takova pastaj më vonë në Vuno më 1998, vetëm një vit pas luftës civile. Atëkohë, isha e huaja e vetme, që po bëja pushimet andej dhe kudo ndjehej frikë. Nuk do të harroj kurrë shtëpinë e thjeshtë të Sofokli Lazrit, oborrin, njerëzit që

vinin të merrnin ndonjë këshillë prej tij, kafenë, diskutimi me të gjithë familjen, mënyra sesi ai respektonte njerëzit e thjeshtë të fshatit dhe shpesh dhe më shumë se ata që respektonte në Tiranë. Dhe, unë i kam vendosur të gjitha këto në një roman. Natyrisht, që i gjithë diskutimi i librit ndërmjet shqiptarëve ku është prezente Fiora është e krijuar nga autorja. Por ashtu si e shpjegon Alessandro Manzoni në esenë e tij për romanin historik, nëse ju shkruani një roman historik s’mund të shmangni çështjen nga ajo që është shpikur me atë që është reale. Mund të konkludoj këtu: Çdo gjë që duket absurde është reale dhe ajo që duket më e prekshme është e shpikur”.

Në romanin tuaj karakteret e këqija janë të këqija, kushdo qofshin ata itali-anët dhe shqiptarët. A ishte e vështirë për t’i sjellë në letërsi këto karaktere të kohës ndërmjet dy sistemeve?

“Mendoj se ka qenë një iluzion i madh historik (Inganno) me gjithë këtë luftë të dy sistemeve Kapitalizmit dhe Komunizmit. Ko-munizmi, për Marksin, do të shfaqej në botë si sistemi më produktiv dhe që ishte më superior sesa kapitalizmi, ashtu si i ndodhi Kapitalizmit mbi Manifakturizmin dhe këtij të fundit mbi Skllavërinë. Kështuqë, a mund të themi se ekzistonte dhe një vend i vetëm në Evropën Lindore, që ta kishte arritur Komunizmin? Apo, të themi në vendet që vinin gati nga situata

mesjetare? Më lër që të hedh një hipotezë për këtë. Vallë do të shkatërrohej aq lehtë! Jam e vetëdijshme se ka pasur një luftë të madhe në mes të dy fuqive të mëdha SHBA-së dhe BRSS-së. Brenda tyre, natyrisht, që kishte njerëz të bindur për të luftuar për liberalizimin apo që shoqëria të ishte më e barabartë por pjesa më e madhe në secilën prej tyre e ruajti aty fuqinë personale. Andaj, ju e shikoni se nuk ka qenë shumë e vështirë për mua të përshfaq karaktere në dy fushat si QENIE HUMANE, ashtu si edhe ato janë në të vërtetë. Dhe, për të përfaqësuar racizmin e thellë, i cili ekziston brenda çdo nje-riu, kjo sepse çdo njeri do të ndjej vetveten më shumë se të tjerët dhe jo thjesht për injorancën apo për “egocentrizëm”. Gjithsesi, u përpoqa të mos bëja komplet të këqij apo komplet të mirë”.

A mendoni se ia keni arritur idesë në

romanin tuaj?“E ndjej se për gjithë këtë kohë, mbushur

me ngjarje dhe karaktere komplekse, mësova të mbështetem mbi shpatullat e mia, pa hum-bur qendrën e historisë dhe pa u orvatur t’i bëja karakteret të ishin thjesht “Figurina”, që po përfaqësonin një ide. Pothuajse të gjithë personazhet e mia janë “prej mishi dhe gja-ku” dhe jam krenare për këtë që më duket se përbën edhe rezultatin më të madh në letërsi. Lexuesit, të dy si italianë dhe shqiptarë i duan apo i urrejnë disa prej tyre, ndaj kjo më ka bërë që të konfortohem në këtë bindje. Gjithsesi, të

NUK MUND TE THEM DOT SE NGA KUSH SHKRIMTAR JAM INFLU-ENCUAR. NDOSHTA, NGA LEGJENDAT DHE SIMBOLET TUAJA

Serena Luçiani

46 19 Dhjetor 2009

INTERVISTA

imagjinoni- mu shkatërrua gjysma e romanit, punë që më kishte shkuar deri më atëherë gati një vit. Në romanet korale, s’mund të shkoni aq thellë në zemrën e çdo karakteri. Ky do të jetë dhe hapi im në romanin tjetër për të cilin jam duke punuar. Duke shkruar ju mund të arrini në disa rezultate të ndryshme. a)Mund të shkruani gjëra që lexuesi i njeh shumë mirë dhe që për ju s’janë aq të reja; b) Ju mund të shkruani diçka të re për lexuesin por jo për ju; c) Ju mund të punoni për të arritur të kuptoni me lexuesin diçka që nuk ishte e pastër përpara se të ishte tek ju. Kjo është ajo që më ka ndodhur mua në “Terromoto...” rreth ndjenjave të mia në qeniet humane dhe mënyra sesi mund të menaxhohet me fuqinë.

Por, natyrisht kur lexova disa kapituj ashtu si më ka ndodhur pak muaj më parë në Brescia dhe Cremona “in alternanca” me muzikën e Aleksandër Peçit dhe Thoma Simakut (që kanë qenë plot me emocione për ne dhe publikun) e kjo më ndodh ngandonjëherë ngaqë jam shumë e lumtur për fjalët, kurse ngandonjëherë do më pëlqente që ti korrektoja. Kjo është arsyeja se pse ne e botojmë librin: përndryshe do rrinim duke e korrektuar për të gjithë jetën!”

A jeni ndikuar në punën tuaj nga ndonjë

shkrimtar, kur e keni shkruar librin…“Nuk mund të them dot se nga kush sh-

krimtar jam influencuar. Ndoshta, nga le-gjendat tuaja, simbolet apo nga shkrimtarët klasikë të antikitetit që flinin brenda zemrës sime si të ishin një engjëll mbrojtës. Një kritik këtu në Itali ka gjetur se unë kam vendosur në romanin tim shumë metafora. Ai nuk e kishte kuptuar se kjo nevojë ishte BRENDA historisë dhe brenda kulturës shqiptare. E cila gjithashtu ishte shumë afër zemrës sime. Dhe për fortësinë e karakterit, që kurrë s’është ankimtare ashtu si ajo bashkëkohorja italiane, e cila është plot me ironi.

Mendoj se jam përpjekur të marr nga udha e fuqishme për të metamorfizuar atë që vjen nga kultura antike greke, si për shembull shprehjen e ndjenjave. Por karakteri i Sokratit ka marrë diçka, e cila i shkon respektit, nderimit dhe mirënjohjes e që përkon me Kutuzovin tek “Lufta dhe Paqja”. Vetëm se ai është shqiptar, i gjithi shqiptar dhe bashkëkohor. Ashtu si thotë Kadare një shkrimtar merr se çfarë ka nevojë dhe kudo në jetë dhe letërsi, nga piktura, muzika etj. Gjithsesi, e di se në përgjithësi jam e influencuar nga letërsia angleze në pjesën më të madhe dhe shumë më tepër, madje se nga ajo italiane. Në dy gjëra: në përdorimin e ironisë dhe të hapësirës. Hapësira ime sepse jam e lindur në Romë, e cila s’mund të jetë ashtu si në pjesën më të madhe të letërsisë italiane nga provinca. Po ashtu, edhe romani tjetër do jetë jashtë Italisë- në pjesën tjetër të botës në Zelan-dën e Re. Në këtë punë, mendoj se do të kem

si engjëll mbrojtës Robert Louis Stevenson dhe Joseph Conrad. Ngaqë mendoj se aventura s’ka vdekur. Nuk më pëlqejnë ai lloji i aventurave amerikane të mbushura plot me ekzotizëm apo fantazi dhe kështu me radhë, dhe e di që lexu-esit e duan por preferojnë ta gjejnë aventurën në jetën reale sepse letërsia është diçka, e cila mund të ndihmojë shkrimtarin dhe lexuesin për të kuptuar vetveten dhe botën përqark tij”.

Cila do të jetë përpjekja juaj e ar-

dhshme në letërsi (roman, tregim i sh-kurtër, libreto). Si do të jenë karakteret tuaja në të ardhmen dhe strukturat e romanit tuaj të radhës? Do shkruani sërish në vetën e parë…

“Nuk më pëlqen veta e parë në rrëfim qoftë si lexuese por edhe si shkrimtare. Mendoj se Joyce, Proust dhe Woolf kanë bërë mjaft në këtë rrugë. Preferoj të përdor më shumë vetën e tretë me një pikë indirekte të ndryshimeve të vetës (Për këtë i detyrohemi shumë Henry James). Ashtu si ju thashë juve do të bëj një hap të ri, kur romani im i ri do të ketë thjesht tre karaktere në të cilin unë mund të shkoj më thellë brenda. Personazhet janë të gjithë italianë: Dy gra të reja, njëra biologe nga Venecia, njëra nga Napoli dhe kuzhiniere dhe një botanist i ri, i cili është gay. Ata do të ta-kojnë njëri-tjetrin në Zelandën e Re, ku kanë shkuar të arratisur për arsye të ndryshme: Biologia për shkak të peshës së Vatikanit në jetën shkencore italiane dhe investimeve të rralla publike; kuzhinierja për shkak të situatës tmerrësisht të keqe të bukurisë dhe qytetit të mallkuar, gjithashtu edhe për lidhjet e vërteta jo humane në Itali, në përgjithësi në këtë moment; ndërsa botanisti për shkak të mos ndjerës veten të mirë në një vend, ku të jesh gay është ende një problem. Ai është i vetmi karakter, i cili është i inspiruar nga një miqësi imja e mrekullueshme e një njeriu, i cili fatkeqësisht vdiq në moshën 45 vjeçare nga kanceri. Ai ka shkruar libra shumë specialë. Njëra rreth “orkidesë”, e cila

është botuar nga redaktori im dhe ende është duke u riparë dhe shitur. Ai ka qenë me mua në Shqipëri në vitet e para të vështira të post-komunizmit, dhe e pëlqente shumë mënyrën sesi lopët dhe delet ecnin në anë të rrugës. E di se ju doni ta shkatërroni këtë, ashtu si ndodh zakonisht gjithmonë me banorët e qytetit, të cilët duan të shkatërrojnë gjithçka, e cila ka lidhje me fshatin. Por është kaq idiote pothuaj komplet idiote. Në fund çfarë do të na mbetet? Vende për çimenton dhe çelikun, si të jetë një kopsht për fëmijë, i cili s’mund të përdoret siç është Dubai. Do të isha shumë e kënaqur sikur një gjë e tillë të prishej.

Ndërkohë, jam duke shkruar një lloj poeme për një kompozitor italian, Guido Boselli, një libreto shumë të dashur, ku të them se çfarë lloj ligjesh duhet të përdorim që të zgjedhim në dashuri, emrin e “Harem”.

Ndoshta do të bëj të njëjtën dhe për një kompozitor tuajin, ashtu si e kam bërë këtë në vitin 2000 për muzikën e Dhimitër Lazërit ( që ka përkthyer shumë mirë Terromoton tim) një “Cantata per il Kossovo”, të cilën e kam shkruar për një libër që kam bërë “Una di quelle era la mia casa” rreth luftës ballkanike, pas eksperi-encës time si vullnetare në “Campo alle piscine” (Pishinat) në Tiranë më 1999.

Që të kesh të lidhur një punë me muzikën është shumë e çuditshme, kjo ishte një dëshirë dhe një problem i Fiora Listri në Terremoto ( kisha zgjedhur një zhgënjim në fushën e shpje-gimit të ankthit të saj në lidhje me fuqinë) dhe sak në fund të romanit tim ndodhi që Boselli më kërkoi të shkruaja një për muzikën e tij. Kështu që, ju e shikoni që letërsia dhe jeta janë gjithmonë të miksuara. Imagjinoni për biolo-gen e romanit të ardhshëm kisha zgjedhur si kërkim: Fushën e “Telomeri”, pjesa e fundit e kromozomeve dhe çfarë ndodhi? Ata i dhanë Nobelin një gruaje që punonte pikërisht në këtë fushë dhe një vendasi nga Tasmania pikërisht mu përballë Zelandës së Re! Kështu që, ndodh që letërsia disa herë është profetike”.