skutki wdrożenia dyrektywt tytoniowej - kspt · teoria gier w analizie rynku 56 ... wą t cór...

SKUTKIWDROŻENIA DYREKTYWY TYTONIOWEJ

Centrum im. Adama Smitha

RAPORT CENTRUM IM. ADAMA SMITHA O EKONOMICZNYCH SKUTKACH WDROŻENIA REWIZJI DYREKTYWY 2001/37/WE PARLAMENTUEUROPEJSKIEGO I RADY EUROPYZ 5 CZERWCA 2001 ROKU

SKUTKIWDROŻENIA DYREKTYWY TYTONIOWEJ

RAPORT CENTRUM IM. ADAMA SMITHA O EKONOMICZNYCH SKUTKACH WDROŻENIA REWIZJI

DYREKTYWY 2001/37/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY EUROPY

Z 5 CZERWCA 2001 ROKU

© Centrum im. Adama Smitha - Pierwszy Niezależny Instytut w Polsce 2013 r.

Raport Centrum im. Adama Smitha opracował zespół ekspertów pod kierownictwem prof. Roberta Gwiazdowskiego w składzie: Andrzej Barna, Marek Wepa, Renata Marchewka.

Raport powstał na zlecenie Krajowego Stowarzyszenia Przemysłu Tytoniowego.

Wydawca

Centrum im. Adama Smitha

ul. Bednarska 16, 00-321 Warszawa

tel.: 22 - 8284707

e-mail: [email protected]

Korekta

Bogusława Jędrasik

Wstęp 3

1. Konkluzje ekonomiczne raportu 5

2. Rynek tytoniu i wyrobów tytoniowych 8

2.1. Rynek uprawy tytoniu na świecie 8

2.2. Globalna produkcja papierosów 9

2.3. Globalni przetwórcy tytoniu 11

2.4. Rynek upraw tytoniu w Polsce 13

2.5. Przetwórstwo tytoniu w Polsce 17

2.6. Dystrybucja wyrobów tytoniowych w Polsce 21

3. Sytuacja makroekonomiczna Polski 24

4. Podstawowe założenia i obszary objęte projektem nowej dyrektywy tytoniowej 26

5. Skutki ekonomiczne wdrożenia dyrektywy dla budżetu państwa 31

6. Wdrożenie dyrektywy a szara strefa 34

7. Skutki ekonomiczne wdrożenia dyrektywy dla plantatorów 38

8. Skutki ekonomiczne dla producentów i MŚP 40

9. Społeczne skutki implementacji dyrektywy 42

9.1. Jakość życia społeczeństwa polskiego 42

9.1.2. Utrata zatrudnienia w przemyśle tytoniowym i handlu, a przy tym wzrost bezrobocia 43

9.2. Przejście społeczeństwa do szarej strefy zakupów 44

9.3 Preferencje społeczne 44

10. Szacowane skutki wprowadzenia dyrektywy na rynek pracy i wzrost bezrobocia 47

11. Podsumowanie

12. Podstawa metodologiczna analizy 51

12.1. E & L 51

12.2. Charakter rynku 52

12.3. Istota rynku i jego elementy 53

12.3.1. Strona podażowa 53

12.3.2. Strona popytowa 53

12.4. Elastyczność popytu 54

12.4.1. Elastyczność dochodowa popytu 55

12.4.2. Elastyczność cenowa popytu 55

12.5. Teoria optymalności 56

12.6. Teoria gier w analizie rynku 56

12.7. Dylematy i pułapki społeczne 58

12.8. Dylemat więźnia 59

Spis tabel, wykresów i obrazów 62

Raport przygotowany na zlecenie Krajowego Stowarzyszenia Przemysłu Tytoniowego.

Spis treści

3Ekonomiczne skutki wdrożenia rewizji dyrektywy 2001/37/WE

Wstęp

Branża tytoniowa odgrywa specyficzną rolę w gospodarce Polski – zwłaszcza w porów-naniu z innymi krajami Unii Europejskiej. Dlatego też ewentualne regulacje unijne tej branży będą wywierały niejednolite skutki dla tych krajów.

Polska jest krajem z długimi tradycjami uprawy tytoniu surowego, jak też kluczowym, europejskim producentem wyrobów tytoniowych. Krajowa konsumpcja wyrobów tyto-niowych to znaczący segment przychodów na rynku dystrybucji dóbr szybko zbywalnych (FMCG), jak i istotne źródło dochodów budżetowych.

W tym świetle naturalne i konieczne jest poddawanie wnikliwej ocenie każdej zmiany re-gulacji prawnych, które zmierzają do modyfikacji zasad gry rynkowej dla jej uczestników.

Celem niniejszego raportu jest ujawnienie scenariuszy i potencjalnych, ekonomicznych skutków propozycji Komisji Europejskiej, która w ostatnim okresie przedstawiła szcze-gółowy projekt nowej dyrektywy 2001/37/WE (tzw. tytoniowej dyrektywy produktowej – dalej zwaną dyrektywą tytoniową lub dyrektywą), zakładającej surowe zaostrzenie i uszczegółowienie szeregu norm dotychczas obowiązującego prawa.

Niezależnie od wyrażanego sprzeciwu wobec działań KE zarówno ze strony plantatorów, handlu i władz samorządowych w niniejszym raporcie ujęto kluczowe konsekwencje wdrożenia dyrektywy tytoniowej w odniesieniu do wszystkich uczestników i beneficjen-tów rynku.

Poszczególne sekcje odnoszą się do:

1. plantatorów tytoniu;

2. producentów wyrobów tytoniowych;

3. sektora małych i średnich przedsiębiorstw, związanych z rynkiem głównie w obszarze dystrybucyjnym;

4. Skarbu Państwa.

Raport ma na celu analizę proponowanych zmian i ich ekonomicznych konsekwencji dla sektora tytoniowego i budżetu państwa.

Nie kwestionując wpływu palenia tytoniu na zdrowie, raport nie uwzględnia potencjal-nych korzyści wprowadzenia nowej dyrektywy w obszarze zdrowia indywidualnego i spo-łecznych kosztów jego ochrony, gdyż nie odnotowano opracowań zawierających dowody na osiągnięcie wymiernych efektów w tym zakresie wskutek wdrożenia nowych regulacji.

Planując jakiekolwiek regulacje, nie można pominąć aspektu złożoności rynku i wza-jemnego oddziaływania na siebie poszczególnych jego elementów, na co zwrócił uwagę Karl Gunnar Myrdal – jeden z „ojców założycieli” szwedzkiej socjaldemokracji. Był on twórcą ciekawej teorii metodologicznej określonej mianem „okrężnej przyczynowości”.

4 Ekonomiczne skutki wdrożenia rewizji dyrektywy 2001/37/WE

Ową teorię wykorzystywał on do badania źródeł nędzy. Z równym powodzeniem może być wykorzystana w każdej innej analizie ekonomicznej. W teorii okrężnej przyczynowo-ści łańcuch przyczynowo-skutkowy różnych wydarzeń jest spięty w koło, co upodabnia ją do cybernetycznych lub biologicznych modeli sprzężeń zwrotnych, które powodują, że jakaś sytuacja lub zdarzenie może być zarazem przyczyną samej siebie. Taki układ okręż-ny nie może być istotnie zmieniony za pomocą punktowych reform jednoczynnikowych, których wprowadzenie może doprowadzić do kumulacji innych elementów negatywnych wpływających zwrotnie na siebie. Szansę na sukces w okrężnym układzie zamkniętym ma tylko wieloczynnikowa strategia reform polegająca na jednoczesnym lub przynajmniej odpowiednio skoordynowanym oddziaływaniu na wszystkie elementy zamknięte w kole przyczyn. Taki charakter koła przyczyn ma rynek tytoniowy i papierosowy. Dlatego celowe wydaje się przypomnienie teorii Myrdala dla uświadomienia, że punktowe reformowanie jednego aspektu funkcjonowania rynku może przynieść więcej szkód niż korzyści. Punk-towa reforma jednego elementu bez uwzględnienia wszystkich pozostałych nie przyniesie oczekiwanych efektów. A jedna regulacja pociąga za sobą konieczność kolejnych regulacji.

Dlatego ocena projektu nowej regulacji rynku papierosowego powinna uwzględniać wszystkie aspekty zagadnienia. Punktem wyjścia winny być doświadczenia innych regulacji.

Globalna Komisja ds. Polityki Narkotykowej ogłosiła raport, z którego wynika, że „wojna z narkotykami nie ograniczyła spożycia narkotyków, kosztowała miliony dolarów naszych podatków, nakarmiła bandytów i uśmierciła tysiące ludzi”1. Jak podkreślano w mediach, raport jest ważny, bo:

1. „Ogłaszają go byli wybitni i do dziś szanowani przywódcy, mężowie stanu i intelektualiści”;

2. „Te znane autorytety wypowiadają głośno prawdy, które dotąd były znane specjali-stom, ale przemilczane publicznie na forach światowej polityki”2.

Jak stwierdzono w raporcie, „50 lat po ogłoszeniu ONZ-owskiej konwencji ds. narkoty-ków i 40 lat po wypowiedzeniu im wojny przez prezydenta USA Richarda Nixona rady-kalna reforma polityki narkotykowej stała się pilna i konieczna”. „Globalna wojna przeciw narkotykom poniosła klęskę, a dla ludzi i społeczeństw na całym świecie miała druzgo-cące skutki”. Wymaga to zmiany postępowania, które polega na bezwzględnym zakazie i karaniu upraw, konsumpcji i handlu narkotykami. Dotychczasowa polityka nie rozróż-niała kata i ofiary i opierała się na ideologicznych przesądach i politycznych kalkulacjach, a ignorowała badania naukowe i praktyczne doświadczenia. Raport podkreśla, że „chłopi uprawiający mak czy kokę to drobni rolnicy zarabiający na życie swoich rodzin, a nie kryminaliści. Żeby przestali się zajmować uprawą tych roślin, trzeba im zapewnić inne źródła dochodów”.

Skoro takie podstawowe kwestie ekonomiczne podnoszone są już nawet w odniesieniu do narkotyków, obrót którymi jest zabroniony, to tym bardziej po-winny być uwzględnione w odniesieniu do towarów całkowicie legalnych – jakim

1 http://www.globalcommissionondrugs.org/Report2 http://wyborcza.pl/1,75248,9717803,Swiatowi_medrcy_radza__zmienic_polityke_narkotykowa.html


pozostaje tytoń. Na razie nikt nie postuluje jego delegalizacji – pomny zapewne doświadczeń nie tylko z prohibicją w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczo-nych, ale także, a może nawet przede wszystkim, ze wspomnianymi narkotykami. Polityka państwa względem tytoniu musi oczywiście uwzględniać skutki jego palenia dla zdrowia ludności i de facto finansów publicznych. Nie powinna być jednak kształtowana na podstawie apriorycznego założenia, lecz konkretnych badań ilościowych i jakościo-wych, których brakuje.

Dyrektywa Tytoniowa jest przykładem nakazowo-zakazowej polityki Brukseli, która ogranicza wolność gospodarczą, choć zgodnie z pierwszą Strategią lizbońską z 2000 roku miała być ona zwiększana, dzięki czemu gospodarka europejska miała stać się bardziej konkurencyjna od amerykańskiej. Strategia lizbońska zakładała między innymi:

• rozwój przedsiębiorczości poprzez ograniczenie biurokracji,

• wzrost zatrudnienia poprzez uelastycznienie rynku pracy,

• ograniczanie biedy i wykluczenia społecznego.

Kolejne działania Komisji Europejskiej z tymi założeniami pozostawały w jaskrawej sprzeczności. Dlatego już w 2004 roku przystąpiono do modyfikacji Strategii, koncentru-jąc się na jednym z jej aspektów – liberalizacji usług finansowych, które, dzięki przyjęciu wspólnej waluty, miały pomóc w realizacji wszystkich pozostałych wcześniejszych celów, a niektóre zastąpić. W efekcie coraz mniejszą wagę przykładano do sektora produkcyjnego. Nowa dyrektywa tytoniowa stanowi kontynuację tej zmodyfikowanej strategii, pokazując, że biurokracja europejska nie bierze w ogóle pod uwagę realnych zdarzeń gospodarczych, starając się prowadzić politykę „wychowawczą”, nie licząc się przy tym w najmniejszym stopniu z realiami gospodarczymi. Projekt nowej dyrektywy naraża UE na ryzyko konflik-tu w WTO, ogranicza możliwość korzystania z wypracowanej przez lata własności intelek-tualnej przedsiębiorców działających w branży tytoniowej, naraża kraje członkowskie na spadek wpływów budżetowych z tytułu opodatkowania wyrobów tytoniowych podatkiem akcyzowym, co wymusi zwiększenie podatków na inne dobra, w tym być może podatku VAT na dobra pierwszej potrzeby.

Warto również zwrócić uwagę na zadziwiający sposób przeprowadzenia konsultacji spo-łecznych przygotowujących zmiany prawa. Zostały one na zlecenie Komisji wykonane w 2010 roku. W ramach dużego odzewu społecznego odnośnie do stawianych przez Komisję Europejską kwestii związanych z konsumpcją wyrobów tytoniowych – w Polsce respondentami było ponad 28 tys. obywateli - wyrażone zostały zasadniczo negatywne opinie konsumentów wobec proponowanych zmian prawa. Ostatecznie opinie te zosta-ły zignorowane przy tworzeniu zapisów proponowanej rewizji dyrektywy tytoniowej. Ponadto zakaz dodatków smakowych oraz standaryzacja wyrobów eliminująca papierosy typu slim w ogóle nie były przedmiotem konsultacji społecznych. Taki sposób procedowa-nia Komisji Europejskiej pozostawia cień słusznych wątpliwości.


1. Konkluzje ekonomiczne raportu

Niniejszy raport prezentuje zarówno diagnozę polskiego sektora produkcji wyrobów tytoniowych, jak i powiązanych z nim innych działów gospodarki narodowej, których przedstawiciele uczestniczą w procesach gospodarczych wynikających z obrotu tytoniem i jego wyrobami.

Uprawę tytoniu w Polsce prowadzi ok. 12,5 tys. gospodarstw indywidualnych. Z uprawą tytoniu należy wiązać zatrudnienie bezpośrednie ok. 60 tys. pracujących w rolnictwie, i to w rejonach o niekorzystnej strukturalnej charakterystyce gospodarstw rolnych i lokalnego rynku pracy. Produkcja i sprzedaż tytoniu na poziomie 35 tys. t w skali roku pozwala im realizować roczny dochód brutto w kwocie ok. 230 mln zł. W przetwórstwie tytoniu i produkcji wyrobów tytoniowych zatrudnionych jest ponad 6 tys. pracowników, których roczne dochody wynoszą brutto ponad 400 mln zł, co przekłada się na wpływy budżetowe z tytułu podatku PIT w wysokości ok. 75 mln zł i składek ubezpieczeniowych w wysokości ok. 85 mln zł.

Z łącznej liczby 150 mld sztuk produkowanych w Polsce papierosów 63% stanowi eks-port. Branża zapewnia więc nadwyżkę w operacjach handlu zagranicznego na pozio-mie przekraczającym 3 mld zł rocznie. Jej wydatki inwestycyjne w latach 2008 - 2010 przekroczyły wartość 1 380 mln zł, co oznacza, że jej średniorocznie inwestycje własne wynoszą 460 mln zł i generują po stronie budżetu państwa dodatkowe przychody z ty-tułu podatku VAT w wysokości ponad 100 mln zł i podatku dochodowego kooperantów (zarówno płacących CIT, jak i PIT).

Za początek tego łańcucha biznesowego można uznać równie dobrze plantatora tytoniu jak też konsumenta wyrobów tytoniowych. Niezależnie od tego, gdzie jest jego począ-tek, ten sektor gospodarki sprzężony jest z regulacjami prawa podatkowego i stanowi źródło potężnego zasilania budżetu państwa. Poruszenie jednej kostki w tym łańcuchu powiązanych ze sobą podmiotów gospodarczych spowoduje tak zwany efekt domina. Takie właśnie konsekwencje może mieć ewentualne wejście w życie Dyrektywy tytonio-wej, która zdestabilizowałaby warunki działania w tym sektorze każdemu uczestnikowi rynku. Do takich wniosków prowadzi bowiem rozumienie konkretnych wartości, jakie pojawiłyby się po stronie utraconych przychodów, miejsc pracy czy konieczności wy-datkowania dodatkowych strumieni kapitału na tworzenie alternatyw dla gospodarczej aktywności przedsiębiorców.

I tak:

1. Budżet państwa traciłby corocznie wpływy w kwocie 8,85 mld złotych,

2. Spadek wpływów podatkowych od branży tytoniowej musiałby zostać zrekompen-sowany albo zmniejszeniem wydatków publicznych lub podwyższeniem podat-ków na inne towary i usługi albo zwiększeniem deficytu i w konsekwencji długu publicznego,

3. Zwiększyłby się popyt na papierosy pochodzące z przemytu, bo te nie będą podlegać

nowym przepisom, co wymusi zwiększenie nakładów na ochronę granic państwo-


wych, które w przypadku Polski są także granicami Unii Europejskiej – zwłaszcza w świetle oficjalnych deklaracji władz Białorusi, z których wynika, że nie zamierzają one ponosić kosztów ochrony własnej granicy przed przemytem,

4. Stworzone zostałyby warunki dla rozwoju szarej strefy o dodatkowe 100% do 300%, podczas gdy obecne straty Skarbu Państwa z nielegalnego obrotu wyrobami tytonio-wymi szacowane są na 4,5 mld zł,

5. Plantatorzy i ich rodziny z ok. 12,5 tys. gospodarstw pozbawieni zostaliby corocz-nych dochodów z tytułu sprzedaży liści tytoniu o wartości ok. 230 mln zł oraz zmuszeni byliby do zainwestowania od 653 mln do 11 489 mln zł, aby zmienić profil produkcji swoich gospodarstw,

6. Z kanałów dystrybucyjnych zniknąłby strumień obrotów handlowych o wartości co najmniej 8,6 mld zł, a zyskowność sieci detalicznych obniżyłaby się o 70 mln zł,

7. W sferze rynku pracy nastąpiłoby zubożenie 60 tys. osób pracujących w rolnictwie, pojawienie się 30 tys. nowych bezrobotnych oraz obciążenie budżetu państwa 137 mln zł nowych zasiłków.

W świetle powyższych liczb należy jeszcze raz podkreślić znaczenie branży tytoniowej dla polskiej gospodarki, którego najbardziej wymiernym wyrazem jest to, że zapewnia ona prawie 10% całkowitych wpływów budżetowych z podatków.

Jednocześnie nie można postawić tezy, że te ewidentne straty zostałyby zrekompen-sowane przez poprawę zdrowia społecznego. Analiza zachowań konsumenckich prowadzi bowiem do wniosku, że zmiana regulacji w Unii doprowadzi do sytuacji, w której konsumpcja legalna przeniesie się do szarej strefy, przez co wzrośnie zapotrze-bowanie na papierosy przemycane z Rosji, Ukrainy czy Białorusi. Jej rozwojowi trudno będzie skutecznie zapobiec. Ma to szczególnie istotne znaczenie w przypadku kraju granicznego UE, jakim jest Polska, posiadającego najdłuższą w UE granicę zewnętrzną.


Poniżej graficzny obraz opisanych konsekwencji.

SKUTKI SPOŁECZNE

• OBNIŻENIE JAKOŚCI ŻYCIA• WZROST RYZYKA ZACHOROWAŃ Z UWAGI NA GORSZĄ JAKOŚĆ PRODUKTÓW

PRODUCENCI WYROBÓW

TYTONIOWYCH

• OGRANICZENIE INWESTY-CJI WŁASNYCH ROCZNIE O 175 MLN ZŁ

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA

• OGRANICZENIE OBROTÓW HANDLOWYCH RZĘDU 8,6 MLD Zł/ROK• UPADEK 22,5 TYS. PLACÓWEK

PLANTATORZY

• UTRACONE DOCHODY Z PRODUKCJI TYTONIU 230 MLN ZŁ/ROK • KOSZTY DOSTOSOWAWCZE GOSPODARSTW OD 653 MLN ZŁ DO 11,5 MLD ZŁ

SZARA STREFA

• WZROST OD 100% DO 300% Z OBECNYCH 4,5 MLD ZŁ

BUDŻET

• UBYTEK DOCHODÓW 8,85 MLD ZŁ/ROK

RYNEK PRACY

• 30 TYS. NOWYCH BEZROBOTNYCH• ZUBOŻENIE 60 TYS. OSÓB (TERENY WIEJSKIE)

POPRAWA POZIOMU

ZDROWOTNEGO SPOŁECZEŃSTWA

• EFEKT NIEZNANY


2. Rynek tytoniu i wyrobów tytoniowych

2.1. Rynek uprawy tytoniu na świecie

Należący do rodziny psiankowatych tytoń znany jest od setek lat. Używany jest do pro-dukcji wyrobów tytoniowych zarówno w formie używek palonych, jak i bezdymnych z uwagi na zawartość nikotyny. Wśród wyrobów tytoniowych wyróżnia się rodzaje, grupy i typy. Za rodzaje uważane są: papierosy, tytoń fajkowy, cygaretki, cygara i tabaka. Do grup zaliczane są np. papierosy bez ustnika, z ustnikiem, z filtrem czy też tytonie fajkowe kra-jane lub prasowane. Typy wyrobów tytoniowych uwzględniają ich formy aromatyzowane i niearomatyzowane, w tym: jasne, ciemne, orientalne, półorientalne, nasycone czy też nienasycone3. Lokalizacja upraw tytoniu na przestrzeni wieków ulegała istotnym zmia-nom i dziś obejmuje ponad 100 państw. Aktualnie światowa produkcja tytoniu jest na poziomie 6 190 tys. ton w skali roku (prognoza zbiorów w 2012 roku).

Dominującą – w rozumieniu systematyki biologicznej i technologii produkcji – jest odmia-na tytoniu Virginia (określany też jako FCV-Flue Cured Virginia), której udział w świato-wych uprawach kształtuje się na poziomie prawie 75%. Oprócz ww. gatunku ważną pozycję zajmują odmiany typu Burley z udziałem 10% w światowym rynku upraw. Tytonie ciemne mają marginalne znaczenie z punktu widzenia upraw, aczkolwiek wzbogacają różnorodne mieszanki komponowane przez przemysł (blendy tytoniowe). Kluczowym, oprócz odmia-ny, elementem różnicującym surowiec jest technologia jego suszenia. Wykorzystywane są tu zarówno metody naturalne (słońce), jak i modyfikowane (suszenie rurowo-ogniowe z wykorzystaniem różnorodnych źródeł energii, suszenie powietrzem czy też w dymie).

Tabela 1. Światowa produkcja tytoniu odmiany FCV (tys. t)

Region 2006 2007 2008 2009 2010 2011 E 2012 P

Ameryka Płn. i Środk.

Ameryka Płd.

Europa, Rosja

Afryka i Bliski Wschód

Azja i Oceania

241

734

148

229

2 596

242

749

141

232

2 511

235

713

150

203

2 876

251

711

158

218

2 990

249

682

155

325

3 138

196

822

149

375

2 958

255

687

134

348

3 172

Ogółem 3 948 3 875 4 177 4 328 4 549 4 500 4 596Źródło: Tobacco magazines, Universal crop reports May 18, 2012; E – szacunek, P - projekcja.

Uprawy FCV dominują na kontynencie azjatyckim blisko 70% surowca. Produkcja na kontynencie europejskim, w Rosji oraz republikach ościennych (CIS) to jedynie 3% światowej produkcji. Wśród krajów dominują Chiny z roczną produkcją w 3 172 tys. t, tj. z udziałem 55% w światowej produkcji FCV.

3 Źródło: SGGW, A. Borowska Światowy rynek wyrobów tytoniowych w latach 1990 - 2006 r.


Wykres 1. Główni producenci tytoniu FCV w 2012 r.

Chiny55%

Brazylia13% Indie

6%

Pozostali 18%

Zimbabw e3%

USA5%

Źródło: Tobacco magazines, Universal crop reports May 18 2012, projekcja zbiorów 2012; Obliczenia własne.

Konkluzje:

1) Kluczowymi przemysłowymi odmianami tytoniu są Virginia (FCV) i Burley, z udziałami odpowiednio 75% oraz 10% światowej produkcji,

2) Uprawy tytoniu w EU stanowią jedynie 2% jego światowej produkcji,

3) Chiny, Brazylia, Indie, USA oraz Zimbabwe produkują łącznie 61% surowca, przy czym udział Chin przekracza 50%.

2.2. Globalna produkcja papierosów

Dominującym sposobem przetworzenia tytoniu jest produkcja papierosów, absorbująca około 80% światowego surowca. Służy on do wytworzenia niemal 6 bilionów sztuk papie-rosów rocznie. Mimo że produkcja papierosów odbywa się na wszystkich kontynentach, światowe centra wytwarzania nie odzwierciedlają w pełni struktury terytorialnej upraw tytoniu. Warta odnotowania jest oczywiście pozycja Chin, które w tym wymiarze zacho-wują pozycję niekwestionowanego lidera.

Tabela 2. Ranking 7 państw-największych producentów papierosów w 2010 r.

Kraj produkcji mld sztuk udział %

Chiny 2 356 41,0%

Rosja 402 7,0%

USA 338 6,0%

Niemcy 225 4,0%

Indonezja 180 3,0%

Japonia 159 2,6%

Polska 142 2,4%Źródło: http://www.tobaccoatlas.org


Udział Chin w produkcji papierosów jest jednak o kilkanaście punktów procentowych niż-szy niż ich udział w światowej produkcji tytoniu. Stąd też Chiny są eksporterem netto tyto-niu. Podkreślenia wymaga bardzo wysoki udział Polski w globalnej produkcji papierosów. W ostatnich latach produkcja Polski plasuje ją pomiędzy 7. oraz 9. miejscem na świecie.

Na przestrzeni pierwszej dekady XXI wieku zauważalne są dwie istotne zmiany na świato-wej mapie produkcji papierosów. Pierwszą jest spadek produkcji na kontynentach amery-kańskich – 30%. Druga dotyczy jej wzrostu w rejonie Azji i Pacyfiku – o 30%. Można więc mówić o regionalnym przesunięciu produkcji, a w żadnym razie nie o jej spadku.

Zainstalowane moce wytwórcze na poszczególnych kontynentach oraz w poszczególnych krajach znacznie różnią się od lokalnej, krajowej konsumpcji papierosów. W związku z tym nadwyżki produkcyjne podlegają alokacji zgodnie z globalnymi strategiami działania koncer-nów tytoniowych.

Obraz 1. Globalna produkcja papierosów w 2010 r. (mln szt.)

Źródło: http://www.tobaccoatlas.org

Ranking światowych eksporterów papierosów dalece odbiega od rejonów skalowanych wolumenem produkcji surowca. W rankingu tym dominują kraje europejskie, w tym Polska.


Wykres 2. Ranking „big 5” krajów eksporterów papierosów w 2010 roku w ujęciu ilościowym (mld sztuk) oraz procentowym w transakcjach globalnych.

181

115

89

60

57 3,1%

2,0%

1,5%

1,0%

1,0%

Niemcy

Holandia

Polska

USA

Indonezja

Źródło: http://www.tobaccoatlas.org

Konkluzje:

1) Miejsca wytwarzania papierosów na świecie ulegają alokacji w kierunku regionu Azji, Pacyfiku oraz Afryki.

2) Europa notuje nieznaczny 1% spadek wolumenu produkcji papierosów w minionej dekadzie, przy równoczesnym przesunięciu mocy wytwórczych w kierunku państw Europy Środkowej i Wschodniej (głównie Polska).

3) Państwa europejskie, w tym Polska, zajmują trzy pierwsze miejsca w rankingu światowych eksporterów papierosów, zaś łączny wolumen ich eksportu sięga 6,6% wolumenu światowej produkcji.

2.3. Globalni przetwórcy tytoniu

Wytwarzaniem wyrobów tytoniowych zajmują się setki średnich i dużych na świecie, przy czym łączny udział i zakres terytorialny działania głównych koncernów wskazują na da-leko zaawansowaną globalizację operacji gospodarczych i koncentrację branżową. Udziały rynkowe głównych koncernów tytoniowych są trudne do jednorodnej prezentacji z uwagi m.in. na sprzedaż bezcłową, liczne powiązania kapitałowe oraz specyfikę rynku chińskiego. Nie mniej jednak na świecie kluczową rolę odgrywają 4 koncerny o charakterze globalnym, tj.: Philip Morris International, British American Tobacco, Japan Tobacco International, Imperial Tobacco oraz operujący na rodzimym rynku China National Tobacco Corporation.

Pierścień zewnętrzny – udział w rynku światowym (%)Pierścień wewnętrzny – wolumen produkcji papierosów na eksport (mld sztuk)


Wykres 3. Udział głównych producentów papierosów w 2011 r. według wolumenu produkcji na rynkach 10 czołowych krajów nienależących do OECD (z wyłączeniem USA oraz Chin)

38,2%

26,4%

20,9%

10,8%3,7%

PMIBATJT

IMTPozostali wytwórcy

Źródło: Philip Morris International-Goldman Sachs Consumer Products Symposium 2011.

Szacuje się, że około 19% światowej produkcji papierosów znajduje się poza kontrolą pię-ciu wiodących koncernów.

Skala przychodów 5 globalnych uczestników rynku sięgnęła w 2010 roku poziomu 346,2 mi-liarda dolarów amerykańskich. Mimo zróżnicowanej stopy zysku netto żaden z koncernów nie odnotował straty. Skumulowane zyski liderów rynku osiągnęły wartość 35,1 mld USD.

Udziały koncernów są bardzo zróżnicowane na poszczególnych rynkach geograficznych, przy czym największy wolumen produkcji papierosów przypisuje się China National Tobacco Corp.

Na rynkach państw należących do OECD dominują wspomniane koncerny międzynarodowe.


Wykres 4. Udział głównych producentów papierosów w 2011 r. według wolumenu produkcji na rynkach 10 czołowych krajów OECD (z wyłączeniem USA oraz Chin).

12,5%

17,2%

27,5%

33,8%

9,0%

PMI

BAT

JT

IMT

Pozostali wytwórcy

Źródło: Philip Morris International-Goldman Sachs Consumer Products Symposium 2011.

Konkluzje:

1) pięć głównych koncernów kontroluje wytwarzanie 81% światowego wolumenu papierosów.

2) Szczególną pozycję lidera na rynku światowym ma China National Tobacco Cor-poration, jednakże podmiot ten działa zasadniczo na lokalnym rynku azjatyckim.

3) Światową rywalizację prowadzą w szczególności: Philip Morris International, Bri-tish American Tobacco (BAT), Japan Tobacco International (JTI) oraz Imperial Tobacco (IMT).

2.4. Rynek uprawy tytoniu w Polsce

Polska jest drugim, po Włoszech, producentem tytoniu w UE4. Produkcja tytoniu w mi-nionym dziesięcioleciu zawierała się w przedziale od 31 do 42 tys. t. w skali roku. Klimat w Polsce nie jest korzystny dla uprawy tytoniu. W naszej strefie klimatycznej zbiór liści dokonywany jest raz w roku. Chiny, światowy lider, produkują go ponad sto razy więcej. Polska jest dopiero na trzydziestym siódmym miejscu na świecie (0,32% produkcji świa-towej), ale za to na drugim w Europie – po Włoszech (4,16% produkcji europejskiej). Jeśli uwzględnimy istotne różnice klimatyczne między oboma krajami, dostrzeżemy szczególną pozycję Polski jako producenta tytoniu.

4 COGEA – Ocena środków WPR dotyczących sektora surowca tytoniowego, sierpień 2009.


Rynek surowego tytoniu w Polsce podlega Ustawie o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu, rynku suszu paszowego oraz rynków lnu i konopi uprawia-nych na włókno z grudnia 2003 roku ze zmianami wprowadzonymi w marcu 2006 roku w celu spełnienia wymogów Unii Europejskiej.Tytoń można uprawiać tylko w wyznaczonych regionach Polski znajdujących się na li-ście rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Uprawa tytoniu jest prowadzona w pięciu tradycyjnych rejonach: w lubelsko-podkarpackim, świętokrzysko-małopolskim, kujawsko-pomorskim, mazurskim oraz dolnośląskim. Województwami o największym procentowym udziale w produkcji są: lubelskie (ok. 46,7%), małopolskie (ok. 13,8%), świętokrzyskie (ok. 11,7%) oraz kujawsko-pomorskie (ok. 10,6%).

W latach 80. XX wieku w Polsce tytoń uprawiało około 70 000 rolników. Do końca lat 90. ich liczba rolników spadła do około 40 000. Od początku XXI wieku nadal maleje. Powszechny Spis Rolny wykazał, że w 2004 roku było 16 432 plantacji, z których każda zatrudniała średnio tylko jednego pracownika. Większość plantacji tytoniu (41%) miała wielkość od 5 do 10 hektarów. Mniejsze plantacje (od 2 do 5 hektarów) i stosunkowo duże (10 do 20 hektarów) stanowiły odpowiednio 19% i 18%. Stosunkowy duży udział (13%) w tym sektorze rolnictwa stanowiły małe plantacje poniżej 2 hektarów.

Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010 roku wykazały, że powierzchnia uprawy tyto-niu wyniosła 15,7 tys. ha i stanowiła 0,2% ogólnej powierzchni zasiewów. W porównaniu z rokiem 2002 powierzchnia uprawy tytoniu zwiększyła się o ok. 5,4 tys. ha, tj. o 52,7%.Uprawą tytoniu według GUS zajmowało się ok. 11,3 tys. gospodarstw, tj. o 2,2 tys. (o 16,3%) gospodarstw mniej niż w 2002 roku.

Średnio w jednym gospodarstwie rolnym uprawiającym tytoń powierzchnia uprawy wyniosła 1,39 ha i w porównaniu do wyników ze spisu 2002 roku wzrosła o 0,63 ha.

W poszczególnych grupach obszarowych powierzchni uprawy tytoniu liczba gospodarstw rolnych oraz udział gospodarstw z danej grupy obszarowej w ogólnej liczbie gospodarstw uprawiających tytoń, a także średnia powierzchnia uprawy przypadająca na 1 gospodar-stwo przedstawiały się następująco:

• Na powierzchni do 1 ha uprawy tytoniu – liczba gospodarstw rolnych uprawiających tytoń wyniosła 6,2 tys., tj. 55,1% ogólnej liczby gospodarstw rolnych uprawiających tytoń, przy średniej powierzchni uprawy tytoniu w tych gospodarstwach – 0,64 ha;

• Na powierzchni od 1 do 2 ha uprawy tytoniu liczba gospodarstw rolnych uprawiającychtytoń wyniosła ponad 2,7 tys., tj. 24,3% gospodarstw rolnych uprawiających tytoń, przyśredniej powierzchni uprawy tytoniu w tych gospodarstwach – 1,39 ha;

• Na powierzchni od 2 do 5 ha uprawy tytoniu liczba gospodarstw uprawiających tytoń wyniosła 2,0 tys., tj. 18,0% gospodarstw rolnych, przy średniej powierzchni uprawytytoniu w tych gospodarstwach – 2,78 ha;

• Na powierzchni 5 ha i więcej uprawy tytoniu liczba gospodarstw uprawiających tytoń wyniosła 0,3 tys., tj. 2,7% gospodarstw rolnych, przy średniej powierzchni uprawy ty-toniu w tych gospodarstwach – 7,44 ha.


Najwięcej gospodarstw rolnych zajmujących się uprawą tytoniu zanotowano w województwach: lubelskim (5,8 tys.), świętokrzyskim (1,4 tys.), małopolskim (1,1 tys.), kujawsko-pomorskim (1,0 tys.) i podkarpackim (0,8 tys.), najmniej gospodarstw rolnych uprawiających tytoń zanotowano w województwach: wielkopolskim, śląskim, opolskim, łódzkim oraz lubuskim. W województwie zachodniopomorskim tytoniu nie uprawiano.

Na przychody plantatorów tytoniu składają się dwa główne elementy: przychody netto ze sprzedaży surowego tytoniu oraz subwencje rolnicze. Rolnicy w Polsce nie płacą podatku dochodowego. W wyniku tego nie ma oficjalnych danych odzwierciedlających średnie przychody plantatorów tytoniu.

Dane w zakresie uprawy tytoniu są również agregowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Nie są one w pełni zbieżne ze statystyką GUS, szczególnie w zakresie liczby plantatorów (14 tys. wobec 11,3 tys.).

Tabela 3. Powierzchnia uprawy, produkcja oraz liczba plantatorów tytoniu w latach 2006 - 2010 w Polsce.

Rok uprawy Powierzchnia (tys. haProdukcja tytoniu

(tys. t)Liczba plantatorów

2006

2007

2008

2009

2010

2011*

16,8

17,5

16,8

16,9

16,9

14,9

40,5

39,5

41,2

41,9

31,3

39,3

14,1

14,4

14,4

14,3

b.d.

b.d.Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Informacja o sytuacji w rolnictwie, Warszawa, lipiec 2011 r.

Należy podkreślić, że zgodnie z danymi szczegółowymi GUS 99,7% produkcji tytoniu realizowana jest w gospodarstwach indywidualnych. Powodem tej sytuacji jest charakte-rystyka procesu uprawy i zbioru tej rośliny. Jej specyfiką jest bowiem wysoka pracochłon-ność, niski stopień zmechanizowania i duży udział pracy ręcznej. Krajowa produkcja prowadzona jest głównie w małych, wysoko wyspecjalizowanych gospodarstwach rodzin-nych o powierzchni uprawy rzadko przekraczającej przedział 0,5 - 1,45 ha, dla których uprawa tytoniu jest często jedynym źródłem dochodów i gwarancją stabilizacji finanso-wej5. Mimo że dane statystyczne opracowane w Powszechnym Spisie Rolnym 2010 nie po-dają liczby pracujących bezpośrednio przy uprawie tytoniu, przyjmuje się, że prowadzenie gospodarstwa zajmującego się uprawą tytoniu angażuje na stałe lub okresowo 4 osoby, tj. dwukrotnie więcej niż całkowita średnia dla gospodarstw w Polsce. Ich grono stanowią użytkownik i właściciel gospodarstwa, współmałżonek oraz członkowie rodziny. W ma-łych gospodarstwach indywidualnych okresowa lub stała praca najemna ma znaczenie marginalne, natomiast w średnich i dużych gospodarstwach zatrudnianie pracowników najemnych jest standardem. W świetle przedstawionych wyżej danych dotyczących struk-tury gospodarstw rolnych prowadzących uprawę tytoniu, informacji uzupełniających o liczbie gospodarstw uprawnionych do dopłat z Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji

5 Debata Parlamentu Europejskiego 19.05.2008 „Wspólnotowy Fundusz Tytoniowy”; http://www.europarl.europa.eu


Rolnictwa, jak też uwzględniając szacunki Związków Plantatorów Tytoniu w Polsce na-leży oszacować, że liczba polskich gospodarstw rolnych, które prowadzą uprawę tytoniu, odpowiada źródłom dochodów dla około 60 tys. osób. Oszacowanie to wynika z iloczynu 12,5 tys. gospodarstw oraz 4 osób wykonujących pracę własną w takim gospodarstwie oraz około 10 tys. osób wykonujących sezonową pracę najemną.

Od 2006 r. odnotowuje się stały wzrost cen surowca tytoniowego. Średnie ceny ze zbioru 2009 r. były wyższe w porównaniu do roku poprzedniego o 46% w grupie odmian tytoni Virginia i o 39%-w grupie odmian Burley.

Ceny skupu surowca z roku zbioru 2010 kształtowały się w umowach na uprawę, w za-leżności od klasy: 3,50–10,00 zł/kg tytoniu jasnego odmiany Virginia (średnio 8,20 zł/kg); 4,00–7,00 zł/kg tytoniu jasnego odmiany Burley (średnio 5,85 zł/kg); 3,00–6,00 zł/kg tytoniu ciemnego z gr. III (średnio 4,82 zł/kg) i 1,00–6,00 zł/kg tytoniu ciemnego odmiany Kentucky - z gr. IV (średnio 4,75 zł/kg). Średnio ceny skupu w 2010 roku wzrosły o ok. 60% w porównaniu do roku 2009.

Poziomy te są odnotowywane również w roku 2011.

Tabela 4. Średnia cena skupu liści tytoniu zapłacona przez pierwszych przetwórców. Notowania za okres: październik 2011-kwiecień 2012 r.

Odmiana Cena zł/kg

VirginiaBurley

Puławski, SkroniowskiKentucky

8,25,95,35,1

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, RYNEK TYTONIU NR 1/2102, Notowania za okres: październik 2011 - kwiecień 2012 r.

W strukturze upraw występuje 8 grup odmian tytoniu. Statystycznie opisywane są w Polsce 3 główne, których udział w produkcji w 2011 r. wynosił odpowiednio6:

• odmiany Virginia (głównie w rejonach podkarpackim, świętokrzyskim, mazurskim) i stanowiące 65% powierzchni uprawianego tytoniu,

• odmiany Burley oraz tytonie ciemne (głównie w rejonach lubelskim, małopolskim i świętokrzyskim), które stanowią 35% upraw.

Produkowany w Polsce surowiec tytoniowy jest praktycznie zagospodarowywany w całości przez działający w Polsce sektor pierwszego przetwarzania oraz przemysł wyrobów tytonio-wych. Regulacje dyrektywy tytoniowej – o ile zachowane zostałyby uprawy rośliny – mogą spowodować konieczność budowy nowych, eksportowych kanałów sprzedaży, co może oka-zać się barierą nie do pokonania i w konsekwencji do zaniechania także produkcji rośliny. Przemysł polski oraz europejski używa do produkcji mieszanek tytoniowych typu ameri-can blend tradycyjnych kompozycji tytoni: Virginia, Burley i odmian orientalnych, które są sprowadzane z różnych regionów świata. Polska, jako jeden z najbardziej wysuniętych na

6 Dane Polskiego Związku Plantatorów Tytoniu


północ krajów uprawy tytoniu, nie jest w stanie konkurować walorami użytkowymi tytoniu z rejonami o doskonałych warunkach klimatycznych dla tej rośliny.

Dochodowość upraw plantacji tytoniu w gospodarstwach rolnych oparta jest na przycho-dach osiąganych ze sprzedaży suszu tytoniowego.

W poszczególnych latach tak rozumiana dochodowość brutto kształtowała się zgodnie z da-nymi zamieszczonymi poniżej w tabeli 5.

Tabela 5. Źródła dochodów brutto plantatorów tytoniu w latach 2000 - 2010 (mln zł, ceny bieżące).

Źródło dochodu plantatorów 2000 2002 2005 2008 2009 2010

Wartość sprzedaży produktów rolnych 190 96,4 102,1 106,4 130,3 229,9

Źródło: Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Informacja o sytuacji w rolnictwie, Warszawa, lipiec 2011; GUS Rocznik statystyczny rolnictwa 2011

Sytuację strukturalno-demograficzną w głównych rejonach uprawy tytoniu prezentują selektywne dane opracowane w poniższej tabeli 6.

Tabela 6. Dane strukturalne gospodarstw rolnych oraz dane demograficzne dla głównych rejonów upraw tytoniu w Polsce 2010 r.

WojewództwoPracujący w rol-

nictwie na 100 ha użytków rolnych

Udział gospodarstw o pow. do 10 ha

Udział osób za-mieszkałych na wsi

w ogólnej liczbie bezrobotnych

Udział w pro-dukcji tytoniu

Lubelskie 19,3 87% 54% 46,7%Małopolskie 39,2 98% 55% 13,8%

Świętokrzyskie 25,6 93% 55% 11,7%Kujawsko-pomorskie 9,7 66% 45% 10,6%

Polska 15 85% 44% 100%Źródło: Obliczenia własne; Dane GUS Rocznik statystyczny rolnictwa 2011 r.

Produkcją tytoniu zajmują się głównie rejony o kumulacji gospodarstw o niskim areale grun-tów uprawnych. Rekordowy parametr odnotowywany jest dla województwa małopolskiego, gdzie gospodarstwa rolne operujące na areale do 10 ha stanowią aż 98% wszystkich gospo-darstw. Równocześnie 72% upraw tytoniu położonych jest w województwach, gdzie liczba pracujących na 100 ha użytków przekracza średnią krajową od kilkudziesięciu do ponad 100%. Szczegółowe dane dla Portugalii, Hiszpanii, Włoch i Grecji opracowane na zlecenie EU również ujawniały fakt, że 83% upraw tytoniu zlokalizowanych było w gospodarstwach o powierzchni do 5 ha7.

Struktura polskich gospodarstw pozostaje w negatywnej korelacji z udziałem osób bezro-botnych z terenów wiejskich w ogólnej liczbie bezrobotnych. Wskaźniki te wynoszą od 54 do 55%, a zatem problem bezrobocia w większym stopniu dotyczy w tych województwach obszarów wiejskich niż aglomeracji miejskich.

7 Alternative and sustainable production for tobacco cultivated areas in the EU, European Commission,Directorate-General for Internal Policies, Structural And Cohesion Polices, czerwiec 2009, http://ec.europa.eu/agriculture/publi/reports/tobacco/fullrep_en.pdf.


Jedynym województwem o odmiennych danych jest kujawsko-pomorskie, ale odpowiada ono jedynie za około 10% upraw tytoniu w Polsce.W analizach sektorowych Unii Europejskiej brane były pod uwagę uwarunkowania zmia-ny uprawy tytoniu na uprawy alternatywne. Badania takie zostały przeprowadzone w roku 2009 pod auspicjami Komisji Europejskiej i wskazały na wysoką lub bardzo wysoką kapi-tałochłonność takiego działania8. Wynika ona z charakterystyki czynników, jakie towarzy-szą uprawie tytoniu, szczególnie w polskich realiach. Uprawy tytoniu charakteryzują się wysoką intensywnością pracy jako podstawowego czynnika produkcji. Wymagają ponad sto razy więcej nakładów pracy bezpośredniej niż, na przykład, kukurydza. Jednocześnie, z powodów technologicznych, bardzo trudna do zastosowania jest mechanizacja na szer-szą skalę. Specyfiką plantatorów tytoniu w UE jest również to, że w przeważającej części są to gospodarstwa rodzinne o niewielkiej powierzchni od 1 do 10 ha, oraz funkcjonujące na glebach niskiej jakości (IV i V klasa bonitacyjna). W przytoczonych badaniach EU mini-malne nakłady związane z wdrożeniem upraw alternatywnych oszacowano na poziomie od 10 tys. euro/ha do 200 tys. euro/ha w gospodarstwie zajmującym się obecnie uprawą tytoniu9.

Konkluzje:1) Uprawę tytoniu w Polsce prowadzi około 12,5 tys. gospodarstw indywidualnych.

2) Produkcja i sprzedaż tytoniu na poziomie 35 tys. t w skali roku pozwala tym gospodar-stwom realizować wraz z dopłatami roczny dochód brutto w kwocie około 230 mln zł.

3) Z uprawą tytoniu należy wiązać zatrudnienie bezpośrednie około 60 tys. pracują-cych w rolnictwie, i to w rejonach o niekorzystnej strukturalnej charakterystyce gospodarstw rolnych i lokalnego rynku pracy.

4) Oszacowane koszty eliminacji uprawy tytoniu i wdrożenia upraw alternatywnych kształtują się od 10 tys. euro/ha do 200 tys. euro/ha.

5) Zasoby krajowego surowca nie zabezpieczają nawet 50% potrzeb surowcowych pol-skiego przemysłu tytoniowego.

2.5. Przetwórstwo tytoniu w Polsce

Wskutek procesów prywatyzacyjnych oraz inwestycji kapitałowych dokonanych ze strony światowych korporacji tytoniowych aktualna struktura polskiego rynku wytwarzania wy-robów tytoniowych jest zbieżna ze strukturą ogólnoświatową.

W Polsce obecne są wszystkie międzynarodowe koncerny tytoniowe z wyjątkiem China National Tobacco Corporation. Skoncentrowały one 99% produkcji papierosów konsumo-wanych w kraju. Szczegółowe udziały poszczególnych koncernów w krajowym rynku sprze-daży papierosów zaprezentowano poniżej. Udziały innych wytwórców pominięto, ponieważ nie przekraczają one 1%, aczkolwiek przedsiębiorstwa te są również generatorem dochodów budżetowych oraz miejscem pracy dla setek osób.

8 Directorate-General for Internal Policies, Structural And Cohesion Polices, czerwiec 2009, http://ec.europa.eu/agriculture/publi/reports/tobacco/fullrep_en.pdf

9 Directorate-General for Internal Policies, Structural And Cohesion Polices, czerwiec 2009, http://ec.europa.eu/agriculture/publi/reports/tobacco/fullrep_en.pdf


Wykres 5. Udziały koncernów tytoniowych na polskim rynku papierosowym w 2012 r.

2012

BAT28,61%

PMI38,22%

IMP19,51%

JTI13,66%

Źródło: Dane Związek Przedsiębiorców i Pracodawców.

Przetwarzanie tytoniu ma charakter dwustopniowy. W pierwszej kolejności następuje przygotowanie krajanki tytoniowej. Działalność taką prowadzi 5 zakładów, tj:

• Universal Leaf Tobacco Poland w Jędrzejowie, województwo świętokrzyskie,• Fermentownia Tytoniu w Krasnymstawie, województwo lubelskie,• Firma Luxor w Małej Wsi, województwo mazowieckie,• Tabak Polen w Warszawie, województwo mazowieckie,• Philip Morris Polska w Leżajsku, województwo podkarpackie.

Obraz 2. Zakłady przetwórstwa liści tytoniu w Polsce.

Mała Wieś

Warszawa

Leżajsk

Krasnystaw

Jędrzejów


Produkcja właściwa wyrobów tytoniowych prowadzona jest natomiast w 6 zakładach:

• Augustów-BAT,

• Radom-Imperial Tobacco,

• Tarnowo Podgórne-Imperial Tobacco,

• Kraków-Philip Morris,

• Gostków-Japan Tobacco International,

• oraz sprywatyzowanych ostatnio przez Skarb Państwa zakładach w Lublinie.

Obraz 3. Zakłady produkcji wyrobów tytoniowych w Polsce.

Baza 6 fabryk wytwarzających papierosy i tytonie do palenia stawia Polskę na pierwszym miejscu w UE, przed Niemcami (4 zakłady), Francją (4 zakłady), Rumunią i Szwajcarią (po 3 zakłady).

Tak ukształtowana własnościowo baza wytwórcza stanowiła podstawę systematycznej poprawy łącznych parametrów ekonomiki sektora, począwszy od wysokiej dynamiki wolumenu produkcji, jego wartości, na bilansie operacji handlowych na rynku wyrobów tytoniowych kończąc.

W przypadku pojawienia się niekorzystnych warunków dla prowadzenia działalności wytwórczej sektor ten ma jednak ograniczone możliwości reagowania. Dysponowanie jednym zakładem wytwórczym może skutkować koniecznością rozważenia całkowitego wycofania się z produkcji jako alternatywy wobec mniej bolesnych procesów restruktury-zacyjnych przedsiębiorstwa.

IT-Tarnowo Podgórne

BAT-Augustów

IT-Radom

JTI-Gostków

PMI-Kraków

Lublin


Tabela 7. Wartość obrotów handlowych polskiej branży produkcji wyrobów tytoniowych (mln zł, ceny bieżące).

Kategoria 2000 2002 2005 2008 2009 2010 2011

Wartość produkcji sprze-danej wyrobów przemysłu

tytoniowego9 259,5 11 059,9 13 475,9 16 665,1 18 171,9 17 191,7 15 388,2

Import tytoniu i przetworzonych wyrobów

403,4 805,5 806,3 981,8 1 361,0 1 700,1 1 858,5

Eksport tytoniu i przetworzonych wyrobów

279,7 200,2 863,2 2 492,9 4 609,8 4 764,0 5 319,2

Saldo operacji handlu zagranicznego wyrobami tytoniowymi (eksp.-imp.)

-123,7 -605,3 56,9 1 511,1 3 248,8 3 063,9 3 460,7

Źródło: Obliczenia własne; Dane GUS Rocznik statystyczny rolnictwa 2012.

Kluczową konkluzją zaprezentowanych danych jest blisko 100% dynamika wartości sprze-danej produkcji w minionej dekadzie, którą należy wiązać również z polityką akcyzową państwa, omawianą w odrębnej części raportu. Istotniejsza wydaje się zmiana deficytowej pozycji operacji handlu zagranicznego w kilkumiliardową nadwyżkę, wynikającą ze skali eksportu polskich papierosów do kilkudziesięciu krajów świata. Dodatnie saldo operacji zagranicznych w 2011 roku trzeci raz z rzędu przekroczyło 3 mld zł.

Produkcja papierosów stanowi około 90% łącznej produkcji sektora produkcji tytoniowej w Polsce. Z perspektywy historycznej w ujęciu ilościowym produkcja papierosów w Pol-sce wzrastała przez większość lat od 1949 roku: od 21,8 mld sztuk do 150 mld sztuk w roku 201110. Spadek produkcji w latach 2000-2004 został odwrócony przez przeniesienie pro-dukcji przez największe koncerny tytoniowe z innych krajów do Polski. Udział produk-cji tytoniu w gospodarce, jako stosunek do sprzedanej produkcji przemysłowej ogółem i sprzedanej produkcji ogółem, wzrastał we wczesnych latach 90. XX wieku i osiągnął w 1995 roku odpowiednio 2,8% i 2,2%. Legalny rynek papierosów w Polsce w 2011 roku szacowano na 55,6 mld sztuk11. Odnotowuje on systematyczne spadki sprzedaży, ponie-waż w latach 2003-2007 kształtował się na poziomie 70 mld sztuk rocznie.

Realna konsumpcja jest de facto znacznie bardziej stabilna, gdyż popyt konsumentów za-spokajany jest ofertą szarej strefy, opisywanej w dalszej części raportu.

Przy wzroście wolumenu produkcji w Polsce z udziałem zagranicznym koncernów dy-namika wzrostu udziału eksportu papierosów jest znacznie wyższa względem wzrostu wolumenu całkowitej produkcji, który osiągnął w 2011 roku rekordowy poziom 150 mi-liardów sztuk. Jednocześnie na przestrzeni minionych lat radykalnej zmianie uległa na polskim rynku liczba konsumowanych papierosów ze względu na ich średnicę oraz aro-mat dodatkowy. Aktualnie 38% konsumowanych w Polsce papierosów to „mentole” oraz papierosy typu slim12.

10 GUS Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012.11 Dane Związku Przedsiębiorców i Pracodawców.12 Opinia Krajowej Izby Gospodarczej dotycząca Wniosku Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zbliżenia

przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich w sprawie produkcji, prezen-towania i sprzedaży wyrobów tytoniowych i powiązanych wyrobów ( COM (2012) 788).


Wykres 6. Struktura wolumenu całkowitej produkcji papierosów w Polsce z podziałem na rynki dystrybucji w 2011 r.

Polska37%

Export63%

Źródło: Obliczenia własne; Dane GUS Mały Rocznik Statystyczny Polski 2012.

Zakłady przemysłu tytoniowego dysponują określonym potencjałem techniczno-tech-nologicznym oraz zasobami kadrowymi. Tak korzystna dynamika całkowitej produkcji papierosów została osiągnięta przy poprawie efektywności i wydajności pracy zatrudnio-nych. Odzwierciedlają to szczegółowe dane dotyczące nakładów inwestycyjnych w branży oraz skali zatrudnienia i poziomu przeciętnego wynagrodzenia.

Tabela 8. Kategorie ekonomiczne branży produkcji wyrobów tytoniowych w latach 2005 - 2010 – bez zakładów przetwórstwa.

Kategoria 2005 2008 2009 2010 2010/2005

Nakłady inwesty-cyjne (mln zł)

260,7 281,4 662,7 441,4 169%

Przeciętne zatrud-nienie (w tys.)

6,5 6,7 6,0 5,8 89%

Przeciętne mie-sięczne wynagro-dzenie brutto (zł)

4 555,29 4 897,91 4 973,09 5 394,64 118%

Źródło: GUS Rocznik statystyczny rolnictwa 2011; obliczenia własne.

Średnioroczne nakłady inwestycyjne kształtowały się na poziomie 460 mln zł i z pewnością zostaną co najmniej proporcjonalnie ograniczone (175 mln zł), jeśli branża utraci ważny, 38% segment sprzedaży.

Konkluzje:

1) Polska branża przemysłu tytoniowego obejmuje 6 głównych zakładów wytwórczych, których struktura własnościowa jest zbieżna z globalnym układem sił.

2) Dodatkowo sektor przemysłowy uzupełnia 5 zakładów przetwórstwa liści tytoniu.

3) Z łącznej liczby 150 mld sztuk produkowanych papierosów 63% stanowi eksport.


4) Branża przetwórstwa i produkcji wyrobów tytoniowych zatrudnia ponad 6 tys. pracowników, zapewniając im roczne dochody w kwocie brutto ponad 400 mln zł.

5) Wydatki inwestycyjne branży w latach 2008 - 2010 przekroczyły wartość 1 380 mln zł, co oznacza, że średniorocznie inwestycje własne branży wynoszą 460 mln zł.

6) Branża zapewnia nadwyżkę w operacjach handlu zagranicznego na poziomie prze-kraczającym 3 mld zł rocznie.

2.6. Dystrybucja wyrobów tytoniowych w Polsce

Przychody ze sprzedaży wyrobów tytoniowych są bardzo ważne zarówno dla sektora sprzedaży detalicznej, jak i hurtowej. W 2008 roku sprzedaż papierosów stanowiła 13% wartości sprzedaży koszyka dóbr FMCG.

Z uwagi na liczne zmiany, których doświadcza polski handel detaliczny, systematycznie spada liczba sklepów posiadających w ofercie wyroby tytoniowe. Jednym z ważnych powo-dów tego spadku jest konkurencja z obszaru „szarej strefy”. Wykonywane badania pozwa-lają oszacować, że szara strefa dystrybuuje ponad 20% wyrobów tytoniowych. W strefach miast zlokalizowanych we wschodnim przygranicznym pasie Polski udział szarej strefy sięga 40% rynku wyrobów tytoniowych.

Liczba sklepów prowadzących sprzedaż detaliczną wyrobów tytoniowych w 2009 roku obejmowała ok. 120 tys. placówek. Wielkość ta, w porównaniu z rokiem 2008, oznacza spadek o 7%. Głównym kanałem dystrybucji wyrobów tytoniowych pozostają niewyspecjalizowane sklepy spożywcze.

Obraz 4. Struktura ilościowa sklepów spożywczych w latach 2005 - 2009.

Źródło: Eurologistic, Marzec-Kwiecień 2010 nr 2/2010 (57);/ www.eurologistics.pl

Wzrastającym kanałem dystrybucji są natomiast wyspecjalizowane sklepy, handlujące wyłącznie wyrobami tytoniowymi – wzrost ich liczby sięga 13%. W placówkach wielko- powierzchniowych (hiper- i supermarkety) odnotowywany jest relatywnie niski udział


sprzedaży wyrobów tytoniowych-jedynie 7,4% wartości sprzedaży całej kategorii. Duże sklepy spożywcze odnotowały 5,6% udziału w wartości sprzedaży.

Dominującą pozycję w generowanej wartości sprzedaży zajmują średnie i małe sklepy spożywcze oraz kioski, które w ostatnim okresie rocznym osiągnęły odpowiednio 25,6%, 23,3% oraz 21,3% całkowitej wartości sprzedaży papierosów w Polsce.

Papierosy zajmują też szczególną pozycję w ofercie stacji benzynowych (ok. 9,5 tys. placó-wek). Udział tego kanału sprzedaży papierosów ma charakter rosnący.

Szacuje się, że przychody ze sprzedaży wyrobów tytoniowych w grupie średnich i małych placówek handlu detalicznego kreują od 10% (średnie sklepy spożywcze) do 40% (kioski) przychodów. W sklepach specjalizujących się w sprzedaży wyrobów tytoniowych udział ten sięga oczywiście 100%.

Wykres 7. Struktura udziału kanałów dystrybucji w sprzedaży wyrobów tytoniowych 2009 / 2010.

Źródło: ACNielsen 2009.

Taka struktura kanałów sprzedaży detalicznej wyrobów tytoniowych naraża w szczegól-ności placówki słabe ekonomicznie na każdą zmianę zasad prowadzenia sprzedaży, czy to w kategorii ograniczenia asortymentów (utraty przychodów i marży), czy też poniesienia kosztów dostosowawczych.

Strukturę liczbową placówek handlowych wrażliwych na zmiany obrotów handlowych i wielkości marż należy zatem przedstawić następująco:

1) małe sklepy ogólnospożywcze – 54 tys.,


2) średnie sklepy ogólnospożywcze – 31,5 tys.,

3) kioski (szczególnie pozostające poza sieciami Ruch, Kolporter) – 10 tys.,

4) sklepy specjalizujące się w sprzedaży wyrobów tytoniowych – 0,5 tys.

Konkluzje:

1) 75% obrotów handlowych wyrobami tytoniowymi realizują w Polsce najsłabsze ekonomicznie placówki handlu detalicznego.

2) Średnie i małe placówki handlu detalicznego realizują na sprzedaży wyrobów tyto-niowych od 10% do 40% swoich przychodów.

3) Ogółem dla 97 tys. placówek handlu detalicznego obrót i marże na sprzedaży wyrobów tytonio-wych mają bardzo ważne lub istotne znaczenie dla prowadzonej działalności gospodarczej.

3. Sytuacja makroekonomiczna Polski

W celu zdefiniowania sytuacji makroekonomicznej Polski zostały przytoczone w dalszej czę-ści niniejszego rozdziału informacje o kształtowaniu się podstawowych agregatów z obszaru:

1) dynamiki zmian PKB,

2) sytuacji na rynku pracy,

3) inflacji.

Wykres 8. Dynamika zmian PKB Polski w latach 2000 - 2012.

PKB

4,3

1,2 1,4

3,9

5,3

3,6

6,26,8

5,1

1,6

3,94,3

2,0

0

1

2

3

4

5

6

7

8

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

PKB

Źródło: GUS


Kluczowe dla oceny rozwoju sytuacji gospodarczej Polski są dane szacunkowe dla roku 2012 oraz projekcje na najbliższe lata. PKB niewyrównany sezonowo (w cenach stałych średniorocznych roku poprzedniego) wzrósł realnie w III kwartale 2012 roku o 1,4% w porównaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego wobec wzrostu odpowiednio o 3,6% i 2,3% w I i II kwartale 2012 roku13. Mamy zatem do czynienia z odwróceniem trendu z lat 2010-11, co oznacza, że gospodarka wchodzi w fazę silnego spowolnienia.

Potwierdzają to również opinie różnorodnych ośrodków badawczych oraz instytucji fi-nansowych (MFW, Bank Światowy, Komisja Europejska), które z kolei szacują dynamikę wzrostu PKB Polski w roku 2013 na poziomie około 1%.

Powyższe dane pozostają w bezpośredniej korelacji z sytuacją na rynku pracy.

Wykres 9. Stopa bezrobocia BAEL i bezrobocia rejestrowanego na koniec roku w latach 2005 - 2012.

Źródło: GUS, BAEL.

Dane GUS ujawniające 13,4% stopę bezrobocia na koniec 2012 roku nie pozostawiają wątpliwości, że powstająca linia trendu wzrostowego jest, póki co, niezagrożona. Oznacza to, że przedsiębiorcy nie są w stanie utrzymać miejsc pracy, zaś ich utrata rodzi ryzyko braku możliwości szybkiego znalezienia zatrudnienia przez zwolnionych pracowników.

Wzrastającym powoli problemom na rynku pracy towarzyszyła wysoka inflacja, prze-kraczająca w latach 2007–2011 cel Narodowego Banku Polskiego, który określony jest na poziomie 2,5%. Sytuacja ta, w relacji z tempem wzrostu wynagrodzeń, bezpośrednio oddziaływuje na zmiany siły nabywczej konsumentów. Jest to szczególnie ważny czynnik przy analizie rynków podatnych na funkcjonowanie szarej strefy. Należy przy tym zwrócić uwagę, że w Polsce PKB per capita jest jednym z najniższych w UE i według parytetu siły nabywczej wyniósł w 2011 roku 16,4 tys. euro14. Średnia dla UE-27 wynosi natomiast od-

13 Źródło: GUS.14 Źródło: Eurostat.


powiednio 25,1 tys. euro. Polska w tym rankingu odnotowuje znacznie gorsze rezultaty niż Czechy, Słowacja czy nawet borykające się z problemami gospodarczymi Węgry. Sytuacja makroekonomiczna i położenie geograficzne Polski tworzą specyficzne uwarunkowania dla legalnego i nierejestrowanego obrotu artykułami o szczególnie wysokim udziale podatków w cenie.

Wykres 10. Zmiany cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100) w latach 2006 - 2012.

Dynamika cen

10,1

5,5

1,90,8

3,52,1

1,0

2,5

4,23,5

2,6

4,33,7

0

2

4

6

8

10

12

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Dynamika cen

Źródło: GUS.

Ważnym aspektem jest też poziom długu sektora finansów publicznych oraz bieżący deficyt budżetowy. Polska z uwagi na wysokie bieżące deficyty finansów publicznych (w latach 2008 - 2011 wynosiły od 3,7 do 7,9% w relacji do PKB15) znajduje się w procedu-rze nadmiernego deficytu wszczynanej przez KE. Celem tej procedury jest obniżenie de-ficytu finansów (general government) do progu nie przekraczającego 3% względem PKB.

Równocześnie poziom długu względem PKB ulegał w Polsce systematycznemu wzrostowi, którego skutkiem jest utrzymywanie się poziomu zadłużenia na poziomie bardzo bliskim pierwszego progu ostrożnościowego, który wynosi 55% PKB.

4. Podstawowe założenia i obszary objęte projektem nowej dyrektywy tytoniowej

Od początku powstania pierwszych upraw w celach komercyjnych przemysł ten rozwijał się bardzo dynamicznie, angażując coraz więcej zasobów kapitałowych, ludzkich oraz aktywów, takich jak grunty i maszyny niezbędne do produkcji.

15 Źródło: Eurostat.


Tytoń jest uprawiany w ponad 100 krajach na 4 mln hektarów gruntów. W 2010 roku globalny przemysł tytoniowy wygenerował prawie 721 mld dolarów przychodów ze sprzedaży, z czego sprzedaż papierosów stanowi 95% przychodów16.

W Polsce początki wzmożonego rozwoju przemysłu tytoniowego przypadają na początek XX wieku. Biorąc pod uwagę tylko samą produkcję papierosów w Polsce, bez uwzględnie-nia wartości upraw, w latach 1923 - 2006 produkcja papierosów wzrosła o 150%17.

Jednak WHO oraz szereg państw od lat prowadzi politykę antynikotynową. Powodem jest wzrastająca liczba zachorowań na nowotwory oraz ponoszone z tego tytułu koszty leczenia i profilaktyki. Kwestia wytwarzania i konsumpcji tytoniu w Polsce – podobnie jak w całej UE – jest więc polem starcia zwolenników bezkompromisowej ochrony zdrowia i życia za pomocą instrumentów administracyjno-prawnych oraz realistów gospodar-czych, oceniających znaczenie branży tytoniowej dla całej gospodarki i przeciwników paternalizmu wychodzących z założenia, że ludzie sami powinni decydować o sobie, o ile nie szkodzą tym innym ludziom.

Jak wskazują dane służb celnych, wpływy budżetowe z tytułu podatku akcyzowego oraz podatku VAT od sektora tytoniowego w 2011 roku wyniosły około 23,4 mld zł. Z samego tylko podatku akcyzowego wpływy wyniosły około 18,3 mld zł. Stanowi to około 7,5% wszystkich przychodów budżetowych18.

W całej Europie znajduje się 31 fabryk. Polska jest jednym z największych producentów wyrobów tytoniowych w UE. W naszym kraju zlokalizowanych jest 6 fabryk gotowych wyrobów tytoniowych oraz 5 zajmujących się przetwórstwem liści tytoniowych. Z branżą tytoniową związanych jest ponad 500 tys. miejsc pracy (rolnictwo i przetwórstwo pierwot-ne tytoniu, produkcja wyrobów tytoniowych, handel wyrobami tytoniowymi)19. Plantacje tytoniu i zakłady przetwórstwa zatrudniają ponad 60 tys. osób20.

Papierosy są najważniejszą pozycją w polskim eksporcie produktów rolno-spożywczych. W roku 2011 wyeksportowano z Polski wyroby tytoniowe o wartości prawie 1,3 mld euro21.Eksport ten zdominowany jest przez gotowe wyroby tytoniowe, a wśród nich papierosy.

Dotychczasowe działania ograniczające rozwój palenia wśród społeczeństwa polskiego

Zgodnie z polityką zdrowotną w celu ochrony zdrowia, informowania społeczeństwa o skutkach palenia tytoniu, ochrony młodzieży przed tytoniem od wielu lat wprowadza się różnego rodzaju formy obostrzeń oraz działań profilaktycznych i zapobiegawczych.

16 Raport ThinkTank Lewiatan „Tytoń jaka przyszłość”.17 Ekonomika tytoniu i wyrobów tytoniowych w Polsce-Christina Czart Ciecierski, Rajeev Cherukupalli,

Marzenna A. Weresa.18 Ministerstwo Finansów – Biuletyn Służby Celnej.19 Rewizja produktowej dyrektywy tytoniowej.20 Raport ThinkTank Lewiatan „Tytoń jaka przyszłość”.21 Związek Przedsiębiorców i Pracodawców.


Pierwsze ograniczenia powstały w 1995 roku. Wprowadzono zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych nieletnim, zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych w szpitalach, szkołach, obiektach sportowych oraz w automatach samoobsługowych, zakaz reklamy wyrobów tytoniowych w elektronicznych mediach (radio i telewizja), 20% pola ostrzeżeń zdro-wotnych na reklamach w prasie i na billboardach, obowiązkowe ostrzeżenia zdrowotne na wszystkich opakowaniach zajmujące 30% każdej strony opakowania, zakazy palenia w szpitalach, szkołach i pomieszczeniach zakładów pracy. Pozostawiono jednak możli-wość wyznaczenia palarni.

Pięć lat później, w 2000 roku, wprowadzono całkowity zakaz reklamy wyrobów tytonio-wych, konieczność przekazywania 0,5% rocznych wpływów z akcyzy od wyrobów tyto-niowych na rządowy program określający politykę zdrowotną, społeczną i ekonomiczną, zmierzający do zmniejszenia używania wyrobów tytoniowych.

Od 2004 do 2010 roku dodatkowo wprowadzano całkowity zakaz konsumpcji wyrobów tytoniowych we wszystkich miejscach publicznych (wyjątkami są niektóre lokale gastro-nomiczne), zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych w promocyjnych cenach (tj. obniżania ceny poniżej oznaczonej na opakowaniu), obowiązek umieszczania w punktach sprzedaży informacji o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych nieletnim.

Wszystkie stopniowo wprowadzane ograniczenia i zakazy miały za zadanie ochronę zdro-wia dorosłych i młodzieży. Inne kraje również prowadziły podobną politykę zdrowotną w zakresie palenia wyrobów tytoniowych.

Dodatkowe regulacje, zawarte w tytoniowej dyrektywie produktowej 2001/37/WE mające na celu ograniczenie, a wręcz całkowite zaprzestanie palenia tytoniu, z dużym prawdopo-dobieństwem nie przyniosą zamierzonych rezultatów. Taka tezę uzasadniają historyczne doświadczenia polityki antynarkotykowej oraz prohibicja w Stanach Zjednoczonych.

Regulacje unijne dotyczące branży tytoniowej oraz zmiany w tytoniowej dyrektywie produktowej 2001/37/WE

Unia Europejska, podobnie jak Polska kładzie szczególny nacisk na zdrowie obywateli

i ich ochronę przed narażeniem na skutki czynnego lub biernego palenia tytoniu.

W Unii Europejskiej politykę tytoniową określają jak dotychczas trzy dyrektywy:

- tytoniowa dyrektywa produktowa 2001/37/WE dotyczy wyrobów tytoniowych,

- dyrektywa 2003/33/WE, która dotyczy reklamy wyrobów tytoniowych,

- dyrektywa 2010/12/WE odnosząca się do podatków od wyrobów tytoniowych. Zmiana prawa UE w sprawie wyrobów tytoniowych dotyczy pięciu obszarów ważnych dla przetwórców i producentów tytoniu i jego wyrobów, które dotychczas były uregulowane odmiennie lub nie były przedmiotem regulacji administracyjnej, w szczególności:

1) wyrobów tytoniowych i bezdymnych i rozszerzenia zakresu wyrobów objętych prawem UE (tj. na wyroby zawierające nikotynę i wyroby ziołowe do palenia),


2) opakowań i etykietowania,

3) składników i dodatków,

4) transgranicznej sprzedaży na odległość,

5) identyfikowalności i zabezpieczeń.

Analizie zostaną poddane te regulacje, które mają największy wpływ na gospodarkę.

I. Zagadnienia opakowań i etykietowania – dyrektywa przewiduje, że ostrzeżenia mie-szane (obrazek plus tekst) zajmujące 75 % opakowania powinny być zamieszczane na obu stronach opakowań wyrobów tytoniowych. Różne ostrzeżenia mieszane mają być wyko-rzystywane na zmianę. Na opakowaniach będą także umieszczane informacje dotyczące zaprzestania palenia (np. numery infolinii, adresy stron internetowych). Opakowania wyrobów tytoniowych ani same wyroby nie będą mogły zawierać żadnych elementów, które promują wyroby tytoniowe lub wprowadzają konsumenta w błąd, sugerując, że dany wyrób jest mniej szkodliwy niż inne, a także elementów, które odnoszą się do aromatu lub smaku bądź sprawiają, że wyrób przypomina produkt spożywczy. Ponadto wytwórcy będą zobligowani do umieszczania unikatowego identyfikatora wyrobu oraz – tak jak dotych-czas – znaku akcyzy, co spowoduje ograniczenie powierzchni wolnej od obligatoryjnych oznaczeń do poziomu znacznie niższego niż teoretyczne 25%.

II. Standaryzacja kształtu paczki papierosów – dyrektywa zawiera także wymogi doty-czące opakowań, np. prostopadłościennego kształtu opakowań papierosów i minimalnej liczby papierosów w opakowaniu. Państwa członkowskie zachować mają kompetencje do wprowadzania przepisów w obszarach nieuregulowanych przepisami Unii, w tym wprowadzania przepisów wykonawczych przewidujących pełną standaryzację opakowań wyrobów tytoniowych (włącznie z kolorami i czcionką), o ile przepisy te będą zgodne z Traktatem.

III. Regulacja składników i dodatków – dyrektywa przewiduje również zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych o aromacie charakterystycznym, takim jak np. aromat mentolo-wy, owocowy, czekoladowy i stanowi, że państwa członkowskie nałożą na producentów i importerów wyrobów tytoniowych wymóg zgłaszania składników używanych w takich wyrobach. Dyrektywa zabrania także stosowania dodatków kojarzonych z energią i witalnością (np. kofeiny i tauryny) bądź stwarzających wrażenie, że wyroby są korzystne dla zdrowia (np. witamin) i nie dopuszcza stosowania żadnych środków aromatyzujących w filtrach, papie-rze ani w opakowaniach. Wyroby tytoniowe o podwyższonej toksyczności lub zwiększo-nych właściwościach uzależniających nie będą mogły być wprowadzane do obrotu.

IV. Transgraniczna sprzedaż na odległość – transgraniczna sprzedaż wyrobów tyto-niowych na odległość nie jest objęta zakresem dyrektywy 2001/37/WE. Przewiduje się obligatoryjną konieczność zgłoszeń dla sprzedawców detalicznych wyrobów tytoniowych, którzy zamierzają prowadzić sprzedaż transgraniczną na odległość. Państwa członkow-skie będą mogły zobowiązać sprzedawców detalicznych do wyznaczenia osoby fizycznej, która zapewnia zgodność z dyrektywą wyrobów dostarczanych konsumentom w danym państwie członkowskim. Przewiduje się także obowiązkowy system sprawdzania wieku nabywców.


Zgodnie z założeniami ma to ułatwić prowadzenie legalnej działalności, nie likwidując żadnych kanałów sprzedaży, a jednocześnie umożliwić konsumentom legalne dojście do wyrobów tytoniowych niedostępnych na ich krajowym rynku. Proponowane przepisy mają zapobiegać nabywaniu wyrobów niespełniających wymogów dyrektywy, w tym wy-mogu zamieszczenia ostrzeżeń zdrowotnych w odpowiednim języku oraz przepisów do-tyczących składników. W zamierzeniu są one skierowane przeciwko nabywaniu wyrobów tytoniowych przez osoby poniżej progu wiekowego.

Ale czy takie będą rzeczywiste konsekwencje przewidywanej regulacji? I jakie będą rzeczywiste koszty ich wprowadzenia? Można postawić hipotezę, że w konsekwencji nastąpi:

• znaczne rozszerzenie szarej strefy,

• drastyczny spadek sprzedaży papierosów na legalnym rynku i tym samym konse-kwencje dla wpływów budżetowych.

W wyniku wprowadzenia propozycji Komisji Europejskiej zaniechana zostanie produkcja papierosów smakowych (mentolowe) i typu slim. Stanowią one 38% sprzedaży ogółem wyrobów tytoniowych w Polsce. Należy zatem wnioskować, że uderzy to w producen-tów i zmusi ich do zwolnień pracowników zatrudnionych przy przetwórstwie, produkcji i sprzedaży. Niewykluczone są również upadłości pomniejszych zakładów produkcyjnych oraz placówek sprzedaży, dla których sprzedaż wyrobów tytoniowych stanowi od 10 do 40% całkowitych obrotów.

Dyrektywa ogranicza również możliwość odróżniania się produktów, a jedynym możli-wym elementem konkurowania pozostanie cena, co musi wpłynąć na sytuację finansową nie tylko branży, ale także na dochody plantatorów i handlowców, a przede wszystkim budżetu państwa. Spadek wpływów podatkowych od branży tytoniowej będzie musiał zostać zrekompensowany albo zmniejszeniem wydatków publicznych, albo podwyższe-niem podatków na inne towary i usługi bądź zwiększeniem deficytu i w konsekwencji długu publicznego. Z drugiej strony, zwiększy się z całą pewnością popyt na papierosy pochodzące z przemytu, bo te nie będą podlegać nowym przepisom. W przypadku Polski wymusi to zwiększenie nakładów na ochronę granic państwowych, które są także gra-nicami Unii Europejskiej – zwłaszcza w świetle oficjalnych deklaracji władz Białorusi, z których wynika, że nie zamierzają one ponosić kosztów ochrony własnej granicy przed przemytem do Polski i innych państw UE. W takiej sytuacji nie może być wątpliwości, że Dylemat więźnia nie zostanie rozwiązany kooperacyjnie. Być może, z punktu widzenia zdrowia publicznego w krajach Unii, jak i w krajach z nią graniczących wskazana byłaby ich współpraca w zakresie zwalczania nałogu tytoniowego. Zważywszy jednak, że takiej współpracy nie ma i raczej nie będzie, wprowadzając jednostronnie planowane regulacje Unia Europejska – używając metafory z Dylematu więźnia – „zostanie skazana na 10 lat”.


Propozycja Komisji Europejskiej - DG SANCO

Negatywny wpływ na rynek/ryzyko dla legalnych uczestników

75% obu stron opakowania przeznaczone na ostrzeżenia zdrowotne

Brak wystarczającej powierzchni na komunikację marki – brak możliwości

odróżnienia się marek na rynku.

Standaryzacja kształtu paczki papierosów (minimalna wielkość, kształt etc.)

Brak możliwości odróżniania się na rynku. Zwiększona łatwość podrabiania papierosów.

Papierosy z przemytu w paczkach różnych kształtów.

Standaryzacja kształtu papierosa (średnica)

Zakaz używania niektórych formatów (np. slim) – brak możliwości odróżnienia się na rynku.

Papierosy z przemytu dostępne w zakazanych formatach.

Opcjonalne wprowadzenie jednolitych opa-kowań papierosów (tzw. plain packaging)

przez państwa członkowskie

Jednolite opakowania są rozwiązaniem niekon-stytucyjnym w wielu państwach członkowskich

(w tym w Polsce). Wprowadzenie zwiększy bariery w obrocie wewnątrzwspólnotowym.

Papierosy z przemytu nieobjęte tym przepisem.

Zakaz używania wyróżniających dodatków smakowych (w tym mentolu).

Papierosy mentolowe to ponad 20% procentpolskiego rynku (ponad 500 milionów paczek

rocznie o wartości 5 - 6 miliardów złotych, z czego 85% trafia do budżetu państwa). Zakaz

jego używania doprowadzi do gwałtownego wzrostu przemytu w tym segmencie rynku

Polski rynek papierosów mentolowych to 40% całego rynku, tak więc to Polska poniesie głów-ne koszty wprowadzenia tego zakazu. W marcu 2012 amerykańska Federalna Agencja ds. Żyw-ności i Leków opublikowała badania świadczą-ce o niższym ryzyku zachorowalności na raka

wśród palaczy papierosów mentolowych*.

* http://ntr.oxfordjournals.org/content/early/2012/03/01/ntr.nts014.abstract

Brak możliwości wyróżniania się producentów produktów tytoniowych zmniejszy też ich wydatki na opracowywanie nowych wzorów graficznych oraz na sposób plasowania wy-robów w punktach sprzedaży. Są to negatywne konsekwencje dla branży marketingowej i poligraficznej, których zwykło się nie łączyć z przemysłem tytoniowym, a których nie można pominąć zgodnie z założeniem badania długookresowych konsekwencji regulacji na wszystkie obszary oddziaływania. Niezależnie od innych czynników będzie to bodziec negatywnie oddziałujący na sytuację finansową nie tylko wąsko rozumianej branży, ale całego łańcucha biznesowego.


5. Skutki ekonomiczne wdrożenia dyrektywy dla budżetu państwa

W 2011 roku wpływy budżetowe z tytułu podatków osiągnęły poziom 243 mld złotych. Istotną pozycją wpływów budżetowych stanowią dochody generowane ze sprzedaży wy-robów tytoniowych, które stanowiły ponad 9,60% w dochodach podatkowych.

Coroczna dynamika wzrostu dochodów podatkowych z tytułu akcyzy i VAT od wyrobów tytoniowych kształtowała się w przedziale od 7% do 10%, a więc znacznie powyżej inflacji.

Tabela 9. Dochody podatkowe z tytułu akcyzy i VAT od wyrobów tytoniowych w mld złotych w latach 2007 - 2011.

Pozycja (dane w mld zł) 2007 2008 2009 2010 2011Zmiana

2011/2007

Wartość akcyzy

Wartość VAT

Dochody z VAT i akcyzy

Dochody VAT i akcyzy w dochodach z podatku

ogółem

13,48

3,64

17,12

8,30%

13,46

3,91

17,37

7,27%

16,06

4,4

20,46

8,44%

17,44

4,71

22,15

9,95%

18,26

5,09

23,35

9,60%

135,40%

136,40%


Budżet państwa w wyniku polityki fiskalnej uzyskuje ponad 23 mld złotych z tytułu podat-ku VAT i akcyzy od wyrobów tytoniowych. Nominalnie wpływy z obu tytułów do budżetu państwa wzrosły w latach 2007 - 2011 o 36%. Biorąc pod uwagę inflację, nastąpił wzrost realny wpływów w wysokości ok. 18% w ciągu 5 lat. Większość tej kwoty pochodziła z ty-tułu podatku akcyzowego, który w przedstawionym okresie nominalnie wzrósł o 35,4% zaś realnie, po uwzględnieniu inflacji, o ok. 17,1%.

Należy podkreślić, iż wzrost wpływów budżetowych z tytułu akcyzy miał miejsce przy malejącej sprzedaży papierosów na legalnym rynku z poziomu 69,9 mld sztuk w 2007 roku do poziomu 55,6 mld sztuk w 2011 roku.

Powyższe dane dokumentują wagę podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych jako składnika corocznych dochodów budżetu państwa.


Wykres 11. Struktura dochodów podatkowych roku 2011 (dane w mld zł)


Akcyza jest drugim źródłem dochodów budżetowych. Pozycję lidera zajmują wpływy z tytułu podatku VAT, które przyniosły w 2011 roku 120 mld zł wpływów budżetowych. Na ponad 54 mld złotych wpływów z akcyzy wyroby tytoniowe stanowią ponad 34% reali-zowanych wpływów, zajmując drugą pozycję po akcyzie na paliwa silnikowe, wyprzedza akcyzę z rynku wyrobów alkoholowych.

Wykres 12. Wpływy z akcyzy z poszczególnych tytułów w roku 2011


Wysoka akcyza w Polsce nie wynika ze zobowiązań Polski wobec UE, albowiem tempo pod-wyżek przewyższa znacznie tempo, do którego Polska się zobowiązała przy implementacji


dyrektyw unijnych dotyczących akcyzy na papierosy. Okres dostosowawczy dla Polski na obciążenie akcyzą wyrobów tytoniowych (minimum 90 euro na 1000 szt.), jaki obowiązuje w UE, kończy się w dopiero 31 grudnia 2017 roku. Decyzje rządu polskiego motywowane są przede wszystkim względami fiskalnymi.

Szczególne skutki budżetowe mogą mieć regulacje dotyczące papierosów typu slim oraz papierosów aromatyzowanych. Ich rejestrowana sprzedaż w Polsce wynosi ok. 38% warto-ści sprzedaży ogółem. Biorąc pod uwagę wpływy z podatku akcyzowego i VAT od wyrobów tytoniowych na poziomie 23,35 mld złotych, spadek wpływów związany z wycofaniem ze sprzedaży papierosów slim i aromatyzowanych może spowodować, w skrajnym przy-padku, zmniejszenie wpływów budżetowych o ok. 8,8 mld złotych. Takie skutki byłyby trudne do zrekompensowania, szczególnie w sytuacji, kiedy Polska objęta jest procedurą nadmiernego deficytu budżetowego, a dług publiczny zbliżył się do konstytucyjnej grani-cy ostrożnościowej 55% w relacji do PKB. Jednocześnie nowe regulacje mogą doprowa-dzić do załamania struktury samego rynku wyrobów tytoniowych. Poparciem tej tezy jest przypadek rynku węgierskiego, gdzie po skokowej podwyżce akcyzy (wyłącznie bodźca o charakterze ekonomicznym) udział nielegalnych papierosów w całości konsumpcji przekroczył 30%, a w krajach nadbałtyckich nielegalne papierosy stanowią połowę rynku. Groźba rozwoju szarej strefy z każdą wysoką podwyżką znacząco się zwiększa.

Gdyby więc rząd zamierzał zaakceptować nowe regulacje należałoby postulować wskazanie przez ministra finansów, w jaki sposób zamierza uzupełnić taki ubytek w przychodach bądź jak ograniczyć wydatki.

Skutki nowych regulacji dotkną nie tylko wpływów z VAT i akcyzy. Jak już opisano powy-żej, w Polsce funkcjonuje najwięcej w UE zakładów przetwarzających tytoń, jak i produ-kujących gotowe wyroby tytoniowe 5 zakładów zajmujących się przetwarzaniem tytoniu oraz 6 zakładów produkcyjnych. Łącznie branża zatrudnia ok. 6 tysięcy pracowników. Jej kondycja rzutuje więc bezpośrednio na wpływy budżetowe z podatku CIT, a pośrednio na wpływy z podatku PIT.

W branży tytoniowej średnie wynagrodzenie brutto jest bowiem o około 2/3 wyższe od śred-niej płacy w przetwórstwie. W 2008 roku wynosiło 4 950,80 zł, by w 2010 osiągnąć 5 394,64 zł.

Tabela 10. Podatek CIT i PIT z branży tytoniowej w latach 2007 - 2009 (w mln złotych)

Kategoria 2007 2008 2009Podatek CITPodatek PIT

Łącznie

84111195

29111140

31104135

Źródło: opracowanie własne na podstawie „Rola branży tytoniowej w polskiej gospodarce narodowej”, Warszawa 2010.

Konkluzje:

1) Polski system fiskalny opiera się w 1/4 z wpływów z akcyzy, w ramach której dochody z akcyzy od wyrobów tytoniowych stanowią ponad 35% udziału.

2) Dochody z VAT i akcyzy od wyrobów tytoniowych przekraczają 9,6% dochodów z ogółu podatków i wynoszą 23,35 mld złotych.


3) Zmiana dyrektywy może przyczynić się do spadku wpływów z VAT i akcyzy o ok. 8,8 mld złotych rocznie, co może spowodować zwiększenie deficytu budżetowego o 28,4%22.

4) Wdrożenie dyrektywy i spadek produkcji papierosów slim i aromatyzowanych może spowodować spadek dochodowości przemysłu i ograniczenie zatrudnienia co spo-woduje obniżenie wpływów z podatku CIT i PIT w wysokości ok. 50 mln złotych rocznie (likwidacja zakładów, aczkolwiek realna, nie została uwzględniona w sce-nariuszu podstawowym).

UTRACONE BEZPOŚREDNIE WPŁYWY PODATKOWE BUDŻETU PAŃSTWA MOGĄ WYNIEŚĆ COROCZNIE 8,85 MLD ZŁOTYCH, w tym:

AKCYZA – 6,9 MLD ZŁVAT – 1,9 MLD ZŁ

CIT/PIT – 0,05 MLD ZŁ

6. Wdrożenie dyrektywy a szara strefa

W 2007 roku sprzedaż wyrobów tytoniowych (papierosy i inne wyroby tytoniowe) wynosiła w Polsce ok. 72,6 mld w przeliczeniu na sztuki. Przez 6 lat nastąpił spadek legal-nej sprzedaży o ok. 17,3 mld sztuk do poziomu ok. 55,3 mld sztuk na koniec 2012 roku.

Tak drastyczny spadek sprzedaży wyrobów tytoniowych na legalnym rynku nie jest spo-wodowany wyłącznie zmniejszeniem świadomej konsumpcji, lecz istnieniem szarej strefy – zarówno produkcji wyrobów tytoniowych w nielegalnych fabrykach, poza systemem fiskalnym, jak i przemytu wyrobów tytoniowych z państw ościennych.

Jednocześnie w tym samym okresie sprzedaż innych wyrobów tytoniowych wzrosła z 2,7 mld sztuk do 6,5 mld sztuk w 2009 roku, aby pod koniec 2012 r. osiągnąć poziom 3,2 mld sztuk.

Tabela 11. Ilość sprzedawanych papierosów i wyrobów tytoniowych w Polsce

Kategoria 2007 2008 2009 2010 2011 2012

Liczba sprzedanych papierosów (mld sztuk)

Inne wyroby tytoniowe (mld sztuk)

69,9

2,7

63,1

4,4

61,1

6,5

57,3

4,2

55,6

4,2

52,1

3,2Źródło: Cyber-service oraz obliczenia własne.

Jak można zauważyć, sprzedaż zarówno papierosów, jak i innych wyrobów tytoniowych ma tendencje spadkową. Biorąc jednak dane CBOS, iż poziom ludzi palących stanowi w dalszym ciągu 30% społeczeństwa, należy przypuszczać, iż wraz ze zmianą cen papie-

22 Źródło: Obliczenia własne dla roku 2012.


rosów część konsumentów szuka substytutów wobec legalnego rynku wyrobów tytonio-wych, czyli dokonują zakupów w szarej strefie.

Nielegalny obrót wyrobami tytoniowymi stanowi dla międzynarodowych organizacji przestępczych dochody porównywalne do dochodów uzyskiwanych z handlu narkotyka-mi. W opinii ekspertów OLAF łączne straty wszystkich państw członkowskich z tytułu nielegalnego obrotu wyrobami tytoniowymi wynoszą 15 - 20 mld euro rocznie23.

Jak wynika z danych Centralnego Biura Śledczego, z roku na rok zajmuje się coraz więcej papierosów oraz krajanki tytoniowej z przemytu.

Głównym regionami, z których realizowane są dostawy nielegalnych wyrobów do Pol-ski są kraje sąsiadujące z nami od strony wschodniej granicy (Ukraina, Białoruś, Rosja, Mołdawia, a nawet Chiny). Stosowane są nowe, coraz bardziej wysublimowane metody przemytu. W 2011 roku służby celne na Podlasiu przechwyciły ok. 4,75 mln paczek papie-rosów (prawie połowa z tego na granicy z Litwą)24.

Wykres 13. Źródła pochodzenia konsumowanych papierosów w Polsce i ich udział procentowy w 2012 r.

86,80% 7,70%

1,70

%1,

60%

1,40

%0,

80%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

1

Legalny rynek Przemyt z Białorusi Przemyt z UkrainyDuty Free Przemyt z Rosji Pozostały przemyt

Źródło: Almares, Report Pack Collection Poland Q4 2012.

Źródłem zaopatrywania szarej strefy jest nie tylko przemyt. W latach 2004 - 2011 zlikwido-wano w Polsce 40 nielegalnych fabryk papierosów. Szacuje się, iż już teraz ponad 15% rynku należy do szarej strefy. Co więcej, współpracują ze sobą obywatele różnych państw. Największa w Europie nielegalna fabryka papierosów działała w Łazach pod Warszawą. Kiedy wiosną 2011 roku przeprowadzona została akcja policji, zatrzymano 32 osoby: Polaków, Litwinów i Bułga-rów. CBŚ zabezpieczyło na miejscu ok. 5 milionów sztuk papierosów i 15 ton krajanki25.

W pierwszej połowie 2011 roku służby celne wykryły 174,3 tony nielegalnego tytoniu. W pierwszym półroczu 2010 roku było to 135 ton, zaś w całym roku 240 ton. Przemyt wzrasta w Polsce trzy razy szybciej, niż spada oficjalna konsumpcja legalnych papierosów.

23 Źródło: Raport Statystyczny OLAF „Analytical overview cigarette smuggling In the EU 2008-2009 Task Group Cigarettes Conference Marseilee 2010.

24 Dane według Bloomberg Polska.25 Źródło: Ministerstwo Finansów, Wiadomości Celne.


Wykres 14. Ujawnienia nielegalnych wyrobów (szt.) przez służby celne w roku 2011

4 960 349

314 609

209 548

112 328

100 704

62 285

29 272

605 481

Papierosy

Odzież

Obuwie

Kosmetyki

Gry, sprzęt sport., zabawki

CD/DVD

Sprzęt elektroniczny

Inne towary

Źródło: Wiadomości celne 4/12.

Główną przyczyną dużej skali zjawiska przemytu jest bardzo wysoka „rentowność” takich operacji: różnica w cenie paczki papierosów między Białorusią (ok. 0,92 euro), a Polską (3,13 euro) wynosi ponad 2,0 euro. Wskazuje się także na stosunkowo łagodną politykę karną, gdyż zasądzane kary są nieadekwatne do wyrządzanych szkód. W zestawieniu z opisanym pozio-mem „rentowności” procederu i niewielką wykrywalnością kary nie działają odstraszająco.

Wykres 15. Ceny najtańszej paczki papierosów w wybranych krajach europejskich (euro) w 2012 rok

0,92 1,17 1,251,59

2,082,49 2,55 2,71 2,86 3,13 3,2 3,51 3,58

4,55,26

0

1

2

3

4

5

6

Bia

łoru

ś

Serb

ia

Ukr

aina

Ros

ja

Litw

a

Łotw

a

Buł

gari

a

Węg

ry

Rum

unia

Pols

ka

Esto

nia

Cze

ch

Słow

acja

Aus

tria

Nie

mcy

Euro

Źródło: Obliczenia własne na podstawie AC Nielsen.

Szacunki szarej strefy obrotu wyrobami tytoniowymi nie prezentują jednorodnych da-nych, ale nie ulega wątpliwości, iż z roku na rok konsumpcja papierosów z przemytu oraz nielegalnej konsumpcji innych wyrobów tytoniowych systematycznie rośnie. Poniżej przedstawiono szacunkowe dane dotyczące kształtowania nielegalnego obrotu wyrobami tytoniowymi.


Tabela 12. Rynek sprzedaży i udział w konsumpcji nielegalnych wyrobów tytoniowych

Dane w mld sztuk 2008 2009 2010 2011 2012Rynek nielegalnych

papierosów 8,7 7,4 9,0 8,4 7,3

Rynek nielegalnych innych wyrobów tytoniowych 0,0 0,0 1,0 1,5 5,6

Nielegalny rynek wyrobów tytoniowych ogółem

8,7 7,4 10,0 9,9 12,9

Udział nielegalnej konsumpcji w rynku

2008 2009 2010 2011 1012

Papierosy 12,3% 10,9% 14,3% 13,8% 12,4%Inne wyroby tytoniowe 0,0% 0,0% 1,6% 2,5% 9,4%

OGÓŁEM 12,3% 10,9% 15,9% 16,3% 21,8%Źródło: Obliczenia własne na podstawie Almares - Report Pack Collection Poland Q4 2012 oraz AC Nielsen.

Zgodnie z danymi AC Nielsen oraz szacunkami ALMARES Institute for Consulting and Market Research całkowity udział papierosów nielegalnych w ostatnich latach kształtuje się na poziomie 12 - 14% legalnego rynku papierosów. W ostatnich latach widoczny jest znaczny przyrost konsumpcji nielegalnych pozostałych wyrobów tytoniowych, co stano-wi ok. 9,4% konsumpcji wyrobów tytoniowych. Szacuje się, iż taki stan rzeczy powoduje przekroczenie 21% udziału szarej strefy w całkowitym rynku tytoniowym w Polsce.

Skala nielegalnego handlu wyrobami tytoniowymi bez podatku akcyzowego i VAT powo-duje ogromne straty dla budżetu. Poniżej przedstawiono wyliczenia strat budżetu na pod-stawie danych z raportu AC Nielsen oraz szacunków ALMARES Institute for Consulting and Market Research.

Przy założeniu średniej ceny paczki papierosów na poziomie 10,90 zł należna akcyza i VAT stanowią kwotę 8,88 zł, co przy skali 7,3 mld nielegalnych papierosów daje kwotę 3,2 mld zł.

W przypadku innych wyrobów tytoniowych handel tytoniem i suszem tytoniowym sta-nowi większość obrotu nielegalnego. Biorąc pod uwagę cenę 20 papierosów zrobionych z krajanki tytoniowej i suszu, stanowi to równowartość 5 - 6 zł. VAT i akcyza na rynku legalnego obrotu wynosi łącznie 4,52 zł. Szacowana skala nielegalnego handlu tytoniem wynosi równowartość 5,6 mld sztuk papierosów, co daje łączną kwotę niezapłaconego podatku akcyzowego i VAT w wysokości 1,3 mld zł.

Łączne straty Skarbu Państwa z nieopłaconej akcyzy na wyroby tytoniowe i VAT przekra-czają kwotę 4,5 mld zł i biorąc pod uwagę dane historyczne, mają tendencje wzrostowe. Należy przypuszczać, iż dalszy wzrost cen wyrobów tytoniowych spowodowanych pod-wyższaniem podatku akcyzowego spowoduje znacznie szybszy wzrost szarej strefy.

Konkluzje:

1. W 2012 roku szacuje się, że szara strefa przekroczyła 21% konsumpcji wyrobów tytoniowych.

2. Utracone korzyści budżetu państwa z tytułu podatków w 2012 roku wynoszą 4,5 mld złotych.


WPROWADZENIE NOWEJ DYREKTYWY TYTONIOWEJ TWORZY WARUNKI DLA ZWIĘKSZENIA SKALI DZIAŁANIA SZAREJ STREFY W POLSCE OD 100% DO 300%.

7. Skutki ekonomiczne wdrożenia dyrektywy dla plantatorów

Przedstawiony przez Komisję Europejską projekt nowej dyrektywy tytoniowej szczegó-łowo odnosi się do sfery technologicznej i technicznej w wytwarzaniu wyrobów tytonio-wych, jakie miałyby być dopuszczone do legalnego obrotu.

Świadczy o tym treść punktu 15, 16 oraz preambuły zawartej we Wniosku w sprawiedyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady, COM (2012) 788:

„(15) Prawdopodobieństwo zróżnicowania przepisów dodatkowo zwiększają obawy do-tyczące wyrobów tytoniowych, w tym bezdymnych, o aromacie charakterystycz-nym innym niż aromat tytoniu; takie aromaty charakterystyczne mogą sprzyjać wzrostowi spożycia tytoniu lub wpływać na strukturę spożycia. Na przykład w wielu państwach stopniowo wzrasta sprzedaż wyrobów mentolowych, mimo iż spada częstość palenia w ogóle. Z licznych badań wynika, że mentolowe wyroby tytoniowe mogą ułatwiać inhalację, jak i wzrost spożycia wśród młodych ludzi. Należy unikać środków, które w nieuzasadniony sposób różnicowałyby traktowa-nie aromatyzowanych papierosów (np. mentolowych i goździkowych)26.

(16) Zakaz dotyczący wyrobów tytoniowych o aromacie charakterystycznym nie obej-muje zakazu stosowania poszczególnych dodatków, lecz zobowiązuje producentów do ograniczenia ilości dodatków lub ich kombinacji w takim stopniu, by nie powo-dowały one powstawania aromatu charakterystycznego. Należy dopuścić stosowa-nie dodatków niezbędnych w produkcji wyrobów tytoniowych, o ile nie powodują one powstania aromatu charakterystycznego. Komisja powinna zapewnić jednolite warunki wdrażania przepisów dotyczących aromatu charakterystycznego. Podej-mując decyzje w tym zakresie, państwa członkowskie i Komisja powinny korzystać z pomocy niezależnych zespołów. Stosowanie niniejszej dyrektywy nie powinno prowadzić do różnego traktowania poszczególnych odmian tytoniu.

(37) Aby zapewnić jednolite warunki wdrażania niniejszej dyrektywy, w szczególności warunki dotyczące formatu zgłaszania składników, ustalanie, które wyroby mają aromat charakterystyczny lub podwyższony poziom toksyczności, bądź właściwo-ści uzależniających oraz metodykę ustalania, czy dany wyrób tytoniowy ma aromat

26 Organ apelacyjny WTO, AB-2012-1, Stany Zjednoczone – Measures Affecting the Production and Sale of Clove Cigarettes („Środki wpływające na produkcję i sprzedaż papierosów goździkowych”) (DS406).


charakterystyczny, należy przyznać Komisji uprawnienia wykonawcze. Uprawnie-nia te powinny być wykonywane zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 182/2011”27.

Opisane uwarunkowania, cele i intencje Komisji należy połączyć z treścią faktycznych regulacji, tj.:

art. 6 ust.1„Państwa członkowskie zakazują wprowadzania do obrotu wyrobów tytoniowych o aromacie charakterystycznym.Państwa członkowskie nie zakazują stosowania dodatków niezbędnych w pro-dukcji wyrobów tytoniowych, o ile zastosowanie tych dodatków nie prowadzi do nadania wyrobowi aromatu charakterystycznego”.

oraz art. 12 ust. 12 „Zakazane elementy lub cechy mogą obejmować m.in. teksty, symbole, nazwy, znaki handlowe, oznaczenia graficzne i inne, kolory wprowadzające w błąd, wkład-ki lub inne dodatkowe materiały, takie jak naklejki, nalepki, materiały typu onsert, zdrapki i etui, lub też takie elementy lub cechy mogą być związane z kształtem samego wyrobu tytoniowego. Papierosy o średnicy mniejszej niż 7,5 mm uważa się za wprowadzające w błąd”.

W połączeniu przyniesie to skutek w postaci eliminacji wytwarzania i oferowania papie-rosów z aromatem charakterystycznym, jakim jest w polskich warunkach mentol, oraz papierosów o małych średnicach tzw. slimów.

W efekcie, z uwagi na położenie i warunki klimatyczne, zmniejszy się przydatność prze-mysłowa polskiego tytoniu. Łącząc tę regulację z dążeniem do wyeliminowania upraw tytoniu w Polsce poprzez eliminację dopłat w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, należy wskazać realne ryzyko, że KE korzystając ze swoich uprawnień, nie wyrazi zgody na za-stosowanie dodatków, które czynią lub mogłyby czynić tytoń uprawiany w Polsce za nadal atrakcyjny surowiec z punktu widzenia przemysłu tytoniowego.

Trwające równolegle na poziomie KE prace w zakresie wyłączenia upraw tytoniu z syste-mu płatności dedykowanych dla plantatorów w ramach Wspólnej Polityki Rolnej całko-wicie podważyłoby sens jego uprawy w Polsce.

Tabela 13. Oszacowanie skutków scenariusza podstawowego dla plantatorów – całkowita eliminacja upraw tytoniu (mln zł)28

KategoriaCzęstotliwość

zmianyMinimum Maksimum

Brak przychodów ze sprzedaży tytoniu rocznie 229,9 229,9

Dodatkowe koszty zmiany profilu gospodarstwa

jednorazowo 652,8 11 480,0

27 Dz.U. Nr 55 z 28 lutego 2011, s. 13 - 18.28 Obliczenia własne; vide strona 11 raportu.


Konkluzje:

1) Środowisko prawne dla rynku tytoniowego, kreowane w propozycji rewizji dyrek-tywy tytoniowej, tworzy bezpośrednie i pośrednie ryzyko eliminacji upraw tytoniu w Polsce (scenariusz podstawowy).

2) Likwidacji ulegnie 15,7 tys. ha plantacji.

3) 60 tys. osób związanych z uprawą tytoniu będzie pozostawionych bez źródła przychodu.

UTRACONE ROCZNIE DOCHODY PRZEZ PLANTATORÓW WYNIOSĄ 230 MLN ZŁ.

KONIECZNE DO WYDATKOWANIA PRZEZ PLANTATORÓW ŚRODKI FINANSOWE NA ZMIANĘ PROFILU GOSPODARSTW W PRZYPADKU BRAKU UPRAW TYTONIU

W POLSCE WYNIOSĄ OD 653 MLN ZŁ DO 11,5 MLD ZŁ.

8. Skutki ekonomiczne dla producentów i MŚP

W Polsce funkcjonuje około 120 tys. placówek handlowych, które uczestniczą w dystry-bucji wyrobów tytoniowych, z czego 83 tys. punktów (71,2%) stanowią placówki o po-wierzchni do 100 m2. Sprzedaż wyrobów tytoniowych w polskim handlu detalicznym (małe i średnie sklepy spożywcze, kioski, sieci franczyzowe, stacje paliwowe) wynosi średnio 10,3% obrotu dobrami FMCG. W wielu placówkach udział ten sięga nawet 40%, a w niektórych wyspecjalizowanych, jak już była o tym mowa powyżej – dochodzi do 100%. Tytoń jest drugą po alkoholu kategorią sprzedaży29.

Nowe regulacje z pewnością spowodują duży spadek rentowności i zmniejszenie obrotów. Można szacować, że od 10% do 40%. Dodatkowo właściciele sklepów będą musieli po-nieść koszty ich wyposażenia w specjalne gabloty na wyroby tytoniowe. Wielu właścicieli drobnych placówek handlowych, jak kioski czy sklepy osiedlowe, nie będzie stać na te zmiany. Do sprzedaży będzie musiała zostać zatrudniona przeszkolona osoba, a obsługa klientów, nabywających inne kategorie towarów, a obsługiwanych przez ten sam personel, znacznie się wydłuży. Niektóre sklepy staną przed dylematem rezygnacji z handlu wyro-bami tytoniowymi, co na pewno znacząco uderzy w ich dochodowość30.

29 Materiały prasowe z konferencji prasowej Polskiej Izby Handlu, Sopot, 6 września 2012 http://pih.org.pl/index.php/stanowiska-dla-mediow/39-stanowiska-dla-mediow/698-materiay-prasowe-z-konferencji-prasowej-polskiej-izby-handlu-sopot-6-wrzenia-2012 (01.12.2012).

30 Bloomberg Businessweek Polska.


Polska Izba Handlu wskazuje główne zagrożenia spowodowane wprowadzeniem nowej dyrektywy tytoniowej:

– legalny handel tytoniem straci rentowność w wyniku konieczności reorganizacji sklepu, za-gażowania dodatkowego pracownika do sprzedaży wyrobów tytoniowych, wydłużenia czasu obsługi klienta, braku możliwości przedstawienia dostępnej oferty wyrobów tytoniowych,

– nastąpi zwiększenie popytu na papierosy z przemytu, które będą charakteryzować się już nie tylko niższą ceną, ale i atrakcyjniejszymi opakowaniami, a także będą to papierosy mentolowe lub typu slim,

– nastąpi zwiększenie popytu na tzw. tytoń kolekcjonerski, który jest powszechnie dostęp-ny, nieobjęty akcyzą, przez co bardzo tani,

– nastąpi zwiększenie dostępności tytoniu dla nieletnich, poprzez niską cenę i brak kon-troli (papierosy z przemytu i nielegalny tytoń do palenia)31.

Zdaniem Krajowej Izby Gospodarczej, propozycje Komisji Europejskiej nie doprowadzą do spadku konsumpcji wyrobów tytoniowych (czego dowodem są doświadczenia np. w Irlandii i Kanadzie). Gdy w roku 2009 w Irlandii wprowadzono zakaz ekspozycji wy-robów tytoniowych, liczba palaczy wzrosła o 7%, zwiększyło się spożycie nielegalnego tytoniu oraz obniżył się wiek inicjacji tytoniowej. W tym samym roku w Kanadzie zakaz ekspozycji wyrobów tytoniowych spowodował upadek 24% sklepów, a odsetek palaczy wśród uczniów wzrósł z 11 (w 2007 roku) do 13%; 65% palaczy w wieku 18-24 lata paliło papierosy z nielegalnych źródeł32. Wprowadzenie zakazu ekspozycji w punktach sprzedaży na terenie Islandii doprowadziło do zamknięcia 30% małych sklepików detalicznych, zaś w stanie Ontario w Kanadzie w cią-gu jednego miesiąca zostało zamkniętych 8,6% małych sklepów i punktów detalicznych.Analizując ww. konsekwencje należy określić, że przy polskiej strukturze detalu, który uczestniczy w łańcuchu dystrybucji wyrobów tytoniowych, prawdopodobny jest zróżni-cowany upadek placówek, tj. odpowiednio w segmencie:

a) małe sklepy ogólnospożywcze – 16 tys.

b) średnie sklepy ogólnospożywcze – 3 tys.

c) kioski (szczególnie pozostające poza sieciami Ruch, Kolporter) – 3 tys.

d) sklepy specjalizujące się w sprzedaży wyrobów tytoniowych – 0,5 tys.

Dodatkowo - według Krajowej Izby Gospodarczej-konkurowanie ceną i przesuwanie się konsumentów do tańszych segmentów spowoduje spadek marży punktów oferujących wy-roby tytoniowe, co spowoduje straty tej branży na poziomie 70 mln złotych w skali roku.

31 Materiały prasowe z konferencji prasowej Polskiej Izby Handlu, op.cit.32 Stanowisko KIG dot. unijnej dyrektywy ws. wyrobów tytoniowych dyrektywa 2001/37/WE, 03.03.2011, http://

www.kig.pl/zdaniem-kig/politykagospodarcza/2393-stanowisko-kig-dot-unijnej-dyrektywy-ws-wyrobow-tytoniowych-dyrektywa-200137we.html, (02.12.2012).


Konkluzje:

1) Wprowadzenie dyrektywy nie pozostanie bez konsekwencji dla producentów wyro-bów tytoniowych i spowoduje weryfikację ich strategii rozwojowych oraz prawdo-podobnie ograniczenie inwestycji, będących źródłem zleceń dla MŚP.

2) Eliminacja przychodów ze sprzedaży na poziomie 38% aktualnie konsumowanych wyrobów tytoniowych może oznaczać konieczność likwidacji działalności dla 22,5 tys. najsłabszych ekonomicznie placówek.

3) Nastąpi znaczące zmniejszenie obrotów branży dystrybucyjnej, które można szaco-wać na co najmniej 8,6 mld zł rocznie.

4) Nastąpi spadek marży i obrotów powodujący zmniejszenie zyskowności placówek detalicznych co najmniej w wysokości 70 mln zł.

STRUMIEŃ OBROTÓW HANDLOWYCH, KTÓRY ZNIKNIE Z LEGALNYCH OPERACJI NA POZIOMIE DYSTRYBUCJI, WYNIESIE CO NAJMNIEJ 8,6 MLD ZŁ,

A ZYSKOWNOŚĆ SIECI DETALICZNYCH OBNIŻY SIĘ O 70 MLN ZŁ ROCZNIE.

9. Społeczne skutki implementacji dyrektywy

Niezależnie od skutków wprowadzenia dyrektywy wobec przemysłu tytoniowego i łańcucha biznesowo powiązanych z nim przedsiębiorców działanie nowej regulacji miałoby również liczne implikacje dla konsumentów i niektórych całych grup społecz-nych. Dlatego konieczna wydaje się analiza zachowań społecznych z kilku poziomów makroekonomicznych.

9.1. Jakość życia społeczeństwa polskiego

Od 1989 roku trwa w Polsce przemiana życia politycznego, gospodarczego i społecznego.

Wykres 16. Wzrost PKB w Polsce i w UE-27 w latach 1996 - 2010 (rok poprzedni = 100; ceny stałe)

Źródło: Raport Polska 2011 – Gospodarka, Społeczeństwo, Regiony (Eurostat).


Bardzo ważne znaczenie określające poziom życia mają dochody w przeliczeniu na gospo-darstwo domowe.

Przytaczając Raport Polska 2011, w 2009 roku dochód realny do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkańca w grupie 9 krajów członkowskich z najniższym poziomem (Grupa 9) stanowił 55% średnich dochodów w UE. Stopniowo następowała redukcja dy-stansu pomiędzy średnim dochodem gospodarstw domowych per capita w najbogatszych i najbiedniejszych krajach UE.

Wykres 17. Dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkańca (w PPS, UE-27 = 100).

Źródło: Raport Polska 2011 – Gospodarka, Społeczeństwo, Regiony (Eurostat), PPS-Power Purchasing Standard (Standard Siły Nabywczej).

Grupa 9 – grupa obejmuje następujące kraje: Bułgarię, Rumunię, Łotwę, Polskę, Estonię, Węgry, Litwę, Słowację i Republikę Czeską.

Z wykresu widać, że Polski poziom rozwoju gospodarczego oraz materialny poziom życia społeczeństwa w relacji do UE stanowią ponad 50% średniej unijnej, biorąc pod uwagę parytet siły nabywczej. A im wyższy jest poziom życia, tym większa jest skłonność do wydatków na dobra wyższego rzędu, którymi są m.in. wyroby tytoniowe (pomijając silne uzależnienie).

Z punktu widzenia niniejszej analizy istotne jest zróżnicowanie PKB według województw. Zaprezentowany poniżej wykres wskazuje jednoznacznie, że w grupie województw o naj-niższym udziale w krajowym PKB znajdują się m.in.: województwo podlaskie, lubelskie, świętokrzyskie i podkarpackie, a zatem województwa najbardziej związane z rynkiem rolnym tytoniu.


Wykres 18. Szacunek PKB według regionów w 2010 r. (mln zł)

Źródło: Dane szacunkowe BIEC Raport Polska 2011 – Gospodarka, Społeczeństwo, Regiony.

9.1.2. Utrata zatrudnienia w przemyśle tytoniowym i handlu, a przy tym wzrost bezrobocia

Z branżą tytoniową związane jest bezpośrednio i pośrednio zatrudnienie 500 tys. osób. W Polsce według GUS liczba pracujących według stanu na 30 września 2012 roku wyniosła 8 487 tys. osób i była niższa niż przed rokiem o 0,2%33. Tak więc liczba pracu-jących w łańcuchu biznesowym związanym z przemysłem tytoniowym w stosunku do zatrudnionych ogółem wynosi 5,89%. Pracownicy, właściciele, handlowcy zaangażowani swoją pracą w przemysł tytoniowy stanowią duży udział w zatrudnieniu ogółem. Biorąc pod uwagę ponad 13% stopę bezrobocia, jest to udział, którego nie można pominąć w roz-ważaniach na temat potencjalnych skutków wdrożenia dyrektywy. I w tym przypadku trzeba podkreślić, że największą stopę bezrobocia zanotowano w zwią-zanym z produkcją tytoniu województwie warmińsko-mazurskim.

Obraz 5. Stopa bezrobocia w poszczególnych województwach – styczeń 2012 r.

Źródło: GUS.

33 GUS Zatrudnienie i wynagrodzenia w gospodarce narodowej I-III kwartału 2012.


9.2. Przejście społeczeństwa do szarej strefy zakupów

Wykres 19. Badanie opinii społecznej

47,6

52,4

Tak

Nie

Czy wie Pani/Pan gdzie w Pani/Pana miejscowości można kupic papierosy z przemytu?

% ankietowanych

Źródło: Instytut Homo Homini dla „Bloomberg Businessweek Polska”.

Kolejnym negatywnym skutkiem wprowadzenia nowej dyrektywy tytoniowej jest brak poszano-wania prawa i powszechne przyzwolenie społeczne na rozwój nielegalnego handlu wyrobami ty-toniowymi. Prawie połowa ankietowanych palaczy wie, gdzie kupić nielegalne wyroby tytoniowe.

9.3. Preferencje społeczne

Badania opinii społecznej pokazują też, że ograniczenia w ekspozycji papierosów nie będą skutkowały zmniejszeniem handlu papierosami. Badania takie przeprowadził Instytut Homo Homini, pytając o skuteczność działań ograniczających dostęp do wyrobów tytoniowych.

Wykres 20. Które z poniższych działań są Pani/Pana zdaniem najbardziej skuteczne w ograniczaniu liczby osób palących?

72%

65%

48%

43%

17%

12%

10%

8%

7%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Wysoka cena papierosów

Zalecenia lekarza

Presja rodziny

Zakaz palenia w miejscach publicznych

Zwiększenie rozmiaru ostrzeżeń zdrowotnych

Identyczne czarno-białe i pozbawione logo paczki papierosów

Obrazkowe ostrzeżenia zdrowotne na paczce papierosów

Wyeliminowanie tanich papierosów z przemytu

Umieszczenie papierosów w sklepie w miejscu niewidocznym dla klienta



Badania te wykazały, iż największy wpływ na zmniejszenie liczby osób palących ma cena papierosów. Kluczowe z działań określonych w dyrektywie mają znikome znaczenie w od-biorze konsumentów (jednakowe opakowania czy ostrzeżenia o szkodliwości dla zdrowia).

Korzyści zdrowotne, a tym samym ekonomiczne nie zostały jednak oszacowane przez KE. Należy zauważyć, iż świadomość palaczy w Polsce i ich nastawienie wobec tej problema-tyki wydaje się powoli zmieniać wraz ze wzrostem poziomu życia i zmianami w świado-mości społecznej.

Niektóre rozwiązania polityki antynikotynowej cieszą się powszechną akceptacją.

Dobrym tego przykładem jest wprowadzony dwa lata temu zakaz palenia w miejscach pu-blicznych. Według CBOS zakaz ten popiera obecnie 84% badanych. Oznacza to, że zakaz ten popierają także osoby palące. Obywatele popierają więc działania, które odczytują jako wpływające na poprawę zdrowia publicznego, ale nie akceptują tych, które ograniczają ich osobiste i nierzutujące na innych prawo wyboru.

Wykres 21. Sondaż dotyczący zaangażowania państwa w politykę antynikotynową

49,3

45,8

4,9

Tak

Nie

Nie wiem/Trudno powiedzieć

Czy uważa Pani/Pan, ze państwo powinno angażować się w ograniczanie palenia wśród obywateli?

% ankietowanych


Wykres 22. Sondaż dotyczący nowych przepisów UE

28,5

58,1

13,4

Tak

Nie

Nie mam zdania

Czy zgadza się Pani/Pan, by Unia Europejska nakazała Polsce wprowadzenie nowych przepisów?

% ankietowanych



Większa dostępność cenowa obecnych na rynku wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnych źródeł, przede wszystkim z przemytu i nielegalnej produkcji wewnątrz kraju, może powodować wzrost spożycia tytoniu, a zatem niweczyć wysiłki rządu i przy-czyniać się do marnotrawienia środków finansowych przeznaczonych na realizację Naro-dowego Programu Zdrowia34.

10. Szacowane skutki wprowadzenia dyrektywy na rynek pracy i wzrost bezrobocia

Skutki wprowadzenia dyrektywy i jej wpływu na rynek pracy i wzrost bezrobocia należy szacować w kontekście bieżącej sytuacji na rynku pracy, jaką pokazują źródła statystyczne. W grudniu 2012 roku stopa bezrobocia wzrosła do 13,3% w stosunku do odnotowanych w listopadzie 12,9%.

W wielu regionach Polski bezrobocie wynosi powyżej 15%.

Najbardziej dotknięte bezrobociem regiony to warmińsko-mazurskie, zachodnio–po-morskie i kujawsko–pomorskie. Sytuacja nie uległa poprawie w stosunku do 2011 roku (mapka w rozdziale VIII). Oznacza to, że wprowadzane programy pomocowe do walki z bezrobociem są nieskuteczne. Skoro dotąd nie udaje się poprawić sytuacji bezrobotnych i ich rodzin, tworząc nowe miejsca pracy czy stwarzając warunki do zmiany kwalifikacji pracowników, to trudno przyjąć, że skuteczniejsze okażą się programy, które trzeba będzie wprowadzić dla przeciwdziałania zwiększaniu bezrobocia, do którego dojdzie po wprowa-dzeniu dyrektywy tytoniowej.

Przedstawiona przez GUS sytuacja w kraju opiera się na danych uzyskanych z urzędów pracy, które przekazują dane o liczbie zarejestrowanych bezrobotnych. Większość z nich ma prawo do zasiłku. Prawem do zasiłku dla bezrobotnych objęte są osoby które w ciągu 18 miesięcy przepracowały co najmniej 365 dni z minimalnym wynagrodzeniem krajo-wym. Podstawą zatrudniania może być umowa o pracę, umowa zlecenie lub własna dzia-łalność gospodarcza.

34 Wyroby tytoniowe-szara strefa – raport Ministerstwa Finansów.


Tabela 14. Bezrobotni w podziale na województwa — listopad 2012 r.

WOJEWÓDZTWA Bezrobotni

zarejestrowani (w tys.)

Stopa bezrobocia (%)

POLSKA 2058,1 12,9

DOLNOŚLĄSKIE 151,3 13,0KUJAWSKO-POMORSKIE 142,4 17,3

LUBELSKIE 125,8 13,5LUBUSKIE 57,8 15,1ŁÓDZKIE 145,8 13,5

MAŁOPOLSKIE 154,8 11,1MAZOWIECKIE 265,2 10,5

OPOLSKIE 49,7 13,7PODKARPACKIE 147,3 15,6

PODLASKIE 66,7 14,2POMORSKIE 110,5 12,9

ŚLĄSKIE 200,0 10,8ŚWIĘTOKRZYSKIE 82,6 15,2

WARMIŃSKO-MAZURSKIE 108,5 20,4WIELKOPOLSKIE 142,0 9,5

ZACHODNIOPOMORSKIE 107,8 17,4Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Ile wynosi zasiłek dla bezrobotnych.

Zasiłek dla bezrobotnych jest podzielony na dwie części: przez pierwsze trzy miesiące jest on wyższy, a w następnych miesiącach niższy.Przed waloryzacją 2012 roku przez pierwsze 3 miesiące:– osoby, które przepracowały mniej niż 5 lat otrzymywały 80% kwoty bazowej zasiłku,

czyli 609,20 zł,– osoby, które posiadały staż pracy w przedziale 5-20 lat otrzymywały 100% kwoty zasiłku,

czyli 761,40 zł,– pracujący powyżej 20 lat otrzymywali 120 % kwoty zasiłku, czyli 913,70 zł.

W kolejnych miesiącach:– przy stażu pracy poniżej 5 lat – 478,40 zł zasiłku,– przy stażu pracy w przedziale 5-20 lat – 597,90 zł,– przy stażu pracy powyżej 20 lat – 717,50 zł.

Ile trwa zasiłek dla bezrobotnych?

Zasiłek dla bezrobotnych może trwać od 6 do 12 miesięcy, a maksymalny czas jego trwa-nia zależy od stopy bezrobocia utrzymującej się w regionie, w którym mieszka osoba bez-robotna. Aby uzyskać maksymalną kwotę zasiłku, musi ona przekraczać 150% krajowej stopy bezrobocia.


Wykres 23. Przeciętny czas poszukiwania pracy (w miesiącach) w II kwartale 2011 roku w zależności od poziomu wykształcenia bezrobotnych

Źródło: RynekPracy.pl-opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie GUS.

Średni czas poszukiwania pracy trwa około 10 miesięcy w zależności od wykształcenia. Powyżej zaprezentowany wykres pokazuje zależność pomiędzy wykształceniem, a długo-ścią okresu poszukiwania pracy. Jednak bez względu na poziom wykształcenia przeciętna długość czasu (w miesiącach) poszukiwania pracy przekracza okres 6 miesięcy, czyli pra-wa uzyskiwania zasiłku dla bezrobotnych. Wyjątkiem są bezrobotni w województwach o wyjątkowo wysokiej stopie bezrobocia, np. warmińsko-mazurskie.

Na przestrzeni lat sytuacja ta nie uległa istotnej poprawie.

Wykres 24. Dynamika stopy bezrobocia rejestrowanego w latach 1990 - 2010

* dane za grudzień 2010 Źródło: RynekPracy.pl - opracowanie Sedlak & Sedlak na podstawie GUS.


Sytuacja na rynku pracy w branży tytoniowej

Produkcja, przetwórstwo, handel, czyli cała branża tytoniowa ma znaczący udział w go-spodarce naszego kraju. W samych tylko rolnictwie i przetwórstwie tytoniu, czyli przy bezpośrednim przemyśle tytoniowym zatrudnionych jest 51 tys. osób. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę ponad 500 tys. miejsc pracy, dotyczących kanałów dystrybucji, na które składa się przede wszystkim struktura 120 tys. punktów sprzedaży detalicznej i hurtowej. W grupie producentów tytoniu mamy do czynienia z osobami przygotowanymi stricte do wykonywania określonej pracy, czyli bez możliwości szybkiego przekwalifikowania się, którą to możliwość ogranicza dodatkowo aktualna i przewidywana sytuacja na rynku pracy, uniemożliwiająca pozyskanie nowego miejsca pracy.

W wielu regionach, gdzie umiejscowione są fabryki wyrobów tytoniowych, bezrobocie wynosi ponad 15%. Tak jest w Leżajsku – 18,5%, Poddębicach – 15%, Augustowie – 18,5%, Krasnymstawie – 15,5% i w Radomiu – 30,2%!35.

Oszacowanie wpływu wdrożenia dyrektywy na rynek pracy związany z branżą tytoniową wiąże się de facto z określeniem skali nowych bezrobotnych. W świetle wcześniej pre-zentowanych danych i uwarunkowań źródłem dodatkowego bezrobocia dla co najmniej 30 tys. osób będzie:

1) upadek 22,5 tys. najmniejszych oraz najsłabszych placówek handlu detalicznego, kreu-jący utratę miejsc pracy dla co najmniej 28,5 tys. osób, w tym 19,5 osób z placówek najmniejszych, kiosków oraz sklepów specjalistycznych oraz 9 tys. osób ze średnich placówek handlu artykułami spożywczymi (vide strona 43 raportu),

2) ograniczenie miejsc pracy w sektorze przetwórstwa i produkcji wyrobów tytoniowych o co najmniej 1,8 tys. osób (30% redukcja zasobów kadrowych względem obecnego potencjału ponad 6 tys. pracowników).

Koszty budżetu państwa związane z wypłacaniem przez 6 miesięcy zasiłku dla bezrobot-nych wyniosą 137 052 000 zł (30 tys. osób x 761,40 zł jako przeciętny zasiłek pomnożony przez 6 miesięcy).

Konkluzje:

1) Zubożenie 60 tys. osób pracujących w rolnictwie,

2) 30 tys. nowych bezrobotnych,

3) 137 mln zł zasiłków z budżetu państwa.

35 GUS, listopad 2012.


11. Podsumowanie

SKUTKI SPOŁECZNE

• OBNIŻENIE JAKOŚCI ŻYCIA• WZROST RYZYKA ZACHOROWAŃ Z UWAGI NA GORSZĄ JAKOŚĆ PRODUKTÓW

PRODUCENCI WYROBÓW

TYTONIOWYCH

• OGRANICZENIE INWESTY-CJI WŁASNYCH ROCZNIE O 175 MLN ZŁ

MAŁE I ŚREDNIE PRZEDSIĘBIORSTWA

• OGRANICZENIE OBROTÓW HANDLOWYCH RZĘDU 8,6 MLD Zł/ROK• UPADEK 22,5 TYS. PLACÓWEK

PLANTATORZY

• UTRACONE DOCHODY Z PRODUKCJI TYTONIU 230 MLN ZŁ/ROK • KOSZTY DOSTOSOWAWCZE GOSPODARSTW OD 653 MLN ZŁ DO 11,5 MLD ZŁ

SZARA STREFA

• WZROST OD 100% DO 300% Z OBECNYCH 4,5 MLD ZŁ

BUDŻET

• UBYTEK DOCHODÓW 8,85 MLD ZŁ/ROK

RYNEK PRACY

• 30 TYS. NOWYCH BEZROBOTNYCH• ZUBOŻENIE 60 TYS. OSÓB (TERENY WIEJSKIE)

POPRAWA POZIOMU

ZDROWOTNEGO SPOŁECZEŃSTWA

• EFEKT NIEZNANY


12. Podstawa metodologiczna analizy

12.1. E & L

Niniejszy raport oparty jest na metodologii stosowanej w ekonomicznej analizie prawa (Economic Analysis of Law-EAL), która wprowadzona została przez chicagowską szkołę Law&Economics (L & E).

U podstaw ekonomicznej analizy prawa leżą cztery, a w zasadzie trzy teorie: teoria racjo-nalnego wyboru (rational choice theory), teoria gier (game theory), twierdzenie Coase’a (Coase theorem) i teoria kosztów transakcyjnych (transaction costs), która stanowi ele-mentarną część twierdzenia Coase’a, więc można uznać je obie za jedną.

To, co stanowi o istocie prawa, można zredukować do realnie istniejących faktów, czy-li zdarzeń, zachowań i przeżyć o charakterze ekonomicznym, które z kolei można ująć w modelach matematycznych. Jednym z celów prawa powinna być zatem efektywność ekonomiczna, prowadząca do zwiększenia dobrobytu indywidualnego i społecznego. Na-wet jeśli nie uznajemy, że efektywność ekonomiczna powinna być celem normatywnym, to nie możemy nie uznać, że normy prawne powinny być ekonomicznie efektywne.

EAL polega na zastosowaniu teorii ekonomii i właściwych jej narzędzi do badania sys-temu prawnego nie jako elementu egzogenicznego wobec systemu gospodarczego, ale jako jego zmiennej wewnętrznej. Najczęściej stosowanym narzędziem w EAL była teoria racjonalnego wyboru. Ewentualne zastrzeżenia dotyczące zasadności podstawowych tez tej teorii, które pojawiły się po wybuchu kryzysu finansowego 2008 roku, mogą stanowić podstawę podważania sensu ekonomicznej analizy prawa, która winna być stosowana jako metoda wykładni prawa, a przede wszystkim badania relacji między deklarowanym celem norm prawnych a ich bezpośrednimi skutkami. Choć jednak wybór jakiejś konkretnej teorii ekonomicznej do analizy prawa jest bardzo istotny, można zastosować bardzo różne teorie, a nie tylko jedną, do analizy konkretnych rozwiązań prawnych i dokonać ich po-równania dla oceny proponowanych norm prawnych i skutków ekonomicznych, jakie one rodzić mogą oraz relacji między deklarowanymi celami ustawodawczymi, a możliwością ich osiągnięcia za pomocą proponowanych norm prawnych.

Bez względu na to, jaką teorię ekonomiczną przyjmiemy za podstawę rozważań, w pew-nym miejscu analizy dochodzimy do konkretnych liczb, wskazujących koszty regulacji i głównych ich beneficjentów – a przyjęta teoria staje się tylko „ideologicznym” uzasad-nieniem proponowanych rozwiązań (i ich skutków).

Istnienie w ekonomii szeregu kontrowersji, podobnie zresztą jak w innych dziedzinach nauki, nie oznacza bynajmniej, że jej podstawowe prawa są kwestią czyjejś opinii. Istnieją pewne prawa i mechanizmy, co do których zgadzają się przedstawiciele zupełnie różnych szkół.

Zgodnie z podstawową tezą L & E ontologiczna istota prawa implikuje konieczność realiza-cji przez nie celów ekonomicznych, którymi są: (i) zabezpieczenie podstawowych praw eko-nomicznych podmiotów prawa, (ii) rozstrzyganie konfliktów ekonomicznych między nimi oraz – co istotne – (iii) sprzyjanie powiększaniu dobrobytu indywidualnego i społecznego.


Nowe regulacje prawne dotyczące rynku tytoniowego powinny brać pod uwagę te wszyst-kie trzy elementy, ale kluczowa powinna być odpowiedź na pytanie, czy wprowadzenie regulacji wynikających z rewizji dyrektywy tytoniowej będzie sprzyjało „powiększaniu dobrobytu indywidualnego i społecznego”?

12.2. Charakter rynku

Zgodnie z powszechnie akceptowaną definicją: „Ekonomia to nauka zajmująca się bada-niem sposobów wykorzystania występujących w niedoborze zasobów mających alterna-tywne wykorzystanie”36. Wszystkie teorie ekonomiczne muszą odpowiadać na pytanie, w jaki sposób należy dysponować dostępnymi środkami. Do odpowiedzi na to pytanie konieczna jest analiza podmiotowej i przedmiotowej struktury rynku. Analiza struktury podmiotowej dotyczy udziału w rynku poszczególnych sprzedawców i nabywców. Analiza struktury przedmiotowej dotyczy relacji między elementami podaży i popytu przy danym poziomie cen.

Struktury rynku zawsze podlegają zmianom w czasie. Im większa elastyczność rynku, zwłaszcza po stronie podażowej, tym zmiany te zachodzą szybciej. Analiza przebiegu zja-wisk rynkowych w czasie pozwala na określenie fazy rozwoju rynku, a także na dostrzeżenie prawidłowości dotyczących kierunku i natężenia poszczególnych zjawisk. Podstawowe skła-dowe szeregu czasowego analizy, które pozwalają określić fazę rozwoju rynku to: tendencja rozwojowa (trend), wahania okresowe (periodyczne i regularne) oraz wahania nieregularne.

Określenie trendu polega na wykazaniu istotnych i trwałych zmian rozmiaru analizowa-nego zjawiska, będących wynikiem oddziaływania na nie stałego zestawu przyczyn zasad-niczych. Trend może być rosnący, malejący lub pozostający na stałym poziomie. Najważ-niejszą zmienną w analizie trendu jest czas, aczkolwiek nie jest on bezpośrednią przyczyną zmiany, lecz jedynie odzwierciedla wpływ wszystkich innych czynników na analizowane zjawisko. W analizie trendu dostrzec można wahania okresowe, odzwierciedlające pewien cykl zmian, mających podobne rozmiary i powtarzających się w regularnych odstępach czasowych. Z punktu widzenia długości cyklu wyróżnia się wahania: krótkookresowe, sezonowe i koniunkturalne.

Wahania nieregularne dotyczą intensywności, kierunku i częstotliwości występowania zjawiska. Mogą to być wahania losowe o określonym matematycznie rozkładzie praw-dopodobieństw i wahania incydentalne, niepodlegające prawidłowościom losowym. Wahania losowe w matematycznych modelach analitycznych wyrażane są jakimś składni-kiem losowym, a wahania incydentalne są wykazywane w postaci specjalnych zmiennych zero-jedynkowych.

Do analizy trendu najczęściej stosowany jest model funkcji liniowej przyjmującej postać: y = a + bt,

gdzie:a – przeciętny poziom badanego zjawiska w okresie zerowym (t = 0),b – przeciętna bezwzględna zmiana wartości zjawiska w roku.

W analizie rynku stosuje się różne parametry do analizy poszczególnych zmiennych.

36 L. Robbins, An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Londyn, 1952, s. 16.


Najczęściej stosowane są wartości średnich i miar zmienności oraz wskaźniki dynamiki i tempa wzrostu albo wskaźniki struktury rynku i natężenia poszczególnych wartości.

Wartości średnie określają przeciętny poziom badanej cechy w zbiorowości statystycznej w analizowanym przedziale czasowym lub przestrzennym. Mogą to być średnie klasyczne lub pozycyjne. Ze średnich klasycznych najczęściej stosowana jest średnia arytmetyczna (występują jeszcze średnie chronologiczne i geometryczne). Ze średnich pozycyjnych naj-częściej stosowana jest dominanta (czyli wartość najczęstsza – modalna). Niekiedy w ana-lizie rynku, oprócz posługiwania się wartościami średnimi, stosuje się miary zmienności37.

Trend na polskim rynku tytoniowym jest wyraźny: rośnie produkcja papierosów, spada ich spożycie, a rynek produkcji papierosów ulega koncentracji i ma obecnie strukturę oligopoliczną.

12.3. Istota rynku i jego elementy

Dla potrzeb niniejszej analizy przyjęto najprostszą definicję, zgodnie z którą „rynek to ogół stosunków wymiennych zachodzących pomiędzy sprzedającymi i kupującymi”.

Każda analiza rynku zaczyna się od określenia jego podstawowych elementów, którymi są podaż i popyt oraz cena będąca pochodną relacji podaży i popytu.

12.3.1. Strona podażowa

Po stronie podażowej odróżnić trzeba sytuację na rynku surowca (surowy tytoń) i wyro-bów tytoniowych (gównie papierosy). Polska jest drugim, po Włoszech, producentem tytoniu w UE. Rynek surowego tytoniu w Polsce podlega Ustawie o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu, rynku suszu paszowego oraz rynków lnu i konopi uprawianych na włókno z grudnia 2003 roku ze zmianami wprowadzonymi w marcu 2006 roku w celu spełnienia wymogów Unii Europejskiej.

Tytoń można uprawiać tylko w wyznaczonych regionach Polski znajdujących się na liście rozporządzenia ministra rolnictwa i rozwoju wsi. Według Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku powierzchnia uprawy tytoniu wynosi 15,7 tys. ha. Uprawą zajmuje się ok. 11,3 tys. gospodarstw.

12.3.2. Strona popytowa

W 2007 roku sprzedano w Polsce ok. 70 mld sztuk papierosów. Przez 5 lat nastąpił spa-dek sprzedaży o ok. 14,3 mld sztuk do poziomu na koniec 2011 roku ok. 55,6 mld sztuk. W IV kwartale 2012 roku oficjalnie sprzedano w Polsce 11,5 mld sztuk papierosów. To aż o 25% mniej niż w IV kwartale 2011 roku. W całym 2012 roku sprzedaż zmalała o 6,3% w porównaniu do roku 2011 – do 52,1 mld sztuk. Spadek sprzedaży nie jest spowodo-wany wyłącznie zmniejszeniem świadomej konsumpcji, lecz istnieniem szarej strefy – zarówno produkcją wyrobów tytoniowych poza systemem fiskalnym, jak i przemytem. Udział szarej strefy w handlu wyrobami tytoniowymi szacuje się już na 15%.

37 Do najczęściej stosowanych miar zmienności należą: (i) obszar zmienności, stanowiący różnicę miedzy wartością najwyższą i najniższą; (ii) odchylenie przeciętne, stanowiące iloraz odchyleń od średnich i sumy jednostek; (iii) odchylenie standardowe, stanowiące pierwiastek kwadratowy z sumy kwadratów odchyleń od średniej; (iv) współ-czynnik zmienności, stanowiący iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej.


12.4. Elastyczność popytu

Istotny wpływ na zwiększanie się szarej strefy ma polityka fiskalna wpływająca na cenę wyrobów tytoniowych. Funkcja ceny jest w pierwszej kolejności pochodną funkcji podaży i popytu.

Elastyczność popytu to zmiana w wielkości popytu na dane dobro wywołana zmianami różnych czynników oddziaływujących na popyt na owo dobro. Z ekonomicznego punktu widzenia elastyczność oznacza wrażliwość jednej wielkości (traktowanej jako zmienna zależna – reakcja) na zmianę innej wielkości (traktowanej jako zmienna niezależna – bo-dziec). W odniesieniu do rynku wielkościami tymi są podaż i popyt, które reagują na cenę, lub cena która reaguje na zmiany w relacji: podaż–popyt. W teoretycznych modelach ryn-kowych rozróżnia się więc elastyczność cenową podaży (elastyczność podaży względem ceny) i elastyczność cenową popytu (elastyczność popytu względem ceny). Odwrotność tych elastyczności określana jest jako ekspansywność i giętkość ceny.

Elastyczność popytu w modelu matematycznym jest miarą względnych zmian funkcji wy-wołanych względnym przyrostem zmiennej niezależnej. W funkcji y = (f) x, elastyczność Exy definiuje się jako granicę, do której dąży stosunek względnego przyrostu (Δy zmiennej zależnej y do względnego przyrostu (Δx) zmiennej niezależnej x, kiedy Δx dąży do zera. Elastyczność zmiennej zależnej y względem zmiennej x jest iloczynem pochodnej funkcji i stosunku zmiennej x do y, służy więc do mierzenia elastyczności w określonym punkcie (dla określonego x), a więc do badania reakcji zmiennej zależnej y na zmiany zmiennej niezależnej x przy założeniu, że inne czynniki są stałe i nie mają wpływu na zmienną y. Obliczona w ten sposób elastyczność nazywa się elastycznością punktową. Ponieważ jednak elastyczność jest funkcją, dla większości typów funkcji w każdym punkcie jest ona inna (z wyjątkiem funkcji izoelastycznej, którą jest funkcja podwójnie logarytmiczna: logy = logA + logx, gdzie: A – wyraz stały; ŋ - elastyczność stała dla wszystkich punktów).

Elastyczność punktowa może być zadowalającą miarą przy analizie rynku tylko i wyłącz-nie w określonym punkcie krzywej, gdy zmiany zmiennej niezależnej x są nieskończenie małe i rzadkie. Tymczasem zmiany zmiennych objaśniających (jak na przykład dochody czy ceny) są zazwyczaj skokowe. Dlatego właściwsze jest określenie elastyczności łukowej dla zmian zmiennej niezależnej x powyżej 5%). Elastyczność łukowa pokazuje przecięt-ną elastyczność w pewnym przedziale. Gdy znana jest wielkość x i y w dwóch punktach (0 i 1), można obliczyć zmiany stosunkowe obu zmiennych i dzieląc stosunkową zmienną y przez stosunkową zmienną x, otrzymać elastyczność y względem x.

Miarą elastyczności jest współczynnik elastyczności, którego wartość odzwierciedla sto-pień wrażliwości zmiennej zależnej y na zmiany zmiennej niezależnej x. Określa on, o ile jednostek zmieni się wielkość y, jeżeli x zmieni się o jedną jednostkę.

W dominującym nurcie teorii ekonomii popyt uważany jest za zmienną zależną. Za zmienne niezależne uważa się czynniki kształtujące popyt: dochody, ceny danego bobra oraz ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych. W zależności od tego, który z czyn-ników wpływa najmocniej na wielkość popytu, wyróżnia się: (i) elastyczność dochodo-wą, czyli elastyczność funkcji popytu na dane dobro względem poziomu dochodu; (ii) elastyczność cenową, czyli elastyczność funkcji popytu względem poziomu ceny danego dobra i (iii) elastyczność mieszaną (nazywaną też krzyżową), czyli elastyczność funkcji


popytu na dobro A względem ceny dobra B.

12.4.1. Elastyczność dochodowa popytu

Zależność pomiędzy dochodami konsumentów a wielkością popytu na dane dobro jest najczęściej jednokierunkowa – wraz ze wzrostem dochodów konsumentów, przy innych czynnikach niezmienionych, zwiększa się popyt na nie i odwrotnie. Dlatego współczynnik elastyczności dochodowej popytu informujący o zmianach popytu wyrażonych w procen-tach przy jednoprocentowych zmianach dochodu przyjmuje najczęściej wartości dodatnie.

Elastyczność dochodowa popytu kształtuje się różnie, nie tylko w zależności od dochodów konsumentów, ale także rodzaju dobra. W teorii ekonomii wyróżnia się trzy podstawowe kategorie dóbr: dobra niższego rzędu, dobra pierwszej potrzeby i dobra wyższego rzędu. Tytoń i papierosy należą do kategorii dóbr wyższego rzędu.

11.4.2. Elastyczność cenowa popytu

O ile elastyczność dochodowa popytu ma charakter podmiotowy, gdyż jest skorelowana z podmiotami generującymi rynkowy popyt, o tyle elastyczność cenowa popytu ma cha-rakter przedmiotowy, gdyż jest skorelowana z przedmiotem wymiany. Podstawową relację między ceną a popytem pokazuje krzywa popytu. Wskazuje ona, jaką ilość danego dobra nabędą konsumenci przy różnych poziomach ceny w określonym czasie na określonym rynku. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne – im wyższa jest cena jakiegoś dobra, tym mniejszą jego ilość konsumenci są skłonni nabyć, i odwrotnie. Obrazuje ona prawo popy-tu sformułowane przez Alfreda Marshalla. Im bardziej płaska (stroma) jest krzywa popytu w danym punkcie, tym większa (mniejsza) jest wartość absolutna elastyczności cenowej popytu.

Siłę reakcji popytu na zmiany ceny danego dobra mierzy elastyczność cenowa popytu. Jest to stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny danego dobra, przy założeniu, że pozostałe zmienne nie ulegają zmianie (ceteris paribus).

Z uwagi na reakcje popytu na zmianę ceny wyróżnia się:

(i) popyt proporcjonalny (gdy procentowej zmianie ceny odpowiada dokładnie taka sama procentowa zmiana wielkości popytu w kierunku odwrotnym);

(ii) popyt elastyczny (gdy procentowa zmiana popytu jest większa niż procentowa zmiana ceny);

(iii) popyt nieelastyczny (gdy procentowa zmiana popytu jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny);

(iv) popyt doskonale elastyczny (gdy dla danej ceny popyt może przybierać dowolnie różne rozmiary);

(v) popyt sztywny (gdy dla dowolnej zmiany ceny zmiana popytu jest równa zeru).


Elastyczność cenowa popytu jest determinowana kilkoma czynnikami:

(i) stopniem, w jakim dane dobro zaspokaja podstawowe potrzeby konsumenta;(ii) dostępnością substytutów danego dobra;

(iii) udziałem wydatków na zakup danego dobra w budżecie konsumenta;

(iv) poziomem ceny danego dobra;

(v) czasem dostosowań konsumentów do zmiany ceny.

Odwrotnością elastyczności cenowej popytu jest giętkość ceny. Współczynnik giętkości ceny pokazuje, o ile procent należy zmienić cenę na dane dobro, aby popyt na nie zmienił się o 1%. Elastyczność cenowa popytu jest jednym z podstawowych narzędzi analizy marginalnej.

W przypadku rynku tytoniowego po stronie producentów występuje znacznie niższa wrażliwość na cenę niż po stronie popytowej – co wpływa na rozmiar szarej strefy.

12.5. Teoria optymalności

Istnieje communis opinio, że analiza norm prawnych powinna opierać się na rachunku użyteczności – czyli kalkulacji korzyści i kosztów zgodnie z kryterium efektywności sfor-mułowanym przez Vilfredo Pareto. Stanowi ono, że nie można oczekiwać zaakceptowania jakiegoś rozwiązania, jeżeli możliwe jest inne, dla wszystkich korzystniejsze. Osiągnięty wynik jest nieoptymalny w sensie Pareto (subparetooptymalny), jeśli można osiągnąć inny wynik, dający wszystkim wyższe zyski, lub jednemu wyższy, a wszystkim pozostałym takie same. Wynik jest optymalny w sensie Pareto (paretooptymalny), jeśli takiego innego wyniku nie ma – czyli jeśli nie można polepszyć sytuacji jednego, nie pogarszając sytu-acji drugiego38. Przy czym „optymalny” nie oznacza „najlepszy”, a jedynie „nie gorszy niż inny”. Taka koncepcja efektywności odnosi się do zarządzania dostępnymi (danymi) zaso-bami. Wyrasta ona z ogólnej XIX-wiecznej wiedzy o świcie fizyki i mechaniki oraz z zasad efektywności energetycznej. Jest ujmowana podobnie jak w fizyce na podstawie „prawa zachowania energii”, którą można przekształcać, minimalizując straty jakie przy tym po-wstają. Tak jak w technologii minimalizowane są czynniki w kategoriach fizycznych (na przykład litry paliwa do napędu silnika spalinowego) w celu osiągnięcia danego wyniku (na przykład przejechania 100 km z określoną stałą prędkością), koncepcja efektywno-ści ekonomicznej w sensie Pareto zmierza do minimalizowania czynników. Jednakże nie w kategoriach fizycznych, lecz kosztowych.

12.6. Teoria gier w analizie rynku

Po przeprowadzeniu analizy struktury podmiotowej i przedmiotowej rynku prowadzona jest analiza norm prawnych mających dany rynek regulować. Przy tworzeniu tych norm należy posługiwać się metodami właściwymi analizie ekonomicznej, zwłaszcza teorią gier, pomagającą konstruować normy nakładające na podmioty prawa obowiązki, których wypełnienie leży w ich racjonalnym interesie. Każda gra wymaga jednak zrozumienia jej reguł i stosowania się do nich przez graczy. A obserwatorzy muszą wiedzieć, kto jest graczem, z kim może grać przeciwko komu i czy wszyscy mogą odnieść korzyść z gry,

38 Ph. D. Straffin, Teoria gier, Warszawa 2001, s. 87.


w której uczestniczą, czy też zwycięstwo jednego musi oznaczać porażkę drugiego.

Teoria gier, będąca najbardziej rozwiniętym działem teorii decyzji, zajmuje się logiczną analizą sytuacji konfliktu i kooperacji – czyli sytuacji typowej dla stosunku prawnego. Podobnie jak teoria decyzji wieloaspektowych i teoria wyboru społecznego, jest ona teo-rią normatywną. Szuka odpowiedzi na pytanie, jak powinni zachować się uczestnicy gry w sytuacji pełnego lub częściowego konfliktu między nimi. „Sens i cel teorii gier polega na tym, by korzystając z macierzy wypłat, oznaczyć optymalną wygraną, czyli zoptyma-lizować stosowanie poszczególnych strategii, tak żeby na koniec rzeczywiście tę wygraną osiągnąć”39.

O grze możemy mówić, gdy spełnione są następujące warunki: „1) Można wskazać co najmniej dwóch graczy. Graczem może być człowiek, firma, państwo, czy nawet gatunek w znaczeniu biologicznym. 2) Każdy gracz ma do wyboru pewną liczbę możliwych strate-gii, określających sposób rozgrywania przez niego gry. 3) Wynik gry jest determinowany przez kombinację strategii wybranych przez poszczególnych graczy. 4) Każdemu możli-wemu wynikowi gry odpowiada zestaw wypłat dla poszczególnych graczy, których wyso-kość można wyrazić liczbowo. Wypłaty określają wartość wyniku gry dla poszczególnych graczy”40.

Każdy z graczy dąży w trakcie gry do maksymalizowania swoich własnych wypłat, wpły-wając na przebieg gry poprzez wybór odpowiedniej strategii. Wynik gry zależy jednak nie tylko od danego gracza, ale także od rodzaju strategii wybranych przez pozostałych gra-czy. Najczęściej rozróżnia się gry dwuosobowe i wieloosobowe (n-osobowe). Dla podziału tego istotna jest liczba uczestników gry. Jednak tak naprawdę, to nie liczba graczy ma de-cydujące znaczenie dla teorii gier. „Zasadnicza różnica między nimi polega na możliwości tworzenia koalicji. W przypadku możliwości porozumiewania się i tworzenia koalicji różnica w liczbie uczestników gry nie jest tak ważna. Zawsze bowiem można rozważyć grę jednego gracza przeciwko wszystkim pozostałym, a więc sprowadzić grę wieloosobową do dwuosobowej”41. Dlatego istotniejszy wydaje się być podział gier na kooperacyjne i nie-kooperacyjne. Kolejnym kryterium wyodrębniania różnych gier jest stopień sprzeczności interesów graczy. Według tego kryterium dzieli się gry na ściśle konkurencyjne i częścio-wo konkurencyjne. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z brakiem możliwości polepszenia sytuacji jednego z graczy bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji drugiego lub pozostałych graczy. To właśnie takie gry są nazywane grami o sumie zero. W języku matematyki mówi się, że są to gry, w których funkcje wypłaty spełniają warunek w1 + w2 = 0 lub równoważny mu warunek w1 = – w2. Pozwala to opisać całą grę poprzez podanie jednej macierzy wypłat: w(r1,r2) = w1(r1,r1). W grach częściowo konkurencyjnych o su-mie niezerowej istnieje możliwość polepszenia sytuacji jednego lub nawet kilku graczy bez pogarszania sytuacji któregokolwiek z pozostałych graczy albo nawet polepszenie sytuacji wszystkich graczy. To „polepszenie” jest oczywiście zawsze relatywne: następuje w sto-sunku do czegoś. Odnośnikiem są wyniki poszczególnych graczy osiągane w przypadku wyboru innych strategii gry. Cechą charakterystyczną zarówno gier strategicznych, jak i zachowań rynkowych jest wzajemna zależność uczestników gry i wymiany. Ta wzajemna

39 M. Eigen, R. Winkler, Gra, PIW, Warszawa 1983, s. 24.40 Ph. D. Straffin, Teoria gier, s. 1.41 G. Lissowski, Przedmowa do Ph. D. Straffin, Teoria gier, op.cit., s. ix.


zależność dotyczy też wkładów poszczególnych graczy do puli, z której dokonywane są wypłaty. Wynik gry jednego gracza zależy nie tylko od jego własnych decyzji, ale także od tego, jak postępują wszyscy pozostali gracze, a w przypadku gospodarki także od decyzji państwa, które, w zależności od sytuacji, może być traktowane jako jeden z graczy albo jako arbiter.

Istotny jest podział gier na sekwencyjne i równoległe. W grach sekwencyjnych gracze wykonują ruchy po kolei. Znając posunięcia przeciwnika, starają się przewidzieć, jak za-reaguje on na ich posunięcie i co oni zrobią w odpowiedzi. Przewidują, do czego może doprowadzić ich początkowa decyzja i wykorzystują posiadane informacje, aby dokonać wyboru jak najlepszego posunięcia. Najlepszą strategię dla takiej gry można stworzyć, sprawdzając wszystkie możliwe wyniki końcowe. Taką grą sekwencyjną są, na przykład, szachy. Natomiast w grach niesekwencyjnych gracze wykonują ruchy równocześnie, nie znając posunięć pozostałych graczy. Są więc zmuszeni do myślenia o tym, że są też pozo-stali gracze, którzy znajdują się w takiej samej sytuacji. Taką grą jest, na przykład, poker. Jest nią także wymiana rynkowa. Nie możemy ignorować faktu, że nasze decyzje gospo-darcze będą wywierały jakiś wpływ na innych uczestników gry rynkowej, którzy ze swej strony podejmą decyzje, jakich nie znamy, gdyż są podejmowane równolegle z naszymi. W ten sposób rodzi się problem: „Ja myślę, że ty myślisz, że ja myślę, że ty myślisz...”. Rozwiązaniem tego problemu zajmuje się właśnie teoria gier.

Teoria gier pomaga eliminacji, a przynajmniej ograniczeniu, negatywnych skutków tak zwanych pułapek społecznych, do których prowadzi nieracjonalne rozwiązanie dylematu społecznego42.

Zważywszy, że na rynku tytoniu mamy do czynienia z graczami z Unii Europejskiej, jak i spoza niej, których regulacje unijne nie będą w żaden sposób dotykać, teoria gier winna mieć szczególne zastosowanie do oceny możliwych skutków regulacji.

12.7. Dylematy i pułapki społeczne

Dylemat społeczny to sytuacja, w której większość albo wszyscy członkowie danej zbio-rowości podobnie wartościują jakieś dobro i uznają je za pożądane. Jednak ilość tego dobra jest mniejsza niż zapotrzebowanie na nie. Rodzi to konflikt między interesem in-dywidualnym poszczególnych członków zbiorowości nastawionych na eksploatację tego dobra a interesem wspólnym całej zbiorowości polegającym na konieczności wytworze-nia danego dobra i/lub utrzymania go. Pułapka społeczna to sytuacja, w której wybór działania przynoszącego natychmiastowe korzyści prowadzi do negatywnych rezultatów, z tym że oddalonych w czasie od momentu dokonywania wyboru i podejmowania danego działania. Można zatem scharakteryzować dylemat społeczny jako konfliktową sytuację decyzyjną, w której strony, starając się maksymalizować własne zyski, osiągają rezultaty gorsze, zarówno każda z osobna, jak i wszystkie razem, niż gdyby uzgodniły ze sobą te interesy i kooperowały w celu ich realizacji. Pułapka społeczna i dylemat społeczny to dwie następujące po sobie fazy tego samego zjawiska. Znajdując się w pułapce społecz-nej, dokonujemy takiego rozwiązania dylematu społecznego, które prowadzi do rezultatu sprzecznego z zamiarami.

42 E. Hankiss, Pułapki społeczne, Warszawa 1986, s. 7.


Zgodnie z paradygmatem dotyczącym badań nad zachowaniami ludzie w kontaktach między sobą grają w dwa rodzaje gier. Może to być gra o sumie zerowej, czyli: „ja wygry-wam, ty przegrywasz”, albo gra o sumie większej od zera, czyli: „Gramy tak, żeby wspólnie wygrać jak najwięcej, choć nie musimy wygrać po równo”.

Pułapki i dylematy społeczne powstają w sytuacjach, które teoria gier nazywa grami o su-mie niezerowej. Pula wygranych jest bowiem zmienna i wygrana jednego z graczy nie musi oznaczać przegranej drugiego gracza (lub pozostałych graczy w grach wieloosobowych) w wysokości równej puli gracza, który wygrywa. W przypadku wieloosobowych gier o su-mie niezerowej wypłaty dla wszystkich graczy rosną w miarę wzrostu liczby graczy, którzy kooperują ze sobą, choć każdemu z nich osobno może bardziej opłacać się wybór strategii dominującej, która w dłuższej perspektywie czasu przyniesie szkodliwe rezultaty zarówno dla innych, jak i dla niego samego43.

Często analizowanym przykładem pułapki społecznej jest „Tragedia wspólnego pastwiska”. Elemer Hankiss opisał pastwisko, które jest użytkowane wspólnie przez 10 farmerów. Każ-dy farmer ma jedną krowę. Na pastwisku jest tyle trawy, że wszystkie najadają się do syta, a każda utrzymuje stałą wagę 1 000 funtów. Gdy jeden z farmerów wpuszcza na pastwisko drugą krowę, pasie się ich 11, trawy jest mniej dla każdej z nich i waga krów spada o 100 funtów. Jeden farmer zyskał w stosunku do stanu początkowego, bo jego krowy ważą 1800 funtów (2 x 900 = 1800). Pozostali tracą. Drugi z farmerów postanawia też wpuścić na pastwisko drugą krowę. Waga krów znów spada, bo mają coraz mniej trawy dla siebie. Ale wciąż ci, którzy mają dwie krowy, zyskują. Więc kolejni farmerzy wpuszczają na pastwisko druga krowę. Gdy czyni to piąty farmer, trawy jest już tylko tyle, że waga dwóch krów łącznie spada do wagi jednej krowy za czasów, gdy pasło się ich tylko 10. Pięciu farmerów mających na pastwisku po 2 krowy nie zyskało nic na ich wadze, ponosząc większy koszt ich hodowli, a pięciu straciło połowę wagi swoich krów. Jak kolejni farmerzy wpuszczą na pastwisko kolejne krowy, trawy zabraknie w ogóle i krowy zdechną. Rozwiązaniem tej pułapki jest określenie przez regulatora, kto ile krów może wypasać na pastwisku. Rozwiązanie to może mieć jednak zastosowanie, tylko w przypadku gdy wszyscy pasterze podlegają temu samemu regulatorowi i wprowadzanym przez niego regulacjom. Mówiąc metaforycznie, w przypadku rynku tytoniowego mamy do czynienia z dwoma pastwiska-mi podlegającymi różnym regulatorom, pomiędzy którymi granica nie jest jednak zbyt szczelna.

12.8. Dylemat więźnia

Najlepiej znanym, i można powiedzieć najsłynniejszym przykładem gry o sumie niezero-wej jest Dylemat więźnia. Choć był on wielokrotnie opisywany, powtórzenie tego opisu w niniejszej analizie uzasadnia fakt, że różnie bywa on interpretowany.

Melvin Dresher i Merrill Flood wykazali, że w grze o sumie niezerowej mającej dokładnie

43 W psychologii jest to tak zwane „mocne” ujęcie dylematu społecznego, w odróżnieniu od ujęcia „słabego”, które za dylemat społeczny uznaje sytuację, w której wybór strategii dominacji przynosi graczowi najlepszą wypłatę w przynajmniej jednej konfiguracji wyborów dokonanych przez innych. Wybór taki ma negatywny wpływ na inte-resy innych graczy. Gdyby zaś wszyscy dokonali takiego wyboru osiągnęliby wyniki gorsze od tych, które uzyska-liby, dokonując wyboru innego. (Por. M. Dutkiewicz, Dylematy społeczne, Warszawa 1988, niepublikowana praca magisterska napisana na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego pod kierunkiem Janusza Grzelaka). Jest to jednak szczegółowe zagadnienie, które należy pozostawić do dalszego rozważania psychologom, gdyż dla potrzeb niniejszej pracy wystarczające wydaje się „mocne” ujęcie dylematu społecznego.


jeden punkt równowagi, równowaga ta może nie być paretooptymalna. Albert W. Tucker prezentując tę grę na seminarium na Uniwersytecie Stanforda, uzupełnił ją historyjką, dzięki której zyskała ona swa nazwę. Prokurator przedstawia dwóm podejrzanym o napad na bank aresztantom następującą możliwość:

(1) jeżeli do przestępstwa przyzna się jeden, a drugi będzie się wypierał, ten, który się przyznał, zostanie zwolniony, a drugi skazany na 10 lat;

(2) jeżeli obaj się przyznają, każdy dostanie 5 lat;

(3) jeżeli żaden się nie przyzna, to żaden nie zostanie skazany za napad, ale pod jakimś błahym pretekstem każdy zostanie skazany za coś innego na rok.

Warianty wyborów obu więźniów i ich konsekwencje przedstawia tabela:

WIĘZIEŃ 2

PRZYZNAJE SIĘ (A) NIE PRZYZNAJE SIĘ (B)

WIĘZIEŃ 1PRZYZNAJE SIĘ (A) 5,5 0,10

NIE PRZYZNAJE SIĘ (B) 10,0 1,1

W Dylemacie więźnia chodzi więc o podjęcie decyzji, której rezultat zależy od niezna-nej decyzji kogoś innego. Jeżeli przyjmiemy zasadę równej pozycji obu więźniów, mamy prosty wybór: przyznania się i nieprzyznania. Proste prawo liczb pokazuje, że druga moż-liwość (nie przyznania się) jest zdecydowanie lepsza, gdyż pociąga za sobą mniejszą karę. Sytuacja więźniów komplikuje się dopiero wówczas, gdy w grę wchodzi trzecia możli-wość: jazdy na gapę jednego z nich i przyznania się przez niego, w nadziei że drugi się nie przyzna.

Z perspektywy indywidualnej jednego z więźniów najniższy wymiar kary wynosi zero, najwyższy – dziesięć lat. Możliwe są też warianty pośrednie: pięciu lat lub roku. Z perspek-tywy zbiorowej obaj powędrować mogą za kratki na dwa lata (gdy żaden się nie przyzna i każdy skazany zostanie na rok) lub dziesięć lat (jeżeli przyznają się obaj i obaj zostaną skazani na pięć lat lub gdy jeden się przyzna, a drugi nie, w rezultacie czego jeden zostanie zwolniony, a drugi skazany na dziesięć lat). Nie ma możliwości, aby obaj zostali skazani na maksymalny wymiar kary dziesięciu lat, podobnie jak nie ma możliwości, żeby obaj nie zostali skazani w ogóle. Zupełny brak kary dla jednego z nich jest możliwy, tylko w przy-padku gdy się on przyzna, a drugi nie. Ale czy ten, który się przyzna, może liczyć na to, że drugi się nie przyzna? Nie może, a przynajmniej nie powinien. Musi bowiem zakładać, że ten drugi będzie myślał tak samo. Według strategii minimaksowych opracowanych dla gier zero–sumowych obaj powinni przyznać się do winy, bo to pozwala każdemu z nich zmaksymalizować zysk lub zminimalizować stratę niezależnie od decyzji podejmowanych przez drugiego. Ten, który się przyzna, może zostać skazany maksymalnie na pięć lat, a je-żeli drugi się nie przyzna, pierwszy może nawet zostać od razu zwolniony. Jeżeli natomiast się nie przyzna, zostanie skazany co najmniej na jeden rok, a w przypadku gdy drugi się przyzna, to pierwszy zostanie skazany na lat dziesięć. Każdy z nich ma do „wygrania” zwol-nienie natychmiastowe, gdy się przyzna, a drugi nie, a ryzykuje pięcioma latami więzienia,


jeżeli drugi się też przyzna. Jeżeli natomiast się nie przyzna, ryzykuje dziesięcioma latami więzienia, w przypadku gdyby drugi się przyznał, a może zyskać cztery lata, gdy drugi także się nie przyzna (jeden rok zamiast pięciu w przypadku przyznania się obu). Jak więc widać, ryzyko w tym drugim przypadku jest dwa razy większe niż w pierwszym – dziesięć lat więzienia zamiast pięciu. W takiej sytuacji strategia nazywana przez psychologów ego-centryczną strategią dominującą każe obu więźniom przyznać się do winy. Strategia A obu graczy/więźniów (przyznanie się) dominuje strategię B (nie przyznanie się). Analizowa-na gra ma swoją równowagę AA, która jednak nie jest paretooptymalna – obaj gracze/więźniowie lepiej wyszliby na wyborze strategii B – nieprzyznania się. Konflikt pomiędzy racjonalnością indywidualną a optymalnością według Pareto wydaje się nieusuwalny.

Jednak z grupowego punktu widzenia obu więźniów, a nie indywidualnego punktu wi-dzenia każdego z nich, wybór tej strategii choćby przez jednego zawsze daje taki sam łączny wynik dziesięciu lat więzienia (0+10 lub 5+5). Przyznanie się mogłoby więc zostać uznane za optymalne, tylko w przypadku gdyby opisana gra byłaby grą zero–sumową, w której wygrana jednego jest równa przegranej drugiego. W Dylemacie więźnia gracze mogą jednak zyskać nie tylko jeden kosztem drugiego, gdy jeden się przyzna, a drugi nie. Mogą także otrzymać nagrodę z „zewnątrz”, gdy nie przyznając się, otrzymają stosun-kowo łagodny wymiar kary jednego roku każdy. Gdyby wybrali strategię kooperacji, nie przyznając się, zyskaliby po cztery lata wolności – każdy zostałby skazany na rok, a nie na pięć lat, czyli razem zyskaliby osiem lat wolności. Jeden rok mógłby stracić tylko ten, który zostałby zwolniony w przypadku gdyby się przyznał, a drugi by się nie przyznał. Jednakże prawdopodobieństwo takiego rozwiązania w przypadku wyboru egocentrycznej strategii dominacji jest bardzo niewielkie. Bardziej opłacalne dla każdego z nich z osobna i dla obu razem byłoby więc wybranie strategii kooperacji i nieprzyznanie się, czyli zary-zykowanie dodatkowymi pięcioma latami więzienia (perspektywa dziesięciu lat więzienia, jeżeli drugi więzień się jednak przyzna, wobec pięciu lat, gdy przyznają się obaj) w celu zyskania dodatkowych czterech lat wolności (perspektywa jednego roku więzienia, gdy nie przyznają się obaj, wobec pięciu lat gdy obaj się przyznają). Warunkiem zastosowania tej obiektywnie efektywniejszej strategii jest wzajemne zaufanie obu więźniów do siebie.

W Dylemacie Więźnia znajduje się Komisja Europejska, próbując dokonywać regula-cji rynku tytoniowego, w sytuacji gdy tuż za jej granicami regulacje takie nie zostaną wprowadzone.


Spis tabel, wykresów i obrazów.

Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4.

Tabela 5. Tabela 6.

Tabela 7. Tabela 8. Tabela 9. Tabela 10. Tabela 11. Tabela 12. Tabela 13. Tabela 14.

Wykres 1. Wykres 2.

Wykres 3.

Wykres 4.

Wykres 5. Wykres 6. Wykres 7. Wykres 8. Wykres 9. Wykres 10. Wykres 11. Wykres 12. Wykres 13. Wykres 14. Wykres 15. Wykres 16. Wykres 17. Wykres 18. Wykres 19. Wykres 20.

Wykres 21.Wykres 22.Wykres 23.

Wykres 24.

Obraz 1.Obraz 2.Obraz 3.Obraz 4.Obraz 5.

Światowa produkcja tytoniu odmiany FCV (tys. t) Ranking 7 państw największych producentów papierosów w 2010 r.Powierzchnia uprawy, produkcja oraz liczba plantatorów tytoniu w latach 2006-2010 w PolsceŚrednia cena skupu liści tytoniu zapłacona przez pierwszych przetwórców. Notowania za okres: październik 2011-kwiecień 2012 r.Źródła dochodów brutto plantatorów tytoniu w latach 2000-2010 (mln zł, ceny bieżące)Dane strukturalne gospodarstw rolnych oraz dane demograficzne dla głównych rejonów upraw tytoniu w Polsce 2010 r.Wartość obrotów handlowych polskiej branży produkcji wyrobów tytoniowych (mln zł, ceny bieżące)Kategorie ekonomiczne branży przetwórstwa tytoniu w latach 2005-2010Dochody podatkowe z tytułu akcyzy i VAT od wyrobów tytoniowych w mld złotych w latach 2007-2011Podatek CIT i PIT z branży tytoniowej w latach 2007-2009 (w mln złotych).Liczba sprzedawanych papierosów i wyrobów tytoniowych w Polsce.Rynek sprzedaży i udział w konsumpcji nielegalnych wyrobów tytoniowych.Oszacowanie skutków scenariusza podstawowego dla plantatorów – całkowita eliminacja upraw tytoniu (mln zł)*Bezrobotni w podziale na województwa - listopad 2012 r.

Główni producenci tytoniu FCV w 2012 r.Ranking „big 5” wolumenu eksportu papierosów w 2010 r. (mld sztuk) oraz jego udział w globalnej produkcji (%)Udział głównych producentów papierosów w 2011 r. według wolumenu produkcji na rynkach 10 czołowych krajów nienależących do OECD (z wyłączeniem USA oraz Chin).Udział głównych producentów papierosów w 2011 r. według wolumenu produkcji na rynkach 10 czołowych krajów OECD (z wyłączeniem USA oraz Chin).Udziały koncernów tytoniowych na polskim rynku papierosowym w 2012 r.Struktura wolumenu całkowitej produkcji papierosów w Polsce z podziałem na rynki dystrybucji w 2011 r.Struktura udziału kanałów dystrybucji w sprzedaży wyrobów tytoniowych 2009/2010.Dynamika zmian PKB Polski w latach 2000-2012.Stopa bezrobocia BAEL i bezrobocia rejestrowanego na koniec roku w latach 2005-2012.Zmiany cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100) w latach 2006-2012.Struktura dochodów podatkowych roku 2011 (dane w mld zł).Wpływy z akcyzy z poszczególnych tytułów w roku 2011.Źródła pochodzenia konsumowanych papierosów w Polsce i ich udział procentowy w 2012 r.Ujawnienia nielegalnych wyrobów (szt.) przez służby celne w roku 2011.Ceny najtańszej paczki papierosów w wybranych krajach europejskich (euro) w 2012 roku.Wzrost PKB w Polsce i w UE-27 w latach 1996-2010 (rok poprzedni = 100; ceny stałe).Dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkańca (w PPS, UE-27 = 100).Szacunek PKB według regionów w 2010 r. (mln zł).Badanie opinii społecznej.Które z poniższych działań są Pani/Pana zdaniem najbardziej skuteczne w ograniczaniu liczby osób palących?Sondaż dotyczący zaangażowania państwa w politykę antynikotynową.Sondaż dotyczący nowych przepisów UE.Przeciętny czas poszukiwania pracy (w miesiącach) w II kwartale 2011 roku w zależności od poziomu wykształcenia bezrobotnych.Dynamika stopy bezrobocia rejestrowanego w latach 1990-2010.

Globalna produkcja papierosów w 2010 r. (mln szt.).Zakłady przetwórstwa liści tytoniu w Polsce.Zakłady produkcji wyrobów tytoniowych w Polsce.Struktura ilościowa sklepów spożywczych w latach 2005-2009.Stopa bezrobocia w poszczególnych województwach styczeń 2012 r.

CENTRUM IM. ADAMA SMITHAZASADY STATUTOWE

I. Źródłem bogactwa narodów jest praca. Adam Smith

II. Bóg, który dał nam życie, dał nam wolność. Tomasz Jefferson

III. Wolność jest najtańszą, najskuteczniejszą i najlepszą sztuką rządzenia i gospodarowania. Ferdynand Zweig

IV. Władza, która nie istnieje dla wolności, nie jest władzą, tylko przemocą. Lord Acton

V. Rząd mądry i oszczędny, który nie pozwoli ludziom krzywdzić się wzajemnie, który pozostawi im swobodę rozwoju gospodarczego i doskonalenia się, który nie odbierze pracującym od ust. Chleba zapracowanego przez nich – oto definicja dobrego rządu, którego nam potrzeba, by szczęście było pełne. Tomasz Jefferson

VI. Żaden człowiek nie ma więc prawa nie tylko zabierać cudzej pracy czy jej owoców, ale nawet dowolnie określać jej wartości. Mirosław Dzielski

VII. Etyka stanowi jak najpoważniejszy czynnik ekonomiczny, często rozstrzygający. Feliks Koneczny

VIII. Gospodarka jest fenomenem społecznym, nie fizycznym. Gdyby politycy i ekonomiści przyjęli to do wiadomości, musieliby porzucić marzenia o możliwości pozytywnego wpływu na zjawiska gospodarcze. Krzysztof Dzierżawski

IX. Bogactwo narodu nie wynika z koloru farby drukarskiej na banknotach. Andrzej SadowskiX. Ekonomista z Chicago uczy się jak funkcjonuje gospodarka, a nie jak ma być sterowana. James M. Buchanan

XI. Niczyje życie ani mienie nie może być bezpieczne, kiedy obraduje parlament. Alexis de Tocqueville

XII. Nie ma dobrych podatków, są tylko mniej złe. Jan Baptysta Say

XIII. Z jedynego systemu nie wydobędziemy się długo: ze słonecznego. Stanisław Jerzy Lec

Centrum im. Adama SmithaBednarska 16, 00-321 Warszawa

T.: [email protected]

facebook.com/centrumadamasmitha

skutki wdrożenia dyrektywt tytoniowej - kspt · teoria gier w analizie rynku 56 ... wą t cór...

Documents