sprawozdanie z działań msw dotyczących zapobiegania przemocy

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁAŃ MINISTERSTWA SPRAW WEWNĘTRZNYCH

DOTYCZĄCYCH ZAPOBIEGANIA PRZEMOCY W RODZINIE

Warszawa 2014

2

SPIS TREŚCI

WSTĘP......................................................................................................................................... 3

DZIAŁANIA REALIZOWANE PRZEZ POLICJĘ W ZWIĄZKU Z PRZECIWDZIAŁANIEM PRZEMOCY W

RODZINIE W 2014 ROKU ............................................................................................................ 7

KWESTIONARIUSZE SZACOWANIA RYZYKA I ALGORYTMY POSTĘPOWANIA PODCZAS

INTERWENCJI W PRZYPADKU PRZEMOCY DOMOWEJ ............................................................. 10

PILOTAŻ NARZĘDZI W WOJEWÓDŹTWIE LUBUSKIM ............................................................... 13

PODSUMOWANIE ..................................................................................................................... 17

Załącznik nr 1 ............................................................................................................................ 19

Załącznik nr 2 ............................................................................................................................ 48

Załącznik nr 3 ............................................................................................................................ 49

3

WSTĘP

Rodzina jest grupą społeczną, która w ciągu swojego istnienia znajduje się w różnych

sytuacjach, także takich, które sprzyjają jej funkcjonowaniu i rozwojowi bądź lub je

utrudniają. Szczególne zagrożenie stanowią sytuacje trudne, kryzysy życiowe, z którymi

rodzina nie umie lub nie jest w stanie sama sobie poradzić. Prowadzi to często do różnych

zjawisk patologicznych, w tym uzależnień i przemocy.

Ustawodawca w celu jak najlepszego zabezpieczenia praw członków rodzin uchwalił

Ustawę z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, której preambuła

mówi: „uznając, że przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka, w tym prawo

do życia i zdrowia oraz poszanowania godności osobistej, a władze publiczne mają

obowiązek zapewnić wszystkim obywatelom równe traktowanie i poszanowanie ich praw

i wolności, a także w celu zwiększania skuteczności przeciwdziałania przemocy w rodzinie

stanowi się (...)”1. Ustawa określa zadania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie,

zasady postępowania wobec osób dotkniętych przemocą w rodzinie, a także zasady

postępowania wobec osób stosujących przemoc w rodzinie. Dbanie o prawidłowe

funkcjonowanie podstawowej komórki społecznej, jaką jest rodzina, to obowiązek wszystkich

instytucji, posiadających odpowiednie ku temu narzędzia. Jednocześnie należy pamiętać

o konieczności poszanowania praw poszczególnych osób – dzieci, rodziców, dziadków,

opiekunów – tworzących rodzinę. Mają oni prawo do wolności, godności, szacunku,

równości, ochrony życia i zdrowia. Należy przy tym wziąć pod uwagę, że czas intensywnych

przemian społecznych często współwystępuje z różnymi utrudnieniami i zagrożeniami dla

funkcjonowania rodziny, i w takich okresach powinna ona stanowić wartość nadrzędnie

chronioną.

Zapobieganie przemocy domowej i pomoc ofiarom należą do zadań złożonych

i wieloaspektowych, dlatego zajmują się nimi przedstawiciele różnych instytucji

państwowych. W skład Zespołu Monitorującego do Spraw Przeciwdziałania Przemocy

w Rodzinie, działającego przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, wchodzą

przedstawiciele resortów: Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Sprawiedliwości,

Ministerstwa Edukacji Narodowej, jak również przedstawiciele: Komendy Głównej Policji,

Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Równego Traktowania Kancelarii Prezesa Rady

Ministrów oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Efektem

1 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz. U. z dnia 20 września 2005 r.).

4

pracy ww. Zespołu jest kolejny, opracowany na lata 2014-2020, Krajowy Program

Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie.

Na przemoc w rodzinie można spojrzeć z perspektywy prawnej, psychologicznej

i społecznej. W ustawie definiowana jest ona w następujący sposób: „przemoc w rodzinie –

(należy przez to rozumieć) jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub

zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste osób wymienionych w pkt 1,

w szczególności narażające te osoby na niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia, naruszające

ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną, powodujące szkody na ich

zdrowiu fizycznym lub psychicznym, a także wywołujące cierpienia i krzywdy moralne

u osób dotkniętych przemocą”2.

Z punktu widzenia prawa przemoc w rodzinie to przestępstwo, które może otrzymać

różne kwalifikacje prawne czynu. Bezpośrednim przepisem Kodeksu Karnego, odnoszącym

się do przemocy w rodzinie, jest art. 207 kk, czyli znęcanie się fizyczne lub psychiczne nad

osobą najbliższą, które zagrożone jest karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat,

w szczególnych przypadkach kara może wzrosnąć nawet do 12 lat. Ponadto przyjmuje się

inną kwalifikację prawną czynów, które mają podłoże przemocy w rodzinie, takich jak:

groźba bezprawna (art. 190 kk), zgwałcenie (art. 197 kk), spowodowanie ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu człowieka (art. 156 kk) czy zabójstwo (art. 148 kk)3.

Psychologiczne spojrzenie na przemoc domową zwraca naszą uwagę na cierpienie

i bezradność ofiary, odsłania mechanizmy wewnętrzne i sytuacyjne sterujące przemocą oraz

złożone procesy interakcji między sprawcą a ofiarą. Psychologiczne zrozumienie przemocy

odgrywa podstawową rolę przy pomaganiu ofiarom w wyzwalaniu się od przemocy

i w naprawianiu szkód, jakie poczyniła w ich życiu. Wyróżnia się przemoc fizyczną,

psychiczną i seksualną, zwracając uwagę na jej aktywne lub pasywne formy oraz różne

nasilenie.

Z perspektywy społecznej zwracamy uwagę na czynniki zawarte w obyczajach

i postawach społecznych, które mogą sprzyjać przemocy lub ją usprawiedliwiać. Z drugiej

strony w obronie przed przemocą mogą organizować się znaczące siły społeczne i wywierać

wpływ na stan spraw publicznych i życie4.

2 Ibidem.

3 Sprawozdanie z Krajowego Programu Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie 2012r.

4 J. Mellibruda, Psychologiczne aspekty przemocy domowej, [w:] http://www.psychologia.edu.pl/czytelnia/50-

artykuly/712-psychologiczne-aspekty-przemocy-domowej.html dostęp 28.05.2014

5

Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że:

JEST INTENCJONALNA Przemoc jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu

kontrolowanie i podporządkowanie ofiary.

SIŁY SĄ NIERÓWNOMIERNE W relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą. Ofiara

jest słabsza, a sprawca silniejszy.

NARUSZA PRAWA I DOBRA OSOBISTE Sprawca wykorzystuje przewagę siły,

narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności,

szacunku itd.).

POWODUJE CIERPIENIE I BÓL Sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne

szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do

samoobrony5.

Źródło: Definicja Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" Instytutu Psychologii Zdrowia Polskiego

Towarzystwa Psychologicznego

Skoro ofiarami przemocy stają się osoby słabsze, to należy uznać, że są na nią

narażone przede wszystkim kobiety i dzieci.

W całej Europie dostrzega się problem dyskryminacji kobiet, wskazując, że

w większości przypadków to one są ofiarami przemocy domowej. Dane bardzo niepokoją –

codziennie jedna na pięć kobiet w Europie staje się ofiarą przemocy. Rada Europy ocenia, że

około 25% kobiet doświadczyło przemocy fizycznej, a 10% doznało przemocy seksualnej

z użyciem siły. W większości przypadków sprawcą była osoba z najbliższego otoczenia

ofiary, najczęściej jej partner lub były partner. Szacuje się, że społeczne, ekonomiczne i

zdrowotne skutki, jakie wywołuje przemoc, kosztują każdy z krajów Rady Europy ponad 34

miliardy euro rocznie, co daje 555 euro rocznie na jednego mieszkańca. Badania na poziomie

europejskim pokazują, że około 14% wszystkich kobiet po 16 roku życia doświadczało

przemocy domowej, pozostając nadal w związku ze sprawcą. Także wiele kobiet mimo

ucieczki od sprawcy cierpi z powodu doznawanej w przeszłości przemocy fizycznej,

5 http://www.niebieskalinia.pl/edukacja/podstawowe-informacje-o-przemocy/definicje/3987-przemoc-w-

rodzinie-definicja dostęp 28.05.2014.

PRZEMOC W RODZINIE TO ZAMIERZONE I WYKORZYSTUJĄCE PRZEWAGĘ

SIŁ DZIAŁANIE PRZECIW CZŁONKOWI RODZINY, NARUSZAJĄCE PRAWA I

DOBRA OSOBISTE, POWODUJĄCE CIERPIENIE I SZKODY.

6

psychicznej czy seksualnej i ma to ogromny wpływ na budowanie przyszłych relacji. Należy

podkreślić, że samo zakończenie związku z agresorem nie daje pełnej gwarancji

bezpieczeństwa. Częstym zjawiskiem jest również przemoc wobec dzieci, które są całkowicie

bezbronne wobec takich działań dorosłych, jak zaniedbywanie, znęcanie się fizyczne,

psychiczne czy wykorzystywanie seksualne. Trzeba zwrócić uwagę, że samo przebywanie

w miejscu, w którym występuje przemoc domowa, pozostawia u dzieci trwały uraz6.

W Polsce, tak jak w innych krajach europejskich, przemoc domowa wobec kobiet jest

powszechna. W ostatnich dwóch latach Policja założyła w sumie ponad 100 000 Niebieskich

Kart7, tzn. funkcjonariusze Policji wypełnili w tych przypadkach dokumenty służbowe

stwierdzające przemoc w rodzinie. Służą one do dokumentowania faktów związanych

z przemocą w danej rodzinie, oceny zagrożenia dalszą przemocą, mogą wreszcie służyć jako

dowód w sprawach sądowych. Wypełnienie „Niebieskiej Karty" nie jest jednak równoznaczne

ze złożeniem zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, nie stanowi podstawy do wszczęcia

postępowania karnego. W przypadku jednak złożenia takiego zawiadomienia może ona zostać

wykorzystana jako dowód procesowy.

Należy przy tym podkreślić, że po nowelizacji Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy

w rodzinie Policja nie jest jedyną instytucją, która ma prawo założyć rodzinie Niebieską

Kartę. Oprócz policjantów i pracowników socjalnych, taką kompetencję otrzymali również

przedstawiciele służby zdrowia i oświaty. W latach poprzedzających nowelizację Policja

odnotowywała średnio rocznie ok. 130 000 ofiar przemocy domowej8.

Ponadto w badaniach przeprowadzonych przez TNS OBOP w 2010 roku większość

respondentów oceniła, porównując obecną sytuację z tą sprzed 10-15 lat, że nastąpił wzrost

liczby ofiar przemocy i sprawców tych przestępstw. Jednocześnie ofiarą przemocy

(ekonomicznej, psychicznej lub fizycznej) w rodzinie padło nawet 16% badanych osób,

a 60% z nich oświadczyło, że zna przynajmniej jedną rodzinę, w której kobiety doświadczają

przemocy. Z zebranych danych wynika, że większość respondentów ma doświadczenia

z przemocą w rodzinie i zetknęła się z nią osobiście albo pośrednio. Tylko 28% badanych

w ogóle nie miało doświadczeń z przemocą w rodzinie9.

6 http://amnesty.org.pl/uploads/media/Przemoc_wobec_kobiet_FIN.pdf dostęp 28.05.2014.

7 Procedura Niebieskiej Karty obejmuje ogół czynności podejmowanych i realizowanych w związku z

uzasadnionym podejrzeniem zaistnienia przemocy w rodzinie. 8 http://statystyka.policja.pl/st/wybrane-statystyki/przemoc-w-rodzinie/50863,dok.html dostęp 28.05.2014.

9 http://www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1-2010_%20Raport-ogolnopolski_K-M_01-03-11.pdf

dostęp 28.05.2014.

7

Mając na względzie dobro i ochronę osób najsłabszych, czyli przede wszystkim

dzieci, kobiet i osób starszych, Minister Spraw Wewnętrznych zapowiedział walkę

z przemocą domową i ustanowił ją jednym z pięciu priorytetów swoich działań na 2014 r. W

niniejszym sprawozdaniu opisano działania Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i służb mu

podległych, które służą jak najlepszej ochronie praw i zapewnianiu bezpieczeństwa członkom

rodzin. Należy podkreślić, że w głównej mierze zadania te spoczywają na Policji, która jako

organ porządku publicznego jest właściwa do podejmowania interwencji i wykrywania

przestępstw, również tych związanych z przemocą w rodzinie. Zmianą, która usprawniła

działania Policji w zakresie walki z przemocą w rodzinie, było utworzenie i wdrożenie

z dniem 1 stycznia 2014 roku kwestionariuszy szacowania ryzyka i algorytmów działania

podczas interwencji domowej. Narzędzia te zostały opracowane na polecenie Ministerstwa

Spraw Wewnętrznych przez Komendę Główną Policji we współpracy z organizacjami

pozarządowymi.

DZIAŁANIA REALIZOWANE PRZEZ POLICJĘ W ZWIĄZKU

Z PRZECIWDZIAŁANIEM PRZEMOCY W RODZINIE W 2014 ROKU

Nowelizacja Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z 2010 r. wprowadziła

zasadnicze zmiany w podejściu problemu przemocy domowej i pomocy osobom zagrożonym.

Do najważniejszych zmian należy zaliczyć utworzenie zespołów interdyscyplinarnych i grup

roboczych, które powoływane są przez samorządy gminne i funkcjonują przy Ośrodkach

Pomocy Społecznej. Analizują one każdy przypadek przemocy domowej i przygotowują plan

naprawczy. Również przedstawiciele Policji mają obowiązek uczestniczyć w pracach takiego

zespołu. Policjanci dokonujący interwencji i stwierdzający zaistnienie sytuacji przemocowej

w domu są zobligowani do założenia Niebieskiej Karty bądź kontynuowania procedury

i zgłoszenie danej sprawy w ciągu 7 dni do zespołu interdyscyplinarnego. Obecnie

uprawnienia do zakładania Niebieskiej Karty zostały rozszerzone na dodatkowe podmioty, do

Policji i pracowników pomocy społecznej dodano przedstawicieli ochrony zdrowia

i przedstawicieli oświaty. W związku ze zmianą ustawy, również Policja nabyła nowe

uprawnienia, które zostały zamieszczone w Ustawie o Policji (art. 15a), mówiące o tym, że

funkcjonariusz Policji ma prawo zatrzymania sprawców przemocy w rodzinie stwarzających

bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego w trybie określonym w art. 15.

8

Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP podejmuje wiele zadań w obszarze

przemocy w rodzinie, m.in. wdrożenie w Policji od 1 stycznia 2014 r. narzędzi szacowania

ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie.

We wszystkich Komendach Wojewódzkich Policji i w Komendzie Stołecznej Policji,

w ramach nadzoru nad realizacją procedury Niebieskiej Karty, podczas patroli oficerskich

oraz sprawdzeń doraźnych (czynności badawczych) w podległych jednostkach

organizacyjnych Policji, zwraca się uwagę na podejmowane działania w tym obszarze przez

interweniujących policjantów, w tym sporządzoną dokumentację.

Ponadto, BPiRD KGP za pośrednictwem właściwej KWP/KSP dokonuje ustaleń pod

kątem występującej przemocy w rodzinie w każdej rodzinie, w której między innymi doszło

do zabójstwa lub jego usiłowania, dokonanego przez członka rodziny, lub rozszerzonego

samobójstwa. Ustalenia te mają na celu analizę zdarzeń poprzedzających tragedię, pod kątem

właściwej realizacji zadań Policji oraz wyciągnięcie wniosków i ewentualne wdrożenie

procedur, które pozwolą w przyszłości na minimalizację ryzyka powstawania takich sytuacji.

Na podstawie takiej analizy w KGP przygotowywane jest pismo, w którym Pierwszy

Zastępca Komendanta Głównego Policji zobowiąże komendantów wojewódzkich/stołecznego

Policji do tego, aby w przypadku dobrowolnego poddania się karze przez osobę podejrzaną

o popełnienie przestępstwa w związku z przemocą w rodzinie obligatoryjnie wnosić

o zastosowanie środków karnych w postaci nakazu opuszczenia wspólnie zamieszkiwanego

lokalu, zakazu zbliżania oraz poddania się oddziaływaniom korekcyjno-edukacyjnym.

Ponadto Pierwszy Zastępca Komendanta Głównego Policji wskazał na konieczność

występowania do prokuratora, w postępowaniu przygotowawczym, o zastosowanie środków

probacyjnych.

Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego KGP w 2014 r. w celu profesjonalnego

wykonywania przez policjantów zadań w obszarze przeciwdziałania przemocy w rodzinie,

w szczególności w zakresie stosowania narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia

zdrowia w związku z przemocą w rodzinie, do dnia 26 maja 2014 r. przeprowadziło:

szkolenie dla funkcjonariuszy z Biura Spraw Wewnętrznych KGP,

szkolenie dla Głównego Sztabu Policji,

szkolenia wykładowców szkół policyjnych,

czynności badawcze w 8 KPP/KMP, pod kątem przeszkolenia w ubiegłym roku

funkcjonariuszy realizujących interwencje w związku z przemocą w rodzinie,

posiadania przez patrol interwencyjny formularzy „Niebieska Karta – A”, „Niebieska

9

Karta – B” oraz kwestionariuszy szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia

w związku z przemocą w rodzinie dla osób dorosłych oraz w stosunku do dzieci (druki

MP-52, MP-53),

wideokonferencje.

Ponadto znowelizowana ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie dała

specjalne uprawnienia kuratorom sądowym, którzy mają możliwość złożenia wniosku

o odwieszenie kary pozbawienia wolności bądź zakończenia warunkowego zwolnienia

skazanego. Dzieje się tak w przypadku ponownego stosowania przemocy przez sprawcę.

Instytucja ta ściśle wiąże się z działaniami policjantów dzielnicowych, którzy mają za zadanie

współpracować z kuratorami sądowymi ze swojego rewiru i informować ich o wszelkich

nieprawidłowych zachowaniach osób będących pod kuratelą. Ogólna liczba wniosków

złożonych przez kuratorów sądowych w trybie art. 12d Ustawy o przeciwdziałaniu przemocy

w rodzinie w 2012 roku wyniosła 2.143 (2011 – 1.315, 2010 – 372 wnioski), z czego 1.355

zostało uwzględnionych (2011 – 667, 2010 – 200). Obligatoryjne zarządzenie wykonania

kary wobec skazanego za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby

bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej, zamieszkujących wspólnie

ze sprawcą dopuszczającym się ponownych zachowań przemocowych w okresie próby (art.

75 § 1a kk), zostało zastosowane w 2012 r. 1.767 razy (2011 – 1.096, 2010 – 70) (zob. wyk.

1)10

. Do zacieśnienia współpracy pomiędzy Policją a Kuratorską Służbą Sądową doszło w

2010 roku, kiedy zostały podpisane procedury współpracy przez Ministra Sprawiedliwości,

Komendanta Głównego Policji i przedstawicieli Krajowej Rady Kuratorów.

Wykres 1. Liczba obligatoryjnych zarządzeń kary na wniosek kuratora sądowego w wyniku ponownego

stosowania przemocy w rodzinie

Źródło: opracowanie własne na podstawie artykułu Temida a przemoc w rodzinie 2012 „Niebieska Linia

nr 4/2013”

10

http://www.niebieskalinia.pl/pismo/wydania/dostepne-artykuly/4829-temida-a-przemoc-w-rodzinie-2012 dostęp 25.05.2014.

0

2000

2010 2011 2012

70

1096 1767

Liczba obligatoryjnych zarządzeń wykonania kary w wyniku ponownego stosowania przemocy

10

KWESTIONARIUSZE SZACOWANIA RYZYKA I ALGORYTMY

POSTĘPOWANIA PODCZAS INTERWENCJI W PRZYPADKU PRZEMOCY

DOMOWEJ

Policja, mając na celu podniesienie standardów przeciwdziałania przemocy domowej,

jak również sprawniejszą pomoc ofiarom, opracowała specjalne kwestionariusze szacowania

ryzyka oraz algorytmy postępowania wobec sprawcy. Idąc wzorem państw Europy

Zachodniej, które takie narzędzia wykorzystują w pracy z przypadkami przemocy w rodzinie,

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zainicjowało wprowadzenie analogicznych procedur.

Nowe rozwiązania zostały opracowane przez Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy

Głównej Policji przy współpracy z organizacjami pozarządowymi: Fundacją Dzieci Niczyje

i Ogólnopolskim Pogotowiem dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”.

Pozytywne wyniki pilotażu nowych narzędzi, przeprowadzonego we wrześniu 2013

roku w województwie lubuskim (zob. zał. 1), pozwoliły na podjęcie decyzji o wprowadzeniu

kwestionariuszy i algorytmów z dniem 1 stycznia 2014 roku już w całym kraju. Blisko 35.000

funkcjonariuszy ogniw patrolowo-interwencyjnych, którzy między innymi przeprowadzają

interwencję w przypadku przemocy domowej, zostało wyposażonych w laminowane

formularze, w formie wkładki do notatnika, które pomagają im podczas wykonywania

czynności (zob. zał. 2). Ponadto wszyscy funkcjonariusze przeszli dodatkowe szkolenie

z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej i prawidłowego korzystania z nowych

narzędzi. Podczas szkoleń omawiano m.in. działania, jakie może podjąć policjant

w konkretnych sytuacjach. W czasie 42 spotkań przeszkolono 850 policjantów-liderów,

którzy następnie systemem kaskadowym przeszkolili kolejnych funkcjonariuszy. Przeszkoleni

zostali również wykładowcy szkół policyjnych, którzy zapoznają przyszłych funkcjonariuszy

z nowymi rozwiązaniami podczas szkolenia zawodowego. Wraz z kwestionariuszami

i algorytmami policjanci dostali Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka

związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie, który został sfinansowany

ze środków Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i opracowany przez ekspertów Biura

Prewencji i Ruchu Drogowego Komendy Głównej Policji, Marzenę Kondraczuk-Wąs

i Wandę Mende (zob. zał. 3).

Potrzeba szacowania ryzyka wynika z dążenia do zwiększenia skuteczności działań

podejmowanych przez policjantów przeprowadzających interwencje wobec sprawców

przemocy w rodzinie. Jednym z ważniejszych zadań Policji jest zapewnienie bezpieczeństwa

11

osobom dotkniętym przemocą w rodzinie poprzez wykorzystanie dostępnych środków

mających na celu ochronę oraz minimalizowanie zagrożenia ich zdrowia i życia.

Doświadczenia niektórych policji europejskich wskazują, że można wyodrębnić czynniki

ryzyka, których zaistnienie oznacza podwyższenie stopnia zagrożenia bezpieczeństwa ofiar

przemocy w rodzinie. Czynniki te zawarto w kwestionariuszach szacowania ryzyka. Policjant,

który ma wątpliwości co do ryzyka, jakie występuje podczas interwencji, może skorzystać

z przygotowanego kwestionariusza, a następnie zastosować odpowiednie postępowanie

wobec sprawcy według algorytmu (zob. zał. 2)11

. Opracowano dwie wersje narzędzi, jedną

służąca do szacowania ryzyka i postępowania w przypadku przemocy wobec osoby dorosłej,

natomiast druga dotyczy postępowania wobec dziecka. Warto zaznaczyć, że nowe

rozwiązania są szczególnie pomocne młodym funkcjonariuszom, którzy najczęściej pracują

w ogniwach patrolowo-interwencyjnych i podejmują interwencję w rodzinie. Należy

pamiętać, że jest to sytuacja wysoce stresogenna i pełna emocji, dlatego kwestionariusz pełni

cenną wskazówkę jak dokonać najbardziej obiektywnej oceny.

Grupa robocza przygotowująca narzędzia oraz algorytmy postępowania, związane

z szacowaniem ryzyka przemocy w rodzinie, podczas prac wykorzystywała doświadczenia

policji szwedzkiej stosującej w zakresie szacowania ryzyka system SARA (ang. Spousal

Assault Risk Assessment), multidyscyplinarne doświadczenia brytyjskie w zakresie

stosowania narzędzia szacowania ryzyka DASH (ang. Domestic Abuse, Stalking and

Harrassment and Honour Related Based Violence), a w głównej mierze Formularz Oceny

Zagrożenia (ang. Danger Assessment) opracowany przez J. C. Campbell12

.

Autorzy nowego narzędzia określili następujące cele wprowadzenia kwestionariusza:

dostarczenie policjantom jednolitego narzędzia, a w konsekwencji zapewnienie spójnego

zrozumienia sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia ofiar związanego z przemocą

w rodzinie;

pomoc policjantom, przeprowadzającym interwencję wobec przemocy w rodzinie,

w zidentyfikowaniu przypadków wysokiego zagrożenia życia lub zdrowia w związku z tą

przemocą;

11

http://kwartalnik.csp.edu.pl/kp/ponadto-w-numerze/2145,PRZECIWDZIALANIE-PRZEMOCY-W-RODZINIE-Narzedzie-szacowania-ryzyka-zagrozenia-zyci.html dostęp 30.05.2014. 12

M. Kondraczuk-Wąs, W. Mende, Praktyczny podręcznik dla policjantów. Szacowanie ryzyka związanego z indywidualnymi przypadkami przemocy w rodzinie, Warszawa 2013, s. 3-4.

12

pomoc policjantom w podejmowaniu dobrze uzasadnionych decyzji zmierzających do

zatrzymania sprawcy przemocy w rodzinie, opartych na informacjach pochodzących

z analizy sytuacji na podstawie czynników ryzyka;

wypełniony formularz staje się ważnym dokumentem, który może być wykorzystywany

podczas dalszej pracy z konkretnym przypadkiem przemocy w rodzinie w ramach spotkań

zespołów interdyscyplinarnych lub grup roboczych13

.

Należy przy tym zaznaczyć, że używanie kwestionariusza i algorytmu nie jest

obligatoryjne, ponieważ każdy policjant powinien sam ocenić daną sytuację. Jedynie

w przypadku wątpliwości, jaką decyzję podjąć, może skorzystać z narzędzi pomocniczych.

Warto również zwrócić uwagę, że oprócz praktycznego wymiaru nowych procedur

policjanci dostali bardzo wyraźny sygnał, że dobro poszczególnych członków rodziny jest

wartością szczególnie chronioną i jakiekolwiek przejawy przemocy powinny być szybko

i skuteczne zwalczane. Wszystkie działania podjęte w celu podnoszenia standardów

zapobiegania przemocy w rodzinie (szkolenia, podręcznik dla policjantów, nowe narzędzia)

są jednocześnie elementami kształtującymi prawidłowe postawy funkcjonariuszy.

Jak wskazują sami policjanci, algorytm postępowania jest szczególnie pomocny, gdyż

daje im jasne wytyczne, na podstawie jakich przepisów mogą odizolować sprawcę, ew. jakie

inne środki zastosować. Należy tu zwrócić uwagę na możliwość natychmiastowego

odizolowania sprawcy w uzasadnionych przypadkach. Takiego zatrzymania funkcjonariusze

mogą dokonać na podstawie art. 15a Ustawy o Policji lub art. 244 Kodeksu postępowania

karnego. Jeżeli na pytania 1-3 z kwestionariusza szacowania ryzyka padła odpowiedź „tak”,

funkcjonariusz powinien rozważyć zatrzymanie sprawcy; jeżeli w pytaniach 4-13 padła

przynajmniej pięciokrotnie odpowiedź „tak”, również należy rozważyć zatrzymanie sprawcy.

Jeżeli wystąpiło mniej niż 5 czynników ryzyka, policjant powinien kontynuować procedurę

„Niebieskiej Karty”. Analogiczne postępowanie należy zastosować w przypadku przemocy

wobec dziecka, z tym, że policjant tym razem oprócz rozważenia zatrzymania sprawcy może

podjąć decyzję o odebraniu dziecka (zob. zał. 2).

13

Ibidem, s. 7.

13

PILOTAŻ NARZĘDZI W WOJEWÓDŹTWIE LUBUSKIM

Opracowanie i wdrożenie Algorytmów i Kwestionariuszy Szacowania Ryzyka

Zagrożenia Życia i Zdrowia w Związku z Przemocą w Rodzinie nie byłoby możliwe bez

przeprowadzenia pilotażu i sprawdzenia w praktyce użyteczności nowych narzędzia. Wnioski

płynące z realizacji pilotażu pozwoliły na opracowanie ostatecznego kształtu narzędzi.

Przed rozpoczęciem pilotażu Fundacja Dzieci Niczyje przeprowadziła badania

focusowe w siedzibie Komendy Głównej Policji, w którym wzięło udział łącznie 17

policjantów (5 kobiet i 12 mężczyzn) pracujących w służbach patrolowych i dzielnicowych

w Warszawie, miejscowościach podwarszawskich oraz Gorzowie Wielkopolskim. Ich staż

pracy wynosił od 4 miesięcy do 30 lat. W zdecydowanej większości brali oni udział

w interwencjach w związku z przemocą w rodzinie. Każdy wywiad trwał ok. 65 minut. Na ich

podstawie opracowano wnioski dotyczące mocnych i słabych stron algorytmu

i kwestionariusza w ocenie badanych policjantów.

W czasie trwania pilotażu założono ścisłą współpracę pomiędzy Ośrodkami Pomocy

Społecznej a interweniującymi policjantami. Miała ona polegać na 24-godzinnych dyżurach

pracowników OPS, którzy w razie potrzeby mogli pojawić się na miejscu interwencji na

prośbę Policji bądź ofiary w celu zapewnienia wsparcia. Do ich zadań należały: dostarczanie

informacji o dostępnych placówkach, gdzie można przewieźć dziecko lub rodzinę, opieka

psychologiczna podczas interwencji, pomoc w przypadku kontaktu z lekarzem czy Policją.

Niestety nie wszystkie gminy wyraziły gotowość do takiej współpracy. Wskazywano na

przeszkody instytucjonalne, prawne, jak również to, że gminy nie dysponowały

odpowiednimi zasobami do przeprowadzenia tego typu zadań. Mimo wspomnianych

trudności należy podkreślić, że w warunkach pilotażu blisko 70% gmin zapewniło takie

dyżury.

Zebrane uwagi i obserwacje zgłaszane przez pracowników pomocy społecznej,

dotyczące realizacji pilotażu obejmowały:

Problemy związane z uregulowaniami prawnymi:

Do obowiązku całodobowej dyspozycyjności pracowników socjalnych należy dostosować

dokumenty organizacyjne ośrodków pomocy społecznej, zakresy czynności ich

pracowników oraz przepisy prawa, na podstawie których aktualnie zatrudnieni są

pracownicy socjalni (art. 132 §1 Kodeksu Pracy). Należy na nowo ustalić podstawy

rozliczania czasu pracy dyżurującego pracownika socjalnego (osoby dyżurujące

14

oczekiwały dodatkowego wynagrodzenia w związku z pracą w godzinach

nadliczbowych).

Konieczność objęcia pracowników pełniących dyżury dodatkowym ubezpieczeniem,

którego koszt stanowiłby obciążenie pracodawcy.

Zabezpieczenie kadrowe realizacji zadania (w wielu miejscowościach zbyt mała liczba

pracowników socjalnych do realizacji obowiązku całodobowej dyspozycyjności).

Brak określenia osób/instytucji, które mają przewieźć dziecko z miejsca zdarzenia do

pogotowia, rodziny zastępczej, placówki, oraz brak regulacji umożliwiających

przewożenie dzieci pojazdem własnym pracownika socjalnego, trudności

w zorganizowaniu środka transportu i wyposażenia w fotelik.

Problemy z zapewnieniem technicznej strony realizacji zadania:

Uregulowanie możliwości dojazdu pracownika do miejsca zamieszkania ofiar, w tym

zapewnienie mu bezpieczeństwa, szczególnie w porze nocnej.

Uregulowanie sytuacji jednoczesnego prowadzenia pracy socjalnej w terenie

i administracyjnej oprawy zadań. Pracownicy socjalni realizowali równolegle te zadania,

nie mając możliwości odbioru nadgodzin.

Problemy z pełną realizacją zapisów ustawowych przez określone służby;

Do uregulowania pozostaje kwestia zwiększenia możliwości zapewnienia bezpieczeństwa

ofiarom w sytuacji, gdy zawiodły wszystkie środki odseparowania sprawcy (mała

infrastruktura i ograniczony zakres działania ośrodków interwencji kryzysowej);

jak również kwestia ewentualnego transportu osób ewakuowanych z miejsca

zamieszkania celem zapewnienia schronienia.

Zgłoszone zostały także problemy we współpracy z Prokuraturą, ochroną zdrowia w

zakresie realizacji ustawowych zadań na rzecz ofiar przemocy w rodzinie14

.

Obecnie w nielicznych większych miastach Ośrodki Pomocy Społecznej potrafią

zapewnić dostępność pracowników przez 24 godziny 7 dni w tygodniu (m. in. Kraków,

Gdańsk). Należy podkreślić, że obecność pracownika socjalnego podczas interwencji Policji

jest wysoko oceniana zarówno przez funkcjonariuszy, jak i pokrzywdzonych. Szczególnie

istotna jest pomoc pracownika OPS w przypadku odebrania dzieci z rodziny. Zapewniają oni

na miejscu specjalistyczną pomoc psychologiczną, a w szczególności pomagają odnaleźć się

dziecku w sytuacji na ogół wysoce dla niego traumatycznej.

14

Raport z realizacji programu pilotażowego wdrożenia algorytmów i kwestionariuszy szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie w woj. lubuskim

15

W ewaluacji pilotażu zawarto szczegółowe wnioski i konkluzje dotyczące stosowania

kwestionariuszy i algorytmów. Zaproponowano poprawki, które zostały uwzględnione przed

przygotowaniem finalnego narzędzia. Z ważniejszych wniosków wskazywanych przez Policję

dotyczących stosowania kwestionariuszy i algorytmów należy zwrócić uwagę na zwiększenie

efektywności i skuteczności interwencji policjantów wobec przemocy w rodzinie, gdyż

narzędzie ułatwia rozpoznanie sytuacji zagrożenia życia i zdrowia ofiar w związku

z przemocą w rodzinie i wskazuje sposób postępowania w stosunku do sprawcy. Nastąpiła

poprawa bezpieczeństwa ofiar przemocy w rodzinie. W okresie od 1 do 30 września 2013 r.,

policjanci w woj. lubuskim odizolowali od ofiar przemocy w rodzinie 147 sprawców, o 14%

więcej w porównaniu z poprzednim miesiącem. Większość – 71% (104 osoby) – została

doprowadzona do wytrzeźwienia, natomiast 29% sprawców (43 osoby) zostało zatrzymanych.

Liczba zatrzymań procesowych i prewencyjnych sprawców przemocy w rodzinie wzrosła

o 23%. Jednoznacznie można stwierdzić, że nastąpiło podniesienie jakości i skuteczności

współpracy Policji i pomocy społecznej w przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie.

Informacja o przemocy w rodzinie i potrzebie podjęcia działań pomocowych trafia do

pracownika socjalnego szybciej niż w przypadku realizacji procedury „Niebieskie Karty”.

Pracownik socjalny dociera do ofiary z ofertą pomocy jeszcze tego samego dnia lub

następnego po ujawnieniu przez policję przemocy. Natomiast zgodnie z procedurą

„Niebieskie Karty” Policja w ciągu 7 dniu przesyła „Niebieską Kartę” do przewodniczącego

Zespołu Interdyscyplinarnego, a ten w ciągu 3 dni informuje o rodzinie dotkniętej przemocą

członków zespołu lub grupy roboczej.

Również pierwsze statystyki z tego roku (dane dotyczą całej Polski) potwierdzają

skuteczność wprowadzenia nowego narzędzia. Należy zauważyć, że w okresie pierwszych

dziewięciu miesięcy 2014 r., w porównaniu z odpowiednim okresem 2013 r., odnotowano

wzrost o 31,91% liczby wypełnionych przez Policję formularzy „Niebieska Karta – A” (zob.

wykres 2). Jest to dowód na to, że dodatkowe szkolenie dla 35 tysięcy policjantów przynosi

zamierzony skutek – potrafią oni skuteczniej reagować na przemoc domową15

.

15

Informacja dotycząca realizacji zadań w związku z wdrożeniem w Policji od 1 stycznia 2014 r. narzędzi szacowania ryzyka zagrożenia życia i zdrowia w związku z przemocą w rodzinie

16

Wykres 2. Liczba wypełnionych formularzy "Niebieska Karta-A" w całej Polsce w okresach styczeń-wrzesień

2013 r. i 2014 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych KGP

Wzrosła również o 35,40% liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują

przemoc w rodzinie. Istotny wzrost zanotowano w przypadku liczby osób zatrzymanych. Jest

to ważny wskaźnik, który pokazuje, na ile skutecznie policjanci potrafią wykorzystać

algorytm postępowania ze sprawcą i zapewnić maksymalną ochronę ofierze poprzez izolację

agresora. Liczba zatrzymanych osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc

w rodzinie, wzrosła o 52,12% (zob. wykres 3)16

.

Wykres 3. Liczba osób zatrzymanych podejrzanych o przemoc w rodzinie w okresach styczeń-wrzesień 2013r.

i 2014 r.


16

Ibidem.

0

20 000

40 000

60 000

styczeń-wrzesień 2013 styczeń-wrzesień 2014

36 459 48 093

Wzrost liczby Niebieskich Kart

0

2 000

4 000

6 000

8 000

10 000


6 568

9 991

Liczba zatrzymanych osób podejrzanych o stosowanie przemocy domowej Liczba

zatrzymanych

osób

Liczba

wypełnionych

formularzy

17

Należy wskazać, że policjanci częściej odizolowywali nietrzeźwych sprawców, gdyż

liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie,

doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień lub innych tego typu placówek, wzrosła o 63,01%. Zaś

liczba osób, wobec których istnieje podejrzenie, że stosują przemoc w rodzinie,

doprowadzonych do wytrzeźwienia do PDOZ (pomieszczeń dla osób zatrzymanych), wzrosła

o 18,21% (zob. wykres 4)17

.

Wykres 4. Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień i PDOZ w okresach styczeń-

wrzesień 2013 r. i 2014 r.


PODSUMOWANIE

Uznanie przeciwdziałania przemocy w rodzinie przez Ministra Spraw Wewnętrznych

jako jedno z priorytetowych działań w 2014 r. w wyraźny sposób przyczyniło się do

podniesienia standardów zapobiegania tego typu przestępczości. To właśnie w celu

skutecznego przeciwdziałania przemocy w rodzinie opracowano i wdrożono z dniem

1 stycznia 2014 r. na terenie całego kraju algorytmy i kwestionariusze szacowania ryzyka

w związku z przemocą w rodzinie. Wprowadzone do szerokiego stosowania w szeregach

funkcjonariuszy narzędzie powstało przy współpracy ekspertów Komendy Głównej Policji

17

Ibidem.

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000


4417

7 200

10 849

12 825

Wzrost liczby zatrzymanych nietrzeźwych sprawców przemocy

Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do Izb Wytrzeźwień

Liczba osób zatrzymanych i doprowadzonych do PDOZ

18

z organizacjami pozarządowymi: Fundacją Dzieci Niczyje i Ogólnopolskim Pogotowiem dla

Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia”. Zrealizowany we wrześniu 2013 roku pilotaż

narzędzia w województwie lubuskim potwierdził jego skuteczność, pozwolił też na

zastosowanie proponowanych uwag ewaluacyjnych i poprawek przed wprowadzeniem

algorytmów i kwestionariuszy w skali kraju.

Jak pokazują pierwsze analizy omawianego zjawiska, nastąpił (w pierwszych

dziewięciu miesiącach 2014 r.) wyraźny wzrost wszystkich wskaźników badanych przez

Policję przy analizowaniu danych dotyczących przemocy domowej. Funkcjonariusze założyli

więcej Niebieskich Kart niż w odpowiednim okresie w 2013 roku (wzrost o 32%). Również

zatrzymano więcej osób podejrzanych o stosowanie przemocy domowej (wzrost o 52%),

odizolowano też więcej sprawców będących pod wpływem alkoholu (wzrost o blisko 63%

w przypadku doprowadzeń do Izb Wytrzeźwień i wzrost o 18% w przypadku PDOZ). Blisko

35 tysięcy funkcjonariuszy z ogniw patrolowo-interwencyjnych zostało przeszkolonych

z zakresu przeciwdziałania przemocy domowej i używania nowych narzędzi. Wszyscy oni

zostali wyposażeni w laminowane algorytmy i kwestionariusze szacowania ryzyka, jak

również w specjalny podręcznik, który obszernie opisuje stosowanie nowych procedur.

Obserwowalne są pierwsze niezwykle pozytywne efekty kroków podjętych z początkiem

roku.

19

Załącznik nr 1

48

Załącznik nr 2

49

Załącznik nr 3

sprawozdanie z działań msw dotyczących zapobiegania przemocy

Documents