SPITSBERGEN – BIAŁE JAK ŚNIEG,

CZARNE JAK WĘGIEL

LONGYEARBYENKRĄG POLARNY

RENIFERYLODOWCE

GLOBALNY BANK NASIONNIEBEZPIECZEŃSTWO

SVALBARDNIEDŹWIEDZIE POLARNE

TRAPERZYZMIANY KLIMATU

FIORDYPSIE ZAPRZĘGI

SKUTERY ŚNIEŻNEPOLOWANIA

WYPRAWY NA BIEGUNYTURYSTYKA

WYDOBYCIE WĘGLAPRZEWODNICY

MAREK KAMIŃSKIEKSTREMALNE WARUNKI

BADANIA POLARNEKOPALNIE

WĘDRÓWKI NARCIARSKIEŚNIEŻNE PUSTYNIE

WIELORYBYZORZA POLARNA

WIELKANOC 2018

ŚNIEG CHRZĘŚCI POD NOGAMI

SKRZYPIENIE ŚNIEGU JEST JAK MUZYKA O WIELU TONACJACH I BARWACH.

NA BUTACH MAMY RAKI, KTÓRE POZWALAJĄ IŚĆ PRZEZ ŚNIEG I PO LODZIE,

ALE ONE WYTWARZAJĄ DODATKOWY DŹWIĘK, TROCHĘ JAK MAŁYCH DZWONECZKÓW W CISZY,

KTÓRA JEST DOKOŁA, I W BIELI ROZŚWIETLANEJ SŁOŃCEM AŻ DO BŁYSKU.

Idziemy z Longyearbyen na drugą stronę fiordu i rzeki, w doli-nę Adventdalen. Rzeka jest zamarznięta, fiord także częściowo. Na granicy widać odłamujące się, mieniące różnymi barwami kry, a tam gdzie woda tworzy lodową breję, widać – jak mówi Dominika, nasza przewodniczka – lodowe naleśniki na wodzie, czyli okrągławe płaty zamarzniętej wody, lekko wypukłe.

Przy nabrzeżu mnóstwo drewnianych odpadów, starych pni, desek, jest nawet fragment niemieckiego junkersa, który spadł tutaj pod koniec II wojny (części metalowe wyglądają, jakby wy-szły z fabryki, nienaruszone przez czas, temperatury, śnieg i wia-try). Wszystko to ma charakter dziedzictwa kulturowego. Stoją opuszczone drewniane chatki nazywane hytte, kiedyś zamiesz-kałe. Między nimi przechadzają się renifery, bez zrzuconego już poroża. Z wyglądu trochę przypominają krowy svalbardzkie, których przecież nie ma. Wyskubują trawy, wystające pojedyn-czo ze zmarzliny i śniegu. Nie boją się specjalnie. Chodzą nawet po miasteczku, chociaż – jak mówi Leszek, nasz nowy przyjaciel, mieszkający tu kilka miesięcy każdego roku – około 15 sierpnia, kiedy zaczyna się sezon łowczy, znikają nagle.

Dominika ma strzelbę. Na wycieczki poza miasto trzeba chodzić ze strzelbą dla bezpieczeństwa. Białe niedźwiedzie są jak mamu-ty z przeszłości – wytrzymałe i olbrzymie: mogą mierzyć 160 cen-tymetrów, kiedy stoją na czterech łapach, a wyprostowane – do 3,3 metra. Pływają, polują, nie zapadają w sen zimowy. Walczą o przetrwanie, muszą jeść, więc bywają groźne. Przeszło 20 lat temu – opowiada Leszek – dwie dziewczyny poszły na Plateau, na górską wycieczkę nieopodal Longyearbyen, nie miały broni. Pojawił się niedźwiedź, zaczął krążyć i je osaczać. Uciekały, ale nie wiedziały, że najbardziej mogłoby przestraszyć niedźwie-dzia udawanie, że się jest większym od niego (machanie rękoma etc.), choć nie gwarantuje to bezpieczeństwa. Jedną z dziewczyn niedźwiedź dopadł, druga ze strachu skoczyła z olbrzymiej wy-sokości ze skał. Przeżyła. Poraniona i poturbowana, wezwała po-moc, ale dla koleżanki było za późno.

Nie zmienia to faktu, że lubimy białe misie. Gdzieś od dzieciństwa. Pamiętamy je jako symbol Arktyki, nie pamiętamy, że są groźne.

W PAMIĘCI OŻYWAJĄ OBRAZY POLARNE Z KSIĄŻKOWYCH LEKTUR DZIECIŃSTWA. O NANSENIE, O AMUNDSENIE

I ICH DRAMATYCZNEJ, PEŁNEJ RYWALIZACJI PRZYJAŹNI, O PODRÓŻNIKACH I TRAPERACH, KTÓRZY POTRAFILI

PRZEŻYĆ PRZESZŁO 40 ZIM POLARNYCH, O MORSACH, FOKACH, BIAŁYCH NIEDŹWIEDZIACH.

I O GRUPIE RADZIECKICH BADACZY WĘDRUJĄCYCH NA KRZE PRZEZ OKOLICE BIEGUNA PÓŁNOCNEGO,

OPISANYCH PRZEZ ALINĘ CENTKIEWICZOWĄ.

Celem wyprawy skuterem śnieżnym do fiordu Tempelfjord jest lodowiec o niebywałej piękności. Niby znasz takie z filmów tele-wizyjnych, ale to nie to samo. W słońcu arktycznej wiosny języki i kolumny lodowca piętrzą się z mocą muskulatury siłacza, mienią bielą i różnymi odmianami błękitu. Nie można stanąć za blisko, bo wielki kawał lodu może nagle odpaść. Latem wpadłby do wód fiordu, teraz przesuwałby się po lodzie.

Jedziemy skuterami śnieżnymi z prędkością około 40 kilometrów na godzinę w stronę kolumn lodowego ołtarza. Nagle w odleg­łości 20 metrów zza lodowych brył wyłania się niedźwiedź po-larny z dwójką małych. Niedźwiedzica i małe zaczynają uciekać w jedną stronę, my robimy gwałtowny skręt w drugą. Nie wolno się do nich zbliżać. To nie komercyjne afrykańskie safari. Jest nie-bezpiecznie, ale to niedźwiedzie są tutaj królami.

CHCĘ ZROBIĆ ZDJĘCIA, GUBIĘ RĘKAWICE. DOPIERO Z ODLEGŁOŚCI 200 METRÓW,

KIEDY BEZPIECZNIE STAJEMY, UDAJE SIĘ JE SFOTOGRAFOWAĆ –

NIEDŹWIEDZIE NA ZDJĘCIACH WYDAJĄ SIĘ MAŁE, ALE SĄ ZWINNE, SZYBKIE, PIĘKNE, JAK MARZENIE.

MARZENIE, KTÓRE SIĘ SPEŁNIŁO W TE KILKANAŚCIE SEKUND – ZOBACZYĆ NIEDŹWIEDZIE POLARNE!

NIEKTÓRYM NIE UDAJE SIĘ TO NAWET W CIĄGU KILKUNASTU POBYTÓW NA SPITSBERGENIE.

MY JESTEŚMY SZCZĘŚCIARZAMI!

Wracamy do Longyearbyen. Po drodze widzimy łeb foki. Kiedy podjeżdżamy i podchodzimy do małej przerębli, widać wodę gdzieś 40 centymetrów poniżej lodu, ale foki już nie ma.

Svalbard i Spitsbergen mają kilkanaście różnego rodzaju historii.

Później już zaglądamy do ich siedliska: w wyleżanym miejscu biała sierść, zaraz obok ślady łap i kupa zostawiona w biegu.

HISTORIA POLOWAŃ

Kiedy oceniać skutki odkrycia Barentsa, to widać trwające od XVII do XIX wieku masowe polowania na wieloryby. Wyłania się obraz dolin i fiordów svalbardzkich, gdzie kończono polowania na wie-loryby, oprawiano je, topiono tłuszcz na olej w wielkich kadziach na brzegu. Z czasem wieloryby przestały traktować archipelag jako zakątek bezpieczeństwa. Trzeba było polować na nie na peł-nym morzu, co wymagało nowych statków, innych załóg i harpun-ników. Epoka wieloryba się kończy, a zaczynają polowania innego rodzaju na wielką skalę – na białe lisy, niedźwiedzie, foki, morsy, ptaki różnych gatunków. Jest tu rybitwa, jedyny ptak na świecie, który w ciągu sezonu potrafi przefrunąć z okolic bieguna połu-dniowego w okolice bieguna północnego. Gdzieś w tych rejo-nach spotykają się traperzy norwescy i rosyjscy. Jak mówi Leszek, powstaje specjalna mieszanka rosyjskiego i norweskiego, może podobna do tej na północnych krańcach Finmarku…

Dziś na Spitsbergenie można policzyć traperów na palcach jednej ręki. To trudna i wymagająca profesja. I reguły są twarde – zwie-rzynę trzeba chronić, jak przyrodę, jak Arktykę, jeśli chcemy, żeby świat przetrwał.

W PIĘCIOKĄCIE GRENLANDII, ALASKI, KANADYJSKIEJ TUNDRY, NOWEJ ZIEMI I SPITSBERGENU ZAMYKA SIĘ KRĄG POLARNY.

ZE SWOIM EKOSYSTEMEM. RÓŻNICAMI I PODOBIEŃSTWAMI SUROWOŚCI PRZYRODY,

FORM ŻYCIA I WZORCÓW KULTUROWYCH.

HISTORIA BADAŃ POLARNYCH

W latach 80. XIX stulecia po raz pierwszy ogłoszono rok badań po-larnych i poszukiwań związanych z dotarciem do biegunów. To czas wielkiego przyspieszenia badań naukowych, poznawania przyro-dy, ale i geologii, rozwoju geografii i nawigacji, fizyki i chemii. Geograficznie odkryto już na Ziemi wszystko, dlatego wyprawy po-larne stały się tak ważne. Były wyrazem ambicji – wtedy było trud-niej osiągnąć cel, bo nie znano tak dokładnych sposobów pomiaru pozycji. Często zatem w historii zdobywania bieguna północnego podaje się zdobycie go jako prawdopodobne. Wyprawy z lat 30. XX wieku, kiedy znów ogłoszono rok badań polarnych, przyniosły wiele odkryć i były bezpieczniejsze, bo wykorzystywano radio i sa-moloty. Dziś nie ma problemu, by polecieć turystycznie nad biegun za duże pieniądze. Ale tym, co fascynuje, jest wysiłek ludzki, am-bicja człowieka – jak osiągnięcia Marka Kamińskiego i prowadzą-cego go, bardzo na Svalbardzie szanowanego, Wojtka Moskala.

Badania polarne to nie tylko meteorologia, to także historia geolo-giczna Ziemi, historia ciepła i zimna, historia epok. Dominika zrobi-ła świetny przewodnik po epokach Spitsbergenu: kolorowy, z do-brą infografiką, przejrzysty. Pokazuje, jak miliony lat temu kwitło tu tropikalne życie, rosły drzewa, które z czasem stały się cennym, wysokiej kaloryczności węglem. Od dawna na Spitsbergenie nie ma żadnych drzew. To paradoks. Wszystko tu buduje się z drewna, z desek. Część drewna to przypływające morzem sosny syberyjskie z wielkich spławów, które tam są organizowane. Domów z beto-nu, cegieł i cementu prawie się nie stawia. Bo wieczna zmarzlina żyje i przemieszcza się, jest ruchoma. Ściany takich domów wtedy pękają. Dlatego zresztą buduje się tu na palach. A Longyearbyen rośnie jako osada, jako miejsce badań, ciągłego wydobycia węgla oraz turystyki. Nie zatraca jednak swojej zimnej, białej natury.

Krainę lodu, śniegu i zimna trzeba obserwować. Naukowcy mó-wią, że zmiany klimatu w Arktyce – zachodzące powoli, ale jed-nak, jak zmniejszanie się ilości lodu – mają wpływ na przykład na monsuny w Azji Południowo­Wschodniej.

Póki co to tutaj właśnie umieszczono Globalny Bank Nasion, gdzie w odpowiedniej temperaturze w pomieszczeniach w głę-bokiej skale przechowuje się nasiona roślin. Składają je kraje, współfinansuje Unia Europejska. To swoista arka Noego dla na-sion na wypadek możliwych kataklizmów. Aczkolwiek widać już, że zmiany klimatyczne nie oszczędzają Arktyki i ocieplenie tam widoczne (4 stopnie Celsjusza więcej... na razie...) może znisz-czyć to przedsięwzięcie.

HISTORIA POWROTU DO NATURY

Arktyka daje coś niesamowitego.

Z życia traperów i podróżników warto brać to, co najważniejsze: spójność, spoistość życia. W ekstremalnie zimnych i trudnych warunkach poznaje się samego siebie. Nie wiesz przecież, jak będą pracowały twoje mięśnie, kiedy będziesz balansował i trzy-mał równowagę sań ciągniętych przez psy, szczególnie przy zjeź-dzie w dół w koleinach. Nie wiesz, kiedy twój oddech będzie zmieniał rytm, mrożony powietrzem o temperaturze –30 stopni, nawet gdy masz osłoniętą balaklawą twarz. Nie wiesz, co zrobić, kiedy jadąc skuterem śnieżnym, nagle czujesz, jak przez jakieś niewiadome przesmyki mróz wkrada się pod kurtkę, kombinezon i kilka warstw ubrania z merynosowej wełny. W pierwszej chwili nie wiesz, co zrobić, kiedy mróz przekłuwa twoje oczy, gdy po-wożąc psi zaprzęg, zderzasz się z falą zimnego wiatru. To zimny wiatr jest najgroźniejszy. Nie wiesz, czy ocena odległości jest złu-dzeniem, kiedy przedzierasz się przez biele i kiedy widzisz coś jakby jezioro, co okazuje się cieniem góry i wyprofilowaną przez śnieg przestrzenią. Bo to są podróże przez księżycową przestrzeń i śnieżne pustynie. Łatwo tu stracić orientację.

MUSISZ ZACZĄĆ LICZYĆ NA SIEBIE, A TO OZNACZA, ŻE MUSISZ POCZUĆ SWOJE ZMYSŁY, DOTRZEĆ DO NICH.

CZUJESZ BARDZIEJ, CZUJESZ LEPIEJ I BARDZIEJ PRAWDZIWIE. JEST CI TO POTRZEBNE DO ŻYCIA.

I TO JEST ARKTYCZNA SPÓJNOŚĆ, INTEGRALNOŚĆ CZŁOWIEKA. DOMINIKA MÓWI, ŻE TU ŻYJE SIĘ W PEŁNI.

W tej spójności ze światem odzyskujesz samego siebie. Przed wyprawą psim zaprzęgiem witaliśmy się z wieloma psami. I one się witały, cieszyły się, opierały się na nas przednimi łapami. Póź-niej dawały się zaprząc. Jednak żeby od małej budy ze słomą dojść do sań bezpiecznie z każdym z nich, trzeba było je trzymać za uprząż tuż przy szyi i najlepiej prowadzić je na dwóch tylnych łapach. W zaprzęgu szły sprawnie, posłusznie, szybko, co jakiś czas odchylając linię biegu lekko w bok, by złapać językiem tro-chę śniegu, napić się. Było jasne, że czują powożącego. I było oczywiste, że w przerwach trzeba im podziękować. Tak jak i na koniec wyprawy. Odprowadzone do swojego legowiska, otrzą-sały się i… trochę zapominały o przyjaźni z wyprawy. Ta swoista szorstkość była jak najbardziej naturalna.

Koniec XIX wieku przynosi nową fazę rozwoju przemysłu w całym świecie. Potrzeba coraz więcej energii, to oznacza wielki boom węglowy. Jeszcze w XIX wieku Sören Zachariassen, płynąc stat-kiem, zauważył węgiel na brzegu. Powstały pierwsze kopalnie. Korytarze suną głęboko w skałę. To nie jest przemysł bezpieczny. Zdarzył się kiedyś wybuch, który wyrzucił węgiel i górników z taką siłą z korytarza, że odnaleziono ich ciała po drugiej stronie doli-ny, na przeciwległym zboczu. Amerykański biznesmen ufundował Longyearbyen w 1906 roku, pierwsze dwa człony nazwy osady pochodzą od jego nazwiska.

Cały wiek XX to zmaganie się z węglem. Ale i docenianie, jak wielkim jest bogactwem. Norweskie aspiracje i strategia (kopal-nie, odkupione przez rząd norweski, do dziś są firmami strate-gicznymi) trochę zderzają się z rosyjską potrzebą zdobycia pozy-cji, a nawet supremacji w Arktyce, wyrażającej się ustanowieniem w latach 30. przedsiębiorstwa kopalnianego. W Barentsburgu jest nawet pomnik Lenina, za nim wielki napis o jedynym celu, jakim jest komunizm. Są nawet piwo i knajpa, które nazywają się „Czer-wony Niedźwiedź”. Po 70­kilometrowej, przepięknej widokowo wyprawie skuterami śnieżnymi w jedną stronę z Longyearbyen do Barentsburga (kierunek: na zachód!) tam właśnie zjedliśmy lunch, przygotowany przez Rosjan i Ukraińców. Pracują tu ze sobą w biznesie turystycznym, ale i węglowym – razem, podobno bez specjalnych napięć.

Jest paradoksem, że zarówno w Barentsburgu, jak i Longyearbyen można zrobić piękne zdjęcia fiordów, morza, lodowców w tle, gór, śniegu – i mieć na fotografii tego supernaturalnego krajo-brazu... dymiący na czarno komin węglowy.

HISTORIA WĘGLA

W historię Spitsbergenu węgiel wpisał się na stałe, wszyscy o nim mówią, cała dolina za Longyearbyen wypełniona jest słupami ko-lejki węglowej, a wejścia do kopalni są atrakcją turystyczną. Jest oczywiste dlaczego. Bo to węgiel wprowadził Svalbard i bardzo lokalne Longyearbyen, leżące gdzieś na skrajnych obrzeżach świata, w globalizację, w nurty wspólne całej ludzkości.

Co jest ważne dzisiaj z ekonomicznego i rozwojowego punktu wi-dzenia dla Svalbardu? Rozwój turystyki. Są jej dwa oblicza: maso-wa, gdy latem przybywają wielkie statki z 6 tysiącami pasażerów, schodzących na kilka godzin na brzeg. Muszą mieć i dostają ofer-tę na miarę ich masowych oczekiwań, choć część Japończyków i Chińczyków przeżywa zawód, kiedy dowiadują się, że wymarzo-nej zorzy polarnej nie zobaczą.

HISTORIA TURYSTYKI

ALE JEST TEŻ TURYSTYKA INNA – NASTAWIONA NA TRUD ŻYCIA ARKTYCZNEGO:

WĘDRÓWKI, WSPINACZKI, WYPRAWY SKUTEROWE, KAJAKOWE, ZAPRZĘGAMI PSIMI, PRZEŻYWANIE NOCY W NAMIOCIE,

TYGODNIOWE WYPRAWY PO CAŁYM ARCHIPELAGU, WIELODNIOWE WĘDRÓWKI NARCIARSKIE. SĄ TEŻ BALONY I LOTNIE.

TO WYMAGA OD TURYSTÓW INTEGRALNEGO ZAANGAŻOWANIA: CIAŁA I DUCHA.

Niekiedy i umysłu, żeby wiedzieć i zrozumieć więcej. Dlatego jest świetne muzeum. Muzeum jest przy ośrodku uniwersyteckim. Bo każda wyprawa turystyczna może stać się odkryciem naukowym – kiedy zaobserwujesz coś nietypowego, niebywałego czy odnaj-dziesz skamieliny sprzed 60 milionów lat.

Są świetne firmy i wspaniali przewodnicy. Czujesz ich stanowcze przewodnictwo, ale i serdeczność, kiedy ci pomagają. Patrzysz, jak rozdzielają psy, nagle skłócone i warczące na siebie w parach prowadzących sanie. Patrzysz, jak pomagają ci wyjść z wywrot-ki skutera śnieżnego. Patrzysz, jak uczą cię jeść w zimnie spe-cjały różnych kuchni, dając ciepły posiłek, powstający z dolania gorącej wody z termosu do torebki z liofilizowanym jedzeniem. Patrzysz, jak organizują ci lunch w starym, drewnianym żurawiu, który kiedyś służył za stację rozrządową wagoników węgla, gdzie jest odrobinę ciepło.

DAJĄ CI SIEBIE. ŻEBY BYŁO CI NIE TYLKO FAJNIE,

ALE ŻEBYŚ ZMIERZYŁ SIĘ Z ODKRYCIEM SAMEGO SIEBIE. TO BARDZIEJ MISJA

NIŻ WYŁĄCZNIE PRACA. JEST NA SVALBARDZIE WIELU TAKICH

PRZEWODNIKÓW, WIELU NARODOWOŚCI.

To nie jest zwykłe miasteczko – Longyearbyen.

Przyjeżdżają tu ludzie z całego świata. Pobędą trochę. Część z nich od razu zostaje, część wraca później. Ci, którzy zostają, osadzają się coraz głębiej. Robią interesy. Są przewodnikami. Jak Dominika, która łączy pasje naukowe, niebywałą siłę osobowości z potrzebą mierzenia się z trudnymi wyzwaniami i niezwykłą delikatnością. Nie-którzy szukają swojego miejsca w życiu i chyba odnajdują je na Sval-bardzie. Jak fantastyczny Leszek, który buduje i remontuje domy (takie, jakie są wpisane w kulturę mrozu i śniegu), wędruje po górach i dolinach, pisze piękne wiersze i ma w sobie ciepłą serdeczność.

Jest Holenderka, która prowadzi biznes jubilerski i duszę sprzedała Svalbardowi. Jest była hippiska, która założyła wspaniałą knajpę, z roślinnością jak w oranżerii, potrawami różnych kręgów kulturo-wych i umieszczonymi w ladzie barowej kośćmi z penisów niedźwie-dzia, lisa i foki. Są wspaniałe sklepy z wyrafinowanym sprzętem tu-rystycznym. Jest poczta, przed której wejściem jest napis, żeby nie wchodzić z bronią. Jest kościół protestancki, ale otwarty na wszyst-kie religie, z salką do rozmów i spotkań zaraz za częścią sakralną. Jest knajpka „Fruene” z pysznymi zupami w porze lunchu i olbrzy-mimi kanapkami. Jest basen. Jest ośmiokątna szklarnia, gdzie ho-dowane są rośliny spoza kręgu svalbardzkiego. Jest gazetka „Ice-people”, prowadzona przez pasjonata z Aspen w Stanach. Jest elegancka knajpa „Huset”, gdzie rosyjski kucharz przygotowuje genialne potrawy. Można wybrać 5 lub 7 dań. Można dostać deli-katnego dorsza z kawałkami pachnącego buraka czy wyrafinowany smakowo blue cheese, opieczony w rozdrobnionym porze, smaku-jącym jak popiół, podane na bryle czarnego węgla czy serwowane na porożu carpaccio z pachnącego i mięciutkiego mięsa renifera.

HISTORIA WSPÓLNOTY SVALBARDZKIEJ

Można będzie wreszcie zobaczyć Longyearbyen – w kolejnej serii kryminalnej „Fortitude” z Denisem Quaidem, któremu statysto-wali Dominika i Leszek wraz z innymi mieszkańcami miasteczka.

Ta społeczność jest niesamowita. Są tu ludzie 51 narodowości, niejako z przypadku. Ale nie są tu przypadkowo. Są po coś – coś im zagrało w duszy, żeby tu przyjechać i być. Ich kreatywność, zapobiegliwość w warunkach ekstremalnej zimy, pracowitość, otwartość na innych, nawet jeżeli są to silne osobowości – dają unikalną kompozycję społeczną. I energię. Jest tu swoiste genius loci. Myślę, że nadchodzące lata pokażą jeszcze bardziej ten fe-nomen Svalbardu, a szczególnie Longyearbyen – miasta mroźnej bieli i czarnego węgla.

Wszyscy na Svalbardzie mówią o śniegu, lodzie, niedźwiedziach, zorzy polarnej oraz węglu.

DLACZEGO BIAŁE I CZARNE JEST TAK WAŻNE?

JESTEŚ W SERCU TEGO, CO JEST NATURĄ. TO POMAGA ODNALEŹĆ CI WŁASNĄ NATURĘ.

ŚNIEŻNA BIEL I LODOWA TAFLA, W KTÓREJ PRÓBUJĄC SIĘ PRZEJRZEĆ,

SYMBOLICZNIE ROZPOZNAJESZ SAMEGO SIEBIE, ALE JAKOŚ ODMIENNEGO –

ZOSTANĄ CI NA DŁUGO W PAMIĘCI.

Spitsbergen zmienia ludzi – w ich codzienności i prywatności. Ale też ich – jako zbiorowość. Nie byłoby tej zmiany, gdyby w któ-rymś momencie historii Longyearbyen nie znalazł się w obiegu globalnym – przez węgiel.

Dlatego białe i czarne jest na Spitsbergenie tak ważne.