0

ՓՄՁ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՆ

ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ2015 - 2017

2014 դեկտեմբեր, Երևան

1

ՆԱԽԱԲԱՆ 4

Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման նպատակը առաջիկա երեք տարիների համար 4

Ռազմավարության մշակման մեթոդաբանությունը 5

Ռազմավարության ընդգրկումը և բաժինները առաջիկա երեք տարիներին 7

ՓՄՁ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՄԱՐ 8

Ներածություն 8

ՓՄՁ-ների դերը ՏՀԶԿ երկրներում և Զարգացող Երկրներում (ԶԵ). Նմանությունները և տարբերությունները 9

ՓՄՁ-ների զարգացմանն ուղղված համակարգային մոտեցումները ՏՀԶԿ երկրներում 14

ՓՄՁ-ների խթանումը փուլ առ փուլ մոտեցմամբ 19

ՏՀԶԿ երկրներում համակարգային մոտեցումները. հիմնական և առանձնահատուկ միտումները 28

Գրականություն 38

ՓՈՔՐ ԵՎ ՄԻՋԻՆ ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐՈՒԹՅՈՒՆԸ (ՓՄՁ) ՀԱՐԿԱՅԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ 40

ՓՄՁ-ն վերաբերող ՀՀ-ում գործող հարկային օրենսդրությունը (առ 01.10.2014թ) 40

ՊԱՐԶ հարկային ռեժիմների փոփոխություններն ու հետևանքները ՓՄՁ- ների համար 44

Առաջարկություններ, հակակշիռներ 48

ՓՄՁ –ՆԵՐԸ ՊԵՏԱԿԱՆ ԳՆՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ 50

Առաջարկություններ 53

ՖԻՆԱՆՍՆԵՐԻ ՀԱՍԱՆԵԼԻՈՒԹՅՈՒՆԸ ՓՄՁ- ՆԵՐԻՆ 54

Նախաբան 54

Միկրոֆինանսների շուկա. Առաջարկ 55

Միկրոֆինանսների շուկա. պահանջարկ 58

Միկրոֆինանսների շուկայի զարգացման առաջարկներ 61

2

ՁԵՌՆԱՐԿԱՏԻՐԱԿԱՆ ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ 64

Ձեռնարկատիրական կրթության միջազգային փորձը 64

Հայաստանում ձեռնարկատիրական կրթության ներկա իրավիճակի վերլուծություն 68

Առաջարկություններ, գործողությունների պլան 71

ՓՄՁ ՄԻՋԱԶԳԱՅՆԱՑՈՒՄ 76

Իրավիճակի նկարագիր 76

ՀՀ-ում ՓՄՁ-ների միջազգայնացմանն ուղղված առկա մեխանիզմները և դրանց կատարելագործման

ուղղությունները 79

Առաջարկություններ 83

ԲՆԱՊԱՀՊԱՆԱԿԱՆ (ԿԱՆԱՉ) ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԽԹԱՆՈՒՄԸ ՓՄՁ-ՆԵՐՈՒՄ 88

Կանաչ տնտեսության զարգացման դրույթները ՓՄՁ-ներում 88

ՓՄՁ-ները և կանաչ տնտեսությունը Հայաստանում 95

Կանաչ գործողությունների ներկա իրականացումը 96

ՓՄՁ-ների կանաչ գործունեության խթանման մեխանիզմները և գործիքները 99

Կանաչ գործողությունները՝ որպես գործարար հնարավորություններ 100

Առաջարկություններ 105

ՀԱՄԱՅՆՔԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄ ԵՎ ՆՈՐԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ 107

Ամփոփ 107

Գյուղական նորարարությունների և մոդեռնիզացիայի տեսությունն ու միջազգային փորձը 110

Համայնքային տնտեսական զարգացման հայկական փորձը 119

Տարածաշրջանային և համայնքային տնտեսական զարգացման մեխանիզմը Հայաստանում 121

Առաջարկություններ 122

3

ՓՄՁ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆՆ ԱՋԱԿՑՈՂ ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐԸ 125

Ամփոփ 125

ՓՄՁ աջակցության մակարդակները և համագործակցությունը 127

ԿԱՆԱՆՑ ՁԵՌՆԵՐԵՑՈՒԹՅԱՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 132

Ներածություն. կանանց ձեռներեցության ռազմավարության նպատակները 134

Համակարգված վերլուծություն. Հայաստանում կանանց ձեռներեցությանը խոչընդոտող հիմնական

գործոնները 135

Կանանց դերը Հայաստանի տնտեսական զարգացման գործում 137

Հայաստանում կանանց ձեռներեցության զարգացման նպատակով համակարգային միջամտությունների

հնարավորությունները 141

Կանանց ձեռներեցության զարգացման համակարգային միջամտություններ 144

Հայաստանում կանանց ձեռներեցության զարգացման ազդեցության չափորոշիչներ 146

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ

Հավելված 1. ՓՄՁ-ների զարգացման ազգային ռազմավարություն 2012-2014 թթ

Հավելված 2. ՓՄՁ վիճակագրության վերլուծություն

Հավելված 3. Համայնքային տնտեսական զարգացման փիլիսոփայությունը

Հավելված 4. Հարկային օրենքների փոփոխության խրոնոգրաֆիա

4

Նախաբան

2011 թվականին Հայաստանում մշակվեց ՓՄՁ աջակցության ռազմավարություն, որը դարձավ ոլորտի

պետական և մասնավոր կառույցների ուղեցույցը երեք տարիների համար։ Ռազմավարության

համաձայն ստեղծվեցին աջակցության նոր մեխանիզմներ, ուղղություններ, էապես վերափոխվեցին և

զարգացան աջակից կառուցները։ Նախորդ երեք տարիների արդյունքները մանրամասն

ներկայացված են հավելվածում։

Հաշվի առնելով արձանագրած արդյունքները, ինչպես նաև քաղած դասերը և միջազգային ու

տարածաշրջանային զարգացումները՝ անհրաժեշտություն առաջացավ ձևակերպել առաջիկա երեք

տարիների համար ՓՄՁ աջակցության նպատակները, խնդիրները, գործուն մեխանիզմները։

2014 թվականի ապրիլից Գերմանիայի Միջազգային Համագործակցության կազմակերպության

աջակցությամբ նախաձեռնվեց նոր ռազմավարության մշակման գործընթացը։ Ռազմավարության

առանձին բաժինների վրա աշխատեցին տեղական և միջազգային փորձագետներ՝ ներգրավելով

գործարարների և քաղաքական որոշումներ կայացնողների, ոլորտին աջակից տեղական և

միջազգային կազմակերպությունների։

Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման նպատակը առաջիկա երեք

տարիների համար

Եթե նախորդ ռազմավարությունը ավելի շատ կենտրոնացած էր ՓՄՁ- ների քանակական աճի և

ռեսուրսների հասանելիության վրա, ապա առաջիկա տարիներին շեշտը դրվելու է գիտելիքի, որակի

և մրցունակության վրա։

Պատկեր 1. ՓՄՁ զարգացման շարժիչ ուժերը և արդյունքները առաջիկա երեք տարիներին։

Շարժիչ ուժեր Արդյունք Ազդեցություն

Ձեռնարկություն

Գիտելիք

Նորարարություն

Մրցակցություն

Ներդրումներ

Աճում է աշխատանքի

արտադրողականությունը

Աճում է զբաղվածությունը

Տնտեսական աճ, մեկ շնչին

ընկնող ՀՆԱ- ի կայուն աճ

5

Առաջիկա երեք տարիներին (2015- 2017) ՓՄՁ աջակցության ռազմավարության նպատակը փոքր և

միջին բիզնեսի համար մրցունակ միջավայր ապահովելն է՝ ձեռնարկությունների զարգացման և

ձեռնարկատիրական գիտելիքի տարածման, ֆինանսական միջոցների հասանելիության, հարկային

համակարգի պարզեցման և մասնավոր հատվածի հետ երկխոսության մեխանիզմների

կատարելագործման, ինչպես նաև նորարարությունների և կայուն զարգացման խթանման միջոցով:

Արդյունքում 2018 թվականի սկզբում՝

Հայաստանի դիրքը Doing Business հաշվետվության մեջ բարելավված է առնվազն տասը կետով

(45- րդն է 2014- ին)։

Արտահանման մեջ աճել է ՓՄՁ - ների տեսակարար կշիռը, որը հետևանք է բարձր

մրցունակության և նորարարությունների կիրառման։ 2017- ին արտահանման աճի մեջ ՓՄՁ -

ների տեսակարար կշիռը առնվազն 50% է։

ՀՆԱ- ի մեջ ՓՄՁ- ների տեսակարար կշիռն անցել է 40%- ից (2013- ի 29%- ի փոխարեն)։

Ընդհանուր զբաղվածության մեջ ՓՄՁ - ների տեսակարար կշիռն անցել է 40%- ից (2013- ի 32

%-ի փոխարեն1)։

Ռազմավարության մշակման մեթոդաբանությունը

Սույն ռազմավարության մշակումը հիմնվում է մի շարք սկզբունքային մեթոդական

առանձնահատկությունների վրա՝

Մասնակցային գործընթաց - մարզերում և Երևանում անցկացվել են աշխատանքային ավելի քան

քսան հանդիպումներ գործարարների հետ՝ Red Tape Workshop ձևաչափով: Այս հանդիպումները

երկու տրամաբանական մասից են բաղկացած՝ գործարարների համար էական խնդիրների և

պրոբլեմների բացահայտում, առաջարկությունների վերհանում, նաև՝ բարձրացված հարցերի

քննարկում պետական կառավարման մարմինների ներկայացուցիչների հետ:

Հանդիպումներ են կազմակերպվել նաև ֆինանսական ոլորտի մասնագետների և կառույցների

ներկայացուցիչների, կրթության ոլորտում որոշում կայացնողների, աջակից միջազգային և

տեղական կազմակերպությունների և այլ շահագրգիռ կողմերի հետ։

Աշխատանքային հանդիպումներ են անցկացվել նաև համայնքների ղեկավարների և

համայնքների զարգացմամբ շահագրգիռ կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հետ:

Ինքնագնահատման գործընթաց - այստեղ կիրառվել են վիճակագրական վերլուծության տարբեր

մեթոդներ՝ պատմական, դինամիկ շարքերի, ռեգրեսիոն վերլուծության և այլն, որոնց միջոցով

1 Վիճակագրությունը մանրամասն ներկայացված է հավելվածում։

6

ստացվել է Հայաստանի ՓՄՁ ոլորտի վերջին տարիների պատկերը: Հիմք են ընդունվել նաև մի

շարք տեղական և միջազգային կազմակերպությունների կողմից արված հարցումների և

հետազոտությունների արդյունքները:

Համակարգային վերափոխման գործընթաց - հիմնական մեթոդական առանցքը համակարգային

մրցունակության մոդելն է, որը թույլ է տալիս ՓՄՁ աջակցությանը մոտենալ որոշումների

կայացման տարբեր մակարդակներից: Այս մոդելը մանրամասն ներկայացված է

մեթոդաբանության բաժնում:

Շուկայական ձախողումների վերլուծություն - ռազմավարության բոլոր բաժիններում

վերլուծության առանցքը ազատ շուկայական հարաբերությունների կողմից առկա

գործընթացների կարգավորման արդյունավետությունն է:

Պետական աջակցության միջոցառումների ձախողումների վերլուծություն - հաճախ պետական

կարգավորման միջոցները և գործիքները ոչ միայն չեն վերացնում շուկայական ձախողումները,

այլև ավելացնում են դրանք՝ ուղեկցվելով անարդյունավետ համակարգի զարգացմամբ,

ինստիտուցիոնալ խափանումներով: ՓՄՁ աջակցության ռազմավարության մյուս առանցքը

պետական աջակցության միջոցառումների ձախողումների բացահայտումն ու դրանց

չեզոքացումն է:

7

Ռազմավարության ընդգրկումը և բաժինները առաջիկա երեք տարիներին

Ընդհանուր առմամբ ռազմավարությունը հիմնվում է հետևյալ տրամաբանական կառուցվածքի և

բաժինների վրա։

Պատկեր 2. ՓՄՁ աջակցության ռազմավարության բաղադրիչները

Ռազմավարութ

յան

բաղադրիչները

Հիմնական

քաղաքակա- նություն

Կարգավորիչ միջավայր

Տեխնոլոգիա-

ներ և իննովացիա

Ձեռնարկատիրական

կրթություն

ՁԿ

Հասանելի ֆինանսներ

Տեղեկատվու-թյուն և կապեր

Կոորդինացված ազգային

քաղաքականություն,

միջավայրի բարելավում,

թիրախների սահմանում,

մոնիտորինգ, գնահատում

Տեղեկատվության

հասանելիության ապահովում,

մրցանակաբաշխություններ,

կապերի հաստատում և

մենթորների ինստիտուտ և այլն

Սկսնակների ֆինանսավորում,

վարկային

երաշխավորություններ,

իննովատիվ և կանաչ

գրանտներ, ռիսկային

ֆինանսավորում և այլն ՁԿ ինտեգրում կրթական բոլոր

մակարդակներում, ցկյանս

ուսուցման համակարգերի

ներդրում, թրեներների ու

ուսուցիչների

վերապատրաստում և այլն

Տեխնոլոգիական կենտրոններ,

կապեր հետազոտական

հաստատությունների հետ,

իննովատիվ գրանտներ,

տեխնոլոգիական կրթություն և

այլն

Գրանցման և լուծարման

ընթացակարգեր, ծախսեր,

հարկային համակարգ,

մրցակցային միջավայր,

տեղական տնտեսական

զարգացում, շրջակա միջավայր

8

ՓՄՁ ռազմավարությունը Հայաստանի համար

Ներածություն

Փոքր և միջին ձեռնարկությունները (ՓՄՁ) հաճախ գնահատվում են որպես բարգավաճող

տնտեսությունների տնտեսական զբաղվածության ողնաշար, ինչպես նաև` որպես նորարարության և

հավելյալ արժեքի ստեղծող արտադրության շարժիչ ուժ: ՏՀԶԿ (Տնտեսական Համագործակցության և

Զարգացման Կազմակերպություն) երկրներում ՓՄՁ-ների մրցունակությունը և սկսնակ

ձեռնարկությունների հայտնվելը հաճախ գնահատվում են որպես հետագա տնտեսական աճի

հնարավորության ցուցանիշ, ինչպես նաև` որպես առողջ կառուցվածքային փոփոխության

գործընթացների նախապայման, որտեղ ավանդական ոլորտները կրճատվում են, և դրանց փոխարեն

ի հայտ են գալիս նոր` գիտելիքներով հագեցած ոլորտներ։

Անցած 2-3 տասնամյակների ընթացքում շատ ՏՀԶԿ երկրներ անցել են ՓՄՁ-ների դերն

ամրապնդելուն ուղղված քաղաքականության մի քանի սերունդների միջով:

Դա նպաստել է մի շարք գործնական լաբորատորիաների ստեղծմանը, որտեղ փորձարկվել են շատ

տարբեր մոտեցումներ, գործիքներ և մեթոդաբանություններ: Այս տարիների ընթացքում ձևավորվեց

որոշակի համընդհանուր փիլիսոփայություն. կան ՓՄՁ-ների խթանման շատ տարբեր

(ան)արդյունավետ եղանակներ, և ՓՄՁ-ների զարգացման ռազմավարությունները պետք է

համապատասխանեն տեղական և ազգային սոցիալ-քաղաքական համատեքստին: Չկա մեկ

միասնական լուծում բոլոր խնդիրների համար: Շատ երկրներ հասել են հաջողության ՓՄՁ

զարգացման ապակենտրոնացված ռազմավարությունների շնորհիվ, մյուսները՝ հատկապես փոքր

երկրները, կարողացել են խթանել ՓՄՁ-ների մրցունակությունը ավելի կենտրոնացված

մոտեցումների միջոցով: Որոշ երկրներ ավելի կենտրոնացել են խոշոր ձեռնարկությունների

խթանման վրա, որտեղ ՓՄՁ-ները դարձել են հետևորդներ, այլ ոչ թե աճի առաջնորդներ: Մյուսները

հիմնականում կենտրոնացել են ՓՄՁ-ների խթանման ուղղությամբ և ստեղծել են

ձեռնարկատիրական բարձր մրցունակություն ունեցող դաս (օրինակ՝ Գերմանիայի Միթթելշտանդը

(Mittelstand) իր հայտնի «թաքնված չեմպիոններով», որոնք խիստ մասնագիտացված և արտահանման

միտում ունեցող ՓՄՁ-ներ են):

Չնայած ՓՄՁ ռազմավարությունների և խթանման քաղաքականությունների բազմազանությանը՝ կան

ընդհանուր քաղված դասեր և հաջողության որոշակի չափանիշներ, որոնք ի հայտ են եկել ՓՄՁ

խթանման լաբորատորիաներում և կներկայացվեն ռազմավարության հաջորդող գլուխներում:

Առանցքային նպատակն է՝ տրամադրել կարևոր սկզբունքներ Հայաստանի ՓՄՁ ոլորտի խթանման

ռազմավարության համար:

Հայաստանի ՓՄՁ ռազմավարության ներածականին վերաբերող այս գլուխը կազմված է տարբեր

ենթաբաժիններից: Առաջին ենթաբաժնում կնկարագրվի ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-ների դերը, ինչպես

9

նաև՝ ՏՀԶԿ և զարգացող երկրներում ՓՄՁ հիմնական նմանությունները և տարբերությունները:

Երկրորդ ենթաբաժինը նկարագրում է ՏՀԶԿ և ԵՄ երկրներում զարգացման ուղիները և

համընդհանուր հաջողված փորձը: Մինչ այդ, կներկայացվի համակարգային մրցունակության մոդելը:

Այն մատնանշում է հաջող քաղաքականությունների և աջակցության ծրագրերի մշակման որոշակի

չափանիշներ: Շատ ԶԵ-ում այդ չափանիշները դեռևս շատ թույլ են և պետք է հաշվի առնվեն ՓՄՁ

ռազմավարություններ մշակելիս: Երրորդ բաժինն ընդգծում է ՓՄՁ խթանման համակարգային

մոտեցման կարևորությունը, որը պետք է իրականացվի քայլ առ քայլ՝ մասնակից շահագրգիռ կողմերի

կարողություններից ելնելով։ Ռազմավարության գործընթացն սկսելու համար ներկայացված են

բարձր արդյունավետություն ունեցող համեմատաբար ավելի փոքր միջամտությունների

իրականացման ընդհանուր առաջարկություններ:

ՓՄՁ-ների դերը ՏՀԶԿ երկրներում և Զարգացող Երկրներում (ԶԵ). Նմանությունները

և տարբերությունները

ՓՄՁ-ների քաղաքականության աճող կարևորությունը՝ 1990-ականներից սկսած

1980-ականների վերջից սկսած՝ ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-ների խթանումը դարձել էր մասնավոր

հատվածի զարգացման ռազմավարության կարևոր կիզակետ: Արդյունաբերական շրջանների

բացահայտումը (այնպիսի երկրներում, ինչպիսին է, օրինակ, Իտալիան), կլաստերների խթանման

մոտեցումը Մայքլ Պորտերի վերլուծական գործիքակազմի միջոցով, ինչպես նաև գիտելիքներով

հարուստ և աճի միտում ունեցող բիզնեսների աճող դերը ավելի մեծ ուշադրություն ուղղեցին ՓՄՁ-

ների խթանմանը:

Մինչդեռ շատ արդյունաբերական երկրներում (ԱԵ) 1970-ականներին և 1980-ականներին նախկին

խթանման մոտեցումները` բարեկեցության վրա հիմնված պետական մոդելը, ավելի կենտրոնացած

էին խոշոր ձեռնարկությունների աջակցության վրա, կամ ավելի մեկուսացված և անհատական

աջակցության կարիք ունեցող ՓՄՁ-ների վրա: 1990-ական թթ. ազատականացման ջանքերը և

սոցիալիզմի անկումը, ներմուծման փոխարինման և զարգացման մոդելները Արևելյան Եվրոպայում և

Լատինական Ամերիկայում նպաստեցին միջազգային ասպարեզում ՓՄՁ-ների կարևորության

մասին իրազեկության աճին, ինչը խթանեց հայտնաբերելու նոր գործարար հնարավորություններ,

որոնք կխթանեն նորարարությունը, զբաղվածությունը և հավելյալ արժեքի ստեղծումը:

Այդ ժամանակից ի վեր ՓՄՁ-ների զարգացման և ձեռներեցության մասին հրապարակվել են

բազմաթիվ հետազոտություններ և հաշվետվություններ, ՓՄՁ-ների խթանման շատ մոտեցումներ են

փորձարկվել և ՓՄՁ-ների հաջողված քաղաքականությունների և ծրագրերի անդրադարձն ընդգծված

կարևորություն է ձեռք բերել: Դեռևս շարունակվում է բանավեճն այն հարցի շուրջ, թե արդյո՞ք ՓՄՁ-

ների զարգացումը զարգացող և արդյունաբերական երկրներում աճի արդյունք է, թե՞աճի շարժիչ ուժ:

10

Այս փաստաթուղթը պնդում է, որ անհրաժեշտ է տարբերակել ՓՄՁ-ները: Նրանցից որոշներն ավելի

շատ շարժող ուժ են, մյուսները` աճի հետևորդներ: Ի տարբերություն բազմաթիվ միջազգային

ռազմավարական մոտեցումներին, որոնք «մեկ լուծում բոլոր խնդիրներին» սկզբունքով փորձում են

ընդհանուր մոտեցում ցուցաբերել տարբեր ՓՄՁ-ներին, անհրաժեշտ է զանազանել, օրինակ,

ձեռնարկատիրական ուղղվածությամբ ՓՄՁ-ներին և գոյատևման միտում ունեցող ՓՄՁ-ներին,

բարձր տեխնոլոգիաների և նորարարության կողմնորոշմամբ ՓՄՁ-ներին և «թաքնված

չեմպիոններին», միջին արդյունաբերական ուղղվածությամբ ՓՄՁ-ներին և փոքր

արհեստագործական կամ առևտրային կողմնորոշում ունեցող բիզնեսներին: Այս տարանջատումները

պետք է նաև կիրառվեն հաջողված ռազմավարությունների վերլուծության ժամանակ: Տարբեր ՓՄՁ-

ներ պահանջում են տարբեր քաղաքականություն և գործիքներ, որպեսզի հաղթահարեն իրենց

առանձնահատուկ խոչընդոտները: Նշենք, որ միջազգային հարթակում լայնորեն ընդունված է, որ

ՓՄՁ-ների խթանումը առանցքային նշանակություն ունի մրցունակության բարձրացման և նոր

արժեքի ստեղծման առումով, ինչպես նաև ազգային և տեղական մրցակցային առավելությունների

զարգացման առումով: Այնուամենայնիվ, վերջին երկու տասնամյակում պարզ դարձավ նաև այն, որ

միայն ՓՄՁ քաղաքականությունների մշակումը բավարար չէ երկրի կամ մարզի մրցունակության

ամրապնդման համար: Ավելին՝ ՓՄՁ-ների տարբերակված առողջ խառնուրդը, կլաստերային և

նորարարության խթանման գործունեությունը, ընտրովի արդյունաբերական քաղաքականության

նախաձեռնությունները, ներքևից վերև և վերևից ներքև մոտեցումները, ինչպես նաև մրցունակության

հնարավորություն ընձեռող գործոնները, ինչպիսիք են կազմակերպչական և կառուցվածքային

նախադրյալները, անհրաժեշտ են կայուն աճ և հավելյալ արժեքով արտադրություն ունենալու համար:

Այսպիսով, ՓՄՁ քաղաքականությունը Հայաստանում, ինչպես նաև շատ ՏՀԶԿ երկրներում

հայտարարվել է որպես շատ կարևոր: Այդուհանդերձ, նրանց հաջողությունը կախված է

մրցունակության լայն համակարգային համատեքստում խթանման ծրագրերի իրականացումից:

ՓՄՁ-ների դերը ՏՀԶԿ երկրներում

ՏՀԶԿ Երկրներում կազմակերպությունների 99%-ը ՓՄՁ-ներն են: Նրանք մասնակցում են

տնտեսության մեջ հավելյալ արժեքի 2/3-ի ստեղծմանը: ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-ներին աջակցելու

հիմնական փաստարկները հետևյալն են.

Նրանց կարողությունը՝ լրացնել թափուր աշխատատեղերը, որոնք ոչնչացել են մեծ

կազմակերպությունների ձախողման արդյունքում:

Նրանց նորարարության պոտենցիալը` պայմանավորված մասնագիտական ներուժով:

Նրանց ճկունությունը` հարմարվելու նոր շուկայական պայմաններին, որը դառնում է

հատկապես կարևոր` կառուցվածքային փոփոխության գործընթացների ընթացքում:

11

Նրանց ներուժը՝ դառնալու նոր զարգացող ոլորտների արմատ` արմատական ինովացիոն

միտումներով (ինչպես օրինակ, նոր ՏՀՏ ընկերությունները, որոնցից են Microsoft-ը և Apple-ը

1970–ականներից ի վեր)։

Նրանց կարողությունը՝ բացահայտելու նոր շուկաներ` իրենց արտահանման և ընդլայնման

ներուժի շնորհիվ (տե՛ս Meyer-Stamer / Waeltring, 2000):

Հատկապես 1980-ականների վերջին, տարբեր հետազոտական ոլորտներ կենտրոնացան

արդյունաբերական կենտրոնների վերլուծության ուղղությամբ, հատկապես Իտալիայում՝ տարբեր

տարածաշրջաններում մրցակցային առավելությունների բացահայտման ուղղությամբ, որտեղ ՓՄՁ-

ների կուտակումը հանգեցրել էր որոշակի գիտելիքների և սոցիալական կապիտալի

առավելությունների: «Փոքրը գեղեցիկ է» սահմանումը դարձավ տարածված արտահայտություն`

ընդգծելով ՓՄՁ-ների ճկուն հնարավորությունները՝ հարմարվելու նոր շուկաներին և արագ փոխելու

արտադրական գործընթացները: Այն նաև դարձավ տարբեր տեսակի ՓՄՁ-ների խթանման հոմանիշը:

ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներում ՓՄՁ-ները դիտարկվում են որպես փոփոխության ինովացիոն

գործակալներ` գլոբալացված աշխարհում ներկայացնելով նոր ապրանքներ, արձագանքելով նոր

արտադրական գործընթացներին և շուկայի պահանջներն: Այնուամենայնիվ, 1990-ականներին նաև

պարզ դարձավ, որ զարգացող, վերափոխվող և արդյունաբերական երկրներում անհրաժեշտ է

տարբերություն դնել ՓՄՁ-ների մարտահրավերների և ներուժի միջև: ՏՀԶԿ երկրներում նոր

ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ ՓՄՁ-ները, ըստ էության, ինովացիոն ուժը չեն. ընդհանուր

առմամբ նրանք ներդնում են նորամուծություններ, բայց ոչ այնքան, որքան խոշոր ընկերությունները:

Նրանք, միջին հաշվով, ավելի քիչ են ներգրավված նոր ապրանքների բացահայտման կամ

արտադրական գործընթացներում նորամուծությունների ներդրման մեջ: ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-ների

ինովացիոն ուժը առավելապես կենտրոնացած է մի շարք գիտելիքահեն ձեռնարկությունների վրա,

այդ թվում` արագ աճ ունեցող նոր ընկերությունների վրա: 2010թ. ՏՀԶԿ վերջին պաշտոնական

ցուցանիշները ցույց են տալիս, որ ՏՀԶԿ 11 երկրներում բարձր աճի տեմպ գրանցվել է10-ից ավել

աշխատակիցներ ունեցող ձեռնարկությունների 2-8%-ի մոտ, մինչդեռ ինովացիոն փոքր (10

աշխատակցից քիչ) ձեռնարկությունների դեպքում այդ ցուցանիշը կազմել է ընդամենը 1% (ՏՀԶԿ 2010,

24): Սա չի նշանակում, որ ՓՄՁ-ների զգալի մասը նորարարությամբ չի զբաղվում. զբաղվում է, բայց

ավելի փոքր չափով:

Ընդհանուր առմամբ, անհրաժեշտ է տարբերակել ՓՄՁ-ների մի քանի տեսակներ՝ նաև հաշվի

առնելով դրանց նորարարական ներուժը: ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-ները հաճախ դասակարգվում են

հետևյալ կերպ.

բարձր պոտենցիալ ունեցող ձեռնարկություններ՝ գիտելիքահեն ոլորտներում, օրինակ`

կենսատեխնոլոգիա, ՏՀՏ և այլն,

թաքնված չեմպիոններ (օրինակ՝ Գերմանիայում), որպես մասնագիտացված միջին բիզնեսներ`

արդյունաբերական արտադրանքի արտահանման բարձր ներուժով, օրինակ՝

հաստոցաշինության, էլեկտրատեխնիկական արտադրության կամ ավտոմոբիլային ոլորտում:

12

միջին արդյունաբերական ՓՄՁ-ներ, որոնք արտադրում են որոշակի արտադրական

ապրանքներ կամ վերջնական արտադրանք տեղական և ազգային շուկայի համար, օրինակ`

տեքստիլի և կարի ոլորտում, կամ տարբեր արտադրական ոլորտներում:

տեղական ծառայություններ և արհեստագործական ձեռնարկություններ, օրինակ`

սուպերմարկետներ, խանութներ, ատաղձագործարաններ և այլն, որոնք բավարարում են

տեղական և ազգային սպառողական ապրանքների պահանջարկը:

ՓՄՁ խմբային այս տարբերությունները կարող են կատարվել նաև զարգացող երկրներում, թեև

մրցունակության բացթողումները հիմնականում մեծ են: Դրա պատճառները թաքնված են ՓՄՁ-ների

համար գիտելիքի, կրթության, շուկայի հասանելության և ֆինանսների ոլորտի շատ ավելի թույլ

միջավայրային պայմաններից: Կառուցվածքային և ֆիզիկական ենթակառուցվածքները, ինչպես նաև

քաղաքական և հասարակական հանգամանքները նույնպես ավելի թույլ են: Սա ավելի է

դժվարացնում ՓՄՁ-ների աճը: Այս համատեքստում և ՓՄՁ-ների դասակարգման առնչությամբ,

կարևոր է նշել ԶԵ մի խումբ ձեռնարկություններ, որոնք նույնպես կարող են բնութագրվել որպես

գոյատևող բիզնեսներ: Այս գոյատևող կազմակերպություններից շատերը այդպիսիք են դարձել ոչ թե

իրենց ընտրությամբ, այլ արտակարգ դրության հետևանքով: Արտադրության և ծառայությունների

ոլորտում շատ արտադրողներ և ինքնազբաղված մարդիկ կարող են բնութագրվել որպես գոյատևող

ձեռնարկատերեր: Ձեռնարկատեր լինելու համար նրանց ընդհանուր առմամբ պակասում են

հիմնական միջոցները, ինչպիսիք են` դեպի շուկա միտումը, ձեռնարկատիրական կարողությունները,

գործարար հնարավորությունների որոնումը: Նրանք հաճախ չունեն աճի նախադրյալներ, ինչպիսիք

են` բիզնես ռազմավարությունը կամ կառավարման տարրական հմտությունները: Այս

ձեռնարկությունները հազվադեպ են դառնում մրցունակ բիզնեսներ: Այդուհանդերձ, անհրաժեշտ

կլինի ապահովել նրանց աջակցության կառույցներով և այնպիսի բիզնես միջավայրով, որը խթանումև

կայունացնում է նրանց տնտեսական վիճակը: Դա ոչ միայն ներառում է ֆինանսների հասանելություն,

այլև նոր աշխատատեղերի հնարավորությունների խթանում, հմտությունների զարգացում, ինչպես

նաև շուկայական գիտելիք և շուկայի մասին տեղեկատվություն: Ինչ վերաբերում է ՓՄՁ-ների աճի

խթանմանը` այստեղ կարիք կլինի կիրառել տարբեր մոտեցումներ: Հաջորդող գլուխներում

կկենտրոնանանք բարձր ներուժ ունեցող ձեռնարկությունների վրա:

ՓՄՁ-ների նմանություններն ու տարբերությունները ՏՀԶԿ և ԶԵ

ՏՀԶԿ և ԶԵ ՓՄՁ-ների մրցունակության և նորարարության շատ նման, բայց և շատ տարբեր

խոչընդոտներ կարելի է հայտնաբերել:

Նմանություններ

Նմանությունների մեծ մասը կապված էշուկայի և կառավարության ձախողումների հետ:

Կառավարության ձախողումները վերաբերում են. 1) բյուրոկրատական խոչընդոտներին,

կոռուպցիային և ՓՄՁ-ների համար նորմատիվ թերություններին, 2) ՓՄՁ-ների աճը խթանող

13

անհրաժեշտ ինստիտուցիոնալ և ֆիզիկական ենթակառուցվածքների պակասին, 3) պետության

ձախողումների հաղթահարմանն ուղղված քաղաքականության բացակայությանը և 4) որոշակի

հանրային ապրանքների անհասանելիությունը և այն քաղաքականության բացակայությանը, որը

կհաղթահարեր շուկայի ձախողումները: Շուկայի ձախողումները վերաբերում են որոշակի

ապրանքների մատակարարման բացակայությանը, որոնք չեն ապահովվում շուկայական

հարաբերությունների միջոցով, և պահանջում են որոշակի աջակիցկառույցներ: Շուկայական այս

ձախողումները ներառում են, օրինակ՝ տեղեկատվության մատչելիության պակասը,

հետազոտությանը և զարգացմանն ուղղված ներդրումները, որոշակի ծառայությունների

հասանելությունը և այլ ոլորտներ:

Ընդհանուր առմամբ, կարելի է ասել, որ ՏՀԶԿ և շատ զարգացող երկրներում ձեռնարկությունները

փորձում են հաղթահարել պետական կառավարման ձախողումները, ինչպես նաև շուկայի

ձախողումները՝ որոշակի միջամտությունների միջոցով: Այստեղ կարող ենք մատնանշել նմանատիպ

ընդհանուր մարտահրավերները, ինչպիսիք են, օրինակ`

երկարաժամկետ ներդրումների համար ֆինանսավորման անմատչելիությունը

տեխնոլոգիական կառույցների, գիտահետազոտական ինստիտուտների և ՓՄՁ-ների միջև

կապերի պակասը

տեղեկատվության թափանցիկությունը և կապերի պակասը ՓՄՁ-ների, գնորդների և

մատակարարների միջև

շուկայական տեղեկատվության մատչելիության և շուկայավարման գիտելիքների պակասը

դեպի պահանջարկը միտված գործարարությանը սպասարկող կառույցների և պետական

աջակցության հաստատությունների բացակայությունը

բյուրոկրատական և գործարար միջավայրի խոչընդոտները:

Տարբերություններ

Չնայած այս բոլոր նմանություններին, վերը նշված մարտահրավերներից շատերն ավելի ուժեղ են ԶԵ,

քան արդյունաբերական երկրներում: Սա հիմնականում պայմանավորված է համակարգային

մրցունակության տարբեր մարտահրավերներով, որոնք ի վերջո հանգեցնում են գիտելիքի ու քաղված

դասերի հնարավորությունների ոչ ճիշտ օգտագործմանը: Մինչ շատ արդյունաբերական երկրներ

ստեղծել են աջակցության մեխանիզմների և ինստիտուտների լայն տեսականի, շատ ԶԵ չունեն

կայուն կառուցվածքային և ռազմավարական նման կառույցներ: Դա հաճախ ներառում է.

գոյություն ունեցող ՓՄՁ ռազմավարություններում դեպի մրցունակությունը կողմնորոշման

պակաս: Հատկապես ոչ ֆորմալ և փոքր բիզնեսներն ավելի հաճախ, խթանվում են սոցիալական

աջակցության մեխանիզմներով, քան ձեռնարկատիրական գործիքներով:

14

ընդհանրացված և նպատակային ՓՄՁ քաղաքականությունների պակաս, որոնք կենտրոնանում

են ՓՄՁ-ների մրցունակության բարելավման և ՓՄՁ-ների համար նպաստավոր միջավայրի

ստեղծման ուղղությամբ,

գործարարության զարգացման ծառայությունների և աջակից կազմակերպությունների

կառուցվածքային և մասնագիտական թույլ կողմերը

վերևից ներքև և ներքևից վերև, ապակենտրոնացված աջակցող միջոցառումների միջև կապերի

պակասը

ՓՄՁ-ների առումով զարգացող երկրներում դա հանգեցնում է.

գիտելիքահեն բիզնեսների պակասի,

մատակարարների և գնորդների միջև թույլ գործարար կապերի,

տեխնոլոգիաների և շուկայի, ինչպես նաև արտադրական գիտելիքի մատչելիության պակասի

ՏՀԶԿ երկրները վերջին տասնամյակների ընթացքում ՓՄՁ-ների մարտահրավերները

հաղթահարելու նպատակով ստեղծել են բազմաթիվ ռազմավարություններ և ծրագրեր: Որպեսզի

պարզ դառնա ՓՄՁ-ների զարգացման որակյալ ռազմավարությունների առանձնահատկությունը,

արդյունավետ և ոչ արդյունավետ իրագործման տարբերությունը, անհրաժեշտ է ավելի ուշադիր

դիտարկել հաջողությանն առնչվող տարբեր համակարգային տարրեր, գործոններ:

ՓՄՁ-ների զարգացմանն ուղղված համակարգային մոտեցումները ՏՀԶԿ երկրներում

ՏՀԶԿ և հատկապես ԵՄ երկրներն ունեն տարբեր մոտեցումներ, ինչպես նաև տեղական,

տարածաշրջանային, ազգային և ԵՄ մակարդակի բազմաթիվ տարբեր ֆինանսավորման սխեմաներ`:

Չնայած ֆինանսավորման այդ սխեմաներին, որոշակի ծրագրերի հաջողության մեծ մասը

պայմանավորված չէ ֆոնդերով, այլ` գոյություն ունեցող կառույցներով, որոնք ապահովում,

տրամադրում և օգտագործում են այդ միջոցները: ՓՄՁ աջակցության միջոցառումները կախված են

բազմաթիվ շահագրգիռ կողմերից, արդյունաբերական կառույցներից, կառավարման

կարողություններ ունեցող մասնավոր և պետական հատվածներից, ինչպես նաև տարբեր

դերակատարների միջև գործակցությունից, որը խրախուսում է շուկայի միտվածություն ունեցող,

գիտելիքահեն և նորարարական արտադրանքի լուծումները: Սա նշանակում է նաև, որ լավ

քաղաքականությունների համար մեծ ֆինանսական միջոցների առկայությունը առաջնային չէ:

Համակարգային միջամտությունների ընդհանուր պահանջները

Որպեսզի ավելի հասկանալի լինի որոշ արդյունաբերական երկրներում (ԱԵ) ՓՄՁ-ների զարգացման

հաջողությունը, անհրաժեշտ է դիտարկել համակարգային հեռանկարը` հաջողված ծրագրերը և

15

քաղաքականությունները ներկայացնելուց առաջ: Մրցունակության համակարգային մոտեցումն

ավելի խորը հասկանալու համար առաջարկվում է հետևյալ շրջանակը (տես՝ գծապատկեր 3):

Պատկեր 3: Համակարգային մրցունակության տարբեր շերտերը

Հաջողված ՓՄՁ մրցունակությունը պահանջում է որոշակի նախադրյալներ և փոխկապակցված

միջամտություններ: Վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում ՓՄՁ-ների խթանման փորձերի

արդյունքն են հետևյալ գաղափարները:

Ձեռնարկատիրական մակարդակում (միկրո մակարդակ) կարևոր է`

խթանել մրցակցությունը ձեռներեցների միջև և խրախուսել նրանց շարունակաբար բարելավելու

իրենց արտադրանքը և իրենց գործընթացները,

կենտրոնանալ ձեռնարկությունների, ձեռներեցության հմտություններով կամ ներուժով օժտված

պոտենցիալ անհատների մոտիվացիայի և աճի ներուժի վրա,

նպաստել ձեռներեցների, նրանց մատակարարների և գնորդների, ինչպես նաև, գիտելիքներ

տրամադրողների (ինչպիսիք են ԲԶԾ, ՀևԶ հաստատությունները, տնտեսական զարգացման և

արտահանման գործակալությունները) միջև կապերի զարգացմանն ու ինքնակազմակերպմանը:

Չնայած ՓՄՁ-ներն որոշակի առումով ունեն մրցունակ լինելու իրենց սեփական

պատասխանատվությունը , նրանք ունեն կառուցվածքային աջակցության (մեզո մակարդակ) և

աջակցող քաղաքականությունների (մակրո մակարդակ) կարիք: Մեզո մակարդակում անհրաժեշտ են

մասնագիտական և դեպի ուսուցումը միտված կազմակերպություններ, որոնք տրամադրում են ՓՄՁ-

ների համար անհրաժեշտ աջակցություն: Դա ներառում է.

16

շուկայի միտվածությամբ գործարար կազմակերպություններ կամ կոոպերատիվներ, այլ ոչ թե

սոցիալական միտվածությամբ գործարար կապեր: Դա գործարարներին ապահովում է որոշակի

ծառայությունների հասանելությամբ, որն ավելին է, քան շահերի պաշտպանությունը: Այն բերում

է շուկայի մասին տեղեկատվություն, հմտություններ, տեխնոլոգիա, ֆինանսներ և/կամ նոր

շուկաների հասանելություն: Մի շարք ՏՀԶԿ երկրներում, օրինակ՝ Գերմանիայում, պալատները

և որոշակի բիզնես կազմակերպություններ ամուր դերակատարություն ունեն նման

ծառայությունների տրամադրման, կամ ուսուցողական ծրագրերի զարգացման և որակի

ապահովման հարցում:

Ուսուցման, կրթական և ՀևԶ (Հետազոտություն և Զարգացում) հաստատությունները, որոնք

ապահովում են հմտությունների և կարողությունների զարգացում: Դա վերաբերում է ՓՄՁ-ների

կարիքներին և խթանում է գիտելիքի հոսքը և նորարարությունը գիտելիքահեն և նվազ

գիտելիքահեն բիզնեսներում, որպեսզի բարելավվի նրանց մրցունակությունը շուկայում:

Տեղական և տարածաշրջանային տնտեսական զարգացման գործակալությունները, որոնք

հասկանում են տեղական գործարար կարիքները և ոլորտի հնարավորությունները և որոնք

աջակցում են այդ մրցակցային առավելություններին ու հնարավորություններին՝ կապերի

կառավարման, առաջխաղացման նախաձեռնությունների և այլ աջակցության միջոցառումների

միջոցով :

Բիզնեսների (միկրո մակարդակ) և աջակից հաստատությունների (մեզո մակարդակի) միջև

հաջողված կապերը հնարավոր կլինեն, միայն եթե կան ռազմավարություններ (մակրո մակարդակ),

որոնք.

ՓՄՁ-ներին տրամադրում են բարենպաստ միջավայր, որտեղ երաշխավորված են

սեփականության իրավունքը, մակրոտնտեսական կայունությունը, ինչպես նաև մրցակցային

դաշտը:

Աջակցում են կառուցվածքային (տես՝ վերևում) և ֆիզիկական ենթակառուցվածքներին

(ճանապարհներ, հանրային ծառայությունների մատչելիություն, գործարար ունեցվածք և այլն),

խթանում են ծրագրեր, որոնք աջակցում և խթանում են հաստատություններին և

ձեռնարկություններին` ստանձնելու պատասխանատու դեր,

ստեղծում են քաղաքական բարենպաստ պայմաններ, որոնք թույլ կտան այդ բիզնեսներին

հաղթահարել շուկայի և կառավարման ձախողումները

Բոլոր այդ շահագրգիռ կողմերը, որոնք ներգրավված են բիզնեսի, կառուցվածքային և

ռազմավարության մակարդակներում, կգործակցեն միմյանց հետ տեղական կամ ազգային

մակարդակում, միայն եթե նրանք հետևեն ընդհանուր ռազմավարություններին և ուղղություններին:

Վերջինը մեծամասամբ կախված է ազգային սոցիալ-մշակութային արժեքային համակարգից, որը

պետք է միտված լինի դեպի շարունակական ուսուցումը և փոփոխությունները: Այս «մետա

մակարդակը» ներառում է, օրինակ`

17

այս դերակատարների կարողությունը` սահմանելու ընդհանուր ռազմավարություններ,

ձեռնարկատիրության, ՓՄՁ-ների, տնտեսական հաջողությունների և դեպի շուկա

միտվածության հասարակական արժևորումը,

● հասարակական կարողությունը և կապերի հանդեպ բաց լինելը, սեփական բիզնեսին և

կառուցվածքային պարտականություններին տեր կանգնելը: Սա նաև հաճախ կոչվում է

հասարակության մեջ «սոցիալական կապիտալի» և «վստահության կառուցման»

հարաբերություններ: Որքան բարձր է այն, այնքան ավելի է նպաստում համատեղ գիտելիքների

ստեղծմանը,

● ճկուն հանգամանքների հետ առնչվելու և դրանց շարունակաբար հարմարվելու ունակություն:

Կայուն մրցունակությանը` որպես տնտեսական զարգացման ներառական մոտեցում

Մրցունակության տարբեր մակարդակներից բացի, վերջին տարիներին ակնհայտ է դարձել նաև, որ

միայն տնտեսական աճի ցուցանիշները չեն ապահովի հավելյալ արժեքի ստեղծման, ինչպես նաև

ներառական և էկոլոգիապես առողջ զարգացման գործընթացները: Կան մի քանի հիմնական

հայեցակարգեր, որոնք պետք է հաշվի առնվեն, երբ նպատակ կա ստեղծելու կայուն մրցունակության

հեռանկարներ (տես գծապատկեր 4):

Շարունակական ինովացիայի միտվածությունը մրցունակության տարբեր մակարդակներում

Կանաչ տեխնոլոգիաների և կանաչ տնտեսական ոլորտների խթանումը

Քաղաքային և գյուղական տնտեսության զարգացման խթանումը: Շատ զարգացող երկրներում

գնալով աճում են գյուղական համայնքների զարգացման մարտահրավերները` ոչ միայն

գյուղատնտեսական զարգացման տեսանկյունից::

Պատկեր 4: Կայուն պահանջները և սիներգիաները տարբեր ոլորտներում

Աղբյուրը` Մեզոփարթներ 2014թ

Գյուղական և քաղաքային ՓՄՁ

տնտեսական զարգացում

Քաղաքային և

գյուղական կանաչ

գործարար

հնարավորություններ

Գյուղական և

քաղաքային

նորարարական

հնարավորություններ

Կայուն ՓՄՁ

զարգացում

Նորարարությու

ններ Կանաչ զարգացում

Կանաչ

նորարարությունն

երի ներուժ

Կարիք կա ներգրավել

դերակարատներին մակրո,

մեզո և միկրո

մակարդակներում

Կարիք կա խթանելու

ազգային և տեղական

մակարդակներում

18

Մեզոփարթներից վերցված #4 գծապատկերը ցույց է տալիս նաև բազմաթիվ համընկնող ոլորտներ և

գործընկերություններ տարբեր մակարդակների միջև: Հետևյալ գլուխներում կներկայացվեն տարբեր

ոլորտներին առնչվող ՏՀԶԿ որոշ երկրների օրինակները: Ավելի ընդհանրացված դրույթների վրա

կենտրոնանալուց հետո, կտրամադրվեն որոշակի առաջարկություններ, թե ինչպես խթանել

նորարարությունը, կանաչ տնտեսության զարգացումը և հատկապես՝ գյուղական համայնքների

տնտեսական զարգացումը:

ՓԲԱ-ն՝ որպես կայուն մրցունակության մոդել

Փոքր բիզնես ակտը (ՓԲԱ) Եվրամիությունում մշակվել է 2008 թ. որպես ՓՄՁ-ների խթանման

գլխավոր ռազմավարություն: Այն ձեռք է բերել բարձր նշանակություն, քանի որ անդրադառնում է

ՓՄՁ-ներին , որպես հիմնական համապատասխան ընկերություններ` տարածաշրջանի ապագա

մրցունակության համար և կազմակերպություններ, որոնք ապագա զարգացման գիտելիքահեն ուղու

իրականացման համար վճռորոշ դեր են խաղալու: ՓԲԱ առաջնորդող շրջանակը պտտվում է 10

սկզբունքների շուրջ, որոնք ազդեցություն կունենան եվրոպական երկրների2 ՓՄՁ

ռազմավարությունների վրա: Սկզբունքներից յուրաքանչյուրը ներառում է իրականացման համար

նախատեսված մի շարք կոնկրետ գործողություններ: Այսպիսով՝ սկզբունքները հստակ սահմանում

են առաջնահերթությունները, որոնց պետք է համապատասխանեն կառավարությունները, եթե

ցանկանում են նպաստել փոքր և միջին ձեռնարկատիրությանը: Նրանք միևնույն ժամանակ

տրամադրում են փոփոխությունների հստակ ուղեցույցներ: Երբ քաղաքականություն մշակողները

իսկապես հարգում են այս սկզբունքները, դա անշուշտ բարձրացնում է մրցունակությունը, ինչպես

նաև` ՓՄՁ դերը յուրաքանչյուր տնտեսության մեջ:

20113թ ՓԲԱ-ի վերանայումից հետո, նույնիսկ ավելի շատ ուշադրություն է տրվել սկզբունքներից

մեկին` «Սկզբում մտածեք փոքր» սկզբունքին: Այն նաև սահմանվում է որպես «ՓԲԱ-ի հիմնական

սկզբունք» (ԵՄ: 2011): Սկզբունքը պահանջում է ոչ միայն ՓՄՁ-ների գործունեության կարգավորիչ և

վարչական միջավայրի պարզեցում, այլև այն ներառում է ՓՄՁ-ների վրա ազդեցության բոլոր

ռազմավարությունների նախագծման ընթացակարգերի ստուգումները և միևնույն ժամանակ,

պահանջում է ավելի արագ դարձնել ՓՄՁ-ների վարչական ընթացակարգերը:

Ընդհանուր առմամբ, ՓԲԱ-ն, ինչպես նաև «Սկզբում մտածեք փոքր» սկզբունքը կարող են դիտարկվել

որպես ՓՄՁ ռազմավարությունների բարելավման հանդեպ ուշադրությունը բարձրացնելու

տպավորիչ ուղի: Չնայած ԵՄ երկրները վերջին 5-6 տարիների ընթացքում բոլոր սկզբունքները չէ, որ

հաջող կերպով են իրականացվել, քաղաքականություն մշակողների համար այն ապահովում է

հստակ և կոնկրետ ուղղորդող հիմք՝ կոնկրետ ՓՄՁ ռազմավարությունների իրականացման համար:

2 EU 2008: Think Small First, A Small Business Act for Europe, Brussels 2008. See http://eur-lex.europa.eu/legal-

content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52008DC0394&from=EN 3EU 2011: Review of the Small Business Act for Europe, Brussel 2011. See http://eur-lex.europa.eu/legal-

content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52011DC0078&from=EN

19

Հայաստանի համար ՓԲԱ-ն և «Սկզբում մտածեք փոքր» սկզբունքը պետք է դառնան կողմնորոշման

ուղղորդող շրջանակ: Հայաստանում ՓՄՁ ոլորտը կարևոր դեր է խաղում ապագա զբաղվածության

ստեղծման հարցում: Միևնույն ժամանակ դա այն ոլորտն է, որը հիմնականում պատասխանատու

կլինի Հայաստանի ապագա մրցունակության ու հավելյալ արժեքի ստեղծման հարցում:

Հայաստանում ՓՄՁ ոլորտին պաշտոնապես աջակցումը և դրա սահմանումը որպես աճի և կայուն

զբաղվածության ստեղծման պատասխանատվության հիմնական կրողի, նույնպես կապացուցի դրա

ռազմավարական առաջնահերթությունը, ինչպես նաև ներդրումային անվտանգությունը բիզնեսի

համար: Այն, միևնույն ժամանակ, հնարավորություն կընձեռի ստուգելու և հավասարակշռելու

իշխանություններին` ՓԲԱ սկզբունքների հետ համեմատության մեջ:

Կան ՓԲԱ-ին հետևելու լրացուցիչ դրական կողմեր

այլ ԵՄ երկրների հետ գործունեության նոր ուղիների և, ձախողումների ու հաջողությունների

փորձից օգտվելով` սովորելու հնարավորություններ,

ավելի տարբերակված ռազմավարությունների ներդնում, որոնք արդեն ապացուցվել են՝ ըստ

դրանց կատարման կոնկրետ գործողությունների և ոչ թե ըստ մշակման

ՓԲԱ-ն «Սկզբում մտածեք փոքր» սկզբունքի հետ Հայաստանի կառավարությանը նաև

հնարավորություն կտա երաշխավորել առաջնահերթությունների սահմանումը:

Ընդհանուր առմամբ, ՓԲ ակտը, ինչպես նաև «Սկզբում մտածեք փոքր» սկզբունքը Հայաստանին

տրամադրում են ռազմավարությունները կազմակերպելու շատ օգտակար ու հավակնոտ

կողմնորոշիչ շրջանակ: Այնուամենայնիվ, միայն ՓԲԱ-ն չէ ,որ պետք է հաշվի առնել ՓՄՁ-ի համար

գործարար միջավայրը բարելավելու համար: Մեջբերելով «Doing Business» զեկույցի 2014 թվականի

Հայաստանի արդյունքները` տպավորիչ է, թե ինչպես է երկիրը կրկին բարելավել իր ընդհանուր

դիրքերը: Սակայն այն նաև ցույց է տալիս, որ կան Հայաստանում ՓՄՁ-ների զարգացմանը

խոչընդոտող մեծ թվով կարևոր բաղադրիչներ (օրինակ էլեկտրաէներգիայի հասանելությունը,

պայմանագրի կիրարկման խնդիրներ և այլն)4: Դա պետք է դեռևս կարգավորվի: Վերջին դրույթները

նաև ներառում են ընդհանուր ենթակառուցվածքային նախապայմաններ, որոնք պետք է խթանվեն

ՓԲԱ-ում ՓՄՁ սկզբունքներին զուգահեռ:

ՓՄՁ-ների խթանումը փուլ առ փուլ մոտեցմամբ

ՓՄՁ-ների խթանման համակարգային մարտահրավերները ԶԵ

Ինչպես արդեն նշվեց, ՓՄՁ-ների քաղաքականությունների խթանման նախադրյալները զարգացող և

արդյունաբերական երկրներում տարբեր են: Այս դրույթները պետք է հաշվի առնել Հայաստանի նման

երկրում ՓՄՁ ռազմավարության մշակման ընթացքում: Այս թերություններից մի քանիսը նշված են

հետևյալ մակարդակներում` կառուցված համակարգային մրցունակության մոդելով:

4World Bank (2014): Doing Business Ranking 2015 and 2014, see http://www.doingbusiness.org/data/exploreeconomies/armenia/

20

Միջավայրային և քաղաքական մարտահրավերների հնարավորության ընձեռում

մակրո մակարդակում

Շուկաներում միջամտելու՝ կառավարությունների կարողությունների պահանջները: Շատ ԶԵ-

ներ կարողացել են բարելավել իրենց մակրոքաղաքական կարգավորող շրջանակային

պայմանները և պահպանել ոչ գնաճային ֆիսկալ քաղաքականությունը: Սա ընդհանուր առմամբ

արդեն բարելավել է ձեռնարկությունների շրջանակային պայմանները : Այնուամենայնիվ,

կառավարությունների ավելի բարդ միջամտությունները, օրինակ՝ ՓՄՁ-ների առաջխաղացման

մեջ, պահանջում են կառավարական ավելի բարդ կարողություններ, որպեսզի հնարավոր լինի

կարգավորել այդ միջամտությունները շուկաները չխեղաթյուրող ճանապարհով: Այս

կարողությունները շատ երկրներում դեռ նոր են ի հայտ են գալիս: Յուրաքանչյուր լրացուցիչ

ռազմավարություն և դրանց ստեղծումը պետք է համապատասխանեն առկա կառավարական

կարողություններին, որպեսզի չհանգեցնեն վատ կառավարվող և շուկան խեղաթյուրող կամ

ցանկալին որպես իրականություն ընդունող ռազմավարությունների:

ՓՄՁ համակարգային աջակցության փորձը համեմատաբար ավելի թույլ է: Շատ ԶԵ-ում ՓՄՁ

աջակցելու քաղաքականությունները բավական մեկուսացած են: Հատկապես փոքր

ձեռնարկությունների աջակցման գործողություններն ավելի հաճախ միտված են սոցիալական

հիմնախնդիրների կարգավորմանը (օրինակ՝ որոշակի հումքային ապրանքների տրամադրումը),

քան որպես ձեռնարկատիրությանը և մրցունակությանը միտված մոտեցումներ: ՓՄՁ աջակցման

միջոցառումների համար առանցքային նշանակություն ունեն մրցունակության ճիշտ ընկալումը

և վերջինիս խթանման կառույցները:

Կենտրոնացված ընթացակարգեր: Աջակցության մեխանիզմները, ընդհանուր առմամբ, շատ

կենտրոնացած են ԶԵ-ում: Չնայած շատ երկրներում տեղական և տարածաշրջանային

մարմինները ՓՄՁ-ների խթանման հարցում ստանձնում են ավելի շատ պարտականություններ,

նրանք հաճախ չեն ունենում փորձ, հմտություններ և ազգային կառավարությունների կողմից

տրված իշխանություն` խթանելու տեղական միջավայրը և կարգավորող ընթացակարգերը:

Որոշման վերաբերյալ իրավասությունը հիմնականում դեռևս կենտրոնացված է: Բացի այդ,

տեղական և տարածաշրջանային մարմինները շատ դեպքերում չունեն տեղական մրցակցային

առավելություններն ու գործարար հաստատությունների աջակցությունը բացահայտելու

կարողություն:

Բյուրոկրատիա և կոռուպցիա: ԶԵ բազմաթիվ կառավարություններ ազգային և տեղական

մակարդակում հաճախ չունեն ինստիտուցիոնալ և արդյունավետ կարգավորիչ ընթացակարգեր,

որոնք որպես հետևանք դառնում են բյուրոկրատական և կոռուպցիոն ռիսկերի պատճառ:

Տվյալների պակաս: ՓՄՁ աջակցության ռազմավարությունը պահանջում է որոշակի

տեղեկատվություն այնպիսի տվյալների մասին, ինչպիսիք են՝ որոշակի ճյուղերի

մրցունակությունը, ինչպես նաև ՓՄՁ-ների կոնկրետ տնտեսական տվյալները, որոնք

անհրաժեշտ են շուկայում դիրքերը բարելավելու համար: Այդ տվյալները հաճախ գոյություն

ունեն միայն սահմանափակ քանակով, ինչը դժվարեցնում է կայուն և արդյունավետ

միջամտությունների բացահայտումը :

21

Ռազմավարությունների պլանավորում՝ իրագործման փոխարեն: Բազմաթիվ պետություններ

արտաքին խորհրդատուների աջակցությամբ մշակել են ՓՄՁ և ինովացիոն

ռազմավարություններ, որոնք հետագայում երբեք չեն իրականացվել: Դա ցույց է տալիս, որ

նրանք կենտրոնացել են պլանների նախագծման , այլ ոչ թե իրատեսական ուսանելի

նախաձեռնությունների իրականացման վրա:

Մասնավոր-պետական ոլորտների հարաբերությունները բավականին թույլ են: Շատ երկրներում

մասնավոր հատվածը դեռևս թույլ կազմակերպված է և պետական կառավարման

ներկայացուցիչները իրենց դեռևս համարում են զարգացման հիմնական գործոն:

Համագործակցության կառույցները հաճախ գտնվում են ձևավորման վաղ փուլերում :

Բիզնեսների մրցունակության մարտահրավերները միկրո մակարդակում

Վերը նշված ենթաբաժիններում նշվեցին արդյունաբերական և զարգացող երկրների ՓՄՁ

մարտահրավերների որոշ նմանություններն ու տարբերությունները: Կան նաև ԶԵ ՓՄՁ ոլորտին

հատուկ այլ՝ հավելյալ մարտահավերներ.

Ստվերայնության բարձր մակարդակը ՓՄՁ ոլորտում: Շատ ԶԵ-ում հատկապես փոքր

ձեռնարկությունները ստվերային են: Նրանք գրանցված չեն և հաճախ հանդես են գալիս որպես

միկրո ձեռնարկություններ՝ կառավարությունների ստվերի տակ: Չնայած այդ

կազմակերպությունների որոշակի տոկոսն ունի աճի ներուժ, բավական դժվար է նրանց

հայտնաբերելը:

Գոյատևող՝ թույլ ձեռնարկատիրական հմտություններով բիզնեսների մեծ թիվը: Ինչպես նշվեց

վերևում, ԶԵ-ում բազմաթիվ փոքր ձեռնարկություններ որոշել են դառնալ ինքնազբաղ՝ այլ

զբաղվածության հնարավորությունների բացակայության պատճառով: Այդ ինքնազբաղ

անհատները չունեն տարրական գործարար և շուկայավարման հմտություններ և հիմնականում

աշխատում են առևտրի և սպասարկման ոլորտում՝փոքր շահույթներով: Անհրաժեշտ կլինի

անդրադառնալ այդ գործարարներին առավելապես կրթական և սոցիալական մոտեցումներով՝

աջակցելով նրանց փոքր բիզնեսը բարեփոխելու առումով: Դրանք սոցիալական աջակցության

մոտեցումներ են: Աճի միտում ունեցող ՓՄՁ աջակցության միջոցառումները պետք է ավելի շատ

ուշադրություն դարձնեն ձեռնարկատիրությանը միտված բիզնեսներին:

Ֆինանսների հասանելության պակաս: Շատ ՓՄՁ-ներ ԶԵ-ում չունեն ներդրումային վարկեր

վերցնելու հնարավորություն: Չնայած շատ երկրներում բազմաթիվ դոնորներ և

կառավարություններ ներդրել են միկրոֆինանսավորման գործիքներ, դա հաճախ՝ 1)

անդրադառնում է ձեռնարկությունների միայն մի փոքր մասին և 2) չի համապատասխանում

ավելի խոշոր ներդրումների համար սահմանված վարկային պահանջներին:

Ձեռնարկություններում ռազմավարական և հաշվապահական հմտությունների, ինչպես նաև

հավելյալ ծրագրերի բացակայությունը հանգեցնում է նրան, որ շատ դեպքերում դժվար է լինում

վերջիններիս օժանդակել կայուն ֆինանսական վարկային գործիքներով:

22

Շուկայակի վերաբերյալ թույլ տեղեկացվածություն և շուկայի թույլ միտվածություն: Հատկապես

գյուղական վայրերում ՓՄՁ-ներին հաճախ հասանելի չեն լինում շուկայական

տեղեկատվությունը և ապրանքային նորարարությունները: Ընդհանուր առմամբ, շատ

ապրանքներ արտադրվում են միևնույն ձևով, իսկ տեղական արտադրված ապրանքի

կրկնօրինակումը ամենից հաճախ հանդիպող մոտեցումն է:

ՓՄՁ-ների թույլ կազմակերպվածություն: Բազմաթիվ ԶԵ-ում ՓՄՁ-ները գործում են

մեկուսացված: Նրանք հազվադեպ են ինքնակազմակերպվում գործարար միություններում կամ

կոոպերատիվներում: Գոյություն ունեցող կազմակերպությունները, որպես կանոն միտված չեն

դեպի իրենց անդամները և իրենց ընկալում են առավելապես որպես լոբբիստական խումբ, քան

մրցունակության գործոն:

Թափանցիկության պակասը և թույլ կապերն այլ մատակարարների, գնորդների և հետագա

շուկայական հնարավորությունների հետ: Հաճախ շուկայական տեղեկատվության

բացակայությունը բերում է նաև մատակարարների և գնորդների մասին տեղեկատվության

թափանցիկության պակասի: Հաճախ ՓՄՁ-ները գերադասում են ավանդական գործարար

հարաբերություննը և ջանքեր չեն գործադրում նոր գործընկերների հայտնաբերման ուղղությամբ,

որոնք նաև կապահովեին արդիականացման հնարավորություններով:

Կարողությունների և գիտելիքահեն ուսումնական գործընթացի անբավարար հասանելիություն:

ՓՄՁ-ների համար դասընթացների անցկացումը միշտ չէ, որ համապատասխանում է

գործարարների յուրահատուկ պահանջներին: Ընդհանուր առմամբ, ավելի հաճախ դրանք

կենտրոնացված են ընդհանրացված դասընթացների վրա: Օրինակ՝ արտադրական

գործընթացների ընթացքում կարողությունների զարգացման փոխարեն դասավանդվում է

գործարար կառավարում:

ՓՄՁ-ների այս թերություններից շատերը կարելի է վերագրել նրանց ցածր գործարար

հնարավորություններին: Մեծ հաշվով դա նաև անբարենպաստ միջավայրի, ինչպես նաև աջակից

հաստատությունների և բիզնեսի զարգացման ծառայությունների ոչ հասանելի լինելու պատճառն է:

Մարտահրավերներ ինստիտուցիոնալ մակարդակում (մեզո մակարդակ)

ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ աջակցության շատ միջոցառումներ կարևորում են աջակցությունը գիտելիք

տրամադրող կապերին/ցանցերին: Բազմաթիվ զարգացող երկրներում պետք է բարելավել

ինստիտուցիոնալ նախապայմանները և խրախուսել այդ կապերը: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է

սահմանել հետևյալ կառուցվածքային/ինստիտուցիոնալ թերությունները՝

Ապակենտրոնացված աջակցող կառույցների բացակայություն: Ինչպես նշվել էր, բազմաթիվ

մասնագիտացված մարմիններ հիմնականում գտնվում են քաղաքներում և միայն հազվադեպ՝

գյուղական վայրերում:

23

Զարգացման բազմաթիվ գործակալություններ կենտրոնանում են տարրական ծառայությունների

տրամադրման վրա, օրինակ՝ բիզնես պլանավորման կամ հաշվապահական ծառայություններ:

Նրանք հաճախ չունեն համապատասխան հմտություններ և աջակցություն, որպեսզի վերլուծեն

տեղական մրցակցային առավելությունները կամ որոշակի բիզնես ցանցերին տրամադրեն

կապերի կառավարման ծառայություններ:

Չնայած նրան, որ շատ ԶԵ նպաստել են մասնագիտական վերապատրաստման ինստիտուտների

ստեղծմանը, ընդհանուր առմամբ այդ ուսումնական կառույցներն ավելի շատ դեպի առաջարկը,

քան պահանջարկը միտվածություն ունեն: Միևնույն ժամանակ, նրանք մասնավոր հատվածին

չեն ներգրավում համապատասխան ուսումնական ծրագրերի նախագծման մեջ և

վերապատրաստման ծրագրերում:

Համալսարաններն ավելի շատ կենտրոնանում են ուսուցման, քան՝ հետազոտությունների և

նորարարությունների վրա: ԶԵ-ում շատ համալսարաններ ավելի շատ կենտրոնանում են

ուսանողների ուսուցման, քան՝ խորը հետազոտական և զարգացման (R&D) գործողությունների

վրա: Նույնիսկ երբ նրանք կատարում են ՀևԶ, ապա ավելի շատ կենտրոնանում են միջազգային

հետազոտությունների, քան՝ տեղական ՓՄՁ-ների նորարարությունների վրա: Շատ հաճախ

համալսարանի դասախոսները վաստակում են բարձր սոցիալական կարգավիճակ, իսկ

համալսարանները հիմնականում ստանում են պետության երկարաժամկետ աջակցությունը:

Նրանց կողմնորոշումը նրանց հեռացնում է մասնավոր հատվածի և ՓՄՁ-ների հետ

գործակցելուց:

Պահանջարկի միտվածությամբ ծառայությունների հասանելության պակաս: ՓՄՁ-ների համար

հաճախ հասանելի չենգործարար ծառայություններիը(ԳԾ): Պետական ԳԾ-ները հաճախ չունեն

ձեռնարկատիրական կողմնորոշում, թեև դա փոխվել է, երբ բազմաթիվ դոնորներ շեշտը դրել են

դրանց բարելավման և կառավարման կառուցվածքում փոփոխության վրա: Հաճախ շուկայում

կան թույլ թափանցիկությամբ մասնավոր բիզնես ծառայություններ:

Կլաստերի և արժեշղթայի խթանման մոտեցումների պակաս: Շատ դոնորներ և ԶԵ

կառավարություններ արդեն սկսել են կիրառել կլաստերային ու արժեշղթային մոտեցումներ:

Բայց այդ մոտեցումների և դրանց խթանման միջոցների վերաբերյալ գիտելիքը դեռևս անհայտ է:

Միջամտություններ՝ փուլ առ փուլ մոտեցմամբ

Վերոնշյալ մարտահրավերների երկար ցանկին զուգահեռ կան նաև բազմաթիվ

հնարավորություններ, թե ինչպես սկսել ՓՄՁ-ներին խթանելու համակարգային միջամտությունները

և ինչպես մշակել համապատասխան քաղաքականություն: Բայց ինչպե՞ս առանց ձախողման ռիսկի

սեփական և ՏՀԶԿ դասերով խթանել ՓՄՁ քաղաքականությունները: Երկարաժամկետ հեռանկարում

ՓՄՁ-ները և ԶԵ կառավարությունների պետք է նախագծեն, պլանավորեն և ստեղծեն վճռական

փոփոխություններ, աջակցող կառույցներ ազգային և տեղական մակարդակներում և շարունակաբար

բարելավեն առկա խոչընդոտները: Դա անելու համար նրանք պետք է սերտորեն համագործակցեն

մասնավոր հատվածի հետ, որպեսզի բուռն կերպով զարգանան ձեռներեցությունը և

24

նորարարությունը: Այդուհանդերձ, դա հնարավոր չէ անել կարճ ժամանակահատվածում: ԶԵ-ը պետք

է անցնեն իրենց սեփական փորձառության շրջանները: Ինչպես ցույց է տալիս ՏՀԶԿ երկրներում ՓՄՁ-

ների քաղաքականության լաբորատորիայի փորձը, անհրաժեշտ է փորձարկել տարբեր մոտեցումներ

և սովորել ձախողումներից և հաջողություններից: Բայց սա պահանջում է փուլային մոտեցում, որտեղ

սեփական ձախողումները և դասերը հաշվի են առնվում և օգտագործվում են հետագա

ռազմավարությունների և գործնական քայլերի բարելավման ժամանակ: Պետք է խթանվեն այն

փուլային մոտեցումները, որտեղ ՝

խթանման գործողությունները համապատասխանում են դերակատարների կարողություններին,

և ստեղծվում է համագործակցության ներուժ,

հայտնաբերվում են կոնկրետ միջոցառումներ և գործողություններ, որոնք նույնպես հետագայում

կիրականացվեն,

խթանվում են փոքր միջամտությունները, որոնք հասանելի են դառնում առավելագույն քանակի

մարդկանց,

խթանվում են այնպիսի գործողություններ , որոնք խրախուսում են համակարգում ներգրավված

մասնավոր և հասարակական գործիչների համակարգումը:

լաբորատորիաներում կա փորձարկելով սովորելու հնարավորություն:

Շատ ԶԵ-ներ ունեն այդպիսի փուլային մոտեցումների հաջողված փորձ: Համակարգային

միջամտությունները և կոնկրետ նախաձեռնությունների իրականացումը նպաստել են սովորելու և

վստահության ստեղծման հետագա գործընթացներին: Այս դասերի վրա հիմնվելով՝ խթանվել են

հաջորդ փուլերը, որոնք ավելի են մեծացրել փորձառության և փոփոխությունների վրա հիմնված

փորձառությունների և գիտելիքի ստեղծման հնարավորությունները :

Ինչպիսի՞ն կարող են լինել մարդկանց առավել մեծ քանակին հասնելու փոքրիկ համակարգային

միջամտությունների վրա կենտրոնացող մոտեցումները: Վերջին տարիների ընթացքում նախկին

ՓՄՁ ռազմավարությունը և դրա իրագործմանն առնչվող գործողությունները նպաստել են շատ

բարեփոխումների իրականացմանը: Այնուամենայնիվ, 2011 թվականից որոշ մարտահրավերներ

դեռևս արդիական են և ունեն շարունակման կարիք: Հետևյալ կետերում ներկայացված են որոշակի

սկզբնական առաջարկություններ առաջիկա տարիների համար՝

նոր գիտելիքը և հոսքերը քաջալերելուն միտված կապերի ստեղծման նախաձեռնությունների

խթանումը գյուղական համայնքներում: Կապերի զարգացմանն ուղղված բազմաթիվ

գործողություններ են խթանվել՝ ներառյալ PACA և CEFE նախաձեռնությունները, միկրո-

ֆրանչայզինգի գործողությունները և այլն: Կարևոր կլինի շարունակել ինչպես

ձեռնարկատերերի, այնպես էլ նրանց և աջակցող կազմակերպությունների միջև կապերի

զարգացման քաջալերումը:: Այդուհանդերձ, կարևոր կլինի ավելի շատ կենտրոնանալ

նորարարության մոտեցումների խթանման, լրացուցիչ գիտելիքների ստեղծման և

հմտությունների հայտնաբերման վրա՝ հատուկ ուշադրություն դարձնելով գյուղական

համայնքներին:

25

Կապել տեղական արժեշղթաները, ինչպես նաև խթանել միջմարզային արժեշղթաների կապերը:

Վերջին տարիների ընթացքում քաջալերվել են արժեքային շղթաների բազմաթիվ

նախաձեռնություններ: Շատ խթանիչ գործողություններ ավելի կենտրոնացած են տեղական և

մարզային շղթաների վրա: Կարևոր կլինի խթանել տարբեր մարզերում նմանատիպ շղթաների

փոխանակումը, ինչպես նաև աճեցնել գոյություն ունեցող շղթաների ազդեցություն մինչևն

ազգային մակարդակ: Սա հնարավոր կլինի միայն նոր շուկայական կապերը հաշվի առնելով, նոր

գնորդների ներգրավմամբ, ինչպես նաև համապատասխան շուկաներում դերակատարների

արդիականացման միջոցով:

Ավելի ուժեղ կենտրոնացում ագրովերամշակման վրա: Հայաստանում գյուղատնտեսական

ոլորտը շատ մարդկանց եկամտի աղբյուրն է: Կարիք կա անցնել ավելի բարձր հավելյալ արժեքի

ստեղծման գործողությունների, հատկապես կենտրոնանալով գյուղատնտեսության վրա՝ ավելի

կիրթ ձեռներեցների և սկսնակ կազմակերպությունների նեգրավմամբ: Դա նաև կառաջացնի նոր

գիտելիքի ներդրման և հմտությունների զարգացման կարիք:

Գյուղատնտեսության և գյուղմթերքի վերամշակումից բացի՝ նոր ոլորտների խթանում:

Գյուղական վայրերում կենտրոնացումը հիմնականում բնական և գյուղատնտեսական

ռեսուրսների և հավելյալ արժեքի ներուժի վրա է: Այնուամենայնիվ, գյուղական վայրերում կան

նաև այլ պահանջներ և շուկայական հնարավորություններ: Ինչպես օրինակ` նոր ծառայություն

մատուցողների զարգացումը, ագրովերամշակման և զբոսաշրջության հետ առնչվող

ենթաճյուղերի խթանումը (օրինակ՝ ՏՏ):

Տեղական միջամտություններից բացի կենտրոնացում մարզային միջամտությունների վրա:

Վերջին տարիներին Հայաստանում տեղական տնտեսական զարգացման բազմաթիվ ծրագրեր են

իրականացվել: Մոտ ապագայում կարևոր կլինի նաև խթանել գյուղական և մարզային

միջամտությունները՝ հետևյալ համակարգված ազդեցությամբ. հաղթահարել մեկուսացված

տեղական մոտեցումները և միավորել տնտեսական զարգացման և սկսնակ

կազմակերպությունների խթանման բազմաթիվ շրջանների փորձերը:

Ամենաակտիվ դերակատարների և մարզերի միջև խթանել ուսուցումը՝ հաղորդակցության

հարթակների միջոցով: Անցած տարիներին Հայաստանը փորձել է ՓՄՁ-ների խթանման տարբեր

նոր ձևեր: Անհրաժեշտ է օգուտ քաղել ստացած դասերից և քաջալերել ինտենսիվ

փոխանակումները ակտիվ դերակատարներների միջև: Սա ներառում է նաև ուսուցման և

փոխանակման հարթակների խթանում:

Հաջողված փորձառության համեմատումը: Չնայած Հայաստանի մարզերը շատ առումներով

էականորեն տարբերվում են միմյանցից, շատ երկրներում ընդհանուր համեմատական ջանքերը

նպաստել են իրազեկության բարձրացմանը, ինչպես նաև խթանման ծրագրերի որակի և

արդյունավետության բարձրացմանը: Հայաստանում անհրաժեշտ կլինի սկսել

փորձառությունների ավելի ուժեղ համեմատություններ, քանի որ արդեն շատ փորձեր են

կատարվել կապերի և խթանման գործընթացների ուղղությամբ: :

Ազգային կարողությունների ուսումնասիրումը գյուղական նորարարությանների համար:

Գյուղական վայրերը հիմնականում ունեն մասնագիտացված աջակցող կառույցների պակաս:

Գյուղական վայրերում նոր գործակալություններ հիմնելու փոխարեն, կարևոր կլինի արդեն

26

գոյություն ունեցող ազգային կառույցներին ավելի շատ ներգրավել գյուղական վայրերի

աջակցման մեջ: Դա պահանջում է ազգային ինստիտուցիոնալ կարողությունների մանրամասն

ուսումնասիրում և դեպի գյուղական մարտահրավերը դրանց միտվածության ուժեղացում:

Տեխնոլոգիաների և գիտելիքի փոխանակումն ընդհանուր առմամբ, որպես հիմնահարց:

Տնտեսության բոլոր մակարդակներում անհրաժեշտ կլինի քաջալերել տեխնոլոգիաների և

գիտելիքի փոխանակումը: ՓՄՁ-ների ուսուցման մեջ տեխնոլոգիաների փոխանակումն ունի մեծ

ազդեցություն, նաև բիզնեսի՝ դեպի նոր շուկաներ միտվածության խթանման առնչությամբ: Դա ոչ

միայն նոր հմտություններ պահանջող տեխնոլոգիաների կիրառման խնդիր է, այլև անդրադարձ

որակի նոր չափորոշիչներին և արտադրական գործընթացներին:

Խոշոր ձեռնարկությունների և ՓՄՁ-ների միջև տեխնոլոգիայի և գիտելիքի փոխանակման ավելի

ուժեղ խթանում: Մատակարարների և գնորդների միջև համագործակցության ծրագրերը շատ

դեպքերում նպաստել են ՓՄՁ-ների ուսուցման արագ ընթացքին և գիտելիքի ստեղծման աճին:

Շուկայի պահանջների վերլուծությունը և կատարելագործման խթանումը, շատ երկրներում

նպաստել են ուսուցման արագ գործընթացներին (օրինակ՝ չափորոշիչների կամ ապրանքի

դիզայնի հարցում, ինչպես նաև ավելի նորարարական տեխնոլոգիաների կիրառումն

արտադրության գործընթացներում): Հայաստանում սա նույնպես կարող է ավելի արագանալ

առաջիկա տարիների ընթացքում:

ՓՄՁ-ների միջև մրցակցության խթանում: Տնտեսական զարգացումն առաջին հերթին

համագործակցություն չէ: Գործակցության ձևաչափերը կարող են օգտագործվել բիզնեսների

մրցակցությունը բարձրացնելու համար: Այդուհանդերձ, հատկապես Հայաստանի շատ

մարզերում ձեռնարկություններն ավելի հաճախ արտադրում են միևնույն ձևով, առանց ուժեղ

որակական մրցակցության: Տեղական տնտեսության մեջ ապրանքների բարելավման և հավելյալ

արժեքի ստեղծման դինամիկ մրցակցությունը բավական ցածր է: Արտադրանքի

դիվերսիֆիկացիայի խթանման և նոր ներդրողներին և սկսնակ ձեռնարկություններին գրավելու

միջոցով մրցակցության քաջալերումը կարևոր խնդիր է մոտ ապագայի համար:

Քաղաքային և գյուղական կապերի խթանումը` ներմուծման փոխարինման ներուժի

վերլուծության միջոցով: Հայաստանում տեղին կլինի ավելի ուժեղ կապեր ստեղծել քաղաքային,

գյուղական տարածքների և շուկաների միջև: Դա նաև պահանջում է քաղաքային վայրերի

շուկայական ներուժի բացահայտում, ինչպես նաև այն ներմուծվող ապրանքների բացահայտում,

որոնք կարող են արտադրել տեղական ՓՄՁ-ները: Դա նաև իր հետ բերում է այդ ապրանքներին

առնչվող շուկայի պահանջների վերաբերյալ տեղեկատվության թափանցիկության խթանում,

ինչպես նաև աջակցություն այս ապրանքների արտադրման գործընթացին:

ՓՄՁ-ների համար ֆինանսների հասանելության նպատակով ներառական մոտեցումների

խթանման շարունակում: Կողմնակի ծրագրերը և երկարաժամկետ վարկային ներդրումները,

հիմնական հմտությունների ապահովումը (օրինակ` գործարար ծրագրերի կազմում,

հաշվապահություն) և խորհրդատվական կամ ուղղորդող ծրագրերն ապահովում են վարկերի

իրացվելիությունը: ՓՄՁ-ների համար հետագա ֆինանսական վարկերի հնարավորության

հասանելությունը ՏՀԶԿ բազմաթիվ մոտեցումներում վերաբերել է արժեշղթաների,

տեխնոլոգիաների փոխարինման կամ կլաստերային ծրագրերին: Այդպպիսի ծրագրերում

27

ակտիվորեն ներգրավված ՓՄՁ-ները ակնհայտ մոտիվացիայի և առանձնահատուկ ապրանք

կամ գործընթացներ բարելավելու կարողության շնորհիվ ստացել են հավելյալ որոշակի

ներդրումային վարկեր:

Արտահանման դաշինքների և փոխանակման ծրագրերի խթանման շարունակություն: Չնայած

շատ երկրներում արդեն գոյություն ունեն տոնավաճառներին մասնակցելու համար

աջակցության մի քանի մեխանիզմներ, արտահանման դաշինքների ստեղծումը հատուկ

շեշտադրում է կատարում այդպիսի տոնավաճառներին մասնակցելու համար բիզնեսի

պատրաստման, ինչպես նաև այցելություններից և կապերի կայացումից հետո` բիզնեսի հետագա

ուսուցման վրա:

Ֆիզիկական ենթակառուցվածքի բարելավման շարունակություն: Որոշ համայնքներում և

մարզերում ֆիզիկական ենթակառուցվածքները խթանվում են հիմնականում առանց

տնտեսական ենթակառուցվածքի կարիքների և առաջնահերթությունների հստակ

վերլուծության: Բիզնեսի համար նոր տարածքներ կառուցելու կամ նոր տեխնոլոգիական

կենտրոններ և ինկուբատորներ նախագծելու և կառուցելու փոխարեն հին և չօգտագործվող, բայց

գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքները (օրինակ` հին պետական գործարանները Արևելյան

Եվրոպայի երկրներում) կարող են վերագործարկվել ՓՄՁ-ների համար: Հավելյալ ուշադրություն

պետք է դարձնել պատշաճ կառավարմանը և ավելի քիչ` բուն շինարարության վրա:

Տեղական և մարզային բյուրոկրատական ընթացակարգերի դեմ պայքարի շարունակություն:

Չնայած շատ ԶԵ սկսնակ կազմակերպությունների համար ընթացակարգերի գրանցման

բյուրոկրատական բարելավումներին, խոչընդոտները ակնհայտ են դառնում , երբ տեղական կամ

մարզային մակարդակներում դիտարկում ենք պետական ընթացակարգերը:: Բյուրոկրատական

խնդիրները բացահայտող սեմինարների միջոցով հնարավոր է վերհանել հիմնականում

գյուղական վայրերում գործող ՓՄՁ-ների համար գործարար միջավայրի խոչընդոտները:

Կարևոր է կոնկրետ նախաձեռնությունների հետագա կիրառումը` տեղական մասնավոր և

պետական հատվածների միջև վստահության բարձրացման համար:

Տեղական մարմինների լիազորությունների բարելավում: Կարևոր է խթանել բիզնես կապերը

տնտեսական զարգացման համար: Սակայն անհրաժեշտ է նաև բարձրացնել ՓՄՁ-ների

խթանման մեջ ներգրավված տեղական և ազգային դերակատարների լիազորությունները:

Տեղական և ազգային պետական հաստատությունները ստիպված կլինեն ավելի ներգրավված

լինել մրցակցային առավելությունների խթանման մեջ: Պահանջվում է ավելի ուժեղ

ներգրավվածություն, ինչպես նաև տնտեսության մեջ պետական և մասնավոր սեկտորի դերի հետ

կապված գործնական հմտությունների զարգացման խթանում::

Կանաչ տեխնոլոգիաների կիրառման խթանում՝ որպես արտադրողականության և գնային

առավելությունների ներուժ: Էներգիայի արդյունավետության և վերականգնվող էներգիայի

բազմաթիվ նոր տեխնոլոգիաներ կան: Սպառողների իրազեկությունը որոշ ոլորտների

վերաբերյալ բերում է հատուկ պահանջարկի, օրինակ` առողջ սննդամթերքի հանդեպ: ՓՄՁ-

ներին հաճախ պակասում է կանաչ արտադրության մեջ միջնաժամկետ առավելությունների կամ

ներդրումների վերաբերյալ գիտելիքը: Կանաչ տեխնոլոգիաների խթանումը արժեքի և

28

մրցակցության տեսանկյունից կարող է ունենալ մեծ դրական ազդեցություն ՓՄՁ-ների բիզնես

ռազմավարության վրա:

Հայաստանի տնտեսության մեջ գյուղական ինովացիայի, կանաչ արտադրության գործընթացների

ավելացման, ինչպես նաև գիտելիքի խթանումն առաջիկա տարիներին կլինի առանցքային: Դա նաև

կպահանջի հայաստանյան ՓՄՁ-ների և շահագրգիռ կողմերի ինտեգրումը տեղական և գլոբալ

գիտելիքային կապերի և ուսումնական դաշինքների մեջ:

Հետագա գլուխները կներկայացնեն Հայաստանի ՓՄՁ ռազմավարությունների բարելավման

մարտահրավերների և հնարավորությունների խոր վերլուծությունները: Այս ՓՄՁ

ռազմավարությունը, ինչպես և նախորդը, կրկին առաջարկում է փուլ առ փուլ մոտեցում և հաշվի է

առնում ՏՀԶԿ որոշ երկրների նորարարական ռազմավարությունների մոտեցումները և քաղված

դասերը:

ՏՀԶԿ երկրներում համակարգային մոտեցումները. հիմնական և առանձնահատուկ

միտումները

ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներում ՓՄՁ-ները սկսել են ավելի մեծ դեր խաղալ առևտրի, ներդրումների և

մրցակցության մեջ: Որպեսզի ՓՄՁ-ների մարտահրավերները լուծումներ ստանան ավելի

համակարգային ձևով, ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներ մեծացրել են ռազմավարությունների

փոխկապվածությունը: ՓՄՁ-ների խթանումը դարձել է ռազմավարությունների որոշ ոլորտների

համալիր խնդիր: Գիտությունը, տեխնոլոգիաները և ինովացիոն ռազմավարությունները,

տնտեսական, ոլորտային և կառուցվածքային քաղաքականություների մոտեցումները, առևտրի,

ներդրումների և ուսուցողական ռազմավարություններն ավելի ու ավելի փոխկապակցված են և

հասցեավորում են ձեռնարկությունների ստեղծմանը, ՓՄՁ-ների համար մարդկային

կարողությունների զարգացմանը, ՓՄՁ-ների վրա հատուկ շեշտադրությամբ նորարարական և

մրցակցային քաղաքականություններին:

ՏՀԶԿ երկրների հաշվետվությունների համաձայն, արդյունաբերական երկրները ՓՄՁ խթանման

իրենց գործողություններն ավելի ու ավելի կենտրոնացնում են հետևյալ 4 ոլորտների վրա`

Սկսնակ ձեռնարկությունների, գոյություն ունեցող բիզնեսների և հնարավոր ներդրողների

համար ձեռնարկատիրական մշակույթի խթանում և մակրոտնտեսական շրջանակային

պայմանների բարելավում:

Գիտելիքի հոսքի ավելացում ՓՄՁ-ների, ինչպես նաև` ՓՄՁ-ների, մեծ ձեռնարկությունների և

ուսումնական հաստատությունների միջև: Այդ առումով միջամտության ռազմավարությունները

հաճախ տարբերակում են բարձր աճով և գիտելիքահեն կազմակերպություններին, որպեսզի

քաջալերեն արմատական ինովացիաները և աճող նորարարական հնարավորություններով

29

ՓՄՁ-ներին(օրինակ` ապրանքի բարելավման, արտադրության գործընթացի, կամ ապրանքի

որակի և արժեքի ավելացման հարցերում):

Հզորացնել մարդկային ձեռնարկատիրական կապիտալը և ֆինանսների մատչելիությունը`

հմտությունների զարգացման ծրագրերի, ինչպես նաև վճարովի և անվճար գործարար

ծառայություններն ավելի հասանելի դարձնելու միջոցով: Դա ներառում է նաև

ձեռնարկատիրական հմտությունների զարգացումը դպրոցներում և համալսարաններում:

Տեղական և ապակենտրոնացված նոր կապերի ստեղծման մոտեցումների և նորարարական

համակարգերի քաջալերում, մյուս կողմից` ՓՄՁ-ների կապերի և տեղական ուսումնական

հաստատությունների ինտեգրում գլոբալ ուսուցման կապերի մեջ:

Քաղաքականության հստակ ոլորտները՝ որպես հաջողված փորձի օրինակ

Կան ՓՄՁ քաղաքականության որոշ օրինակներ, որոնք կենտրոնանում են մակրո, մեզո և միկրո

մակարդակներում դերակատարների ուժերի բարելավման, ինչպես նաև նրանց միջև

հարաբերությունների տարածման քաջալերման վրա: Որոշ ռազմավարությունների ուշադրության

կենտրոնում է բիզնես միջավայրի բարելավումը (մակրո մակարդակ), մյուսները որպես թիրախ

ուղղակիորեն կենտրոնանում են բիզնեսի և բիզնես կապերի վրա: Քաղաքականությունների երրորդ

խմբի նպատակն է որոշակի աջակից հաստատությունների և ՓՄՁ-ների միջև գործնական կապերի

հզորացումը (մեզո և միկրո մակարդակ):

Բարենպաստ գործարար միջավայրի բարելավման քաղաքականություններ

Անցած տասնամյակի ընթացքում մեծ շեշտադրում է կատարվել ՓՄՁ-ների հանդեպ կառավարության

բյուրոկրատական խոչընդոտների նվազեցման վրա: Դա նաև կարող է մեկնաբանվել որպես 1990-

ականներին Համաշխարհային բանկի և Արժույթի միջազգային հիմնադրամի միջև Վաշինգտոնյան

Համաձայնության արդյունք, որը միտված է շուկաների ազատականացմանը և մասնավոր հատվածի

խթանման մեջ կառավարությունների ուղղակի միջամտությունները նվազեցնելուն: Այդ

շեշտադրումները խթանվել են ԱԵ-ում, ինչպես նաև շատ դոնորների և ազգային

կառավարությունների կողմից՝ ԶԵ-ում: ՏՀԶԿ և միջազգային դոնորների որոշ հաշվետվություններում

մատնանշվում է բյուրոկրատական խոչընդոտների արժեքը: 1990-ականներից սկսած՝ ներկայացվել

են մասնավոր հատվածի զարգացման կարգավորիչ բարեփոխումների մշակումը քաջալերելու

վարկանիշային համակարգեր ՝ : Համաշխարհային բանկի խմբի կողմից ներկայացվող “Doing Business

տարեկան վարկանիշային հաշվետվությունը 185 երկրների համար դարձել է գործարարության

համար բարենպաստ պայմանների ստեղծման մակարդակը չափելու ամենաազդեցիկ վարկանիշային

գործիքներից մեկը: Այն վերաբերում է բիզնեսի գրանցման գործընթացներին, գործարարությանը

նպաստող սեփականության և պայմանագրային իրավունքների կարգավորման սխեմաներին (World

30

Bank 2013): Այդ զեկույցներում ՏՀԶԿ երկրները գործարար միջավայրի առումով ավելի ամուր

դիրքերում են, քան այլ ԶԵ-ները (տես գծապատկեր 5, World Bank 2013):

Պատկեր 5 ՏՀԶԿ բարձր եկամտային տնտեսությունները համատեղում են արդյունավետ կարգավորիչ

գործընթացները ուժեղ իրավական հաստատությունների հետ

(Աղբյուրը ` World Bank 2013, Էջ. 9)

2013 թվականի հաշվետվությունը նշում է, որ անցած 6 տարիների ընթացքում Արևելյան Եվրոպայի և

Կենտրոնական Ասիայի երկրներն ուժեղացրել են իրենց իրավական հաստատությունները և

սեփականության իրավունքի պաշտպանությունը, սակայն կարգավորող գործընթացները դեռ նույն

տեղում են: Հայաստանը բարելավել է իր վարկանիշը` 2010 թվականին 61-րդ տեղի փոխարեն 2013-ին

զբաղեցնելով 32-րդը: Այդ բարելավումների հիմքում ընկած են «մեկ պատուհան» սկզբունքի

ներդրումը, վարկային տեղեկատվության համակարգի և բարդ հարկային ռեժիմի

համապատասխանության ընթացակարգերը: Վերջին տարիներին Հայաստանը հեշտացրել է

էլեկտրաէներգիայի ստացման եղանակը` ընթացակարգերի օպտիմալացման և միացման վճարների

կրճատման միջոցով: Երկիրը նաև ուժեղացրել է ներդրողների պաշտպանվածությունը՝ ներդնելով

բաժնետերերի կողմից հաստատման պահանջը, երբ խոսքը կապակցված կողմերի գործարքների

մասին է, ինչպես նաև նման գործարքների մասին ավելի մեծ հրապարակում պահանջելով տարեկան

հաշվետվությունում և նման գործարքների վնասակար լինելու դեպքում՝ տնօրեններին դատական

կերպով հետապնդելու գործընթացը հեշտացնելով (World Bank 2013, 135):

31

ՓՄՁ-ների համար իրավական հաստատությունները և գործընթացներն ուժեղացնելու նպատակով

ՏՀԶԿ-ն մշակել է որոշակի քաղաքականություններ՝

ՓՄՁ-ները՝ ուշադրության կենտրոնում: ԵՄ երկրներից շատերը սկսել են զարգացնել ինովացիոն

ռազմավարություններ, որոնցում ՓՄՁ-ները դիտարկվում են որպես ապագա

նորարարությունների և տնտեսական զարգացման կարևոր գործոն: ՓՄՁ-ները նման

նորարարական դեր ստանալով՝ ավելի են բարձրացնում իրենց սոցիալական կարգավիճակը:

Էկոնոմիկայի նախարարությունից բացի՝ այլ նախարարությունները սկսել են դիտարկել ՓՄՁ-

ները՝ որպես իրենց ռազմավարությունների թիրախային խումբ:

Ընթացակարգերի հեշտացումը ՓՄՁ-ների համար: Անցյալում ՏՀԶԿ շատ երկրներ հիմնականում

կենտրոնանում էին ՓՄՁ-ների գրանցման և թույլատվության տրամադրման ծախսերի

նվազեցման վրա: Մեկ պատուհանի սկզբունքի ներդրումը դարձավ կարևոր գործիք, որը

կիրառվեց նաև մյուս ԶԵ-ում, օրինակ՝ Հայաստանում: Այդուհանդերձ, նոր մոտեցումները

կենտրոնանում են ոչ միայն սկսնակ կազմակերպությունների համար նոր բիզնեսների

ստեղծման գործարքների ծախսերի նվազեցման վրա, այլև կիրառելի են կազմակերպության

գործունեության ամբողջ ընթացքում, որը նաև ներառում է ընթացակարգերի հեշտացում

սնանկության դեպքում, ինչպես նաև երբ բիզնեսը հանձնվում է կազմակերպության

կառավարումը ստանձնող հետնորդներին :

Արտոնություններ հատկապես փոքր ձեռնարկությունների համար: ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներ

ՓՄՁ-ներին տրամադրել են որոշակի կանոնակարգերին ենթարկվելուց բացառություններ:

Կանոնակարգերի ազդեցությունը ՓՄՁ-ների վրա անհամաչափ է։ Փոքր

կազմակերպությունների կանոնակարգային և վարչական ծախսերը կարող են մինչև տասն

անգամ ավելի լինել, քան խոշոր ձեռնարկությունների համար նախատեսված ծախսերը:

Ներդրված բացառությունը ներառում է, օրինակ՝ փոքր ձեռնարկություններին

կարգավորումներից ամբողջական, մասնակի կամ ժամանակավոր ազատում, պարզեցված

կանոնների սահմանում, հատուկ տեղեկատվական աջակցություն, էլեկտրոնային

ծառայություններ և փոքր ձեռնարկությունների հանդեպ պետության արտոնյալ վերաբերմունք

(EU 2007):

ՓՄՁ-ների հարկային բեռի թեթևացումը և հաշվապահական կանոնակարգերի պարզեցումը

ՏՀԶԿ երկրներում դարձել են ՓՄՁ-ների համար բարենպաստ միջավայրի ստեղծման կարևոր

մաս: Սա հաճախ արվում է ՓՄՁ-ներին օժանդակող օրենքների ընդունման միջոցով, որոնք

նվազեցնում են հարկային և տեղեկատվական բեռի ծանրությունը, հատկապես փոքր

ձեռնարկությունների համար:

Ապակենտրոնացված պետական աջակից կազմակերպությունների ավելացում: Անցած երկու

տասնամյակի ընթացքում ՓՄՁ-ների աջակցության ենթակառուցվածքներն ապակենտրոնացվել

են, իսկ տնտեսական զարգացման գործակալությունների քանակն աճել է: Մասնավորապես՝

տեղական ինքնակառավարման մարմինները և մարզային իշխանությունը ստանձնել են ավելի

հզոր դիրք: Աճել է ներքևից վերև մոտեցումների կարևորությունը՝ տեղական և

տարածաշրջանային տնտեսական զարգացման (ՏՏԶ) նախաձեռնությունների և ՓՄՁ-ների

մասնակցությամբ մրցակցային ոլորտների տեղական աջակցության տեսանկյունից:

32

Աջակցող պետական հաստատությունների որակի և դեպի շուկան միտվածության բարձրացում:

1990-ական թթ. սկսած շատ ՏԻՄ-եր և մարզային իշխանություններ տնտեսական զարգացման

կամ արտահանման խթանման վարչությունները փոխարինել են մասնավոր

գործակալություններով: Դա բարձրացրել է դեպի շուկան միտվածությունը, ինչպես նաև այս

սուբյեկտների կազմակերպական արդյունավետությունը: Չնայած, այդ կազմակերպությունները

հաճախ ունեն հիմնականում պետական ֆինանսավորում, նրանք այլ աջակցող

հիմնարկությունների հետ պետք է մրցութային հիմքերով լրացուցիչ դիմեն ծրագրերի հավելյալ

ֆինանսավորման համար: Այդ մրցակցային մոտեցումը նաև քաջալերել է ավելի արդյունավետ

լուծումների և աջակցման մոտեցումների մրցակցությանը:

Տեղական գործարարության զարգացման ծառայությունների բարելավում: Շատ վայրերում ՏԻՄ-

երը բարելավել են իրենց ծառայությունները սկսնակ ձեռնարկությունների խթանման համար և

ստեղծել են տեղեկատվական և համապատասխանեցման հարթակներ գոյություն ունեցող

տեղեկատվական մատակարարների և ՓՄՁ-ների միջև՝ գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքի

մասին թափանցիկությունը և իրազեկությունը բարձրացնելու համար:

Գնահատման և մոնիտորինգի ընթացակարգերի բարելավում: Չնայած գնահատման

ընթացակարգերը, օրինակ՝ ԵՄ-ում, դեռ կարող են մեկնաբանվել որպես բյուրոկրատական և

ազդեցության միտվածություն չունեցող, շատ պետություններ սկսել են բարձրացնել

մշտադիտարկման ազդեցությունը՝ որպես անցյալի փորձից և սխալներից դաս քաղելու կարևոր

դրույթ:

ՓՄՁ ենթակառուցվածքի բարելավում: ԵՄ-ում շատ քաղաքներ բարելավել են ՓՄՁ-ներին

անշարժ գույքի տրամադրման գործընթացը: Բիզնես կենտրոնների, տեխնոլոգիական

կենտրոնների, ինկուբատորների և գիտական կենտրոնների թիվն աճել է: Բազմաթիվ հին

արդյունաբերական կառույցներ վերակառուցվել են և դարձել գրավիչ բիզնես կենտրոններ՝

հատկապես տնտեսական ստեղծարար ոլորտները ներկայացնող փոքր ձեռնարկությունների

համար:

Միջավայրի բարելավման այս ազգային և տեղական քաղաքականություններն ուղղակի ազդեցություն

են ունեցել ՓՄՁ-ների գործարքների արժեքի վրա:

Դեպի շուկան միտվածության և շուկայի հասանելության բարելավման

ռազմավարություններ գործարարների համար՝ միկրո մակարդակում

Քանի դեռ ՓՄՁ-ների համար բարենպաստ միջավայրի բարելավման ռազմավարությունները

հիմնականում կենտրոնացված են բյուրոկրատիայի հաղթահարման և բյուրոկրատական բեռի

թեթևացման վրա, կան նաև շատ աջակից ռազմավարություններ, որոնք առանձին ՓՄՁ-ներին

ապահովում են որոշ ոլորտների ուղղակի հասանելությամբ: ԵՄ երկրներում այս ճանապարհով

խթանվել են ֆինանսավորման որոշ նոր սխեմաներ և դրանք տեղաբաշխվել են տեղական, ազգային և

ԵՄ մակարդակներում: Օրինակները նշված են հետևյալ կետերում՝

33

Ֆինանսների հասանելություն: ԵՄ բազմաթիվ երկրներում մշակվել են ֆինանսների

հասանելության պակասը հաղթահարելու ՓՄՁ ռազմավարություններ : Այս գործողությունները

ներառում են գրավի երաշխավորություններ, համագործակցություն և ուսումնասիրություն ՓՄՁ-

ների և ՀևԶ հաստատությունների միջև, ինչպես նաև հատուկ վարկային գծեր՝ երկարաժամկետ

ներդրումների համար: Ռիսկային և վենչուրային կապիտալի հասանելությունը գիտելիքահեն և

վերլուծական ոլորտներում աճել է հատկապես փոքր ձեռնարկությունների համար՝

մեծամասամբ մասնավոր հատվածի մասնակցությամբ: Տեղական և մարզային բանկերը որպես

միջնորդ կարևոր դեր են խաղում ՝ կապելով մարզային, ազգային և ԵՄ ֆոնդերը տեղական ՓՄՁ-

ների հետ: Դա բարձրացնում է տեղեկատվության թափանցիկությունը, ինչպես նաև առկա

վարկային գծերը հասանելի է դարձնում ՓՄՁ-ների համար:

Շուկայական տեղեկատվության և խորհրդատվական ծառայությունների հասանելությունը:

Որոշ ՏՀԶԿ երկրներ հատուկ շեշտ են դրել այն ծրագրերի խթանման վրա, որոնքՓՄՁ-ների

համար հասանելի են դարձնում վճարովի և անվճար գործարար ծառայությունները: Խթանման

միջոցներ և որոշակի դրամաշնորհներ են տրամադրվում ձեռնարկություններին՝

մասնագիտացված խորհրդատվական ծառայություններից օգուտ քաղելու համար: Դա հաճախ

ներառում է ծառայություններ շուկայական տեղեկատվության վերաբերյալ, ապրանքների և

արտադրական գործընթացների բարելավման, որակի ապահովման համակարգերի ներդրում

(օրինակ՝ ISO կառավարման ստանդարտները), տեխնոլոգիական խորհրդատվություն,

խորհրդատվություն կամ ուղեկցման գործունեություն, ինչպես նաև կառավարման,

հաշվապահական հաշվառման և առաջնորդության դասընթացներ: Անհատական ԳԶԾ-ից բացի,

այդ ծառայություններին նաև հաճախ աջակցում են սկսնակ կազմակերպություններին և գործող

բիզնեսներին խորհրդատվություն տրամադրող տեղական տնտեսական զարգացման

գործակալությունները: Նման գործակալությունները մեծ դեր ունեն նաև որոշ ծառայությունների

պահանջարկի և առաջարկի համապատասխանեցման հարցում: Նրանք հաճախ նպաստում են

գործարար կազմակերպությունների և ՓՄՁ-ների միջև համապատասխանեցման ծրագրերին:

Նոր շուկաների մատչելիության խթանում: Հատկապես ավելի մրցունակ ՓՄՁ-ների համար

արտաքին շուկաների հասանելիությունը, ինչպես նաև զարգացող շուկաներում ներդրման

հնարավորության բացահայտումը դառնում են նրանց իրազեկման և աճի կարևոր գործոնի:

Որոշակի ծրագրեր և ծառայություններ աջակցում են ՓՄՁ-ներին ազգային և միջազգային

տոնավաճառներում մասնակցելու, ապրանքների առաջմղման, ինչպես նաև այլ երկրներում

բիզնես կապերի հաստատման հարցում:

Հմտությունների մատչելիության խթանում՝ բիզնեսի գործունեության բոլոր մակարդակներում:

Եթե անցած տարիներին ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներ կենտրոնացել էին հատկապես սկսնակ

կազմակերպությունների կարողությունների հզորացման վրա, ապա այժմ ավելի ու ավելի

կարևոր է դառնում աջակցել զարգացման տարբեր փուլերում գտնվող ՓՄՁ-ների

հմտությունների զարգացմանը։ Դա ներառում է ՓՄՁ-ների աջակցության ծրագրեր ֆինանսական

ճգնաժամերի իրավիճակում (կազմակերպման և կառավարման բարելավում), կառուցվածքային

փոփոխության գործընթացներում (արտադրության գործընթացների փոփոխում, նոր ապրանքի

մշակում), կամ հետագա մեկնարկային հմտությունների հասանելիության (գործարար

34

պլանավորում, հաշվապահական հաշվառում), կամ ձեռնարկատիրական հատկանիշների

հարցում (առաջնորդություն, ստեղծարարություն): Որոշ ԱԵ-ներ կիրառում են խթանման

ծրագրեր՝ իրենց սեփական բիզնեսը սկսել ցանկացող մեծ փորձառությամբ աշխատակիցների

համար:

Աջակցման այդ ռազմավարությունների և ծրագրերի մեծ մասը տրամադրվում է անմիջականորեն

ՓՄՁ-ներին, չնայած մեզո մակարդակի հաստատությունները հաճախ մեծ դեր են ունենում՝ որպես

միջնորդներ, ինչպես նաև՝ համապատասխան ծառայությունների ուղղակի տրամադրողներ:

Քաղաքականության մակարդակում (մակրո մակարդակ) միջավայրի բարելավման

գործողությունների հետ համատեղ շատ երկրներում այդ նախաձեռնությունները ՓՄՁ-ների համար

ստեղծում են ավելի լավ նախապայմաններ:

Գիտելիքի ստեղծման ու տարածման և գիտելիքային կապերի խթանումը մեզո

մակարդակում

ՓՄՁ-ների մրցունակությունն ավելի ու ավելի հիմնված կլինի գիտելիքահեն արտադրանք ստեղծելու

իրենց կարողությունների վրա: Դա պահանջում է գիտելիքների տարածում՝ կիրառական

ուղղվածությամբ համալսարանների, տեխնոլոգիական հաստատությունների, ԳԾՄ-ների և

գործարարների միջև գործակցության միջոցով: ՏՀԶԿ երկրների մեծ մասում կլաստերների,

արժեշղթաների և տեղական/տարածաշրջանային տնտեսական զարգացման խթանումը դարձել է

ՓՄՁ-ների զարգացման անբաժանելի մաս: Այս տեսանկյունից բարձրացել է տեղական, ոլորտային և

ազգային նորարարական համակարգի խթանման նշանակությունը , հատկապես այն երկրներում,

որոնք ավելի շատ մրցակցում են գիտելիքահեն ոլորտներում, քան՝ աշխատատար ոլորտներում: ԵՄ

բազմաթիվ երկրներ ՓՄՁ-ների խթանման ռազմավարություններում անհատական աջակցության

փոխարեն ավելի ու ավելի շատ են կիրառում գործնական կապերի մոտեցումներ իրենց ֆոնդերը

հասցեատերերին ուղղելու համար: Դրա հիմքում ընկած է այն փաստը, որ ՓՄՁ-ների մի մեծ զանգված

նորամուծություն է կատարում կամ սովորում իրենց գործընկերների հետ ուղիղ շփման և նրանց

աշխատակիցների միջոցով: Բացի այդ, հատկապես դեպի գիտելիքը միտված ՓՄՁ-ները պահանջում

են նաև կարողությունների զարգացում և մասնագիտական կիրառական ուղղվածությամբ ՀևԶ

հաստատություններ, որոնք առաջարկում են նոր արտադրանքի լուծումների մշակում: Հետևյալ

կետերում ընդգծված են կապերի ստեղծման ամենահետաքրքիր մոտեցումները.

Ներքևից վերև և տեղական նորարարական կապերին ուղղված աջակցության ուժեղացում:

Ընդհանուր առմամբ, ՓՄՁ-ներին պակասում են ՀևԶ գիտելիքը, այլ գնորդների և

մատակարարների մասին տեղեկատվության թափանցիկությունը, ինչպես նաև նմանատիպ

ձեռնարկությունների հետ փորձի փոխանակումը: Վերջին տասնամյակների ընթացքում ԵՄ

բազմաթիվ երկրներ ավելի շատ են ուշադրություն դարձնում ՏՏԶ գործընթացներին՝

գործարարների, մատակարարների և աջակցող գործակալությունների միջև տեղական

մրցակցային առավելությունները և կապերը բացահայտելու նպատակով: Ինչպես նշվել է, ՏԻՄ և

35

մարզային իշխանությունները կարևորություն են ձեռք բերել գործարար ենթակառուցվածքների

բարելավման և մրցակցային ոլորտների, համապատասխան աջակցող մեխանիզմների

բացահայտման, ինչպես նաև տեղական տեխնիկական քոլեջների, համալսարանների և

ուսուցողական կենտրոնների միջև ավելի սերտ գործակցության հաստատման հարցում:

Միջամտության այդ նոր մոտեցումները հաճախ կոչվում են ներքևից վերև մոտեցումներ, որտեղ

պետական դերակատարները պետք է ուժեղացնեն դեպի պահանջարկ իրենց միտվածությունը՝

ելնլելով շուկայի և ՓՄՁ-ների պահանջներից: Նաև պարզ է դարձել որ այս ներքևից վերև

մոտեցումները պահանջում են վերևից ներքև աջակցություն՝ ռազմավարությունների,

կազմակերպչական զարգացման, նոր մասնագիտական հաստատությունների և գործարար

ծառայություններ մատուցողների աջակցության առնչությամբ: Դա ներառում է տեղական

բիզնեսների, կառավարական մարմինների և հաստատությունների ապակենտրոնացում և

համապատասխան դերակատարների ավանդական պահվածքի փոփոխություն:

Կլաստերների զարգացում: Կլաստերների զարգացումն ավելի կարևոր դարձավ 1990-ական թթ.

սկզբից: Դա հիմնված է այն ենթադրության վրա, որ գլոբալ առումով ավելի շատ տարածքներն են

մրցում միմյանց հետ, քան ազգերը: Որոշ տարածաշրջաններ ապացուցել են, որ գիտական և

գիտելիքահեն հաստատությունների, դասընթացներ մատուցողների և ՏԻՄ սերտ

համագործակցությունը կարող է էական ազդեցություն ունենալ: Կլաստերները կամ

առանձնահատուկ որոշակի բիզնեսների և հարակից ոլորտների, գիտական

հաստատությունների կուտակումները, մրցակցության խթանման հարցում կարող են մեծ

դերակատարում ունենալ, եթե սերտորեն գործակցեն միմյանց հետ: Թեև իշխանությունների

կողմից կլաստերի զարգացման անհաջող փորձերը ցուց են տալիս, որ հնարավոր չէ ստեղծել

կլաստերներ, պարզ է դարձել, որ գոյություն ունեցող կլաստերներին հնարավոր է աջակցել՝

նրանց կապերը հզորացնելու միջոցով:

Արժեշղթայի խթանում: Որոշակի ապրանք արտադրելը՝ հումքից մինչև վերջնական ապրանք,

ընդհանուր առմամբ ներառում է մի քանի տեսակի ձեռնարկություններ: Որպես կանոն դրանք

ներմուծող մատակարարները, արտադրողները, հետագա վերամշակողները, փոխադրողները,

վաճառողները և գնորդներն են, որոնք կապում են ապրանքները վերջնական շուկայի հետ:

Հաճախ այս արժեշղթաներում, որոշակի հավելյալ արժեք ստեղծող փուլեր գործում են տեղական

կամ տարածաշրջանային մակարդակում, սակայն ամբողջ շղթան ավելի շատ կապում է

բիզնեսներն ազգային կամ անգամ գլոբալ մակարդակներում: Տեղական, ազգային և գլոբալ

արժեշղթաներում ՓՄՁ-ների ներուժի խթանումը դարձել է ԵՄ երկրների կարևոր

մոտեցումներից մեկը: Դա վերաբերում է արժեշղթաներում տեղական և ազգային ՓՄՁ-ների

դիրքերի և նրանց թույլ կողմերի բացահայտմանը՝ հետագայում նրանց արդիականացման

ներուժի հզորացմանը նպաստող աջակցության հատուկ ծառայությունների միջոցով միջամտելու

համար: : Ընդհանուր առմամբ, դա նաև քաջալերում է շղթայում որոշ բիզնեսների ավելի լավ

ինքնակազմակերպմանը, ինչպես նաև ավելի ուժեղ կապերի ստեղծմանը գիտելիքային ներդրում

ապահովող տեղական և ազգային աջակցության հաստատությունների հետ գ (օրինակ՝

համապատասխանեցում ստանդարտներին, արտադրանքի և տեխնոլոգիաների բարելավումներ

և այլն):

36

Աջակցություն կլաստերի և նորարարական կապերի միջսահմանային դաշինքներին: Կլաստերի

և արժեշղթաների մոտեցումներով տեղական գիտելիքային կապերի ուժեղացումից բացի, ՏՀԶԿ

բազմաթիվ երկրներ բացահայտեցին, որ արտաքին աղբյուրներից գիտելիքների և փորձի

ներմուծման կարիք կա: Այլ միջազգային կլաստերների և արժեշղթաների հետ

հարաբերությունների ու փոխանակման աջակցությունը դարձավ ՓՄՁ-ների միջազգայնացման

խթանման կարևոր մոտեցում: ԵՄ տարբեր երկրներ ՓՄՁ-ների, ՀևԶ-երի և արտահանման

հաստատությունների միջև (տես՝ ԵՄ կլաստերների ուսումնասիրման կենտրոն և այլն) ստեղծել

են կլաստերների ուսումնասիրման կենտրոններ, հարթակներ և փոխանակման ծրագրեր:

Այս բոլոր մոտեցումները նաև կարող են մեկնաբանվել որպես համակարգային մոտեցումներ, որոնք

հիմնականում չեն տրամադրում առանձնացված միջամտություններ անհատ գործարարներին:

Նրանք հետևում են կապերի ստեղծման սկզբունքին: Դրա համաձայն՝ միջամտությունները մշակված

են, որպեսզի բարելավեն նորարարության և հավելյալ արժեքի ստեղծման համար կարևոր տարբեր

դերակատարների միջև փոխգործակցությունը:

ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներում կան լրացուցիչ մոտեցումներ, որոնք աջակցում են առավել

առանձնահատուկ հարաբերությունների զարգացմանը՝

Մեծ ձեռնարկությունների և ՓՄՁ մատակարարների միջև կապերի աջակցման ծրագրեր: ՓՄՁ-

ների խթանումը պետք է չկենտրոնանա միայն ՓՄՁ-ների վրա, այլև պետք է ուշադրություն

դարձնի հատկապես մատակարարների և գնորդների կապերին: Մեծ ձեռնարկություններն իրենց

մատակարարներին հաճախ տրամադրում են որոշակի հարակից ծառայություններ: Բացի այդ,

մեծ ձեռնարկությունները հաճախ ավելի լավ գիտելիք են ունենում շուկայի միտումների,

ապրանքների պահանջների և նորարարական ներուժի մասին: Աջակցման որոշ ծրագրեր

քաջալերում են «Սովորել խոշոր գնորդներից» մոտեցումը: Դրանց արդյունքում բացահայտվել են

լրացուցիչ եկամտային, այլ կազմակերպությունների ներգրավման և ենթապայմանագրային

հնարավորություններ, գնորդների կողմից տրամադրված հարակից ծառայությունների ավելի

արդյունավետ օգտագործում, ինչպես նաև աջակցություն ՓՄՁ-ներին՝ իրենց գործարար

գործընթացներն արդիականացնելու և այդպիսով բարելավելու մատակարարման

կարողությունները և հարաբերությունները գնորդների հետ:

Նոր գիտական արտադրատեսակների ստեղծման խթանում: Գիտելիքամետ սկսնակ

կազմակերպություններին խթանելու համար ԵՄ բազմաթիվ երկրներում տարածված է դարձել

հատկապես նոր գիտական արտադրատեսակների ստեղծման խթանումը: Ստեղծվել են որոշ

ծրագրեր, որոնք աջակցում են նորարարական կենտրոններին, բիզնես ինկուբատորներին,

համալսարանների գիտական և տեխնոլոգիական կենտրոններին և վերլուծական

կենտրոններին: Դրանց նպատակն է խթանել սկսնակ կազմակերպություններին, որոնք էլ իրենց

հերթին ներգրավում են գիտելիքի միտվածությամբ ոլորտներում ձեռներեցության միտում

ունեցող ուսանողներին: Հաճախ որոշակի ծառայություններ, ինչպես օրինակ՝ ֆինանսների

հասանելությունը, պատենտավորումը, վերլուծական հնարավորությունների տրամադրումը,

ուսուցողական և խորհրդատվական գործունեությունը և այլն, ինտեգրվում են այս ծրագրերի մեջ,

որպեսզի նոր բիզնեսներին աջակցության ամբողջական փաթեթներ տրամադրեն : Նոր գիտական

37

արտադրատեսակների ստեղծման ծրագրերը հաճախ նաև խթանում են տեղական և միջազգային

ուսուցողական կապերը, նմանատիպ սկսնակ կազմակերպությունների և կից հետազոտական

կառույցների միջև:

Բուհերում, մասնագիտական վերապատրաստման կենտրոններում և դպրոցներում

ձեռնարկատիրական կրթությունը մեծ կարևորություն է ձեռք բերել ՏՀԶԿ առավել զարգացած

երկրներում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ ձեռնարկատիրական կրթությունը, դեպի

շուկան միտվածությունը և ստեղծարար բիզնես լուծումների որոնումը ներառում են

ուսումնական որոշակի մշակույթ, որը պետք է խթանվի երեխաների և ուսանողների շրջանում:

Դա նշանակում է, որ նոր դերակատարները, ինչպիսիք են դպրոցները, ուսուցման

հաստատությունները և համալսարանները, ինտեգրվել են տնտեսական զարգացման խթանման

մոտեցումներում:

Տնտեսական զարգացման մոտեցումների և մեթոդաբանության վերաբերյալ գիտելիքների

բարելավումն աջակից կազմակերպություններում: Գործող բազմաթիվ աջակից

կազմակերպություններ (օրինակ՝ ՓՄՁ ԶԱԿ, ԳԱԱՊ, RDF/ՏԶՀ և այլն), վերջին տարիներին,

զարգացրել են ՓՄՁ-ների խթանման և վերլուծման ավելի նորարար մեթոդների օգտագործման

հմտություններ: Այդուհանդերձ, կարևոր է այս կազմակերպություններում շարունակել

կարողությունների զարգացումը և հատկապես խթանել ձեռնարկատիրական միտվածությամբ

մտածողությունը անձնակազմի շրջանում: Դա պահանջում է անձնակազմի անդամների

մանրակրկիտ ընտրություն, ինչպես նաև մասնագիտական վերապատրաստում և դաշտային

դասընթացներ:

Ղեկավարման ունակությունների խթանում՝ մեզո մակարդակի տարբեր հաստատություններում:

Բազմաթիվ աջակից հաստատություններ իրենց դիտարկում են ավելի շատ որպես գործընթացի

շարժիչ ուժ, քան գործընթացը ղեկավարողներ: Այնուամենայնիվ, կառավարման և կապերի

ղեկավարման դերը կարևոր է այդ կազմակերպությունների համար: Կառավարման այդ դերի

խթանումը կնպաստի նաև հաղորդակցության աճին, տարբեր դերակատարների ներգրավմանը,

ինչպես նաև կնպաստի նոր ծրագրերի իրականացմանը:

ԲՈՒՀ-երի ներուժի ներգրավում: Չնայած ԶԵ-ում շատ համալսարաններ ավելի շատ

կենտրոնանում են ուսուցման, քան հետազոտության վրա, այդ հաստատությունների

ուսանողները և դասախոսները երբեմն ունենում են նորարարական մոտեցումների մեծ ներուժ:

Համալսարանների ներգրավումը վերլուծական գործընթացներին, ինչպես նաև փորձի

ներառումը գիտական հետազոտությունների և ուսուցման մեջ, կստեղծի նոր հեռանկարներ և

գիտելիք:

Ասոցիացիաների և կոոպերատիվների խթանումը որպես իրենց անդամների համար

ծառայություն մատուցողներ: Հայաստանում կան շատ կոոպերատիվներ, գործարար ցանցեր և

ասոցիացիաներ, որոնց սակայն հաճախ տրամադրում են անբավարար ծառայություններ:

Շահերի պաշտպանությունից բացի, այդ բիզնես հաստատություններին հաճախ պակասում է

իրենց անդամներին ճշգրիտ ՓՄՁ ծառայությունների մատուցումը: Այդ

կազմակերպություններում պահանջարկի միտվածությամբ ծառայությունների խթանումը

կբարելավի բիզնես միջավայրը:

38

Կառավարության կողմից ՓՄՁ-ներին տրամադրած ծառայությունների որակի բարձրացում:

ՓՄՁ-ները և ֆերմերները պետական մարմիններից ստանում են որոշակի ծառայություններ

(օրինակ՝ որակավորման ծառայություններ): Այդ ծառայությունների որակը հաճախ թույլ է և

դրանք արդիականացման կարիք ունեն: Դեպի հաճախորդները միտվածության և պահանջարկից

բխող ծառայությունների տրամադրման խթանումը նույնպես խնդիր է պետական

ծառայություններում:

Վերը նշված ռազմավարությունների հաջողված փորձերը նկարագրում են ՏՀԶԿ և ԵՄ միայն որոշ,

բայց ոչ բոլոր երկրների միտումները: Այդուհանդերձ, ակնհայտ է, որ ռազմավարական

միջամտություններն ավելի համակարգային են դարձել: ԵՄ բազմաթիվ երկրների ռազմավարության

ստեղծման լաբորատորիաները նպաստել են ինտենսիվ ուսուցման գործընթացներին, թե ինչպես

ավելի արդյունավետ և ազդեցության միտվածության ճանապարհով օգտագործել պետական և

մասնավոր միջոցները: Ուսուցումը շարունակական գործընթաց է, և յուրաքանչյուր երկիր պետք է

անցնի ուսուցման իր ուրույն ոլորաններով: Այնուամենայնիվ, փորձառությունները և ընդհանուր

միտումները նույնպես կարող են նպաստել ՓՄՁ զարգացման պրակտիկ ռազմավարության

ստեղծմանը, օրինակ՝ Հայաստանում: Կարևոր կլինի հետևել քայլ առ քայլ սովորելու մոտեցմանը, որը

հիմնված է Հայաստանի դերակատարների/շահագրգիռ կողմերի համակարգային մրցունակության

կարողությունների վրա:

Գրականություն

Altenburg T. (2010): Industrial policy in developing countries: overview and lessons from seven country

cases, DIE Discussion paper 4/2011, Bonn 2011.

Eurobarometer 2012: SMEs, Resource Efficiency, and Green Markets, Report requested by the European

Commission, Directorate-General Enterprise and Industry and co-ordinated by Directorate-General for

Communication, 2012.

EUROSTAT 2010: Science, Technology and Innovation Europe

EU 2007: Small and medium-sized enterprises (SMEs), Models to reduce the disproportionate regulatory

burden on SMEs, European Commission Enterprise and Industry Department, 2007.

EU 2010: This is European Social innovation, EG Enterprise and Industry Online Magazine, 2010.

Glaeser, E. (2012): Triumph of the City: How Our Greatest Invention Makes Us Richer, Smarter, Greener,

Healthier, and Happier, 2012.

39

Lütkenhorst et. al. (2014): Green Industrial Policy, Managing Transformation under Uncertainty, DIE

Discussion paper 28/2014, Bonn 2014.

Meyer-Stamer, J./Waeltring F. (2000): Behind the Myth of the Mittelstand Economy: The Institutional

Environment Supporting Small and Medium-Sized Enterprises in Germany, INEF-Report 46, 2000.

OECD 2010: Putting in Place Jobs that last, A guide to rebuilding quality employment at local level,, by F.

Froy and S. Giguère, OECD 2010.

OECD 2010b: SMEs, Entrepreneurship and Innovation, OECD 2010.

OECD 2014: Innovation and Modernising the Rural Economy, OECD 2014

PLANET S.A: SME and the environment in the European Union, Report prepared for the European

Commission, DG Enterprise and Industry under the Competitiveness and Innovation Programme 2007-2013,

2010.

Sollund, St. (2007): Environmental taxes, Introductory presentation on Agenda 2 of IFAD meeting of United

Nations Group of Experts on Domestic Resource Mobilisation – A discussion of Enduring and Emerging

Issues, Rome, 4-5 September 2007.

Schoen Ch. (2012): Green Economy Policy Instruments: What works, where and why?, PPT for GIZ RED

Program, November 2012.

UNCTAD 2013: Are there downsides to a green economy?, The Trade, Investment and Competitiveness

Implications of Unilateral Green Economi Pursuit, Geneva 2013.

UNIDO (2011): Policies for supporting Green Industry, Vienna 2011.

UN (2009): Urban and Rural Areas 2009. Report from 2009.

UNEP (2010), Green Economy, Developing Countries Success Stories, 2010.

Waeltring, F./Dornberger, U.: Insight Study on the German Early Stage Investing, Incubation and Business

Angel System, GIZ India, 2014.

Waeltring, F. (2012): Learning from cases: Made in Saerbeck, Involving complex and systemic requirements

to encourage local climate change innovations, see

http://www.mesopartner.de/fileadmin/user_files/Case_Study_Saerbeck_12-3-2012_01.pdf

World Bank (2009). World Development Report 2009, Reshaping Economic Geography, 2009.

World Bank 2013: Dosing Business 2013, Smarter regulations for SMEs, 10th Edition, Washington 2013.

40

Փոքր եվ միջին ձեռնարկատիրությունը (ՓՄՁ) հարկային համակարգում

ՓՄՁ-ն վերաբերող ՀՀ-ում գործող հարկային օրենսդրությունը (առ 01.10.2014թ)

Այս բաժնում համառոտ ներկայացված է ՀՀ-ում գործող, ինչպես նաև 2014թ-ի հոկտեմբերի 1-ից ուժի

մեջ մտնող հարկային օրենսդրության այն օրենքները, որոնք վերաբերում են Փոքր և Միջին

Ձեռնարկատիրությանը (այսուհետ` ՓՄՁ):

ՀՀ-ում ՓՄՁ-ն սահմանվում է «Փոքր և միջին ձեռնարկատիրության պետական

աջակցության մասին» ՀՀ օրենքով, համաձայն որի ՓՄՁ սուբյեկտները բաժանվում են

գերփոքր, փոքր եւ միջին ձեռնարկատերերի.

գերփոքր են համարվում մինչև 10 աշխատող և մինչեւ 100 մլն ՀՀ դրամ տարեկան

շրջանառություն ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտները;

փոքր են համարվում մինչև 50 աշխատող և մինչև 500 մլն ՀՀ դրամ տարեկան

շրջանառություն ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտները;

միջին են համարվում մինչև 250 աշխատող և մինչև 1 500 մլն ՀՀ դրամ տարեկան

շրջանառություն ունեցող տնտեսվարող սուբյեկտները:

Սակայն, ըստ հարկային օրենսդրության գաղափարախոսության և հարկային

մարմինների մոտեցումների, փոքր բիզնեսը այն տնտեսվարողներն են, որոնց տարեկան

շրջանառությունը չի գերազանցում 58,35 մլն դրամը, միջինը այն տնտեսվարողներն են,

որոնց շրջանառությունը չի գերազանցում տարեկան 500 մլն դրամը, իսկ դրանից ավել

շրջանառություն ունեցողները համարվում են խոշոր: Իհարկե այս մոտեցումները

հարկային օրենսդրության մեջ ֆիքսված չեն, բայց կիրառության մեջ մենք ականատես ենք

լինում այս տեսակ դասակարգմանը, որն ակնհայտ տարբերվում է «Փոքր և միջին

ձեռնարկատիրության պետական աջակցության մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվածից։ Եվ

իրականում մենք չունենք մեկ ՄԻԱՍՆԱԿԱՆ մոտեցում ՓՄՁ-ի ձևակերպման նկատմամբ։

Համառոտ ներկայացնելու համար բիզնեսի հարկմանը վերաբերող հարկային օրենսդրությունը՝

ստորև կներկայացվի այն՝ բաժանելով հիմնական երկու մասի՝ ՊԱՐԶ և ԲԱՐԴ հարկային ռեժիմների:

Չնայած այն հանգամանքի, որ «Հարկերի մասին»ՀՀ օրենքն ընդունվել է 14.04.97թ-ին, ցայսօր ՀՀ-ը

չունի մեկ միասնական Հարկային Օրենսգիրք: Հարկային օրենսդրություն ասելիս ի նկատի ունենք

առանձին հարկատեսակների (շահութահարկ, ավելացված արժեքի հարկ և այլն) մասին օրենքներն

ու հարկերի մասին օրենքը՝ միասին վերցրած:

41

2014թ-ի հունիսի 16-ին ֆինանսների նախարարության կողմից, USAID TRP ծրագրի հետ համատեղ

տրվեց պաշտոնական մեկնարկը ՀՀ-ում Հարկային օրենսգրքի ներդրման, որն, ըստ իրենց

նախնական հաշվարկների, պատրաստ կլինի ոչ շուտ, քան 2016թ-ին։

ՊԱՐԶ հարկային ռեժիմներ.

1. Ընտանեկան Ձեռնարկատիրության ռեժիմ

1.1 Այն ձեռնարկատիրական գործունեությունը, որն իրականացվում է ԲԱՑԱՌԱՊԵՍ

ընտանիքի անդամների ներգրավվածությամբ, որի տարեկան շրջանառությունը չի

գերազանցում է տարեկան 18,0 մլն դրամը, համարվում է ընտանեկան

ձեռնարկատիրություն: Ընտանեկան ձեռնարկատիրությունը ազատված է բիզնեսի

հարկերից, և բիզնես արդյունքից հաշվարկվող հարկը հավասար է զրոյի: Ընտանեկան

ձեռնարկատիրության օբյեկտ կարող են համարվել արտադրության և ծառայության

ոլորտի ձեռնարկատիրությունները: Ընտանեկան ձեռնարկատիրության ռեժիմից

օգտվելն ընտրանքային է:

(մանրամասները տես «Հարկերի մասին» ՀՀ օրենքի Գլուխ II.2)։5

2. Արտոնագրային վճարների ռեժիմ

2.1 Սույն ռեժիմով հարկվում են այն գործունեության ոլորտները, որոնք թվարկված են

«Արտոնագրային վճարների մասին» ՀՀ օրենքով, օրինակ՝ հանրային սննդի,

ավտոտեխսպասարկման, տաքսի ծառայության և այլ ոլորտներ: Յուրաքանչյուր

թվարկված ոլորտի համար սահմանված է ելակետային տվյալ, որի դրամապատիկ և

ուղղիչ գործակիցների արտադրյալով որոշվում է տվյալ ոլորտի արտոնագրային վճարի

չափը: Արտոնագրային վճարը վճարվում է նախօրոք, մինչ գործուենության սկսելը,

անկախ տվյալ գործուենության արդյունքից: Այս օրենքում թվարկված գործունեության

ոլորտներում գործունեություն ծավալողներն իրավունք չունեն ընտրել հարկման մեկ այլ

ռեժիմ:

(մանրամասները տես «Արտոնագրային վճարների մասին» ՀՀ օրենք)։ 6

5Սույն հարկման ռեժիմի ներդրումը նախաձեռնվել և մշակվել է «ՓՄՁ Համագործակցության Ասոցիացիա» ՀԿ-ի, «ՎԶԵԲ Գործարարության

Աջակցման գրասենյակի» հետ համատեղ, ֆինանսների նախարարի համաձայնությամբ: Օրենքն ընդունվել է 21.06.14թ-ին, ուժի մեջ է

մտնում 01.10.2014թ-ին, տարածվում է արտադրության, ծառայության ոլորտների վրա, բացառությամբ արտոնագրային վճարներով

հարկման ենթակա ոլորտների:

6 Սույն օրենքն ընդունվել է 07.12.11թ-ին, որից հետո ենթարկվել է երեքից ավելի լուրջ փոփոխությունների: (տես՝ <<Հարկային օրենքների

փոփոխության խրոնոգրաֆիա>> Հավելվածը)

42

3. Շրջանառության հարկի ռեժիմ

3.1 Այս ռեժիմով հարկվում են այն գործունեություն ծավալողները, որոնց տարեկան

շրջանառությունը չի գերազանցում 58,35 մլն դրամը, որոնք չեն համարվում

փոխկապակցված այլ տնտեսվարողի հետ և բավարարում են մնացած

վավերապայմաններին, որոնք սահմանված են տվյալ օրենքով

(մանրամասները տես՝ «Շրջանառության հարկի մասին» ՀՀ օրենք) :

3.2 Շրջանառության հարկը հաշվարկվում է ձեռնարկատիրական գործունեության

շրջանառությունից՝ Շրջ.Հարկը =շրջանառություն x դրույքաչափ( %); պարզ բանաձևով.

Գործունեության ոլորտ Դրույքաչափ

Առևտուր 3.5 % 1.0 % (սկսած 01.10.14թ-ից)

Արտադրություն 3.5 %

Ծառայություն 5.0 %

Շրջանառության հարկի ռեժիմը պարզագույն ռեժիմ է, տնտեսվարողները

պարտավորված չեն վարելու ծախսերի, եկամտի բարդ հաշվառում, այլ վարում են միայն

հասույթի հաշվարկ: Հետևաբար, ծախսերը չեն նվազեցվում ստացված հարկի

մեծությունից:

3.3 Շրջանառության հարկի մասին օրենքի փոփոխությունների արդյունքում, այս ռեժիմի

միայն առևտրի ոլորտի համար 2014թ-ի հոկտեմբերի 1-ից տնտեսավարողները պետք է

վճարեն շրջանառության 1 տոկոս հարկ՝ նախկին 3.5 տոկոսի փոխարեն: Բայց դրա դիմաց

առևտրի ոլորտի տնտեսվարողները ստիպված են փաստաթղթավորել իրենց մոտ

վաճառքի ենթակա բոլոր ապրանքների ձեռքբերումները7:

Սա հիմնական պատկերն է այս օրերին ՀՀ-ում գործող ՊԱՐԶ հարկային ռեժիմների, որոնց ներդրումն

ուղղված է փոքր բիզնեսի վարչարարությունը հեշտացնելուն, հարկի կանխատեսելիությունն

ապահովելուն և սկսնակ բիզնեսին արտոնյալ պայմաններ ապահովելուն: Իհարկե, այս ռեժիմները

իդեալական չեն և կիրառության մեջ արձանագրված դրանց թերությունները պետք է շտկվեն մինչ

Հարկային Օրենսգիրք ներառելը։

Օրինակ: Արտոնագրային վճարների ռեժիմը բիզնեսի կողմից ընկալվում է պարզ, կանխատեսելի

այլընտրանքային հարկային ռեժիմ, բայց "կացնային" հարկման մեթոդ, քանի որ արտոնագրային

վճարների չափը կախված չէ բիզնեսի արդյունքից՝ դրական, թե բացասական և վճարվում է

գործունեություն ծավալելուց առաջ:

7 Սույն օրենքի ներդրումը նախաձեռնվել և մշակվել է «ՎԶԵԲ Գործարարության Աջակցման գրասենյակի» կողմից, վարչապետին կից

գործող ՓՄՁ Զարգացման խորհուրդում արժանացել է հավանության, 19.12.12թ-ին ընդունվել է ազգային ժողովի կողմից:

43

ԲԱՐԴ հարկային ռեժիմներ

1. Շահութահարկի հարկման ռեժիմ

1.1 Այս ռեժիմում գործունեություն ծավալողները ստիպված են վարելու եկամտի և ծախսերի

բարդ հաշվառում, առաջնորդվելով «Շահութահարկի մասին» ՀՀ օրենքով սահմանված

դրույթներով։

1.2 Շահութահարկ վճարում են իրավաբանական անձինք, շահութահարկի հիմնական

դրույքաչափը 20 տոկոս է։ (մանրամասները տես «Շահութահարկի մասին» ՀՀ օրենք )

2. Եկամտային հարկի հարկման ռեժիմ

2.1 Սույն հարկման ռեժիմը նույնպես համարվում է դասական, այն շահութահարկի մասին

օրենքից տարբերվում է նրանով, որ այս ռեժիմով հարկվում են ֆիզիկական անձինք,

մասնավորապես, Անհատ Ձեռնարկատեր համարվող ֆիզիկական անձինք՝ իրենց

ձեռնարկատիրական գործունեության արդյունքից ձևավորվող հարկվող եկամտից։

Այս ռեժիմում գործունեություն ծավալողները ստիպված են վարել եկամտի և ծախսերի

բարդ հաշվառում՝ առաջնորդվելով «Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքով

սահմանված դրույթներով(մանրամասները տես «Եկամտային հարկի մասին» ՀՀ օրենքում )

3. Ավելացված արժեքի հարկի հարկման ռեժիմ (ԱԱՀ)

3.1 ԱԱՀ վճարող են համարվում ձեռնարկատիրական գործունեություն վարող այն

իրավաբանական անձինք և անհատ ձեռնարկատերերը, որոնք գործունեություն են

ծավալում ԲԱՐԴ հարկային ռեժիմում,

ԱԱՀ-ի հիմնական դրույքաչափը ՀՀ-ում սահմանված է 20 տոկոս, որը հաշվարկվում է

շրջանառության նկատմամբ: Իսկ ԱԱՀ-ի վճարման պարտավորությունը շրջանառության

նկատմամբ հաշվարկված ԱԱՀ-ի և տվյալ ժամանակաշրջանի ձեռքբերումներում առկա ԱԱՀ-

ի դրական տարբերությունն է (առավել մանրամասն՝ «Ավելացված Արժեքի Հարկի մասին» ՀՀ

օրենք ):

Տարեկան հարկվող

եկամտի չափը Հարկի գումարը

մինչև 1.440.000 դրամ Հարկվող եկամտի 24.4 տոկոսը

1.440.000 դրամից ավելի 351.360 դրամին գումարած 1.440.000

դրամը գերազանցող գումարի 26 տոկոսը

44

Վերոգրյալը ԽԻՍՏ համառոտ նկարագիրն է ԲԱՐԴ հարակային ռեժիմների, առավել մանրամասները

ներկայացված են տվյալ հարկատեսակների մասին ՀՀ օրենքներում և դրանց առանձին հոդվածների

պարզաբանումներում:

Բարդ հարկային ռեժիմները միանշանակ կանցնեն Հարկային Օրենսգիրք (որպես դասական

հարկման ռեժիմների միջազգային փորձ), սակայն այս օրենսդրական ակտերը պետք է շատ լուրջ

խմբագրվեն, միախմբվեն այն Պաշտոնական պարզաբանումները, որոնք տրվել են տվյալ օրենքների

բազմաթիվ հոդվածների տարընթերցումների արդյունքում: Կարևոր է նաև այն փաստը, որ

Եկամտային հարկում սահմանված են պրոգրեսիվ հարկային դրույքաչափեր, իսկ Շահութահարկում

սահմանված է մեկ միասնական 20 տոկոս դրույքաչափ: Այս դրույթի վերանայումը նույնպես

առաջնային է:

ՊԱՐԶ հարկային ռեժիմների (հարկային օրենքների) փոփոխություններն ու

հետևանքները ՓՄՁ- ների համար

Հաճախակի փոփոխություններ և մասնակցություն

Փոքր բիզնեսի ներկայացուցիչների համար լուրջ ցնցումներ են հարկային օրենքների հաճախակի

փոփոխությունները: Թեռևս դա պայմանավորված է նրանով, որ մինչ օրս ՀՀ-ում ներդրված չէ մեկ

միասնական հարկային օրենսգիրք՝ մեկ միասնական մոտեցմամբ: Սակայն այս

հաճախականությամբ փոփոխությունները լուրջ խնդիրներ են ստեղծում հատկապես փոքր բիզնեսի

համար:

Եթե ուշադրություն դարձնենք օրենսդրական փոփոխությունների ամսաթվերին, ապա կտեսնենք, որ,

որպես կանոն, փոփոխություններն ընդունվել են տարեվերջին՝ դեկտեմբեր ամսին, իսկ ուժի մեջ են

մտել սկսվող տարվա հունվարի 1-ից, երբ տնտեսվարողը ֆիզիկապես հնարավորություն չի ունեցել

իրազեկվել:

Վերոհիշյալ օրենքների փոփոխություններից բացի, այսօր գործում են տասնյակից ավել

պարզաբանումներ, հրամաններ՝ օրենքների կոնկրետ հոդվածների տարընթերցումների մասով:

Առավել ԼՈՒՐՋ խնդիր է օրենքների փոփոխության կամ մշակման պրակտիկան: Այսօր ՀՀ-ում

օրենքները մշակվում են առանց լուրջ թեստավորման, առանց առանձնակի բիզնես խմբերի կամ

որոշակի ֆոկուս խմբերի հետ աշխատանք տանելու: Չունենք միջազգային փորձին համահունչ

հարցումներ անելու, կարծիքներ հավաքելու պրակտիկա:

Օրենքների նախագծերը մշակվում են կաբինատային աշխատանքների արդյունքում, առանց

դաշտային աշխատանքների կամ բիզնես ասոցիացիաների հետ քննարկումներ անցկացնելու:

45

Նախագծային տարբերակներով օրենքներն ուղարկվում են տարբեր նախարարություններ՝

կարծիքներ հավաքելու: Որպես կանոն, բիզնես միջավայրը օրենսդրական նախագծերին

ծանոթանալու կամ կարծիք տալու հնարավորություն ունենում է միայն էկոնոմիակայի

նախարարության կողմից ուղարկվելու դեպքում:

Այստեղ առաջ է գալիս արդեն երկրորդ խնդիրը՝ օրենքը մշակող կառույցը, որը հիմնականում

ֆինանսների նախարարությունն է, գրեթե հաշվի չի առնում բիզնեսի կողմից տրված կարծիքները, այլ

պարզապես ՎԻԶԱ ստանալու համար անցնում է այդ պրոցեդուրալ մասը:

Ե՛վ ՓՄՁ- ների, և՛ մեծ բիզնեսների շահերը ներկայացնող հիմնական կառույցները (Հայաստանի

ԱԱՊ, ՓՄՁ ԶԱԿ և այլն) սերտ փոխկապված են պետական կառավարման համակարգի հետ և

հիմնականում ներկայացնում են այն կարծիքը, որը տվյալ պահին ձեռնտու է օրենքները

մշակողներին։ Իհարկե, կան նաև ավելի անկողմնակալ կազմակերպություններ, սակայն դրանց

մասնակցությունը օրենքների մշակմանը թերի է կամ հատվածային։

ՀՀ վարչապետի 2011թ-ի հուլիսի 7-ի 638-Ն որոշմամբ ստեղծվել է վարչապետին կից ՓՄՁ զարգացման

ազգային խորհուրդ (ՓՄՁ ԶԱԽ)՝ որպես պետական և մասնավոր հատվածների միջև երկխոսության

հարթակ, որտեղ քննարկվում են գործարարությանը հուզող էական և հրատապ լուծում պահանջող

խնդիրները: Անցյալ տարիների ընթացքում բազմաթիվ են խորհրդի աշխատանքի դրական

արդյունքները։ Սակայն 2014թ-ին խորհրդի նիստ գումարվել է ընդամենը երկու անգամ, սա այն

դեպքում երբ նույն խորհրդի կողմից հաստատված Աշխատակարգի համաձայն խորհրդի նիստերը

գումարվում են նվազագույնը եռամսյակը մեկ անգամ, բացի այդ, խորհրդի անդամների (որոնք

բիզնեսի շահերը ներկայացնող կառույցներ են) 1/3-ի պահանջով կարող է գումարվել արտահերթ

նիստ8։

Ինչպես հիշատակվել էր վերոգրյալ, օրենքների փոփոխությունները, ուժի մեջ մտնելով ֆինանսական

տարվա սկզբից, անորոշության մեջ են գցում հատկապես փոքր բիզնեսին: Ըստ «Իրավական ակտերի

մասին» ՀՀ օրենքի, փոփոխված օրենքը կիրառող պետական մարմինը պարտավոր է 30 օր առաջ մինչ

կիրառումը լայնածավալ իրազեկում ապահովել, որը մինչ այսօր բիզնեսը չի տեսել իրական կյանքում:

Օրինակ

Այսպես, ցայտուն օրինակ է այս օրերին լուրջ բողոքի ալիք բարձրացրած «Շրջանառության հարկի մասին» ՀՀ

օրենքի փոփոխությունը՝

«Շրջանառության հարկի մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել էր 2012թ-ի դեկտեմբերի 19-ին, ստորագրվել

դեկտեմբերի 28-ին, ուժի մեջ մտել 2013թ-ի հունվարի 1-ից։

Օրենքի ուժի մեջ մտնելուց 6 ամիս հետո պարզվեց, որ օրենքում տնտեսվարողներին

փոխկապակցվածության պատճառով պարզ հարկային ռեժիմից օգտվելու հնարավորությունից

զրկելու հոդվածը շարադրված է այնպես, որ հարկային մարմինները այն մեկնաբանում են երկու

8 http://www.gov.am/files/councils/18.pdf

46

իրարամերժ պարզաբանումներով: Արդյունքում, տնտեսվարողները մինչ այսօր շատ լուրջ տույժերի

և տուգանքների են առաջադրվում։

Օրենքը դեֆորմացվեց կիրառության մեջ՝

http://www.bso.am/wp-content/uploads/2013/03/Research-on-SME-Taxation-Field-2013.pdf

Օրենքը 1.5 տարեկան հասակում ենթարկվեց լուրջ ֆունդամենտալ փոփոխության, ցնցումների մեջ

դնելով փոքր բիզնեսի մեծամասնություն կազմող առևտրական գործունեություն ծավալող

տնտեսվարողներին: Իսկ ամենացավալին այն էր, որ ֆինանսերի նախարարությունը նախաձեռնեց

այս փոփոխությունը ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՏԱՐՎԱ ԿԵՍԻՑ:

Այս փոփոխությունները վերաբերվում էին մոտավորապես 40,000 փոքր բիզնես սուբյեկտների, որոնց մոտ

տեղի ունեցավ հարկման մեթոդոլոգիայի փոփոխություն: Սա այն դեպքում, երբ Շրջանառության հարկը

ներդրվեց, որպեսզի փոքր բիզնեսը կախված չլիներ խոշոր մատակարարներից կամ արտոնյալ բիզնեսի

կամայականություններից՝ մատակարարման փաստաթղթերի չտրամադրման արդյունքում հայտնվելով

լուրջ խնդիրների առաջ: Այս փոփոխություններով կառավարությունը պարտադրեց փոքր բիզնեսին՝

պարտադիր ապահովել ձեռքբերման փաստաթղթերը՝ չլուծելով այն արտոնյալ խոշոր բիզնեսների,

մատակարարների ստվերից դուրս գալու հարցը:

Արդյունքում, ոլորտի շահառուների մեծամասնության ճնշումների արդյունքում, օրենքի վերջին

փոփոխությամբ պարտադիր փաստաթղթավորման դրույթը երկարացվեց մինչև 2015թ-ի փետրվարի 1-ը:

Եթե ամփոփենք, ապա այս պահին նշյալ դեռևս գործարկման երկու տարին չլրացած օրենքը արդեն երկու

անգամ ենթարկվել է արմատական փոփոխության:

Իրազեկում

Ինչպես նշված է վերոգրյալ, չնայած այն հանգամանքի, որ օրենքի իրազեկման պարտավորությունը

դրված է օրենքը կիրառող պետական մարմնի վրա, այսօր փոքր բիզնեսը իրազեկման հարցերը

փորձում է լուծել ինքնուրույն:

Իսպառ բացակայում է հեռուստատեսային եթերով հայտարարությունների և տեղեկատվական

արշավների պրակտիկան: Լավագույն դեպքում իրազեկումները ֆինանսների նախարարությունն

իրականացնում է տեղեկաթերիկներ տպելով և տարածքային հարկային մարմինների

սպասասրահներում տեղադրելով:

Պատկերն առավել գորշ է Երևանից կամ մարզկենտրոնից հեռու գործունեություն ծավալող փոքր

բիզնեսի ներկայացուցիչների համար:

Բազմաթիվ են դեպքերը, երբ օրենքն արդեն ուժի մեջ, փոքր բիզնեսի ներկայացուցիչն այդ մասին

տեղեկանում է եռամսյակի վերջում, երբ արդեն թույլ է տված լինում հաշվապահական կամ հարկային

ձևակերպումների սխալներ և ենթարկվում է պատասխանատվության:

47

Բոլոր այն դեպքերում, երբ տնտեսվարողը օրենքում տարընթերցում կամ թյուրըմբռնում է տեսնում,

խնդիրներից խուսափելու համար դիմում է պաշտոնական պարզաբանման հարկային մարմիններին,

ստանում է կա՛մ ստանդարտ պատասխան՝ առաջնորդվեք օրենքով, կա՛մ այնպիսի պատասխան, որի

մեկնաբանությունը կրկին բազմաթիվ կարծիքների և մեկնաբանությունների տեղիք է տալիս:

48

Առաջարկություններ, հակակշիռներ

Հարկային օրենսդրության փոփոխությունների այս փուլում, երբ ներդրվում է մեկ միասնական

համակարգ, մեկ միասնական ՀԱՐԿԱՅԻՆ ՕՐԵՆՍԳԻՐՔ, պետք է լուրջ աշխատանք տարվի

վերոհիշյալ և այլ խնդիրները բացահայտելու, մաքրագրելու, այնուհետև նոր հարկային օրենսգրքում

ներառելու համար:

Հետևյալ գործողություններն են անհրաժեշտ՝ հարկային բարեփոխումների արդյունավետությունը

բարձրացնելու համար։

Գործողություն Պատասխանատու Համագործակից Ժամկետ

Ուսումնասիրել տարբեր երկրներում հարկ

վճարողի պաշտպանության ինստիտուտների

օրինակներ, մշակել արդյունավետ մոդել

Հայաստանի համար (հարկային կամ բիզնես

օմբուդսմեն և այլն)

Գործարարության

շահերը

ներկայացնող

Հասարակական

կազմակերպութ-

յուններ

Միջազգային

կազմակերպութ-

յուններ, ՀՀ ԷՆ

2015 II եռ․

Ներդնել հարկ վճարողի պաշտպանության

ինստիտուտ Հայաստանում

ՀՀ Կառավարություն Միջազգային

կազմակերպ․

2015 IV

եռ․

ՓՄՁ ԶԱԽ մեխանիզմի կատարելագործում,

գործունեության ռազմավարության մշակում,

հանդիպումների պարբերականության

վերականգնում, բիզնեսի շահերը

ներկայացնող կազմակերպությունների

ավելացում

ՓՄՁ ԶԱԽ, ԷՆ Միջազգային

կազմակերպութ-

յուններ,

հասարակական

կազմակերպ․

2015 I եռ․

Գույքագրել ՓՄՁ-ներին վերաբերող և այսօր

կիրառության մեջ գտնվող օրենսդրական

բացերը, առկա պարզաբանումները,

օրենքների կիրառության դեֆորմացիաները

Գործարարության

շահերը

ներկայացնող ՀԿ- ներ

ՓՄՁ ԶԱԽ, ՀՀ ՖՆ,

ՀՀ ԷՆ, ԱԱՊ- ներ,

ՓՄՁ ԶԱԿ,

միջազգային

կազմակերպ․

2015 II եռ․

Ներկայացնել օրենսդրական

փոփոխությունների առաջարկներ՝ հարկային

օրենսգրքում ներառելու համար

ՓՄՁ ԶԱԽ, ՀԿ- ներ ՀՀ ՖՆ, ՀՀ ԷՆ 2015 III

եռ․

49

Հարկային օրենսգրքի ընդունումից հետո

սահմանել հարկային օրենքների

փոփոխությունների ընթացակարգ, որով

օրենքն ընդունելուց հետո առնվազն երեք

տարի փոփոխություններն արգելվեն։

ՀՀ ԱԺ, ՀՀ

կառավարություն

Գործարարության

շահերը

պաշտպանող

կառույցներ

2016 IV

եռ․

Մշակել և ներդնել հարկային

փոփոխությունների նախագծերի հանրային

քննարկման, ապա՝ ընդունված օրենքների

ներկայացման տարեկան ծրագրեր

ՀՀ ՖՆ Հասարակական

կազմակերպ․

2015 I եռ․

Ներդնել ՏԻՄ- երի՝ տեղական տնտեսական

զարգացմամբ շահագրգռվածության

հարկային մեխանիզմներ (օրինակ՝

արտոնագրային վճարները տեղական

բյուջեներ ուղղելով և այլն)

ՀՀ ԱԺ, ՀՀ ՖՆ Հասարակական

կազմակերպ․

2015

Ուսումնասիրել ՓՄՁ- ների սահմանման

միջազգային փորձը, հետազոտել

Հայաստանում դրանց բնույթը և առաջարկել

մեր պայմաններից բխող սահմանում։

Կատարել համապատասխան օրենսդրական

փոփոխություն։

ՀՀ ԱԺ,

ՀՀ Կառավարություն,

ՀՀ ԷՆ

Հետազոտական

կամ

հասարակական

կազմակերպ․,

միջազգային

կազմակերպ․

2015

Պաշտոնական վիճակագրության մեջ

առանձնացնել ՓՄՁ - ների

վիճակագրությունը՝ ըստ

ձեռնարկությունների չափի, ոլորտի,

աշխատակիցների թվաքանակի, ավելացված

արժեքի, ՀՆԱ— ի, արտահանման, այլ

ցուցանիշների մեջ տեսակարար կշռի և այլն։

ՀՀ ԱՎԾ,

ՀՀ Կառավարություն

2016 I եռ․

50

ՓՄՁ –ները պետական գնումների համակարգում

2000 թվականին, <<Գնումների մասին>> ՀՀ օրենքի ընդունմամբ, Հայաստանի Հանրապետությունում

ձևավորվեց գնումների գործընթացը կարգավորող օրենդրություն9: Համակարգի ներդրման

սկզբնական շրջանում իրականացված աշխատանքները հիմնականում ուղղված են եղել գնումների

ոլորտում համապատասխան իրավական դաշտի և ենթակառուցվածքների ձևավորմանը:

Հաշվի առնելով պատվիրատուների մոտ գնումների գործընթացի կազմակերպման

կարողությունների ցածր մակարդակը` 2000 թվականին ներդրվեց գնումների գործընթացի

կազմակերպման կենտրոնացված համակարգ: Հետագայում՝ 2004 և 2010 թթ. ընդունված օրենքներով,

գնումների գորընթացը աստճանաբար ապակենտրոնացվեց10: Նախորդ տարիների ընթացքում

գնումների օրենսդրությունը պարբերաբար փոփոխվեց՝ ոչ միայն իմաստային, այլ նաև ընդհանուր

կառուցվածքային առումով:

Արդյունքում, 2011 թվականից, հաշվի առնելով նաև համաշխարհային զարգացումները և միջազգային

փորձը, ինչպես նաև այն հանգամանքը, որ գնումների գործընթացը Հայաստանի

Հանրապետությունում բավականաչափ կայացել էր, իրականցվեց գնումների գործընթացի

ամբողջական ապակենտրոնացում: Վերջինս հնարավորություն ընձեռեց պետական մարմիններին

ինքնուրույն կազմակերպել իրենց գնումների գործընթացները և պատասխանատու լինել դրա համար,

ինչպես նաև լրացուցիչ խթան հանդիսացավ տնտեսվարողների միջև մրցակցությունն ավելացնելու

համար:

Հաշվի առնելով էլեկտրոնային համակարգերի զարգացման ժամանակակից միտումները`

Հայաստանի Հանրապետությունում ևս որոշվեց ներդնել էլեկտրոնային գնումների համակարգը11, որը

պետք է նաև հնարավորինս նվազեցներ մարդկային սուբյեկտիվ որոշումների կայացման գործոնը:

Համակարգը դեռևս արդյունավետ և ամբողջական չի գործում, ինչը հիմնականում բացատրվում է

ներդրման գործընթացի դեռևս ավարտված չլինելու հանգամանքով:

Թեև գնումների համակարգի ներդրված մոդելը բնորոշվում է միջազգային չափանիշներին

հիմնականում համապատասխանող12, սակայն գործնականում համակարգը բավարար չափով

արդյունավետ չի գործում և ներկայումս տեսանելի են հետևյալ հիմնախնդիրները.

Գնագոյացման մեխանիզմների անկատարությունը,

9 Առաջին խմբագրմամբ ՛՛Գնումների մասին՛՛ ՀՀ օրենքն ընդունվել է 2000 թվականի հունիսի 5-ին: 10 Այսօր գնումների գործընթացը կարգավորվում է համաձայն 2010 թվականի դեկտեմբերի 22-ին ընդունված ՛՛Գնումների մասին՛՛ ՀՀ

օրենքի և 2011 թվականի փետրվարի 10-ին ընդունված թիվ 168-Ն ՀՀ կառավարության որոշման: 11 Էլեկտրոնային գնումների գործընթացը կարգավորվում է 2013 թվականի դեկտեմբերի 5-ի թիվ N 1370-Ն ՀՀ կառավարության որոշմամբ

հաստատված էլեկտրոնային ձևով գնումների կատարման կարգի համաձայն: 12 Հայաստանի Հանրապետությունը 2011 թվականից սկսած անդամակցում է Առևտրի Համաշխարհային Կազմակերպության ՞Պետական

գնումների՞ համաձայնագրին:

51

Հակամրցակցային համաձայնությունները,

Միջնորդավորված գնումները,

Գնումների ոչ համարժեք պլանավորման պրակտիկան,

Կարողությունների ցածր աստճանը,

Պայմանագրերի կառավարման և որակի հսկողության թերի համակարգը,

Ավտոմատացման ցածր աստիճանը և գործառնական բարձր ծախսերը:13

Համակարգային բնույթի վերը նշված հիմնախնդիրներից բացի, գնումների գործընթացում

առկա են առանձնահատուկ խնդիրներ ՓՄՁ-ների համար: Դրանք են.

I. Բազմաթիվ ՓՄՁ-ներ չեն կարողանում մասնակցել գնումների գործընթացին, ինչը

պայմանավորված է ՓՄՁ-ների կողմից գնումների գործընթացին ոչ ամբողջական

տիրապետելով: Իհարկե, շուկայում կան վճարովի ծառայություններ գնումների

փաթեթները պատրաստելու կամ ընդհանրապես ամբողջ գնումների գործընթացը

կազմակերպելու ուղղությամբ, սակայն երբ ՓՄՁ-ն ինքն է ցանկանում իր գնման

գործընթացն իրականացնել, չի կարող մատչելի ձևով աջակցություն ստանալ ինչպես

պատվիրատուի գնումների համակարգողից, այնպես էլ Գնումների աջակցման

կենտրոնից:

II. Մեծ թվով գնումներ, հատկապես փոքրարժեք, իրականացվում են բանակցային

ընթացակարգով (նախկինում՝ մեկ անձից գնում)14, որի դեպքում պատվիրատուն

ուղղակի պայմանագիր է կնքում այն տնտեսվարողի հետ, որի ծառայություններից

ցանկանում է օգտվել:

III. ՓՄՁ-ների մասնակցությունը գնումների գործընթացին հաճախ սահմանափակվում է,

քանի որ հնարավոր գնումների մասին տեղեկատվությունը հաճախ տրամադրվում է

մասնակիցների համար ոչ այնքան ընկալելի եղանակով: Խտրականության բացառման

առումով կարևոր է, որ սահմանվող որակավորման չափորոշիչները համարժեք լինեն

և չսահմանափակեն հնարավոր մրցակցությունը: Չափոփոշիչների անհարկի խիստ և

նեղ սահմանումները սահմանափակում են մրցակցությունը և խաթարում են

գնումների գործընթացը, ինչը լրացուցիչ խոչընդոտ է հանդիսանում ՓՄՁ-ների՝

գնումների գործընթացին մասնակցելու համար:

IV. Հաճախ պատվիրատուները նախընտրում են գնման գործընթացում հաղթող

մասնակից ճանաչել մեկ մասնակցի, որը կկարողանա իրականացնել գնման

գործընթացով առաջարկված բոլոր աշխատանքները, մատուցել ծառայությունները

ամբողջ ծավալով կամ մատակարարել պահանջվող ապրանքները: Արդյունքում,

գնումների գործընթացին մասնակցելու ցանկություն ունեցող ՓՄՁ-ները հաճախ դուրս

13 ՀՀ կառավարության 2009թ. ապրիլի 23-ի նիստի N 17 արձանագրային որոշմամբ հաստատված ՞ԳՆՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ

ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ՞: 14 ՛՛Գնումների մասին՛՛ ՀՀ օրենքի 3-րդ և 4-րդ բաժիններ, 2011 թվականի փետրվարի 10-ին ընդունված թիվ 168-Ն ՀՀ կառավարության

որոշման Գնումների գործընթացի կազմակերպման կարգ:

52

են մղվում գնման գործընթացից, քանի որ չունեն համապատասխան կարողություններ՝

մասնակցելու պահանջվող գնման գործընթացին ամբողջ գնման առարկայի

բնութագրին համապատասխան:

Գնումների օրենսդրությամբ հնարավորություն է ընձեռնված գնումների գործընթացն

իրականացնել չափաբաժիններով: Օրենսդրության համաձայն սահմանվում է, որ

արգելվում է խմբավորել առանձին բնութագրեր ունեցող գնումները որպես մեկ

չափաբաժին, եթե դրանք կարող են ներկայացվել գնման նույն ընթացակարգի

առանձին չափաբաժիններով, ինչպես նաև, եթե գնումն իրականացվում է

չափաբաժիններով, ապա մասնակիցներին թույլատրվում է հայտեր ներկայացնել

գնվող ապրանքների, աշխատանքների և ծառայությունների միայն մի մասի համար:

Այնուամենայնիվ, օրենսդրությունը հստակ կանոններ չի սահմանում գնումները

առանձին չափաբաժիններով կատարելու վերաբերյալ:

Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ գնումների պայմանագրերը առանձին

չափաբաժինների բաժանելու հնարավորությունը չափազանց կարևոր է ՓՄՁ-ների

մասնակցության համար: Մասնակիցների տեղեկացումը, որ իրենք իրավունք ունեն

հայտ ներկայացնել առարկայի պայմանագրի մի մասի համար, զգալիորեն կարող է

մեծացնել ՓՄՁ-ների մասնակցությունը պետական գնումների գործընթացում:

V. Էլեկտրոնային գնումների գործընթացից օգտվելը մեծ թվով ՓՄՁ-ների համար,

հատկապես մարզերում, ունի մեծ խոչընդոտներ համակարգչային և ինտերնետային

հասանելիության, գրագիտության և տեղեկացվածության հետ կապված:

Ստորև ներկայացված աղյուսակում այն գործողություններն են, որոնց իրականացումը

կդյուրինացնի ՓՄՁ - ների մուտքը պետական գնումների համակարգ։

53

Առաջարկություններ

Գործողություն Պատասխանատու մարմին Համագործակցություն Ժամկետ

ՓՄՁ- ների համար գնումների գործընթացը

պարզաբանող տեղեկատվական արշավների

կազմակերպում, հրապարակումներ,

դաընթացներ, խորհրդատվություն, պետական

գնումներին մասնակցելու համար

էլեկտրոնային համակարգերի օգտագործման

հմտությունների փոխանցում

ՀՀ ՖՆ, գնումների

գործընթացը համակարգող

մարմին

Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ 2015 II եռամսյակ

Գնումների մասին տեղեկությունների

հրապարկումների հսկողություն և

կանոնակարգում՝ անտեղի բարդ

սահմանումները բացառելու և պատվերի

բաժանելիության դրույթը ապահովելու համար

ՀՀ ՖՆ ՀԿ- ներ՝ մշտադիտարկման և

հանրայնացման մասով

2015 I եռամսյակ

54

Ֆինանսների հասանելիությունը ՓՄՁ- ներին

Նախաբան

Միկրոֆինանսնավորման15 ոլորտն ամբողջ աշխարհում ընկալվում է որպես աղքատության

հաղթահարման, տնտեսական հավասարության ստեղծման, տեսական զարգացման,

ապակենտրոնացման և մրցակցության խթանման միջոց: Հայաստանում ոլորտը սկսել է

զարգանալ բարեգործական ծրագրերի և որոշ բանկերի ու միջազգային ֆինանսական

կազմակերպությունների ներգրավման միջոցով 90-ականների երկրորդ կեսից: 2000-

ականների կեսին ՀՀԿԲ-ն ձևավորել է օրենսդրական դաշտը, որում գործում են

միկրոֆինանսավորող ընկերությունները և իրագործվում է սպառողների շահերի որոշակի

պաշտպանություն առ այսօր: Ինստիտուցիոնալ առումով միկրոֆինանսների ոլորտը

հիմնականում ձևավորված է և առկա բացերը գտնվում են այս կամ այն կառույցի կամ դրանց

միջև համագործակցության դաշտում: Այդուհանդերձ, փորձագետների և հանրության մեջ չկա

հստակ ընկալում և համաձայնություն, թե արդյո՞ք ոլորտն արդյունավետորեն լուծում է իր

առջև դրված վերը նշված խնդիրները:

Սույն աշխատանքում փորձ է արվում գնահատել միկրոֆինանսների ոլորտի վիճակը

Հայաստանում, վերհանել բացերը և առաջարկել ոլորտի զարգացման համար

հայեցակարգային համակարգված մոտեցում: Աշխատանքը կառուցված է հետևյալ երեք

հարցերի ենթատեքստում՝

1. Արդյո՞ք Հայաստանի միկրոֆինանսների ոլորտը արդյունավետորեն բավարարում է

պահանջարկը, կա՞ն արդյոք և որո՞նք են շուկայի ձախողումները:

2. Արդյո՞ք շուկային միջամտելու գործող համակարգը բավարար և արդյունավետ է և

ինչպե՞ս պետք է զարգանա միջամտության գործիքակազմը:

3. Ինչպե՞ս բարձրացնել միկրոֆինանսների ոլորտի` տնտեսական զարգացման

գործընթացներին արձագանքելու արդյունավետությունը (Հայաստանի ԵՏՄ կազմում

ներգրավում և այլն):

Միկրոֆինանսների շուկայի առաջարկն և պահանջարկը ուսումնասիրելիս մենք

չհանդիպեցինք նյութերի, որոնք պարունակեին խորը վերլուծություն ձևավորված շուկայի

15 <<Միկրոֆինանսավորում>> հասկացությունը պայմանականորեն օգտագործվում է որպես ՄՓՄՁ

սուբյեկտներին բիզնես նպատակով ֆինանսավորմիրականացնելու գործիք: ՄՓՄՁ սուբյեկտը,

ստանալով սպառողական վարկ, կարող է սահմանափակել բիզնեսից միջոցների արտահոսքը կամ

ուղղել այդ վարկի միջոցները բիզնեսի կարիքներին: Նման վարքագծի ձևավորմանը կարող են

նպաստել ձեռնարկատիրական նպատակով վարկավորման ոչ գրավիչ (օրինակ՝ արտարժույթով)

պայմանները կամ բարդ ընթացակարգերն ու նպատակայնության հսկողության նկատմամբ

պահանջները: Այս ուսումնասիրության նպատակներից ելնելով` մենք կդիտարկենք

<<միկրոֆինանսներ>> հասկացությունը նեղ իմաստով, այն է` ՄՓՄՁ սուբյեկտներին բիզնես

նպատակով ֆինանսավորմման միջոցների ամբողջականություն:

55

կառուցվածքի, այն պայմանավորող գործոնների և միտումների վերաբերյալ: Սույն

աշխատանքը հինված է փորձագիտական գնահատման և քննարկումների վրա:

Միկրոֆինանսների շուկա. Առաջարկ

Հայաստանի միկրոֆինանսական շուկայում գործում են 21 առևտրային բանկեր և 30 վարկային

կազմակերպություններ՝ համապատասխանաբար 7,3 և 0,6 մլրդ դոլար ակտիվներով16, իսկ

վարկային ներդրումները՝ 4,4 և 0,47 մլրդ դոլար: Շուկայում ներկա են նաև 131 գրավատներ,

որոնց գործունեության տնտեսական ցուցանիշների վերաբերյալ տեղեկատվություն չի

հրապարակվում: Գրավատների գործունեության թիրախային հատվածը ուրբանիզացված

տարածքներում հիմնականում ծայրահեղ պայմաններում հայտնված բնակչությունն է:

Ոլորտի կարևորագույն խնդիրներից մեկը միկրոֆինանսավորման շուկայի ծավալի և

կառուցվածքի վերաբերյալ հստակ վիճակագրության բացակայությունն է, հնարավոր չէ

առանձնացնել միկրովարկավորման պորտֆել և, առավել ևս, ուսումնասիրել դրա

կառուցվածքն ու դինամիկան: Մինչ այժմ կատարված բոլոր ուսումնասիրությունները

հիմնված են բանկերի և վարկային կազմակերպությունների կողմից տրամադրվող տվյալների

վրա, որոնցից յուրաքանչյուրը կիրառում է իր չափորոշիչներն ու առանձնացված չի էլ վարում

ՄՓՄՁ վարկայն պորտֆելի վիճակագրություն: Իհարկե, կարելի է ակնկալել, որ

վարկավորողներն, իրենց մարքեթինգային միջոցներով ուսումնասիրում են

միկրոձեռարկատերերի ֆինանսական պահանջմունքները և համապատասխան

պրոդուկտներ առաջարկում, սակայն փորձը ցույց է տալիս, որ.

ա. որոշ վերապահումներով դա իրականացվում է մեկ-երկու կազմակերպության կողմից,

բ. դրանք չեն կարող փոխարինել ոլորտի համապարփակ վիճակագրությունը,

գ. ձևավորված իրավիճակը խոչընդոտում է ֆինանսավորողների միջև մրցակցությանը, քանի

որ այլ մասնակիցները դուրս են մնում շուկայից:

Կարելի է եզրակացնել, որ մինչ այժմ միկրոֆինանսների ոլորտի զարգացման ուղղությամբ

վարվող քաղաքականությունը հիմնված է եղել զուտ ընկալումների և սուբյեկտիվ

գնահատականների վրա: Նման որոշ գնահատականների համաձայն շուկայի ծավալը մոտ է

500 մլն ԱՄՆ դոլարի17:

ՄՓՄՁ վարկավորման հասկացության տակ շուկայի խաղացողները նկատի են ունենում

իրենց ներկքին սահմանումներով որոշված և իրենց կարծիքով ՄՓՄՁ հասդիսացող վարկային

պորտֆելի համապատասխան բաղադրիչները, ինչը քիչ ընդհանրություն ունի պետական

քաղաքականության հիմքում դրված ՄՓՄՁ դասակարգման հետ: Կարճաժամկետ

հատվածում, մինչև ՄՓՄՁ ֆինանսավորման ամբողջական վիճակագրական համակարգի

ներդրումը, ստորև նշված երեք խմբի վարկային պորտֆելների ուսումնասիրությունը կարող է

արժեքավոր նյութ հանդիսանալ միկրոֆինանսական շուկայի զարգացման

16 Այստեղ և ստորև բերված են 2014թ. 3-րդ եռամսյակի տվյալներ, աղբյուր` Առկա գործակալություն: 17 Credit services for the small and medium enterprise sector, USAID, 2009

56

քաղաքականության մշակողների համար: Որոշակի ոչ էական շեղումներով շուկայում

գերիշխող պրոդուկտների տեսակները հետևյալն են։

Գումար Ժամկետ Տոկոսադրույք Ապահովում

1. < 1 մլն AMD 3-60 ամիս 18-24% AMD

13-20% USD

Ոսկու առարկաների գրավ

2. < 4 մլն AMD 6-36 ամիս 20-24% AMD

14-18% USD

Անձնական երաշխավորություն

3. 4-10 մլն

AMD

6-84 ամիս 18-22% AMD

14-16% USD

Գրավ և անձնական

երաշխավորություն

Նշենք, որ շուկայում գործնականում բացակայում են ռիսկային ծրագրերի ֆինանսավորման

գործիքներ, ինչը հանդիսանում է նորարար և տնտեսական զարգացմանը նպաստող ՄՓՄՁ

ծրագրերի իրագործման լրջագույն խնդիրներից մեկը:

Ֆոնդավորումը ՓՄՓՁ ֆինանսավորման առաջարկը որոշող կարևոր գործոն է և այդ

տեսակետից կարևոր է գնահատել ֆոնդավորման հիմնական աղբյուրներն ու կապը

պահանջարկի հետ: Բանկերի և վարկային կազմակերպությունների ներգրաված միջոցների

ծավալը կազմում է մոտ 5,9 մլրդ դոլար, որը ձևավորվում է ստորև դիտարկված աղբյուրներից.

1. Արտաքին ռեսուրսներ.

a. Գերմանա-հայկական հիմնադրամի (ԳՀՀ) հովանոցի ներքո գործող ծրագրեր:

Այս կազմակերպությունն արդեն մոտ 15 տարի է, իրականացնում է ՄՓՄՁ

վարկավորման զարգացմանն ուղղված գործունեություն: ԳՀՀ միջոցով է

երկրում ներդրվել և լայն տարածում գտել ֆինանսական հոսքերի

վերլուծության վրա հիմնված վարկավորումը: ԳՀՀ միջոցով ֆոնդավորման

առավելություններն ազգային արժույթով, համեմատաբար էժան և

երկարաժամկետ ռեսուրսների ներգրավումն ու դրանց տեղաբաշխման

մրցակցային սկզբունքներն են:

Ծրագրեր մշակելիս ԳՀՀ-ն սերտորեն համագործակցում է առևտրային

բանկերից և վարկային կազմակերպություններից իր գործընկերների, ինչպես

նաև միջազգային ֆինանսական դոնորների հետ` հնարավորինս հաշվի

առնելով վարկավորման մեջ ուղղակիորեն ներգրավված մասնագետների

կարծիքը: Այդուհանդերձ, հարկ է նշել, որ այդ պրակտիկ մոտեցումները

ձևավորվում են ոչ համակարգված ուսումնասիրությունների և

վիճակագրության բացակայության պայմաններում:

b. Միջազգային ֆինանսական կազմակերպություններից ուղղակի ներգրավման

շնորհիվ իրագործվաղ նախագծեր: Այս ուղղությամբ ֆոնդավորման

հնարավորություն ունեն խոշոր առևտրային բանկերը՝ ԱԿԲԱ Կրեդիտ Ագրիկոլ

բանկ, Ամերիա բանկ, Արդշինբանկ և այլն, որոնք, որպես կանոն, օգտագործում

են միջոցներն իրենց միջին և խոշոր հաճախորդներին վարկավորելու, վարկերը

վերակառուցելու նպատակով: Այս ոլորտում ակտիվ են նաև

57

միկրովարկավորման դաշտում առաջատար մի շարք վարկային

կազմակերպություններ` Ֆինկա, Արեգակ, ՍԵՖ ինտերնեշնլ, Ֆարմ կրեդիտ և

այլն: Այս աղբյուրի հիմնական թերությունն այն է, որ ներգրավված ռեսուրսներն

արտարժույթով են և համեմատաբար թանկ:

Արտարժույթով ֆոնդավորումը հանդիսանում է ոչ միայն

միկրոֆինանսավորման շուկայի զարգացման հիմնական խոչընդոտներից, այև

միկրոձեռնարկատերերի առջև ծառացած հիմնական ռիսկերից մեկը:

Արտաքին աղբյուրներից բանկերի և վարկային կազմակերպությունների

ներգրաված միջոցների ծավալը կազմում է մոտ 1,4 մլրդ դոլար:

2. Ներքին շուկայի ռեսուրսներ․ սրանք առևտրային բանկերի կողմից ներգրավված

ավանդներն են, որոնց հայկական դրամով մասի տեղաբաշխումը բանկերը, որպես

կանոն, նախընտրում են իրականացնել սպառողական վարկավորման մեջ:

Հիմնավորումը` համեմատաբար թանկ, կարճ և ոչ կայուն միջոցներն ավելի

եկամտաբեր ակտիվներում տեղաբաշխելու նպատակահարմարություն, ինչպես նաև

Սպառողական կրեդիտավորման մասին օրենքում ամրագրված` ՀՀ դրամով

վարկավորման պահանջներ18: Ներքին աղբյուրներից բանկերի ներգրաված

միջոցների ծավալը կազմում է մոտ 3.7 մլրդ դոլար: Ձեռնարկատիրական նպատակով

միկրոֆինանսավորումը, որպես կանոն, տեղի է ունենում բանկերի ներգրավված

արտարժութային ավանդների հաշվին, ինչը, մեր կարծիքով, ոչ պատասխանատու

բանկինգի օրինակ է: Պետք է, իհարկե, հատուկ նշել, որ սպառողական վարկավորման

մեջ տեղաբաշխած միջոցների մի մասը, մասնավորապես՝ ոսկյա իրերի և անշարժ

գույքի գրավով տրամադրված վարկերից, օգտագործվում է միկրոձեռնարկատիրական

նպատակներով: Այդ իմաստով սպառողական և միկրոֆինանսական վարկավորման

միջև սահմանը բավականին պայմանական է:

Ներքին շուկայից ֆոնդավորման հնարավորությունները թերագնահատվում են

հայկական բանկիրների համայնքի կողմից՝ հիմք ընդունելով բնակչության ծայրահեղ

աղքատության օբյեկտիվ փաստը: Մեր կարծիքով, անկախ ծավալներից, որն

ակնհայտորեն մեծ չէ, միկրոխնայողությունները հանդիսանում են երկրի

ֆինանսական համակարգի երկարաժամկետ զարգացման գործոն, քանի որ ավելի

կայուն են, ազգային արժույթով են, որպես կանոն՝ ավելի էժան: Հատուկ չկանգնելով

այս հարցի վրա` նշենք այս առումով գերմանական փորձը, որտեղ

միկրոխնայողությունների միջոցով ձևավորում են բանկային համակարգի ակտիվների

մոտ 44%, և համակարգը սկսել է ձևավորվել, երբ բնակչությունը ոչ պակաս աղքատ է

եղել:

Ոչ բանկային վարկային կազմակերպությունները դեռևս չեն կիրառում ներքին

շուկայից փոխառությունների տեսքով միջոցների մասսայական ներգրավման

գործիքներ, մինչդեռ նման գործունեությունը կարող էր նպաստել ֆինանսական

միջնորդության խորացմանը և միկրոֆինանսավորման զարգացմանը:

18 Սպառողական վարկավորման համար ՀՀ դրամային ռեսուրսի այլ աղբյուներ գործնականում չկան:

58

Պետության (ԿԲ) գործողությունների մի մասն ուղղված է հասանելիության ապահովմանը`

բանկերի և վարկային կազմակերպություններ մասնաճյուղային ցանցի ընդլայնում,

դիսկրիմինացիոն գնագոյացման զսպում:

Շուկայում առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ հիմնադրամը, որը

կոչված է իրականացնելու ՄՓՄՁ ոլորտում պետական աջակցության ծրագրերը:

Ֆինանսական աջակցության ուղղությամբ ՓՄՁ ԶԱԿ գործունեությունն իրականացվում է

ուղղակի միջամտություն ձևով` բանկերի ու վարկային կազմակերպությունների միջոցով

սկսնակներին արտոնյալ վարկերի տրամադրում, վարկային երաշխավորությունների

տրամադրում, ՓՄՁ Ներդրումներ ՈՒՎԿ կողմից ուղղակի վարկավորում: Կազմակերպության

ներկայիս գործառույթները, գործիքակազմն ու ռեսուրսային ապահովումը թույլ չեն տալիս

համակարգային ազդեցություն ունենալ ոլորտի վրա:

2003-2014թթ ընթացքում ՓՄՁ ԶԱԿ գործունեությունը վերլուծելով կարելի է եզրակացնել, որ

այդ կառույցը չի դառձել միկրոֆինանսավորման շուկայում առկա բացերը լրացնող

կենտրոնական խաղացող: Չկենտրոնանալով այդ հանգամանքի պատճառների վրա`

արձանագրենք, որ ոլորտի զարգացման հաջող ռազմավորությունը չպետք է կենտրոնանա

որևիցե մեկ ինստիտուտի վրա՝ կրելով վերջինիս կայացման հետ կապված ռիսկերը, այլ

նախատեսի ոլորտի զարգացում՝ տարբեր ինստիտուտների կողմից ռազմավարության մեջ

նախատեսած ծրագրերի կատարման դեպքում:

Միկրոֆինանսավորման զարգացման պետական ծրագրի շահառու են հանդիսանում նաև

բանկային և վարկային ընկերությունները, քանի որ առաջինի արդյունքը հանդիսանում է

երկրորդի համար հետաքրքրություն ներկայացնող նոր և հեռանկարային հաճախորդների,

ինչպես նաև լրացուցիչ ֆինանսական և ինստիտուցիոնալ ռեսուրսների ներգրավումը: Ուստի,

միկրոֆինանսավորման ոլորտի զարգացման ծրագրերի մեջ անհրաժեշտ է նախատեսել այս

խաղացողների ակտիվ ներգրավումը:

Միկրոֆինանսների շուկա. պահանջարկ

Կարգավորման դաշտում կարևոր բացերից մեկը սպառողների իրավունքների

պաշտպանության նպատակով ներդրված ինստիտուտիների կողմից միկրովարկավորման

խնդիրների մասնակի լուծումներն են, ինչն, ինչպես նշեցինք վերը, թույլ է տալիս

արտարժույթով վարկավորում պարտադրել այդ խավին: Մեր կարծիքով, նման մոտեցումը

պարզապես հակասում է պետության հռչակած ՓՄՓՁ աջակցության առաջնայնություններին:

Գործող արժութային կարգավորման և հսկողության ռեժիմը չպետք է խոչընդոտի բիզնեսի

զարգացմանը։ Անհրաժեշտ է ներդնել արժութային ռիսկերի զսպման գործիքներ՝ ուղղելով

դրանք նախևառաջ առավել խոցելի խավերի (նաև՝ միկրոձեռնարկությունների)

պաշտպանությանը:

Քաղաքականության կառուցման տեսանկյունից նպատակահարմար ենք համարում

դիտարկել միկրոֆինանսավորման պահանջարկ ունեցող սուբյեկտների հետևյալ

տիպաբանությունը՝

59

1. ինքնազբաղվածներ՝ ընտանեկան բիզնեսներ, գյուղատնտեսական ոլորտներ,

մանրածախ առևտրի հետ առնչվող գործունեություն, որոշ ծառայություններ:

Միկրոձեռնարկատերերի այս հատվածն ամենազանգվածայինն է՝ ցածր որակավորում

ունեցող, տնտեսապես և սոցիալապես մեկուսացված (excluded) անձինք են: Այս խավին

աջակցությունը առավելապես սոցիալական և տեղական տնտեսական զարգացման

տեսանկյունից կարելի է դիտարկել: Հիմնական կարիքները՝ շրջանառու միջոցներ,

ազգային արժույթով վարկավորում, հասանելիություն և ոչ դիսկրիմինացիոն

գնագոյացում, վարկային պատմության վերականգնում` նոր կյանք սկսելու

հնարավորությամբ։

Այս խմբին պետք է առաջարկվի նշյալ խնդիրների լուծում, որը, որոշ դեպքերում, պետք

է գիտակցված կորուստ ենթադրի, այսինքն, օրինակ՝ չպետք է 100 տոկոս

վերադարձելիության նպատակ ունենալ բացասական վարկային պատմություն

ունեցող մարդկանց նոր հնարավորություն տալիս:

Հարկ է նշել, որ ՓՄՁ ԶԱԿ կողմից իրականացվող սկսնակ ձեռնարկատերերին

աջակցության ծրագիրը շատ առումներով առընչվում է հենց այս խավին, սակայն այն

ուղղակիորեն չի հասցեավորում վերը նշված խնդիրները, այդ պատճառով հաճախ

ծրագրի մեջ են ներգրավվում արդեն գործող ձեռնարկատերեր, որոնց պարզապես

գրավում է արտոնյալ պայմաններով վարկավորումը: Բացի դա, սկսնակ

ձեռնարկատերերին աջակցության ծրագրի թողունակությունն ու ֆինանսական

ռեսուրսը չեն կարող որևէ էական ազդոցություն ունենալ դիտարկվող խավի

պահանջարկի բավարարման վրա:

Անհրաժեշտ է գնահատել այս խավի վարկային պահանջի ծավալները, իրենց

գործունեության հիմնական տեսակների արժեշղթաները և մշակել ամբողջական

հիմնավորված զարգացման մոտեցում, որը կթիրախավորի թվարկված խնդիրների

լուծումը:

2. Երիտասարդ սկսնակ գործարարներ, որոնք նոր են մտնում շուկա, ունեն տեխնիկական

և բիզնես գիտելիքներ և ունակություններ, հավակնոտ պլաններ: Որպես կանոն, այդ

մարդիկ մշակել են նորարական բիզնես գաղափարներ, որոնց իրագործման համար

ունեն նախևառաջ կապիտալ ներդրման կարիք: Այս խմբի համար վարկերը

ֆինանսավորման ադեկվատ գործիք չեն, անհրաժեշտ են բարձր ռիսկայնությամբ

գործիքներ, ինչպիսիք են մասնավոր կապիտալում ներդումները, վենչուրային

հիմնադրամները և այլն: Այս խմբին աջակցության տրամաբանությունը պետք է

կառուցված լինի տնտեսական ակնկալիքների վրա, պատրաստ լինի կորուստների

ավելի բարձր մակարդակների, գուցե պարունակի երիտասարդական

քաղաքականության որոշակի տարրեր:

Այստեղ է, որ ակնհայտորեն շուկան չունի որևէ առաջարկ: ՓՄՁ ԶԱԿ կողմից

իրականացվող սկսնակ ձեռնարկատերերին աջակցության ծրագիրը ֆինանսավորման

պայմաններով, ծրագրի կառուցվածքով և կառավարման սկզբունքներով չի

համապատասխանում ֆինանսական ծառայությունների այս պահանջին:

3. Հայրենադարձներ և պոտենցիալ վերադարձողներ: Այս խմբի առանձնացումը

նպատակահարմար է տնտեսական, ժողովրդագրական և ազգային

քաղաքականության տեսանկյունից: Այդ ձեռնարկատերերը փորձառու են, որպես

կանոն ունեն սկզբնական կապիտալ, ունեն մրցունակ ֆինանսական

60

ծառայությւոնների պահանջարկ: Աջակցությունը կարող է լինել խորհրդատվական,

ներկայացուցչական և միջնորդային, գուցե՝ որոշակի ռիսկերի հարցում

ֆինանսավորողին և/կամ ձեռնարկատիրոջը երաշխավորությունների տեսքով:

ՓՄՁ ԶԱԿ-ը սկսնակ ձեռնարկատերերի աջակցության ծրագրի շրջանակներում

իրականացրել է սիրիահայերի համար ենթածրագիր: Այդ փորձը հետաքրքրական է և

կարող է հիմք հանդիսանալ այս ուղղությամբ հետագա ծրագրերի զարգացման համար:

61

Միկրոֆինանսների շուկայի զարգացման առաջարկներ

Հիմնվելով կատարված փորձագիտական վերլուծության վրա` առաջարկվում է իրականացնել ստորև նշված միջոցառումները։

1. Ստանդարտացում, տեղեկատվական դաշտի ձևավորում և պրոակտիվ կառավարում

Գործողություն Պատասխանատու

մարմին

Համագործակցություն Ժամանակացույց

1.1. Միկրոֆինանսական շուկայի առաջարկի

ամբողջական վիճակագրական համակարգի

ներդրում

ՀՀ ԿԲ ԱՎԾ, բիզնեսին աջակից

կազմակերպություններ

2015-2016թթ

1.2. Միկրոֆինանսական պահանջմունքների և

պահանջարկի գնահատման և համադրման

մեթոդաբանության մշակում և ներդրում

ՀՀ ԿԲ, ԷՆ, բանկեր,

վարկային

կազմակերպություններ,

այլ շահագրգիռներ

մրցութային կարգով

ընտրված կազմակերպ․

2015-2016թթ

1.3. Միրկրոֆինանսավորման ոլորտում աջակցության

թիրախային հատվածների տարանջատում,

աջակցության գործիքների հիմնավորման

(տնտեսագիտական, սոցիալական,

ժողովրդագրական, ազգային, կայուն զարգացման

և այլ չափորոշիչների կշռված համակարգ)

մեթադաբանության մշակում և ներդրում

ՀՀ ԿԲ, ԷՆ,

հասարակական

կազմակերպություններ,

հիմնադրամներ

մրցութային կարգով

ընտրված կազմակերպ․

2015թ

62

2. Ինստիտուցիոնալ բացերի լրացում

Գործողություն Պատասխանատու

մարմին

Համագործակցություն Ժամանակացույց

2.1. Ի լրումն վարկային գործիքների, բարձր ռիսկային

նախագծերի ֆինանսավորման վենչուրային,

բաժնետիրական կապիտալի ֆինանսավորման և

այլ գործիքների մշակում և ներդրում

ԷՆ, ՓՄՁ Ներդրումներ

ՈՒՎԿ, աջակից

կազմակերպություններ

Բանկեր, վարկային

կազմակերպություններ

2015-2016թթ

2.2. Միկրոֆինանսավորման ֆոնդավորման

գործիքակազմի լրացում` ամբոխային

ֆոնդավորում, միկրոխնայողություններ,

միկրոփոխառություններ

Բանկեր, վարկային

կազմակերպություններ,

միջնորդային

հարթակներ

Աջակից

կազմակերպություններ

2015-2016թթ

2.3. Արժութային հսկողության կարգավորման

տնտեսական արդյունավետության գնահատում

ՀՀ ԿԲ,

գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

Մրցութային կարգով

ընտրված

կազմակերպություն,

գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

2015թ

63

2.4. Միկրոֆինանսավորման սպառողների շահերի

պաշտպանությանն և ռիսկերի զսպմանն ուղղված

կարգավորման դաշտի ամբողջականացում

ՀՀ ԿԲ,

գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

Գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

2015-2016թթ

2.5. Միկրոձեռնարկատերերի կոոպերատիվ

ֆինանսական կառույցների միջոցով

միկրոֆինանսական միջնորդության առանձին

խողովակների ստեղծման

նպատակահարմարության գնահատում

ՀՀ ԿԲ,

գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

Գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

2015-2016թթ

2.6. Սկսնակ ձեռնարկատերներին աջակցության

ծրագրի օրինակով գործող ինքնազբաղված

ձեռնարկատերերին ֆինանսական աջակցության

"Դասարան փոխելու" ծրագրի մշակում և ներդրում

ԷՆ, Աջակից

կազմակերպություններ,

հիմնադրամներ

Միջազգային

կազմակերպություններ

2015թ

2.7. Հայրենադարձների ձեռնարկատիրության

խրախուսման ֆինանսական աջակցության

ազգային ծրագրի մշակում և ներդրում

ԷՆ, Սփյուռքի

նախարարություն,

Աջակից

կազմակերպություններ

Միջազգային

կազմակերպություններ

2015թ

64

Ձեռնարկատիրական կրթություն

Ձեռնարկատիրական կրթության միջազգային փորձը

Արտերկրում ձեռնարկատիրական կրթության կարևորությունը վաղուց արդեն գիտակցված է

և հատուկ հոգածության առարկա է դարձել ինչպես եվրոպական երկրներում, այնպես էլ՝

ԱՄՆ-ում և Կանադայում։ Զարգացած երկրներում աշխատատեղերի կեսից ավելին ստեղծվում

են փոքր բիզնեսի կողմից, իսկ ավելի կոնկրետ՝ ձեռներեց մտածողություն ունեցող անձանց

կողմից, ովքեր հաճախ սկսում են փոքր նախագծերից և վերաճում արագ զարգացող և

մրցունակ կազմակերպությունների։ Հետևաբար, հենցձեռներեց սերունդների ձևավորումն է

ընկած յուրաքանչյուր երկրի բարեկեցության և մրցունակության հիմքում։ Միևնույն

ժամանակ՝ ձեռնարկատիրական կրթությունը (ՁԿ) վաղուց դուրս է եկել

գործարարների/ձեռներեցների կրթության շրջանակից և շատ ավելի լայն տարածում է

ստացել՝ ձեռք բերելով բոլորովին նոր առաքելություն, այն է՝ կրթել և դաստիարակել ձեռներեց

սերունդ, որըկապահովի տնտեսության ընդհանուր մրցունակությունը՝ ոչ միայն որպես

ապագա ձեռներեցներ, այլև՝ մենեջերներ, աշխատակիցներ և պարզապես քաղաքացիներ։ Ի

վերջո, ՁԿ դերը հանգում է հետևյալին՝

1. Ձեռներեցությունը տեսանելի դարձնել՝ որպես կարիերայի տեսակ/այլընտրանք

2. Նպաստելձեռներեցինհատուկ մտածողությանևհատկանիշներիզարգացմանը

(առաջնորդություն, պատասխանատվություն, պրոակտիվություն, ռիսկի դիմելու

պատրաստակամություն և այլն)։

3. Նպաստելաշակերտների/ուսանողների

ձեռնարկատիրականհմտություններիզարգացմանը(թիմային աշխատանք,

հաղորդակցություն և ներկայացման հմտություններ, ծրագրերիկառավարում,

ժամանակի կառավարում և այլն)։

Ձեռներեց սերունդների դաստիարակման համար կրթական բոլոր մակարդակներն են

կարևոր։ Թեև դպրոցներում ՁԿ ինտեգրումը ուղղակիորեն չի ազդում աշակերտների

ձեռնարկատիրական գործունեության վրա, սակայն նպաստում է այնպիսի կարևոր

հմտությունների և հատկանիշների զարգացմանը, որոնք անհրաժեշտ են ոչ միայն

ձեռնարկատերերին, այլև հասարակության բոլոր մյուս շերտերին՝ արդյունավետ վարքագիծ

դրսևորելու և ավելի մեծ արժեք ստեղծելու համար։ Այնուամենայնիվ, դպրոցներում նույնպես

ՁԿ-ն կարող է ուղղակիորեն ազդել սկսնակ ձեռնարկատերերի ձևավորման վրա՝ հատկապես

ձեռնարկատիրական նախագծերի իրականացման միջոցով։ Բարձրագույն կրթության

ոլորտում ՁԿ ազդեցությունը նոր ձեռնարկությունների ստեղծման առումով շատ ավելի

65

ուղղակի ու ակնհայտ է։ Վերջինս ուսանողներին դրդում է դիտարկել ձեռներեցությունը ՝

որպես աշխատանքի և կարիերայի այլընտրանք։

2004-2011 թվականներին եվրոպական մի շարք երկրներում հաջորդաբար մեկնարկեցին

ձեռնարկատիրական կրթությանն ուղղված ռազմավարություններ՝ Լիտվա (2004), Միացյալ

Թագավորություն (2004), Հունգարիա (2005), Սլովենիա (2005),Չեխիա (2007), Նիդեռլանդներ

(2007), Ֆինլանդիա (2007), Բուլղարիա (2008), Սլովակիա (2008), Բելգիա (2009), Դանիա (2009),

Շվեդիա (2009), Նորվեգիա (2009), Թուրքիա (2009), Էստոնիա (2010), Իռլանդիա (2010),

Լեհաստան (2010), Իսպանիա (2011), Ավստրիա (2011), Ֆինլանդիա (2011), Իսլանդիա (2011)։

Որոշ երկրներում ՁԿ զարգացման առանձին ռազմավարություն է մշակվել (Բելգիա, Լիտվա,

Դանիա, Էստոնիա, Շվեդիա), որոշներում էլ՝ վերջինս ներառվել է որպես ավելի լայն (օրինակ՝

տնտեսական զարգացման կամ կրթության բարելավման)ռազմավարության մի մաս

(Բուլղարիա, Չեխիա, Հունգարիա, Ավստրիա, Լեհաստան, Թուրքիա)։

Եվրոպայի մի շարք երկրների դպրոցներումՁԿ ինտեգրումը երկու հիմնական մոտեցմամբ է

իրականացվում՝ ինտեգրվելով տարբեր առարկաներում կամ էլ ներառվելով որպես առանձին

առարկա։ Ընդ որում՝ գերիշխող է առաջին մոտեցումը։ Այլ առարկաներում ինտեգրման

դեպքում շեշտը դրվում է մի շարք հատկանիշների և հմտությունների զարգացման վրա։

Ձեռնարկատիրությունը հիմնականում ներառվում է հասարակագիտական առարկաներում,

օրինակ՝ պատմություն, աշխարհագրություն, պետությունների կառավարումև այլն։ Սակայն

կան որոշ բացառություններ։ Այսպես, Բելգիայում ՁԿ-ն «տնային տնտեսության կառավարում»

առարկայի մաս է, Չեխիայում՝ ընդգրկված է «էթիկա» առարկայի մեջ, Լեհաստանում էլ

ձեռներեցությանը անդրադարձ է կատարվում նաև «մաթեմատիկա» առարկայի

շրջանակներում։

Շատ երկրների միջին դպրոցում ՁԿ-ն ուսումնասիրվում է որպես առանձին առարկա։ Որոշ

երկրներում այն ներկայացված է որպես պարտադիր ուսուցման առարկա (օրինակ՝ Լիտվա և

Ռումինիա), որոշներում էլ՝ կամավոր կամ ըստ ցանկության (օրինակ՝ Դանիա և Իսպանիա)։

Միջին դպրոցում ՁԿ-ն ներառվում է այնպիսի առարկաներում, ինչպիսիք են՝

տնտեսագիտություն, բիզնեսի ուսուցում, կարիերայի կառավարում և այլն։

Ավագ դպրոցում ՁԿ-ն ներառված է եվրոպական երկրների ավելի քան երկու երրորդում՝

պարտադիր կամ կամավոր ուսուցման ձևով։

Ավելի լայն ձևակերպմամբ՝ ՁԿ-ի նպատակը ոչ թե ձեռնարկատերեր, այլ ձեռներեցներ

դաստիարակելն է, այն է՝ քաղաքացիներ, որոնք ձեռնարկատիրական վարքագիծ կցուցաբերեն

ոչ միայն իրենց սեփական գործը հիմնելու դեպքում, այլև աշխատանքում և ընդհանրապես

հասարակությունում։

66

Ստորև բերված են այն հատկանիշները, գիտելիքները և հմտությունները, որոնց զարգացմանն

ուղղված է ՁԿ-ն Եվրոպայում.

Հատկանիշներ

1) Ինքնագիտակցում և ինքնավստահություն

2) Նախաձեռնողականություն և ռիսկի դիմելու պատրաստակամություն

3) Ստեղծագործ մտածելակերպ

4) Վերլուծական մտածողություն և խնդիրները լուծելու կարողություն

Գիտելիք

1) Կարիերայի հնարավորությունների մասին գիտելիքներ և պատկերացում

աշխատաշուկայի վերաբերյալ

2) Տնտեսական և ֆինանսական գրագիտություն

3) Բիզնեսի կազմակերպման և բիզնես գործընթացների վերաբերյալ գիտելիքներ

Հմտություններ

1) Հաղորդակցության, ներկայացման և պլանավորման հմտություններ

2) Թիմային աշխատանքի ունակություն

3) Գործարար հմտություններ, որոնք անհրաժեշտ է բիզնեսի ստեղծման և արդյունավետ

կառավարման համար

Չնայած այն հանգամանքին, որ ՁԿ-ն բավականին հաջող ինտեգրված է եվրոպական գրեթե

բոլոր երկրների կրթական համակարգերում, այդ երկրներում դեռևս մեծ ուշադրություն է

դարձվում ոլորտի բարելավմանը։ Ներկայումս հիմնական շեշտը դրվում է կրթական

համակարգի և մասնավոր հատվածի միջև համագործակցության ընդլայնման վրա, ինչը ՁԿ-ն

ավելի արդյունավետ և պրակտիկ կդարձնի։ Այսպես, Բելգիայում կրթական ոլորտի և

մասնավոր հատվածի ներկայացուցիչները համագործակցում են դպրոցի և աշխատաշուկայի

միջև կապերի ստեղծման ուղղությամբ։ Վերջիններս մի շարք ծրագրեր են իրականացնում՝

աշակերտների և գործատուների միջև կապերի հաստատման, ինչպես նաև

ձեռնարկատիրական ոգու զարգացման ուղղությամբ։ Կիպրոսում միջին դպրոցի

աշակերտները հնարավորություն ունեն մեկ շաբաթով փորձարկել իրենց նախընտրած

մասնագիտությունը այս կամ այն մասնավոր ընկերությունում։ Լատվիայում պարբերաբար

հանդիպումներ են կազմակերպվում ավագ դպրոցի աշակերտների և հաջողակ ու նորարար

գործարարների միջև։ Այդ հանդիպումների ժամանակ քննարկվում են նորարարական

բիզնես–լուծումներն ու նոր ձեռնարկատիրական նախաձեռնությունների աջակցությանն

ուղղված հնարավոր միջոցառումներ։ Գործարարների և երեխաների շփման արդյունքում նաև

ծնվում են նոր գաղափարներ, որոնք հնարավոր է կիրառել ինչպես դպրոցում, այնպես էլ

հասարակական կյանքի այլ ոլորտներում։

67

Դպրոցներում բազմազան մրցույթներ են կազմակերպվում՝ խթանելու համար աշակերտների

մասնակցությունը ձեռնարկատիրական ծրագրերին։ Կիպրոսում ձեռնարկատիրական

նախագծերի ամենամյա մրցույթ է կազմակերպվում ավագ դպրոցի վերջին երկու

դասարանների աշակերտների միջև։ Ռումինիայում բիզնես պլանների մրցույթ է

կազմակերպվում բոլոր կրթական հաստատությունների ներգրավվածությամբ։

Ակնհայտ է, որ ձեռնարկատիրական կրթության ինտեգրումը կրթական համակարգում

անհնար կլիներ առանց ուսուցիչների մասնակցության։ Հետևաբար, ՁԿ զարգացմանն

ուղղված միջոցառումների մյուս խումբն ուղղված է ուսուցիչների/դասավանդողների

կարողությունների զարգացմանը։ Աշխատանքներ են տարվում նոր կրթական մեթոդների և

մոտեցումների տարածման և ոչ ավանդական մանկավարժական հնարքների կիրառման

ուղղությամբ։ Այս ուղղությամբ լայնամասշտաբ գործողություններ են իրականացվում

եվրոպական մի շարք երկրներում՝ Բելգիա, Բուլղարիա, Նիդեռլանդներ, Անգլիա։

Մեկ այլ միտում է աշակերտների կամ ուսանողների կողմից միկրո ձեռնարկությունների

ստեղծումն ու դրանց կառավարումը՝ վերջիններիս մոտ ձեռնարկատիրական հատկանիշների

և հմտությունների զարգացման նպատակով։ Այս առումով աչքի են ընկնում Լատվիան,

Ռումինինան, Իռլանդիան և այլ երկրներ։

Հատկանշական է, որ եվրոպական երկրների մեծ մասում ՁԿ բարելավումը խստորեն

ներառված է իրականացվող և պլանավորվող կրթական ռեֆորմներում։ Սա այն ոլորտն է, որը

դեռևս շարունակական բարելավման կարիք ունի նաև այնտեղ։

ԱՄՆ-ում ՁԿ ուղղությամբ ձեռքբերումներն էլ ավելի շոշափելի են։ Այստեղ վաղուց արդեն

կայացել է բիզնես դպրոցների ինստիտուտը, որոնք գալիս են լրացնելու ավանդական

կրթական համակարգին։ Բացի այդ, ձեռներեցությունը որպես պարտադիր ուսուցման

առարկա ներառված է նահանգների մեծ մասի դպրոցներում և բուհերում։ Ավելին,այնտեղ,

որտեղ ձեռներեցությունը կամավոր ուսուցման առարկա է հանդիսանում,

աշակերտների/ուսանողների ճնշող մեծամասնությունը կամավոր ընտրում է

ձեռներեցությանը վերաբերող առնվազն մեկ առարկա։

68

Հայաստանում ձեռնարկատիրական կրթության ներկա իրավիճակի

վերլուծություն

Հայաստանում ձեռնարկատիրական կրթության համակարգի ձևավորումը վաղուց արդեն

գիտակցված հրամայական է դարձել։ Վերջին տարիներին այս հիմնախնդիրը գտնվում է

ուշադրության կենտրոնում, թեև առարկայական արդյունքներ դեռևս տեսանելի չեն։

Այս առումով հիմնական աշխատանքներն իր վրա է վերցրել «Մասնագիտական

կողմնորոշման մեթոդական կենտրոն» ՊՈԱԿ-ը, որը ձեռներեցությունը դիտարկում է որպես

աշակերտների/ուսանողների մասնագիտական կողմնորոշման և կարիերայի կառավարման

անբաժանելի մաս։ Կենտրոնն արդեն իսկ մշակել է «Կարիերայի կառավարում» առարկան, որը

պետք է 2015 թվականից ներդրվի միջնակարգ կրթության բոլոր դասարաններում, ինչպես նաև

քոլեջներում և ուսումնարաններում։ Առարկայի նպատակն ուսանողի անձի զարգացումն ու

իրազեկության բարձրացումն է, կարիերայի և ձեռներեցության վերաբերյալ ընդհանուր

պատկերացման ձևավորումը։ Ձեռներեցությունն առավել առանձնացված հանդես է գալիս

ավագ դպրոցի (9-11 դասարաններ) համար նախատեսված ծրագրում՝ կիսամյակային

ուսումնական ծրագրում ընդամենը 4 դասաժամ տևողությամբ։ Վերջիններս ուղղված են

ձեռներեցության մասին պատկերացում կազմելու, այդ ուղղությամբ սեփական

հնարավորությունները գնահատելու և գործարար գաղափարների կայացման խնդիրներին։

Միևնույն ժամանակ, մասնագիտական կրթական հաստատություններում (քոլեջներ,

ուսումնարաններ) և բուհերում պլանավորվում է ստեղծել կամ զարգացնել կարիերիայի

կենտրոններ, որոնք կաջակցեն ուսանողներին մասնագիտական կողմնորոշման հարցում։

Ձեռներեցությունը որպես կարիերայի կառավարման մաս դիտարկելն ու նոր սերունդներին

այդ մասին հուշելը միանշանակ դրական միտում է։ Սակայն ակնհայտ է, որ այս ոլորտում մենք

դեռևս պլանավորման փուլում ենք և էական ձեռքբերումներ չունենք։

Այնուամենայնիվ, կան նաև կայացած նախաձեռնություններ։ «Այբ» կրթական հիմնադրամի

կողմից մշակված և ավագ դպրոցում փորձարկված մոդուլն ապացուցել է իր

արդյունավետությունը որպես ձեռնարկատիրական կրթության արդյունավետ գործիք։ Սա այն

եզակի հաջողված օրինակներից է, որոնք պետք է վերհանվեն և բազմարկվեն Հայաստանի

մասշտաբով։

Ավելի բարենպաստ է իրավիճակը ոչ ֆորմալ կրթության բնագավառում։ Հատկապես սկսնակ

ձեռներեցների կրթության ոլորտում վերջին տարիներին էական առաջընթաց կա։ Այս ոլորտը

ՓՄՁ զարգացման 2012-2014թթ. ազգային ռազմավարությանիրականացման հաջող

ձեռքբերումներից մեկն էր։ Ինչպես առաջարկվում էր ռազմավարությունում՝ Հայաստանի ՓՄՁ

ԶԱԿ-ը սկսնակ գործարարների աջակցության նոր մոդել ներդրեց՝ համատեղելով

ձեռնարկատիրական կրթությունը տեխնոլոգիական ոսուցման, ենթակառուցվածքների

69

զարգացման, շուկայի հասանելիության, տեխնոլոգիաների փոխանցման և այլ գործիքների

հետ։ Նոր մոդելը լայնորեն կիրառվել է Հայաստանի բոլոր մարզերում և իր ակնհայտ դրական

ազդեցությունն է ունեցել բազմաթիվ համայնքների տնտեսական զարգացման և հատկապես

միկրո և փոքր բիզնեսների աշխուժացման առումով։ Դրական միտում է նաև այն, որ այս

առումով նկատելի է դերակատարների բազմազանեցում։ Այսպես, բացի Հայաստանի ՓՄՁ

ԶԱԿ-ից (որը ՓՄՁ զարգացման պատասխանատու կառույցն է Հայաստանում), բիզնես

դասընթացներ են մատուցում նաև այլ կառույցներ՝ ՀԿ-ներ, հիմնադրամներ, ԳԾՄ-ներ։

Սկսնակ գործարարների կրթության ոլորտում աշխուժացումը ակնհայտ է և իր դրական

արդյունքն է ունենում՝ հատկապես ֆինանսների հասանելիության հետ համատեղությամբ։

Գործող բիզնեսների ուսուցումը դեռևս չի կարելի համարել կայացած։ Այստեղ ակնհայտ

շուկայական ձախողում կա։ Շատ քիչ գործարարներ են պատրաստ ժամանակ և գումար

ծախսել՝ մասնակցելու ԳԾՄ-ների կողմից մատուցվող դասընթացներին։ Մյուս կողմից էլ՝

ԳԾՄ-ները դեռևս չեն առաջարկում այնպիսի ծառայություններ, որոնք իրական պահանջարկ

ունեն Հայաստանի ՓՄՁ սուբյեկտների շրջանում։ Ստացվում է, որ եթե սկսնակ

գործարարների ուսուցման դեպքում դոնորներ-պետություն-հասարակական հատված

համագործակցությունը լուծում է ձեռնարկատիրական կրթության խնդիրները, ապա գործող

բիզնեսների դեպքում էական բացթողում է առաջանում։ Այնուամենայնիվ, այս ոլորտում ևս

որոշակի առաջընթաց նկատելի է։ ԳԾՄ-ների քանակի ավելացումն ու մատուցվող

ծառայությունների դիվերսիֆիկացիան այս շուկայի զարգացման ակնհայտցուցիչներ են։ Թեև,

հարկ է նշել նաև, որ այս միտումն ակնհայտ է մայրաքաղաքում, իսկ մարզերում ԳԾՄ-ների

բացը դեռևս խիստ զգալի է։

Ձեռնարկատիրական կրթության հաջորդ մակարդակը, որը գնալով ավելի ու ավելի մեծ

տարածում է գտնում ամբողջ աշխարհում, դա բիզնես-բիզնես կրթությունն է, որը գալիս է

լրացնելու հանրային կրթությանն ու ԳԾՄ-բիզնես համագործակցությանը։ Սրա հիմնական

դրսևորումներն են՝ մենթորները,«բիզնես հրեշտակները» և զանազան ձեռնարկատիրական

ակումբները, որտեղ բիզնեսները հնարավորություն են ունենում փորձի փոխանակման

միջոցով սովորել մեկը մյուսից։ Հայաստանում այս ուղղությամբ առաջին քայլերն արդեն

ձեռնարկվում են, որոնք սակայն պատահական և ոչ համակարգված են, հիմնականում

գտնվում են պիլոտային փուլերում և բարելավման ու լայնամասշաբ բազմարկման խնդիր

ունեն։ Նման օրինակներ են՝ Yerevan Start-up Mixer, Start-up Academy, High Tech Start-ups

նախաձեռնությունները, կին ձեռներեցների շրջանում մենթորության մեխանիզմի

փորձարկումը և այլն։ Սրանք առաջին ծիլերն են, որոնք դեռևս չունեն մեծամասշտաբ էֆեկտ,

սակայն գալիս են ապացուցելու, որ Հայաստանի գործարար համայնքն արդեն պատրաստ է

նման նախաձեռնություններին մասնակցելու՝ սովորելու և իր փորձը կիսելու այլ

գործարարների հետ։

70

Այսպիսով, ամփոփելով կարելի է ասել, որ Հայաստանում ձեռնարկատիրական կրթության

ինտեգրումը կրթական համակարգի բոլոր մակարդակներում դեռևս առկա չէ, սակայն այս

ուղղությամբ առաջին քայլերն արդենձեռնարկվում են։ Հետևողական աշխատանքի և ոլորտի

տարբեր դերակատարների համախմբան դեպքում՝ այս ուղղությամբ նկատելի արդյունքներ

կարող ենք ունենալ արդեն 2015-ի վերջին։

Ոչ ֆորմալ կրթության ասպարեզում իրավիճակը շատ ավելի բարենպաստ է, քան

հանրակրթության դեպքում, սակայն այստեղ ևս անելիքներ կան՝ հիմնականում

դերակատարների ընդլայնման և ձեռնարկատիրական կրթության մասշաբների մեծացման,

ԳԾՄ շուկայի կայացման և ՁԿ այլընտրանքային մեթոդների (մենթորություն, բիզնես

ակումբներ և այլն) զարգացման առումով։

71

Առաջարկություններ, գործողությունների պլան

Ելնելով միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից և Հայաստանում ՁԿ իրավիճակի

վերլուծությունից՝ կարելի է առանձնացնել ՁԿ հետևյալ երկու նպատակները՝

1. Նպաստել ձեռներեցության/բիզնեսի զարգացմանը, որը կստեղծի լրացուցիչ եկամուտ

և աշխատատեղեր, կնպաստի Հայաստանի տնտեսության մրցունակության

բարձրացմանը, արտահանման աճին և արտագաղթի նվազմանը։

2. Դաստիարակել ձեռներեց սերունդներ, որոնք ձեռներեցի վարքագիծ կցուցաբերեն

իրենց աշխատատեղերումև համայնքներում՝ այդպիսով նպաստելով ավելի

բարեկեցիկ Հայաստանի կայացմանը։

Վերը նշված նպատակներին հասնելու համար անհրաժեշտ է ՁԿ-ն ինտեգրել ֆորմալ և ոչ

ֆորմալ կրթության բոլոր մակարդակներում (պատկեր 6), այդ թվում՝ ՁԿ ոչ ավանդական

մեթոդների կիրառման միջոցով։

Պատկեր 6. ՁԿ ինտեգրման մակարդակները

Ստորև ներկայացված են ՁԿ ներդրման հետ կապված առաջարկությունները տարբեր

մակարդակներում՝

1. Միջնակարգ դպրոց – Ինչպես վկայում է միջազգային փորձը, միջնակարգ դպրոցում

ՁԿ-ն առավել նպատակահարմար է մատուցել տարբեր առարկաների մեջ ինտեգրման

սկզբունքով։ Այստեղ նպատակը երեխաների մեջ ձեռնարկատիրական մտածողության

"Բիզնեսը բիզնեսին" կրթություն

Գործող ձեռնարկությունների ուսուցում

Սկսնակ գործարարների ուսուցում

ՁԿ ինտեգրում բարձրագույն կրթության հաստատություններում

ՁԿ ինտեգրում մասնագիտական կրթության հաստատություններում՝քոլեջներ և ուսումնարաններ

ՁԿ ինտեգրում ավագ դպրոցում

ՁԿ ինտեգրում միջնակարգ դպրոցում

72

ձևավորումն ու ձեռնարկատիրական հատկանիշների զարգացման է, այդ թվում՝

պատասխանատվություն վերցնելը, ռիսկի դիմելը, նախաձեռնողականությունը,

ստեղծագործական միտքը և այլն։

2. Ավագ դպրոց –Այստեղ ի լրումն ձեռնարկատիրական հատկանիշների զարգացման՝

անհրաժեշտ է սկսել ձեռնարկատիրական գիտելիքների մատուցումն ու

ձեռներեցությունը որպես կարիերայի այլընտրանք դիտարկելուն ուղղված

աշխատանքների իրականացումը։ Այս մակարդակում հատկապես արդյունավետ է

փոքր ձեռնարկատիրական ծրագրերի խրախուսումը աշակերտների շրջանում՝

մրցույթների և զանազան այլ միջոցառումների կազմակերպմամբ։ Արդյունքում՝ բացի

հատկանիշների յուրացումից և գիտելիքների ձեռքբերումից՝ աշակերտները

կզարգացնեն նաև այնպիսի կարևոր հմտություններ, ինչպիսիք են՝ կազմակերպումը,

թիմային աշխատանքը, պլանավորումը և այլն։

3. Մասնագիտական կրթության հաստատություններ –Այստեղ ՁԿ նպատակը

ուղղակիորեն միկրո և փոքր ձեռնարկությունների ստեղծումն է՝ մասնագիտական

կրթության տարբեր ոլորտներում (խոհարարներ, վարսավիրներ և այլն)։ ՁԿ

ինտեգրումը քոլեջներում և ուսումնարաններում պետք է ուսանողների առջև բացի նոր

հնարավորություններ՝ ստեղծելու սեփական բիզնեսը որպես այլընտրանք աշխատանք

փնտրելուն։

4. Բարձրագույն կրթություն –Չժխտելով նախորդ մակարդակներում ակնկալվող

արդյունքները՝ բուհական համակարգում ՁԿ ինտեգրումն առավելապես շեշտադրում է

նորարական մտքի զարգացումն ու լավագույն գաղափարների առևտրայնացումը։ Այս

առումով՝ կարևոր է ապահովել ուսանողների և գործարարների միջև կապը, ստեղծել

հնարավորություններ ներդրողների ներգրավման և այլ գործարար կապերի ստեղծման

համար։

5. Սկսնակ գործարարների ուսուցում –Այստեղ նախորդ ռազմավարության հիման վրա

մշակված և ներդրված մոդելը բավականին արդյունավետ է և ավելի շատ բազմարկման,

ոչ թե բարեփոխման կարիք ունի։ Սկսնակ գործարարների ուսուցումն առավելապես

արդյունավետ էֆինանսների հասանելիության, տեխնոլոգիական կրթության, շուկայի

հասանելիության և այլ ծառայությունների հետ համակցմամբ։ Այս մակարդակում

հիմնական անելիքները կապված են նորարարությունների խթանման և մրցունակ

բիզնեսների ստեղծման հետ (տես ռազմավարության ******** բաժինները)։

6. Գործող ձեռնարկությունների ուսուցում –Գործող ձեռնարկությունների դեպքում

առաջնային խնդիրը վերջիններիս վերափոխումն է «գոյատևող» ձեռնարկությունների

դեպի «զարգացող» ձեռնարկությունները։ Այս անցումը սովորաբար կատարվում է

գործունեության երրորդ տարին լրանալուց հետո, երբ բիզնեսն արդեն ստեղծել է

կայուն հիմքեր իր գոյատևման համար և պետք է անցում կատարի դեպի զարգացման

նոր փուլ՝ արտադրատեսակների ավելացման, նոր շուկաների ներգրավման,նոր

աշխատատեղերի ստեղծման և արտահանման առումով։ Այստեղ հատկապես կարևոր

է ուսուցման համատեղումն անհատական խորհրդատվության և յուրաքանչյուր

73

բիզնեսին բնորոշ եզակի լուծումների առաջարկման հետ։ Ակնհայտ է, որ ԳԾՄ շուկայի

զարգացումը մեծապես կնպաստի այս մակարդակում որակյալ ծառայությունների

մատուցմանն ու դրա շնորհիվ՝ մրցունակ բիզնեսների ստեղծմանը։

7. «Բիզնեսը բիզնեսին» կրթություն –Գործարարների միջև փորձի և գիտելիքի

փոխանակումը ձեռնարկատիրական կրթության անփոխարինելի մեթոդներից է։

Մենթորությունը, «բիզնես հրեշտակներն» ու ձեռնարկատիրական ակումբները այն

արդյունավետ գործիքներն են, որոնք բազմաթիվ երկրներում ապացուցել են իրենց

արդյունավետությունը։ Հայաստանում այս ուղղությամբ որոշ ծրագրեր են

իրականացվում, որոնք հիմնականում հատվածային են և գտնվում են փորձարկման

շրջանում։

74

Ստորև ներկայացված է ՁԿ զարգացմանն ուղղված գործողությունների նախնական պլան.

Գործողություն Պատասխանատու մարմին Համագործակից Ժամանակացույց

1. ՁԿ ինտեգրման պլանի մշակում

կրթական բոլոր մակարդակների

համար (իրավիճակի մասնակցային

ախտորոշում և պլանավորում)

«Մասնագիտական կողմնորոշման

մեթոդական կենտրոն» ՊՈԱԿ( ՀՀ ԿԳՆ)

Աջակից կառույցներ,

ԷՆ, միջազգ․

կազմակերպ․

2015 ապրիլ-

հունիս

2. ՁԿ դասավանդման մոդուլների

մշակում ավագ դպրոցների և

մասնագիտական ուսումնական

հաստատությունների համար՝

հիմնվելով առկա փորձի վրա (ԱՅԲ

ավագ դպրոց և այլ)

Կրթության գերազանցության ազգային

ծրագիր, «Այբ» կրթական հիմնադրամ,

գործարարությանն աջակից կառույցներ

ԿԳՆ, ավագ դպրոցներ,

մասնագիտական

կրթական

հաստատություններ

2015 ապրիլ-

հունիս

3. Մասնագետների/դասավանդողների

վերապատրաստում

Կրթության գերազանցության ազգային

ծրագիր, «Այբ» կրթական հիմնադրամ

Միջազգային/դոնոր

կազմակերպություններ,

այլ աջակից կառույցներ

2015 մայիսից

պարբերաբար

4. ՁԿ մշակված մոդելի (ուսումնական

պլանների) փորձարկում

պիլոտային հաստատություններում

(առնվազն տասը ավագ

դպրոց,երկու մասնագիտական

ուսումնական հաստատություն)

«Մասնագիտական կողմնորոշման

մեթոդական կենտրոն» ՊՈԱԿ, ՀՀ ԿԳՆ,

«Այբ»հիմնադրամ

Ավագ դպրոցներ,

մասնագիտական

ուսումնական

հաստատություններ,

բիզնեսին աջակից

կառույցներ

2015 սեպտեմբեր

– 2016 մայիս

5. Ընտրված պիլոտային

հաստատություններում

փորձարկման հիման վրա՝ ՁԿ

«Մասնագիտական կողմնորոշման

մեթոդական կենտրոն» ՊՈԱԿ

2016 հունիս –

օգոստոս

75

մշակված մոդելի բարելավում և

վերջնականացում

6. ՁԿ վերամշակված մոդելի

աստիճանական լայնամասշաբ

ներդնում Հայաստանի կրթական

համակարգում

ՀՀ ԿԳՆ Դպրոցներ, բիզնեսին

աջակից կառույցներ

2016

սեպտեմբերից

7. Ձեռնարկատիրական ակումբների

ստեղծում ավագ դպրոցներում և

մասնագիտական կրթության

հաստատություններում

ՀՀ ԿԳՆ Գործարարությանն

աջակից կառույցներ,

միջազգային

կազմակերպություններ

2015 - 2016

8. Ուսանողների և գործարարների

միջև փոխգործողության

մեխանիզմի մշակում և ներդնում

ՀՀ ԿԳՆ, ՀՀ ԷՆ, Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ,

Գործարար ասոցիացիաներ

Բուհեր, գործարարներ 2016-2017

9. Մենթորության ինստիտուտի առկա

փորձի ինստիտուցիոնալացում և

բազմարկում

Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ, այլ աջակից

կառույցներ

Միջազգային դոնոր

կազմակերպություններ

2015-2017

10. Հայ հաջողակ գործարարների

կերպարների ձևավորում և

տարածում դպրոցներում և

բուհերում

Գործարարությանն աջակից

կազմակերպություններ

Միջազգային դոնոր

կազմակերպություններ

2015-2017

76

ՓՄՁ միջազգայնացում

Իրավիճակի նկարագիր

Վերջին տարիների ընթացքում Հայաստանի տնտեսության մեջ տեղի ունեցած

կառուցվածքային փոփոխությունները, երկրում իրականացվող տնտեսական

քաղաքականությունը և ինտեգրացիոն գործընթացները նոր պահանջներ են ներկայացնում

մասնավոր հատվածի և մասնավորապես փոքր և միջին ձեռնարկատիրության (ՓՄՁ)

զարգացման ուղղությամբ:

Արտահանող ընկերություններն առավել մրցունակ են, ավելի մեծ շահույթներ են

վաստակում և ավելի արագ են որդեգրում նորարարությունները: Սա հիմնականում

պայմանավորված է արտասահմանում առավել կոշտ մրցակցության առկայությամբ, որակի

մասով ավելի բարձր պահանջներով, ինչպես նաև կառավարման առավել ինտեգրված

կառուցվածքի և մատակարարման շղթայի անհրաժեշտությամբ:

Բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ ՓՄՁ-ների միջազգայնացման և նրանց

արտադրողականության աճի միջև կա ուղիղ կապ: ՓՄՁ-ների պրոակտիվ

միջազգայնացումը նպաստում է նրանց արագընթաց զարգացմանը, մրցունակության

բարձրացմանը և ապահովում է կայուն երկարաժամկետ զարգացման հիմքեր:

Միջազգայնացման գործընթացում ՓՄՁ-ները բախվում են բազմաթիվ խնդիրների՝

արտասահմանյան շուկաների մասին տեղեկատվության պակասը, ՓՄՁ-ների

կարողությունների և գիտելիքների պակասը միջազգային համագործակցության համար, ոչ

նպաստավոր նորմատիվ-իրավական միջավայրը, անհավասար մրցակցությունը,

ֆինանսական ռեսուրսների անհասանելիությունը, ենթակառուցվածքների

բացակայությունը, շուկայի պահանջներին անհամապատասխանությունը և այլն:

Վերը նշված խնդիրների լուծման ուղղությամբ ՀՀ-ում մշակվել և իրականացվել են

բազմաթիվ միջոցառումներ ինչպես տեղական, այնպես էլ միջազգային կառույցների կողմից.

հիմնական շեշտը դրվել է միջին և խոշոր ընկերությունների վրա:

Հայաստանում ՓՄՁ ոլորտի զարգացումը այնպիսի փուլում է, երբ դրա միջազգայնացումը

հանդիսանում է հետագա աճի շարժիչ ուժը: Այժմ տնտեսական քաղաքականության համար

կարևոր խնդիր է ուժեղացնել հայկական ընկերությունների մրցունակությունը և հայկական

ապրանքանիշերի առաջխաղացումը միջազգային շուկաներում, մեծացնել արտահանման

կարողությունները թիրախային ոլորտներում՝ համակողմանի աջակցություն ցուցաբերելով

ՓՄՁ սուբյեկտներին:

Արտահանման բազմակողմանի և ամբողջական աջակցության փաթեթները ներկայացված

են Հայաստանի արդյունաբերական քաղաղաքանության մեջ, որը ընդունվել է ՀՀ

Կառավարության կողմից և գործում է։ Այդուհանդերձ, փոքր և գերփոքր ընկերությունների

համար միջազգայնացման աջակցության գործուն միջոցների պակաս կա։

77

Արդյունաբերական քաղաքականությունը, շեշտադրելով մեծ և միջին արտահանող

ընկերություններին և գերակա ճյուղերը, բաց է թողնում փոքրերին և գերփոքրերին, որոնք,

ըստ վիճակագրական վերջին վերլուծությունների (տես՝ սույն ռազմավարության

վիճակագրական վերլուծությունների հատվածը), աստիճանաբար աճեցնում են

արտահանման ծավալները, նոր տեխնոլոգիաների կիրառումը, մրցունակությունը և

արտադրողականությունը։

ՓՄՁ-ների միջազգայնացման առկա խոչընդոտները

ՓՄՁ-ների միջազգայնացման առկա խոչընդոտների առավել խորը ուսումնասիրությունը

հնարավորություն կտա բարձրացնել աջակցության մեխանիզմների հասցեականությունը՝

ուղղված ՓՄՁ-ների կոնկրետ խնդիրների լուծմանը:

Համաձայն բազմաթիվ ուսումնասիրությունների՝ ՓՄՁ-ների շրջանում միջազգայնացման

խնդիրնեը կարելի է խմբավորել հետևյալ կերպ՝

այլ երկրներում գործարար հնարավորությունների բացահայտման բարդություններ,

ոչ բավարար ֆինանսական ռեսուրսներ և գործիքներ՝ արտահանումը ֆինանսավորելու

համար,

արտահանման/ներմուծման ընթացակարգերի բարդություն,

տեղեկատվության պակաս՝ պոտենցիալ շուկաների հայտնաբերման և վերլուծության

համար,

գործընկերներ գտնելու հետ կապված բարդություններ,

բանակցությունների վարման համապատասխան փորձի բացակայություն, լեզվական

արգելքներ,

ապրանքների/ծառայությունների որակի անհամապատասխանությունը արտաքին

շուկաների կողմից ներկայացվող պահանջներին,

այլ երկրների օրենքները հասկանալը, ստանդարտացումը և սերտիֆիկացիան և այլն,

արտահանման խթանման համապատասխան ենթակառուցվածքների և

պատասխանատու կառույցների բացակայություն

ՓՄՁ-ների միջազգայնացմանը խոչընդոտող էական գործոններից են միջագային շուկաների

վերաբերյալ տեղեկատվության և գիտելիքների պակասը: Արտահանումը պետք է ուղղորդվի

պահանջարկով՝ հաշվի առնելով միջազգային շուկաների միտումները և պահանջարկը, այլ

ոչ թե առաջարկով: Արտահանման գործընթացի արդյունավետ կազմակերպման համար

ՓՄՁ-ներին անհրաժեշտ են գիտելիքներ և տեղեկատվություն արտասահմանյան շուկաների

պահանջարկի կառուցվածքի և կանխատեսումների մասին, պահանջվող արտադրանքի

որակի նկատմամբ ներկայացվող պահանջների, փաստաթղթավորման, պոտենցիալ

գործընկերների և այլն: ՓՄՁ-ների միջազգայնացման կարողությունների զարգացմանն

ուղղված պետական աջակցությունը սահմանափակ է, չկա համակարգված մոտեցում:

Տարբեր կառույցներ լուծում են տարբեր խնդիրներ, սակայն չկա մեկ կառույց, որտեղ ՓՄՁ-

ները կստանան ամբողջական պատասխան իրենց հուզող հարցերի շուրջ: Շատ հաճախ

78

խոչընդոտ է հանդիսանում նաև հոգեբանական գործոնը՝ շփվելու արտերկրյա

գործարարների հետ:

Առանձին-առանձին ՓՄՁ-ները չեն կարողանում ապահովել նույն որակի և ստանդարտի

ապրանքներ և չեն կարողանում բավարարել պահանջվող քանակները, ապահովել

անխափան մատակարարում, մեծ խնդիր է նաև մուտք գործել միջազգային շուկա և ձեռք

բերել ճանաչում, որտեղ արդեն իսկ կան կայացած ապրանքանիշեր:

Վերջին տարիներին Հայաստանում բավականին լուրջ աշխատանքներ են տարվել

Հայաստանի ներքին շուկայի պահանջները միջազգային շուկաների պահանջներին

համապատասխանեցնելու ուղղությամբ, սակայն դեռևս կան շատ

անհամապատասխանություններ ստանդարտացման բնագավառում: Լուրջ խոչընդոտ է նաև

միջազգայնորեն ճանաչված հավաստագրման մարմինների բացակայությունը:

Օտարերկրյա շուկաները պահանջում են կանոնավոր կերպով և միանման որակի

ապրանքների մատակարարում, ինչը լրջագույն խոչընդոտ է Հայաստանի ՓՄՁ-ների համար:

Համապատասխան ենթակառուցվածքների առկայությունը (հավաքման, սորտավորման

կենտրոններ, արտահանող ընկերություններ, միասնական պահեստներ և այլն) կարող է

մեղմել այս խնդիրը:

Ֆինանսական ռեսուրսների անհասանելիությունը, ֆինասական աջակցության

դիվերսիֆիկացված գործիքների բացակայությունը և կախվածությունը հիմնականում

բանկային ֆինանսավորումից, իր հերթին, նույնպես ստեղծում են խոչըդոտներ ՓՄՁ-ների

միջազգայնացման համար:

2015 թվականի հունվարից 1-ից Հայաստանը անդամակցելու է Եվրասիական տնտեսական

միությանը (ԵՏՄ)։ ՓՄՁ - ների համար նոր հնարավորություններ և նոր մարտահրավերներ

են առաջանում։

ԵՏՄ անդամ պետությունների հետ (հատկապես՝ Ռուսաստանի) հետ Հայաստանն ունի

ակտիվ տնտեսական կապեր, գործարար մշակույթը նույնն է, լեզվական արգելքը մեծ չէ, ԵՏՄ

անդամ երկրների սոցիալ-տնտեսական զարգացման մակարդակները համադրելի են:

Ապրանքաշրջանառության ավելացման համար էական խթան կհանդիսանա նաև հումքային

ապրանքների ազատումը մաքսատուրքերից։

ԵՏՄ երկրները, կապված լինելով համագործակցության ավանդական կապերով, փոխադարձ

հարաբերություններում աստիճանաբար հիմնվում են մրցակցային առավելությունների վրա

ինչպես տեղական, այնպես էլ տարածաշրջանային մակարդակում, ինչը նույնպես

հնարավորություն է ստեղծում գտնելու իրենց տեղը համաշխարհային տնտեսությունում՝

ստեղծելով ռեալ հնարավորություններ ՓՄՁ-ների միջազգայնացման համար։

ԵՏՄ շուկան, հանդիսանալով գրավիչ և մեծ սպառման շուկա, լրացուցիչ խթան կարող է

հանդիսանալ դեպի Հայաստան արտաքին ներդրումների ներհոսքի համար, ինչն իր հերթին

նույնպես լրացուցիչ հնարավորություններ կստեղծի Հայաստանյան ՓՄՁ-ների համար՝

ստեղծել համատեղ ձեռնարկություններ:

79

ԵՏՄ-ն կընդլայնի սպառման շուկան հայ արտադրողների համար, սակայն ՓՄՁ-ները կարող

են բախվել նաև որոշակի խնդիրների՝ մեծածախ գնորդների պահանջարկը բավարարելու

համար մեծաքանակ և հաստատուն որակով արտադրանքի ապահովումը և դրա անխափան

մատակարարումը, հուսալի տնտեսական կապերի ստեղծումը, առևտրի հոսքերի որոշակի

վերադասավորումների անհրաժեշտությունը՝ ելնելով ԵՏՄ անդամ երկրների շուկաների

պահանջներից և այլն: ԵՏՄ անդամ երկրների հետ միասնական սահմանի բացակայությունը

իր հերթին կստեղծի բարդություններ ներմուծման/արտահանման գործընթացում:

ԵՏՄ կայացման ներկա փուլում աշխատանքներ պետք է տարվեն տեխնիկական

կանոնակարգերի և ընթացակարգերի համապատասխանեցման բնագավառում, և կարևոր է

ՓՄՁ-ների միջազգայնացման կարողությունների զարգացման և մրցունակության

բարձրացմանն ուղղված միջոցառումների իրականացումը, հատկապես՝ ՓՄՁ-ներին

համապատասխան տեղեկատվության տրամադրումը, ԵՏՄ շուկայի պահանջներին հայ

արտադրողներին ծանոթացումը և համապատասխանեցմանն ուղղված աշխատանքների

իրականացումը:

ՀՀ-ում ՓՄՁ-ների միջազգայնացմանն ուղղված առկա մեխանիզմները և դրանց

կատարելագործման ուղղությունները

ՀՀ կուտակած փորձը, կառույցները, դրական և բացասական դասերը

2002 թվականից Հայաստանում մշակվում և իրագործվում են ՓՄՁ պետական

աջակցության ամենամյա ծրագրեր: ՀՀ կառավարության «Աջակցություն փոքր և միջին

ձեռնարկատիրության սուբյեկտներին» տարեկան ծրագրերով կարևորվում է ՓՄՁ-ի

սուբյեկտների գործունեության միջազգայնացումը, մասնավորապես՝ <<ՓՄՁ-ի

սուբյեկտներին աջակցություն. գործող միջազգային կառույցներին և ցանցերին

ինտեգրումը>> հանդիսանում է ծրագրի ռազմավարական ուղղություններից մեկը, սակայն

ՓՄՁ-ների միջազգայնացմանն ուղղված գործառույթները հիմնականում սահմանափակվում

են միայն Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցի (ՁԵՑ) գործունեության շրջանակներում

առաջարկվող գործիքներով:

Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցը Եվրամիության նախաձեռնություններից

է, որը նպատակ ունի օգնել փոքր ձեռնարկություններին՝ ստեղծել լավագույն բիզնես

հնարավորություններ ցանցին անդամակցող երկրներում: ՁԵՑ-ը ներառում է ավելի

քան 50 անդամ երկրների մոտ 600 գործընկեր կազմակերպություններ, որոնք

աջակցում են փոքր և միջին բիզնեսին:

Հայաստանում Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցի գործունեությունն ուղղված

է հայ գործարարների միջազգայնացմանը և եվրոպական շուկա մուտք գործելու

հնարավորությունների ընդլայնմանը, նրանց նորարարական կարողությունների

զարգացմանը և տեխնոլոգիական կատարելագործմանը:

Ցանցի միջոցով հայ գործարարը կարող է տեղեկատվություն ստանալ անդամ

երկրների օրենսդրության, չափորոշիչների, համագործակցության

հնարավորությունների, շուկայի, արտահանման և ներմուծման ընթացակարգերի,

սարքավորումների, մատակարարների, ապրանքների գների, տոնավաճառ-

80

ցուցահանդեսների վերաբերյալ, ինչպես նաև գործարար կապեր հաստատել

արտերկրում հուսալի գործընկերների հետ:

Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցը Հայաստանում պաշտոնապես սկսել է

գործել 2008 թվականի փետրվարից, և դրա հյուրընկալող կառույցը <<Հայաստանի

փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային կենտրոն>> հիմնադրամն

է:

2011 թվականին Հայաստանում մշակվեց արտահանմանն ուղղված

արդյունաբերական քաղաքականություն, որի իրագործումը սկսվել է 2012 թվականից՝

նպաստելով Հայաստանի տնտեսության մի շարք մրցունակ ճյուղերի զարգացմանը,

արտահանման աճին և հայկական ապրանքանիշերի ուժեղացմանը միջազգային

շուկաներում: 2013թ. փետրվարի 14-ին ՀՀ կառավարության որոշմամբ հաստատվեց

«Պետական աջակցություն ՀՀ արտահանմանն ուղղված արդյունաբերական

քաղաքականության ռազմավարության իրականացման ծրագիրը», որի շրջանակներում

արտահանմանն ուղղված արդյունաբերական քաղաքականության ռազմավարությամբ

ընտրված ոլորտների ընկերություններին տրամադրվում է պետական աջակցություն: Մեր

նորանկախ հանրապետության գոյության ընթացքում սա առաջին դեպքն է, երբ

արդյունաբերությունը ստացավ բյուջետային ֆինանսավորում:

ՀՀ արտահանմանն ուղղված արդյունաբերական քաղաքականության ռազմավարության

իրականացման ծրագրի շրջանակներում պետական աջակցությունն իրականացվում է

հիմնականում հետևյալ ուղղություններով. «Հանրաճանաչ միջազգային

արդյունաբերական ոլորտի կազմակերպությունների ներգրավման և մուտքի ապահովման

միջոցառումների իրականացում, այդ թվում` ազատ տնտեսական գոտում»,

«Արտադրական գործունեության վարկավորման սուբսիդավորում» (ընդ որում`

սուբսիդավորվում է «ՓՄՁ ներդրումներ» ՈՒՎԿ տրամադրած վարկի տոկոսադրույքի 3

տոկոսին համարժեք գումարը), «Շուկայական տեղեկատվության ապահովում, հայկական

ապրանքների նպատակային շուկաներում առաջմղման գործունեության իրականացում,

հայկական ապրանքների ներկայացում», «Միջազգային սերտիֆիկացման

համաֆինանսավորում», «Միջազգային ցուցահանդեսներին մասնակցության

ապահովում», «Արտասահմանյան դիստրիբյուտորների և օժանդակ այլ կառույցների

ներկայացուցիչների այցեր Հայաստան, գործարար կապերի հաստատում»,

«Վերապատրաստման դասընթացների մշակման, կազմակերպման և իրականացման

ֆինանսավորում»:

ՀՀ արտահանմանն ուղղված արդյունաբերական քաղաքականության հիմնական

իրականացնող մարմինը հանդիսանում էր Արդյունաբերության զարգացման հիմնադրամը:

Քաղաքականության մեջ որոշակիորեն շեշտադրվում է ՓՄՁ-ների ներգրավվածության

հարցը և աջակցող կառույցների համագործակցությունը, սակայն բացակայում են գործուն

մեխանիզմներ: Արդյունաբերության զարգացման հիմնադրամի և Զարգացման հայկական

գործակալության միաձուլումը կարևոր քայլ է, որը հնարավորություն կտա բարձրացնել

պետական աջակցության նպատակայնությունը և արդյունավետությունը: Նախկինում

նշված երկու կառույցների համար էլ թիրախն էին միջին և խոշոր ընկերությունները, որոնք

արդեն իսկ ունեն միջազգայնացման փորձ կամ կարողություն, այսինքն՝ իրականում

բացակայում են մեխանիզմներ և գործիքներ՝ ուղղված հենց ՓՄՁ-ների միջազգայանացմանը,

ՓՄՁ-ների արտահանման կարողությունների և մրցունակության զարգացմանը: Նոր

81

կառույցը պետք է հստակ թիրախավորի ՓՄՁ-ներին և սերտ համագործակցություն

ապահովի ՓՄՁ-ներին աջակցող ազգային կառույցի հետ:

Որպես արտահանում իրականացնող ընկերությունների աջակցման նոր գործիք՝

2013թ.-ին հիմնադրվեց «Արտահանման ֆինանսավորման ապահովագրական

կազմակերպություն» (ԱՖԱԿ) ՓԲԸ-ն: ԱՖԱԿ-ի հիմնական գործառույթը արտահանման

վարկերի ապահովագրման գործիքի տրամադրումն է: ԱՖԱԿ-ի ստեղծումը համահունչ է ՀՀ

կառավարության որդեգրած արտահանմանն ուղղված արդյունաբերական

ռազմավարությանը։ ԱՖԱԿ-ը արտահանողին կամ նրան ֆինանսավորող բանկը

կապահովագրի վարկառուի /փոխառուի/ գնորդի չվճարման ռիսկից, բանկերի համար

կստեղծի ապահովման նոր միջոցներ, կիջեցնի արտահանման ֆինանսավորման

տոկոսադրույքները և կընդլայնի ծածկույթը։

Չնայած այն հանգամանքին, որ որոշակի ծառայություններ՝ ուղղված ՓՄՁ-ների

միջազգայնացմանը առկա են, սակայն շատ քչերն են տեղյակ կամ օգտվում այդ

ծառայություններից:

ՓՄՁ-ների միջազգայնացմանն ուղղված նոր մեխանիզմներ և դրանց

իրականացման ինստիտուցիոնալ հիմքը

Հիմք ընդունելով միջազգային պատշաճ գործելակերպը և Հայաստանում առկա

իրավիճակը ՓՄՁ-ների միջազգայնացման ընդլայնման ուղղությամբ՝ առաջակվում են

հետևյալ հիմնական ուղղությունները.

Համապարփակ տեղեկատվության տրամադրում և գիտելիքի փոխանցում

Պոտենցիալ արտահանողներին պետք է հասանելի լինի արտահանման հետ կապված

ամբողջական տեղեկատվությունը՝ ներառյալ տեղեկատվություն թիրախային օտարերկրյա

շուկաների վերաբերյալ, շուկաների պահանջների, փաստաթղթավորման, իրավական

հարցերի, սպառման ցանցերի, պոտենցիալ գնորդների և այլ հարցերի շուրջ: ՓՄՁ-ները

պետք է նման տեղեկատվություն ստանան <<մեկ պատուհանի սկզբունքով>>՝ դիմելով

մասնագիտացված կազմակերպության: Նման կազմակերպությունները, բացի ընդհանուր

տեղեկություննեից, պետք է առաջարկեն նաև մասնագիտացված դասընթացներ և ուղղակի

խորհրդատվական աջակցություն: Ներկայումս նշված գործառույթները մասամբ

իրականացնում են Զարգացման հայկական գործակալությունը, Արդյունաբերական

զարգացման հիմնադրամը, Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, գործարար ասոցիացիաները և

առևտրաարդյունաբերական պալատները:

Համապարփակ տեղեկատվության տրամադրման համար առաջարկվում է նաև

ստեղծել միասնական տեղեկատվական պորտալ, որտեղ <<մեկ պատուհանի սկզբունքով>>

կզետեղվի միջազգայնացման վերաբերյալ ամբողջական տեղեկատվություն, նեռառյալ՝

արտահանման խթանմանն ուղղված ֆինանսական ռեսուրսների աղբյուրները,

սերտիֆիկացման, ստանդարտացման պահանջները՝ ըստ նպատակային երկրների,

հարկային համակարգը, հաշվապահական պահանջները,

մաքսային (ներմուծման, արտահանման) ընթացակարգերը,

մասնաճյուղեր, ներկայացուցչություններ բացելու ընթացակարգը,

գործընկերներ փնտրելու հնարավորությունը,

միջազգային ցուցահանդեսները, տոնավաճառները,

շուկայի հետազոտությունները,

82

մտավոր սեփականության հիմնահարցերը,

միջագայնացման տարբեր ծրագրերի և իրականացնող կազմակերպությունների

վերաբերյալ տեղեկատվություն (հղումներով) և այլն:

Համանման փորձեր Հայաստանում արվել են առանձին ծրագրերի շրջանակներում

տարբեր կառույցների կողմից, բայց ներկայում հիմնականում չեն գործում: Պորտալի

արդյունավետությունը կապահովվի, եթե որևէ կառույց ամբողջական

պատասխանատվություն կրի տեղեկատվության հավաքագրման և տեղադրման,

բովանդակության և թարմացումների համար: Պորտալը պետք է ունենա նաև ինտերակտիվ

գործիքներ, ֆորումներ, առցանց ուսուցման հնարավորություններ և այլն:

Անհրաժեշտ է նաև ընդլայնել միջազգային շուկաների, միջազգային կարգավորումների

և որակի մասով պահանջների մասին գիտելիքը, ինչպես նաև տեղեկանալ պորտենցիալ

օտարերկրյա գնորդների մասին:

Ինչպես ցույց է տալիս միջազգային պրակտիկան, ՓՄՁ-ների անհատականացված աջակցությունը դրանց միջազգայնացման ամենաարդյունավետ աջակցությունն է: Քանի որ

տարբեր ընկերություններ կարող են գտնվել միջազգայանացման տարբեր աստիճաններում

և համապատասխանաբար ունենալ տարբեր կարիքներ և խնդիրներ, ապա աջակցության

ծրագրերը պետք է լինեն ավելի ճկուն և հասցեական՝ հաշվի առնելով ՓՄՁ-ների առանձին

կարիքները: Հատկապես մեծ ուշադրություն պետք է դարձնել միկրո և փոքր

ձեռնարկություններին, քանի որ սրանք կազմում են ՓՄՁ-ների մեծամասնությունը և առավել

խոցելի են: Ձուգահեռաբար պետք է խթանել ՓՄՁ-ների և՛ միջագայնացման, և՛

նորարարական կարողությունների զարգացումը:

Ձեռնարկությունների եվրոպական ցանցը ներկայումս հիմնականում օգտագործվում է

միայն տեղեկատվության տարածման և պոնտեցիալ գործընկերների որոնման նպատակով,

սակայն առաջարկում է նաև տեխնոլոգիական փոխանցման և ՓՄՁ-ներին հետազոտական

աշխատանքներում ընդգրվելու և այլ լայն հնարավորություններ: Ցանցի

արդյունավետության բարձրացման համար Ցանցի հնարավորություններից պետք է օգտվեն

ՓՄՁ աջակցող տարբեր կառույցներ: Օրինակ՝ կարելի է ստեղծել ոչ ֆորմալ տեղական ցանց՝

բաղկացած տեղական աջակցող կառույցներից, ինչպիսիք են՝ Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, ԶՀԳ-

ի և ԱԶՀ-ի իրավահաջորդ կազմակերպությունը, արևտրարդյունաբերական պալատները և

գործարար ասոցիացիաները: Տեղական ցանցի կառույցների համատեղ ջանքներով կարող է

ստեղծել համընդհանուր ձեռնարկությունների հիմնապաշար, որոնք կամ արդեն

արտահանում են, կամ ունեն արտահանման պոտենցիալ: Տեղական ցանցի բոլոր

անդամները և՛ կօգտվեն Ցանցում զետեղված շուկայական տեղեկատվությունից, և՛

կկատարեն տեղեկատավության տարածման գործառույթն իրենց շահառուների շրջանում,

դրանով իսկ կմեծացնեն Ցանցի օգտագործման արդյունավետվությունը: Բացի այդ,

անհրաժեշտ են հասանելի ֆինանսական գործիքներ (համաֆինանսավորման սկզբունքով),

որոնց միջոցով օժանդակություն կտրամադրվի ՓՄՁ-ներին՝ մասնակցելու արտերկրներում

տեղի ունեցող տոնավաճառներին, ցուցահանդեսներին, գործարար համագործակցության

միջոցառումներին, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների ներդրման հարցերում:

Մեկ այն կարևոր գործիք է էլեկտրոնային կոմերցիան (E-commerce)։ Հայաստանում

տնտեսության այս նոր ճյուղը դեռևս գտնվում է սաղմնային վիճակում, այնինչ զարգացած

երկրների գործարարները համացանցի գրագետ օգտագործումից ստանում են հսկայական

եկամուտներ: Անհարաժեշտ է ՓՄՁ-ների շրջանում աշխատանքներ իրականացնել

էլեկտրոնային կոմերցիայի հնարավորությունների և առավելությունների վերաբերյալ

տեղեկատվության տարածման և գիտելիքների փոխանցման համար:

83

Առաջարկություններ

Ընդհանուր առմամբ, այս ուղղությամբ հետևյալ առաջարկություններն են՝

Գործողություն Գործողության նկարագիր Պատասխանատու Համագործակիցներ Ժամկետ

Բիզնեսի

միջազգայնացման

պատասխանատու

կառույցի ընտրություն և

ռազմավարության

ինտեգրում այդ կառույցի

ընդհանուր

ռազմավարության մեջ։

Զարգացման հայկական գործակալության և Արդյունաբերության

զարգացման հիմնադրամի միաձուլման արդյունքում ստեղծվող

կառույցի վրա դնել ՓՄՁ- ների միջազգայնացման գործառույթը՝

տարանջատելով ինչպես Արդյունաբերական

քաղաքականությամբ սահմանված, այնպես էլ ուղղակի փոքր և

գերփոքր ընկերություններին հասցեավորված

միջազգայմանցման գործիքներ։ Նոր ստեղծվող կառույցի մեջ

սահմանել համապատասխան պատասխանատու

ստորաբաժանում։

Զարգացման

հայկական

գործակալություն

(ԶՀԳ),

Արդյունաբերությա

ն զարգացման

հիմնադրամ (ԱԶՀ)

ՓՄՁ ԶԱԿ, ԱԱՊ-ներ,

գործարար միություններ,

միջազգային կազմակերպութ-

յուններ՝ տեղեկատվության

տարածում, տեղերում խմբերի

հավաքագրում, տեխնիկական

աջակցություն և այլն։

2015

I եռ․

Փոքր և գերփոքր բիզնեսի

համար

միջազգայմանցման

ուղղակի գործիքների

մշակում և կիրառում

Վերը նշված նորաստեղծ կառույցի մեջ առանձնացնել փոքր և

գերփոքր ընկերությունների միջազգայնացման կոնկրետ

գործիքներ՝ դասընթացներ մաքսային գործընթացների,

օրենսդրական փոփոխությունների, ստանդարտացման, որակի

համակարգերի և այլ թեմաներով, խորհրդատվություն, ինչպես

նաև փորձագետների խումբ, ովքեր կուղեկցեն

ձեռնարկություններին՝ արտահանման կամ ներմուծման

բարդությունների ժամանակ։

ԶՀԳ, ԱԶՀ ՓՄՁ ԶԱԿ, ԱԱՊ-ներ,

գործարար միություններ,

միջազգային

կազմակերպություններ՝

տեղեկատվության

տարածում, տեղերում խմբերի

հավաքագրում, տեխնիկական

աջակցություն և այլն։

2015

I եռ․

Միջազգայնացման

միասնական պորտալի

ստեղծում

Նոր ստեղծվող կառույցի վրա դնել ձեռնարկությունների

միջազգայնացման միասնական պորտալի ստեղծման

պատասխանատվությունը՝ օգտագործելով ՁԵՑ փորձը և

տարածելով այն նաև ԵՏՄ գոտում հայկական

ձեռնարկությունների առաջխաղացման վրա։

ԶՀԳ, ԱԶՀ ՓՄՁ ԶԱԿ, ԱԱՊ- ներ 2015

II եռ․

Էլեկտրոնային առևտրի

ընդլայնման

ռազմավարության

մշակում

Ռազմավարության մշակում, որի մեջ կներառվեն հարկային ու

մաքսային գործընթացների ուսումնասիրումն ու պարզեցումը,

լոգիստիկ ենթակառուցվածքների ստեղծման աջակցությունը,

դրամական փոխանցումների հասանելի համակարգերի

կայացումը, էլեկտրոնային առևտրի գաղափարի տարածումն ու

կրթությունը և այլն։

ԶՀԳ, ԱԶՀ Միջազգային

կազմակերպություններ՝

տեխնիկական աջակցության

մասով

2015

II եռ․

84

Ֆինանսների հասանելիության ապահովում

Հասանելի ֆինանսների բացակայությունը լուրջ խոչընդոտ է ՓՄՁ ոլորտի համար.

արտահանման շուկաներ մուտք գործելու համար ՓՄՁ-ները պետք է մեծացնեն մասշտաբը և

ունենան շրջանառու կապիտալի ավելի մեծ հասանելիություն:

Անհրաժեշտ է նպատակային ֆինանսական գործիքների միջոցով խթանել արտահանման

վարկավորումը: Պետք է քայլեր ձեռնարկել վենչուրային հիմնադրամների հիմնադրման

ուղղությամբ, լիզինգի և կապիտալի ֆինանսավորման հնարավորությունների ավելի լայն

կիրառման, ինչպես նաև նոր ֆինանսական գործիքների ներդրման ուղղությամբ:

Մինչդեռ բանկային ֆինանսավորումը մնում է ՓՄՁ-ների ֆինանսավորման առավել

տարածված և հիմնական գործիք, ՓՄՁ-ների ֆինանսավորման դիվերսիֆիկացված մոտեցումը

կարող է խրախուսել երկարաժամկետ ներդրումներ և նվազեցնել ոլորտի խոցելիությունը:

Ներկայումս Հայաստանի արտահանողների համար (հատկապես՝ փոքր և գերփոքր

ձեռնարկությունների) առկա է սահմանափակ աջակցություն արտահանման ֆինանսավորման

մասով: Բացակայում է արտահանման ֆինանսավորման մեծամասշտաբ պետական ապահովումը,

ապահովագրության կամ երաշխիքների մասով օժանդակությունը:

«Արտահանման ֆինանսավորման ապահովագրական կազմակերպություն» (ԱՖԱԿ) ՓԲԸ-ն

նոր է սկսում գործունություն ծավալել և թիրախավորում է հատկապես Արդյունաբերական

քաղաքականությամբ սահմանված ոլորտներն ու ձեռնարկությունները։ Այստեղ նույնպես փոքր և

գերփոքր ընկերությունների ֆինանսավորման գործիքների կիրառման և համապատասխան

ռազմավարության ինտեգրման կարիք կա։

Միջազգային գործարքների ֆինանսավորման մասին վերլուծությունն ու

առաջարկությունները ավելի մանրամասն կներկայացվեն ՓՄՁ- ներին ֆինանսների

հասանելիության բաժնում։

Որակի կառավարման ենթակառուցվածքներ

Փոքր և գերփոքր կազմակերպությունների միջազգայնացման հիմնական խնդիրներից մեկը

արտադրանքի կայուն որակի ապահովումն է։ Հաճախ փոքր կազմակերպությունները չեն

կարողանում բավարարել մեծածախ գնորդների պահանջարկը, քանի որ մի կողմից փոքր

ծավալներով են արտադրում, մյուս կողմից՝ չեն համագործակցում այլ կազմակերպությունների

հետ՝ համատեղ այդ պահանջարկը բավարարելու համար։ Այստեղ խնդրահարույց է և՛ միանման

կայուն որակի ապահովումը բոլոր համագործակից փոքր կազմակերպությունների միջև, և՛

միասնական ստանդարտների բացակայությունը։

Անցյալ երկու տարիների ընթացքում չրագործության փորձը ապացուցեց, որ արդեն կան

մեծածախ գնորդներ ռուսական շուկայից՝ մեծ պատվերների պատրաստակամությամբ։ Ուղղակի

հայկական փոքր չրագործները պետք է միավորվեն՝ բավարարելու համար այդ մեծ պահանջարկը։

Միավորման համար մի քանի նախապայման կա՝

համագործակցության պատրաստակամություն և փոխադարձ վստահություն,

որակի գծով հստակ մշակված ստանդարտներ և դրանց հետևելու պատրաստակամություն,

որակի և ստանդարտների վերահսկողության կառույցների առկայություն՝ լաբորատորիաներ,

սերտիֆիկացնող մարմիններ, ակկրեդիտացնող մարմիններ և այլն,

փոքր արտադրողների մեջ որակի գծով առաջատարների առկայություն կամ կառույցների

առկայություն՝ որակի ապահովման և կայունության գծով կրթություն տրամադրելու համար,

փոքր արտադրողների մեջ շուկայի գծով առաջատարների առկայություն, ովքեր կբանակցեն

միասնական գներ և շուկայավարման քաղաքականություն կմշակեն մեծածախ գնորդների հետ

85

հարաբերվելու համար։ Այս դերը կարող են վերցնել նաև գործարարությանն աջակից

կազմակերպությունները։

Փոքր և գերփոքր ընկերությունների համար ընդունելի միջավայրի ապահովումը ենթադրում

է՝

o սերտիֆիկացման պայմանների պարզեցում փոքր ընկերությունների համար, դրանց

գծով տեղեկատվության ապահովում,

o որակի կառավարման միջազգային սերտիկատների մասին տեղեկատվության

ապահովում և աջակցություն՝ անհրաժեշտության դեպքում նման սերտիֆիկատների

ձեռքբերման համար։

Հետևյալ գործողություններ են անհրաժեշտ՝ որակի կառավարման համակարգերի կայացման

համար։

86

Գործողություն Գործողության նկարագիր Պատասխանատու Համագործակիցներ Ժամկետ

Որակի ապահովման

ենթակառուցվածքների

բարելավման

ռազմավարության մշակում

Մասնակցային ուսումնասիրություն անցկացնել

արդյունաբերական քաղաքականության մեջ որոշակիացված,

ինչպես նաև փոքր և գերփոքր ընկերությունների կողմից

արտահանման պոտենցյալ ունեցող ճյուղերում՝ հասկանալու

համար այն ճյուղերը և այն բացերը, որոնք պետք է լրացվեն՝ որակի

կառավարման ենթակառույցները (լաբորատորիաներ,

սերտիֆիկացնող մարմիններ և այլն) ստեղծելու կամ կարգավորելու

համար։

Ուսումնասիրության արդյունքների հիմա վրա մշակել

ռազմավարություն, որն ուղղված կլինի որակի կառավարման

ենթակառույցների կայացմանը՝ ներառելով նաև գործընթացների

հնարավորինս պարզեցումը և ժամանակատարության կրճատումը։

Էկոնոմիկայի

նախարարություն

(ԷՆ)՝որակի

կառավարման իր

ինստիտուտներով և

կառույցներով

հանդերձ

ԶՀԳ, ԱԶՀ, ՓՄՁ ԶԱԿ,

գործարար

ասոցիացիաներ

2015 I եռ․

2015

II եռ․

Արտահանման համար

ձեռքբերվող

սերտիֆիկատների գծով

ֆինանսական և

խորհրդատվական

աջակցություն

Դասընթացների և խորհրդատվության անցկացում տարբեր

ոլորտներում և ճյուղերում առկա միջազգային սերտիֆիկատների և

դրանցն համապատասխանության գործընթացների մասին, դրանց

ձեռքբերման սուբսիդավորման մեխանիզմների կատարելագործում

և հարամարեցում նաև փոքր և գերփոքր ընկերությունների

հնարավորություններին։

ԶՀԳ, ԱԶՀ ՓՄՁ ԶԱԿ, պալատներ,

գործարար միություններ,

աջակց

կազմակերպություններ

2015

II եռ․- ից

սկսած

ՓՄՁ-ներին աջակցություն՝

որակի կառավարման և

սննամթերքի

անվտանգության ներքին

համակարգերի

ունիֆիկացման գծով

Մշակել կամ տեղայնացնել չափորոշիչներ՝ յուրաքանչյուր

գործունության տեսակի փոքր և գերփոքր ձեռնարկությունների

համար (մրգերի չորացում, պանրի արտադրություն, հյուրատնային

ծառայությունների մատուցում, մեղրի արտադրություն,

սառնարանային տնտեսություն, բեռնափոխադրում և այլն),

աջակցել փոքր և գերփոքր ձեռնարկություններին՝ ներդնել

արտադրանքի և կառավարման որակի կառավարման

համակարգեր և հետևել դրա կայունությանը։

Աջակցել որակի գծով առաջատար ընկերությունների կայացմանը,

որոնք իրենց փորձով և օրինակով առաջ են մղում ճյուղը տվյալ

տարածաշրջանում՝ կրթություն, փոքր գրանտներ,

խորհրդատվություն, կապեր և այլն։

ՓՄՁ ԶԱԿ, բզինեսի

աջակցման

կազմակերպութ-

յուններ, միջազգային

կազմակերպութ-

յուններ (IFC, USAID,

OXFAM, GIZ, JICA և

այլն)

Կոոպերատիվներ,

ձեռնարկությունների

միություններ,

ձեռնարկություններ և այլն

2015

I եռ․- ից

սկսած

87

Արտահանմանն առնչվող ենթակառուցվածքների բարելավում

Վերը նշված ծառայությունների տրամադրման համար էական է արտահանման խթանման գործառույթով գործակալության գործունեությունը, որը պետք է նաև կապող օղակ

հանդիսանա տարբեր միջազգայնացման ծառայություններ առաջարկող գործակալությունների

և, այս կամ այն կերպ միջազգայնացման հետ առնչվող, կառույցների միջև: ՓՄՁ-ները պետք է

գտնվեն միջազգայնացման աջակցության թիրախում, և ծրագրերը պետք է մշակվեն նրանց

կարիքներին համաձայն: Նման առաքելություն կարող է դրվել Զարգացման հայկական

գործակալության և Արդյունաբերության զարգացման հիմնադրամի միաձուլման արդյունքում

ստեղծվող ընկերության վրա։

Ստեղծվող կազմակերպությունը, ի թիվս այլ գործառույթների, ՓՄՁ - ների

միջազգայնացման գծով պետք է մատուցի հետևյալ ծառայությունները՝

Տեղեկատվության տարածում (շուկաների հետազոտություններ, ընդհանուր և ոլորտային,

արտահանման կողմնորշումը խրախուսող հրապարակումներ,

արտահանողների/հնարավոր գնորդների տվյալների բազայի վարում)։

Ուսուցում և վերապատրաստում։

Հայկական բրենդները արտաքին շուկայում առաջմղում։

Բիզինեսի միջազգայնացման գծով համագործակցության ապահովում բոլոր շահագրգիռ

կողմերի միջև։

Հայկական ապրանքների մարքեթինգ (տոնավաճառներ, ցուցահանդեսներ,

այցելություններ և այլն):

Արտահանման խթանման համար կարևոր է նաև լոգիստիկ կենտրոնների հիմնումը և

տրանսպորտային ծախսերի օպտիմիզացիան, արտահանող կազմակերպությունների հիմնումը (մասնավոր կամ պետություն-մասնավոր հատված համագործակցությամբ):

Ավելի մանրամասն արտահանման աջակցության մեխանիզմները նկարագրված են

Արդյունաբերական քաղաքականության մեջ։

88

Բնապահպանական (կանաչ) գործունեության խթանումը ՓՄՁ-ներում

Կանաչ տնտեսությունը սովորական դարձած

գործողություններն այլ կերպ կատարելն է: Դա այն

ընկալումն է, որ մեր տնտեսությունները պետք է

առաջնորդվեն նոր նպատակներով, դրանք պետք է

կայանան նոր գործողությունների շնորհիվ և պետք է

ունենան նոր արդյունքներ:

Մենք հավատում ենք, որ դա

հնարավոր է:

Մենք գիտենք, որ դա

անհրաժեշտ է:

Կանաչ տնտեսության զարգացման դրույթները ՓՄՁ-ներում

Անցած տասնամյակի ընթացքում ակնհայտ է դարձել, որ ՓՄՁ-ների մրցունակության

ապագան չի կարող հիմնված լինել միայն գերիշխող աճի հարացույցի վրա (տես գլուխ 3.2.):

Անհրաժեշտ է նաև հաշվի առնել կայունության դրույթները: Դա մի կողմից անհրաժեշտ է

տեղական սպառողների աճող սպասելիքների պատճառով, մյուս կողմից՝ կայունության

գործոնները հաշվի առնելը ստեղծում է նորարարության և գործարար հնարավորությունների

ներուժ: Ռազմավարության այս բաժնում կներկայացվեն հատկապես կանաչ տնտեսության

խթանման պահանջները ՝ նաև հաշվի առնելով ՏՀԶԿ մի քանի երկրների փորձը:

Կանաչ տնտեսական զարգացում. արհեստական պահա՞նջ, թե՞ զարգացման նոր

հարացույց

Անցած տասնամյակի ընթացքում նոր կանաչ տնտեսության հարացույցի վերաբերյալ ջանքեր

են գործադրվել և քննարկումներ են անցկացվել: Այդ հարացույցի հետևանքով ՏՀԶԿ բազմաթիվ

երկրներ կայունություն են մտցնում արտադրության և սպառողներին հասնելու մեթոդների մեջ

և նվազեցնում են իրենց աճի մոդելների ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա: Սակայն մի

քանի զարգացող երկրներ իրենց մտահոգությունն են հայտնել, որ կանաչ տնտեսությանը

հետևելը կարող է հանգեցնել առևտրի պայմանականության նոր ձևի և պրոտեկցիոնիզմի նոր

ձևաչափի, ինչը կվնասի աղքատ և մարգինալացված երկրներին: Այս գլուխը նպատակ չունի

կենտրոնանալ արժեքային քննարկումների վրա, որոնք վերաբերում են կլիմայի

փոփոխությունների մեջ միջազգային մասնակցությանը: Ուշադրության կենտրոնում է լինելու

կանաչ տնտեսության զարգացումը՝ որպես կայուն մրցունակության դրույթ: Նաև կներկայացվի,

որ կանաչ ռազմավարությունները և ՓՄՁ-ներում արտադրության գործընթացներում

ռեսուրսարդյունավետ արտադրական գործընթացների խթանները կարող են նպաստել

նորարարությանը և նոր գործարար մոդելների ստեղծմանը: Կան մի քանի պատճառներ, թե

89

ինչու պետք է պետությունները և ձեռնարկությունները ջանքեր գործադրեն կանաչ

տնտեսությունը զարգացնելու ուղղությամբ.

Մեղմացման և հարմարեցման պահանջները: Կլիմայի փոփոխությունն անժխտելի

ազդեցություն ունի բազմաթիվ ոլորտների վրա, որոնք հիմնված են բնական պաշարների և

արդյունաբերության վրա: Օրինակ՝ ջերմաստիճանի ավելացումը կամ նվազեցումն ազդում

է գյուղատնտեսության զարգացման վրա: Էներգիայի ծախսերի ավելացումը կամ

էներգիային ուղղված դոտացիաների նվազեցումն ազդում է արդյունաբերության վրա: Այդ

ազդեցությունն ուղղակիորեն վերաբերում է ՓՄՁ-ների մրցունակությանը և նվազեցման ու

հարմարեցման գործողությունները դարձնում է անխուսափելի:

Վերականգնվող ոլորտների՝ առաջատար ուժ լինելու առավելությունները: ՏՀԶԿ բազմաթիվ

երկրներ խթանում են նոր կանաչ ոլորտները, ինչպիսիք են վերականգնվող էներգիայի

աղբյուրները (քամին, բիոզանգվածը, արևային էներգիան) և էներգարդյունավետությունը ոչ

միայն այն պատճառով, որ վերջինները նպաստում են շրջակա միջավայրի պահպանմանը,

այլև նրանք այդ ուղղության մեջ տեսնում են առաջատարը լինելու հնարավորություն և

ապագա մրցունակության առավելություններ:

Տեխնոլոգիայի և նորարարության խթանումն էներգարդյունավետ ոլորտներում: Կանաչ

տնտեսության հարացույցը նաև առաջացնում է նորարարության և տեխնոլոգիական

զարգացման հզոր բաղադրիչներ: ՏՀԶԿ երկրները, օրինակ՝ Գերմանիան, որը ուժեղ

մրցունակություն ունի մեքենաշինության և տեխնոլոգիական նորարարության

ոլորտներում, նոր, բնապահպանական տեխնոլոգիաներում տեսնում է ապագայի հզոր

արտահանման ներուժ: Դա նաև բերում է ամբողջական էներգարդյունավետության:

Պետությունների և ձեռնարկությունների ռազմավարական կարողությունները: Բազմաթիվ

հրատարակություններ են լույս ընծայվել այն մասին, թե ինչպես կարող են

կառավարությունները և ձեռնարկությունները մշակել այնպիսի ռազմավարություններ,

որոնք թույլ կտան նշանակալի արդյունավետությամբ օգտագործել արտադրության

գործընթացների՝ ավելի «կանաչ» դարձնելու ներուժը: Դա նաև առաջացրեց մի իրավիճակ,

երբ տեղական և ազգային իշխանությունները սկսեցին մրցել, թե ինչպես ավելի

արդյունավետ կարող են խթանել կայուն զարգացման ուղիները:

Ներքին և արտաքին ծախսերը: Ձեռնարկությունների և տնային տնտեսությունների

մակարդակում կանաչ քննարկումները նպաստել են ներքին արտադրական ծախսերի,

ինչպես նաև արտադրական գործընթացների արտաքին բնապահպանական ծախսումների

վերանայմանը:

Սպառողների վարքը և դրա ազդեցությունը արժեշղթաների վրա: Բազմաթիվ

հասարակություններում սպառողների վարքագծի փոփոխությունը կապված

առողջապահական և բնապահպանական աճող իրազեկվածության հետ նպաստել է ՓՄՁ-

ների և խոշոր ձեռնարկությունների աճող մրցունակությանը՝ մեծացնելով

բնապահպանական հաշվենկատությունը իրենց արտադրական գործընթացներում և

շուկայավարման ջանքերում:

Գործարարության նոր հնարավորությունները և նոր մոդելները: Սպառողների

իրազեկության բարձրացման համատեքստում նաև ծագել են նոր գործարար

հնարավորություններ: Դրանց շրջանակն ընդգրկում է ծառայությունների և արտադրության

բազմաթիվ ոլորտներ, ինչպիսիք են, օրինակ՝ օրգանական մթերքի արտադրությունը,

էներգարդյունավետ բնակարանաշինությունը և այլն:

Այդպիսով, կառավարությունների, ոլորտների և ձեռնարկությունների համար կան բազմաթիվ

ներքին և արտաքին պատճառներ՝ նկատի ունենալու կանաչ տնտեսության վերաբերյալ

քննարկումները և գործելու դրանց համապատասխան: Այդպես են վարվել ՏՀԶԿ շատ երկրներ,

90

որոնք արդեն առաջատար են այդ ոլորտում, այդպես պետք է լինի նաև գործընթացին ավելի ուշ

միացած Հայաստանի համար:

ՓՄՁ-ների բնապահպանական ազդեցությունները Եվրոպայում

2012 թ. Եվրաբարոմետրի հետազոտության համաձայն՝ Եվրոպայի արդյունաբերական

աղտոտման մոտ 64%-ը բաժին է ընկնում ՓՄՁ-ներին: ՓՄՁ-ների մինչև 24%-ն ակտիվորեն

քայլեր է ձեռնարկում իրենց գործունեության բնապահպանական հետևանքները նվազեցնելու

ուղղությամբ (հիմնականում նրանք կրճատում են էներգիայի սպառումը): ՓՄՁ-ներն ավելի

դժվար են համարում բնապահպանական օրենսդրության պահանջներին համապատասխան

գործելը, քան խոշոր ընկերությունները: Բնապահպանական լուծումների մեջ ներդրում

կատարելն առաջնահերթություն է այն ՓՄՁ-ների համար, որոնք ունեն բնապահպանական

վտանգավորության բարձր աստիճան (ՓՄՁ-ների մոտ 40-45%-ը): ՓՄՁ-ները գերադասում են

ցածր արժեք ունեցող լուծումները՝ պարզ մաքուր տեխնոլոգիաները, լավագույն հնարավոր

տեխնիկան, փակ համակարգերը (ջրի և աղբի վերամշակումը), պարզ լուծումները, ինչպիսիք են

էներգախնայող լամպերը, աղբի տեսակավորումը, հաշվապահության վերակազմակերպումը և

այլն: Եվրոպայում բնության վրա բացասական ազդեցություն ունեցող գործունեություն են

ծավալում այն ընկերությունները, որոնք արտադրում են քիմիական ապրանք, մետաղ, կաուչուկ

և պլաստիկ արտադրանք, սնունդ, հանքարդյունաբերական արտադրանք, ցելյուլոզ, թուղթ,

կոլա, էներգետիկ արտադրանք, օդային և ջրային տրանսպորտ և շինարարական ապրանք

(Planet S.A. 2010):

Մրցունակության խթանման և շուկայի համատարած ձախողումները հաղթահարելու

կարիքը:

Անցած տասնամյակի ընթացքում ՏՀԶԿ երկրներում սկսել է ծավալվել նոր քննարկում, որը

վերաբերում է արտադրության, նորարարության և կանաչ տնտեսության քաղաքականության

ոլորտներում պետության՝ ավելի քաջալերող և կարգավորող դերին (տես՝ Altenburg 2011): Պարզ

է դարձել, որ ներկա աջակցության ռազմավարությունները մշակելիս պետք է ավելի ուշադիր

լինել, որպեսզի հնարավոր լինի հաղթահարել շուկայի ձախողումները և չնպաստել շուկայի

հավելյալ խեղումներին: Նման ռազմավարության մշակումը պահանջում է տեղական և

կենտրոնական իշխանությունների հզոր կարողություններ, ինչպես նաև սերտ գործակցություն

մասնավոր հատվածի հետ: Խոսքը պարտադրված և կենտրոնացված ռազմավարության

փոխարեն նոր բացահայտումներին ընդառաջ գնալու, ընդհանուր առաջնահերթությունների

դյուրացման և կառավարման ձախողումների հաղթահարման մասին է:

Կանաչ զարգացումների առումով շուկայի ձախողումները բազմաթիվ են, սակայն

հիմնականում կապված են հանրային օգտագործման ապրանքի փչացման և դրանց համար

չվճարման հետ: Կազմակերպությունները, սպառողները և կառավարությունները տարիներ

շարունակ օգտագործել են բնությունը սեփական կամ ընդհանուր շահի համար՝ առանց հաշվի

առնելու երկարաժամկետ աղտոտման արժեքը: Համակարգումն ընդհանուր առմամբ ձախողվել

է, քանի որ ընդհանուր շահերը բավական ուժեղ չէին, որպեսզի բնությանը հասցվող վնասի

արժեքն ընդգրկվեր սպառման և արտադրության գործընթացում:

Շուկայի ձախողումներից բացի, բազմաթիվ երկրների համար արտադրության

ռեսուրսարդյունավետության բարձրացումը պատասխան չէ բնապահպանական

մտահոգություններին և նպատակներին: Այն վճռորոշ գործոն է դարձել տնտեսական

91

մրցունակության և կայուն աճի համար: Քանի որ պաշարների օգտագործումն արտադրության

արժեքի մեջ կարևոր մաս է կազմում, արդյունավետության բարելավումներն այդպիսով կարող

են դառնալ մրցակցային առավելությունների նշանակալից լծակ:

Հնարավոր կանաչ ռազմավարությունները մակրո մակարդակում

Կանաչ տնտեսական զարգացումը պահանջում է մի կողմից ներդնել քաջալերող

ռազմավարություններ, որոնք ընդգրկում են բնության պահպանության արժեքները ներառող

կարգավորող շրջանակ, սակայն միաժամանակ տրամադրում են բնությանը չվնասող

տեխնոլոգիայի, էներգարդյունավետության և վերականգնվող էներգիայի օգտագործման

շուկայական խթաններ: Նշված երկու գործոնն էլ կնպաստեն նվազեցման և հարմարեցման

ջանքերին:

Դնելով ճիշտ հիմքեր: Աղտոտման կարգավորումը հարկերի և այլ կարգավորիչ

չափորոշիչների միջոցով:

Հարկերը աղտոտման վերահսկման գործիքներից մեկն են, որոնք նաև ազդում են ՓՄՁ-ների

գործունեության վրա ընդհանուր առմամբ: Պետք է այնպես հարկել, որպեսզի աղտոտողները

պատկերացնեն այլոց հասցված վնասի համար վճարելու իրական արժեքը: ՏՀԶԿ զեկույցների

համաձայն՝ անդամ պետությունները կիրառում են բնապահպանությանն առնչվող մոտ 375

տարբեր հարկեր: Դրանց ճնշող մեծամասնությունը վերաբերում է էներգետիկայի ոլորտի

արտադրանքին, մեքենաշինությանը և աղբի/թափոնների տարբեր ձևերին: ՏՀԶԿ երկրներում

կիրառվող բնապահպանական բազմազան հարկերից են՝ ջրի աղտոտման հարկը,

մարտկոցների հարկը, փայտամթերման և մշակման հարկը, անվադողերի հարկը, խմիչքների

տարաների հարկը, թունավոր թափոնների տուրքերը, պոլիէթիլենային տոպրակների հարկը,

օդանավերի աղմուկի հարկը, գրունտային ջրի օգտագործման հարկը, թունաքիմիկատների և

արհեստական պարարտանյութերի հարկը, աղբավայրերի հարկը, օզոնային շերտի քայքայման

հարկը և այլն (Sollund 2007): Այդ հարկերից շատերը նաև ազդում են ՓՄՁ-ների վրա՝ վերջինների

արտադրական գործընթացում: Կարևոր խնդիրներից մեկն էլ կլինի հարկային այնպիսի

խթանների ստեղծումը, որոնք կփոփոխեն ձեռնարկությունների ընդհանուր վարքագիծը՝

միաժամանակ տրամադրելով այլընտրանք:

Չափորոշիչներ: Կան մի քանի չափորոշիչներ, որոնք կամ ընդհանուր են (արտանետման

չափորոշիչները մեքենաների և գործարանների, տներում և գործարաններում տեղադրված

ջեռուցման համակարգերի համար) կամ առանձնահատուկ են (օր.՝ շինարարության և

բնակարանաշինության ոլորտի համար, գյուղմթերքի և վերամշակված գյուղմթերքի

արտադրության մեջ թունաքիմիկատների կիրառման վերաբերյալ և այլն): Ընդհանուր առմամբ,

այդ չափորոշիչներն ուղղակի ազդեցություն ունեն ՓՄՁ-ների վրա՝ նրանց արտադրական

գործընթացում և սահմանում են հստակ շրջանակ, թե ինչպես արտադրել ապրանք՝ հաշվի

առնելով բնապահպանական նկատառումները:

92

Վերականգնվող էներգետիկան խթանող ընդհանուր ռազմավարությունները

ՏՀԶԿ բազմաթիվ երկրներ խթանել են սուբսիդավորվող հարկատեսակները և էներգետիկային

առնչվող օրենքների ընդունումը, որոնք նպաստում են վերականգնվող էներգետիկայի

կիրառմանը: Հարկատեսակները սուբսիդավորվում են երկարաժամկետ հիմունքով (Օրինակ՝

Գերմանիայում՝ 20 տարով) ուստի և տրամադրում են ներդրումների և շուկայի խթաններ՝

վերականգնվող էներգետիկայից օգուտներ քաղելու համար: Գերմանիայի նման երկրներում

այդ ամենը խթանել է քամուց, կենսազանգվածից և հատկապես արեգակից էներգիա ստանալու

ոլորտներում մասնավոր ներդրումների կատարելումը: ՓՄՁ-ներն այդպիսով կարողացել են

կրճատել էներգետիկ ծախսերը, սակայն այդ առումով հիմնական ներդրողները տնային

տնտեսություններն են: Այդ ամենը ստեղծել է բազմաթիվ նոր գործարար հնարավորություններ

այն ՓՄՁ-ների համար, որոնք գործում են մեքենաների/հաստոցների նորոգման,

հողմակայանների արտադրության, կենսազանգվածից էներգիա ստացող կայանների և

արևային էլեկտրակայանների/պանելների արտադրության ոլորտներում: Հարկատեսակների

խրախուսման մի քանի այլընտրանք կա, օրինակ՝ վարկային երաշխավորությունները

ներդրումների համար, հարկային խթանների սխեմաներ, տոկոսադրույքների սուբսիդավորում,

վերականգնվող/արևային էներգիայից ստացված էլեկտրականության գնում տնային

տնտեսություններից և այլն: Ընդհանուր տրամաբանությունն այն է, որ ներդրողների համար կա

հստակ շահ, երբ նրանք փորձում են օգուտ քաղել վերականգնվող էներգիայից: Զարգացող շատ

երկրներում մրցունակության այլ խթանները, օրինակ՝ էներգետիկ ծախսերի փոխհատուցումը,

հաճախ հակազդում են վերականգնվող էներգիայի կիրառմանն ուղղված գործող խթաններին:

Մեզո մակարդակի հնարավոր ծրագրերը և օժանդակող գործողությունները

Կա թիրախավորված ծրագրեր ստեղծելու և ձեռնարկություններին օժանդակություն

տրամադրող կառույցներին ուժեղացնելու մի քանի ուղի:

Աջակցություն ֆինանսական ներդրումներին՝ էներգախնայող ծրագրերի համար: ՏՀԶԿ

երկրներում կիրառվում են կանաչ տեխնոլոգիաները և էներգարդյունավետ

երկարաժամկետ միջոցառումները խրախուսող առանձնահատուկ ֆինանսական

մեխանիզմներ: Հատկապես ՓՄՁ-ները և նրանց կազմակերպական կառուցվածքը

դժվարություններ են ունենում վարկերի հասանելիության հարցում՝ գրավի

անբավարարության պատճառով:

Ծառայությունների և խորհրդատվության խթանում՝ էներգարդյունավետության և ծախսերի

նվազեցման հնարավորությունների համար: Բազմաթիվ երկրներ սկսել են հիմնել

էներգիայի արդյունավետ օգտագործման գործակալություններ, որոնք ՓՄՁ-ներին

գործնական խորհրդատվություն և ֆինանսական օժանդակություն են տրամադրում

էներգիայի հետազոտման գործողությունների, էներգարդյունավետության գործարար

կապերի հարթակների ստեղծման, մանրամասն խորհրդատվական աջակցություն, ինչպես

նաև հաջողված փորձի տրամադրում փաստաթղթաշրջանառության հարցում (տես՝

Էներգիայի արդյունավետության գործակալություն NRW՝ http://www.ressourceneffizienz.de)

Բնապահպանական արդյունաբերական պարկերի խթանում՝ ներառյալ այն

ձեռնարկությունները, որոնք գործում են կանաչ տեխնոլոգիաների մշակման կամ վաճառքի

ոլորտներում:

93

Բնապահպանական համակարգերի (EMSS) ներդրումը ՓՄՁ-ներում դարձել է

ձեռնարկությունների իրազեկության բարձրացման ուղիներից մեկը (օր.՝ ISO 14001): Հաճախ

դա սերտորեն առնչվում է որակի կառավարման չափորոշիչներին և պահանջում է ՓՄՁ-

ների որոշակի իրազեկություն, ինչպես նաև հաճախ՝ սպառողների կողմից ՓՄՁ-ներին

ներկայացվող պահանջները վերջիններիս դրդում են ներգրավվել նման ծրագրերում:

Կանաչ ապրանքների անվանումների խթանումը բնապահպանական արտադրության

դրույթների մատնանշմամբ կարևոր է դարձել, հատկապես զարգացող և արդյունաբերական

երկրների միջին դասի կողմից ներկայացվող պահանջարկի առումով:

Կանաչ տեխնոլոգիաների փոխանցում: Չնայած բազմաթիվ զարգացող երկրներ ավելի

հաճախ կանաչ տեխնոլոգիաների հետևորդներ են, քան մշակողներ, շատ կարևոր է,

որպեսզի նրանք արտադրության մեջ և ձեռնարկություններում որդեգրեն գոյություն

ունեցող տեխնոլոգիաները: Այդ առումով նորարարությունը թաքնված է տեղական

կարիքներին տեխնոլոգիաների հարմարեցման կարողությունների մեջ, ինչպես նաև

տարբեր տեխնոլոգիական ոլորտների համար առանձնահատուկ ծառայությունների

մշակման և աջակցող կառույցների ստեղծման կարողության մեջ:

Խթանման գործողությունները միկրո մակարդակում

Հետևանքների և կենսական շրջանի վերլուծությունը: Սպառողների իրազեկության

բարձրացման շնորհիվ բազմաթիվ խոշոր և միջազգային ընկերություններ, օրինակ՝ Wal-

Mart-ը, Coca Cola-ն, Unilever-ը և այլն, իրենց մատակարարման ցանցերում սկսել են

իրականացնել ազդեցությունների վերլուծություն: Դա նաև ներառել է նրանց բազմաթիվ

մատակարարների, որոնք ստիպված են եղել վերլուծել իրենց արտադրական գործընթացի

բնապահպանական հետևանքները: Կենսական շրջանի վերլուծությունն ուսումնասիրում է

էներգիայի սպառման ամբողջ ընթացքը՝ սկզբից մինչև ապրանքի արտադրությունը և դրա

կենսացիլկը: Ապրանքի կենսացիկլը կարող է դիտարկվել կամ ընկերության տեսանկյունից,

կամ էլ արժեշղթայի տեսանկյունից:

Գործարար հնարավորությունների խթանումը կանաչ զարգացումներում: Բազմաթիվ

երկրներ սկսել են խթանել այն սկսնակներին, որոնք հատուկ շեշտադրում ունեն

բնապահպանական տեխնոլոգիաների և նոր գործարար դրույթների ուղղությամբ,

ինչպիսիք են B-corporation-ի ընկերությունները, որոնք իրենց գործարար մոդելների

հավաստագրման չափորոշիչներում արդեն ընդգրկում են բնապահպանական և

սոցիալական դրույթները: Օրինակ՝ Չիլին սկսել է ինտենսիվորեն խթանել նման B-

ձեռնարկությունների հիմնումը՝ որպես կայունությամբ առաջնորդվող և գիտելիքով

ղեկավարվող սկսնակների նշակետ, որին նաև մասնակցում է երկրի էկոնոմիկայի

նախարարությունը:

Ռեսուրսարդյունավետության և նոր տեխնոլոգիաների կիրառումը: Հատկապես զարգացող

երկրների ՓՄՁ-ները կիրառում են հին և մեծ ծավալի էներգիա օգտագործող

տեխնոլոգիաներ: Դա ավելացնում է արտադրանքի արժեքը և ստեղծում է մրցակցային

թերություններ: Ավելի արդյունավետ տեխնոլոգիաների վերաբերյալ շուկայական

տեղեկատվության առաջմղումը հավելյալ ներդրումների համար մեկնարկային կետ կարող

է լինել:

ՓՄՁ-ների և տեխնոլոգիաների փոխանցման կառույցների միջև կապերի խթանումը՝

կիրառվող տեխնոլոգիաներն ավելի կանաչ դարձնելու միտումով: Հաճախ գիտելիքի և

տեխնոլոգիաների փոխանցումը կաղում է, քանի որ համալսարանները և տեխնոլոգիական

կենտրոններն ավելի շատ ուշադրություն են դարձնում հետազոտություններին/թեորիային,

քան ՓՄՁ-ներում տեխնոլոգիաների ներդրմանը:

94

ՏՀԶԿ մի քանի երկրների, օրինակ՝ Գերմանիայի զարգացումը, ցույց է տվել, որ կանաչ

տնտեսության զարգացումը պահանջում է ուժեղ համակարգում ազգային մակարդակում ՝

ներառյալ հատկապես շուկայական խթաններըև աջակցության կոնկրետ մեխանիզմներ՝ մեզո

մակարդակում: Դա էլ իր հերթին ՓՄՁ-ներին խրախուսում է օգուտ քաղել

հնարավորություններից:

Կանաչ տնտեսական զարգացման նախաձեռնությունների որոշ օրինակներ

Վերականգնվող էներգիայի խթանումը Չինաստանում

Չինաստանը նշանակալից քայլեր է կատարում դեպի ցածր ածխածնային արտանետումներով

տնտեսական աճի ռազմավարություն, որը հիմնված է վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների,

հատկապես՝ քամու և արևային էներգիայի վրա: Վերականգնվող էներգիայի մասին

Չինաստանի օրենքը (2005 թ.) ծառայում է որպես ոլորտի զարգացման հիմնական շրջանակ:

Օրենքը տրամադրում է ֆինանսական բազմաթիվ խթաններ, ինչպիսիք են վերականգնվող

էներգիայի զարգացումը խթանող ազգային հիմնադրամը, վարձակալության վճարների

կրճատումները, հարկային արտոնությունները, վերականգնվող էներգիայի ոլորտում

համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծման նախագծերի խրախուսումը և ալն: Չինաստանի

փորձը վերականգնվող ոլորտի՝ ռազմավարությամբ ղեկավարվող աճի ակնառու օրինակ է, որը

ստեղծել է բազմաթիվ աշխատատեղեր, եկամտի և շահույթի նոր հոսքեր՝ նոր ստեղծվող և ցածր

արտանետումներով ձեռնարկությունների համար (UNEP 2010/Schoen 2014 թ.):

Վերամշակումը և թափոնները Բրազիլիայում

Բրազիլիայում բազմաթիվ նյութեր ավանդաբար վերամշակվում են, և վերականգնված

նյութերից ստացվող արտադրանքի մակարդակը հասնում, և նույնիսկ որոշ դեպքերում

գերազանցում է արդյունաբերական երկրների ցուցանիշներին: Այնտեղ ալյումինե տարաների

95%-ը և պոլիէթիլենային շշերի 55%-ը վերամշակվում է: Ամբողջ թղթե և ապակե իրերի մոտ

50%-ը վերականգնվում է: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների նախաձեռնությամբ

վերամշակման ոլորտն ապահովել է մոտ 60,000 նոր աշխատատեղ՝ կոոպերատիվներում և

ասոցիացիաներում, և այդ մարդիկ աշխատում են օրինական: Նրանց եկամուտը գրեթե

կրկնակի գերազանցում է աղբի անհատ հավաքողների և անօրինական աշխատողների

եկամտին և օգնում ընտանիքներին հաղթահարել աղքատությունը: Այդ գործընթացը խթանվել

է 2010 թ. ընդունված Կենցաղային թափոնների/աղբի ռազմավարության ազգային ակտի

միջոցով (UNEP 2010/Schoen 2014 թ.):

Էներգարդյունավետության և նոր տեխնոլոգիաների խթանումը ՓՄՁ-ներում

Հյուսիսային Ռեն-Վեսթֆալիա մարզում գործող էներգարդյունավետության գործակալությունը

ՓՄՁ-ների համար իրականացնում է էներգիայի արդյունավետության ստուգարքներ, որպեսզի

վերջինները նվազեցնեն էներգիային ուղղված ծախսերը՝ նոր տեխնոլոգիաների մեջ

ներդրումներ կատարելով, ինչպես նաև արտադրության ավելի արդյունավետ գործընթացների

միջոցով:

95

Կանաչ գյուղերի և քաղաքների մրցույթ

Գերմանիայի կառավարությունը կազմակերպում է կլիմայական համայնքների մրցույթներ:

Գյուղերը և փոքր քաղաքները հնարավորություն ունեն ներկայացնել բնապահպանական

հստակ ռազմավարություններ ընդգրկող հայտեր, որոնք թիրախում ունեն կանաչ

նախաձեռնությունները խթանումը՝ ներառելով տեղական ձեռնարկությունները և տնային

տնտեսությունները:

Կանաչ տնտեսական ռազմավարությունները Ֆիլիպիններում

Ֆիլիպինների կլիմայական փոփոխությունների ակտը (2009 թ.) կարգավորում է կլիմայի

փոփոխության կառավարման օրենսդրական և կառուցվածքային շրջանակը և հստակ

սահմանում է կլիմայի պահպանման և հասցվող վնասի նվազեցման կառավարության հզոր

մանդատը: Երկիրը 2010 թ. մշակել է Կլիմայի փոփոխության ազգային շրջանակային

ռազմավարությունը, իսկ 2011 թ.՝ Կլիմայի փոփոխության գործողությունների ազգային

նախագիծը: Տեղական իշխանության մարմինները մշակում և իրականացնում են Կլիմայի

փոփոխության գործողությունների տեղական նախագծեր, որոնց առաջնահերթությունները

տեղական կարիքներն են և որոնք զարգացման գործունեության մեջ ինտեգրում են լավագույն

փորձը (Schoen 2014 թ):

ՓՄՁ-ները և կանաչ տնտեսությունը Հայաստանում

Հայաստանում ՓՄՁ-ների շրջանում կանաչ տնտեսության զարգացման գործողությունները չեմ

համակարգվում ազգային մակարդակում և դեռևս ընդգրկված չեն ՓՄՁ աջակցության

ծրագրերում, ինչպես նաև չկան այդ հարցի վերաբերյալ որոշակի տվյալներ:

Նաև չկան հատուկ կառույցներ, որոնք կօգնեին ձեռնարկություններին և արդյունաբերողներին

հասկանալ սեփական բնապահպանական պատասխանատվությունները, համապատասխանել

օրենսդրությանը և լավագույն փորձին, ինչպես նաև իրագործել բնապահպանական

գործողությունների հնարավոր տնտեսական շահերը և առավելագույն օգուտ քաղել դրանցից:

Այդ բացը լրացնելու համար միջազգային կազմակերպությունների և դոնորների

ֆինանսավորած բազմաթիվ ծրագրեր ներգրավվել են ՓՄՁ-ներում բնությանը չվնասող

արտադրական գործընթացներ սկսելու ջանքերի մեջ: Օրինակ՝ ՄԱԿ-ի արդյունաբերական

զարգացման կազմակերպությունը (UNIDO) օժանդակություն է տրամադրել

հանքարդյունաբերության, քիմիական արտադրության և սննդամթերքի վերամշակման/

մշակման ոլորտները որպես թիրախ ընտրած և ավելի մաքուր արտադրական ծրագրերի

մշակմանը և իրագործմանը: Գերմանիայի միջազգային համագործակցության

կազմակերպությունն (GIZ) իրականացրել է մի քանի ծրագրեր, որոնք ուղղված են եղել

բնապահպանական կառավարմանը, պաշարների արդյունավետ օգտագործմանը և մասնավոր

ձեռնարկություններում թափոնների քանակի նվազեցմանը: Այդ ծրագրերի թիրախում եղել են

ՓՄՁ-ները: Այդ և նման մյուս ծրագրերը հիմնականում հենվում են աուդիտի և կամավորական

սկզբունքով ներկայացած ընկերությունների վերապատրաստման վրա: Այդուամենայնիվ, այս

հատվածական ջանքերը չունեն կառուցվածքային և առանձնահատուկ գործիքներ, որոնք

96

կխթանեին բնապահպանական գործողությունները: Դրանք նաև Հայաստանի գործարար

համայնքի վրա չեն ունեցել բնապահպանական գործունեության խթանման նկատելի արդյունք:

ՓՄՁ-ներն ավելի բնապահպանական դարձնելու հայեցակարգը պետք է ինտեգրված լինի ՓՄՁ-

ների աջակցության պետական (ՓՄՁ աջակցության տարեկան ծրագրեր) և ոչ պետական

մարմինների ծրագրերում, ինչպես նաև պետք է ներառվի գործարար ասոցիացիաների

գործողությունների նախագծերում՝ մասնավորապես ստեղծելով և խթանելով

բնապահպանական գործարար մոդելները, ներմուծելով ռեսուրսարդյունավետ դրույթները

գործող ուսուցողական ծրագրերում, մշակելով ֆինանսական աջակցության հատուկ

մեխանիզմներ, որոնք կխթանեն բնապահպանական գործողությունները, ՓՄՁ-ների համար

մշակելով առաջնորդության մեխանիզմ, որը կներկայացնի խոշոր ընկերությունների հաջողված

փորձը, որից կազմակերպությունները կքաղեն դասեր:

Հայաստանում ՓՄՁ-ների կարգավորման հիմնական մարտահրավերները կարող են

դասակարգվել հետևյալ կերպ.

ՓՄՁ-ների գործողությունների բազմազանությունը և բարդությունը տարբեր ոլորտների

ներսում և դրանց միջև ազդում է բնապահպանական խնդիրների տեսակի և աստիճանի

վրա՝ ձեռնարկությունների մասնավոր խմբերում կամ հատուկ ոլորտներում, ինչպես

նաև ազդում է այն հարցի վրա, թե ինչպես պետք է այդ ոլորտները կարգավորվեն:

Օպերատորների իրական քանակը և դրանց առնչվող տեղեկատվության պակասը՝ այդ

օպերատորների համապատասխանության կամ դրա վրա ազդող գործոնների մասին:

Կարգավորիչ պահանջներն ընկալելու և դրանց համապատասխանելու հարցում Փոքր

ձեռնարկությունների կարողությունների պոտենցիալ սահմանափակությունը

(պաշարների, ժամանակի և փորձի պակասը), և

Բնապահպանական ազդեցություններին անդրադառնալու կարիքների և համարժեք

կարգավորումներին համապատասխանելու վերաբերյալ փոքր ձեռնարկությունների

սեփականատերերի իրազեկության ցածր մակարդակը:

Կանաչ գործողությունների ներկա իրականացումը

2014 թ. առաջին կիսամյակի ընթացքում Հայաստանի 416 ՓՄՁ-ների շրջանակում անցկացվել է

հետազոտություն, որի նպատակն է եղել բացահայտել հայկական ձեռնարկությունների

բնապահպանական վարքը բարելավելու հնարավորությունները և խոչընդոտները՝ ներառյալ

ռեսուրսարդյունավետ և էներգարդյունավետ տեխնոլոգիաների և ձեռնարկությունների

հիմնումը:

97

Հետազոտությունն անցկացվել է «ՓՄՁ-ների բնապահպանական գործողությունների խթանումը

Հայաստանում» փորձնական ծրագրի շրջանակում: Այն Եվրահանձնաժողովի՝ «Արևելյան Հարևանության

երկրների կանաչ տնտեսություններ» (EaP GREEN) նախաձեռնության մի մասն է, որն իրականացրել է

ՏՀԶԿ-ն՝ ՄԱԿ-ի բնապահպանական ծրագրի (UNEP), ՄԱԿ-ի արդյունաբերական զարգացման

կազմակերպության (UNIDO) և ՄԱԿ-ի՝ Եվրոպայի տնտեսական հանձնաժողովի (UNECE) հետ

համատեղ: Ծրագիրն ունեցել է հետևյալ նպատակները.

Հզորացնել Հայաստանի պետական ռազմավարությունները, որոնք խթանում են ՓՄՁ-

ների բնապահպանական բարելավված գործունեությունը (կամավոր սկզբունքով

բնապահպանական համապատասխանեցումը և կանաչ գործարար

նախաձեռնությունները) և

Խթանել պետության և ձեռնարկությունների, ինչպես նաև հենց ձեռնարկությունների

միջև երկխոսությունը՝ կանաչ նախաձեռնությունների շահավետության վերաբերյալ և

բարձրացնել գործարար և առևտրային ասոցիացիաների դերը ձեռնարկություններն

ավելի բնապահպանական դարձնելու գործում:

Նախագիծը մեկնարկել է 2013 թ. դեկտեմբերին, որին նախորդել է Հայաստանի ՓՄՁ-ներին

վերաբերող բնապահպանական օրենսդրական գործող շրջանակի և բնապահպանական

արտադրության գործունեությունն աջակցող գոյություն ունեցող գործիքների նախնական

վերանայումը:

Հետազոտության ուշադրության կենտրոնում եղել են հետևյալ ոլորտները.

Գյուղատնտեսությունը, ձկնաբուծարանները, անտառային տնտեսությունները,

Հանքային արդյունաբերությունը և արդյունահանումը,

Սննդամթերքի և ոչ սննդային արտադրությունը,

Շինարարությունը և

Հյուրանոցները և ռեստորանները:

Վիճակագրության ցուցանիշը նաև արտացոլել է երկրի գերփոքր (65.4%), փոքր (25.2%) և միջին

(9.4%) ձեռնարկությունների քանակը: Հարցումներն անցկացվել են Հայաստանի բոլոր

մարզերում և արտացոլել են ՓՄՁ-ների բաշխվածությունն ամբողջ երկրի թիրախային

ոլորտներում:

Հետազոտության համաձայն՝ ձեռնարկությունների 56.7%-ը հայտարարել է, թե ընդհանրապես

չի հետևում բնապահպանական պահանջներին, 22.6%-ը պատասխանել է, թե իրենք պետք է

համապատասխանեն միայն ընդհանուր պարտավորություններին (որը հաճախ կոչվում է

հոգածության պարտավորություն): Այդպիսով, ձեռնարկությունների միայն մոտ 20%-ն է նշել, որ

ունի բնապահպանական թույլտվություն կամ լիցենզիա19, չնայած՝ այս ցուցանիշն ավելի բարձր

է բնապահպանական հետևանքներ ունեցող գործունեության ոլորտներում

(հանքարդյունաբերության 40%-ը, արդյունաբերության 25%-ը): ՓՄՁ-ների 10%-ից էլ քիչ

դեպքերում է արձանագրվել մի քանի բնապահպանական լիցենզիաների առկայությունը (օդի

արտանետումներ, կոյուղաջրերի հեռացում, թափոնների հեռացում և այլն):

Բնապահպանական թույլտվություններ ունեցող ՓՄՁ-ների տեսակարար կշիռն ակնկալվածի

19 Հետազոտության հարցերը վերաբերել են բնապահպանական թույլտվություններին, ջրի

արտադրության թույլտվություններին, հանքային աղբյուրների շահագործման լիցենզիաներին և

թափոնների կառավարման լիցենզիաներին:

98

պես ամենաբարձրն է եղել միջին չափի ձեռնարկություններում (56.5%) և ամենացածրը՝

գերփոքր ձեռնարկություններում (11.7%):

Հայաստանի կառավարության կողմից նկատվում է կարգավորող տեղեկատվության մասին

ՓՄՁ-ներին ակտիվորեն իրազեկելու ակնհայտ պակաս: Բնապահպանական

կարգավորումների վերաբերյալ տեղեկություն ստանալու հիմնական աղբյուրները

բնապահպանության նախարարության կայքը և հեռախոսային թեժ գիծն են: Սակայն դրանցից

օգտվում են սակավաթիվ ՓՄՁ-ներ: Նախարարության տեղեկատվական-վերլուծական

կենտրոնը մշակում և տարածում է կրթական նյութեր, լրագրեր, համառոտագրեր, և այլ

տեղեկատվական նյութեր, որոնք սակայն ձեռնարկություններին են տրամադրվում

հիմնականում հազվադեպ կազմակերպվող դասընթացների ընթացքում: Նախարարությունը

երբեմն կազմակերպում է մամուլի ասուլիսներ և հրապարակում է մամուլի

հաղորդագրություններ առանձնահատուկ բնապահպանական խնդիրների վերաբերյալ,

սակայն դրանց նպատակը չէ խթանել ձեռնարկությունների համապատասխանությունը

բնապահպանական պահանջներին և ներկայացնել ոլորտի լավագույն փորձը:

Հայաստանի միայն սակավաթիվ ՓՄՁ-ներն են նշում, որ մտադիր են ավելին անել, քան

բնապահպանական պահանջներն են. հետազոտությանը մասնակցած ՓՄՁ-ների միայն 4.1%-ն

է նշում, որ պահանջներից ավելի անելն իրենց առաջնահերթություն է (միջին չափի

ձեռնարկությունների 12.8%-ը): Հարցված ՓՄՁ-ների 2%-ից էլ քիչ ներկայացուցիչներն ունեն ISO

14001 EMS սերտիֆիկատ, 9%-ն ընդունել է համեմատաբար թեթև ազգային բնապահպանական

չափորոշիչները (միջին չափի ձեռնարկությունների 33%-ը նշել է, որ ունի EMS չափորոշիչներ):

Հայաստանի հարցված ՓՄՁ-ների կեսից ավելին ձեռնարկում են կամ մոտ ապագայում

ձեռնարկելու են ռեսուրսարդյունավետ միջոցառումներ, որոնց նպատակը հիմնականում ջրի,

էներգիայի և հումքի խնայողությունն է: Հարցված ձեռնարկությունների մոտ 10%-ը նշել է, որ

արտադրել է կանաչ արտադրանք կամ տրամադրել նման ծառայություններ (2%-ը պնդում է, որ

ունի էկոլոգիապես մաքուր արտադրանքի պիտակ), իսկ ևս 9%-ը նշել է, որ նախատեսում է

այդպես վարվել առաջիկա 2 տարվա ընթացքում:

ՓՄՁ-ների հետազոտության համաձայն՝ ընկերությունների 88%-ը, որոնք ձեռնարկում են

ռեսուրսարդյունավետ միջոցառումներ, չեն ստացել որևէ տեխնիկական կամ ֆինանսական

օժանդակություն: Հարցման 5%-ից էլ քիչ մասնակիցներն են ստանում պետական

աջակցություն. այդ ցուցանիշը 9-10% է փոքր և միջի ձեռնարկություններում, սակայն գերփոքր

ձեռնարկություններն ընդհանրապես չեն օգտվում պետական աջակցությունից: Հայաստանի

ՓՄՁ-ները որպես կանաչ գործունեության հիմնական խոչընդոտ նշում են ծախսերը և

ֆինանսավորման անմատչելիությունը՝ բոլոր չափերի ՓՄՁ-ների համար, ինչպես նաև

սեփական թույլ կարողությունները, և տարբեր բյուրոկրատական պատնեշները, ինչպիսիք են

բարդ վարչական ընթացակարգերը և ժամանակավրեպ տեխնիկական պահանջները:

99

ՓՄՁ-ների կանաչ գործունեության խթանման մեխանիզմները և գործիքները

Գոյություն ունի ռազմավարությունների և գործիքների լայն տեսականի, որոնք խթանում են

բնապահպանական համապատասխանությունը և կանաչ տնտեսության գործողությունները:

Դրանք ներառում են.

Տեղեկության տարածումը: Անհատական ձեռնարկություններին ուղղակի

խորհրդատվության մատուցում կամ ուղղորդման տրամադրում լսարանի լայն

շրջանակին տպագիր և էլեկտրոնային եղանակով:

Արդյունավետ բնապահպանական կառավարման խթանում: Տրամադրել կարգավորիչ

խթաններ, ֆինանսական և տեխնիկական աջակցություն՝ բնապահպանական

կառավարման համակարգերի հիմնադրման համար: Դա կարող է ներառել նաև

ոլորտային սերտիֆիկացումը, բնապահպանական արտադրանքի պիտակների

տրամադրումը, ինչպես նաև բնապահպանական կարգավորման մրցանակները:

Շուկայի ազդակները: Բնապահպանական բարեփոխումները կարող են խթանվել ավելի

խոշոր ընկերությունների մատակարար ցանցերի ճնշմամբ և հանրային գնումների

կողմից ավելի կանաչ պահանջներ ներկայացնելու շնորհիվ:

Ֆինանսական խթաններ: Դրամաշնորհներ, ցածր տոկոսադրույքով վարկեր և հարկային

խթաններ բոլոր ձեռնարկություններին, որոնք ցանկանում են անել ավելին, քան

տարրական պահանջներն են և ներդնել կանաչ տեխնոլոգիաներ:

ՏՀԶԿ երկրների լավագույն փորձի հետազոտության, Հայաստանի կառավարությանը «ՓՄՁ-

ների բնապահպանական գործողությունների խթանումը Հայաստանում» փորձնական ծրագրի

շրջանակում (2013-2015) տրված հանձնարարականների վրա հիմնվելով՝ հետևյալ գործիքները

կարող են արդյունավետ իրականացվել Հայաստանում՝ ՓՄՁ ոլորտի ուղղությամբ:

Բնապահպանական պահանջների վերաբերյալ իրազեկության բարձրացում

Բնապահպանական կարգավորումների պահանջների ազդեցության գոտում գտնվող ՓՄՁ-

ներին համապատասխանեցման վերաբերյալ տեղեկատվության տրամադրումը կարող է

նվազեցնել համապատասխանեցման հետ առնչվող ձեռնարկատիրական ծախսերը՝ թույլ

տալով ընկերություններին համապատասխանել պահանջներին և հնարավորինս

արդյունավետ իրականացնել դրանք:

Ձեռնարկությունների մեծ մասը որոնում է համապատասխանության նվազագույն

պահանջների վերաբերյալ հստակ և հաստատուն տեղեկատվություն: Անհասկանալի

տեքստերով ուղեցույցների վերծանումը ՓՄՁ-ների համար կարող է դժվար լիներ: Խնդրի, դրա

լուծումների և այդ լուծումների համար դիմելու վայրերի մասին ուղերձը պետք է լինի պարզ:

Անհարկի և գերազանցող ծախսերից խուսափելու համար բնապահպանական ուղեցույցները

100

պետք է հստակորեն տարբերակեն նվազագույն օրենսդրական պահանջները և լավագույն

փորձը:

Կարգավորող տեղեկությունների տարածման պարզագույն գործիքը կարող է լինել

“կարգավորման ուղեցույցը”: Այն (վճարովի կամ անվճար) բաժանորդագրային ծառայություն է,

որը կանոնավոր կերպով էլեկտրոնային փոստի կամ բջջային հավելվածների միջոցով

տեղեկացնում է համապատասխան օրենսդրական փոփոխությունների և նոր կիրառվող

կարգավորող պահանջների մասին: Նման ծառայությունը պետք է մատուցեն

բնապահպանության նախարարությունը կամ գործարար ասոցիացիաները (օր.՝ Առևտրի և

արդյունաբերության պալատը), որոնք թարմ տեղեկություններ են ստանում

կառավարությունից: Համապատասխանեցման և լավագույն փորձի վերաբերյալ

բնապահպանական ուղեցույցները կարող են տրամադրվել նաև բնապահպանության

նախարարության կայքում կամ այլ մասնագիտացված կայքում, որի համահիմնադիրները

կարող են լինել կառավարությունը և բիզնես ասոցիացիաներից մեկը կամ մի քանիսը:

Այդուամենայնիվ, ցանկացած նմանատիպ գործիքի մշակումը և գործարկումը բավարար չէ

առցանց ուղղորդման: Պետք է ստեղծել արդյունավետ հաղորդակցության մի այնպիսի

ռազմավարություն, որը կապահովի ձեռնարկությունների կողմից դրա կիրառումը և օգուտներ

ստանալը: Առցանց գործիքները պետք է համալրվեն այլ գործիքներով, որոնք կարող են

նշանակալից արժեք ավելացնել: Օրինակ՝ արդյունաբերության մասին ամսագրերը, լրագրերը,

ձեռնարկությունների և համայնքների համար հատուկ կազմակերպված միջոցառումները նույնպես տեղեկատվության տարածման օգտակար մեթոդ են, հատկապես՝ գյուղական

համայնքներում գործող և փոքր ձեռնարկությունների համար, որոնց համար հնարավոր է՝

հասանելի չէ համացանցը:

Կանաչ գործողությունները՝ որպես գործարար հնարավորություններ

ՓՄՁ-ների փոքր չափը նշանակում է, որ նրանց կառավարիչներն ունեն մի քանի

պարտավորություններ: Ուստի բնապահպանական խնդիրները, ի տարբերություն բուն

ձեռնարկատիրական որոշումների, տուժում են ուշադրության պակասից: ՓՄՁ-ները հաճախ

տեղեկացված չեն բնապահպանական բարելավումից ստացվող բազմաթիվ գրավիչ

ֆինանսական հնարավորությունների մասին: Կա տարածված թյուրընկալում, որ բնության

պահպանությունը կապված է տեխնիկական բարդությունների, հավելյալ բեռի և ծախսերի հետ:

Նույնիսկ երբ նրանք իրազեկ են դառնում ընկերության մրցունակության բարձրացմանը

նպաստող բնապահպանական գործունեության ներուժի մասին, համարժեք հմտությունների և

փորձի պակասը ընկերություններին ընդհանուր առմամբ ետ է պահում երկկողմանի ձեռնտու

Պետական մարմինները պետք է գործակցեն առևտրային ասոցիացիաների և գործարար աջակցություն տրամադրող կազմակերպությունների հետ՝ ուղեցույցների մշակման և տարածման հարցում: Ուղեցույցները պետք է լինեն հակիրճ և հստակորեն տարբերակեն օրենսդրական պահանջները և հաջողված փորձերը՝ փոքր ձեռնարկությունների համար համապատասխանեցման գերածախսերից խուսափելու համար:

101

հնարավորություններից օգտվելուց: Փաստը, որ ՓՄՁ-ների մեծ մասը բնապահպանական

խնդիրները չի ներառել իրենց գործարար որոշումներում, բնապահպանական զարգացումների

բերած տնտեսական օգուտների մասին նրանց համոզելը գրեթե անհնարին է դարձնում:

Քանի որ ՓՄՁ-ների ամենամեծ մտահոգությունը կարճաժամկետ ֆինանսական

շահութաբերությունն է, ներկայացնելով, որ բնապահպանական կառավարումը կարող է խնայել

նրա գումարը, կրճատել ծախսերը և ավելացնել արդյունավետությունը, սովորաբար դրական է

ընդունվում ձեռնարկությունների սեփականատերերի կողմից: Այդ իսկ պատճառով փոքր

ձեռնարկություններին ուղղված բնապահպանական տեղեկատվությունը պետք է ներկայացվի

որպես «գործարար նախադեպ» և պատկերի բնապահպանական զարգացումների ֆինանսական

օգուտները: Ներկայացնելով «գործարար նախադեպը» հատկապես օգտակար կարող է լինել այլ

նմանատիպ ընկերությունների օրինակները նշելը, որոնք առևտրային օգուտներ են ունեցել՝

զարգացնելով բնապահպանական կառավարումը:

Թիրախավորված, հակիրճ, ընթերցողի համար հաճելի հրապարակումները կարող են շատ

օգտակար լինել այն ուղերձները հասանելի դարձնելու գործում, որոնք կշեշտեն, որ

բնապահպանական գործունեությանը հավատարիմ լինելը (ուստիև օրենսդրությանը

համապատասխանելը) բիզնեսը վարելու խելամիտ ուղիներից մեկն է: Աշխատանքային

հանդիպումները, դասընթացները, սեմինարները և արդյունաբերական տոնավաճառները

(մասնավորապես նրանք, որոնք կազմակերպում են առևտրային կազմակերպությունները և

գործարար խմբերը) նույնպես կարող են արդյունավետ լինել կանաչ գործունեության ուղիների

մասին տեղեկատվության և ընդհանուր խորհրդատվության համար:

Կանաչ գործունեության համար շուկայական պահանջարկի ստեղծում

Կարող է դժվար լինել ՓՄՁ-ներին համոզելը, որպեսզի նրանք գործեն ըստ բնապահպանական

պահանջների, նույնիսկ երբ դա բացահայտորեն բխում է նրանց ֆինանսական շահից: Այլ

նկատառումները նույնպես հույժ կարևոր են, առավելապես բնապահպանական զարգացումների համար

շուկայական խթանների հզորացման կարիքները՝ ուղղակիորեն (կանաչ պետական գնումներ) և

անուղղակիորեն (կանաչ սերտիֆիկատներ և էկոլոգիապես մաքուր արտադրանքի պիտակ)

բարձրացնելով բարելավված բնապահպանական գործունեության և կանաչ արտադրանքի, ինչպես նաև

ծառայությունների պահանջարկը:

Կանաչ/բնապահպանական պետական գնումներ

Պետության ռազմավարությունը և քաղաքականությունը կարող է նշանակալի դեր խաղալ կանաչ

ապրանքների և ծառայությունների հանդեպ պահանջարկ ստեղծելու գործում, ինչպես նաև շուկաների

զարգացման հարցում, երբ մասնավոր սպառողների կողմից պահանջարկը բավարար չէ:

Բարելավված բնապահպանական գործունեության բերած տնտեսական օգուտները

(մրցունակության արդյունավետության բարձրացման, նոր շուկայական

հնարավորությունները և այլն) պետք է լինեն ՓՄՁ-ներին ուղղված տեղեկատվական

արշավների հիմնական խայծը:

Պետությունները պետք է մշակեն և իրականացնեն կանաչ պետական գնումների

ռազմավարություններ՝ որպես կանաչ ապրանքներ և ծառայություններ մատուցող պոտենցիալ

ՓՄՁ-ների խրախուսման միջոց:

102

Կանաչ սերտիֆիկացումը և էկոլոգիապես մաքուր արտադրանքի կամ էկո-

մակնշումը

Վերջ ի վերջո կանաչ սերտիֆիկացիայի և էկո-մակնշման ծրագրերի առաջնահերթ նպատակն է

շուկայում մեծացնել իրենց անդամների տեսակարար կշիռը: Չնայած որոշ ոլորտներում

մատակարար շղթայի ճնշումը որոշ ՓՄՁ-ների համար բնապահպանական կառավարման

համակարգերի (ԲԿՀ) որդեգրման հզոր շարժիչ ուժ է, փոքր ձեռնարկությունները հանդիպում են

լուրջ խոչընդոտների, ներառյալ՝ ռեսուրսների, գիտելիքի և տեխնիկական կարողությունների

պակասը, փաստը, որ ԲԿՀ-ներին առնչվող ծախսերի մեծ մասը ավանսային են, իսկ օգուտները՝

միջնաժամկետ, ինչպես նաև ցածր հանրային իրազեկությունը: Ուստի պետք է հարմարեցնել

ԲԿՀ-ները ՓՄՁ-ների յուրահատկություններին՝ իրենց բովանդակության և արդյունքների

առումով: Առնվազն փոքր ձեռնարկությունների համար լավագույն ուղին կլինի կենտրոնանալ

կառավարման փորձի պարզ, հասանելի զարգացումների ուղղությամբ, քան ներդնել ձևական և

վարչական բազմաթիվ բարդություններ ունեցող ԲԿՀ-ներ: Այդ «պարզեցված» ԲԿՀ-ները կարող

են մշակել և զարգացնել գործարար ասոցիացիաները և պետք է ընդունվեն բնապահպանական

մարմինների կողմից, ինչը կարող է նպաստել հավելյալ կարգավորիչ (օր.՝ ստուգումների

հաճախության նվազեցում) և ֆինանսական (օր.՝ մանր խախտումների համար վարչական

տուգանքների նվազեցում) խթաններին:

Բնապահպանական կառավարման մանդատները առանձին տնտեսական ոլորտների համար

ավելի պատշաճ դարձնելու համար գործարար ասոցիացիաները պետք է գործակցեն

բնապահպանության նախարարության հետ՝ ոլորտային սերտիֆիկացիայի ապրանքանիշներ

ստեղծելու հարցում: Դրանցից շատերը պետք է որպես թիրախ սահմանեն ՓՄՁ-ներին: Ինչպես

նաև այդ գործակցությունը պետք է ուղղված լինի ուղեցույցների ստեղծմանը, որոնք

կներկայացնեն, թե ինչպես կարող են գործարարները «վաստակել» պատշաճ

տարբերանշանները ցուցադրելու իրավունքը (ինքնակպչուն նշաններ, պաստառներ և այլն): Այդ

տարբերանշանները սպառողներին ցույց կտան, որ ձեռնարկությունն իրականացնում է

բնապահպանական գործողություններ: Նաև կարևոր է ուղերձներ հասցնել լայն լսարանին՝

մակնշման կամ սերտիֆիկացիայի/հավաստագրման մասին իրազեկության բարձրացման

համար, ինչը պետք է արվի սխեմայի մշակման ամենավաղ փուլերում:

Բնապահպանական ճանաչման մրցանակներ

Պետությունը կարող է կիրառել դրական հանրային կապերը բնապահպանական

ձեռնարկատիրական վարքագիծը խթանելու համար: Բնապահպանական մրցանակների

հիմնական օգուտն այն է, որ ձեռնարկությունները ճանաչում են ձեռք բերում՝ իրենց դրական

բնապահպանական գործունեության շնորհիվ: Առավել արդյունավետության համար

բնապահպանական մրցանակաբաշխությունները պետք է լայնորեն քարոզվեն գործարար և

արդյունաբերական լրատվամիջոցներում:

103

Ֆինանսավորման մատչելիության բարելավում

Կան մասնավոր ձեռնարկությունների, մասնավորապես՝ ՓՄՁ-ների համար նախատեսված մի

քանի ֆինանսական մեխանիզմներ, որոնք ցանկանում են ավելին անել, քան

համապատասխանությունն է և ներդրում կատարել կանաչ տեխնոլոգիաների մեջ, ներառյալ՝

դրամաշնորհները, ցածր տոկոսադրույքով վարկերը և հարկային արտոնությունները:

Դրամաշնորհներ և անվճար խորհրդատվական ծառայություններ

Դրամաշնորհները կամ ուղղակի սուբսիդիաները կարող են տրամադրվել ՓՄՁ-ներին՝ որպես

ռեսուրսարդյունավետության և այլ բնապահպանական ուղղվածության միջոցառումների

բացահայտմանը և իրականացմանն ուղղված խորհրդատվության ծախսերի որոշակի տոկոս

(օր.՝ մինչև 50%-ը):

Շահութաբեր ռեսուրսարդյունավետության կառավարման համակարգը (ProREMaS)

Հայաստանում ներդրվել է ԳՄՀԸ օժանդակությամբ՝ 2013-2014 թթ. և կարող է ծառայել որպես

ՓՄՁ-ներին ուղղված տեխնիկական օժանդակություն (ինտեգրված դասընթացային և

խորհրդատվական հայեցակարգ): Այն կառուցված է «գործնական միջավայրում սովորելու»

մոտեցման վրա՝ ինտերակտիվ, փորձառական ուսուցողական մեթոդով, որի նպատակն է

փոխել ընկերությունների կառավարման համակարգը: Այդ գործիքակազմը կարող է

հետագայում որդեգրվել և ինստիտուցիոնալացվել Հայաստանում՝ որպես մասնավոր

ընկերությունների կողմից ռեսուրսների արդյունավետ կիրառումը խթանելու գործիք: Տարբեր

կազմակերպություններ, ինչպիսիք են Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, Գործատուների

հանրապետական միությունը, Ագրոբիզնեսի և հետազոտության միջազգային կենտրոնը,

Հայաստանի վերականգնվող էներգետիկայի և էներգախնայողության հիմնադրամը,

Տարածքային զարգացման հիմնադրամը (RDF) արդեն հետաքրքրություն են արտահայտել

ProREMaS-ի ռեսուրսարդյունավետության բաղադրիչները ՓՄՁ-ներին ուղղված իրենց

կանոնավոր ծառայություններում ընդգրկելու համար:

Վարկեր

Գոյություն ունեցող ֆինանսական մեխանիզմները, ներառյալ՝ Ինեկոբանկի և Արարատ բանկի

«կանաչ վարկերը», Ամերիաբանկի «վերականգնվող էներգիայի վարկերը» և այլն, որոնք

օգտագործում են միջազգային ֆինանսական կառույցների վարկային գծերը, կայուն չեն

երկարաժամկետ հեռանկարում:

Պետական ֆինանսական կառույցները կարող են առաջարկել իջեցված տոկոսադրույքով

վարկեր ՓՄՁ-ների բնապահպանական ներդրումների համար: Նման վարկերը որպես պայման

հիմնականում դնում են սահմանված բնապահպանական պահանջներից ավելին անելու

նախագծեր ունենալու և լավագույն առկա տեխնոլոգիան և/կամ լավագույն բնապահպանական

104

կառավարման փորձի կիրառման, ինչպես նաև համապատասխան բնապահպանական

մարմինների կողմից հավաստագրված մեթոդների կիրառման պայմաններ:

Փոքր ձեռնարկությունների կանաչեցման կառուցվածքային դրույթները

Փոքր ձեռնարկությունները բնապահպանական խորհրդատվություն և ուղղորդում են ստանում

բազմաթիվ աղբյուրներից, ներառյալ՝ կարգավորիչ գործակալությունները, տեղական

մարմինները, գործարար աջակցության հատուկ կազմակերպությունները, առևտրային կամ

մասնագիտացված ասոցիացիաները, խորհրդատուները, բանկերը և հաշվապահները, այլ

ձեռնարկատերերը, և նույնիսկ անձնական կապերը: Այս կառույցների կարողությունների

զարգացումը հույժ կարևոր է:

Փոքր ձեռնարկությունների կանաչ վարքագծի խթանման հարցում գործարար խմբերի հետ

գործակցությունը հատկապես կարևոր կարող է լինել, քանի որ բազմաթիվ ՓՄՁ-ներ չեն

արձագանքում կարգավորիչ կառույցների իրազեկության բարձրացման և հատուկ ծրագրերին՝

կասկածի և վախի պատճառով: Գործարար և առևտրային կազմակերպությունները լավ ներուժ

ունեն կարգավորող կառույցների՝ առանձին ոլորտների կարիքները բավարարող

համապատասխանեցման աջակցության ծրագրերը բարելավելու, ինչպես նաև կարգավորող

մոտեցումները մշակելու հարցում: Գործարար կազմակերպությունները կարող են նաև դեր

խաղալ կանաչ փորձառություն ներդնել ցանկացող ընկերություններին ոլորտային

տեխնիկական աջակցության տրամադրման հարցում:

105

Առաջարկություններ

Գործողություն Գործողության նկարագիր Պատասխանատու Համագործակիցներ Ժամկետ

Կանաչ տնտեսության

մասին ՓՄՁ-ների

տեղեկացվածության

բարձրացում, լավագույն

օրինակների տարածում

Կանաչ տնտեսության և ձեռնարկությունների վերաբերյալ

տեղեկագրերի հրապարակում, ինտերնետային բազաների

ստեղծում, լավագույն օրինակների տնտեսական

գրավչության և շահավետության մասին տեղեկատվության

տարածում, հաշվարկների ներկայացում, «կանաչ»

ֆորումների և միջոցառումների անցկացում, այդ թվում՝

համայնքային մակարդակում, ռեսուրսախնայողական և

շրջակա միջավայրին համահունչ տնտեսվարման մասին

դասընթացների և խորհրդատվության անցկացում

(PROREMAS և այլ մեթոդներ)։

ՓՄՁ ԶԱԿ,

Գործատուների

հանրապետական

միություն, CARD,

ICARE, IRREEF, RDF,

միջազգային

կազմակերպութ-

յուններ (UNIDO, GIZ,

USAID և այլն)

Գործարար

ասոցիացիաներ,

պալատներ, բիզնեսին

աջակից կառույցներ և

այլն։

2015

II եռ․

«Կանաչ» պետական

գնումներ

Պետական գնումների համակարգում առավելությունը տալ

այն ընկերություններին, որտեղ կիրառում են «կանաչ»

պրակտիկա՝ գնահատման համակարգում կատարելով

համապատասխան փոփոխություններ։

Պետական գնումների

գործակալություն,

Ֆինանսների

նախարարություն

Միջազգային

կազմակերպություններ՝

տեխնիկական

աջակցության մասով

2015

II եռ․- ից

սկսած

«Կանաչ»

ձեռնարկությունների

գործունեության խթանում

- «Կանաչ տնտեսություն» մրցանակաբաշխության

անցկացում, լավագույններին պարգևատրում փոքր

գրանտային ծրագրերով՝ կանաչ գործիքակազմ և

տեխնոլոգիաներ ներդնելու համար։

- Վարկային տոկոսների սուբսիդավորման և վարկային

երաշխավորությունների տրամադրման պայմանների

Գործարար

միություններ, ՀԿ- ներ,

միջազգային

կազմակերպութ-

յուններ

Գործարարությանն

աջակից

կազմակերպություններ

2015

II եռ․-

ից

սկսած

106

բարելավում «կանաչ» պրակտիկայով ձեռնարկությունների

համար՝ համադրելով ֆինանսական աջակցությունը

PROREMAS և այն նման մեթոդաբանություններով

անցկացվող դասընթացների հետ։

ՓՄՁ ԶԱԿ, բանկեր,

GIZ

«Կանաչ»

համագործակցություն

«Կանաչ» տնտեսության գծով տարբեր

կազմակերպությունների, միջազգային ծրագրերի, պետական

միջոցառումների գործողությունների կոորդինացիա,

սիներգիայի ստեղծում

ԷՆ, ԵՄ առաքելության

դոնորների

կոորդինացիայի

նախաձեռնություն

Աջակից

կազմակերպություններ,

միջազգային

կազմակերպություններ և

այլն։

2015

I եռ․

«Կանաչ» ռազմավարություն «Կանաչ» տնտեսության ամբողջական ռազմավարության

մշակում

ԷՆ, միջազգային

կազմակերպություններ

Աջակից

կազմակերպություններ

2017

107

Համայնքային տնտեսական զարգացում և նորարարություններ

Ամփոփ

Մի քանի տասնամյակ է, ինչ զարգացած երկրների տնտեսական զարգացման ռազմավարությունների

մեջ ավելի ու ավելի է կարևորվում համայնքներում տնտեսական զարգացման խթանների ստեղծումը։

Հանդիսանալով փոքր և գերփոքր ձեռնարկությունների հիմնական միջավայր՝ համայքները, իրենց

ենթակառուցվածքներով, միջավայրով և մարդկանց վերաբերմունքով թելադրում են այդտեղ գործող

ձեռնարկությունների մրցունակությունն ու արտադրանքի որակը։

Հատկապես փոքր և գերփոքր ձեռնարկությունների համար գոյության առաջնային միջավայրը

համայնքն է: Այստեղ են ձեռնարկությունների և՛ սպառողները, և՛ աշխատակիցները, և՛ հիմնական

մատակարարներն ու գործընկերները:

Երևանից և մեծ քաղաքներից դուրս փոքր ձեռնարկությունների զարգացումը հաճախ ընկալվում է

զուտ սոցիալական տեսանկյունից։ Այս մոտեցումը, և՛ պետական համակարգում, և՛ հենց

ձեռնարկություններում տարածվելով, էապես չի նպաստում դրանց մրցունակության բարձրացմանը,

այլ հանգեցնում է հիմնականում <<գոյատևող ձեռնարկություն>> հասկացության և երևույթի

տարածմանը։ Վերջիններս հիմնականում անարդունավետ աշխատատեղեր ունեն և չեն նպաստում

երկրի մրցունակության բարձրացմանը և մրցունակ ապրանքների ստեղծմանը։

Այս ռազմավարության մեջ սկիզբ է դրվում հավակնոտ գործիքակազմի կիրառման առաջարկին, որը

կարող է հայկական գյուղը վերածել նորարարական կենտրոնի։ Այս նպատակով որպես գյուղական

զարգացման արդի գործիք ներկայացված է գյուղական մոդեռնիզացիայի և նորարարությունների

միջոցով գյուղի զարգացման ռազմավարությունը, միջազգային փորձը և գործողությունների

մեխանիզմ՝ այն Հայաստանում ներդնելու ուղղությամբ։

Առանձին ներկայացված են համայնքային զարգացման հայկական փորձը և հաջողությունները,

ինչպես նաև այն դասերը, որոնք կարող են օգտակար լինել առաջիկա ռազմավարության

տեսանկյունից։

Վերլուծության հավելվածում ներկայացված է տեղական տնտեսական զարգացման Hexagon մոդելը,

որը, փոխլրացվելով ընդհանուր մեթոդաբանության մեջ նկարագրված համակարգային

մրցունակության մոդելով, տալիս է ձեռներեցության զարգացման և մրցունակության աճի

համապարփակ պատկերը:

Առաջարկները ներկայացված են, հաշվի առնելով այն իրավիճակները, որտեղ ազատ շուկայական

մեխանիզմները ի զորու չեն արդյունավետ կարգավորել տնտեսական հարաբերությունները

համայնքային մակարդակում՝

108

- Արդեն մի քանի տասնամյակ է, ինչ շարունակաբար Երևանում կենտրոնանում է բնակչության,

տնտեսական ռեսուրսների, որակավորված աշխատուժի զգալի մասը: Այս խոշոր

կենտրոնացումը շարունակում է ձգել մարդկանց և տնտեսական ռեսուրսները՝ նվազեցնելով

աշխատանքի արտադրողականությունը և տնտեսական արդյունավետությունը

տարածաշրջաններում:

- Երևանում է կենտրոնացած գործարար ծառայությունների մատուցման հիմնական ներուժը:

Այլ համայնքներում, որտեղ չի ապահովվում այս ծառայությունների համար բավարար շուկա,

ուղղակի անհասանելի են գործարար ծառայությունները կամ դրանց մատուցման որակը ցածր

է:

- Այն միջին և մեծ ձեռնարկությունները, որոնք գյուղական համայնքների հետ արժեշղթաներ են

ստեղծում, հիմնականում գերակա դիրք ունեն, թելադրում են գները, ինչը հանգեցնում է

գյուղական համայնքներում գործող ձեռնարկությունների և ագրարային տնտեսությունների

շահույթի ցածր մակարդակի՝ չստեղծելով ընդլայնված վերարտադրության համար բավարար

հնարավորություններ:

- Խոշոր ներդրողները խուսափում են Երևանից հեռու գործարարությամբ զբաղվելուց, քանի որ

որակյալ ռեսուրսները և ենթակառուցվածքները հասանելի չեն:

- Տեղական բյուջեները այնքան փոքր են, որ բավարարում են միայն աշխատակիցների

աշխատավարձը վճարելուն: Ենթակառուցվածքների վերանորոգում կամ կառուցում այդ

միջոցներով հնարավոր չէ:

- Աշխատանքի ցածր արտադրողականությունը և գործարար միջավայրի

սահմանափակումները հանգեցնում են եկամուտների ստեղծման անարդյունավետության և

արտագաղթի:

Շուկայական ձախողումներին զուգահեռ առկա են նաև պետական աջակցության միջոցառումների

ձախողումներ, որոնք որոշ դեպքերում ավելի են խորացնում շուկաներից բխող

անարդյունավետությունը՝

- Կենտրոնական կառավարությունը իր վրա է վերցրել գյուղական ենթակառուցվածքների

վերանորոգման պարտականությունը՝ զուգորդելով դա քաղաքական ազդեցությամբ և

ռեսուրսների կենտրոնացմամբ:

- Ապակենտրոնացման քաղաքականությունը սահմանափակվում է համայնքներին

դոտացիաների տրամադրմամբ և որոշ ենթակառուցվածքների միայն ֆիզիկական

վերափոխմամբ, ինչը չի հանգեցնում դրանց գործառնական բարելավմանը:

- Տեղական ինքնակառավարման մարմինները նյութական շահագրգռվածություն չունեն իրենց

համայնքներում գործարարության ակտիվացման համար. բյուջետային մուտքերը դրանից չեն

աճում:

- Տեղական ինքնակառավարման մարմինների (ՏԻՄ) կարողությունները բավարար չեն

գործարարության զարգացման գործիքների մշակման և կիրառման համար:

- ՏԻՄ- երը չունեն տեղական տնտեսական զարգացման (ՏՏԶ) գործընթացը համակարգելու

կարողություններ:

109

- ՏՏԶ գործընթացը համակարգված չէ որևէ մակարդակում: Տնտեսական զարգացման տեղական

ռազմավարություններ չեն մշակվում: Վերջին երեք տարիների ընթացքում կուտակվել է

դրական փորձ, որը տարածման կարիք ունի։

- Շրջակա միջավայրի անխնա շահագործումը հանգեցնում է որոշ համայնքներում

բնապահպանական բարդ իրավիճակի, հողերի դեգրադացման, անտառների զանգվածային

հատման:

- Տարածքային զարգացման քաղաքականությունը առավելապես սոցիալական միտվածություն

ունի. տնտեսական զարգացման բաղադրիչը միայն սոցիալական համատեքստում է

կիրառվում:

Նշված շուկայական և պետական աջակցության միջոցառումների ձախողումների վերացման, ինչպես

նաև արդեն առկա դրական փորձի բազմարկման նպատակով սույն վերլուծություն մեջ արվել են

առաջարկներ.

- Գործարկել մեխանիզմներ, որոնք հայկական գյուղը և ոչ մեծ քաղաքները կվերածեն

նորարարական կենտրոնների՝ մրցունակ ձեռնարկություններով, գյուղատնտեսությամբ և

ռեսուրսների վերարտադրման արդյունավետ համակարգերով:

- Կազմակերպել ՏԻՄ- երի և մարզպետարանների կարողությունների զարգացման արշավներ՝

տնտեսական զարգացման աջակցության և տնտեսական զարգացման մասնակցային

պլանավորման ուղղություններով:

- Մշակել և ներդնել ՏԻՄ- երի մոտիվացման մեխանիզմներ (հարկային, ֆինանսական և այլն)՝

ուղղված համայնքի տնտեսական զարգացմանը:

- Իրականացնել տարածաշրջանային և համայնքային տնտեսական զարգացման ծրագրեր՝

հիմնվելով մասնակցային ախտորոշման, մասնակցային պլանավորման և արդյունքների

մասնակցային գնահատման մեթոդների վրա, օգտագործելով արդեն կուտակված դրական

փորձը:

110

Գյուղական նորարարությունների և մոդեռնիզացիայի տեսությունն ու միջազգային

փորձը

Գյուղական համայնքների տնտեսական զարգացումը և նորարարությունները

Գյուղական համայնքների զարգացումը երկար ժամանակ ասոցացվում էր գերազանցապես

գյուղատնտեսության զարգացման հետ: Դա դեռևս այդպես է բազմաթիվ զարգացող երկրներում,

որտեղ գյուղական համայնքները նշանակալի կարևորություն ունեն գյուղմթերքի մատակարարման,

ինչպես նաև զբաղվածության և գոյատևման հնարավորությունների ապահովման առումով:

Այդուհանդերձ, ավելի զարգացած գյուղական բնակավայրերում արձանագրվում են գյուղմթերքի

արտադրության նվազեցում և ծառայությունների մատուցման աճ, ինչպես նաև հավելյալ արժեքով

արտադրական գործունեություն: Այսպիսով՝ միայն գյուղմթերքի արտադրության խթանման

ուղղությամբ դիրքորոշումը հաճախ խոչընդոտում է ոլորտային և հավելյալ ներուժի իրացմանը,

օրինակ՝ գյուղմթերքի վերամշակման, ՏՏ զարգացման ոլորտներում, զբոսաշրջության ոլորտում,

ինչպես նաև այլ կլաստերներում, ինչպիսին է, օրինակ՝ փայտի և կահույքի արտադրությունը և այլն:

Միջազգային հանրություն այժմ քննարկումներ է ծավալում գյուղական և քաղաքային համայնքների

զարգացման ուղիների վերաբերյալ: Ի՞նչ կարևորություն պետք է ունենան գյուղական համայնքները

կանաչ և ավելի կայուն զարգացման խթանման մեջ: Որո՞նք են գիտելիքի աղբյուրների

առավելությունները քաղաքային և գյուղական համայնքներում՝ միմյանց հետ համեմատած:

Գյուղական և քաղաքային համայնքների համեմատական խտության, հեռավորության և

տարանջատման կարևորությունը դարձել է Համաշխարհային բանկի 2009 թ. զարգացման զեկույցի

հիմնական թեման՝ «Տնտեսական աշխարհագրության փոփոխությունը» վերնագրով

(Համաշխարհային բանկ 2009): Այն քննարկում է խոշոր քաղաքների, երկրորդական քաղաքների,

ավանների և գյուղերի առավելությունները և թերությունները: Ստորև բերված նկարը ցույց է տալիս

կապերը զարգացման բևեռների միջև (օրինակ՝ գյուղական և խոշոր քաղաքային համայնքների միջև)

և նրանց կապերը գյուղական համայնքների հետ: Հիմնական կողմնորոշիչներն են շուկաները և դրանց

կապերը տեղի և չափի հետ: ՏՀԶԿ երկրներում, ինչպես նաև այլ զարգացող պետություններում, կան

տարածաշրջաններ, որտեղ գյուղերը շատ թույլ են կապված շուկաների հետ և արտադրում են՝

հիմնականում սեփական գոյությունը պահպանելու համար: Որքան ուժեղ լինեն կապերը շուկաների

հետ, այդքան շատ կլինեն դիվերսիֆիկացման հնարավորությունները և մեծ՝ ներուժը: Որքան քիչ լինի

հեռավորությունը, այդքան դյուրին կլինի ստեղծել զարգացած շուկայական կապեր: Որքան շատ լինի

աշխատանքի և մասնագիտացման բաժանումը գյուղական համայնքներում, այդքան մեծ կլինի

գիտելիքի և հավելյալ արժեքի ստեղծման, փորձի փոխանակման մեջ ներգրավված լինելու

հավանականությունը:

111

Պատկեր. 7. Քաղաքային և գյուղական միջավայրերի կապը

Այս առումով նորարարությունները, մասնագիտացումը, շուկաներին մոտ գտնվելը և տեղական ու

համապետական դերակատարների գործողությունները, որոնք ուղղված են գյուղական վայրերը

շուկաների հետ կապելուն, գյուղական համայնքների ապագա զարգացման կարևորագույն

պահանջներն են: Միայն գյուղատնտեսության զարգացման ուղղությամբ կենտրոնացումը և

շեշտադրումը երկարաժամկետ հեռանկարում կստեղծի ոչ մասնագիտական մոտեցումների և

շուկաներից հեռու գտնվելու վտանգ: Նորարարությունը դեպի ապագան միտված ոլորտների համար

խիստ կարևոր է:

Գյուղական և քաղաքային տարածքներում նորարարության հանդեպ տարբեր պահանջները

ՄԱԿ-ի և Համաշխարհային բանկի բազմաթիվ գիտնականներ և հետազոտական ինստիտուտներ

ապագան տեսնում են քաղաքների հաղթանակի մեջ (Glaeser 2012): ՄԱԿ-ի համաշխարհային

գնահատականի համաձայն՝ ուրբանիզացիայի մակարդակը 2009 թ. 50%-ի համեմատ 2050 թ. կդառնա

69%: Համապատասխանաբար, Հայաստանում 2009թ. դրությամբ 2 միլիոն մարդ բնակվում էր

քաղաքային համայնքներում, իսկ գյուղական համայնքներում՝ 0.9 միլիոն: Ըստ կանխատեսումների՝

2050թ. քաղաքային համայնքների բնակիչների թիվը կդառնա 2,3 միլիոն, իսկ գյուղական

բնակավայրերում կապրի 700.000 մարդ (ՄԱԿ 2009 թ.): Որոշակի գյուղական համայնքներ կաճեն՝

դառնալով քաղաքային համայնքներ, դրան զուգահեռ կշարունակվի ներքին միգրացիան դեպի

քաղաքային համայնքներ: Այս միտումներն ընդգծում են, որ ավելի կարևոր է գյուղական

համայնքների զարգացմանն ուղղված ջանքեր ներդնել, քան ուշադրությունը կենտրոնացնել արդեն

կայացած և դինամիկ զարգացող քաղաքային բնակավայրերի ուղղությամբ: Գյուղական

համայնքներում ներդրված նորարարությունները որոշիչ դեր կխաղան այս գործընթացում ոչ միայն

խթանելով տնտեսական և ՓՄՁ զարգացումը, այլ նաև կարևոր կլինեն հավելյալ արժեքի ստեղծման և

երկրի զարգացման գործընթացում հասարակության ավելի լայն շրջանակներ ընդգրկելու առումով:

Մարզերի մեծամասնությունում գյուղական համայնքները կարևոր դեր են ստանձնում

Մարզկեն

տրոններ

Քաղաքային միջավայր

Մարզկեն

տրոններ

Կապված

գյուղեր

Կապված

քաղաքներև

գյուղական Կապված

գյուղեր

Կապված

գյուղեր

Մեկուսի

գյուղեր

Մեկուսի

գյուղեր

Մեկուսի

գյուղեր

2-

րդակա

ն

2-

րդական

քաղաքն

եր

Գյուղական

միջավայր

112

զբաղվածության խթանման, տեղական սոցիալական կապիտալի զարգացման և կյանքի որակի

բարձրացման հարցերում: Անցնող տասնամյակի ընթացքում ՏՀԶԿ երկրների բազմաթիվ գյուղական

բնակավայրեր կարևոր դեր են խաղում վերականգնվող էներգիայի օգտագործման խթանման

հարցում, որը մեծ ներուժ ունի կառուցվածքային փոփոխությունները հաղթահարելու,

ապակենտրոնացված ենթակառուցվածքների զարգացման և ավելի մատչելի էներգիայի

մատակարարման գործում:

Բացի գյուղական համայնքների բազմազան առավելություններից, անցած 2 տասնամյակների

ընթացքում ակնհայտ են դարձել նշանակալի թերություններ: Ուղեղների արտահոսքը,

զբաղվածության թերի ներուժը, նոր ներդրումների պակասը և ժողովրդագրական փոփոխությունը

լուրջ ահազանգ են դարձել փոքր քաղաքների համար: Այս ախտանիշների պատճառները սկիզբ են

առնում բազմաթիվ գյուղական համայնքներում սկսված ուժեղ կառուցվածքային

փոփոխություններից: Դա նկատելի է արդյունաբերական, ինչպես նաև զարգացող երկրներում,

ինչպիսին է, օրինակ՝ Հայաստանը: Արտադրության ոլորտի՝ զբաղվածություն ապահովող

ենթաոլորտներն այլևս չեն գործում, ավանդական համարվող ծառայությունների և առևտրային

ոլորտների ձեռնարկությունները ավելի շատ են մրցակցում համացանցային առևտրի/վաճառքի

հարթակների և առցանց ծառայությունների հետ: Արհեստագործական և շինարարական

ավանդական ընկերությունները մրցակցում են պատրաստի արտադրանք առաջարկող միջազգային

ցանցերի և մատակարարների հետ:

Անհրաժեշտ է կիրառել ավելի տարբերակված նորարար մոտեցումներ, որոնք հաշվի են առնում

գյուղական ձեռնարկությունների, բնակիչների և սոցիալ-տնտեսական զարգացման համար

պատասխանատու դերակատարների՝ փոփոխությունների և նորարարության կարողությունները:

Այս նորարարական հայեցակարգերի համար աղբյուրներն ուսումնասիրելիս պարզ է դառնում, որ

ընդհանուր կլաստերային, արժեշղթաների զարգացման և նորարար համակարգային մոտեցումները

չափազանց կենտրոնացած են քաղաքների և հատկապես այն բնակավայրերի ուղղությամբ, որտեղ

կան բիզնեսի կուտակում, ԲՈՒՀ-եր և գիտահետազոտական ինստիտուտներ, ստեղծարար

դերակատարներ և հանրային խթանման ծրագրեր, որոնք ունակ են տրամադրել գիտելիք՝ հիմնված

մասնագիտացված ցանցերի կրիտիկական զանգվածների վրա, լարված մրցակցություն և

պահանջկոտ շուկաներ: Գյուղական համայնքների իրականությունն այլ է և պահանջում է ավելի

ամբողջական նորարար մոտեցում, որը հարմարեցված կլինի գյուղական բնակավայրերի տարբեր

իրավիճակներին և մարտահրավերներին:

Հատկապես այն գյուղական բնակավայրերը, որտեղ կան բազմաթիվ գերփոքր և փոքր

ձեռնարկություններ, հաճախ չեն կիրառում այն գիտելիքը, որոնք առկա են սոցիալական և գործարար

միջավայրերում: Դրանից բացի, նրանք ունեն իրենց շրջանակներից դուրս գործունեություն

ծավալելու փորձի ու հմտության պակաս: Որպեսզի գյուղական բնակավայրերում ստեղծվեն նոր

մրցակցային առավելություններ, անհրաժեշտ է ներդնել և խթանել հմտությունների,

գործարարության և սոցիալական նորարարության ներուժ ստեղծող նախաձեռնություններ:

Հակառակ դեպքում բազմաթիվ գյուղական համայնքներ շատ ավելի հետ կմնան, քան հիմա ՝

ժողովրդագրության փոփոխությունների և տնտեսական մասնագիտացման առումով:

113

Գյուղական համայնքների տնտեսությունների նկատմամբ պահանջները՝ համաձայն ՏՀԶԿ

փորձի

ՏՀԶԿ զեկույցները ցույց են տալիս, որ ապագայում զարգացում ապահովելու համար գյուղական

համայնքների առաջնահերթ նպատակներից մեկը պետք է լինի արտադրողականության աճը:

Անհրաժեշտ փոփոխությունը պետք է իրականացվի հիմնականում տեղական

ռազմավարությունների միջոցով․ գյուղական համայնքները մոդերնիզացման գործընթացն

իրականացնելու համար ազգային կառավարությունների կողմից ուղղված արտաքին միջոցների

կարիք ունեն: Ապագայում գյուղական համայնքների տնտեսական զարգացումն ապահովելու համար

կան 5 շարժիչ ուժեր, որոնք անհրաժեշտ են հմտությունների զարգացման համար: Դրանք ներառում

են՝

հմտությունների և նոր իրավիճակներին արագորեն հարմարվող աշխատուժի ստեղծում,

հմտությունների ավելի արդյունավետ օգտագործում և աշխատանքի որակի բարելավում,

զբաղվածության աճ և մասնագիտացում,

աճի նոր ուղղությունների խթանում և նախանշում,

բարելավված տեղական ինքնակառավարում (ՏՀԶԿ 2010):

Վերոնշյալ բաղադրիչների կիրառման նպատակը արտադրության արդյունքների աճն է,

հմտությունների դիվերսիֆիկացումը սկսնակ ձեռնարկությունների համար, ինչպես նաև

զբաղվածության հնարավորությունները: Վերջնական նպատակն է բացել այն արատավոր շրջանը,

որն ընդգրկում է զբաղվածության սահմանափակ հնարավորությունները, միգրացիան և

մրցունակությունը: Ստորև կբերվեն որոշ պահանջների առավել մանրամասն վերլուծությունները:

Հմտությունների զարգացման նոր ուղղություն

Ապագայում ավելի է մեծանալու ոչ թե աշխատատեղերի, այլ որակի աճի կարևորությունը: Դա

կպահանջի ձևավորել աշխատակազմի վերապատրաստման, ձեռնարկության և աշխատակիցների

ուղղությամբ նոր ներդրումներ կատարելու նոր հրամայականներ: Հմտությունների զարգացումը

առանցքային է գյուղական համայնքներում նոր ոլորտների և աշխատանքային

հնարավորությունների խթանման համար: Այն նաև ներառում է արտադրանքի մշակման, արժեքի

ավելացման, շուկայում առանձնահատուկ տեղի զարգացման, ինչպես նաև սկսնակների խթանման

գիտելիք: Այն ոչ միայն բերում է տնտեսական նորարարության նոր հայեցակարգեր, այլ նաև ստեղծում

է սոցիալական նորարարություններ, որոնք օգտագործվում են հանրային բարելավված

ծառայությունների նոր լուծումների խթանման համար, ինչպիսիք են առողջապահությունը,

տրանսպորտը, ինչպես նաև շրջակա միջավայրի պահպանման լուծումներ: Սովորելու նոր ուղիներն

ընդգրկում են ՏՏ լուծումներ (օր.՝ առցանց սեմինարներ, առցանց կուրսեր): Դրանք կգործեն

առավելապես զարգացած գյուղական համայնքներում, քան մեկուսի տարածաշրջաններում:

Հմտությունների բարելավումը նաև կօգնի տեղացիներին փոխել մտածելակերպը՝ բացահայտելով

բիզնեսի և զբաղվածության նոր հնարավորություններ, ինչպես նաև բարձրացնել փոփոխությունների

114

հանդեպ նրանց պատրաստակամությունը: ՏՀԶԿ փորձը ցույց է տվել, որ փորձի պակաս ունեցող

աշխատողներին վերպատրաստելն ավելի արդյունավետ է, քան փորձառուներին խթանելը (ՏՀԶԿ

2014): Առաջանում են հմտությունների մեջ ներդրում կատարելու առանձնահատուկ

հնարավորություններ՝ դրանց պակաս ունեցող մարզերում: Փորձը նաև ցույց է տալիս, որ կարևոր է

խթանել հմտությունների զարգացումը և որակավորման բարձրացումը ոչ թե միայն մեկ ոլորտում, այլ

ոլորտների կլաստերներում, որոնք առավել արդյունավետ են գյուղական համայնքների համար:

Սկսնակների և ձեռնարկությունների խթանումը գյուղական տարածքներում

Գյուղական համայնքների տնտեսության զարգացման հարցն առավելապես առնչվում է ոչ թե

տեղական ընկերությունների քանակի աճին, այլ առավելապես կապված է դեպի որակը միտված և

կայուն ձեռնարկությունների ստեղծման հետ: Այս առումով առանցքային պահանջները կլինեն

տեղական շուկաների համար բիզնես հնարավորությունների ստեղծումը, այնպիսի կապերի

խթանումը, որոնք կրճատում են դեպի շուկաներ եղած տարածությունը, մասնագիտացման աճը:

Դրան հասնելու համար անհրաժեշտ կլինի հարստացնել գործարարներին (առավելապես խմբերին,

այլ ոչ թե անհատներին)՝ ուսուցողական հարթակների, փոքրիկ կլաստերային, արժեշղթաների և

գործարար ցանցերի ստեղծման, սոցիալական ձեռնարկատիրության և հետագա որակավորման

նախաձեռնությունների միջոցով: Տեխնոլոգիաների փոխանցման դյուրացումը և նոր

տեխնոլոգիաների մեջ ներդրումները, ինչպես նաև նոր ապրանքների ստեղծման հարցում

տեխնիկական աջակցության տրամադրումը կարևոր են: Դա նաև կպահանջի ուժեղ տեղական և

համապետական գործընկերություն քաղաքականության ստեղծողների, գործարարների և նրանց

ներկայացնող համապատասխան ասոցիացիաների միջև:

Մրցակցության աճը գյուղական բնակավայրերում

Գյուղական համայնքների զարգացումը հիմնված է նորարարության վրա: Նորարարությունն էլ,

ընդհանուր առմամբ, հիմնված է մրցակցային ճնշման և գործը կազմակերպելու նոր լուծումներ և

ավելի լավ ուղիներ գտնելու կարիքի վրա: Բազմաթիվ գյուղական համայնքներում մրցակցությունը

ցածր է: Ձեռնարկությունները մրցում են ոչ թե արտադրանքի բազմազանության և հավելյալ արժեքի

ստեղծման, այլ գնի հարցում և հիմնականում արտադրում են միևնույն ապրանքը: Դինամիկ և

ստեղծարար գործարար միջավայրի խթանման համար մրցակցային ճնշումը լճացումից դուրս գալու

հիմնական նախապայմաններից է: Նպատակը ոչ թե մրցակիցներին խթանելն է, այլև դրան զուգահեռ

տեղական ձեռնարկություններին ավելի մրցունակ լինելու համար ոգեշնչելն է: Տեղական

մրցունակության ավելացումը կարող է խթանվել հետևյալ միջոցներով.

Այլ ապրանքատեսակների, դրանց գնի և որակական հարցերի վերաբերյալ շուկային և

սպառողներին վերաբերող տեղեկատվություն:

Նոր ներդրողների ներգրավում կամ նորարար սկսնակների խթանում՝ կախված տեղական

ակտիվներից և հնարավորություններից:

Շարժունակության հնարավորությունների խթանում՝ ենթակառուցվածքների զարգացման

միջոցով (օր.՝ ճանապարհների միջոցով հասանելիություն), որ նաև նպաստում է սպառողների

115

ընտրության զարգացմանը՝ այլ վայրերի հասանելիության շնորհիվ:

Նորարար ֆինանսավորման մոդելների խթանում այն տեղական կամ մասնաճյուղ ունեցող

խոշոր բանկերում, որոնք ավանդաբար հրաժարվում են ներդրում կատարել նոր և ինովացիոն

գաղափարների իրականացման մեջ:

Ներդրումներ հանրային այն ենթակառուցվածքների մեջ, որոնք ավելին են, քան միայն

համացանցի հասանելության ապահովումը, այլ նաև նորարարության կենտրոններ են, դեպի

պահանջարկը միտված և արձագանքող ուսուցողական կենտրոններ, ինչպես նաև

հետազոտական և տեխնոլոգիաների փոխանցման կենտրոններ են:

Տեղական առաջնորդների խթանում, ովքեր ստանում են տնտեսական զարգացման

կարողություններ, շուկայական գիտելիքներ և իրազեկ են տեղական զարգացման

դինամիկային և պահանջներին:

Տաղանդների ներգրավում՝ տեղական այնպիսի գործոնների մեջ ներդրում անելով, ինչպիսիք

են կյանքի որակը, մշակութային զարգացումը, քաղաքային և սոցիալական գործոնները:

Օգտագործել միգրանտների ներուժը և խրախուսել նրանց վերադարձը, օգուտ ստանալ նրանց

գիտելիքից:

Տեղական ինքնակառավարման խթանում, ներքևից դեպի վերև մոտեցումների զարգացում,

ինստիտուցիոնալ հնարավորությունների խթանում

Չնայած գյուղական համայնքների նորարարության զարգացումը պահանջում է քաղաքական կամք՝

ազգային և տեղական մակարդակում, գյուղական համայնքների խթանումը մեծապես կախված է

ներսից բխող ջանքերից, փոփոխության պատրաստակամությունից և տեղական դերակատարների

կարողություններից: Տեղական իշխանությունը այդ առումով շատ կարևոր դեր է խաղում, սակայն

կարևոր են նաև աջակցող կազմակերպությունների կողմորոշումը, ինչպիսիք են օրինակ՝

տեխնոլոգիաների փոխանցման կառույցները, նորարարությունների զարգացման կենտրոնները,

համալսարանները, ուսուցողական կենտրոնները, ՀԿ-ները, գործարար կոոպերացիաները և

ասոցիացիաները:

Այդպիսի գործընթացը պետք է ներառի հետևյալը.

Իրազեկության բարձրացում․ բոլոր դերակատարները կարիք ունեն բարելավելու իրենց

կարողությունները և գործակցելու ներուժը:

Գործարարների և գիտելիք տրամադրող կառույցների միջև գործընկերության և նոր կապերի

հաստատում, ինչպես նաև հանրային և մասնավոր ծառայություններ մատուցողների՝ դեպի

պահանջարկը միտվածության ավելացում:

Նորարարական մեթոդներ՝ տեղական տնտեսական ակտիվները վերլուծելու և մասնակցային

զարգացման նախաձեռնություններ ու ռազմավարություններ ստեղծելու համար: Դա պետք է

ընդգրկի տնտեսական զարգացման համար պատասխանատու տեղական իշխանության

ստորաբաժանումներին, ասոցիացիաների, ինչպես նաև ոլորտների հիմնական

ներկայացուցիչների:

116

Գոյություն ունեցող կառույցների հզորացում, նրանց գիտելիքի կիրառում, և գիտելիքի

զարգացում՝ ինտերակտիվ գործիքների միջոցով, հաղորդակցության դյուրացում և կոնկրետ

նախաձեռնությունների իրականացման աջակցություն:

Հատկապես հետընթաց ապրող տարածաշրջաններում բազմաթիվ թույլ աջակցող

կազմակերպություններ և ավանդական շահագրգիռ խմբեր ի վիճակի չեն լինի խթանել

նորարարությամբ առաջնորդվող կողմնորոշումները: Նրանք հաճախ ունենում են կազմակերպական

կարողությունների պակաս և ներփակված են ավանդական և հետադիմական մտածելակերպի մեջ:

Առանց կազմակերպական կառուցվածքի մեջ փոփոխություն կատարելու՝ այդ կառույցները չեն

կարող դառնալ իրենց տարածքների փոփոխությունների շարժիչ ուժերը, ընդհակառակը՝

կխոչընդոտեն գործընթացին: Ուստի, գյուղական համայնքներում նորարար մոտեցումների

խթանման համար անհրաժեշտ կլինի ինտեգրել և ուշադրություն դարձնել իրապես մոտիվացված

դերակատարներին, ինչպես նաև պետք է ինստիտուցիոնալացնել գործընթացը՝ երկարաժամկետ

հեռանկարում:

Ցանցերի ստեղծումն ու տեղական տեսլականի ընդյալնումը՝ որպես ՏՏԶ արդյունավետ

գործիք

Վերջին շրջանում ավելի հաճախ տեղական տնտեսական զարգացման գործիքների մեջ

առանձնանում է կապերի ու ցանցերի ստեղծումը։ Այն մի կողմից նպաստում է ձեռնարկատիրական

գործունեության հնարավորությունների ընդյալնմանը, մյուս կողմից՝ համայնքային

պատկերացումների մեջ ստեղծում է նոր հեռանկար։ Ստորև բերված պատկերում

տարածաշրջանային կամ գյուղական ձեռնարկատիրության զարգացման հիմնական խոչընդոտներն

են և այն լուծումները, որոնք ընդունված են ՏԶՀԿ երկրներում (OECD 2014)։

Պատկեր 8․ Գյուղական բիզնեսի զարգացման խոչընդոտները և լուծման ուղիները

Գյուղական ձեռնարկատիրության/զարգացման խոչընդոտները

Սակավ կամ ոչ համարժեք ֆինանսավորում

Թույլ ենթակառուցվածքներ

Սահմանափակ հասանելություն

Կազմակերպական հմտությունների պակաս

Ձեռնարկատիրական մշակույթի պակաս

Ինֆորմացիայի հասանելության կամ այն հասկանալու

բարդություն

Որակյալ կադրերի պակաս

Առաջարկի մասնատվածություն

Կոլեկտիվ զարգացման ռազմավարության

խթանում

Կապեր

Ֆինանսական ջակցություն

Ենթակառուցվածքների ստեղծում և հասանելության

զարգացում

Ինֆորմացիայի և ուսուցման խթանում

Ինքնավստահության պակաս

Խոչընդոտները վերացնելու միջոցներ

117

Այսպես, ֆինանսական աջակցության գործիքների կիրառումը, գյուղական ենթակառուցվածքների

զարգացումը, տեղեկատվության և դասընթացների տրամադրումը, ընդհանուր զարգացման

ռազմավարության մշակման աջակցությունը էական գործիքներ են՝ գյուղական

ձեռնարկատիրության զարգացման համար։ Սակայն տեղեկատվության և շուկաների

հասանելիության, մարդկային ռեսուրսների զարգացման և մատակարարման շղթաների

կատարելագործման համար որպես առանցքային գործիք կիրառվում է կապերի ու ցանցերի

ստեղծումը։ Հատկապես թերզարգացած տարածքների համար արդյունավետ կապերը կարող են

նպաստել արդյունավետ ռեսուրսների, նորարարությունների, գիտելիքի, ֆինանսների ներհոսքին՝

բարձրացնելով տեղի ձեռնարկությունների մրցունակությունը և ստեղծելով տեղի զարգացման

արդյունավետ տեսլական։

Գյուղական համայնքներում նորարարության խթանման օրինակներ

Համատեղ աշխատանքային տարածքների խթանումը գյուղական տարածքներում

Անցած 5 տարվա ընթացքում բազմաթիվ արդյունաբերական երկրների գյուղական տարածքներում

խթանվել է համատեղ աշխատանքային տարածքների ստեղծումը: Համատեղ աշխատանքի

տարածքներն այն վայրերն են, որտեղ նորաստեղծ ձեռնարկությունները կարող են շաբաթներով կամ

ամիսներով վարձակալել առանձին բաժիններ: Այդ երևույթը աշխատանքային վայր է դարձել

հատկապես սկսնակների և երիտասարդ ձեռնարկությունների համար, որոնք աշխատում են

ստեղծարար արտադրությունների և համացանցային բիզնեսի ոլորտներում (ձևավորողներ, փոքր

ծառայություն մատուցողներ, ծրագրավորողներ): Գյուղական տարածքներում այդ համատեղ

աշխատանքային տարածքները ավելի բաց են տարբեր տեսակի ազատ մասնագետների առաջ, որոնք

սովորաբար աշխատում են տանից՝ մեկուսի: Համատեղ աշխատանքային տարածքներն այս դեպքում

ստեղծում են գյուղական նորարարություն, քանի որ դրանք տրամադրում են վայր, ինչպես նաև դրանց

միջոցով իրականանում է փորձի փոխանակում սկսնակների միջև, նաև փորձի փոխանակում

որոշակի ծառայությունների ուղղությամբ, ինչպիսիք են կարողությունների զարգացումը,

հաշվապահությունը, շուկայավարությունը, և այլն (Waeltring F./Dornberger U. (2014): Բազմաթիվ

գյուղական համայնքներում շատ լքված շենքեր վերանորոգվել են հենց այդ նպատակին ծառայելու

համար:

ՓՄՁ-ների ինտեգրումը որպես մատակարար՝ գյուղական համայնքներից դուրս գործող առաքման

ցանցերում

Նյուֆաունդլենդի (Շոտլանդիա) Նորարարությունների, գործարարության և գյուղական տարածքների

զարգացման նախարարությունն աջակցում է այն ծրագրերին, որոնք ներդրում են կատարում

ենթակառուցվածքների, կարողությունների զարգացման, հետազոտությունների և շուկայավարման

118

մեջ և ձգտում են ստեղծել մատակարարների ցանցեր և զարգացնել կարողությունները ՓՄՁ-ների և

ՀԿ-ների միջև: Նպատակն է խթանել ՓՄՁ-ներին, որպեսզի նրանք դառնան որոշակի մատակարարող

ցանցերի մի մասը: Տեղական և տարածքային իշխանությունները կարևոր դեր են խաղում որպես

միջնորդ՝ տարածաշրջանային դերակատարներին միավորելով, որպեսզի խթանեն ՓՄՁ-ների՝ ավելի

մրցունակ դառնալու գործընթացը (ՏՀԶԿ 2014, 39).

Գյուղական համայնքների նորարար կենտրոնների խթանումը

Բազմաթիվ արդյունաբերական երկրներում գյուղական նորարարության կենտրոնների բազմաթիվ

ձևեր են ստեղծվել: Այդ կենտրոնները ոչ միայն խթանում են տեղական տնտեսական

նորարարությունները (օրինակ՝ նոր ձեռնարկությունների հիմնումը, ծառայություններ

մատուցողներին օժանդակությունը, ինչպես նաև գիտահետազոտական կառույցների հետ բազմաթիվ

կապերի ստեղծումը, օրինակ՝ մթերքի վերամշակման ոլորտում, և այլն), այլև աջակցում են

սոցիալական բիզնեսի ստեղծմանը, ինչպիսիք են առողջապահական ծառայությունների մատուցումը,

շարժունակ ավտոբուսներ գյուղի տարեցների համար, ինչպես նաև, օրինակ՝ մշակութային

միջոցառումների կազմակերպումը և կապերի ստեղծման նախաձեռնությունների իրականացումը:

Գյուղական նորարարության կենտրոնների առավելությունն այն է, որ նրանք սովորաբար լավ կապեր

են ունենում այլ տարածաշրջաններում գործող ավելի մեծ ցանցերի հետ: Նրանք վերջիններին կարող

են տրամադրել կապեր, սակայն նաև կարող են խթանել փորձի փոխանակման և գաղափարների

առաջացման հարթակների ստեղծմանը, որոնք կբացահայտեն տեղական ծառայությունների

կարիքները և գործարար նորարարության ներուժը:

Որպես ամփոփում նշենք, որ գյուղական նորարարության և գործողություններին միտված գյուղական

տնտեսական զարգացման խթանումը, ինչպես ընդհանուր նորարարությունը և կանաչ զարգացման

ջանքերը, պահանջում են տեղական և ազգային իշխանությունների համակարգային մոտեցումներ:

ՏՀԶԿ տարբեր տարածքներ ցուցաբերում են գյուղական զարգացման տարբեր դինամիկաներ: Դրա

պատճառը ազգային տարբեր միջավայրերը և աջակցության տարբեր պայմաններն են, ինչպես նաև,

հատկապես երբ խոսքը դինամիկայի մասին է, տեղական դերակատարների մոտիվացիան է՝

ստեղծելու դեպի ապագան միտված նոր ուղղվածություն:

ՏՀԶԿ երկրների զարգացման դինամիկան շատ է տարբերվում Հայաստանի իրականությունից:

Այդուամենայնիվ, նրանք տրամադրում են ուղղվածության ձևավորման բազմաթիվ

հնարավորություններ, այլ նախադեպերից սովորելու հնարավորություններ, ՓՄՁ զարգացման

ուղիներ, ինչպես նաև ապագայի մարտահրավերներին և պահանջներին առնչվող ինֆորմացիա:

Ուստի, այս գլուխը տրամադրեց ընդհանուր տեղեկություններ Հայաստանի իրականության համար

առավել մանրամասն ՓՄՁ ռազմավարություն ստեղծելու համար:

Հավելվածում ներկայացված է նաև տեղական տնտեական զարգացման մոդել Հայկական

իրականության վերլուծությամբ, որն, ընդհանուր առմամբ, նկարագրում է զարգացման ամողջական

119

և համապարփակ կաղապար (Տես՝ Հավելված 1. Համայնքային տնտեսական զարգացման

փիլիսոփայությունը)։

Համայնքային տնտեսական զարգացման հայկական փորձը

Վերջին տարիներին Հայաստանում մազմաթիվ տեղական և միջազգային կազմակերպություններ

կենտրոնացել են համայնքային զարգացման առանցքի շուրջ։ Բազմաթիվ ծրագրեր են

իրականացվում՝ ուղղակի գործարարության աջակցությունից սկսած մինչև ենթակառուցվածքների ու

ընդհանուր միջավայրի բարելավումը։

Այսուհանդերձ, որոշ ծրագրեր ավելի արդյունավետ են և սերտաճում են համայնքային զարգացման

ընդհանուր միտումների հետ՝ պայմանավորված կիրառվող մեթոդաբանությամբ և աշխատակազմի

մոտեցումներով։

Ընդհանուր առմամբ, առկա ծրագրերը կարելի է դասակարգել ըստ գործունեության ոլորտների՝

համայնքների ռազմավարությունների մասնակցային պլանավորում, նախաձեռնությունների

վերհանում (ԳԱԱՊ, ՏԶՀ, ՓՄՁ ԶԱԿ, Հայաստանի Մանուկներ Հիմնադրամ, Հեյֆեր Հայաստան,

Հայկական Կարիտաս և այլն),

գյուղատնտեսությունից սկսվող արժեքային շղթաների աջակցություն, ագրոբիզնեսի և

գյուղատնտեսական խորհրդատվություն (Գյուղի և Գյուղատնտեսության զարգացման

հիմնադրամ (CARD), Ագրոբիզնեսի կրթության և հետազոտությունների կենտրոն, OXFAM

Հայաստան, Հեյֆեր Հայաստան, ԳԲԱ ԾԻԳ, Շեն ՀԿ, AYWA, Բիզնեսի աջակցության կենտրոն

և այլն),

տեխնոլոգիական աջակցություն, խորհրդատվություն (ՓՄՁ ԶԱԿ, OXFAM, CARD, Սահման

Հիմնադրամ, CARE և այլն),

ֆինանսական աջակցության ծրագրեր (ՓՄՁ ԶԱԿ, Հեյֆեր Հայաստան, Թրփանջյան

Հիմնադրամ, ԳԱԱՊ և այլն),

շուկայավարման աջակցություն (Տնտեսություն և Արժեքներ ՀԿ, ՓՄՁ ԶԱԿ, ԳԱԱՊ, Սահման

Հիմնադրամ և այլն),

տնտեսական զարգացման ենթակառուցվածքների վերականգնում կամ կառուցում (ՓՄՁ ԶԱԿ,

CARD, Շեն ՀԿ, Հայկական Կարիտաս և այլն)։

Ակտիվացել են նաև համայնքային զարգացման պետական ծրագրերը՝ սկսած գյուղատնտեսության

ռեսուրսային ապահովումից մինչև ֆինանսական աջակցության ծրագրեր։

Միջազգային կազմակերպությունները ակտիվ գործունեություն են ծավալում համայնքային

զարգացման և գյուղական Հայաստանում բիզնեսի զարգացման ուղղությամբ (USAID, OXFAM, UNDP,

UNIDO, JICA, GIZ, EU, World Vision, ADB, WB և այլն)։

Այսուհանդերձ, մոտեցումները տարբեր են և աչքի են ընկնում հետևյալ սահմանափակումներով՝

120

թույլ է համագործակցությունը արտաքին դերակատարների միջև։ Աջակից

կազմակերպությունները հաճախ չեն համագործակցում, ինչը հանգեցնում է կրկնությունների,

անարդյունավետ գործողությունների և միջոցների վատնման։

Աջակցության օգտագործվող մեթոդները միակողմանի են և չեն դիտարկում ընդհանուր

համայնքը, արժեքային շղթան կամ կլաստերը։ Մեկ հատվածում արված ներարկումները

հաճախ կարճատև արդյունք ունեն։

Բազմաթիվ ծրագրեր են սկսվում, որոնց նախաձեռնումը ոչ թե համայնքի զարգացման

օրակարգից է բխում, այլ միջազգային կամզակերպությունների որևէ երկրում ունեցած և

հաջողություն արձանագրած մեթոդներից։

Տեղական գործընկերների ընտրությունը էապես ազդում է ծրագրի հաջողության վրա։

Համայնքներում էլ ձևավորվել են շահառուների խմբեր, որոնք մասնակցում են բոլոր

ծրագրերին, իսկ իրական տնտեսական զարգացման շարժիչ ուժը դուրս է մնում ծրագրի

իրականացման ընթացքից և այլն։

Օրպես առավել համապարփակ ծրագրի օրինակ ներկայցվում է ՓՄՁ ԶԱԿ, ԳԱԱՊ, Տնտեսություն և

Արժեքներ, CARD կազմակեպությունների կողմից ավելի քան հարյուր համայնքներում ներկայացվող

ծրագրի (PRP) մեթոդական հիմքը։ Այս ծրագիր ֆինանսավորվում է USAID- ի կողմից։

Պատկեր 9. PRP ծրագրի մեթոդական հիմքը

ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ

ՏԵՍԼԱԿԱՆ

Եկամտի

ստեղծման և

զբաղվածության

խթանման ավելի

մեծ

հնարավորությունն

եր

Նպատակասլաց

համայնքներ և

տարբեր

կենսապայմաններ։

Տնտեսական

կյանքում կանանց

և երիտասարդների

մասնակցության

աճ:

Համայնքների/համա

յնքների

կլաստերների

ընտրություն

Աճի

տեսլականի

ձևավորում և

առանցքային

միջամտությո

ւնների

սահմանում

Գյուղատն

տնեսությա

ն

զարգացում

Թիրախ

համայնքների

ընտրությունը՝

հիմնված

համայնքների

քարտեզագրման

արդյունքների և

առանձնահատուկ

մշակված

ընտրության

չափորոշիչների վրա

Նորարար

մեթոդների

կիրառում, ինչպիսիք

են PACA-ն,

COMPASS-ը,

RAIGO-ն, GSVC-ն և

այլն

Հաջող սկիզբ

Ուսուցում

Միկոֆրանչայզինգ

Հասանելի շուկաներ

Խորհրդատվություն,

առաջնորդում,

մատչելի

ֆինանսավորում:

Ենթակառուցվածքների

զարգացում

Ձեռնարկ

ատիրությ

ան

զարգացու

մ

Մատչելի նոր

տեխնոլոգիաներ և

միջոցներ, մատչելի

սարքավորումներ,

գյուղատնտեսակա

ն

սարքավորումներ,

գիտելիքի և փորձի

տարածման

ծառայություններ,

նոր շուկաների

հասանելություն:

121

Այս ծրագրի մեջ համայնքային ախտորոշման և պլանավորման մասնակցային գործընթացից հետո

կիրառվում են գյուղատնտեսության և ՓՄՁ աջակցության բազմաթիվ լծակներ և ֆինանսական

գործիքներ, որոնք վերջիվերջո փոխում են զարգացման ընթացքը համայնքում։ Բազմաթիվ կետերից

ազդակները միավորվում են համայնքային զարգացման ընդհանուր տեսլականի մեջ, որն էլ

առաջնորդում է տնտեսական դերակատարներին՝ ավելի արդյունավետ ներդրումների և

նորարարությունների միջոցով մրցունակության բարձրացման ուղով։

Ծրագրի արդյունքները ներկայացված են հավելվածում։

Տարածաշրջանային և համայնքային տնտեսական զարգացման մեխանիզմը

Հայաստանում

Տարածաշրջանային և համայնքային տնտեսական զարգացման համար հետևյալ մեխանիզմներն են

առաջարկվում՝

- համայնքների մասնակցային ախտորոշում և պլանավորում,

- յուրաքանչյուր համայնքում և համայնքային խմբում՝ տարածաշրջանում տնտեսական ակտիվ

դերակատարների որոշակիացում, նրանց պլանների բացահայտում, համայնքային

զարգացման ընդհանուր գործողությունների մեջ ներգրավում՝ հիմնված համայնքի կամ

տարածաշրջանի մրցակցային առավելությունների կիրառման վրա,

- Գործարարության աջակցության մեխանիզմների գործարկում՝ սկսնակների դասընթացներ,

գործող ձեռնարկությունների աջակցություն շուկայավարման տեխնոլոգիաների ներդրման,

կապերի հաստատման և այլ ուղղություններով, նոր ներդրումների ներգրավման

աջակցություն, ֆինանսական աջակցության գործիքների կիրառում՝ ներառյալ վարկային և

դրամաշնորհային գործիքները,

- նորարարությունների ներդրման մեխանիզմի գործարկում՝ տեխնոլոգիական դասընթացներ,

խորհրդատվություն, նոր տեխնոլոգիաների ստեղծման կամ կիրառման ֆինանսական

խթանների կիրառում և այլն,

- գյուղատնտեսական աջակցության բաղադրիչի հետ միասնական ռազմավարության մշակում

յուրաքանչյուր համայնքի կամ տարածաշրջանի համար,

- կապերի ստեղծման և տեղեկատվության տրամադրման գործիքների կիրառում,

- համագործակցություն հնարավոր բոլոր կազմակերպությունների հետ՝ ընտրված

տարածաշրջանում կամ հանայնքում սիներգիա ապահովելու համար,

- համայնքային ենթակառուցվածքների վերականգնման առանձին ռազմավարության մշակում

և այս ոլորտի պետական մարմինների հետ համագործակցային ռազմավարության մշակում։

122

Առաջարկություններ

Առաջարկվող մեխանիզմը հետևյալն է՝

Համայնք,

տարածաշրջան

Մասնակցային ախտորոշում և

պլանավորում

- տեղական դերակատարների և նրանց

պլանների բացահայտում,

- տեղական տնտեսության մրցակցային

առավելությունների բացահայտում,

- Տարածքի կամ համայնքի զարգացման

պլանի մասնակցային կառուցում։

Գործարարության աջակցություն

տեղական մակարդակում

- դասընթացներ և խորհրդատվություն

(շուկա, ֆինանսներ, ինքնարժեք,

պլանավորում, կառավարում և այլն),

ուղեկցում,

- ֆինանսական աջակցության

վարկային և դրամաշնորհային

գործքիներ,

- նոր ներդրումների ներգրավում և

կապերի հաստատում։

- Օրինակելի տնտեսական մոդելների

ստեղծում և բազմարկում։

- Հավաքման կետերի ստեղծում,

միասնական շուկայավարման

հնարավորությունների ընդյալնում։

Նորարարությունների և

տեխնոլոգիաների աջակցություն

- Տեխնոլոգիական կենտրոնի հիմնում

տարածաշրջաններում՝

համապատասխան տնտեսության

կառուցվածքին՝ ջերմոցներ,

չորանոցներ, սառնարաններ,

գյուղատնտեսություն, ինֆորմացիոն

տեխնոլոգիաներ և այլն։ Նաև՝

<<կանաչ>> ուղղվածությամբ։

- Տեխնոլոգիական և նորարարական

վարկեր և գրանտներ։

- Տեխնոլոգիաների ուսուցում և

ներդրման աջակցություն և այլն։

- Այս ուղղությունը պետք է համադրվի

գործարարության աջակցման

ուղղության հետ։

Գյուղատնտեսության աջակցություն

- Հասանելի ռեսուրսներ՝ որակյալ սերմացու, պարարտանյութ և այլն։

- Հասանելի գյուղատնտեսական տեխնիկա, նորարարություններ։

- Հասանելի կրթություն և խորհրդատվություն։

- Հասանելի ֆինանսներ։

- Աջակցություն շուկաների և կապերի գծով։

Համայնքային ենթակառուցվածքների

վերանորոգում

- Համայնքային փոքր ենթակառուցվածքների

մասնակցային վերանորոգում համայնքի

մակարդակում։

- Մասնակցային պլանավորում և մոնիտորինգ։

123

Տարածաշրջանային և համայնքային մակարդակում ՓՄՁ աջակցության բաղադիրչ. գործողություններ և ժամանակացույց

N Գործողություն Պատասխանատու Համագործակիցներ Ժամանակա-

հատված

1 Համայնքային տնտեսական զարգացման ընդհանրական

ծրագրերի շարունակում, տարեկան առնվազն տասը

համայնքային խմբերում ներկայացված

մեթոդաբանությամբ աշխատանքի սկիզբ

ՏԶՀ, Պալատներ,

ՓՄՁ ԶԱԿ, AYWA,

Հեյֆեր Հայաստան,

Վորլդ Վիժն, UNDP և

այլն

Միջազգային

կազմակերպություններ,

Տեղական ՀԿ- ներ,

բիզնեսին աջակից

կազմակերպություններ,

ՏԻՄ- եր, համայնքների

միություններ և այլն

Ամենամյա

2 Տարածաշրջանային տնտեսական զարգացման

մասնակցային ռազմավարությունների մշակում,

իրականացման սկիզբ

Պալատներ, ՏԻՄ-

եր, բիզնեսին

աջակից կառույցներ

և այլն

Մարզպետարաններ,

համայնքների

միություններ և այլն

2015 II եռ․- ից

3 Ենթակառուցվածքային զարգացման ծրագրերի հետ

տարածաշրջանային տնտեսական զարգացման

ծրագրերի սինխրոնիզացիա

ՏԿՆ,

Մարզպետարաններ

Պալատներ, ՏԻՄ- եր,

բիզնեսին աջակից

կառույցներ և այլն

2015 IV եռ․

4 Տարածաշրջանային տեխնոլոգիական կենտրոնների

ստեղծում, տարեկան 5 կենտրոն

Բիզնեսին աջակից

կազմակերպութ-

յուններ, պալատներ

Միջազգային

կազմակերպություններ

2015 IV եռ․- ից

5. Միջազգային և տեղական կազմակերպությունների

գործողությունների համակարգում համայնքային

զարգացման առանցքի շուրջ

ՏԿՆ, միջազգային

կազմակերպություն

կամ ՀԿ

Այլ միջազգային և

աջակից կազմակերպութ-

յուններ,

2015 II եռ- ից

124

6. Հավաքման և որակի վերահսկողության կենտրոների

ստեղծում՝ միասնական շուկայավարման համար,

տարեկան հինգ կենտրոն

Բիզնեսին աջակից

կազմակերպութ-

յուններ, պալատներ

Միջազգային

կազմակերպություններ

2015 II եռ․- ից

7. Իննովատիվ գրանտների, <<կանաչ գրանտների>> և այլ

ֆինանսական խթանիչ մեխանիզմների ներդրում

ԷՆ, աջակից

կազմակերպությ․

Միջազգային

կազմակերպություններ

2015 II եռ․- ից

125

ՓՄՁ զարգացմանն աջակցող ենթակառուցվածքները

Ամփոփ

ՓՄՁ- ների համակարգային մրցունակության մոդելը20 ի ցույց է դնում մի քանի

մակարդակներով ձեռնարկությունների աջակցման և մրցունակության բարձրացման

կառույցների ստեղծման անհրաժեշտությունը, որոնք միավորված են մեկ տեսլականի՝

ՓՄՁ աջակցության ազգային ռազմավարության շուրջ:

Ռազմավարության այս բաժնում ներկայացվում է ՓՄՁ աջակցության բազմամակարդակ

համակարգը՝ ելնելով համակարգային մրցունակության մոդելի տրամաբանությունից:

Միկրո մակարդակում աջակցության այն մեխանիզմներն են, որոնք միտված են

ձեռնարկությունների միջև համագործակցության, գործարար միություններ ձևավորելու,

կոլեկտիվ կրթության, ինչպես նաև որակի նկատմամբ ներքին պահանջկոտության

բարձրացմանն ու զարգացմանը: Կարևոր նախապայման է գործարար ծառայությունների

մատուցման առաջարկը դրանց պահանջարկին համապատասխանեցնելը:

Մեզո մակարդակում ձեռնարկությունների մրցունակությունը խթանող մեխանիզմներն ու

քաղաքականություններն են՝ արդյունաբերական, կրթական, տարածքային տնտեսական

զարգացման, արտահանման աջակցության, ենթակառուցվածքների զարգացման,

նորարարությունների խթանման և այլ ուղղություններով: Աջակից մեխանիզմների

հիմնական դերակատարումը հանգում է շուկայի և պետական աջակցության

միջոցառումների ձախողումների վերցմանը:

Մակրո մակարդակում կայուն քաղաքական, տնտեսական և իրավական շրջանակի

սահմանումն է՝ հակամենաշնորհային, դրամավարկային, հարկաբյուջետային,

արժութային, սպառողների շահերի պաշտպանության և այլ քաղաքականությունների

մշակման և իրականացման միջոցով: Հաճախ պետական աջակցության միջոցառումների

ձախողումները գործարարության զարգացման հիմնական խոչընդոտն են:

Մետա մակարդակում հասարակության կողմից ձեռներեցության աջակցության այնպիսի

սահմանների ընդլայնումն է, որոնք ուղղակիորեն կապված են արժեքային համակարգերի,

սոցիալական կապիտալի զարգացման և օգտագործման, ինչպես նաև հասարակական

գիտակցության այլ գործիքների հետ: Այստեղ է նաև հասարակության ունակությունը՝

մրցունակության զարգացման արդյունավետ ռազմավարությունների մշակման և դրանց

իրականացման ուղղությամբ:

Ստորև ներկայացվում է ՓՄՁ աջակցության ենթակառուցվածքների մոդելը, որը

հնարավորություն է տալիս հասկանալու յուրաքանչյուր աջակցի դերն ընդհանուր

ռազմավարության համատեքստի մեջ:

20 Նկարագրված է միջազգային լավագույն փորձը ներկայացնող բաժնում:

126

Պատկեր 10.

ՓՄՁ աջակցության ենթակառուցվածքները

Ռազմավարութ

յան

բաղադրիչները

Հիմնական

քաղաքակա-

նություն

Կարգավորիչ

միջավայր

Տեխնոլոգիա-

ներ և իննովացիա

Ձեռնարկատի

րական

կրթություն

ՁԿ

Հասանելի

ֆինանսներ

Տեղեկատվու-

թյուն և

կապեր

Կոորդինացված ազգային

քաղաքականություն,

միջավայրի բարելավում,

թիրախների սահմանում,

մոնիտորինգ, գնահատում

Տեղեկատվության

հասանելիության ապահովում,

մրցանակաբաշխություններ,

կապերի հաստատում և

մենթորների ինստիտուտ և այլն

Սկսնակների ֆինանսավորում,

վարկային

երաշխավորություններ,

իննովատիվ և կանաչ

գրանտներ, ռիսկային

ֆինանսավորում և այլն ՁԿ ինտեգրում կրթական բոլոր

մակարդակներում, ցկյանս

ուսուցման համակարգերի

ներդրում, թրեներների ու

ուսուցիչների

վերապատրաստում և այլն

Տեխնոլոգիական կենտրոններ,

կապեր հետազոտական

հաստատությունների հետ,

իննովատիվ գրանտներ,

տեխնոլոգիական կրթություն և

այլն

Գրանցման և լուծարման

ընթացակարգեր, ծախսեր,

հարկային համակարգ,

մրցակցային միջավայր,

տեղական տնտեսական

զարգացում, շրջակա միջավայր

ՀՀ ԷՆ

ՓՄՁ ԶԱԽ

ՀՀ ԱԱՊ

ԳԾՄ- ներ

ՓՄՁ ԶԱԿ,

ՀԿ-ներ,

պալատներ,

ՏԻՄ- եր

ՓՄՁ ԶԱԿ, ՓՄՁ

ներդրումներ,

Հիմնադրամներ,

ՀԿ- ներ,

Միջազգ․կազմ․ ՀՀ ԿԳՆ, ԱՅԲ

հիմնադրամ,

ՀԿ- ներ,

պալատներ,

բուհեր

ԳԾՄ- ներ,

բուհեր, միջազգ․

կազմակերպ․,

ՀԿ- ներ,

հիմնադրամներ

ԷՆ, ՖՆ,

պալատներ, ՀԿ-

ներ, գործարար

միութ․, ՏԻՄ- եր,

միջազգ․կազմ․

127

ՓՄՁ աջակցության մակարդակները և համագործակցությունը

Հայաստանում ՓՄՁ աջակցության բազմաթիվ օղակներ, մեխանիզմներ և

կազմակերպություններ կան։ Դրանց կարելի է խմբավորել հետևյալ պատկերում։

Պատկեր 11. ՓՄՁ աջակցության մակարդակները

Տարբեր մակարդակներում ՓՄՁ աջակցությունն ավելի արդյունավետ դարձնելու համար

առաջարկվում են հետևյալ միջոցառումները՝

ՓՄՁ -ներ- անցյալում համագործակցության աղքատիկ փորձ ունենալով՝ փոքր ու միջին

ձեռնարկությունները հիմնականում չեն համախմբվում տարբեր հարցերի լուծման համար։ Դա

վերաբերում է ինչպես իրենց շահերի համատեղ ներկայացմանն ու պաշտպանությանը, այնպես

էլ ռեսուրսների ու շուկաների հասանելիության արդյունավետության բարձրացմանը։ Մյուս

կողմից, մրցակցության բացասական փորձը հանգեցնում է շուկաների արագ մոնոպոլիզացմանն

ու ոչ տնտեսական գործիքների կիրառմանը։ Միայն հաշված ոլորտներում է մրցակցությունն

ուղեկցվում որակի բարձրացմամբ։ Միաժամանակ թույլ է հակումը դեպի գիտելիքն ու

նորարարությունը, գերփոքր ընկերությունների ճնշող մեծամասնությունը գոյատևող են։ Այս

ՓՄՁ- ներ

Պալատներ

ՓՄՁ ԶԱԿ

ՏԻՄ- եր

ԲՈՒՀ- եր

ԳԾՄ- ներ

ՀԿ- ներ

Գործարար

միություններ

Ասոցիացիաներ

ԷՆ

ՖՆ

ԿԳՆ

ՓՄՁ ԶԱԽ

ԱԺ

Միջազգային կազմակերպություններ

Միջազգային կազմակերպություններ

ԱԶՀ

ԱՖԱԿ

128

հարցերի լուծումը ենթադրում է ոչ միայն աջակից կառույցների ակտիվացում, այլ նաև

ձեռնարկութունների վերաբերմունքի փոփոխություն պրոակտիվ գործողություններ։ Վերջին

շրջանում առանձնանում են գործարարների խմբեր, որոնք նոր մշակույթ են մտցնում են

գործարարության հայկական պատկերցումների մեջ՝ համախմբվածություն, որակի նկատմամբ

հսկողություն, նորարարություններ և այլն։ Այս միտումը պետք է խրախուսել և աջակցել, որ նման

հաջողված փորձը տարածվի և կրկնօրինակվի։

Պալատներ- Պալատների կողմից իրակականցվում են մի շարք ծրագրեր՝ ուղղված

գործարարների կապերի ամրապնդմանը, համայնքային զարգացմանը, տուրզմի զարգացմանը։

Սակայն դրանք հատվածային են, բացակայում է պալատների զարգացման ընդհանուր

ռազմավարությունը։ Ունենալով ծագման երիկրի սերտիֆիկատի տրամադրման, ֆորս-

մաժորային իրավիճակների հավաստման և այլ նման օրենսդրորեն ամրագրված գործառույթներ՝

պալատները չեն շտապում իրականացնել այլ՝ իրենց առաքելությունից բխող գործողություններ։

Գործարարների շահերի ներկայացման հիմնական ինստիտուտը դեռևս անկատար է, թույլ է

արտերկրում հայկական գործարարության ներկայացման բաղադիրչը։ Այստեղ կարիք կա

կարողությունների գնահատման և կազմակերպական զարգացման ծրագրերի իրականացման։

ՓՄՁ ԶԱԿ հիմնադրամ- Վերջին տարիներին, առաջնորդվելով ՓՄՁ աջակցության նախորդ

ռազմավարությամբ, հիմնադրամը էապես բարելավեց գործարարության աջակցության

ծրագրերի իրականացման գործառույթը։ Միաժամանակ այն պետական ծրագրերի կատարման

հիմնական օղակն է։ Սակայն տարբեր գործառույթներ և ծրագրեր հաճախ չեն առնչվում ՓՄՁ -

ների զարգացմանը։ ՓՄՁ ԶԱԿ- ը ընդհանուր ռազմավարության, կարողությունների

գնահատման և զարգացման կարիք ունի, հատկապես՝ մարզային մասնաճյուղերի առաքելության

ամրագրման և զարգացման առումով։ Կարևոր է նաև տարանջատել այս կազմակերպության

զարգացումը ԳԾՄ- ների կայացման համատեքստում։ Ներկայումս այն գրեթե փոխարինում է

ԳԾՄ- ներին իր տարատեսակ գործառույթներով, ինչը որոշակիորեն խոչընդոտում է

գործարարության աջակցության ոլորտի կայացմանը։

Արդյունաբերության զարգացման հիմնադրամ (ԱԶՀ)- այս կառույցը ստեղծված է

արդյունաբերական քաղաքականության շրջանակներում և հիմնականում նպաստում է

ընտրված ոլորտների ձեռնարկությունների մրցունակության բարձրացմանը։ Ներկայում այն

վերակառուցման և Զարգացման հայկական գործակալության հետ միավորման փուլում է։ Կարիք

կա գործառույթների տարածման նաև փոքր և գերփոքր ընկերությունների վրա։

Կազմակերպական վերափոխման ավարտին անհրաժեշտ է ձևավորել նոր հիմնադրամի

ռազմավարությունը՝ ելնելով արդյունաբերական քաղաքականությունից և ՓՄՁ աջակցության

ռազմավարությունից։ Արդյունաբերական քաղաքականության իրականացման համար էական էր

նաև Արտահանման ֆինանսավորման ապահովագրման կազմակերպության (ԱՖԱԿ)

ստեղծումը, որը արտահանողին կամ նրան ֆինանսավորող բանկը կապահովագրի վարկառուի

(փոխառուի) գնորդի չվճարման ռիսկից, բանկերի համար կստեղծի ապահովման նոր միջոցներ,

կիջեցնի արտահանման ֆինանսավորման տոկոսադրույքները։

ՓՄՁ Ներդրումներ ՈՒՎԿ- Այս վարկային կազմակերպությունը հիմնականում կենտրոնացած է

միջին ընկերությունների վարկավորման վրա։ Ցածր տոկոսադրույքով դրամային վարկերը

դրական ազդեցություն ունեն վարկառու ընկերությունների վրա։ Միաժամանակ կարիք կա նման

ֆինանսական ծառայությունների համատարած կիրառման, կապիտալի և վարկային պորտֆելի

129

էական ավելացման, ինչպես նաև ձեռնարկությունների գնահատման համակարգի ներդրման,

որտեղ թույլատրելի կլինեն նաև որոշակի կորուստներ՝ կախված թիրախից ու ծրագրերի

ռիսկայնությունից։

ՓՄՁ- ների հասանելի ֆինանսների ապահովման տեսանկյունից հետաքրքրական է Թրփանջյան

հիմնադրամի, ԳԱԱՊ- ի, Հայկական Կարիտասի փորձը, որի ուսումնասիրությունը կարող է

հարստացնել ՓՄՁ պետական աջակցության առկա գործիքակազմը։

ՏԻՄ- եր- ՏԻՄ- երը հիմնականում իրենց չեն վերագրում համայնքներում տնտեսական

զարգացման առաջատարի դերը։ Իրենց պարտադիր լիազորություններից չի բխում տնտեսական

զարգացման գործառույթը, և ՏԻՄ- երն էլ հիմնականում խուսափում են դրանից։ Կան որոշ

դրական օրինակներ, երբ համայնքի ղեկավարը և ավագանին ծրագրեր են մշակում և

իրականացնում տնտեսական զարգացման ուղղությամբ։ Այստեղ և՛ օրենսդրական

փոփոխությունների, և՛ կրթության կարիք կա։ Մի կողմից ՏԻՄ- երի պարտադիր

լիազորությունների մեջ պետք է մտնեն համայնքի տնտեսության զարգացումը, պլանավորումը և

ծրագրերի իրականացումը՝ դա համադրելով բյուջետային միջոցների համալրման խթաններով

(օրինակ՝ տեղական բյուջեներ ուղղվեն արտոնագրային վճարները և այլն), մյուս կողմից՝ ՏԻՄ-

երը պետք է կրթվեն տնտեսական իրավիճակի ախտորոշման և զարգացման ծրագրերի մշակման

ուղղությամբ։

Բուհեր, մասնագիտական կրթական հաստատություններ, դպրոցներ- ձեռնարկատիրական

կրթության բազմաստիճան և ընդգրկուն համակարգ ունենալու համար կրթական բոլոր

օղակների մասնակցությունն է հարկավոր։ Ինչպես ներկայացված է Ձեռնարկատիրական

կրթության բաժնում, այն պետք է սկսվի դպրոցից և ավարտի ցկյանս ուսուցման մեխանիզմներով։

Ներկայում բուհերը արդեն ունեն ՁԿ մոդուլներ, օրինակներ կան նաև ավագ դպրոցներում,

սակայն դեռևս բացակայում է ՁԿ ներդրման ընդհանրական հայեցակարգը, ինչպես նաև

գործարար համայնքի հետ կապը։ Մասնագիտական կրթության մակարդակում ԱԱՊ- ների և

մասնագիտական կրթական հաստատությունների միջև համագործակցությունը սկսվել է,

սակայն դեռևս սաղմնային կամ ձևական փուլում է։

ԳԾՄ- ներ, ՀԿ- ներ, միություններ, ասոցիացիաներ- Գործարար ծառայությունների ոլորտը

Հայաստանում ներկայացված է մի քանի տասնյակ ընկերությունների կողմից։ Դրանք

հիմնականում մասնագիտացած են ընդհանուր ծառայությունների մատուցման մեջ, քիչ են

տեխնոլոգիական և նեղ մասնագիտական խորհրդատվություն կամ դասընթացներ մատուցող

ընկերությունները։ Մեծամասամբ ստեղծված լինելով գրանտային ծրագրերի օգնությամբ՝ այս

ընկերությունները դժվարությամբ են կարողանում մատուցել շուկայական պահանջարկին

հատուկ ծառայություններ։ Մարզերում ԳԾՄ- ները քիչ են և հիմնականում պարզ

ծառայություններ են մատուցում։ Հատուկենտ են ծառայությունների լայն տեսականիով

կենտրոնները։

Գործարար միություններն ու ասոցիացիաները կազմավորված են, սակայն թույլ

ներկայացուցչականություն ունեն։ Այն միությունները, որոնք ներառված են արդյունաբերական

քաղաքականության շրջանակներում իրականացվող միջոցառումների մեջ, համեմատաբար մեծ

են և ներկայացնում են միջին և մեծ ձեռնրակությունների շահերը։ Այս համակարգից դուս են

մնում փոքր և գերփոքր ընկերությունները։

130

Ընդհանուր առմամբ, ԳԾՄ- ները և միությունները կարողությունների զարգացման կարիք ունեն։

Դա ոչ միշտ է գիտակցված հենց իրենց կողմից։ Կարողությունների հզորացման ծրագրերը պետք

է ուղղվեն կոնկրետ և նեղ մասնագիտական ծառայությունների գծով կազմակերպությունների

զարգացմանը (օրինակ՝ ջերմատնային ռեսուրսային կենտրոններ, չրագործական գործարար

կենտրոններ և այլն)։

ՀՀ Կառավարություն (ԷՆ, ՖՆ, ԿԳՆ)- ՓՄՁ պետական աջակցության արդյունավետության

բարձրացման համար քաղաքականության վերփոխման հետևյալ մոդելն է առաջարկվում։

Քաղաքական մոտեցումներիփոփոխություն

- Համագործակցությամբ պայմանավորվածհեռանկար- հաջողությունը կախված է տնտեսական, սոցիալական, մշակութայինռեսուրսներիփոխհարաբերությունից:

- Կառավարման նորձևեր – Փոքր բիզնեսիզարգացման համար կիրառելիչեն ո՛չ պետականուղղակի կառավարմանլծակները, ո՛չ ազատշուկայական հարաբերությունները: Ընդունելիքաղաքականությունըհիմնվումէ արդյունավետհամագործակցության վրա:

- Մասնակցություն և թափանցիկություն - պլաններըպետք է հաշվի առնեն բոլոր կողմերի անձնականշահերը և ներգրավվածությունըպլանավորմանևիրականացմանժամանակ:

- Զարգացման ընկալումըորպես ամբողջականգործընթաց - ռեսուրսների, տեխնոլոգիաներիևգիտելիքի փոխանցումըփոխարինվումէ զարգացմանընկալմամբ՝ որպես վերափոխման ամբողջականգործընթաց: Սա, ըստ էության, չի կարողպլանավորվել և որոշվել նախօրոք:

Պետությունը դառնում է գործընթացիմոդեռատորևտրամադրումէ ձևաչափը:

Վերափոխման ձևաչափիհատկանիշները

- Տեղայնացված՝ հաշվիառնելով կոնկրետ համայնքիկամ համայնքների խմբիառանձնահատկությունները, առավելությունները:

- Միասնական՝ այն պետք էբազմապատկի պետական, մասնավոր, ինչպես նաևհասարակական հատվածներիկապերը և ստեղծի սիներգիա:

- Կենսունակ՝ այն պետք էբավարարի ներկա սերնդիպահանջները՝ միաժամանակաճեցնելով կապիտալըհաջորդ սերունդների համար:

Էկոնոմիկայի նախարարությունը, հանդիսանալով ոլորտի քաղաքականության մշակման

պատասխանատուն, առավելապես պետք է կենտրոնանա ձևաչափերի մշակման, մոդեռացիայի

և սիներգիայի ապահովման վրա։

Ֆինանասների նախարարությունը հարկային օրենսդրության փոփոխությունների

նախաձեռնման և դրանց կիրառման ժամանակ պետք է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնի

գործընթացների մասնակցայինությանն ու թափանցիկությանը, խուսափի հարկային մուտքերի

վերևից պլանավորման պրակտիկայից։

Կրթության և գիտության նախարարությունը պետք է մշակի և աջակցի ձեռնարկատիրական

կրթության համապարփակ մոդելի ներդրմանը։

ՀՀ Ազգային Ժողով- Ներկայում ԱԺ- ն փոքր բիզնեսին վերաբերող օրենսդրության մշակման

ժամանակ հիմնականում հաշվի է առնում ՀՀ Կառավարության առաջարկությունները։ Ցանկալի

է փոքր ձեռնարկությունների, դրանց շահերը ներկայացնող կառույցների և խմբերի հետ

131

լայնածավալ աշխատանք՝ իրավիճակը գնահատելու և փոփոխությունների

արդյունավետությունը բարձրացնելու համար։ Կառավարությունն իր առաջարկությունները

հիմնականում հարկային մուտքերի ապահովման տրամաբանությամբ է հիմնավորում, դա ավելի

առաջնային և հրատապ խնդիր է Կառավարության համար։ Փոքր բիզնեսի մոտ տպավորություն

կա, որ երբ հարկային մուտերն ավելացնելու կարիք կա, մենք հարկային օրենսդրության

փոփոխություն ենք ունենում։ Հետևաբար, ԱԺ- ն տարբեր կողմերի կարծիքները և շահերը

հավասարակշելու ճանապարհով պետք է առաջնորդվի՝ հնարավորինս ավելացնելով հանրային

լսումների, քննարկումների և շահերի հաշվառման գործիքները։

ՓՄՁ ԶԱԽ- սա կառավարության և մասնավոր հատվածների միջև հարաբերության հարթակ է,

որտեղ քննրակվում են մասնավոր հատվածի համար հրատապ կարևորության հարցերը, և

կառավարությունը, համագործակցելով միջազգային կազմակերպությունների հետ, փորձում է

լուծումներ գտնել։ Ցանկալի է նիստերի գոնե ամսական պարբերականություն, ինչպես նաև

մասնավոր հատվածի շահերը ներկայացնող կազմակերպությունների աճ։ Հետագայում, ելնելով

կարևորությունից, այս կառույցի գործառույթը կարող է իրականացնել ՓՄՁ կամ հարկային

օմբուդսմենը։ Մեխանիզմը նկարագված է գործարար միջավայրի վերլուծական բաժնում։

Միջազգային կազմակերպություններ- մի շարք միջազգային կազմակերպություններ սատարում

են Հայաստանի ՓՄՁ ոլորտին։ Իրականացվում են բազմաթիվ ծրագրեր և՛ դասընթացների ու

խորհրդատվության, և՛ ֆինանսների հասանելիության, և՛ ընդհանուր ենթակառույցների

զարգացման համար։ Ակնհայտ է, որ միջազգային կազմակերպությունները չեն համագործակցում

և փոխլրացնում միմյանց։ Եվրամիության պատվիրակության պարբերական դոնոր-

հանդիպումները կարող են սկզբնական շրջանում շտկել իրավիճակը և բերել տարբեր ծրագրերի

սիներգիայի, իսկ հետագայում նորաստեղծ Տնտեսական Ինտեգրացիայի Նախարարությունը

պետք է ստանձնի դոնորների համակարգման դերը։ Միջազգային կազմակերպությունների

խնդիրներից մեկն էլ կարող է լինել գործարար ծառայություններ մատուցող

կազմակերպությունների զարգացումը և շուկային հատուկ ծառայությունների մատուցման

խթանումը, իննովացիաների առաջմղումը և այլն։ Ընդհանուր առմամբ, այս փաստաթղութը

կարող է նաև ուղեցույց հանդիսանալ ՓՄՁ ոլորտի զարգացմամբ հետաքրքված

կազմակերպությունների համար։

132

Կանանց ձեռներեցության ռազմավարությունը Հայաստանում

Մշակված է ԱԶԲ-ի կողմից ֆինանսավորվող

ՀԱՅԱՍՏԱՆ. ԿԱՆԱՆՑ ՁԵՌՆԵՐԵՑՈՒԹՅԱՆ ԱՋԱԿՑՄԱՆ

ՈԼՈՐՏԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԾՐԱԳՐԻ

շրջանակներում

133

Հապավումների ցանկ

ԱԶԲ Ասիական Զարգացման Բանկ

ԳՀԶԿ Գործարար Հետազոտման և Զարգացման Կենտրոն

ՎԶԵԲ Վերակառուցման և Զարգացման Եվրոպական Բանկ

ԳԿԻ Գենդերային կոնֆլիկտի ինդեքս

ԳԱԻ Գենդերային անհավասարության ինդեքս

ԵԱՀԿ Եվրոպական Անվտանգության և Համագործակցության Կենտրոն

ՕՓՁ Օժանդակություն փոքր ձեռնարկատիրությանը

ՓՄՁ Փոքր և միջին ձեռնարկատիրություն

ՓՄՁ ԶԱԿ “Հայաստանի Փոքր և Միջին Ձեռնարկատիրության Զարգացման Ազգային

Կենտրոն” հիմնադրամ

ԱՄՆ ՄԶԳ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Միջազգային Զարգացման

Գործակալություն

ԿՁ Կանանց ձեռներեցություն

ԿՁՌ Կանանց ձեռներեցության ռազմավարություն

ԿՁՄ Կինը ձեռնարկատիրության մեջ

134

Ներածություն. կանանց ձեռներեցության ռազմավարության նպատակները

2011 թ-ին Հայաստանի Փոքր և Միջին Ձեռնարկատիրության Զարգացման Ազգային կետրոնը

(ՓՄՁ ԶԱԿ) մշակեց ՓՄՁ զարգացման համալիր ռազմավարություն, որը սկսեց իրագործվել

վերջին երկու տարիների ընթացքում: Ռազմավարությունը ներառում էր նաև կանանց

ձեռներեցությանը վերաբերող մաս: Նախատեսված էր, որ վերջինս պետք է լրամշակվեր և

դառնար ՓՄՁ զարգացման ամբողջական ռազմավարության հարակից դրույթ:

Ասիական Զարգացման Բանկի (ԱԶԲ) “Կանանց ձեռներեցության աջակցման ոլորտի

զարգացման ծրագրի” (RRP ARM 45230) օժանդակությամբ 2013 թ-ին սկսեց մշակվել կանանց

ձեռներեցության զարգացման առավել համապարփակ ռազմավարություն: Այդ ծրագրի

վերջնական նպատակն է մեծացնել կանանց մասնակցության բաժնեմասը Հայաստանի

տնտեսության զարգացման գործում: Տնտեսության մեջ կանանց ավելի մեծ մասնակցությունը մեծ

դերակատարություն կունենա գալիք սերունդների համար, ինչպես նաև Հայաստանում

կապահովի զարգացման հավասար պայմաններ կանանց և տղամարդկանց համար: ՓՄՁ-ների՝

որպես Հայաստանի տնտեսության հիմնասյուն, ձևավորման հարցում շատ կարևոր գործոն կլինի

ձեռնարկատիրական ոլորտ ավելի շատ կանանց ներգրավումը՝ որպես որակավորված

աշխատակիցներ կամ ձեռներեցներ:

ԿՁՌ թեման վերջին երեք տարիների ընթացքում ավելի մեծ ուշադրության արժանացավ: Երկրի

կառավարությունը հետաքրքրություն ցուցաբերեց Հայաստանում գենդերային հավասարության

հիմնախնդիրն առաջմղելու վերաբերյալ: 2010 թ-ին կառավարությունը հաստատեց 2011-2015 թ-

ների Գենդերային քաղաքականության ռազմավարական ծրագիրը: Այս նախագծում

մասնավորապես ընդգծված էին գենդերային նախագծերի ֆինանսավորման, կանանց ՓՄՁ-ների,

ինչպես նաև կանանց վարկավորման ծրագրերի մեծացման հարցերը:

Սակայն անկախ ազգային ռազմավարությունից և համաձայնագրերից՝ սկսնակ կին

ձեռներեցներին աջակցելու մարտահրավերը դեռևս արդիական է: Կառավարության կողմից

իրական աջակցության ծրագրեր դեռևս չկան, և աջակցող ու դոնոր կառույցները առավել

համալիր տեղեկատվության անհրաժեշտություն ունեն պոտենցիալ և արդեն գործող կին

ձեռնարկատերերի կարիքների վերաբերյալ: Բացի առավել համալիր տեղեկատվությունից, կա

անհրաժեշտություն բացահայտելու միջամտության առավել նպատակահարմար ոլորտները,

ինչպես նաև աջակցության դերակատարներին և խնդիրները, որը հնարավորություն կընձեռի

առավել արդյունավետ աջակցել կին գործարարներին:

ՓՄՁ ԶԱԿ-ը ՓՄՁ-ների աջակցման իր ծրագրում փորձեց դիտարկել կին և տղամարդ

գործարարներին որպես հավասարազոր թիրախային խմբեր: Սակայն կանանց

իրազեկվածությունը բարձրացնելու, ինչպես նաև կանանց դերակատարությունը

ձեռնարկատիրական ոլորտում մեծացնելու հետ մեկտեղ հիմնադրամի համար շատ կարևոր է

համատեղել իր սեփական ջանքերը դոնոր կազմակերպությունների, ինչպես նաև

կառավարության կողմից իրագործվող նախագծերի հետ: Այսպիսով, այս ռազմավարության

նպատակներից է նաև բացահայտել առավել արդյունավետ համագործակցության ուղիները,

որոնք կօգնեն մեծացնել կին ձեռնարկատերերի թիվը և ավելի մեծ հնարավորություններ

կընձեռեն որակավորված կին աշխատողների համար: Այս առումով կարևոր է ստեղծել

135

գործողությունների ամբողջական պլան, որը կօգնի հաղթահարել կանանց առջև ծառացած մի

շարք խոչընդոտներ՝ իրենց սեփական բիզնեսը սկսելու, արտադրության ոլորտում որպես

մասնագետ կայանալու հարցերում, ինչպես նաև հարգանք և արժևորում ձեռք բերելու բիզնես

միջավայրում և հասարակության մեջ:

Այս ռազմավարությունը հնարավորություն է տալիս համալիր պատկերացում կազմել

Հայաստանում կանանց ձեռներեցությանը խոչընդոտող բոլոր գործոնների վերաբերյալ:

Հիմնվելով այդ տեղեկատվության վրա՝ հնարավոր կլինի առանձնացնել ներգործության

հիմնական ոլորտները, ցուցանիշները, ինչպես նաև կազմել գործողությունների ծրագիրը: Այն

ապագայում հիմք կհանդիսանա ՓՄՁ ԶԱԿ-ի, դոնոր և այլ աջակցող կազմակերպությունների

ջանքերի միավորման համար:

Համակարգված վերլուծություն. Հայաստանում կանանց ձեռներեցությանը

խոչընդոտող հիմնական գործոնները

Զարգացած երկրներում ավելի ու ավելի է մեծանում կանանց դերակատարությունը պետության

և շրջանների մրցունակության ձևավորման հարցում: Վերջին 40 տարիների ընթացքում

ծավալուն աշխատանք է տարվել ամբողջ աշխարհում կարծրատիպերը և հայրիշխանական

կարգերը փոխելու նպատակով: Ի տարբերություն ՏՀԶԿ (Տնտեսական Զարգացման և

Համագործակցության Կազմակերպություն) երկրների, ուր կին գործարարների ցուցիչը ավելի

բարձր է (40-45%), Հայաստանում նույն ցուցիչը բավականին ցածր է՝ 13%21.

21 Հայաստանում կին գործարարությանը վերաբերող հետազոտությունները դեռ սկզբնական փուլում են: Դեռևս շատ

քիչ հետազոտություններ են արվել: Այս ռազմավարությունը մեծապես հիմնված է Հայաստանում կատարված

հետևյալ հետազորության վրա՝

ԱԶԲ-ՓՄՁ ԶԱԿ. Հայաստանում միկրո, փոքր և միջին կին գործարարների զարգացման կարիքների գնահատում,

Երևան 2013:

136

Հայաստանում կանանց ձեռնարկատիրության զարգացման համար շատ կարևոր է բացահայտել

այն դժվարությունները, որոնց կին գործարարը հանդիպում է սեփական բիզնեսը բացելիս և այն

գործարկելու ընթացքում: Պատճառները համակարգային բնույթ են կրում, ինչը նշանակում է, որ

դրանք չեն վերաբերում միայն բիզնես մակարդակին կամ էլ կին գործարարին աջակցող

ծրագրերի և պետական աջակցության խնդրին: Ճիշտ և հաջող աջակցության համար շատ

կարևոր է նաև հաշվի առնել հասարակական և կարծրատիպային որոշ հանգամանքներ: Այդ իսկ

պատճառով այս ռազմավարության հիմքում դրված է համակարգային մոտեցումը:

Համակարգային մրցունակության այս մոտեցումը դիտարկում է տարբեր մակարդակներ, որոնք

որևէ կերպ կարող են ազդել տնտեսության զարգացման մեջ կնոջ դերի վրա: Այս սկզբունքը

կիրառվել է նաև 2011 թ-ի ՓՄՁ ռազմավարության մշակման ժամանակ և օգնում է բացահայտել

փոխադարձ կապն ու կախվածությունը տարբեր պատճառների և հետևանքների միջև:

Մետա-մակարդակում (այն կարելի է մեկնաբանել որպես հասարակական-մշակութային

մակարդակ) հիմնականում հանդիպում են գերակա դերային մոդելներ, ուր կինը մեծ

դերակատարություն ունի ընտանիքի ներսում:

Կինը նաև կարևոր դերակատարություն ունի

ընտանիքների և ընկերների միջև

փոխհարաբերությունների հարցում: Այս

ավանդական դերաբաշխումը հիմնականում

տնտեսական զարգացման և զբաղվածության

գործառույթը թողնում է ընտանիքի արական սեռի

ներկայացուցիչներին (համառոտ պատկերը տրված

է աջում ներկայացված աղյուսակում): Արդյոք այս

հասարակական գործոնները ի՞նչ

դերակատարություն ունեն Հայաստանում: Այս

Պատկեր 12. Խոչընդոտների համակարգը

137

ռազմավարության պահանջներից մեկը հենց այդ հասարակական-մշակութային գենդերային

դերաբաշխման մոդելների և կաղապարների հնարավորինս բացահայտումն է:

Յուրաքանչյուր ձեռնարկատեր՝ թե՛ կին, թե՛ տղամարդ, աջակցող կառույցների, ինչպես նաև

շուկայում մրցունակ ծառայությունների կարիք ունի (մեզո մակարդակ): Աջակցող ծրագրերը

պետք է կառուցվեն շուկայի ձախողումները և քաղաքական խոչընդոտները շրջանցելու

միտումով (մակրո մակարդակ): Իսկ գործարար մակարդակում (միկրո մակարդակ)

արտադրողները և ձեռնարկատերերը հմտությունների, ռազմավարական կարողությունների,

շուկայի վերաբերյալ գիտելիքների, ինչպես նաև հավելյալ գիտելիքներ և կարողություններ

տրամադրող գործարար կապերի անհրաժեշտություն ունեն: Վերևում տրված գծագիրը

ներկայացնում է համակարգային մրցունակության տարբեր մակարդակներում կին

գործարարների զարգացմանը խոչընդոտող որոշ տիպային խնդիրներ:

Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ տրանսֆորմացիոն փուլում գտնվող շատ երկրներում

(ինչպիսին նաև Հայաստանն է), ուր կա աղջիկների և տղաների կրթության հարաբերականորեն

բարձր մակարդակ, գենդերային հիմնախնդիրը առաջնահերթություն չէ: Առաջնայնությունը

տրվում է ՓՄՁ-ների ընդհանուր քաղաքականությունը բարելավելուն (մակրո մակարդակ), ՓՄՁ-

ների աջակցություն և գործարար ծառայություններ մատուցող կառույցների բարելավմանը (մեզո

մակարդակ) և կոնկրետ միջամտությունների, որոնք կօգնեն ՓՄՁ-ներին շրջանցել շուկայի

ձախողումները: Կանանց ձեռներեցությանը վերաբերող խնդիրները ուշադրության են

արժանանում ավելի ուշ շրջանում, երբ ավելի շատ կանայք են ներգրավվում բիզնես ոլորտում և

սկսում են բացահայտ արտահայտել իրենց բողոքը տարբեր անբարենպաստ պայմանների

վերաբերյալ. hենց այստեղ է, որ հասարակության մեջ դերերի ավանդական բաշխումը

վերանայվում է: Այս գործընթացը հիմնականում ընթանում է աշխատանքում և ընտանիքում կնոջ

ինքնագնահատականի բարձրացմանը զուգընթաց:

Հաջորդ գլխում առավել հստակ անդրադարձ կկատարվի կանանց ձեռներեցության զարգացման

համակարգային ասպեկտների վրա:

Կանանց դերը Հայաստանի տնտեսական զարգացման գործում

Հայաստանում նկատվում է տնտեսության զարգացման մեջ կանանց ներգրավվածության

վերաբերյալ տեղեկատվության պակաս: Վերջին տարվա ընթացքում միջազգային և ազգային

հետազոտությունները առանձնակի շեշտադրում են կատարել կնոջ դերակատարության առավել

համալիր պատկերացման ձևավորման վրա: Պետք է տարբերակում դնել միջազգային ավելի

ընդհանուր չափանիշներով հետազոտությունների և Հայաստանում կատարված առավել

հիմնային ուսումնասիրությունների միջև: Վերջինը տրամադրում է շատ ավելի մանրամասն

տեղեկատվություն, սակայն այն պետք է դիտարկել որպես առաջին հիմնային դրութներ, որոնք

պետք է հետևողականորեն հարստացվեն հետագա տարիների ընթացքում:

138

1. Մակրո մակարդակ, տվյալների հայթայթում ու մարտահրավերներ

Միջազգային հետազոտությունները, ինչպիսին են օրինակ ՄԱԶԾ-ի (ՄԱԿ-ի Զարգացման

ծրագիր) Մարդկային զարգացման զեկույցը և ԳԱԻ-ն (Գենդերային անհավասարության

ինդեքսը), ինչպես նաև Համաշխարհային տնտեսական ֆորումից ԳԿԻ-ն (Գենդերային

կոնֆլիկտի ինդեքսը)22, կարող են տրամադրել բավականին ընդհանրացված տեղեկատվություն

միտումների և մակրո մակարդակին վերաբերող որոշ առանցքային դրույթների վերաբերյալ:

Համաձայն ԳԿԻ ցուցանիշի՝ աշխարհի 135 երկրների ցանկում Հայաստանը զբաղեցնում է 92-րդ

տեղը: Այլ երկրների համեմատությամբ այդ ցուցանիշը վերջին տարիներին իջել է: Այս ԳԿԻ

ցուցանիշը հաշվի է առնում այնպիսի ցուցանիշեր, ինչպիսին են տնտեսական մասնակցության

ցուցանիշը (Հայաստանը զբաղեցնում է 76-րդ տեղը), կրթության ոլորտում ձեռքբերումները (25-

րդ տեղ), առողջապահություն և գոյատևում (130-րդ տեղ) և քաղաքական ձեռքբերումներ (114-րդ

տեղը), (տե՛ս ստորև բերված աղյուսակում): Համաձայն ՄԱԶԾ ԳԱԻ ցուցանիշի՝ Հայաստանը

աշխարհի 148 երկրների ցանկում զբաղեցնում է 59-րդ տեղը:

Գնահատման տարբեր ցուցանիշները կապված են գենդերային տարբեր չափանիշների

կիրառման հետ: Այնուամենայնիվ, դրանք երկուսն էլ ներկայացնում են համընդհանուր

բացահայտումներ: Երկուսն էլ դրականորեն են գնահատում կրթական ոլորտում կանանց և

տղամարդկանց հավասար ներգրավվածության հանգամանքը՝ ներառյալ միջնակարգ և

բարձրագույն կրթական աստիճանները (մոտ 94% կանանց և տղամարդկանց մասնակցություն):

Սակայն երբ խոսքը վերաբերում է այլ գործառույթներին, որոնք կապված են իրական

իշխանության և դրա միջոցների հասանելիության հետ (օրինակ՝ կանանց ներկայացվածությունը

Ազգային ժողովում, ԳԿԻ ցուցանիշը 104 է) կամ աշխատավարձերի հավասարություն (ԳԿԻ

ցուցանիշը 108 է), Հայաստանը բավականին հետ է կանանց՝ իշխանությանը և տնտեսական

ռեսուրսներին հասանելիության առումով:

Մակրո-տվյալների վերլուծությունը տալիս է ընդհանրական պատկերացում: Այն մատնանշում է

առավել համալիր քաղաքականության անհրաժեշտություն, որպեսզի Հայաստանում հաստատվի

հիմնարար գենդերային հավասարություն: Ինչպես նշվեց ներածական հատվածում, Հայաստանի

կառավարությունը հաստատել է Գենդերային քաղաքականության ռազմավարությունը, սակայն

2010թ-ից մինչ օրս որևէ էական առաջընթաց չի նկատվում:

Ներկայիս կանանց ձեռներեցությանը վերաբերող հայաստանյան հետազոտությունները (տե՛ս 1

հղմամբ) տալիս են ավելի հիմնավոր վերլուծություններ: Դրանք բոլորը մատնանշում են

տեղեկատվության պակասը ՓՄՁ-ների վերաբերյալ, որը հատկապես մեծ է կին գործարարներին

վերաբերող տվյալների դեպքում: Գոյություն ունեցող պաշտոնական վիճակագրությունները

տեղեկատվություն են տրամադրում պարզապես կին և տղամարդ գործարարների բիզնեսի

գրանցման վերաբերյալ: Նյութը համալիր տեղեկատվություն չի պարունակում բիզնեսի իրական

պատկանելության, դրա ղեկավարման, աշխատակիցների կառուցվածքի և հենց բիզնեսի

վերաբերյալ: Բացի առավել համալիր տեղեկատվությունից, կա նաև հարցին առավել

իրատեսական մոտեցման խնդիր, ինչին դոնոր և աջակցող կազմակերպությունները

հիմնականում համաձայն են։

22 Տե՛ս՝ http://www3.weforum.org/docs/WEF_GenderGap_Report_2012.pdf

139

ՓՄՁ ԶԱԿ-ը առաջարկում է կանանց ՓՄՁ-ների հետևյալ սահմանումը.

Կանանց ձեռնարկությունը գրանցված ձեռնարկություն է, որտեղ

(a) Ղեկավար անձնակազմի ավելի քան 60%-ը կանայք են (կանանց կողմից ղեկավարվող

ձեռնարկություններ՝ ԿՂՁ), կամ

(b) Սեփականության 50%-ից ավելին պատկանում է կանանց (կանանց պատկանող

ձեռնարկություններ՝ ԿՊՁ), կամ

(c) Աշխատողների 50%-ից ավելին կանայք են (մեծամասամբ կին աշխատողներ ունեցող

ձեռնարկություններ՝ ԿԱՁ).

ՓՄՁ ԶԱԿ-ը այս սահմանումն է օգտագործում որպես հղում, իսկ այլ հետազոտական

ուսումնասիրություններ դեռ օգտվում են բիզնեսների գրանցման տեղեկատվությունից՝ որպես

իրենց վերլուծությունների հիմք:

Համաձայն վիճակագրական տվյալների՝ Հայաստանի կանանց 55%-ը և տղամարդկանց 73%-ը

համարվում են տնտեսապես ակտիվ: Իսկ երբ խոսքը վերաբերում է կին ձեռնարկատերերին,

ապա, ըստ վիճակագրական տվյալների, կանանց միայն 32%-ն է հանդիսանում գրանցված

բիզնեսի սեփականատեր: Համաձայն հետազոտությունների՝ այս տոկոսային ցուցիչը ոչ մի կապ

չունի իրականության հետ: Կարծես թե ընդունված է, որ տղամարդիկ իրենց ձեռնարկությունները

գրանցում են իրենց կանանց կամ աղջիկների անունով կա՛մ այն պատճառով, որ իրենց անվամբ

գրանցված բիզնես արդեն ունեն, կա՛մ փորձում են խուսափել մեծ տոկոսադրույքներից: Կին

գործարարներին հասանելի ֆինանսավորման հիմնադրամները նույնպես շարժառիթ են

հանդիսանում կանանց անունով գրանցելու այն բիզնեսները, որոնց սեփականատերերը

իրականում տղամարդիկ են: Սա հատկապես վերաբերում է դոնոր ծրագրերին: Այդ իսկ

պատճառով ազգային հետազոտությունները նախապատվությունը տալիս են այն բիզնեսներին,

որոնք ոչ միայն գրանցված են կանանց անունով, այլև դրանց ղեկավարումը անմիջականորեն

կատարվում է կանանց կողմից: Այսպիսով, ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ

իրականում միայն 13%-ն են իրական կին ձեռնարկատերեր:

2. Կանանց ձեռներեցության նոր ոլորտներ Հայաստանում

Համաձայն գոյություն ունեցող տվյալների՝ կանայք որպես ձեռներեցներ ակտիվ են հիմականում

այն ոլորտներում, որտեղ մուտքի արգելքներն ավելի ցածր են, ուր հեշտ է կրկնօրինակել բիզնեսը,

հաճախ որտեղ կա երկարատև մրցակցության ցածր ցուցանիշ, մասնագիտացման ցածր

պահանջներ և արդեն հագեցած շուկաներ:

140

Կանանց բիզնեսներին բնորոշ ոլորտներ

Ծառայություններ՝ գեղեցկության սրահներ,

վերանորոգում/նորաձևության սրահներ, հասարակական սնունդ,

դիզայներական կենտրոն, մարզասրահ, կրթական ծառայություններ և

այլն:

Առևտուր՝ սնունդ, կենցաղային պարագաներ, հագուստ, կոսմետիկայի

վերավաճառք, հիգենայի պարագաներ և այլն:

Գյուղատնտեսություն՝ անասնապահություն, այգեգործություն,

բանջարանոցային մշակաբույսերի աճեցում, քիչ քանակությամբ սննդի

վերամշակում և այլն:

Արտադրություն՝ հագուստ, հրուշակեղեն, հացաբուլկեղեն։

Կանանց դերը սկսնակ գործարարության մեջ

Հաշվի առնելով Հայաստանում կին գործարարների թվի ցածր ցուցանիշը (տե՛ս վերևում՝ 13%)՝

շատ կարևոր է աջակցել պոտենցիալ կին ձեռնարկատերերին, որը կմեծացնի նրանց

մասնակցության բաժնեմասը երկրի ընդհանուր տնտեսության մեջ: Վերջին տարիներին ՓՄՁ

ԶԱԿ-ը տարբեր համայնքներում աջակցել է բազմաթիվ սկսնակների: Այս տվյալների

վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ 2011-ին և 2012-ին ստացված հայտերի 40%-ը պատկանում են

կանանց: Սակայն ի վերջո գրանցված կանանց բիզնեսների թիվը շատ ավելի ցածր է: 2010թ-ին

դիմումների միայն 27.3%-ը հանգեց բիզնեսի գրանցմանը, իսկ 2012-ին՝ միայն 20.5%-ը:

Չգրանցվելու հիմնական պատճառներից մեկը նորարարական մտահղացումների

բացակայությունն է:

Հասարակության մեջ սկսնակների, ինչպես նաև կին աշխատակիցների և ձեռներեցների թվի

ավելացումը դրական տեղաշարժ է համարվում տնտեսական զարգացման առումով: Հաշվի

առնելով վերևում բերված թվերը՝ ակնհայտ է դառնում, որ Հայաստանը պետք է ավելի մեծ ջանքեր

գործադրի աջակցելու կին գործարարներին նոր աշխատատեղերի ստեղծման հարցում: Այս

նպատակների համար անհրաժեշտ է նաև զարկ տալ նորարարական բիզնեսի զարգացմանը:

Գոյություն ունեցող կանանց ձեռնարկությունների մեծամասնությունը պատկանում են այն

ոլորտին, ուր հասարակությունը բնականորեն ակնկալում է տեսնել կին գործարարի: Միևնույն

ժամանակ բիզնեսները պատկանում են այնպիսի ոլորտների, ուր շուկաները արդեն բավականին

հագեցած են և մեծ մրցակցությունը հանգեցնում է ավելի ցածր եկամտի:

Վերևում ասվածից կարելի է եզրակացնել, որ բացի աջակցության համար անհրաժեշտ

քաղաքական պահանջներից՝ անհրաժեշտ է նաև հզորացնել կանանց ձեռներեցությունը՝

հասանելի դարձնելով ավելի որակյալ բիզնես ծառայությունները, ստեղծելով կին

գործարարներին աջակցող ավելի հզոր կազմակերպություններ և միություններ, ինչպես նաև

պոտենցիալ կին գործարարներին տրամադրելով առավել նպատակային աջակցություն տարբեր

աջակցող կառույցների, դոնոր կազմակերպությունների և պետական ծրագրերի միջոցով:

Այս նպատակներին հասնելու համար անհրաժեշտ է մշակել առավել համալիր և համակարգված

միջամտություն մեզո և միկրո մակարդակներում: Շատ կարևոր է նաև հասարակության մեջ

141

արմատավորել կին ձեռնարկատիրոջ կարևորության գաղափարը երկրի զարգացման գործում,

ինչը նաև պահանջում է լուրջ աշխատանք մետա մակարդակում՝ փոխելով ավանդական

դերաբաշխումը և տնտեսության մեջ ներգրավելով ավելի մեծ թվով պոտենցիալ և նորարար կին

ձեռնարկատերերի:

Հաջորդ գլխում առավել խորը անդրադարձ կկատարվի միկրո, մեզո և մետա մակարդակներում

առաջացած խնդիրներին և կարիքներին: Վերջիններիս հիման վրա էլ կհավաքագրվեն և

կկազմվեն անհրաժեշտ տվյալները և գործողությունների ծրագիրը:

Հայաստանում կանանց ձեռներեցության զարգացման նպատակով

համակարգային միջամտությունների հնարավորությունները

1. Միկրո մակարդակի բացահայտումներ և մարտահրավերներ

Երկրի ՀՆԱ-ում ՓՄՁ-ների մասնակցության ցուցանիշը 2010թ-ին տատանվել է 40%23-30%24

սահմաններում: ՓՄՁ-ներից շատերը ակտիվ են առևտրի (44%) և ծառայության ոլորտներում, և

միայն 21,9%-ն է հիմնված արդյունաբերության վրա:25 Հատկապես փոքր ձեռնարկություններում

աշխատանքի արդյունավետությունը ցածր է: Միևնույն ժամանակ ձեռնարկատիրական

կրթությունը գրեթե իսպառ բացակայում է Հայաստանում:26 Արտադրության ոլորտում

ավելացված արժեքը համեմատաբար ցածր է, որի հիմնական պատճառներն են՝ նոր

տեխնոլոգիաների բացակայությունը, ՚բիզնեսի կառավարման և արտադրական հմտությունների

հետ կապված խնդիրները: Դա նշանակում է, որ Հայաստանում ընդհանուր առմամբ և՛ կանանց,

և՛ տղամարդկանց բիզնեսների մրցունակության մարտահրավերները բավականին սուր են:

Կին գործարարներին հատուկ թույլ կողմերը կարելի է առանձնացնել հետևյալ ոլորտներում.

Ընդհանուր ձեռնարկատիրական գիտելիքներ՝ կապված գործնական փորձի և շուկայի

վերաբերյալ տեղեկացվածության հետ: Սա ակնհայտ է դառնում մասնավորապես գործարար

գաղափարների ընտրության ժամանակ, որոնք հիմնականում կենտրոնացած են այնպիսի

ոլորտների վրա, ուր հեշտ է կրկնօրինակել որևէ բիզնես: Դրանք հիմնականում այն ոլորտներն

են, որոնք ունեն գիտելիքի համեմատաբար ցածր պահանջ: Նրանք կենտրոնանում են առաջին

անհրաժեշտության ապրանքների վաճառքի և ծառայությունների մատուցման վրա: Դրանք

նաև համեմատաբար ավելի հագեցած և սուր գնային մրցակցություն ունեցող շուկաներն են:

Ծառայության ոլորտում կին գործարարները հիմնականում ավելի ակտիվ են քիչ գիտելիք

պահանջող ոլորտներում, որոնք, միևնույն ժամանակ, քիչ պահանջարկ ունեն շուկայում (տե՛ս

նաև ստորև բերված բիզնես ոլորտները):

Առավել մասնակի թերի կողմերը վերաբերում են հաշվապահությանը, հարկային և

ֆինանսական ոլորտներին, գործարար կառավարմանը, մարքեթինգին, առաջնորդության

հմտություններին և մասնավոր տեխնոլոգիական գիտելիքներին:

23 www.smednc.am 24 Տե՛ս „2011թ-ի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային ռազմավարություն“, գլուխ 9, էջ 3 25 Տե՛ս էջ 3. 26 Տե՛ս „2011թ-ի փոքր և միջին ձեռնարկատիրության զարգացման ազգային ռազմավարություն“, գլուխ 5, էջ 5

142

Երբ գործը հասնում է արտաքին գործարար կապերին, մատակարարներին և վաճառող-գնորդ

փոխհարաբերություններին, կին գործարարները բավականին սահմանափակ են, որի

պատճառը հիմնականում ժամանակի սղությունն է՝ կապված նաև ընտանիքի ներսում իրենց

կրկնակի դերի հետ՝ որպես մայր և տնային տնտեսուհի։

Կին գործարարները շատ թույլ դերակատարություն ունեն արտադրության ոլորտում, ուստի

նաև թույլ դերակատարություն ունեն ավելացված արժեքով արտադրանքի և դրա հետ

կապված այլ արժեշղթաներում: Երբ խոսքը գնում է գյուղատնտեսության, արդյունաբերության

կամ առևտրի ոլորտների մասին, ապա այս արժեշղթայում կանայք հիմնականում ընդգրկված

են որպես աշխատողներ:

Միկրո մակարդակում կանանց ձեռնարկատիրության զարգացման առանցքային

մարտահրավերները

Մոտ ապագայում Հայաստանում կանանց ձեռնարկատիրության զարգացման հիմնական

մարտահրավերներից մեկը կլինի մեծացնել և զարգացնել վերջիններիս մուտքի

հնարավորությունները առավել գիտելիք պահանջող ոլորտներ, արտադրության ոլորտում

արժեքի ավելացմանը (օրինակ՝ գյուղատնտեսական արտադրանքի հետագա վերամշակում),

ինչպես նաև կին ձեռնարկատերերի ներգրավմանը նոր և հետագայում վերամշակվող

արտադրության ոլորտ: Այս ոլորտները պետք է որ կին գործարարների ձեռնարկատիրական

հնարավորությունների և կայունության բարձրացման սկզբնակետ լինեն: Այնուամենայնիվ, այս

գործընթացը պահանջում է աջակցող կազմակերպությունների ակտիվ մասնակցություն, ինչպես

նաև հայ հասարակության մեջ կնոջ դերի կարծրատիպերի վերանայում:

2. Մեզո մակարդակի բացահայտումներ և խնդիրներ

Հայաստանում գործարար ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունները

ինստիտուցիոնալ մակարդակում դեռ բավականին թույլ են: Հայաստանում կան մի քանի

մասնավոր գործարար ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններ: Այնուամենայնիվ,

այս ոլորտում գերակա դերակատարություն ունի ՓՄՁ ԶԱԿ-ը՝ որպես ՓՄՁ զարգացման ազգային

կենտրոն: Այս դերակատարությունը շատ ավելի կարևոր է դառնում հատկապես մարզերում, ուր

նման ծառայություններ մատուցող կազմակերպություններ չկան, բացառությամբ մի քանի փոքր

կազմակերպությունների, որոնք հիմնականում կազմակերպում են գործարար ծրագրի կազմման

դասընթացներ կամ հանդիսանում են հակակոռուպցիոն գրասենյակներ:

Անցած տարվա ընթացքում ՓՄՁ ԶԱԿ-ն աջակցել է սկսնակների զարգացմանը, հարկային

խորհրդատվությանը, գործարար ծրագրերի կազմմանը և հաշվապահությանը վերաբերող

դասընթացների կազմակերպմանը: Այս աշխատանքը կատարում է ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, որովհետև

մարզերում գործարար ծառայություններ մատուցող կամ աջակցող կազմակերպություններ

գրեթե չկան: Չնայած մեծ ջանքերին՝ նրանք չեն կարող ամբողջությամբ բավարարել մարզերում

գործող ՓՄՁ-ներին, ինչպես նաև կին գործարարներին աջակցության պահանջարկը:

Կին ձեռնարկատերերի տնտեսական և քաղաքական հզորացման գործընթացին, բացի ազգային

կազմակերպություններից, սկսել են մասնակցություն ցուցաբերել նաև որոշ դոնոր

կազմակերպություններ: Գործարար հետազոտման և զարգացման կենտրոնը (ԳՀԶԿ) նախագծում

և իրականացնում է մի շարք ուսումնասիրություններ և հետազոտություններ, որոնք վերաբերում

են նաև սկսնակ կին ձեռներեցներին:

143

ԵԱՀԿ-ն սկսել է Կանանց ռեսուրսային կենտրոնների ցանցի ստեղծում Սյունիքի մարզում, ուր

տրամադրում է միջոցներ՝ օգնելով կանանց սկսել իրենց ձեռնարկատիրական գործունեությունը:

Բացի առաջարկվող դասընթացներից և խորհրդատվությունից՝ կենտրոնը նաև իրականացնում է

տարբեր հետազոտություններ և գնահատումեր, տրամադրում է տարբեր գործակալությունների

կոնտակտներ և տեղացի կին ձեռնարկատերերին տրամադրում է տարբեր մատչելի

ծառայություններ: Անցած տարիների ընթացքում ՎԶԵԲ-ն իր՝ “Օժանդակություն փոքր

ձեռնարկատիրությանը” (ՕՓՁ) և “Կինը ձեռնարկատիրության մեջ” (ԿՁՄ) ծրագրերով աջակցել է

Հայաստանում կնոջ տնտեսական զարգացմանը: Այստեղ նրանք տրամադրում են որոշ

ծառայություններ նոր և երիտասարդ կին ձեռնարկատերերին, օրինակ՝ ուղեկցում,

մենթորություն, գործուղումներ և այլն: ՎԶԵԲ-ը նաև սկսել է ընդլայնել գործարար

խորհրդատվության ծառայությունները, հատկապես այնպիսի ֆինանսական

հաստատությունների, որոնք աջակցություն են ցուցաբերում կին ձեռնարկատերերին:

Հայաստանում կին ձեռնարկատերերի շահերը պաշտպանող մեկ այլ կարևոր դերակատար է

ՀԵԿԱ-ն (Հայաստանի երիտասարդ կանանց ասոցիացիա): Այս ասոցիացիան մեծ

դերակատարություն ունի Երևանից դուրս կին գործարարների զարգացման և ցանցի ստեղծման

հարցում: Նրանք նաև աջակցել են հստակ եկամտի ստեղծման նախագծեր, ինչպիսին են

ջերմոցային լաբորատորիաների ստեղծումը, կին գործարարների մրցանակաբաշխությունը և

բիզնես դասընթացներ ու սեմինարների անցկացումը հատկապես մարզերում: Աջակցման

գործընթացն ապագայում զարգացնելու համար շատ կարևոր է կոորդինացնել բոլոր շահագրգիռ

կազմակերպությունների աշխատանքը և բացահայտել նրանց կողմից իրականացվող աջակցման

ծրագրերի հիմնական ուղղությունները:

Մեզո մակարդակում կանանց ձեռնարկատիրության զարգացման առանցքային

մարտահրավերները

Գործարար ծառայությունների կարիքների առաջին հետազոտությունը հստակ ցույց տվեց, որ

կին ձեռնարկատերերի պահանջները շատ նման են տղամարդ ձեռնարկատերերի

պահանջներին: 27Այսպիսով, Հայաստանում կանանց ձեռներեցության խրախուսմանը

վերաբերող խնդիրները կապված են ոչ այնքան ծառայությունների, որքան դրանց ընդհանուր

հասանելիության հետ: Այս առումով շատ կարևոր է կիրառել առավել ներառական մոտեցում:

Կին ձեռներեցները պետք է ավելի շատ ընդգրկված լինեն գոյություն ունեցող

ծառայություններում, ինչպես նաև անհրաժեշտ է մեծացնել ընդհանրապես ՓՄՁ-ներին

մատուցվող ծառայությունների թիվը, այդ թվում՝ գիտելիքահեն ոլորտների զարգացմանը

վերաբերող:

3. ՄԵՏԱ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԲԱՑԱՀԱՅՏՈՒՄՆԵՐՆ ՈՒ ՄԱՐՏԱՀՐԱՎԵՐՆԵՐԸ

Ընդհանուր առմամբ, կանանց ձեռնարկատիրության խթանման ուղղվածությունը միկրո, մեզո և

մակրո մակարդակներում էականորեն կախված է նաև հասարակության զարգացման

մակարդակից (մետա մակարդակ) և գերիշխող մոդելներից, ինչպես նաև ավանդական

27 Տե՛ս կին ձեռներեցների կարիքների ուսումնասիրություն

144

վարքագիծը, կարծրատիպերը և նահապետական վերաբերմունքը փոխելու

պատրաստակամությունից:

Ըստ առկա կարիքների գնահատման հետազոտությունների՝ հայկական միջավայրում դեռևս կան

գերիշխող սոցիալական կարծրատիպեր, որոնք ունեն այն համոզմունքը, որ գործարարության

զարգացումը տղամարդկանց պարտավորությունն է: Սա հիմնականում Հայաստանի գյուղական

բնակավայրերին է բնորոշ, ուր ընտանիքի հիմնական կերակրողը տղամարդն է: Այս մոտեցումը

սակայն փոխված է մեծ քաղաքներում, ինչպիսին Երևանն է, որտեղ վարքագծերի

կարծրատիպերը տարբեր են և դերերի բաշխումն էլ՝ ավելի մեղմ։ Դեռևս շատ կանայք իրենց չեն

տեսնում գործարարի դերում, քանի որ ինքնավստահության պակաս ունեն: Սա է պատճառը, որ

կանանց բիզնեսները հիմնականում ավանդական բիզնեսներ են, որտեղ կնոջ դերն ընդունված և

ընկալելի է հասարակության կողմից:

Մետա մակարդակում կանանց ձեռներեցության զարգացման հիմնական մարտահրավերները

Կան որոշակի եղանակներ խրախուսելու համար նոր մոդելները մետա մակարդակում: Դրանք

կապված են իրազեկության բարձրացման, ինչպես նաև հատուկ գործողությունների հետ միկրո,

մեզո և մակրո մակարդակներում: Կարևոր կլինի խթանել կանանց մուտքը ձեռնարկատիրության

զարգացմանը և բիզնես հմտություններին, ինչպես նաև գիտելիքահեն կանանց բիզնեսը, և

իրազեկել հաջողակ կին գործարարների մասին՝ ներկայացնելով նրանց որպես նոր մոդելներ,

որոնց օրինակին կարելի է հետևել:

Կանանց ձեռներեցության զարգացման համակարգային միջամտություններ

Կանանց ձեռնարկատիրության զարգացման համար անհրաժեշտ է համակարգված մոտեցում

ցուցաբերել, որը սիներգետիկ ձևով կհասցեավորի տարբեր մակարդակների հիմնական

մարտահրավերները։

Ստորև ներկայացված են միջամտությունների հիմնական ասպարեզները.

1. Պետական, դոնոր և գործարար կազմակերպությունների միջև համակարգում

(մակրո-միկրո մակարդակներ)՝ ընդհանուր ուղղության և ոլորտների առումով:

Կանանց ձեռներեցության զարգացումը մեծապես կախված է Հայաստանում բիզնեսի

զարգացմանը նպաստող կողմերի շահագրգռությունից և հանձնառությունից:

Կարևոր է, որ տարբեր ծրագրերն ու ռազմավարությունները համակարգված լինեն և

համաձայնության գան ընդհանուր ռազմավարության շուրջ: Այս փաստաթուղթը

պետք է հիմք ծառայի համատեղ գործողությունների իրականացման համար:

2. Օժանդակող կառույցների աջակցության միջոցով տարբերակված տվյալների

տրամադրում (մակրո-մեզո մակարդակներ): Ռազմավարության կարևոր

ասպարեզներից մեկը տեղական և ազգային տնտեսության մեջ կանանց դերի

վերաբերյալ առավել տարբերակված տվյալների հայտնաբերումն է: Տնտեսական

զարգացման մեջ տղամարդկանց և կանանց դերի վերաբերյալ տվյալների

հավաքագրումը չպետք է պատահական բնույթ կրի: Ավելի շուտ պետք է սկսել ՓՄՁ-

ների զարգացմանն ուղղված գոյություն ունեցող ծրագրերի դիտարկումից: Այս

145

ծրագրերի առկա տվյալները պետք է լրացուցիչ համալրվեն սեռային տարորոշման

առումով: Օժանդակ կառույցները, ինչպիսին են ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, ՓՄՁ զարգացման այլ

կազմակերպություններ, դոնորներ, կարող են նպաստել տվյալների կենտրոնացված

հավաքագրմանը:

3. Կին ձեռներեցների սահմանումը (մակրո-մեզո մակարդակ): Ներկայումս չկա կանանց

բիզնեսի համընդհանուր սահմանում: Գոյություն ունեցող պրակտիկայում կանանց և

տղամարդկանց բիզնեսները տարբերակվում են բիզնեսի գրանցման տվյալներից

ելնելով, սակայն տարբերակման այդ մոտեցումը հուսալի չէ: Առաջարկվում է

ձևավորել նոր սահմանում՝ հիմնական կանանց առաջխաղացման ոլորտում

շահագրգիռ կողմերի միջև փոխհամաձայնեցմամբ։

4. Կանանց և տղամարդկանց բիզնես ծառայությունների ընդլայնում և առավել

ընդգրկուն մոտեցման խթանում (մակրո-մեզո մակարդակ): Առկա խթանման

գործունեությունը պետք է առավել շատ կանանց ներառի (ներառական մոտեցում):

Սա նշանակում է, որ շեշտը պետք է ավելի շատ դրվի դոնորների կողմից աջակցման

ծրագրերի, ՓՄՁ ԶԱԿ-ի, առևտրաարդյունաբերական պալատների և այլ գործարար

ու աջակցող կազմակերպությունների կողմից մատուցվող աջակցման ծրագրերում

կանանց ընդգրկման վրա:

5. Իրազեկության ստեղծում և գոյություն ունեցող հաջողակ կամ սկսնակ կին

գործարարների հաջողված պատմությունների վերհանում (մետա-մեզո մակարդակ):

Հաջողված պատմությունները ձեռներեց դառնալու ցանկություն ունեցող կանանց

հնարավորություն են ընձեռում հանդես գալու նոր դերային մոդելներում: Նման

դեպքերում կին և տղամարդ գործարարների հաջողված պատմությունների

վերհանումը կարող է ապահովել տեսլականը, ինչպես նաև շարժիչի դեր կատարել

երիտասարդ սերնդի համար, որպեսզի ներգրավվեն ինքնազբաղվածության կամ

ձեռներեցության մեջ:

6. Օգտագործելով արժեքային շղթաների, կլաստերների և ՏՏԶ մոտեցումները՝

բացահայտել կին ձեռնարկատերերի և աշխատողների աջակցության կոնկրետ

պահանջները (միկրո-մեզո մակարդակ): ՓՄՁ ԶԱԿ-ը, ինչպես նաև այլ

կազմակերպություններ, օգտագործում են արժեքային շղթաների, տեղական

տնտեսական զարգացման (ՏՏԶ) և կլաստերային մոտեցումները՝ տեղական

բիզնեսներին առավել արյդունավետ աջակցություն ցուցաբերելու համար:

Վերլուծելով կին ձեռնարկատերերի դիրքը արժեքային շղթայում, տեղական

տնտեսության մեջ և բացահայտելով նրանց զարգացման կոնկրետ խոչընդոտները՝

գործարար ծառայություններից և գիտելիքային ռեսուրսներից օգտվելու առումով,

կարևոր կլինի պարզել աջակցման սկզբնակետերը: ՏՏԶ-ով կամ կլաստերային

մոտեցմամբ պետք է հատկապես վերլուծվի, թե ինչով են տեղական աջակցող

կազմակերպությունների, ինչպես նաև տեղական քաղաքականությունն

իրականացնողների ներկայացուցիչները ապահովում կին (պոտենցիալ)

գործարարներին, աջակցում սկսնակներին, հատկապես այն տարածքներում, որտեղ

կանայք ունեն հաջողակ լինելու հատուկ ներուժ, ինչպես նաև այնտեղ, որտեղ նրանք

չեն ինտեգրվել: Ըստ վերլուծության արդյունքների՝ անհրաժեշտ է ձեռնարկել

համապատասխան գործողություններ:

7. Կին ձեռնարկատերերի ընդգրկում ֆորմալ և ոչ ֆորմալ բիզնես ցանցերում (միկրո-

մեզո մակարդակ): Ներկայումս Հայաստանում կին ձեռնարկատերերն ունեն թույլ

146

տնտեսական և քաղաքական ձայն: Կարևոր կլինի խթանել ֆորմալ և ոչ ֆորմալ

բիզնես ցանցերը կին ձեռնարկատերերի միջև, ինչպես նաև ուժեղացնել

հասանելիությունը դեպի բիզնես ասոցիացիաներ և գործարար ցանցեր:

Հայաստանում կանանց ձեռներեցության զարգացման ազդեցության

չափորոշիչներ

Կանանց ձեռներեցության ռազմավարության նպատակն է՝ բարելավել Հայաստանում կին

գործարարների քանակը: Դա հնարավոր կլինի, եթե, նախ և առաջ, տարբեր շահագրգիռ կողմերն

ակտիվ լինեն և պատասխանատու լինեն կանանց ձեռներեցության խթանման հարցում, հետևեն,

միավորեն, համակարգային աջակցություն ցուցաբերեն: Երկրորդ. ըստ վերը նշված

ուղղությունների՝ կոնկրետ գործողություններ պետք է իրականացվեն: Կոնկրետ

ասպարեզներում գործողությունների հստակեցումն ու համակարգումը կլինի հաջողությանը

կարևորագույն գործոններից մեկը:

Ընդհանուր չափորոշիչները գործողությունների ծրագրերի նախագծման հիմք կհանդիսանան և

պետք է հասցեավորեն վերը նշված մրցունակության տարբեր մակարդակներում առկա

հիմնական խնդիրները:

Հետևյալ հիմնական չափորոշիչները կարող են ուղեցույց հանդիսանալ հետագա քննարկումների

համար:

Հիմնական շահառուների համախմբում և համակարգում

1. Ստեղծվել է համակարգման հանձնաժողով հիմնական շահառուների մասնակցությամբ,

ինչպիսիք են՝ կանանց ձեռներեցության ռազմավարությունը խթանող դոնոր և աջակցող

կազմակերպությունները:

՚

Առավել տարբերակված տվյալների տրամադրում

2. Բացահայտվել են կանանց ակտիվ մասնակցություն ունեցող հիմնական ոլորտները և

արժեքային շղթաները։

3. Բացահայտվել են պոտենցիալ նորարարական բիզնես հնարավորություններ կանանց

ձեռնարկատիրության համար: Պոտենցիալ սկսնակ գործարարներին աջակցություն է

ցուցաբերվում Հայաստանում կանանց գործարարությանն ուղղված գործող ծրագրերի

միջոցով:

4. Առաջիկա տարիներին տնտեսական ինֆորմացիան ՓՄՁ-ների և դրանց խոչընդոտների

վերաբերյալ տարբերակված է ըստ կանանց և տղամարդկանց բիզնեսների: Ամենամյա

հետազոտությունները նկարագրում են միտումներն ու կոնկրետ պահանջները:

5. Վերլուծվել է կանանց դերը գերիշխող արդյունաբերական և ծառայությունների մատուցման

ցանցերում իբրև աշխատողներ կամ ձեռնարկատերեր, և նրանց դերի բարելավմանն ուղղված

առաջին գործողություններն արդեն սկսված են:

147

Կանանց ՓՄՁ-ների սահմանումը

6. Կանանց ձեռնարկությունների պաշտոնական սահմանումն ընդունված է համակարգող

կոմիտեի կողմից։

Հետևել բիզնեսի զարգացման ծառայությունների առումով առավել ներառական մոտեցմանը

7. Բիզնեսի զարգացման ծառայություններ մատուցողները ապահովում են իրենց

ծառայություններում կանանց մասնակցության աճ:

8. Ի հավելումն բիզնեսի զարգացման ծառայություններում կանանց մասնակցության աճի,

հիմնական աջակցող կազմակերպությունները և բիզնեսի զարգացման ծառայություններ

մատուցողներն ավելացրել են հատուկ ծառայությունների մատակարարումը

նորարարությամբ զբաղվող կանանց և նորարարական ապրանքների համար:

Իրազեկության ստեղծում և հաջողված պատմությունների վերհանում

9. ՓՄՁ աջակցությանն ուղղված ինստիտուտները մշակել են հաջողակ կին գործարարների

հաջողության պատմություններ:

Օգտագործելով արժեքային շղթաների, կլաստերային և տեղական տնտեսական զարգացման

մեթոդները՝ բացահայտել կին գործարարների և աշխատողների աջակցության կոնկրետ

պահանջները

10. Յուրաքանչյուր տարի արժեքների շղթան վերլուծվում է՝ ըստ կին աշխատողների և

ձեռներեցների դերի, և տրվում են աջակցության առաջարկներ:

11. Հայաստանում գործող գյուղատնտեսական զարգացման, տեղական տնտեսական

զարգացման և արժեքային շղթաների զարգացման ծրագրերն իրենց վերլուծական

մեթոդներում ինտեգրել են կին գործարարներին՝ իբրև հատուկ թիրախային խումբ:

Կին ձեռներեցների ընդգրկում գործարար և տեղեկատվական ցանցերում

12. ՓՄՁ ծրագրերը պետք է իրենց աջակցության բիզնես ցանցերում ներառեն նաև կանանց: Սա

կարելի է ցույց տալ ցանցում գոյություն ունեցող կին անդամների տեսակարար կշռի աճով:

13. Կանանց ուղեկցման ցանցերի և մենթորային ծրագրերի խթանումը ավելացնում է կանանց

բիզնեսի մուտքը դեպի ցանցեր:

ՓՄՁ վիճակագրությանվերլուծություն

2011-2013

Թվային տվյալները վերցված են Հայաստանի ՓՄՁ ԶԱԿ- ի տեղեկագրերից, ՀՀ ԿԲ վիճակագրական հավելվածներից, ՊԵԿ հրապարակումներից և ԱՎԾ

պաշտոնական վիճակագրությունից։

Հավելված 2.

ՓՄՁ սուբյեկտների քանակները

68682

73925 74014

Քանակները ըստ

տարիների

2011 2012 2013

3824 3928

5021

2011 2012 2013

905 901

1233

2011 2012 2013

Գերփոքր Փոքր Միջին

63953

69096

67760

2011 2012 20132011 2012 2013 2011 2012 2013 2011 2012 2013

53%

3%

6%

6%

4%

6%

7%

6%

5%

1% 3%

Երևան

Արագածոտն

Արարատ

Արմավիր

Գեղարքունիք

Լոռի

Կոտայք

Շիրակ

Սյունիք

Վայոց Ձոր

Տավուշ

• 2011- 2012 թթ-ի ընթացքում ՓՄՁ սուբկեկտներիթիվը կտրուկ աճել է 8 % ով՝ հասնելով 73925 –ի:

• 2012 թ-ի ընթացքում քանակի աճի մեջ հիմնականմասնաբաժինը գերփոքր ձեռնարկություններին են՝98 %: Այս աճը պայմանավորված է հարկայինվարչարարության ուժեղացմամբ, պետության ևֆինանսական կազմակերպությունների կողմիցառաջարվող գրավիչ վարկային ծրագրերով:

• 2013 թ-ի ընթացքում ՓՄՁ սուբյեկտների ընդհանուրքանակը, համեմատած 2012 թ-ի հետ, գրեթե չիփոխվել:

• 2013 թ –ի ընթացքում 2 % -ով նվազել է գերփոքրձեռնարկությունների քանակը, իսկ փոքր և միջինձեռնարկությունների քանակներնաճել ենհամապատասխանաբար 28 % և 37 % -ով:

• Ակնհայտ է խոշորացման գործընթաց․մի կողմիցգերփոքր սուբյեկտները մեծանում են և դառնումփոքր, մյուս կողմից՝ ստեղծվում են սկսնակ փոքր ևմիջին ընկերություններ՝ հիմնականումարտահանման ուղղվածությամբ։

• Հատկապես էական է առևտրով զբաղված գերփոքրընկերությունների կրճատումը՝ պայմանավորվածընդհանուր գնողունակության անկմամբ և հարկայինօրենսդրության փոփոխությամբ։

• ՓՄՁ սուբյեկտների կեսից ավելին բաժին էընկնում Երևանին:

• ՓՄՁ-ների 59 % -ը զբաղված է մեծածախ ևմանրածախ առևտրի ոլորտում, որումգերփոքրերը կազմում են 97% : Այս ոլորտումեն ներգրավված գերփոքր ձեռնարկությունների62% -ը: Առևտրի ոլորտում առկա էխոշորացման միտում։

Շրջանառությունը ՓՄՁ ոլորտում

394828413730

352490

486895

513354

633078

550835

627385

768110

2011 2012 2013

Շրջանառությունն ըստ տարիների /

մլն. դրամ

Գերփոքր Փոքր Միջին

66%

2%

4%

5%

2%

5%

5%

4%

4%1%2% Երևան

Արագածոտն

Արարատ

Արմավիր

Գեղարքունիք

Լոռի

Կոտայք

Շիրակ

Սյունիք

Վայոց Ձոր

Տավուշ

2013թ.-ի ընթացքում ընդհանուրշրջանառությունը ՓՄՁ ոլորտում կազմել1,753,678 մլն դրամ` գերազանցելով 2012թ. նույնցուցանիշը 199,209 մլն դրամով կամ 13%-ով:

2011 – 2013 թվականներին փոքր և միջինձեռնարկություններում շրջանառությունը կայունաճել է, իսկ գերփոքրերում՝ 2013 թ-ի ընթացքումշրջանառության ընդհանուր ցուցանիշը անկում էապրել 61.240 մլն. դրամով (15 % ով):

Եթե հաշվի առնենք, որ 2013 թ-ի ընթացքումգերփոքր սուբյեկտների քանակը նվազել էընդհամենը 2 %-ով, ապա 15 % շրջանառությանանկումը բացատրվում է ոչ միայն գերփոքրերիքանակական կրճատմամբ, այլ նաև խոշորացմանգործընթացով հատկապես առևտրի ոլորտում:

ՓՄՁ ոլորտում շրջանառության գրեթե կեսը (46% 2013թ.) առևտրի ոլորտն է:

Շրջանառության 66 % -ը բաժին է ընկնումԵրևանին: Ամենաքիչ բաժինը ունեն Վայոց Ձորի, Գեղարքունիքի և Տավուշի մազերը՝համապատասղանաբար 1 և 2ական տոկոսներ:

Միջին հաշվարկով 1 գերփոքրկազմակերպության տարեկան շրջանառությունըկազմում է 5.2 մլն դրամ, փոքրի համար` 126 մլնդրամ, իսկ միջինի համար`628 մլն դրամ:

20926

9866

185907

161649

624112

52027

37565

42185

6576

41889

15164

234694

21315

8868

191405

144040

724440

63699

46437

46684

5451

46000

14075

242266

24043

10003

215905

162477

817168

71852

52381

52660

6149

51888

15877

273276

Գյուղատնտեսություն, և

ձկնորսություն

Հանքագործական

արդյունաբերություն

Մշակող արդյունաբերություն

Շինարարություն

Մեծածախ եվ մանրածախ

առեվտուր

Փոխադրումներ եվ պահեստային

տնտեսություն

Կացության եվ հանրային սննդի

կազմակերպում

Տեղեկատվություն եվ կապ

Կրթություն

Առողջապահություն և սոց.

սպասարկում

Մշակույթ, զվարճություններ եվ

հանգիստ

Այլ

2013 թ. 2012 թ. 2011 թ.

Զբաղվածությունը ՓՄՁ ոլորտում

280927 290388 372962

1175100 1172800 1163800

2011 2012 20132011 2012 2013

78767 81161110128

3824 3928 5021

2011 2012 2013

Փոքր

Աշխատակիցներ ՓՄՁ քանակ

108858 115239132770

63953 69096 67760

2011 2012 2013

Գերփոքր

Աշխատակիցներ ՓՄՁ քանակ

93302 93988

130064

905 901 1233

2011 2012 2013

Միջին

Աշխատակիցներ ՓՄՁ քանակ

• Չնայած 2011-2013թթ. զբաղվածներիընդհանուր թվի նվազմանը՝ ՓՄՁ-ումզբաղվածների տեսակարար կշիռը դիտարկվողժամանակահատվածում կայուն աճել է 2012թ. 23,9%-ով իսկ 2013թ-ին` 32,0% - ով:

• Աշխատակիցների քանակական աճը ուղիղհամեմատական չէ սուբյեկտների քանակականփոփոխությանը։ 2012 թ-ին գերփոքրերի 8 % քանակական աճի դեպքում գրանցվել էաշխատակիցների 6% աճ, իսկ 2013 –ինգերփոքրերի քանակի 2% -ով նվազման դեպքումգրանցվել է աշխատակիցների 15 % աճ: Սապայմանավորված է հարկային վարչարարությանխստացմամբ և ընկերությունների խոշորացմամբ։

• Եթե 2012 թ-ի սկզբին մեկ գերփոքրին բաժին է ընկել1.7 աշխատող, ապա 2013 –ին այդ թիվը դարձել է

2:

• Փոքր սուբյեկտներում ևս աշխատակիցներիքանակի կայուն աճ է գրանցվել: 2012 թ-իընթացքում թե՛ աշխատակիցների և թե՛սուբյեկտների քանակները աճել են 3 %-ով, իսկ 2014 –ին աշխատակիցների քանակը աճելէ 36 % -ով, իսկ սուբյեկտների քանակը՝ 28 % -ով:

• 2012 թ-ի սկզբին մեկ փոքրին բաժին է ընկել20.6 աշխատող, իսկ 2013 –ին՝ մոտ 22 աշխատող:

• Միջին սուբյեկտներում 2012 թ-ի ընթացքումթե՛ աշխատակիցների և թե՛ սուբյեկտներիքանակները գրեթե չեն փոխվել, իսկ 2014 –ինաշխատակիցների քանակը աճել է 38 % -ով, իսկ սուբյեկտների քանակը՝ 37 % -ով:

• 2012 թ-ի սկզբին մեկ միջինին բաժին է ընկել103 աշխատող, իսկ 2013 –ին՝ 105.5 աշխատող:

ՓՄՁ մուծած հարկերը

211081234877

268880

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

2011 2012 2013

ՓՄՁ –ների կողմից վճարվող հարկերը կայունաճել են վերջին երեք տարիների ընթացքում: Այսաճը 2012 թ-ի ընթացքում կազմել է 11%, իսկ 2013 –ին՝ 14 %:

2011 2012 2013

11%14%

Աշխ. Շրջ. Հարկ

1.7

6.17

0.921.67

5.99

0.971.965.2

1.08

ԳԵՐՓՈՔՐԵՐ 2011 2012 2013

66%

2%4%

5%

2%

5%

5%

4%4%1% 2%

Երևան

Արագածոտն

Արարատ

Արմավիր

Գեղարքունիք

Լոռի

Կոտայք

Մուծվող հարկերի 66% -ը բաժին է ընկնում Երևանին: Մարզերում այդ թիվը տատանվում է 1 – 5 % -իմիջակայքում:

2012 թ–ին, չնայած աշխատակիցների քանակի և շրջանառության նվազմանը( -2 % և - 3 % ), Գերփոքրերի կողմից տրվող հարկերը աճել են 5 % ով: 2013 թ-ինշրջանառությունը շարունակել է նվազել (-13 %): Նույնիսկ այդ պայմաններում աշխատակիցներիքանակը և տրվող հարկերը կտրուկ աճել են ՝ համապատասխանաբար 17 %և 12 % - ով:

Սուբյեկտին բաժին ընկնող միջին աշխատակիցների քանակը, շրջանառությունը և հարկային բեռը:

Աշխ. Շրջ. Հարկ

20.6

127.3

19.620.7

130.7

21.221.9

126.1

17.9

ՓՈՔՐԵՐ 2011 2012 2013

2012 –ին փոքր սուբյեկտներում աշխատակիցների թիվը գրեթե չի փոխվել, շրջանառությունըաճել է 3 % ով , իսկ հարկը` 8 % ով: 2013 –ին աշխատակիցների թիվը աճել է 6 % -ով, շրջանառության և մուծվող հարկերի ծավալները կրճատվել են 4 % և 15 % -ով:

Աշխ. Շրջ. Հարկ

103.1

608.7

85.7104.3

696.3

94.3105.5

623.0

85.5

ՄԻՋԻՆՆԵՐ 2011 2012 2013

2012 – 2013 թթ –երին մեկ միջին կազմակերպությանը բաժին ընկնող աշխատակիցների միջինթիվը աճել է 2 ով: Շրջանառության ծավալը 2012 –ին աճել է 14 % ով, իսկ 2013 –ին` նվազել 11 % ով: Մեկ սուբյեկտին բաժին ընկնող հարկային բեռը 2012 –ին աճել է 10 % -ով, իսկ 2013 –ին`նվազել 9 % ով: Չնայած 2013 –ին միջին շրջանառությունը 14.3 մլն. դրամով աճել է 2011 թ-իհամեմատ, մուծվող հարկերը 0.37 մլն դրամով պակասել են:

Մլն. դրամ

ՓՄՁ մասնակցությունը ՀՆԱ –ում

25.927.1

28.9

2011թ. 2012թ. 2013թ.

5.4 5.0 5.8

9.1 9.6 10.1

11.4 12.5 13

2011թ. 2012թ. 2013թ.

գերփոքր փոքր միջին

ՓՄՁ ոլորտիտոկոսային մասնակցությունը ՀՆԱ - ում 2011-2013 թթ. (%):

ՓՄՁ ոլորտի տոկոսային մասնակցությունը ՀՆԱ-ում

2011-2013 թթ.՝ ըստ կազմակերպության չափերի (%)

2011

2011

2012

2012

2013

2013

Եզրակացություններ

Գերփոքր ընկերությունները մի կողմից լուծարվում են՝ չդիմանալով առկատնտեսական մրցակցության և շուկայական պայմաններին, հարկայինօրենսդրության փոփոխություններին և դրույքաչափերի աճին, հարկայինվարչարարության խստացմանը, մյուս կողմից դրանք խոշորանում են՝ուղղորդվելով դեպի արտահանման պոտենցյալով ճյուղեր։ Հարկային բեռըհատկապես խիստ է ազդում հենց գերփոքր ընկերությունների վրա, որոնց մոտ, անկախ շրջանառության ծավալների կրճատումից, մուծված հարկերը տարեցտարիաճում են։

Գերփոքր ընկերությունների աջակցումը հնարավոր է սկսնակ գործարարներիաջակցության գործիքներով, ֆինանսների հասանելիության գործիքակազմով, ձեռնարկատիրության միջավայրը բարելավելունն ուղղված գործողություններով։

Փոքր ընկերությունների քանակը, ինչպես նաև արտադրողականությունը աճում են։Դրանք աստիճանաբար ուղղորդվում են դեպի արտահանմանհնարավորություններով ճյուղեր։ Փոքր ընկերությունների աջակցության համարավելի արդյունավետ են իննովացիաների, տեխնոլոգիաների, որակի կառավարմանհամակարգերի ներդրման աջակցությունը, երկարաժամկետ ֆինանսներիհասանելիությունը և այլն։

Միջին ընկերությունները նույնպես նոր որակ և նոր արժեք են ստեղծում։ Աճում ենև՛ միջին ընկերությունների քանակը, և՛ դրանց շրջանառությունը։ Այստեղկենտրոնացած են արտադրող- արտահանող, ինչպես նաև շինարարական, առևտրիոլորտի և այլ ընկերություններ։ Միջին ընկերությունների աջակցության համարգործում է կառավարության կողմից ընդունված արդյունաբերականքաղաքականությունը։

Ձեռնարկատիրականմիջավայրի բերելավում երկրիև համայնքներիմակարդակներում, կառավարության հետերկխոսության հարթակներիուժեղացում, սկսնակներիաջակցություն, ձեռնարկատի-րական կրթականմիջոցառումներ, միկրո-ֆինանսների հասանելիությունև այլն։

Տեխնոլոգիական և իննովատիվաջակցություն, երկարաժամկետֆինանսների հասանելիություն, միջազգայ-նացմանաջակցություն, որակիկառավարման համակարգերիներդրում, բիզնեսի ևտեխնոլոգիաների ուղղությամբկրթություն և այլն։

Արդյունաբերականքաղաքականությամբ

ամրագրվածմիջոցառումներիիրականացում։

Հավելված 3.

Համայնքային տնտեսական զարգացման փիլիսոփայությունը

Համայնքում տնտեսական զարգացման փիլիսոփայությունը ներկայացվում է Տեղական

տնտեսական զարգացման (ՏՏԶ) Hexagon մոդելի, ինչպես նաև PACA, RRA, RALIS, COMPASS և

մասնակցային այլ գործիքների օգնությամբ:

Վերլուծության մեջ կիրառվում է նաև համակարգային մրցունակության քառամակարդակ

կաղապարը1՝ մրցունակություն ձեռնարկությունների և քլաստերների, համայնքների,

պետական աջակցության և հասարակական վերաբերմունքի մակարդակներում:

Համայնքային տնտեսական զարգացման ընդարձակ քննարկումը հնարավորություն է տալիս

ըմբռնելու բազմաթիվ գործոնների ամբողջությունը, որոնցից յուրաքանչյուրն էլ էական է

ձեռնարկությունների զարգացման ընդհանուր տրամաբանության տեսանկյունից:

1 Այս մոդելը ավելի մանրամասն ներկայացված է զարգացած երկրների լավագույն փորձը

նկարագրելիս:

ԲԱԶՄԱԳՈՐԾՈՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՄրցունակ տեղական տնտեսությունը կառուցվում է համայնքի

մակարդակում մի շարք գործոնների միաժամանակյա գործարկմամբ ևհզորացմամբ՝ ստեղծելով համայնքային տնտեսական զարգացման

համապարփակ համակարգ:

Գործընթացիհամակարգում

Կառավարում

ԿայունությունՔաղաքականությանֆոկուս և սիներգիա

Տեղականգործոններ

Գործարարներ (ՓՄՁ)Գյուղատնտեսությամբ զբաղվածթիրախային խմբեր

Համայնքիտնտեսությանզարգացման

միջուկը

Հնարավորություններիընդլայնում

Համայնքիտնտեսականզարգացման

համակարգում

Վերջին տասը տարվա ընթացքում ՀՀ տնտեսական քաղաքականության շեշտադրումը

հիմնականում տեղական գործոնների զարգացման վրա է եղել: Տարբեր համայնքներում

ճանապարհաշինական, գազաֆիկացման, ոռոգման և խմելու ջրի հասանելիության

ապահովումը եղել է քաղաքական առաջնայնություն: Գործողությունների մյուս էական

դաշտը կառավարումն է: Տեղական ինքնակառավարման մոդելը դեռևս համադրվում է

կենտրոնական կառավարության կողմից ուժի և պատասխանատվության կենտրոնացման

հետ:

Գործարարության և տեղական տնտեսական զարգացման արդի հրամայականները

հասկանալու համար ստորև ներկայացվում են գործոնների բոլոր խմբերն առանձին-

առանձին:

Ա. Համայնքի տնտեսական զարգացման միջուկը

Տնտեսական զարգացման համար առաջնային են այդ զարգացումը կրող հիմնական

սուբյեկտների՝ ձեռնարկությունների արդյունավետ զարգացումը, ինչպես նաև դրանց

ուղղակի միջավայրում ձեռնարկությունների և մարդկանց համար զարգացմանը նպաստող և

ստեղծագործ միջավայրի ապահովումը:

Տնտեսական զարգացման միջուկը ներկայանում է գործոնների երկու խմբով:

Գործոնների առաջին խումբ՝ ձեռնարկություններ

Յուրաքանչյուր ճյուղում առաջատար ձեռնարկությունների ներքին մրցունակությանբարձրացում, ցանցերի ստեղծում, արտաքին կապերի զարգացում, հաջողակօրինակների տարածում, քլաստերների և արժեշղթաների կառուցում և զարգացում:Ռազմավարության այս հատվածը մշակվում է ներքին դերակատարների կողմից:

Առաջատարձեռնարկ.

զարգացում

ՆերգրավելՆոր

բիզնեսներ

Աջակցելսկսնակբիզնեսին

Մատակարարման ցանցերիզարգացում, outsourcing

Ներգրավել մեծ արտադրող, մթերող և վաճառողընկերություններ, ծառայություններմատուցողներ

Ֆրենչայզինգ

• Հիմնական ճյուղերի ձեռնարկ. զարգացում•Գյուղատնտեսության զարգացում•Գյուղտեխնիկայիարդիականացում•Արհեստագործությանզարգացում

•Կաթի և մսի վերամշակում• Օթևանատներ• Մթերող- վաճառողներ• Արհեստագործներ• Հիմնական ճյուղերիձեռնարկություններ• Սկսնակ երիտասարդ ֆերմերներ

Միկրո ֆրենչայզինգ՝•Կաթի մթերման և վերամշակման•Մսի մթերման և վերամշակմանոլորտներում

Ակնհայտ է, որ սույն ռազմավարության տեսանկյունից ՓՄՁ զարգացումը

քաղաքականության առաջնային թիրախն է: Վերջին տասը տարիներին ՓՄՁ աջակցության

պետական ծրագրերը որոշակիորեն ուղղված են եղել հենց այս թիրախի խնդիրների և

մարտահրավերների լուծմանը:

Գործող ձեռնարկություններին օգնելու նպատակով կյանքի են կոչվել խորհրդատվական,

դասընթացային, շուկայական և կապերի ստեղծման աջակցության ծրագրեր, որոնք

իրականացվել են ինչպես ՓՄՁ ԶԱԿ հիմնադրամի, այնպես էլ առևտրաարդյունաբերական

պալատների, բիզնես կենտրոնների և գործարար ծառայություն մատուցող այլ

ընկերությունների կողմից:

Տարբեր կազմակերպություններում կարելի է գտնել տարեկան հաշվետվություններ նրանց

կողմից հարյուրավոր ձեռնարկությունների վերոնշյալ ծառայությունները մատուցելու

մասին: Որոշ դեպքերում, իհարկե, դասընթացները և խորհրդատվությունը արդյունավետ են

և ուղեկցվում են գործարարության վարման պրակտիկայի էական փոփոխությամբ, սակայն

գործարար ծառայություններ մատուցող կազմակերպությունների մեծ մասը դեռևս բավարար

որակ չեն ապահովում:

Սկսնակ գործարարության աջակցության մասով 2003 թվականից աշխատել է GTZ ProSME

ծրագիրը: Հայաստանում ներդրվեց CEFE (Competency based economy trough formation of

enterprises) գործիքը: Այս մեթոդաբանությամբ սկսեցին աշխատել Գեղարքունիքի ԱԱՊ- ն,

ՓՄՁ ԶԱԿ- ը, գործարարության աջակից մի շարք կազմակերպություններ:

Ներկայում CEFE մեթոդաբանությամբ Հայաստանում աշխատում են Գեղարքունիքի ԱԱՊ- ն,

ՓՄՁ ԶԱԿ- ը, AYWA- ն, իսկ մնացած կազմակերպությունները կիրառում են միայն դրա որոշ

դրույթներ:

Նոր ձեռնարկությունների ներգրավման ուղղությամբ Հայաստանում միջավայրը բավական

անկատար է: Ներկայումս չի օգտագործվում հայկական սփյուռքից գործարարների

ներգրավման հսկայական ներուժը, ովքեր կարող են հենց իրենց գործունեության

ոլորտներում արդյունավետ ներդրումներ կատարել Հայաստանում՝ փոխլրացնելով առկա

արժեքային շղթաներն ու ճյուղային քլաստերները:

Այսպիսով, տարբեր կազմակերպություններ որպես գործունեության թիրախ ընտրում են ՏՏԶ

առանցքի որևէ տարր՝ գործող ձեռնարկությունների քլաստեր, սկսնակ գործարարություն,

նոր ձեռնարկությունների ներգրավում և այլն: Որպես արդյունավետ մեթոդներ՝ մեծ և փոքր

կազմակերպությունների գործընկերության զարգացումը, ենթակապալառությունը,

ֆրենչայզինգը, նոր խոշոր ձեռնարկությունների ներգրավումը, քլաստերների զարգացումը

հնարավորություն կընձեռեն ստեղծելու արդյունավետ կապեր և ուժեղացնելու համակարգը:

Գործոնների երկրորդ խումբ՝ տեղական ենթակառուցվածքներ և ոչ շոշափելի պայմաններ

Ոչ շոշափելի տեղականգործոններ

Շոշափելի տեղական գործոններ

Անհատների համար՝- տների որակը- շրջակա միջավայրիորակը- դպրոց- առողջապահություն- սոցիալական վիճակ- մշակութային օջախներ

Բիզնեսի համար՝- ՏԻՄարդյունավետություն- բիզնես միջավայր- հարակից ճյուղերիառկայւթյուն- աջակից կառույցներ

- աշխարհագր.դիրքը- անշարժ գույք- տրանսպորտային ևհաղորդակցությանենթակառուցվածքներ

- որակավորված աշխատուժ- էներգիա և բնական միջավայր- հարկեր և տուրքեր- սուբսիդիաներ

Համայնքի տնտեսական զարգացման համար համայնքային առավելություններըբաշխվում են շոշափելի և ոչ շոշափելի գործոնների մեջ՝ ստեղծելով տվյալտարածքում ձեռներեցությամբ և գյուղատնտեսությամբ զբաղվելու մրցակցայինառավելություններ և պայմաններ: Այս գործոնների զարգացման ռազմավարությունընույնպես պետք է մշակվի համայնքի ներսում:

Ֆիզիկական ենթակառույցների հասանելիությունը փոքր ու միջին բիզնեսի զարգացման

ամենաէական գործոններից է: Վերջին տարիներին որոշակիորեն բարելավվել է

ճանապարհների վիճակը քաղաքային բնակավայրերում, պարբերաբար վերանորոգվում են

նաև հանրապետական նշանակության մայրուղիները: Այդուհանդերձ, գյուղական

բնակավայրերում ճանապարհների վիճակը լրջագույն հիմնախնդիր է: Փոքր բիզնեսի համար

էական են էլեկտրաէներգիայի, գազի և ջրի մատակարարման հարցերը, որոնք նույնպես

բարելավման կարիք ունեն:

Էլեկտրաէներգիայի և գազի միացման սակագները շատ բարձր են փոքր բիզնեսի համար, իսկ

մատակարարման որակը՝ ցածր: Շատ ձեռնարկություններ ստիպված են լրացուցիչ

սարքավորումներ տեղադրել՝ ծախսելով իրենց ընդհանուր տարեկան շրջանառության գրեթե

30%- ը՝ չեզոքացնելու գազի, ջրի կամ էլեկտրականության թերամատակարարումը:

Եթե ֆիզիկական ենթակառուցվածքները տեսանելի են և ուշադրության են արժանանում,

ապա ոչ ֆիզիկականները՝ հիմնականում անտեսված են:

Բիզնեսի համար ոչ շոշափելի տեղական գործոնները տարբեր են՝ կախված համայնքի

չափից: Եթե Երևանում և մեծ քաղաքներում գործարարները կարող են գտնել հարակից

ճյուղեր կամ կառույցներ, ապա գյուղերում դա բացառված է:

Տեղական ինքնակառավարման մասին գործող օրենսդրությունը չի ենթադրում համայնքի

ղեկավարի շահագրգռվածություն՝ համայնքում գործարարության զարգացման ուղղությամբ:

Սա հանգեցնում է համայնքապետարանների՝ գործարարության զարգացման ուղղությամբ

անգործությանը:

Երևանից դուրս թույլ է նաև գործարարության աջակցության բաղադիրչը: Գործարար

ծառայություններ մատուցող ընկերություններ և հասարակական կազմակերպություններ

կա՛մ ընդհանրապես չկան, կա՛մ կարողությունների զարգացման կարիք կա:

Անհատների համար ոչ շոշափելի ենթակառուցվածքների որակն ու հասանելիությունը

նույնպես կախված է համայնքի չափից և աշխարհագրական դիրքից: Երևանում մատուցվում

են Հայաստանի կրթական և առողջապահական ծառայությունների իննսուն տոկոսից

ավելին: Սա մասամբ վերաբերում է նաև մնացած ծառայություններին: Գյուղերում հասանելի

չեն և՛ առողջապահական, և՛ կրթական ծառայությունները, տնային պայմանները հաճախ

հարյուրամյա վաղեմության են, սոցիալական և մշակութային կյանքը՝ պասիվ: Սա

հանգեցնում է որակյալ մասնագետների և գործարարների արտահոսքին կա՛մ արտերկիր,

կա՛մ դեպի մեծ քաղաքային բնակավայրեր, հատկապես՝ Երևան: Նվազող պահանջարկը

արագացնում է հասարակական դեգրադացիայի գործընթացը՝ պահանջելով պետական

անհապաղ միջամտություն:

Գործարարության միջավայրի զագացման համար տեղական պայմանների ստեղծման թույլ

դինամիկան պայմանավորված է, մի կողմից, շուկայական ձախողումներով.

- Մեկ քաղաքում է կենտրոնացված երկրի բնակչության ավելի քան 40%- ը՝

կենտրոնացնելով տնտեսական կարողությունները, նպաստելով աշխատանքի

արտադրողականության առաջանցիկ տեմպին և մարզերից Երևան ձգելով բոլոր

որակյալ ռեսուրսները: Երևանում և դրա շրջակայքում է ձևավորվում նաև երկրի

ավելացված արժեքի ավելի քան հիսուն տոկոսը:

- Գյուղական կամ փոքր քաղաքային համայնքները ի վիճակի չեն ապահովել

գործարարության զարգացման համար բավարար ֆիզիկական և ոչ ֆիզիկական

ենթակառուցվածքներ՝ տեղական բյուջեների մեծ պակասուրդի և պետական բյուջեից

դոտացիոն կախվածության պատճառով:

- Չապահովելով բավարար ծավալի շուկա՝ գյուղական և փոքր քաղաքային

համայնքները զրկվում են գործարարության աջակցության ծառայություններից,

ինչպես նաև առողջապահական, կրթական, մշակութային որակյալ ծառայություններ

ստանալու հնարավորությունից:

- Երևանի կամ արտերկրի ձգողությունը վերացնում է սեփական համայնքում և

տնտեսության մեջ ներդրումներ անելու մոտիվացիան՝ ավելի մեծացնելով

արտագաղթի տեմպը:

Մյուս կողմից պետության կողմից իրականացված աջակցության միջոցառումների

ձախողումներն են նպաստում համայնքային մակարդակում գործարարության համար

բավարար ենթակառուցվածքների թերի կայացմանը՝

- Տեղական ինքնակառավարման մարմինները շահագրգռված չեն իրենց համայնքի

տնտեսական զարգացմամբ: Տեղական բյուջեները համայնքի գործարար

ակտիվացումից նոր եկամուտներ չեն ստանում:

- Տեղական բյուջեն բավարարում է միայն համայնքապետարանի աշխատակազմի

վարձատրությանը՝ ապահովելով բնակչությանը միայն ցածրորակ

ծառայություններով:

- Տեղական ինքնակառավարման մարմինները չունեն տնտեսական զարգացման

համար բավարար կարողություններ: Հաճախ ընդհանրապես բացակայում է

տեղական մրցունակության մասին պատկերացումը:

- Կենտրոնական կառավարությունը համայնքից հեռացրել է համայնքի

ենթակառուցվածքների զարգացման գործիքները՝ կենտրոնացնելով դրանք և

օգտագործելով քաղաքական նպատակներով:

- Ապակենտրոնացման և տարածքների համաչափ զարգացման քաղաքականությունը

դեռևս անարդյունք է: Այն հիմնականում սահմանափակվում է որոշ ֆիզիկական

ենթակառուցվածքների վերանորոգմամբ և համայնքերի բյուջեներին դոտացիաների

տրամադրմամբ:

Բ. Տեղական տնտեսական զարգացման հնարավորությունների ընդլայնում

Բացի տնտեսական զարգացման ուղղակի դերակատարներից և պայմաններից, զարգացման

գործընթացի վրա էական ազդեցություն ունի նաև սոցիալական և ենթակառուցվածքների

զարգացման համաչափությունը: Բաղադրիչներից մեկի չափից ավել առաջանցիկ կամ

դանդաղ զարգացումը կարող է ախտահարել ընդհանուր համակարգը և բերել լճացման կամ

հետընթացի: Էական է նաև բնության և ապագա սերունդների շահերի հաշվառումը՝ որպես

զագացման կայունության գրավական:

Գործոնների երրորդ խումբ՝ համաչափ զարգացում

Համայնքում փոքր բիզնեսի և գյուղատնտեսության զարգացումն անհրաժեշտ է համադրելենթակառուցվածքների և սոցիալական զարգացման հետ: Համայնքի ենթակառուցվածքների ևսոցիալական զարգացումը համայնքի ներքին խնդիրն է: Ավելին, թվարկվածուղղություններով ծրագրերի սիներգիան ստեղծում է համայնքի մրցունակության նորհարթակ: Այդուհանդերձ, քաղաքականության ֆոկուսը տնտեսական զարգացումն է:

ԳործարարԶարգացում

Ենթակառույցներիզարգացումև տարածքի

պլանավորում

Սոցիալականզարգացում,Համայնքիզարգացում

Սոցիալական, ենթակառուցվածքային և տնտեսական ենթահամակարգերի զարգացումը

համաչափություն և փոխլրացում է պահանջում:

Այսօր հայկական համայնքներում հիմնական շեշտադրումը սոցիալական ենթահամակարգի

կամ ֆիզիկական ենթակառուցվածքների զարգացումն է: Ընդ որում, այս զարգացումը

նախաձեռնվում է կենտրոնական կառավարության կողմից: Արդյունքում համայնքի

մակարդակում որոշումներ կայացնողները դուրս են մնում համայնքում սոցիալական և

ենթակառուցվածքային քաղաքականություն մշակելու գործընթացից:

Ուշադրությունը կենտրոնացնելով տնտեսական զարգացման վրա՝ հնարավոր է ապահովել

և՛ եկամուտներ, որոնք անհրաժեշտ են սոցիալական ու ենթակառուցվածքային զարգացման

համար, և՛ ներգրավվածություն, որով համայնքային կյանքի որևէ կողմի պլանավորման

գործառույթը կտեղափոխվի համայնք:

Համայնքային մրցունակության և գրավչության համար անհրաժեշտ է զարգացման բոլոր

բաղադրիչների համաչափ զարգացում: Այդպիսով, աճող և մրցունակ տնտեսությունը

կապահովվի համապատասխան աշխատակիցներով, ենթակառուցվածքներով, կբարելավվի

համայնքի սոցիալական իրավիճակը:

Գործոնների չորրորդ խումբ՝ կայուն զարգացում2

Կայուն տնտեսական զարգացման հասնելու համար տնտեսական զարգացումը պետք էհամադրել սոցիալական և էկոլոգիական կայունության հետ: Զարգացման ռազմավարությանխնդիրն այսօր ոչ միայն տնտեսական արդյունավետության աճն է, այլ նաև վաղվա սերունդներինավելի բարեկեցիկ և կայուն համայնք թողնելը:

Տնտեսականզարգացում

Էկոլոգիականզարգացում

Սոցիալականզարգացում

-Կղմինդրե տանիքների արտադրություն- Գյուղի տանիքների փոփոխում--Զուգարանների վերանորոգում- Քարից փողոցների կառուցում- Սոցիալական բնակարանաշինություն

- Տեղական հումքով բիոգազի ստացում-Մետաղական թափոններով՝ արևայինտաքացուցիչներ- Բնական պարարտանյութիարտադրություն-Այգեգործության զարգացում

- Ծառատունկ- Էկո կրթություն

2Կայուն զարգացման սահմանումը՝ United Nations General Assembly (1987) Report of the World Commission on Environment

and Development: Our Common Future. Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 - Development and International Co-operation: Environment. Retrieved on: 2009-02-15

Տնտեսական զարգացումը որքան էլ այս պահին միտված է բնակչության բարեկեցության

ապահովմանը, չպետք է իրականացվի ի հաշիվ բնության շահագործման չարաշահման:

Մյուս կողմից, տնտեսական աճը ինքնանպատակ չէ և պետք է ուղեկցվի բնակչության

սոցիալական խնդիրների լուծմամբ:

Հետևաբար, բնապահպանական և սոցիալական խնդիրները մշտապես պետք է լինեն

տնտեսական զարգացմանը զուգահեռ թիրախներ՝ խուսափելու համար մենաշնորհներից, և՛

աշխատանքային, և՛ բնական ռեսուրսների չափազանց և առանց փոխհատուցման

շահագործումից:

Այս համատեքստում արդյունավետ են համարվում բնությանը համահունչ տնտեսական

ճյուղերի զարգացումը՝ էկոլոգիապես մաքուր էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը,

թափոնների վերամշակումը, օրգանական գյուղատնտեսության վարումը և այլն:

Գ. Համայնքի տնտեսական զարգացման համակարգում

Ներկա պայմաններում համայնքներում տնտեսական զարգացման խթանման համար տեղին

չեն ո՛չ պետական ուղղակի միջամտությունները և պլանավորումը, ո՛չ ազատ շուկայի կողմից

գործընթացի կարգավորումը: Երկու դեպքում էլ պետական համակարգի թերությունները

կամ շուկայական խաթարումները օրինաչափորեն նվազեցնում են տնտեսական զարգացման

գործընթացի արդյունավետությունը:

Գործոնների հինգերորդ խումբ՝ տեղական տնտեսական զարգացման կառավարումը

Գործոնների հինգերորդ խումբՏեղական տնտեսական զարգացման հաջողության կարևոր գործոններից է

համայնքի տնտեսական զարգացման կառավարման մասնակիցներիներգրավվածությունը և պատասխանատվության բաշխումը:

Տեղականինքնակառավարման մարմիններ

Քաղաքացիական հասարակություն(ՀԿ- ներ, ակտիվ խմբեր)

Գործարար միավորումներ(Առևտրային պալատ,

կոոպերացիաներ և այլն)

Հաջողության գրավականները՝

• Ցանցային կառավարում

– Պատասխանատվության բաշխումը կառավարական և ոչ կառավարականկազմակերպությունների միջև:

– Համաձայնեցում և համակարգում՝ առանց կոնկրետ ուժային կենտրոնի:

• Ապակենտրոնացում (ՏԻՄ բեռնաթափում, պատասխանատվության բաշխում):

• Մասնակցային մոտեցումներ:

ՏՏԶ գործընթացի համակողմանի և միասնական կառավարման համար առաջին քայլը

զարգացման հարցում շահագրգիռ բոլոր կողմերի միջև երկխոսության և արդյունավետ

հարաբերությունների հաստատումն է: Ցավոք, մեր իրականության մեջ տարբեր ուժերի

համախմբումը քաղաքական հիմնական մարտահրավերն է: Քաղաքական ծրագրերի

տարամիտվածությունը հանգեցնում է գործողությունների կրկնման, ռեսուրսների

անարդյունավետ օգտագործման, փոխվստահության խորացող ճգնաժամի: Անգամ միևնույն

փոքր համայնքում հնարավոր է գտնել իրարից բացարձակապես անտեղյակ կառույցներ կամ

խմբեր, որոնք նույն թիրախն ունեն ու նույն գործողությունն են իրականացնում:

Տեղական ինքնակառավարման մարմինների ՝ տնտեսական զարգացման կարողությունների

բացակայությունը նույնպես նպաստում է համայնքներում գործող ձեռնարկությունների ցածր

մրցունակությանը:

Գործոնների վեցերորդ խումբ՝ տնտեսական զարգացման գործընթացի համակարգում

համայնքի մակարդակում

Տեղական տնտեսական զարգացման գործընթացի համակարգումը հնարավոր է միայնմասնակցային գործիքների միջոցով՝ վստահության համակարգային ճգնաժամըհաղթահարելու համար:

Մասնակցայինախտորոշում

Մասնակցայինպլանավորում

Մասնակցայինմոնիտորինգ և

գնահատում, բենչմարկինգ

Իրականացում

Մոտիվացիա +գերակայություններ

Հետադարձկապ

Համայնքում որոշումների կայացման վրա ազդեցություն ունեցող մարդկանց և

կազմակերպությունների մասնակցությունը համայնքի զարգացման վճռորոշ գործոնն է:

Միասնական հեռանկարի ձևակերպումը և սեփական տեղի գիտակցումը հնարավորություն

են տալիս զարգացման ամբողջական ընկալում ձևավորելու և համագործակցությունը

վերածելու մրցակցային առավելության:

Ներկա պայմաններում Հայաստանի համայնքներում առկա են մասնակցային սաղմնային

գործընթացներ, որոնք զարգացման և կայունության կարիք ունեն: Ընդ որում՝ համայնքի

իրավիճակի, դրա ուժերի մասնակցային ախտորոշումը տնտեսական դաշտի հիմնական

դերակատարներին ուղղորդում է դեպի ռեսուրսների և մրցակցային առավելությունների

արդյունավետ օգտագործման:

Մասնակցային պլանավորման գործիքները հնարավորություն են տալիս բաժանել էական

նախաձեռնություններում առկա դերերը և ապահովել համաչափ զարգացում, որն էլ

ստուգվում և վերահսկվում է մասնակցային մշտադիտարկման միջոցով:

Տարբեր համայնքներում մասնակցային գործիքների (PACA, COMASS, RAA և այլն)

կիրառումը Հայաստանում արդեն տեսանելի է դարձրել դրանց արդյունավետությունը:

Հավելված 4

Հարկային օրենքների փոփոխության խրոնոգրաֆիա

Որպես օրինակ դիտարկենք հանրային սննդի ոլորտում գործունեություն ծավալող տնտեսվարողի

համար վերջին տարիներին տեղի ունեցած փոփոխությունները.

և այսպես, սրճարանային բիզնեսով զբաղվող տնտեսվարողը, համաձայն 1998թ-ին

ընդունված «Հաստատագրված վճարների մասին» ՀՀ օրենքի, դիմում-հայտարարություն

ներկայացնում էր նախօրոք, իսկ հարկը/հաստատագրված վճարը վճարվում էր ավարտվող

ամսվան հաջորդող ամսվա 25-ը ներառյալ,

դիմում-հայտարարության մեջ ներկայացվում էր ելակետային տվյալ (սպասարկման սրահի

ք/մ-ը), ուղղիչ գործակիցը (կախված իրականացման վայրից), աշխատելու օրերի քանակը,

Հաստատագրված վճար = ք/մ x ուղղիչ գործակից x օրերի քանակ x 65դրամ,

Բացի նախօրոք ներկայացվող դիմում-հայտարարությունից, տնտեսվարողը ներկայացնում

էր եռամսյակային տեղեկանք, նախորդ եռամսյակի ապրանքաշրջանառության վերաբերյալ

և, եթե այդ շրջանառությունը 1ք/մ-ի հաշվով գերազանցում էր 200,000 դրամը, ապա

տնտեսվարողը հայտնվում էր Ընդհանուր հարկման դաշտում։

Առաջին լուրջ փոփոխությունը, որը վերաբերվում էր հանրային սննդի ոլորտին, տեղի ունեցավ

14.12.2001թ-ին, սակայն մինչ այդ արդեն «Հաստատագրված վճարների մասին» ՀՀ օրենքը երկու

անգամ փոփոխության էր ենթարկվել.

2001թ-ի փոփոխության համաձայն դրամական բազմապատիկ մեծությունը 65-ից

դարձավ 2,000 դրամ,

փոփոխությունների ենթարկվեցին նաև մի շարք ուղղիչ գործակիչներ,

2002թ-ի դեկտեմբերի 26-ի փոփոխությամբ սահմանային չափերը փոփոխվեցին՝ ըստ

ինդեքսավորման,

2003թ-ի դեկտեմբերի 25-ին փոփոխության ենթարկվեցին ևս մի քանի հոդվածներ, որոնք

վերաբերում էին հանրային սննդի գործունեթյուն ծավալողների սահմանմանը,

գործակիցներին և այլն,

2007թ-ի հուլիսի 03-ին սահմանվում է հաստատագրված վճարների և սահմանային

չափերի ինդեքսավորում,

2011թ-ի դեկտեմբերի 26-ի փոփոխություններով հանրային սննդի գործունեությունը

դադարեց հարկվել հաստատագրված վճարներով,

2011թ-ի դեկտեմբերի 07-ի «Արտոնագրային վճարների մասին» ՀՀ օրենքում կատարված

փոփոխություններով հանրային սննդի ոլորտը հայտնվեց արտոնագրային վճարով

հարկվող ռեժիմում՝

o Արտոնագրային վճարը վճարվում էր/ կամ ձեռք էր բերվում արտոնագիր,

եռամսյա, վեցամսյա իննամսյա, տասներկուամսյա ժամկետով,

o Արտոնագրային վճարը վճարվում էր նախօրոք,

o Նվազագույն ելակետային տվյալը սահմանված էր մինչև 50 ք/մ-ը։

Վարչապետին կից գործող ՓՄՁ զարգացման խորհրդում 2012թ-ի ապրիլին լուրջ հիմնավորումներ

ներկայացնելուց հետո կառավարությունը գնաց փոփոխության՝

2012թ-ի հունիսի 22-ին կատարվեցին փոփոխություններ, ըստ որոնց արտոնագրային

վճարների նվազագույն չափը սահմանվեց ամիսը,

նվազագույն ելակետային տվյալ սահմանվեց մինչև 20ք/մ-ը,

Փոփոխվեցին նաև մի քանի ուղղիչ գործակիցներ։

2012թ-ի դեկտեմբերի 19-ի փոփոխություններով փոփոխվեց սահմանված արտոնագրային

վճարի չափերը ոչ ճիշտ ներկայացնելու համար սահմանվող տուգանքների կիրառման ձևն ու

չափը։

Ի մի բերելով ընդհանուր արդյունքները, պատկերն այսպիսին է, «Հաստատագրված վճարների

մասին» ՀՀ օրենքն ընդունվել է 1998թ-ի հուլիսի7-ին, մինչ այսօր փոփոխության է ենթարկվել 26

անգամ, որից 5-ը վերաբերվել է նաև հանրային սննդի ոլորտին:

2010թ-ի դեկտեմբերի 22-ին ընդունվել է «Արտոնագրային վճարների մասին» ՀՀ օրենքը, որը մինչ

այսօր փոփոխության է ենթարկվել 3 անգամ:

ՓՄՁ-ՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԱԶԳԱՅԻՆՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆ

2012-2014 ԹԹ.

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԸ2012-2014

Հավելված 1.

Նպատակները

ՄՐՑԱԿՑԱՅԻՆՄԻՋԱՎԱՅՐՓՄՁ-ների ՀԱՄԱՐ հետևյալմիջոցներով.

• Բարելավված կարգավորող միջավայր, օրենքներ, ընթացակարգեր, պայմաններ

• Բազմակողմանի մոտեցում ՓՄՁ-ներին / սկսնակկազմակերպություններիառաջմղմանը

• Արդյունավետ, որակյալ և մատչելի ռեսուրսներիտրամադրում

• Շուկաների հհասանելիություն

• Արտադրողականությանաճ մրցունակ հատվածներում

• Բարելավվածպետություն-մասնավոր հատվածերկխոսություն

• Բարելավված բիզնեսաջակցության ենթակառուցվածքներ

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԵՆԱՍՅՈՒՆԵՐԸ• Կարգավորող միջավայր

• ՓՄՁ-ների զարգացմանպետականաջակցությանռազմավարության համայնքային և մարզայինգործողություններ

• Ձեռնարկատիրական կրթություն և գիտելիքներ

• Ֆինանսների հասանելություն

• Ոլորտայինաջակցություն

• Կանանց ձեռներեցությանխրախուսում

• ՓՄՁ-ներիաջակցության ենթակառուցվածք

• ՓՄՁ-ների վիճակագրականտվյալներ

• Միջազգային դոնորների համակարգում

Կարգավորող միջավայրը

ՓՄՁԶարգացմանԱզգային խորհրդիակտիվացում՝ որպես պետություն-մասնավոր

հատված երկխոսության արդյունավետ հարթակ

ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ

• Շրջանառության հարկը

• Ընտանեկան բիզնեսի մասին օրենքը

• Տեսչական բարեփոխումները

•Գործարարությամբ զբաղվելու զգալիորենբարելավել դիրքերը

•ՓՄՁ-ների զարգացմանպետականաջակցության

ռազմավարությանՀամայնքային և

Տարածաշրջանայինհատվածը

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆՔԱՐՏԵԶ

http://ecomap.smednc.am/en

Արարատիմարզ

• համայնքի համառոտնկարագրություն

• հիմնականտնտեսականոլորտներինկարագրություն

• առաջատարձեռնարկություններ

• մրցակցայինառավելություններ ևառկաարժեշղթաներ

Տնտեսական Քարտեզագրում

Համայնքիև տեղականթիմի ընտրություն

Համայնքիև տեղականթիմի ընտրություն

Տեղականթիմիուսուցում:

Տեղականթիմիուսուցում:

ՄեկնարկայինսեմինարՄեկնարկայինսեմինար

Դաշտայինաշխատանք. հարցազրույցներևփոքր

սեմինարներ

Դաշտայինաշխատանք. հարցազրույցներևփոքր

սեմինարներ

Ամփոփիչսեմինարտեղականթիմի հետԱմփոփիչսեմինարտեղականթիմի հետ

ԱրդյունքներիներկայացումԱրդյունքներիներկայացում

ՀետագազարգացումՀետագազարգացում

ԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄԻՐԱԿԱՆԱՑՈՒՄ

PACA-ն ՏՏԶ գործընթաց է որը .

• առաջնորդվում էհնարավորություններով

• Ապահովում է կարճաժամկետարդյունքներ

• ներգրավված մասնակիցներիժամանակայինարդյունավետությունըհասցնում է առավելագույնի

Թիրախային ոլորտների մրցակցայինառավելությունների բացահայտումն ու խթանումը

Մրցակցայինառավելություններիմասնակցային գնահատում(PACA)

PACA վարժություններն ունախաձեռնությունները

Նորաշեն

Իջևան

Չկալովկա

Ներքին Խնձորեսկ

Խնձորեսկ

Հարթաշեն

Քարաշեն

PACA վերլուծություններ

Փոքր Վեդի

Լուսառատ

Եղեգնավան

Ապարան

Լուսագյուղ

Սարալանջ

Քուչակ

Պտղավան

ԴեղձավանԲագրատաշեն

Դեբեդավան

Զորական Հաղթանակ

Ջուջևան

ԲաղանիսՈսկեվան

Բարեկամավան

Կոթի

ԲերդավանԿողբ

Գավառ

Կարմիրգյուղ

Գանձակ

9 մարզերի 59 համայնքներում

Ուրցաձոր

Ամասիա

Արագածավան

Նոյեմբերյան

Լճաշեն

ԳանձաքարԳետահովիտ Բերդ

Ռինդ Աղավնաձոր Արենի

Ազատան

Տաշիր

Ստեպանավան

ՆիգավանՍեմյոնովկա

Ծովագյուղ

ԿիրանցԱճարկուտՍևքար

Գործընկերները /դոնորները

• USAID/PRP

• USAID/EDMC

• Քեյր Ինթերնեշնլ

• ՀԵԿԱ

• ՃՄՀԳ

•ԳԱԱՊ

•Ձեռնարկատիրությանխթանում

•Մատչելի ֆինանսներիհասանելիություն

Ձեռնարկատիրության խթանում

Զարգացնել գյուղականգործարարությանհնարավորությունները և բարելավելտեխնոլոգիաների, մատչելիֆինանսների և շուկաներիհասանելությունը նրանց համար:

CEFE

Ֆինանսականաջակցություն

Տեխնոլոգիաներիփոխանցում

Շուկայիհասանելիություն

Մասնակիցներիընտրությունևխմբի

ձևավորումՈւսուցում

Խմբակայինևանհատական

խորհրդատվություն

Գործարարծրագրերիներկայացում

Ֆինանսականաջակցություն

Ուղեկցում և առաջնորդում

CEFE-ն գործողություններին միտված մոտեցում ևփորձնական ուսուցման մեթոդ է, որն ուղղված էթիրախ խմբերի լայն շրջանակի բիզնեսիկառավարման ու անհատական կարողություններիզարգացմանը և ընդլայնմանը` հիմնականումեկամուտների, զբաղվածության ստեղծման ևտնտեսական զարգացման համատեքստում:

Գիտելիքահենտնտեսության կառուցումձեռնարկությունների ստեղծման ճանապարհով

"Հաջող սկիզբ" 61 արշավներիարդյունքները

Մասնակիցների

քանակը

Կին

մասնակիցների

քանակը

Նոր

գրանցվածների

քանակ

Ֆինանսավորում ստացածմասնակիցներիքանակը

Նոր ստեղծված

աշխատատեղերի

քանակը

1115 377 362 489 900

CEFE դասընթացներ

Աշտարակ

Սկսնակների 61 արշավ,

404 նոր գրանցված կամվերակազմակերպվածձեռնարկություններիստեղծում,

մոտ 900 աշխատատեղիստեղծում կամպահպանում

Սևան

Աբովյան

Գավառ

Մեղրի

Վանաձոր

Տաթև

Գործընկերները

• ԱԶԲ

• USAID/PRP

• ՄԱԶԿ

• ՄԱԿՓԳՀ

• ՄԱԶԾ

• ԳՄՀԸ

• ՀԵԿԱ

• ԳԱԱՊ

•Ոլորտային աջակցություն

ՄԻԿՐՈ –ՖՐԱՆՉԱՅԶԻՆԳ ` վերարտադրելի բիզնես մոդելներիմշակում

Միկրո –ֆրանչայզինգը «բիզնեսն արկղում» մոդել է, որը չեզոքացնում էսկսնակ կազմակերպությունների բազմաթիվ խոչընդոտները ևնվազեցնում է ձախողման վտանգը:

Պանրի արտադրություն Չրերի արտադրություն Սառնարաններ Ջերմոցներ

ՓոքրՎեդի

Պտղավան

Տեխնոլոգիաներիփոխանցում

52 ջերմոցներ, սառնարաններ և 37չորանոցներ ենստեղծվել 22համայնքներում

Տավուշ

Բագրատաշեն

Այրում

Նոյեմբերյան Բերդ

ԲերքաբերԿողբ Լճաձոր

Սարդարապատ Հացիկ ՆորապատԴիրաշեն

Այգեվան

Երվանդաշատ

Ոսկեթափ

Շահումյան

ՆորՈւղի

Այգավան

Հաղթանակ

Բամբակաշատ

• 52 ջերմոցներ` Տավուշի , Արմավիրի և Արարատի մարզերում

• 4 սառնարաններ` Տավուշի և Արարատի մարզերում

• 39 չորանոցներ` Տավուշի , Արմավիրի և Արարատիմարզերում

Տեխնոլոգիաներիփոխանցում

Գործընկերները

• ՃՄՀԳ

• USAID/PRP

• ՄԱԶԾ

•Կանանց ձեռներեցությանխրախուսում

Կանանց ձեռներեցությանխրախուսում

• Կանանց ձեռներեցության ռազմավարություն

• Սկսնակ կին գործարարների դասընթացներ

• «Լավագույն կին գործարար» ամենամյամրցանակաբաշխություն

• Առաջնորդության հայեցակարգ

• Գենդերայինարժեշղթաների վերլուծություն

• Կանանց իրազեկմանարշավներ

• Կին ձեռներեցների կարիքների գնահատմանտարեկանհարցում

• Ցպահանջ դասընթացներ կին ձեռնարկատերերի համար

Արդյունքները

• իրականացվել են 16 դասընթացներ 300 սկսնակձեռներեցների մասնակցությամբ, որոնցից մոտ 150-ը ստացելէ ֆինանսականաջակցություն:

• Առաջնորդության հայեցակարգը մշակվել և փորձարկվել է: 15կին ձեռներեցներ Երևանից և մարզերից մասնակցել ենառաջինփորձնականփուլին։

• Կանանց իրազեկման բարձրացմանարշավներ ենիրականացվել 4 մարզերում։

• Ֆինանսական գրագիտության և ՏՏ դասընթացներըփորձարկվել են 5 մարզերում։

• 4 բնակավայրերում իրականացվել է Գենդերայինարժեշղթայի վերլուծություն, բացահայտել ենզբոսաշրջությանարժեշղթայում կանանց գործունեությանզարգացումը խթանելու նախաձեռնությունները։

• Առնվազն 2 մլն դոլարտրամադրվել է կին ձեռնարկատերերիֆինանսավորմանը։

Գործընկերները

• ԱԶԲ

• ՀԵԿԱ

• ԵԱՀԿ

• ՄԱԶԾ

• ԳՄՀԸ

•Հաջողությանպատմություններ

ԵՎԱՍ-նապացուցեց, որ

«Հայերընույնպեսկարողեն

արտադրել որակյալևհետաքրքիր

արտադրանք»:

ՆելլիԱվետիսյան,«Վերդեֆարմ» ՍՊԸԲնականօճառներ

Արտահանմանհստակուղղվածություն

Բագ ՖրուտԲագրատաշենՏավուշ

Ենթակառուցվածքայինպայմանների բարելավումգյուղական բիզնեսի զարգացման

համար

• Հակակարկտային կայաններ 3 համայնքներում

• Ոռոգման ջրի ցանցեր 6 համայնքներում

• Խմոցներ անասունների համար 1 համայնքում

• Չրերի մթերման կենտրոններ 2 համայնքներում

Ենթակառուցվածքային ծրագրեր

Ենթակառուցվածքային

ծրագրեր

Արագածավան

Աջակցության

միջոցառումներ2011 2012 2013 2014

Ընդհանուր

2012-2014

Տեղեկատվական և

խորհրդատվական

աջակցություն

3588 7398 15647 10104 33149

Դասընթացներ - 515 521 272 1308Դասընթացներսկսնակ

գործարարների համար 95 209 462 444 1115

Վարկային

երաշխավորություններ

սկսնակ և գործող

ձեռնարկություններին

28 150 243 192 585

Ոլորտայինաջակցություն44 127 79 250

Համայնքներ PACA

վերլուծությամբ - 5 19 30 54

Ենթակառուցվածքների

զարգացում - 2 3 4 9

Ընդհանուր 3711 8323 17022 11125 33149

ՀայաստանիՓՄՁԶԱԿ. ՓՄՁ զարգացման ռազմավարությանիրականացմանարդյունքները (2012-2014)

•ՓՄՁ-ների աջակցությանենթակառուցվածքները

•ՓՄՁ զարգացման ՀԱՄԱՏԵՂՏԵՍԼԱԿԱՆ•ԴԻՎԵՐՍԻՖԻԿԱՑՈՒՄ ևփոխգործակցությունդերակատարների/իրականացնողկառույցների միջև•Կարողությունների ամրապնդմանինտենսիվ միջոցառումներիրականացնող կառույցների համար

Աշխատանքը դոնորների հետ

• ԳՄՀԸ

• ԱԶԲ

• ՄԱԶԾ

• ՄԱԱԶԿ

• ՄԱԿՓԳՀ

• Վորլդ Վիժն

• ԱՄՆՄԶԳ

• ԵՄ

• ՃՄՀԳ

Այսպիսով……մենք չենք ցանկանում դադարեցնել, այլցանկանում ենք շարունակել գործել՝օգտագործելով անձնվեր աշխատանքիտարիներին ընթացքում վաստակածարժեքավոր գործընկերությունը և սովորածդասերը:

ՓՄՁաջակցությանռազմավարությանդասերը

• Լավագույնարդյունքնարձանագրվում է այն համայնքներում, որտեղ տրամադրվում են աջակցությանամբողջականփաթեթներ՝փոքր դրամաշնորհներ նորտեխնոլոգիաների ներդրման համար, միկրո վարկեր, անտոկոս վարկեր, տեխնոլոգիականև բիզնեսուսուցում, իննովացիաների ներդրում, ուղեկցում, տեղականտնտեսական զարգացում և ենթակառուցվածքների բարելավում։

• Գերփոքր ընկերություններիճնշող մեծամասնություն գոյատևող ընտանեկան բզինեսներ են, որոնք քաղում են առավելագույնըգործարարմիջավայրի բարելավումից և մատչելի ֆինանսականմիջոցների հասանելությունից: Այդ հատվածիաջակցություննառավելապես սոցիալական է՝ միտված աշխատատեղերի և եկամուտներիպահպանմանը:

• Փոքր աճող ձեռնարկություններին ուղղված աջակցությունն ավելի կոնկրետ և հասցեականպետք է լինի՝ նորարարություններ, տեխնոլոգիաներ, կրթություն, երկարաժամկետֆինանսներ և այլն:

• Աջակցության բացակայող օղակներ են արտահանմանուղղակիաջակցությունը, նոր կապերը, մաքսային ձևակերպումներիխորհրդատվությունըև այլն, տեխնոլոգիականաջակցությունըև կրթությունը՝ ինչպես մշակել, վերամշակել, արտադրել և այլն, ինչով, ինչ տեխնոլոգիաներով, որտեղից ձեռք բերել սարքավորումները ևայլն։

• Համայնքային զարգացումը էականազդեցություն կարող է ունենալ ձեռնարկություններիզարգացման վրա։ Միևնույն տարածքումբազմաթիվ հաջող օրինակների զարգացումըխթանում է և՛ մրցակցությունը, և՛ համագործակցությունը։ Տարբեր համայնքներումարդեն կան որակի կամ շուկայի գծովառաջատարներ, որոնց լրացուցիչաջակցություն է պետք։

• Արժեշղթաների զարգացման համար էական է գյուղատնտեսության համար հասանելի և մատչելի դարձնել ֆինանսավորումը։Վերամշակող ընկերություններնարդյունավետ չեն գործում, եթե գյուղմթերքների մատակարարումը համապատասխանորակի , քանակի կամ գնի չէ։ Մյուս կողմից էլ փոքր ձեռնարկություններըծնվում են հիմնականում հաջող գյուղատնտեսականփորձից, և դրախթանումըխթանում է մրցունակփոքր բիզնեսների ստեղծման գործընթացը։

• ՓՄՁ զարգացումը հնարավոր է դառնում, միայն երբ բազմաթիվ կառույցներ գործակցում են: Մեկ կառույցի ուղղությամբկենտրոնանալը կարող է հանգեցնել պետության ձախողմանը: Դիվերսիֆիկացիանև փոխգործակցությանհաստատումըխիստկարևոր են:

• Արագ որոշումների կայացմանև արագարձագանքման համար շատ կարևոր է, որպեսզի արդյունավետգործեն պետության ևմասնավոր հատվածի համագործակցությանհարթակները, ինչպիսին է ՓՄՁ ազգայինխորհուրդը։

Շնորհակալություն