INSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCHPOLSKIEJ AKADEMII NAUK

J E R Z Y S T A Ń C Z Y K

WSPÓŁCZESNEPOJMOWANIEBEZPIECZEŃSTWA

WARSZAWA 1996

iiii

t

Spis treści

Przedmowa {Janusz Stefanowicz) 7

Wstęp 9

I. Zakres pojęciowy terminu „bezpieczeństwo" 15

1. Ogólne definicje bezpieczeństwa 152. Bezpieczeństwo narodowe, polityka bezpieczeństwa 20

3. Bezpieczeństwo międzynarodowe 37

II. Bezpieczeństwo międzynarodowe i pokój międzynarodowy ....49

1. Pokój, polityka pokoju 49

2. Relacje: bezpieczeństwo międzynarodowe a pokój 62

III. Modele bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych 67

Zakończenie 83

Aneks. Modele 91

Bibliografia 101

Przedmowa

Instynkt poszukiwania bezpieczeństwa sięga początków świata ożywionegoi tworzy istotny element ciągłości w jego ewolucji.

Dotyczy to zarówno jednostek, jak i zbiorowości - od mrowisk po narodyi państwa. Owej wieczystej „pogoni za wolnością od zagrożenia" - jak to okre-ślił znakomity badacz stosunków międzynarodowych Barry Buzan - już staro-żytność, szczególnie rzymska, nadała treść prawną i polityczną. Wydawałobysię więc, że wszystko w tej materii zostało pomyślane i powiedziane. Tymcza-sem dyskusje na temat bezpieczeństwa w świecie współczesnym wręcz się nasi-lajaj badacze amerykańscy np. postulują tworzenie „security studies" jako no-wej dziedziny badawczej, na co zwraca uwagę recenzent tej pracy dr RyszardZięba. Dlaczego tak się dzieje?

Otóż z trzech powodów, trafnie uwypuklonych w książce Jerzego Stańczy-ka. Po pierwsze, czasy współczesne, przynosząc równolegle do postępu cywili-zacyjnego rosnącą gamę zagrożeń, zmieniły zakres pojmowania bezpieczeństwa.W przeszłości rozumiane czysto militarnie, dziś rozszerzyło się na ważkie aspek-ty niewojskowe - polityczne, ekonomiczne, ekologiczne itp. Po drugie, zmieniłasię jego teleologia. Już nie tylko pierwotna wola przetrwania, ale ochrona do-brobytu państwa i jego obywateli, obrona wolności i tożsamości - także ustro-jowej - składają się na funkcje polityki bezpieczeństwa. Wreszcie, po trzecie,znacznie silniej niż w przeszłości występuje zależność między bezpieczeństwemnarodowym i ładem, czyli pokojem międzynarodowym. Ten ostatni aspekt jestzresztą wciąż zadaniem do wykonania, przede wszystkim w kierunku zastąpieniaegoizmu bezpieczeństwa narodowego jego korelacją z bezpieczeństwem po-wszechnym; ważkie są pod tym względem rozważania autora o pokoju nega-tywnym i pozytywnym.

Kompleksowa i przejrzysta zarazem analiza pojęcia bezpieczeństwa w jegowspółczesnej ewolucji, jest niezbędną pomocą w pracy badacza, a nawet nie-profesjonalnego obserwatora stosunków międzynarodowych. Udziela jej rzetel-nie autor tej książki, za co należy mu się uznanie.

Janusz Stefanowicz

Wstęp

Bezpieczeństwo jest wartością, którą można rozmaicie rozumieć i w różnymstopniu określać jej rolę we współczesnym świecie. Jest ona nieodłączną czę-ścią zbioru wartości cenionych zarówno przez indywidualnego człowieka, jaki naród oraz szeroko rozumianą społeczność międzynarodową. Założyć należy,że zapewnienie bezpieczeństwa międzynarodowego ma zasadnicze znaczenie dlautrzymania w świecie pokoju oraz rozwoju pokojowej współpracy międzynaro-dowej. Przyjąć także trzeba, że w dobie rosnącej współzależności państw wzra-sta również współzależność ich bezpieczeństwa, co jest m.in. rezultatem strate-gicznego „skurczenia się" świata, np. w następstwie rozwoju techniki wojskowej.

O bezpieczeństwie powiedziano już, szczególnie w czasach najnowszych, bar-dzo wiele. Trudno jest więc dziś o wypracowanie nowych jego definicji. Dysku-sje na temat bezpieczeństwa toczą się raczej wokół określonych jego kontekstów,których zresztą wciąż przybywa. Pomimo jednak szerokiego stosowania pojęć„pokój" i „bezpieczeństwo" w teorii oraz praktyce stosunków międzynarodo-wych brak jest ich definicji w konkretnych aktach prawa międzynarodowego,definicje naukowe zaś różnią się niekiedy istotnie.

Celem tego opracowania jest zaprezentowanie w zwięzły (choć w dużym stop-niu analityczny) sposób dorobku nauki w zakresie definiowania bezpieczeństwa.Skupiając się na pojęciu bezpieczeństwa jako kategorii teoretycznej w politolo-gii oraz nauce o stosunkach międzynarodowych, przedstawić ma ono jego isto-tę i elementy składowe, wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, względ-ność, obiektywizm i subiektywizm postrzegania oraz dynamiczny charakter tejkategorii ukazując ewolucję poglądów na temat bezpieczeństwa (od jego nega-tywnego do pozytywnego i zarazem coraz szerszego traktowania), jego zesta-wienie z kategorią pokoju w stosunkach międzynarodowych oraz wyróżnieniezasadniczych metod organizowania przez państwa i grupy państw swego bez-pieczeństwa. Wiodącym zamierzeniem tej pracy jest przytoczenie możliwie naj-większej liczby różnych poglądów badaczy tej problematyki, w którym duże zna-czenie przywiązane jest dla względnie pełnego zobrazowania w sposób prze-krojowy dorobku polskich autorów na tle literatury zagranicznej.

Wobec tak przyjętego charakteru pracy intencją autora pozostaje przedsta-wienie polskiemu Czytelnikowi w zwartym opracowaniu stanu badań nad bez-pieczeństwem w stosunkach międzynarodowych ze wskazaniem na konkretne

c10wypowiedzi różnych badaczy tej problematyki (krajowych i zagranicznych),a także dostarczenie wyboru źródeł mającego być pomocą dla ewentualnychwłasnych dociekań w pogłębionej literaturze przedmiotu. Jakkolwiek wyznaczonezałożenia ukierunkowują pracę na próbę dokonania zwartej syntezy dorobkunauki (zwłaszcza polskiej) w omawianym temacie, to jednak odbiorca zauważyz pewnością, że sposób konstrukcji pracy, rozwijanie definicji bezpieczeństwaod jego negatywnego rozumienia (wiązanego jedynie z przetrwaniem) do poj-mowania go w sposób pozytywny (swobody rozwojowe) i zarazem coraz bar-dziej szeroki (wręcz otwarty), krytyczna analiza szeregu definicji oraz wskazy-wanie na coraz to nowe problemy, jakie stają współcześnie przed narodamii całą społecznością międzynarodową w zakresie bezpieczeństwa, odzwiercie-dlają sposób jego rozumienia przez autora. Skromną próbą przedstawienia tegopoglądu (na tle bogatego już dorobku naukowego w tym zakresie) są m.in. au-torskie modele analityczne.

W sposób szczególny celem pracy pozostaje przedstawienie bezpieczeństwajako problematyki centralnej w dziedzinie stosunków międzynarodowych, do-tyczącej zarówno społeczności międzynarodowej jako całości oraz (a raczejprzede wszystkim) poszczególnych państw i narodów (będąc ich żywotnym in-teresem związanym z możliwościami trwania i rozwoju), jakie składają się na tęspołeczność. Wieloaspektowe ukazanie bezpieczeństwa, a więc uwzględniającenie tylko powszechnie przyjęte identyfikowanie tej kategorii z zagadnieniamipolitycznymi i militarnymi, lecz również z innymi (ekonomicznymi, ekologiczny-mi, humanitarnymi oraz w ogóle z tzw. ogólnospołecznymi, a niekiedy wręczetycznymi) wykazać ma przy tym zasadność rozróżniania terminów „pokój" i „bez-pieczeństwo".

Tytuł pracy określa zainteresowanie tematem na poziomie refleksji teoretycz-nej nad istotą i składowymi bezpieczeństwa, a tym samym jego znaczeniem (po-przez zjawiska, procesy i problemy, w jakich się przejawia) dla jednostek, naro-dów, państw i całej społeczności międzynarodowej. Wobec tak przyjętego za-łożenia wyłączone zostają tutaj szersze kwestie praktyki stosunków międzyna-rodowych, a więc zagadnienia prowadzenia i ścierania się na forum międzyna-rodowym interesów państw w zakresie ich bezpieczeństwa, obejmujące zaga-dnienia konkretnych doktryn wyznaczających kierunki polityki bezpieczeństwaoraz metod i środków osiągania ich celów włączając w to kwestie działań kolek-tywnych, jak m.in. dialog dyplomatyczny, rozbrojenie, prace nad ulepszaniemśrodków wzajemnego zaufania, dialog na temat przyszłości planowanego oddawna powszechnego systemu bezpieczeństwa europejskiego czy reformy sy-stemu ONZ. W związku z powyższym w ramach omawiania modeli bezpieczeń-stwa w stosunkach międzynarodowych pominięte również zostaną te koncep-

11cje, które miały jedynie krótkotrwały charakter doraźnej politycznej inicjatywy,jaka - nie formułując żadnych generalnie nowych rozwiązań - szybko przemijaw dosyć wartko przecież zmieniających się uwarunkowaniach międzynarodo-wych (przykładem są liczne koncepcje wielu przywódców państw, formułowa-ne niekiedy głównie na użytek wewnętrzny, które odzwierciedlają bardziej chęćumacniania prestiżu państwa i osoby niż wiarę w możliwość zrealizowania tychpomysłów).

Zamierzeniem autorskim nie jest pełne omówienie wszystkich aspektów ka-tegorii bezpieczeństwa jako elementu teorii stosunków międzynarodowych (cowymagałoby oczywiście znacznie obszerniejszego opracowania), a jedynie przed-stawienie węższego aspektu definiowania tej kategorii w ujęciu podmiotowym(bezpieczeństwo jednostkowe, narodowe i międzynarodowe) wraz z dodatko-wym jej odróżnieniem od kategorii pokoju (co wydaje się istotne z punktu wi-dzenia definiowania bezpieczeństwa) oraz z jej odniesieniem do kategorii mode-li bezpieczeństwa (z podobnych względów). Kryterium przedmiotowe jest na tyleszerokie (bezpieczeństwo militarne, ekonomiczne, ekologiczne i inne), że możnaje rozwijać w oddzielnych opracowaniach w odniesieniu do konkretnej praktyki

' polityki międzynarodowej, podobnie jak i zagadnienie bezpieczeństwa ujętego"w kryterium przestrzennym (bezpieczeństwo lokalne, subregionalne, regional-

ne, globalne) - zagadnienia te są jednak w zaprezentowanym opracowaniu* w obu aspektach wzmiankowane.

—-• Metodą przyjętą dla realizacji niniejszej pracy jest metoda problemowa, opie-rająca się na analizie i syntezie literatury przedmiotu. Wykorzystuje ona w sze-

~Toki sposób bezpośrednie cytowanie prezentowanych poglądów, a ponadto""odwołuje się do przytaczanych w przypisach licznych odniesień do konkret-~~ nych pozycji literatury.~~ Praca składa się (poza Wstępem) z 3 rozdziałów, zakończenia, aneksu z mo-

delami i bibliografii.Rozdział pierwszy {Zakres pojęciowy terminu „ bezpieczeństwo ") przedsta-

wia sposób rozumienia tego pojęcia wychodząc od najprostszych definicji le-ksykalnych oraz semantyki tego słowa i przechodząc do definicji coraz bardziejzłożonych, odpowiadających zarówno upowszechniającemu się pozytywnemurozumieniu bezpieczeństwa, jak też zmianom cywilizacyjnym i ewolucyjnemu cha-rakterowi stosunków międzynarodowych. Analiza treści pojęcia „bezpieczeń-stwo" przeprowadzona jest w trzech zasadniczych jego wymiarach: ogólnym(jednostkowym), narodowym (państwowym) i międzynarodowym. W zakończe-niu tego rozdziału zawarta jest szersza wykładnia celowości wyróżniania przezautora tych wymiarów oraz wzrostu zakresu przedmiotowego bezpieczeństwawe współczesnych stosunkach międzynarodowych.

I /V

r12

Dostrzegalna różnica objętościowa między częścią poświęconą bezpieczeń-stwu narodowemu a bezpieczeństwu międzynarodowemu na rzecz tej pierwszejma swe uzasadnione założenie, wynikające z poglądu, iż bezpieczeństwo naro- _dowe ma pierwotny charakter w stosunku do bezpieczeństwa międzynarodo- ~,wego. Stanowi o tym nie tylko fakt, że to poszczególne państwa i narody skła-.,dają się na społeczność międzynarodową, a stan kondycji każdego z nich orazstosunków między nimi określa przeważająco (bowiem możliwy jest mechanizmodwrotny) stan bezpieczeństwa międzynarodowego, ale również niezaprzeczal-ny fakt, że poszczególne państwa i narody zainteresowane są bezpieczeństwemmiędzynarodowym poprzez pryzmat własnych interesów bezpieczeństwa, którymnadają jednoznaczny prymat ponad interesami innych państw i narodów (a za-tem i całej społeczności międzynarodowej). Ponadto, problematyka różnychaspektów bezpieczeństwa międzynarodowego rozpatrywana jest w kolejnychczęściach pracy w odniesieniu do bardziej konkretnych (niż tylko leksykalnych)zagadnień. Dodać również należy, że zapoznając się ze stanem badań nad bez-pieczeństwem w stosunkach międzynarodowych dostrzega się oparcie główne-go akcentu zainteresowań większości autorów właśnie na bezpieczeństwie na-rodowym, co ujawnia się w większej skali formułowanych jego definicji oraz za-kresie analiz i co zazwyczaj dopiero później odnoszone jest do bezpieczeństwamiędzynarodowego. Praca ta, relacjonując stan badań nad bezpieczeństwemw stosunkach międzynarodowych, odzwierciedla w konsekwencji powyższe pro-porcje.

Rozdział drugi {Bezpieczeństwo międzynarodowe i pokój międzynarodo-wy)> wychodząc od określania istoty pokoju i formułując różne sposoby jegorozumienia, ma w gruncie rzeczy wykazać, że pokój i bezpieczeństwo w stosun-kach międzynarodowych (ściśle ze sobą związane i wchodzące w różne relacje)nie zawsze oznaczają to samo, że bezpieczeństwo ma większą dynamikę, szerszyzakres merytoryczny i większą względność oraz, że w swym pozytywnym rozu-mieniu jest ono warunkiem i zarazem celem pokoju pozytywnego. Analiza rela-cji między bezpieczeństwem i pokojem (oraz dodatkowo kategorią stabilizacji)uściślić ma istotę bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych.

Rozdział trzeci (Modele bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych)stanowi przegląd zasadniczych metod, na jakich państwa opierają swe bezpie-czeństwo w stosunkach międzynarodowych oraz zarazem metod, na jakich starasię opierać swe bezpieczeństwo społeczność międzynarodowa. Założeniem tegoomówienia jest zachowanie „przejrzystości" prezentowanych klasyfikacji, stądwięc metody bezpieczeństwa omawiane są w sposób zwięzły z wykazaniem za-sadniczych różnic między nimi oraz wskazaniem na najbardziej dojrzałą, jak sięwydaje, koncepcję bezpieczeństwa zbiorowego w stosunkach międzynarodo-

O13

wych. Rozdział ten dopełnia prezentacji międzynarodowych aspektów bezpie-czeństwa zasadniczych podmiotów stosunków międzynarodowych, jakimi sąpaństwa i narody.

Zakończenie, wobec formułowania wniosków na końcu wszystkich pod-rozdziałów, uwypukla ważniejsze z omawianych kwestii oraz dodaje kilka refle-ksji ogólniejszych.

Umieszczona na końcu pracy wybrana bibliografia prezentuje pozycje z za-kresu problematyki bezpieczeństwa międzynarodowego, w tym cytowane,z wyróżnieniem: źródeł (dokumenty, raporty, biuletyny) i literatury. Poza opra-cowaniami polskimi przeważają angielsko- i niemieckojęzyczne (w mniejszymstopniu reprezentowane są francusko- i rosyjskojęzyczne; w przypadku tychostatnich wzmiankowane są wybrane pozycje literatury radzieckiej). Wobec fak-tu, że przedmiotem tego opracowania jest właśnie prezentacja dorobku naukiw zakresie pojmowania bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, oma-wianie w tym wstępie wykorzystanej literatury wydaje się zbędne. Dodać tylkonależy, że w polskiej literaturze przedmiotu większość przypada na opracowaniawydawane przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Instytut Stosun-ków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytut StudiówPolitycznych Polskiej Akademii Nauk i autorów związanych z tymi instytutami.

Z uwagi na założenie dokonania zwięzłej prezentacji podjętej problematyki,praca ta nie wyczerpuje wszystkich problemów związanych z rolą bezpieczeń-stwa we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Chcąc ukazać możli-wie pełne spektrum bezpieczeństwa należy w sposób bardzo rozległy odnieśćzawartą tu problematykę teoretyczną do konkretnej praktyki politycznej w sto-sunkach międzynarodowych, co przeprowadzone by musiało zostać w odręb-nym opracowaniu, skonstruowanym z innym zamysłem.

Prezentowane opracowanie powstało nie tylko w wyniku analizy literaturyprzedmiotu i własnych refleksji, lecz także inspirowane było w ciągu kilku ostat-nich lat wymianą poglądów i konsultacjami z badaczami tej problematyki, jaki w szerszym aspekcie z teoretykami stosunków międzynarodowych, politologiii obronności. W związku z powyższym pragnę podziękować kilku osobom zacenne uwagi i konsultacje stanowiące dla mnie niewątpliwą pomoc merytorycz-ną w przygotowywaniu tego opracowania: profesorowi dr. hab. BogusławowiMrozkowi z Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszaw-skiego; profesorowi dr. hab. Wojciechowi Lamentowiczowi z Instytutu StudiówPolitycznych Polskiej Akademii Nauk; profesorowi dr. hab. Wojciechowi Ro-szkowskiemu, dyrektorowi Instytutu Studiów Politycznych PAN; profesorowi

14

dr. hab. Januszowi Prystromowi z Departamentu Studiów i Planowania - PISMMinisterstwa Spraw Zagranicznych; profesorowi dr. hab. Adamowi DanielowiRotfeldowi, dyrektorowi Sztokhoimskiego Międzynarodowego Instytutu Badańnad Pokojem - „SIPRI"; wiceministrowi spraw zagranicznych dr. AndrzejowiTowpikowi; pułkownikowi prof. dr. hab. inż. Lechowi Giermakowskiemu z Aka-demii Obrony Narodowej; profesorowi dr. hab. Marianowi Grzędzie, wicedyrek-torowi Instytutu Filozofii i Politologii Uniwersytetu Szczecińskiego oraz recen-zentom mej pracy - profesorowi dr. hab. Januszowi Stefanowiczowi, kierowni-kowi Zakładu Europejskich Stosunków Politycznych w Instytucie Studiów Po-litycznych PAN (promotorowi oraz kierownikowi naukowemu tej publikacji)i dr. Ryszardowi Ziębie z Instytutu Stosunków Międzynarodowych UW.

L Zakres pojęciowy terminu „bezpieczeństwo9*

1. Ogólne definicje bezpieczeństwa

Pojęcie „bezpieczeństwo" znane jest ludzkości od bardzo dawna, będąc jed-ną z centralnych kategorii antropocentrycznych (Kukułka 1982: 29). Występu-je ono w wielu dyscyplinach naukowych: politologii i nauce o stosunkach mię-dzynarodowych, prawie, ekonomii, socjologii, historii i psychologii (zajmującejsię także nieuświadomionym bezpieczeństwem człowieka [por. Daco 1965: 91,129], które łączy się z organicznikowską teorią homeostazy [por. Cannot 1932;Cofer, Appley 1972: 102, 307]). Bez wątpienia chyba można uznać, że nawetwspółcześnie w czasach rozwoju wielu dyscyplin naukowych bezpieczeństwostanowi (szczególnie często w praktyce) złożony i trudny problem [Kenneth J.Twitchett, Strategies for Security: Some Theoretical Considerations, w: Twit-chett(ed.)1971:2].

Pierwotne znaczenie etymologiczne

Definicje leksykalne utożsamiają bezpieczeństwo z brakiem zagrożenia i po-czuciem pewności. Według Słownika języka polskiego bezpieczeństwo to „stanniezagrożenia, spokoju, pewności'". Należy podkreślić, że etymologia słowa „bez-pieczeństwo" w wielu językach (także w polskim) uwydatnia pierwotność po-czucia zagrożenia w stosunku do poczucia pewności swego zabezpieczenia („bezpieczy", czyli bez wystarczającej ochrony i analogicznie „securitas" = sine cura[łac.]; Stefanowicz 1984: 12 (przypis 6), por. także Rubin 1982: 648-657). Wwielu publikowanych na Zachodzie leksykonach bezpieczeństwo określa się bar-dzo podobnie: stan i poczucie pewności, wolność od zagrożeń2.

1 Słownik języka polskiego. PWN. Warszawa 1978, t. I, s. 147.2 Por.: Ryszard Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzyna-

rodowych. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 10, s. 50; CasseWs New English Dictionary.London 1964, s. 972; The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles.London 1956, s. 1829; The Universal Dictionary of the English Language. London 1961,s. 1079; M. Davan, M. Cohen, M. Lallamand, Dictionnaire du francais v/vant. Paris 1972,s. 1091 - 1092; Noveau Larousse Universel. Paris 1969, vol. II, s. 618; Dictionnaire En-cyclopediąue Quillet. Paris 1965, s. 5287.

16Nie istnieje jedna, wspólnie uzgodniona i przyjęta definicja bezpieczeństwa

w stosunkach międzynarodowych. Wychodzi się jednak najczęściej od określa-nia go jako „wolności od zagrożeń, strachu lub ataku'", jak sformułował to wokresie międzywojennym Charles Manning. Jest więc bezpieczeństwo przeciwień-stwem niebezpieczeństwa, które określone zostało przez Salvadora de Madaria-gę (Current Problems and Progress in Disarmament, w: The Problems ofPe-ace, 1927: 140; cyt. za Garnett, Introduction, w: Theories ofPeace..., 1970: 31-33), również w okresie międzywojennym, jako „poczucie zagrożenia ze stronyniestabilnego porządku, w którym żyjemy". Zdaniem Roya E. Jonesa (1979: 58)bezpieczeństwo jest w tym aspekcie swobodą działania, której nie towarzyszypoczucie zagrożenia, a więc i stanem umysłu, który determinowany jest przezokreśloną formę porządku międzynarodowego. Najogólniej rzecz ujmując jest onozawsze warunkiem przetrwania {Theories ofPeace..., 1970: 31-33). W rozumie-niu Roberta S. McNamary (1968: 149-150) oznacza także „rozumny standardżycia", co służyć ma minimalizowaniu niebezpieczeństw.

Do dalszych analiz wymagane jest zaprezentowanie wybranych ogólnychdefinicji bezpieczeństwa. Ich przytoczenie określić powinno zakres znaczenio-wy nadawany temu pojęciu, a także wykazać różnorodność formułowanych po-glądów na ten temat.

Stosunkowo duży zakres znaczeniowy przypisuje bezpieczeństwu RyszardZięba (1989: 50): „Wyznaczeniu ogólnospołecznym/bezpieczeństwo obejmujdZaspokojenie potrzeb* istnienią%rzetnv_ania^wnpici^tabilnośc^ałpści^pż-samości (identycznMcilniiezaJeżnośgi^chrony^ ppzLoniujLjakoścLżycia. Bez-pieczeństwo będąc naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zara-zem podstawową potrzebą państw i systemów międzynarodowych; jego brakwywołuje niepokój i poczucie zagrożenia". Zwraca uwagę w tym rozumieniuznaczenie przypisywane nie tylko przetrwaniu, lecz także niezależności oraz gwa-

' Charles A. Manning. The Elements of Collective Security. w: W. H. Bourquin (ed.),Collective Security. Paris 1936, s. 134 (cytat za: John Garnett, Introductioh. w: Theories ofPeace and Securily. A Reader in Conlemporary Strategie Thought. Ed. by John Garnett.London 1970, s. 31. Zagrożeniem według Franza rCaufmana jest „możliwość wystąpieniajednego z negatywnie wartościowanych zjawisk". Franz-Xaver Kaufman, Sicherheit als so-ziologisches und sozialpolitisches Problem. Stuttgart 1970, s. 167. Szerzej na temat zagro-żeń dla bezpieczeństwa: Richard H. Ullman, Redefining Security. „International Security",Summer 1983, vol. 8, no. 1, s. 123, 133 i 135. Zob. także: Tadeusz Pawlowski, Tworzeniepojęć i definiowanie w naukach humanistycznych. PWN. Warszawa 1978, s. 46-47. Por.:Lee W. Farnsworth, Richard B. Gray (eds) 1969: 5; Robert E. Osgood 1953: 5.

- . •• 1 7

rancjom jakości życia, co znacznie poszerzać może zakres potencjalnych zagro-żeń dla bezpieczeństwa i środków eliminowania tychże.

Szwajcarski politolog Daniel Frei (1977: 17-21; cyt. za: Zięba 1989: 51-52)istotjLbezpieczeństwa upatruje„właśnie..w analizie.obiektywnych i subiektyw^nych.aspektów zagrożenia, „W uproszczeniu jego model objaśniania bezpieczeń-stwa przedstawia się następująco:

*j5 stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże rzeczywi-ste zagrożenie, a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe (adekwatne);

$ stan obsesji występuje wtedy, gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzega-ne jako duże;

*$) stan fałszywego bezpieczeństwa ma miejsce wówczas, gdy zagrożenie ze-wnętrzne jest poważne, a postrzegane bywa jako niewielkie;

*4) stan bezpieczeństwa występuje wtedy, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nie-znaczne, a jego postrzeganie prawidłowe".

Bezpieczeństwo w tym rozumieniu ma duży związek zefeii w gruncie rzeczy cała definicja na nim się opiera (por. także Twitchett

[ed.] 1971).Bardzo uogólnioną definicję autorstwa Daniela Lernera zawiera wydany przez

UNESCO Słownik nauk społecznych (A Dictionary ofthe Social Sciences, Lon-don 1964: 629): „W najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest rze-czywiście identyczne z pewnością (safely) i oznacza brak zagrożenia (danger)fizycznego albo ochronę przed nim".

Istotnymi aspektami bezpieczeństwa są więc: brak zagrożenia i poczucie pew-ności. Mogą być one zarówno obiektywne, jak też subiektywne, a co za tymidzie — wymierne i niewymierne (por. Rotfeld, Bezpieczeństwo Polski a bezpie-czeństwo Europy, w: Międzynarodowe czynniki bezpieczeństwa Polski, 1986:17; Wolfers 1952: 484,485; Baldwin 1989: 45-57). W przypadku definicji Da-niela Freia stan bezpieczeństwa ma miejsce jedynie wówczas, gdy nie występu-ją jednocześnie^rzeczywiste zagrożenie (czynnik obiektywny) i jegtr-poczucie(czynnik subiektywny) [Rotfeld, Bezpieczeństwo Polski..., wyd. cyt., s. 19-20].

Bezpieczeństwo negatywne i pozytywne

Definiowane w wąskim znaczeniu (brak zagrożeń dla przeżycia) bezpieczeń-stwo jest celem negatywnym (por. Nye Jr. 1989: 54). W dzisiejszym świecie maono jednak zapewnić realizację minimum pozostałych potrzeb społecznych, anie być tylko gwarancją fizycznego przetrwania. Stąd więc konieczność uwzglę-dniania w definicjach bezpieczeństwa pozytywnych aspektów istnienia (trwa-nia, przeżycia).

18

f

W związku z powyższym można wyróżniać także bezpieczeństwo zewnętrz-ne (brak zagrożeń ze strony innych podmiotów) oraz bezpieczeństwo wewnę-trzne (stabilność wewnętrzna) [por. Berent 1988: 112;Twitchett (ed.) 1971]. Dą-żenie do zapewnienia bezpieczeństwa polega więc w tym rozumieniu „[...] natworzeniu optymalnych warunków wewnętrznego bezkonfliktowego rozwojuistotnych składników danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnegozewnętrznego zagrożenia przez przyczynianie się do takiego ukształtowania oto-czenia zewnętrznego, które by sprzyjało harmonijnemu, symbiotycznemu roz-wojowi szerszego organizmu lub systemu" (Dobrosielski 1973: 14; por. Kukułka1982: 30; Kaufmann 1970). Bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne splatająsię integralnie w ogólne bezpieczeństwo danego podmiotu.

Bezpieczeństwo jako stan i proces

Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a za-razem najważniejszym ich celem. Przyjmując rozumienie Józefa Kukułki (1982:30): „Ma ono bowiem zaspokoić ich potrzeby trwania, rozwoju, spokoju, rów-nowagi, dobrobytu i zadowolenia". Brak tak rozumianego bezpieczeństwa wy-wołuje niepokój i poczucie zagrożenia4. Stopień bezpieczeństwa ma natomiastwpływ na stopień wzajemnego zaufania5.

Za Wojciechem Multanem (1991: 22) warto w tym miejscu jeszcze dodać,że: „Bezpieczeństwo może być definiowane nie tylko jako określony cel, leczrównież jako następstwo. Oznacza to, że nie zdajemy sobie sprawy z tego, czymono jest, dopóki nie zagraża nam jego utrata". Rozumienie to wyraźnie zbliża sięwięc do badania stanu bezpieczeństwa rzeczywistego.

Wspólną cechą większości definicji bezpieczeństwa jest określanie go mia-nem procesu: „[...] bezpieczeństwo jest nie tyle określonym stanem rzeczy, ileciągłym procesem społecznym, w ramach którego podmioty działające starająsię doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa" (Kukuł-ka 1982: 31; por. też Sullivan 1947: 6; Daco 1965: 215; Cofer, Appley 1972:531). Szczególnie w stosunkach międzynarodowych bezpieczeństwo stanowi „pro-

' „Brak zaspokojenia tej podstawowej potrzeby wyrządza tym samym szkody jednostceczy grupie ludzkiej, gdyż destabilizuje jej tożsamość i funkcjonowanie. [...] Takie aktywnerozumienie potrzeby bezpieczeństwa oznacza zarazem ciągle usuwanie lub oddalanie nie-pewności, niepokoju, lęku czy zagrożenia". Tamże.

' „Poczucie bezpieczeństwa usposabia jednostkę, grupę lub system społeczny w sposóbufny i otwarty wobec swojego środowiska, natomiast brak takiego poczucia rodzi nieufnośći zamykanie się w sobie". Tamże, s. 31. Por. także: Voin Dimitrijević, Pojam bezbednosti•i medunarodnim odnosima. Beograd 1973.

19ces o zmiennej dynamice i intensywności, którą wyznaczają współzależności,zgodności i sprzeczności interesów państw i systemów międzynarodowych.Bezpieczeństwo podlega prawom ruchu systemów społecznych i jako takie po-winno być ujmowane w sposób dynamiczny z zastosowaniem reguł dialektyki"(Zięba 1989: 61). W związku z powyższym Janusz Stefanowicz (1984: 18) pod-kreśla dwoistą istotę bezpieczeństwa, które jest „[...] zarazem stanem i procesem,czyli da się określić hic et nunc, nie odznacza się jednak niezmiennością w dłuż-szych przedziałach czasu, ponieważ zależy od ruchomych układów sił". Dyna-mizm kategorii bezpieczeństwa w naturalny sposób wiąże się ze zmiennością wa-runków otoczenia, postępem cywilizacyjnym i zakresem potrzeb poszczególnychpodmiotów.

Wnioski

Zaprezentowany dorobek nauki w zakresie definiowania bezpieczeństwawymaga syntezy, która wskazać powinna główne jego składniki i istotę tegopojęcia (Model 1, Aneks). W związku z rozbudowywaniem na coraz większą skalędefinicji bezpieczeństwa wydaje się właściwe przeanalizowanie właśnie jego isto-ty, będącej fundamentalnym kryterium dalszych rozważań nad współczesną pro-blematyką bezpieczeństwa międzynarodowego.

Bezpieczeństwo w tym rozumieniu posiada dwa zasadnicze składniki: gwa-rancje nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego roz-woju. Podstawę bezpieczeństwa określa już pierwszy z wymienionych składni-ków, dając możliwość fizycznego trwania. Bezpieczeństwo ograniczone jednakwyłącznie do tego składnika ma cechy negatywne. Warunkiem zaistnienia bo-wiem pozytywnie rozumianego bezpieczeństwa są ponadto swobody rozwojudanego podmiotu. Zaznaczyć przy tym należy, że dla klasyfikowania bezpie-czeństwa w jego pozytywnym aspekcie konieczne jest zespolenie obu wymie-nionych składników. Jakkolwiek już same swobody rozwoju zakładają w swejistocie możliwość fizycznego przetrwania, to jednak jego dopowiedzenie wyda-je się potrzebne, ponieważ jest najbardziej powszechnym (wręcz synonimicznym)rozumieniem bezpieczeństwa, a ponadto stanowi warunek swobód rozwoju. Wzwiązku z powyższym rozróżnienie pozytywnego i negatywnego rozumienia bez-

' pieczeństwa jest uzasadnione i konieczne.Wyróżnione dwa główne składniki bezpieczeństwa podlegają zmianom do-

konującym się w następstwie naturalnego rozwoju dziejowego, jak również sązależne od konkretnych okoliczności (w zależności od miejsca) i podmiotu, które-go dotyczą. Stąd więc obserwujemy wzrost przedmiotowego i przestrzennegozakresu bezpieczeństwa oraz jego zmienność w czasie.

20

Istotą opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodachrozwojowych bezpieczeństwa jest pewność. Pewność jest bowiem warunkiemobu tych składników, a może być ona obiektywna lub subiektywna. Bezpie-czeństwo w syntetycznym ujęciu można więc określić jako obiektywną pewnośćgwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych.

Dla pełniejszej analizy ogólnej kategorii bezpieczeństwa dokonuje się jegorozróżnienia na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe.

2. Bezpieczeństwo narodowe, polityka bezpieczeństwa

Na ogólne pojęcie bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych skła-da się bezpieczeństwo narodowe i w szerszym znaczeniu bezpieczeństwo mię-dzynarodowe. Obie kategorie bezpieczeństwa wyróżniane są w sposób umow-ny, gdyż w zasadzie bezpieczeństwo zewnętrzne państwa ma obiektywne uwa-runkowania międzynarodowe (por. Zięba 1989: 52, szerzej :(Kukułka [red], 1991).Fakt ten sprawia, że bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo międzynaro-dowe są (i stają się coraz bardziej) współzależne (por. Grela 1986: 120).

Definicje bezpieczeństwa narodowego (państwowego)

Według Encyclopaedia Britannica bezpieczeństwo narodowe oznacza „za-bezpieczenie narodu przed groźbą podboju przez zewnętrzną potęgę" (Chicago1991, vol. 10, s. 595). Według zaś Dictionnaire Diplomatiąue bezpieczeństwopaństwa jest traktowane jako taki „układ okoliczności, który sprawia, że pań-stwo nie będzie przedmiotem żadnego ataku, a przynajmniej, że atak skierowa-ny przeciwko niemu nie będzie miał żadnych szans powodzenia'". Takżei w polskim piśmiennictwie naukowym jest ono określane podobnie. Dla przy-kładu, Ryszard Zięba w Leksykonie pokoju (1987) przedstawia je jako „terminoznaczający poczucie pewności państwa w środowisku międzynarodowym, brakjego zagrożenia oraz ochronę przed zagrożeniem [...]. Jest to tzw. egzystencjal-na potrzeba, która wyrasta z obiektywnych warunków bytowania narodów i zrelacji między nimi. Potrzeba ta stwarza przesłanki dążeń praktycznych do jej

* Dictionnaire Diplomatiąue. Paris b.r.w., t. III, hasło „Securite". Por. także: MauriceBourquin, Le probleme de la securite internationale. „Recueil des Cours", 1934, t. 49, s.473.

21zaspokojenia, stając się interesem egzystencjalnym"7. Bezpieczeństwo wymie-nia się jako jeden z najbardziej żywotnych interesów państw i społeczności mię-dzynarodowej (por. Buli 1977: 18). John Garnett określa je jako szeroką „wiązkęidei wyznaczających kierunki myślenia strategicznego" (Theories o/Peace...1970:31).

Szersze definicje bezpieczeństwa wskazują ponadto na możliwe rodzaje za-grożeń oraz różnorodność chronionych wartości1. Autorzy raportu (Study onConcepls..., 1985) dla Sekretarza Generalnego Organizacji Narodów Zjednoczo-nych (ONZ) na temat bezpieczeństwa przyjęli, że bezpieczeństwo jest stanem,w którym państwa uznają brak występowania groźby ataku militarnego, presjipolitycznej czy nacisku gospodarczego, uniemożliwiających ich rozwój (omó-wienie: Grela 1986: 116). Amerykańscy autorzy Morton Berkowitz i P.G. Bock([eds] 1965: x) definiują bezpieczeństwo narodowe jako „zdolność narodu doochrony jego wewnętrznych wartości przed zagrożeniami zewnętrznymi".Quincy Wright (1954; cyt za: Czamocki, Pietraś 1988: 96) określa je jako: „warun-ki, w których napaść czy obawa przed napaścią na terytorium, kulturę lub in-stytucje państwa jest nieprawdopodobna". Podobnie wypowiada się MaxwellD. Taylor: „Bezpieczeństwo narodowe [...] jest nie tylko ochroną naszego naro-du i terytorium przed fizyczną napaścią, lecz również ochroną- za pomocą róż-nych środków - żywotnych interesów ekonomicznych i politycznych, którychutrata zagroziłaby żywotności i podstawowym wartościom państwa" (M.D. Ta-ylor [ed.], Foreword, w: Taylor Jr. 1981: VIII; por. także Taylor Jr. 1983).

Alfons Klafkowski {Przedmowa, w: Stefanowicz 1984: 7) stwierdza, że:„W pojęciu bezpieczeństwa splatają się misternie dwa wątki: polityczny i pra-wny. Wątek polityczny - to obrona niepodległości państwa, jego suwerenno-ści, a więc bezpieczeństwo jest definiowane przez elementy braku poczucia za-grożenia tych podstawowych wartości, lub też braku ich zagrożenia. Wątek pra-wny - to w języku Karty Narodów Zjednoczonych niezdefiniowany »pokóji bezpieczeństwo«, a w układach sojuszniczych - to przyjaźń, współpraca i po-

7 Leksykon pokoju. KAW. Warszawa 1987, s. 29 (hasło: bezpieczeństwo narodowe).Jak pisze Józef Kukułka: „Przechodząc od fazy aspiracyjnej do realizacyjnej, potrzebyegzystencjalne poszczególnych państw i systemów międzynarodowych stają się interesamiegzystencjalnymi. Mogą one być nawzajem zbieżne, rozbieżne lub krzyżujące się. Ich zaspo-kajanie staje się możliwe tylko wraz z jednoczesną realizacją potrzeb i interesów koegzy-stencjalnych oraz funkcjonalnych". Józef Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca..., s. 32.Por. także: Arnold Wolfers, Discord and Collaboration: Essays in International Politics.Baltimore 1962, rozdz. 5; Joseph Frenkel, National Self-lnterests. London 1970.

* Omówienie osiągnięć zachodnich badań nad bezpieczeństwem przedstawia opracowa-nie: Joseph S. Nye, Jr., Sean Lynn-Jones, International Secunty Studies: Report on a Mee-ting „International Security", 1988, vol 12, no. 4.

i24mości, a więc suwerenności i integralności terytorialnej, realizuje się w politycezagranicznej przede wszystkim poprzez wspólne wszystkim państwom, bez wzglę-du na epokę i system wewnętrzny, stałe dążenie do optymalnego bezpieczeń-stwa" (Czamocki, Pietraś 1988: 96).

Utrzymanie bezpieczeństwa jest więc głównym celem polityki zagranicznej(oczywiście także wewnętrznej i obronnej) każdego państwa, która w stosunkachmiędzynarodowych służyć ma zabezpieczaniu żywotnych potrzeb oraz wartościpaństwa i społeczeństwa (por. Zięba 1989: 53; Raport o stanie bezpieczeństwapaństwa - aspekty zewnętrzne. PISM Warszawa 1993: 8). Realizację tego celuwarunkują czynniki charakteru wewnętrznego i zewnętrznego (szerzej: Stefanowicz1984, por. także: Petković, w: Development through Disarmament..., 1987:84-85).

Spektrum bezpieczeństwa - wzrost zakresu przedmiotowego

Od niepamiętnych czasów bezpieczeństwo państw utożsamiane było z ichsiłą wojskową (por. Herz 1951, 1959; Ullman 1983: 129-153; Farnsworth, Grayfeds] 1969: 7; Skakunow 1983: 6-9; Zięba 1987: 47-49; Gilas 1978: 3-16), coznalazło praktyczny wyraz w rozwiniętym wyścigu zbrojeń (por. Grela 1986: 116).Obecnie odchodzi się jednak słusznie od koncepcji, w której bezpieczeństwojest przede wszystkim utożsamiane z siłą militarną (Laszlo [ed.] 1977: 259; Rot-feld, Bezpieczeństwo Polski..., w. Międzynarodowe czynniki..., 1986: 15,17;Keo-hane, Nye Jr., 1977:228, 1987).

Coraz powszechniej przyjmuje się, iż jest ono „korelatem stosunków między-narodowych jako całości" (Stefanowicz w dyskusji na temat bezpieczeństwa mię-dzynarodowego, w; Sprawy Międzynarodowe, 1980: 78). Opinię tę podzielawspółcześnie większość badaczy. Według Adama Daniela Rotfelda (Międzyna-rodowe czynniki..., 1986: 15) „stanowią o nim - obok czynników wojskowych- także polityczne, gospodarcze i ideologiczne oraz konsensus społeczny [...]".Według Richarda Ullmana (1983: 129, 133, 135, 146)/„definiowanie bezpieczeń-

| stwa narodowego wyłącznie (lub nawet przede wszystkim) w kategoriach mili-tarnych niesie ze sobą głęboko fałszywy obraz rzeczywistości". Proponuje więc

\ on własną definicję: „zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego stanowi dzia-s łanie lub ciąg wydarzeń, które (1) zagrażają drastycznie i w stosunkowo krótkim] okresie jakości życia mieszkańców danego państwa lub (2) niosą ze sobą istot-j ne zagrożenie ograniczenia możliwości dokonywania wyborów politycznych1 przez rząd państwa lub prywatne instytucje pozarządowe (osoby prywatne, gru-

| py, korporacje) w ramach danego państwa" (tamże, omówienie Nye Jr. 1989:

J 55). Rozumienie to wyraźnie już akcentuje żywotną potrzebę ochrony swobódrozwojowych państwa i narodu.

25

Tak więc pojęcie bezpieczeństwa narodowego traktowane jest współcześnieznacznie szerzej niż w przeszłości (por. Jahn, Lemaitre, Waever 1987; Mahncke1987; Byers, Larrabee [eds] 1987; Booth [ed.] 1991). Coraz powszechniejsze stająsię opinie takie, jak ta: „Na pojęcie bezpieczeństwa składają się dziś - obok aspek-tów wojskowych i politycznych - czynniki gospodarcze i technologiczne, zasobysurowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw społecznych ihumanitarnych. Koncepcje bezpieczeństwa należy poszerzyć o sprawy związa-ne z zachowaniem narodowej tożsamości oraz zapewnieniem właściwego udzia-łu w rozwoju cywilizacyjnym współczesnego świata. Zyskał na znaczeniu rów-nież »ludzki wymiar« bezpieczeństwa, czyli poszanowanie podstawowych prawi swobód obywatelskich" (Rotfeld 1990: 9; por. Security for Europę Project1993:35-36; Tuchman Mathews 1989:162-177; Romm 1993; Fischer 1993). Zgodniez powyższym: „Bezpieczeństwo współcześnie jest czymś więcej niż synonimembiologicznej egzystencji narodu i istnienia państwa; zawiera w sobie określoneosiągnięcia lub aspiracje dotyczące sposobu i poziomu życia, a także kryteriaustrojowe [...]" (Stefanowicz 1984: 15; por. Crawford 1994: 25-55; Renner 1989;Gray 1994:25-39; Perczyński 1990; Michałowski 1990). Spektrum wartości podle-gających ochronie w ramach bezpieczeństwa narodowego ciągle się powiększa.

Skala wartości podlegających ochronie

Rozpatrując w szczegółowy sposób zakres interesów narodowych (państwo-wych) w ramach spektrum bezpieczeństwa rozróżniać można szereg różnorod-nych wartości, jakie zawarte są w jego obrębie. Poza ochroną fizycznego trwa-nia państwa i narodu (wartości nadrzędnej w stosunku do pozostałych) obej-mują one całą gamę cech warunkujących swobodny rozwój, wśród których (pozawcześniej wyliczonymi wartościami w ramach interesu narodowego) są takżei takie, które daleko idą w swym rozmachu. Amerykańscy teoretycy (jak podaje- za A. Miletićem (1978: 139-144) - Ryszard Zięba) zaliczają w skład pojęciabezpieczeństwa narodowego takie wartości, jak: „suwerenność i niezawisłośćpaństwa (ochrona jego instytucji politycznych), przeżycie ludności, istniejącysystem społeczno-gospodarczy, a zdaniem niektórych także panująca ideologia(K. Deutsch), prestiż międzynarodowy państwa i narodu (K. Von Vorys), intere-sy własnych obywateli za granicą (G. Kennan), dobrobyt, postęp gospodarczy,istniejący standard życia (K. Von Vorys), rozwój handlu itp." (Zięba 1989: 54;por. Buzan 1991: 19)7Zauważyć można w ty^hjxiz^mjejiiachjije tylko rysującysię wyraźny związek pomiędzy bezpieczeństwem narodowym a swoEodami roz-wojowymi, w tym swobodami jednostek, ale również i potencjalne niebezpie- ,

4./

26

czeństwa, jakie mogą wynikać z pozbawionego realizmu (choć czasem planowe-go — ekspansjonistycznego) maksymalistycznego traktowania tych pozytywnychw swej istocie pryncypiów bezpieczeństwa (np. prestiż międzynarodowy pań-stwa i narodu, interesy obywateli za granicą).

Według Józefa Kukułki (1982: 34): „Do podstawowych wartości, które skła-dają się na bezpieczeństwo narodowe, zalicza się przede wszystkim:

- przetrwanie (państwowe, etniczne i biologiczne), któremu każde państwogotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż tracą one sens w przypadku zagroże-nia przetrwania samego podmiotu (szerzej por. Greene 1964: 148-149; TheoriesofPeace... 1970: 31-35, McNamara 1968: 150; Lentner 1974: 146-148);

- integralność terytorialną (w sensie fizycznym, narodowym i państwowym);- niezależność polityczną (w sensie ustrojowym, samowładności i swobody

afiliacji);-jakość życia (w sensie poziomu życia, szczebla rozwoju społeczno-gospo-

darczego i systemu kulturalnego), która wymaga dużo zdrowego rozsądku, abynie była zbyt maksymalistycznie traktowana.

Zagrożenie którejkolwiek z czterech wymienionych wartości prowadzi doograniczania żywotnych interesów państw, a tym samym oznacza zmniejszeniebezpieczeństwa narodowego".

Rozwinięcie tego rozumowania odnaleźć można także w Leksykonie poko-ju, gdzie Ryszard Zięba wylicza: „a) przetrwanie państwa jako niezależnej jed-nostki politycznej, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne prze-życie ludności [...]; b) integralność terytorialna, która w potocznym rozumieniujest uważana za główny korelat bezpieczeństwa; c) niezależność polityczna(w sensie ustrojowym, samowładności i swobody afiliacji); d) jakość życia (wsensie poziomu życia, szczebla rozwoju społeczno-gospodarczego, systemu kul-turalnego, perspektyw dalszego rozwoju)" {Leksykon pokoju..., 1987: 29-30).I w tym rozumieniu istotne znaczenie odgrywa więc jakość życia, stając się waż-nym składnikiem bezpieczeństwa narodowego, akcentującym pozytywny spo-sób rozumienia bezpieczeństwa.

Stosunkowo pełne definicje bezpieczeństwa narodowego przedstawili AdamDaniel Rotfeld i Zbigniew Berent. Zdaniem tego pierwszego: „Bezpieczeństwomożna określić jako brak zagrożenia i poczucia zagrożenia podstawowych dladanego narodu wartości" (Rotfeld 1990: 18). Są to: „wartości polityczne (przedewszystkim suwerenność narodu, jego niepodległy byt i niezależność w zagwa-rantowanych, stabilnych granicach), ideologiczne (ustrój, cele i formy organi-zacji życia społecznego), gospodarcze [...] oraz kulturalno-cywilizacyjne" (tamże).

Zbigniew Berent (1988: 120) definiuje bezpieczeństwo narodowe podobnie,choć z tą różnicą, że brak w nim wyodrębnienia wartości ideologicznych, wpro-

27

wadzone zostały wartości społeczne, a ponadto bardziej sprecyzowane określe-nia: „wartości polityczne [...], gospodarcze (niezależność decyzyjna w sprawachgospodarczych, możliwość optymalnego rozwoju społeczno-gospodarczego,prowadzenie korzystnej wymiany handlowej), społeczne (pokój społeczny, po-szanowanie praw ludzkich i obywatelskich, wolność i demokracja życia społecz-no-politycznego, kontrolne mechanizmy poczynań władzy) oraz kulturalno-cy-wilizacyjne (zapewnienie swobodnego rozwoju duchowego i tożsamości naro-dowej, brak indoktrynacji politycznej i ideologicznej, wpajającej społeczeństwuwartości obce dla kręgu kulturowego, do którego ono należy, możliwość spo-łecznej, politycznej i kulturalnej samorealizacji jednostki)".

Stosunkowo najpełniejsze definicje bezpieczeństwa narodowego formuło-wać można więc opierając się na braku zagrożenia podstawowych dla danegopaństwa (i narodu) wartości. Zagrożenie dla którejkolwiek z wielu nich powo-duje zmniejszenie bezpieczeństwa narodowego.

Dynamizm bezpieczeństwa

Wyróżniając bardzo szerokie spektrum wartości związanych z bezpieczeń-stwem narodowym przyjąć trzeba, że wielość i złożoność relacji między nimi kom-plikuje dokonywanie jednoznacznych ocen stanu bezpieczeństwa danychpodmiotów, a zwłaszcza przewidywanie jego trwałości. Słusznie więc zauważaAdam Daniel Rotfeld {Bezpieczeństwo Polski..., w: Międzynarodowe czynni-ki.., 1986: 15), że: „Podobnie jak o stanie bezpieczeństwa nie stanowi w sposóbwyłączny żaden z wymienionych aspektów, tak również ich suma nie daje je-szcze pojęcia o stanie bezpieczeństwa państwa". Przyjmuje się, że na bezpie-czeństwo narodowe składają się „relacje i sprzężenia między wszystkimi jego ele-mentami składowymi" (Sławomir Klimkiewicz w dyskusji, w: Sprawy międzyna-rodowe, 1980:80). Bezpieczeństwo mą bowiem charakter procesu, w którym wszys-tkie jego składowe (mniej lub bardziej wymierne, mające charakter zarównozmiennych zależnych, jak i niezależnych) podlegają licznym zmianom, uwarun-kowanym tak sytuacją wewnętrzną państw, jak i sytuacją międzynarodową (por.tamże, s. 15; szerzej: R. Zięba, The Evolution of National Security under theInfluence of the Processes of Unternationalization, w: Pietraś, Pietraś (red.)1991: 11-40). W związku z tym obserwuje się zmienność w zakresie priorytetówbezpieczeństwa. Są one przy tym często trudno wymierne, determinowane wie-loma czynnikami subiektywnymi, jak np. tradycja (por. Sławomir Klimkiewicz,s. 16). Zmienność bezpieczeństwa narodowego w czasie jest również warunkowa-na (być może przede wszystkim) dokonującym się coraz szybciej postępem nau-kowo-technicznym, który w pewnej mierze także i osłabia stopień bezpieczeń-

<\

28stwa państwzagrożeń.

29

jdoustałe atuałnwfc

Subiektywizm postrzegania bezpieczeństwa

Należy przyjąć, że poczucie bezpieczeństwa określane jest zarówno przezczynniki obiektywne i wymierne, jak i czynniki subiektywne, trudno wymiernei nie zawsze racjonalne (por. Czarnocki, Pietraś 1988: 97; Jervis 1976; Lebow1981; Larson 1985; Blight 1986; Vertzberg 1982). Rola tych drugich bywa rów-nie ważna jak pierwszych, a niekiedy nawet większa, bowiem „przeświadczenieo zagrożeniu jest impulsem działania co najmniej równie silnym, jak zagrożenierealne, które nawiasem mówiąc — dosyć często bywa nie doceniane, a czasemrównież przeceniane" (Stefanowicz 1984: 12) Do pewnego stopnia subiektywizmpoczucia bezpieczeństwa jest więc zjawiskiem obiektywnym, nierozerwalnie zwią-zanym z postrzeganiem zagrożeń.

Względność bezpieczeństwa

Istnieje przy tym względność bezpieczeństwa narodowego, wykluczającaabsolutne bezpieczeństwo danego państwa w środowisku międzynarodowym(por. Vukadinović 1980: 258). Względność ta związana jest z dynamiką zmianw stosunkach międzynarodowych i zmianami priorytetów w zakresie bezpieczeń-stwa państw: „[...] nie ma absolutnego bezpieczeństwa narodowego, gdyż ża-den kraj nie czuje się zwolniony z troski o polepszanie swego bezpieczeństwa(por. Duroselle 1982: 90; Lentner 1974: 1; Freud 1965: 47-58). Albowiem żadennie jest pewien pokoju, aczkolwiek wszystkie wypowiadają się przeciwko woj-nie" (Kukułka 1982: 34). W warunkach dynamiki międzynarodowych układówsił absolutne bezpieczeństwo wydaje się po prostu nierealne do osiągnięcia. „Toabsolutne bezpieczeństwo ostatecznie wymagałoby, lub ściślej mówiąc zakła-dałoby pełne zneutralizowanie wszystkich potencjalnych przyczyn i źródeł, któremogłyby zagrozić bezpieczeństwu narodowemu danego państwa. Urzeczywist-nienie takiego bezpieczeństwa nie jest jednak możliwe i ostatecznie nie oczeku-je się tego" (Vukadinović 1980: 261; por. także Stefanowicz 1984: 18-19;K.J.Twitchett, Strategies for Security: Some Theoretical Considreations,w: Twitchett [ed.] 1971: 2). Już w 1928 roku Bohdan Winiarski pisał (1928: 1):„Zapewne można mówić o bezpieczeństwie względnem, opartem na przewadzesił, na mocy wewnętrznej i dobrej polityce zagranicznej; prawdziwie jest to je-dyny po ludzku dostępny rodzaj bezpieczeństwa". Rozwój zbrojeń (zwłaszczanuklearnych) udowodnić miał w przyszłości, że nawet przewaga sił nie zapew-

nia pełnego bezpieczeństwa: „W wieku nuklearnym wszystkie państwa są bar-dziej lub mniej podatne na rażenie, stąd poziom bezpieczeństwa, do którego aspi-rują największe mocarstwa, niewiele różni się od tego, jaki miały najsłabsze pań-stwa w wiekach poprzednich" (Bieleń 1983: 109, por. Baldwin 1989; Theories ofPeace... 1970: 32; Dobroczyński, Stefanowicz 1980: 105 i nast.; Gaddis 1983: 3-71, 1986: 99-142; 1988; Trachtenberg 1985: 137-163). Podkreślić należy więcrosnącą współzależność państw w zakresie ich bezpieczeństwa.

Jak słusznie zauważa Adam Daniel Rotfeld (Bezpieczeństwo Polski..., w: Mię-dzynarodowe czynniki..., 1986: 19): „ [...] model analizy zjawiska określanegojako bezpieczeństwo narodu obejmuje - obok czynników obiektywnych i su-biektywnych - również trudno wymierne czynniki czasoprzestrzenne, odnoszą-ce się do przyszłości i nie ograniczone ściśle pod względem terytorialnym". Pro-blematykę tą poruszają w szeroki sposób Andrzej Czarnocki i Ziemowit JacekPietraś (1988: 98-102), charakteryzując zakresy bezpieczeństwa narodowego:a) zmienność w czasie, b) wielopłaszczyznowość, c) jego zakres przestrzenny.Zmienność bezpieczeństwa narodowego w czasie jest warunkowana przedewszystkim dokonującym się coraz szybciej postępem naukowo-technicznym,który w pewnej mierze osłabia stopień bezpieczeństwa państw oraz zmusza dostałego przewidywania ewentualnych przyszłych zagrożeń. Wielopłaszczyzno-wość bezpieczeństwa narodowego to możliwość rozróżniania bezpieczeństwa:militarnego, politycznego, ekonomicznego, ekologicznego, a także jego płaszczy-zny kulturowej, ideologicznej i innych. Przestrzenny zakres bezpieczeństwanarodowego związany jest z historycznym procesem przesuwania się przestrzen-nego zasięgu bezpieczeństwa państw, co oznacza poszukiwanie przez państwabezpieczeństwa poza ich własnymi granicami. ^

Polityka bezpieczeństwa

Polityka bezpieczeństwa, jak wynika z powyższych rozważań, jest zasadni-czą częścią zarówno polityki zagranicznej, jak i polityki wewnętrznej państw. Ry-szard Zięba w Leksykonie pokoju (1987: 156) definiuje ją następująco: „Jest tocelowa i zorganizowana działalność upoważnionych organów państwa, zmie-rzająca do stałego zapewnienia optymalnego bezpieczeństwa narodowego, a tak-że często równocześnie bezpieczeństwa międzynarodowego. Opiera się na okre-ślonej koncepcji (doktrynie) bezpieczeństwa, a jest realizowana sposobami i środ-karni danej polityki zagranicznej". Dodać do tego należy, że w ramach tej poli-tyki wymagana jest koordynacja działań różnych organów państwa w zakresiegwarantowania bezpieczeństwa. Zauważyć można ponadto, że polityka ta bywa

30także realizowana w szerszy sposób, również przez inne podmioty życia spo-łecznego, politycznego, gospodarczego i kulturalnego kraju pod warunkiemzgodności ich działań z przyjętą koncepcją bezpieczeństwa oraz koordynacjiz odpowiedzialnymi za politykę bezpieczeństwa organami państwa. W tym za-kresie może więc ona objąć m.in.: „budowanie" zaufania między narodami, orga-nizowanie oddolnego wsparcia społecznego dla zaspokajania potrzeb bezpie-czeństwa oraz podobnego wsparcia ze strony środowisk emigracyjnych.

W aspekcie wewnętrznym polityka bezpieczeństwa obejmuje przedewszystkim troskę o siłę i efektywność potencjału obronnego państwa, na któryskłada się nie tylko infrastruktura obronna w sensie stricte wojskowym, lecz takżecały kompleks gospodarki, warunkujący zarówno konieczne prawidłowe,funkcjonowanie zaplecza sił zbrojnych, jak i realizację szeregu pozamilitarnychżywotnych interesów państwa.

Można ogólnie stwierdzić, że prowadzenie polityki bezpieczeństwa zależnijest głównie od uwarunkowań geopolitycznych, potencjału społeczno-gospo-darczego, siły militarnej, tradycji, doświadczeń, kultury politycznej itd. (por. Vu-kadinović 1980:258), które zarówno określają bieżące i perspektywiczne potrzebyformułowane w interesie bezpieczeństwa, jak też warunkują sposoby/i możliwo-ści ich realizacji, J)

Określając bardziej szczegółowo determinanty polityki bezpieczeństwa przy-wołać warto sześć kryteriów (czynników) siły lub słabości państwa wyróżnio-nych przez Fredericka H. Hartmanna (1957:44):

- czynnik demograficzny (liczba ludności państwa, struktura demograficznai tendencje demograficzne - wzrost lub spadek liczby ludności);

- czynnik geograficzny (położenie przestrzenne, rozmiary terytorium, ukształ-towanie terenu, klimat);

- czynnik ekonomiczny (zasoby surowcowe, potrzeby i braki, obecny i za-kładany poziom wzrostu gospodarczego);

- czynnik historyczno-psychologiczno-socjologiczny (doświadczenia, sto-sunek do życia, spójność społeczeństwa);

- czynnik organizacyjno-administracyjny (forma rządów, stosunek społe-czeństwa do władzy, efektywność jej działania);

- czynnik militarny (sposób organizacji i stan efektywności sił zbrojnych,ich rozmiary w stosunku do liczby ludności w wieku poborowym).

Stosunkowo najbardziej syntetyczne ujęcie składników siły państwa odna-leźć można w propozycji przedstawionej przez Claude'a Pochona (1971: 46).Wymienione przez niego składniki uszeregować można w następujących aspektach:

- ilościowym (wielkość terytorium, liczba ludności, stan zasobów oraz po-tencjału militarnego i gospodarczego);

-jakościowym (kształt terytorium, przebieg granic, strategiczne znaczenieukształtowania terenu i innych jego cech fizycznych, poziom życia ludności,stan świadomości społecznej, kultury i wykształcenia);

-relacji pomiędzy powyżej wyodrębnionymi składnikami (formarządów, spp- /sób organizacji społeczeństwa, typ gospodarki). - -*!y

Nie bez uzasadnienia w bogatej literaturze na temat polityki bezpieczeństwawiele uwagi poświęcone jest analizie składników siły państwa i od tego zaga-dnienia rozpoczynane są na ogół rozważania nad istotą tej polityki. Rzecz doty-czy bowiem jej podstaw (wszystkie wyróżnione składniki), których zakresprzedmiotowy i hierarchia znaczenia podlegają zmianom (choćby współczesnywzrost znaczenia urbanizacji, infrastruktury gospodarczej, innowacyjności i za-awansowania naukowo-technicznego ponad czynnikami geograficznymi),a których ogólny sens składa się na istotę siły państwa, jaka bez wątpienia jestjednym z zasadniczych determinantów jego polityki bezpieczeństwa, warunku-jącym zakres możliwości jej realizacji.

Szerokie przedstawienie podstaw polityki bezpieczeństwa prezentuje defini-cja autorstwa Michała Dobroczyńskiego i Janusza Stefanowicza (1984: 127): „Pj>Jityka bezpieczeństwa państw^^wspóJczesny_ckjęst_kategorją,_naJitórjejJ«zJalL\isposoby urzeczywis^iania^składają^się:

- wspólne wszystkim państwom dążenie do obrony i umacniania interesówegzystencjalnych, szcze^ólnjej;^

-specyficzne uwarunkowania podmiotowe (narodowe);- .fundamentalny wybórmiejscai\vstrukturze stosunków międzynąrodqvvych

(uczestnictwo w sojuszach lub niesprzymierzanie się pod postacią neutralności,„niezaangażowania" albo,.poleganiai_nąwjaaiych_siłacJbC);

- janga i rola spełn iana przez pąństwow tychukładach „strukturalnyj;ji;,- inne okoliczności faktyczne (militarne, polityczne, ekonomiczne i w pewnym,

stopniu kulturowe), w których państwo .realizuje swoją politykęjbęzpięczeństwa;- wizja pożądanej ewolucji stosunków międzynarodowych (światowych, rę r

gionalnych, wspólnotowych, sąsiedzkich), preferowana przez dany naród i pań-jstwp;

-jdeologicznyji pragmatycznystosunekdo pokoju ..[wojny^.Przyjąć można, że tak rozumiana polityka bezpieczeństwa (por. Kukułka, Zięba

[red.] 1992: 100-103 i inne) odzwierciedla faktycznie rozległość zainteresowańpolityki zagranicznej, co łączy się w efekcie z realizacją żywotnych interesówpaństwa i narodu.

W nie mniejszym stopniu wiąże się także ze sferą polityki wewnętrznej. Zale-ży bowiem w wielkim stopniu od stabilności wewnętrznej państwa, efektywno-ści jego instytucji, dojrzałości elit politycznych, zakresu udziału obywateli

V

32w rządzeniu, poszanowania reguł demokracji i standardów międzynarodowychoraz stanu bezpieczeństwa wewnętrznego (od socjalnego poczynając poprzezpubliczne aż po złożone kwestie narodowościowe itd.). W dodatku zorientowa-ne jest także na zaspokajanie szeregu potrzeb wewnętrznych związanych z utrwa-laniem stabilności i siły państwa.

Dokonując zwięzłego ujęcia głównych determinantów polityki bezpieczeń-stwa wymienić należy wśród nich: interes narodowy/państwowy (sformułowa-ne w istocie racji stanu żywotne potrzeby państwa), własny potencjał (militar-ny, gospodarczy, demograficzny itd.) oraz dynamikę stosunków międzynarodo-wych (otoczenie zewnętrzne państwa). Determinanty te (uwarunkowane wewnę-trznie i zewnętrznie potrzeby oraz wewnętrzne i zewnętrzne możliwości ich za-

%f / spokajania) uniemożliwiają całkowitą samowystarczalność państw w zakresie ichbezpieczeństwa, jak i zdolność nieskrępowanego realizowania przyjętych prio-rytetów, zmuszając do pragmatycznych kompromisów w zakresie polityki bez-pieczeństwa (konieczność zaspokajania innych potrzeb niż tylko obronne, kwe-stie przyzwolenia społecznego dla obciążeń zbrojeniowych czy wymuszania przezwładze dodatkowych obciążeń, niemożność zapewnienia absolutnego bezpie-czeństwa, konieczność liczenia się z interesami bezpieczeństwa innych państwitd.). Zauważyć należy ponadto, że w związku z licznymi (rosnącymi wciąż) po-wiązaniami i zależnościami zewnętrznymi państw traci rację bytu ich „czysto"narodowy wymiar bezpieczeństwa.

Prowadzona przez państwa polityka bezpieczeństwa obejmuje działania jed-nostronne oraz skoordynowane z innymi państwami, stosując rozmaite środki:polityczne, militarne, gospodarcze, ideologiczne i inne. Generalnie, działania teobejmują: umacnianie własnych sił, zawieranie sojuszy i aktywność na rzecz bez-pieczeństwa międzynarodowego. Podobnie jak samo bezpieczeństwo, takżei jego politykę cechuje zmienność zakresu przedmiotowego i przestrzennego,jak też zmienność w czasie (por. Leksykon pokoju..., 1987: 156). Mamy więc doczynienia ze zmiennością priorytetów w ramach tej polityki (por. Brzeziński 1988;Raport o stanie bezpieczeństwa państwa, 1993).

Podsumowując omawiane zagadnienie polityki bezpieczeństwa, podkreślićnależy, że musi ona zawsze opierać się na specjalistycznych analizach i progno-zach, które uwzględniają w sposób realistyczny możliwe (dające się przewidziećtakże w długookresowej perspektywie) pesymistyczne warianty rozwoju wyda-rzeń. Formułowanie przemyślanej i spójnej polityki bezpieczeństwa uwzględniaćmusi szereg uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych. Niezbędne jest przytym posiadanie zdolności przełożenia wypracowanych koncepcji teoretycznychna mechanizmy ich wykonania, bowiem, jak trafnie ujął to Daniel S. Papp (1988:

361): „Potencjał bez strategii jest niemalże tak samo pozbawionystrategia bez potencjału".

33la, jak

Doktryna (i strategia) bezpieczeństwa

te anatjuż wcześniej zauważono, polityka bezpieczeństwa państw reaTna podstawie określonych koncepcji (doktryn) bezpieczeństwa. Mianem

'tryny w omawianym kontekście należy rozumieć program działania państwa od-niesiony do konkretnych warunków polityczno-militarnych i mający do speł-nienia określone zadania w zakresie bezpieczeństwa. Tak rozumiane programynazywane są niekiedy również: koncepcjami, strategiami,'opcjami,'teoriami itd.W literaturze brak jest precyzyjnych uzgodnień terminologicznych, jednakżeprzeważa pogląd o celowości wyróżniania: doktryny (odnoszącej się przedewszystkim do sfery programów politycznych) i Strategii (precyzującej sposoby/

josiągania celów programowych nie tylko "^jak pierwotnie przyjmowano - za',pomocą środków militarnych,*lęcz również innych: m.in. politycznych, ekono*

cznych, psychologicznych)*.mipjsrn jednoznacznie stwierdzić, źeJiłd3rew-wciąź~potoczne-

mu rozumieniu) strategia nie jest jedynie tożsama ze sztuką prowadzenia wojny,czy inaczej to ujmując (co z czasem najbardziej się upowszechniło), ze sztukąużycia sił zbrojnych do realizacji celów politycznych - cele polityczne osiąga-ne mogą być również z użyciem środków niemilitarnych. .Żądaniem pojjtykyes^

ŚW, jadąnię_njLzaś_strategij - wybor^śrOtdkóy i sposobów jch.osią1-

' Szerzej: Sławomir P. Salajczyk, Strategia w polityce współczesnych państw. Aspektyteoretyczne, w: Między polityką a strategią. Polska w środowisku międzynarodowym. Pracazbiorowa pod redakcją Romana Kużniara. Fundacja Studiów Międzynarodowych. Uniwersy-tet Warszawski. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Wydawnictwo Naukowe Scholar.Warszawa 1994, s. 16-28; Józef Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych.PWN. Warszawa 1978, s. 118-126: Basil H. Liddell Hart, Strategia. Działania pośrednie.Tłumaczył z ang. Edward Bagieński. Wyd. MON. Warszawa 1959, s. 338; Dictionary of USMilitary Terms for Joint Usage. 1964, s. 135; Andre Beaufre, Wstęp do strategii. Odstra-szanie i strategia. Tłumaczył z francuskiego Franciszek Dziedzic. Wyd. MON. Warszawa1968, s. 30; tenże, Strategy of Actions. London 1966, s. 74; Raymond Aron, The Evolu-tion of Modern Strategie Thought, w: Problems of Modern Strategy. Part One. „AdelphiPaper", 1969 nr 54, s. 1-18; Roman Kużniar. Strategia państwowa a polityka zagranicz-na. „Sprawy Międzynarodowe", 1992 z. 1-2. s. 7-24; Ken Booth, The Evolution of Strate-gie Thinking, w: John Baylis, Ken Booth, John Garnett, Phil Williams, Contemporary Stra-tegy. Theories and Policies, London 1975; Ken Booth (ed.), New Thinking About Slrategyand International Security. Harper-Collins. New York 1991; New Directions in StrategieThinking, pod red. Roberta O. Neilla i D. M. Homera. London 1981; Marek Menkiszak,Czy Polska potrzebuje strategii państwowej? w: Między polityką a strategią..., 1994, s. 29-35.

34

•i

WiątnachJkónkretnej ko^ej)j;jijizjałąnią_{przernyśląnejikonsekwentnie_realizowanej) [Sałajczyk, Strategia w polityce współczesnych państw. Aspektyteoretyczne, w. Między polityką a strategią..., 1994: 20].

Doktryna nie ogranicza się wyłącznie do formułowania mniej lub bardziejprecyzyjnego programu działania. Stanowi ona często również bezpośrednią lubpośrednią ocenę przewidywanego rozwoju wydarzeń. Ponadto spełnia ważnefunkcje propagandowe i integracyjne (identyfikacja, ewentualna mobilizacja itd.).W zakresie bezpieczeństwa doktryna oscyluje między determinantami defensyw-nymi i ofensywnymi. W tym aspekcie jej bezpośrednim przełożeniem na sferęśrodków wykonawczych (w tym wojskowych) jest strategia. Bez wątpienia szcze-gólne znaczenie w zakresie bezpieczeństwa państw odgrywają doktryny (i stra-tegie) mocarstw, które w poważnej mierze determinują zarówno bieżącą polity-kę, jak rówqież bardziej perspektywiczne założenia doktrynalne (i strategiczne)państw mniejszych.

W omawianyrn^ontekście doktrynę (i strategię) w zakresie bezpieczeństwaokreślić można jako program działania (i sposoby oraz śjodjci jego, urzeczywist-niania) państwa lub grupy państw (a nawetofganizacji międzypaństwowej) narzecz swego bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, które to działa-nie determinowane jest głównie uwarunkowaniami geopolitycznymi, a szerzej -wypadkową oddziaływania na siebie trzech zasadniczych czynników: politycz-

Ho-terytorialnego status quo; rywalizacji, różnic i sprzeczności interesów państw(głównie mocarstw); geopolityki i geostrategii. Program ten może mieć za celz a c h o w a n ' e '"k Przekształcenie jakości tych czynników, a ponadto spełnienieinnych funkcji: diagnostycznej, propagandowej, integracyjnej itp.

Rozszerzanie zakresu przestrzennego bezpieczeństwa

Wielkiego znaczenia nabiera współcześnie tendencja do rozszerzania prze-strzennej wizji bezpieczeństwa państw. Jest ona proporcjonalna w stosunku dosiły państw. Państwa mniejsze podejmują działania na rzecz swego bezpieczeń-stwa w swym najbliższym otoczeniu, państwa średnie w skali subregionalnej,mocarstwa w skali regionalnej i kontynentalnej, a supermocarstwa w skali glo-balnej (por. Leksykon pokoju..., 1987: 156; Stefanowicz 1984: 13-15; Taylor Jr.1983; Northedge 1976: 195; Theories o/Peace..., 1970; Frenkel 1969: 97; Kau-ftnan 1976; Keal 1983a). Powstało w związku z tym pojęcie „odległych granic"oznaczające bezpieczeństwo bez granic fizycznych, wykraczające nawet pozapowierzchnię kuli ziemskiej w kosmos (por. Stefanowicz 1984: 14; Gray [ed.] 1969:123). Wprowadzono przy tym kategorię „bezpieczeństwa ciągłego" (Stefano-wicz 1984: 14), które w praktyce stosunków międzynarodowych upowszechniło

• 35

się, obejmując również państwa mniejsze: „Aczkolwiek państwa mniejsze tylkoczęściowo i pośrednio uczestniczą w polityce globalnej, zaś swoje bezpieczeń-stwo oceniają głównie w kategoriach regionalnych, to jednak ogólny wzrostwspółzależności oraz konieczność liczenia się z polityką mocarstw i stanem sto-sunków między nimi - czy to przez zobowiązania sojusznicze, czy po prostuz racji położenia geopolitycznego - także u nich spowodowały tendencję dorozszerzania przestrzennej wizji bezpieczeństwa" (tamże). Wiąże się to bezpośre-dnio z dynamizmem kategorii bezpieczeństwa, internacjonalizacją szeregu dzie-dzin życia społecznego, wzrostem współzależności państw i narodów oraz po-wiązaniem bezpieczeństwa narodowego z międzynarodowym (por. Rotfeld 1990:16; R. Zięba, The Evolution of National Security under the Influence oftheProcesses of Internationalization, w: Pietraś, Pietraś [eds] 1991: 11-40).

Wnioski

Wyciągając wnioski z zaprezentowanych sposobów definiowania bezpieczeń-stwa narodowego rozważyć należy w pierwszej kolejności jego składowe i isto-tę (Model 2, Aneks). Przyjąć bez wątpienia można, że jest ono szczególną war-tością i podstawowym (egzystencjalnym) interesem narodu oraz państwa, prze-sądzającym o możliwościach fizycznego ich trwania, a także swobodnego rozwoju.

Bezpieczeństwo narodowe klasyfikowane być może jako wewnętrzne i ze-wnętrzne. Obie strony tego bezpieczeństwa dopełniają się i do pewnego stop-nia warunkują. Siła i harmonia wewnętrzna (pewność przetrwania i rozwoju)sprzyjają bowiem umacnianiu bezpieczeństwa zewnętrznego (choć nie mogą dokońca go determinować), bezpieczeństwo zewnętrzne istotnie (choć również niedo końca) określa pewność przetrwania i swobodnego rozwoju. Oczywiście osła-bienie lub brak bezpieczeństwa narodowego w jednej z jego stron może osła-biać drugą.

Przetrwanie i swobody rozwoju narodu czy państwa (bezpieczeństwo pozy-tywne) stanowią w istocie interes narodowy czy państwowy (określany takżejako racja stanu). I tu jednak dostrzec można bardziej złożone relacje(7) w inte-resie narodowym czy państwowym (w zakresie racji stanu) leży zachowaniei umacnianie bezpieczeństwa^^) bezpieczeństwo w swym pozytywnym znacze-niu jest tożsame z interesem narodowym czy państwowym (racją stanu)^3j bez-pieczeństwo pozytywne zakłada i umożliwia swobodę realizacji interesów naro-dowych (racji stanu).

Zgodnie z powyższym bezpieczeństwonarodowe określić można w tym ro-/zumieniu jako obiektywny stan pewności fizycznego przetrwania i swobód ro2{-

/woju, stan będący zarazemżywotną potrzebaj a więc również celem ij

6ym interesem narodowym (racją stanu) zakładającym zabezpieczanie oraz umao*nianie żywotnych wartóśctlCwywżanychfwłaśnie wpostaci*obiektywnej pew*-dości przetrwaniaT^wobódWizwbjowych), realizowanym w sferze wewnętrznej'1

* zewnętrznej; zależnym przy tym od uwarunkowań "wewnętrznych i zewnętrz*pych oraz od czynnika czasu/jaki; modyfikuje priorytety w zakresie bezpieczeń1

/stwa, Innymi słowy, w największym skrócie można stwierdzić, że toezpieczeń-*Istwo jest tożsame-zpewnością(możliwością) realizacji żywotnych interesów'/(która^oznaczavzarówno własną zdolność zaspokajania żywotnych potrzebi ochrony żywotnych wartości, jak też w szerszym kontekście - obiektywne wa-jruńki ich poszanowania ż zewnątrz).

Z uwagi na zmienność wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań bezpie-czeństwa oraz modyfikującego je istotnie czynnika czasu (zmiany priorytetówbezpieczeństwa) odznacza się ono dużą dynamiką, co uzasadnia nie tylko okre-ślanie stanu bezpieczeństwa, ale również badanie jego ewolucji jako procesu.Z uwagi przy tym na rosnący zakres przedmiotowy bezpieczeństwa (wielopła-szczyznowość) oraz rosnącą współzależność państw w stosunkach międzynaro-dowych wymagane jest szerokie rozumienie bezpieczeństwa, wykraczające pozautożsamianie go wyłącznie z fizycznym przetrwaniem (i warunkowanie głównieod potencjałów siły militarnej), a obejmujące rozległe zagadnienia zapewnianiaszeregu swobód rozwojowych (pozytywne jego rozumienie). Dostrzegać onopowinno także jego subiektywne aspekty, istotnie modyfikujące priorytetypaństw w zakresie ich bezpieczeństwa, które i tak pozostaje względne (brak moź-**liwości zapewnienia absolutnego bezpieczeństwa), wymagające w dodatku roz-**szerzania jego przestrzennej wizji (bezpieczeństwo ciągłe) także przez państwa™mniejsze. ™

Charakteryzując główne uwarunkowania doktryny (i strategii) danego pań-stwa w zakresie bezpieczeństwa (Model 3, Aneks) przyjąć można, że mają oneza podstawę konkretne polityczno-terytorialne status quo oraz niewątpliwew stosunkach międzynarodowych rywalizację, różnice i sprzeczności interesówmiędzy państwami, a szczególnie między mocarstwami. Wymienione cechy sto-sunków międzypaństwowych determinowane są w dużej mierze przez politycz-no-terytorialne status quo, ale i w dużym stopniu mają wpływ na jego kształt.Naturalnym efektem tych relacji jest wykształcenie się w stosunkach międzyna-rodowych zmiennej geopolityki (i geostrategii), które determinując politykępaństw obliczone są na zachowanie lub zmianę polityczno-terytorialnego sta-tus quo i realizację różnych interesów państwowych. Właśnie ta swoista wy-padkowa oddziaływania na siebie tych zasadniczych czynników (1) polityczno-terytorialnego status quo, 2) rywalizacji, różnic i sprzeczności interesów państw,3) geopolityki i geostrategii) stanowi podstawę formułowania przez państwa oraz

c 37

.grupy państw ich doktryn i strategii bezpieczeństwa. Na uwagę zasługuje jednakfakt, że wypracowane oraz realizowane w praktyce doktryny i strategie (w szcze-gólności realizowane przez mocarstwa) przyczyniają się i często mają za swój celtakże oddziaływanie na wyróżnione wcześniej czynniki, aby dokonać ich jako-ściowego przekształcenia. Stąd więc podkreślenia wymaga rola celów i politykimocarstw w stosunkach międzynarodowych dla formułowania oraz realizowa-nia doktryn (i strategii) w zakresie bezpieczeństwa przez pozostałe państwa.

Obok istotnej wagi determinantu polityki bezpieczeństwa, jakim jest siła pań-stwa, nie mniej ważnym staje się obecnie rola rosnącej współzależności państw,efektem czego stała się także ich współzależność bezpieczeństwa. W tym aspekciezauważyć można, że polityka bezpieczeństwa jednych państw zagrażać może bez-pieczeństwu innych państw i narodów, a w szerszym wymiarze bezpieczeństwumiędzynarodowemu i pokojowi. Bezpieczeństwo zewnętrzne państwa i bezpie-czeństwo międzynarodowe są więc współzależne.

3. Bezpieczeństwo międzynarodowe

Szerokie, wieloaspektowe traktowanie bezpieczeństwa narodowego pozwo-liło na rozwinięcie badań nad bezpieczeństwem międzynarodowym, którego kon-cepcje (oparte na założeniach obrony polityczno-terytorialnego status quo) za-częto opracowywać w okresie działania Ligi Narodów wraz z formułowaniemwspólnych międzypaństwowych interesów ochrony pokoju, uznawanego co-raz powszechniej za największą wartość społeczności międzynarodowej. Wów-czas „pojęcie bezpieczeństwa międzynarodowego uniezależniało się coraz bar-dziej od strategicznego bezpieczeństwa narodowego i pozwalało na racjonalnywybór między powszechnymi (bardziej ważnymi) a partykularnymi (mniej waż-nymi) wartościami" (Tadeusz Jasudowicz, Regionalne systemy bezpieczeństwa,w: Regionalizm..., 1978: 153). Założenie prymatu bezpieczeństwa międzynaro-dowego bywa jednak często w praktyce sprzeczne z narodowymi (państwowy-mi) potrzebami w tym zakresie, co powoduje szereg perturbacji w stosunkachmiędzynarodowych. „Dylemat bezpieczeństwa", jak określił to Howard Lentner(1974: 1), stał się więc głównym warunkiem międzynarodowych stosunków po-litycznych (por. także: Herz 1951,1959).

Bezpieczeństwo międzynarodowe a bezpieczeństwo narodowe

Wielu autorów uważa, że: „W żadnym razie nie należy przeciwstawiać bez-pieczeństwa narodowego bezpieczeństwu międzynarodowemu, to znaczy struk-

38

turom i mechanizmom umożliwiającym zagwarantowanie i praktyczne zapewnie-nie względnego bezpieczeństwa wszystkim państwom" (Vukadinović 1980: 261-262) Co więcej, związek między bezpieczeństwem międzynarodowym a narodo-wym wynika z konieczności: „Poparcie bezpieczeństwa międzynarodowego możestanowić pogłębianie bezpieczeństwa narodowego, państwa pozbawione stra-chu są bowiem stabilne i pokojowe wobec państw obawiających się o utrzyma-nie swego miejsca w »społeczności międzynarodowej«" (Bieleń 1983: 110). Jestto wynikiem współczesnego wzrostu współzależności między państwami, inter-nacjonalizacji różnych sfer życia społecznego.

Przyjmuje się ogólnie, iż istotę bezpieczeństwa międzynarodowego „stanowizespół warunków, norm i mechanizmów, które zapewniają każdemu państwu (da-nego systemu międzynarodowego czy regionu) poczucie bezpieczeństwa i moż-liwości niezagrożonego istnienia oraz rozwoju bez nacisków z zewnątrz" (Zięba1989: 68). W zestawieniu obu wymiarów bezpieczeństwa (narodowe i między-narodowe) szerszy zakres treści przyznaje się bezpieczeństwu międzynarodowe-mu, traktowanemu jako specyficzna jakość nie będąca po prostu tylko sumąbez-pieczeństw narodowych. Rozważenie jego istoty wymaga przytoczenia wybra-nych definicji.

Definicje bezpieczeństwa międzynarodowego

Pojęcie „bezpieczeństwo międzynarodowe" określane jest rozmaicie (por.Melier 1987, Dawydow 1988; Wyllie 1986). Alastair Buchan (1963: 3; cyt. zaTheories ofPeace..., 1970: 34) zdefiniował je jako „stan, w którym zakazy i ha-mulce wobec prowadzenia wojny są silniejsze niż bodźce; hamulce te oddztałus__ją z równą siłą na wszystkie strony każdego sporu, którego przedmiotem są am-bicje i ideologie państw". Jest to więc bezpieczeństwo w jego negatywnym (skim, ograniczonym wyłącznie do aspektu fizycznego trwania i braku zagrożeńzbrojnych) rozumieniu.

Według wydawanego przez Międzynarodową Akademię Dyplomatycznąw Paryżu Dictionnaire Diplomatiąue (T.2, bdw, s. 696): „Idea bezpieczeństwamiędzynarodowego wyraża właściwe każdemu narodowi, każdemu państwu, pra-gnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera się na posiadanej przezpaństwo pewności, że nie będzie zaatakowane lub że w razie napaści otrzymanatychmiastową i skuteczną pomoc ze strony innych państw". Takie pojmowa-nie istoty bezpieczeństwa, uwzględniające wyłącznie aspekt siły militarnej, jestrównież zawężające. —

W rozumieniu autorów Studium o koncepcjach bezpieczeństwa przygoto-wanego w ONZ (13 ekspertów rządowych różnych państw) bezpieczeństwo mię-

v 3C

dzynarodowe oznacza stan zapewniający państwom wolność od napaści mili-tarnej, presji politycznej czy przymusu gospodarczego, a tym samym stwarzają-cy możliwości ich swobodnego rozwoju (por. Rotfeld 1990: 16-17). Zawarta tamdefinicja brzmi: „Międzynarodowe bezpieczeństwo stanowi zatem wynik i sumębezpieczeństwa każdego i wszystkich państw - członków wspólnoty międzyna-rodowej; odpowiednio do tego międzynarodowe bezpieczeństwo nie może byćzapewnione bez pełnej współpracy międzynarodowej. Niemniej bezpieczeństwojest raczej pojęciem względnym niż absolutnym" (Study on Concepts..., 1985:53; omówienie: Rotfeld 1990: 17). Podkreślając względność bezpieczeństwa mię-dzynarodowego autorzy tej definicji zauważają jednak konieczność postrzega-nia go w jego pozytywnym (szerokim, wykraczającym poza jedynie fizycznegotrwania aspekt) znaczeniu.

Ryszard Zięba w Leksykonie pokoju (1987: 29) określa bezpieczeństwo mię-dzynarodowe jako „termin oznaczający taki układ stosunków międzynarodo-wych, który zapewnia wspólne bezpieczeństwo państw danego systemu mię-dzynarodowego". Należy zaznaczyć, że określenie to wymaga przyjęcia za punktwyjścia pozytywnego rozumienia bezpieczeństwa, gdyż tylko wówczas przetrwa-niu towarzyszyć może swobodny rozwój państw oraz rozwój pokojowej współ-pracy międzynarodowej.

Ludwik Ehrlich (1958:438) uważa, że bezpieczeństwo międzynarodowe ozna-cza taki stan, gdy: „1. między członkami społeczności międzynarodowej będzieistniało przyjacielskie porozumienie [...]; 2. żadne państwo, ani duże, ani małe,nie będzie musiało obawiać się agresji ze strony innego państwa, skierowanejprzeciwko całości terytorialnej czy niezawisłości politycznej". I w tym przypad-ku zauważyć można brak wyakcentowania swobód rozwoju, choć przyjąć teżmożna, że przyjacielskie porozumienie między członkami społeczności między-narodowej może stymulować pokojową współpracę stwarzającą swobody roz-wojowe dla poszczególnych państw.

Według Radovana Vukadinovića (1980: 261-262): „Bezpieczeństwo między-narodowe miałoby oznaczać, że wszyscy członkowie wspólnoty międzynaro-dowej jako całości czują się bezpieczni oraz że w międzynarodowym systemiepolitycznym istnieją takie stosunki, bądź takie mechanizmy, które umożliwiajązagwarantowanie i praktyczne zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim pań-stwom", gdyż bezpieczeństwo międzynarodowe Jest zasadniczym warunkiemwstępnym istnienia i rozwoju wspólnoty międzynarodowej" (tamże). Choć defi-nicja ta opiera się raczej na ogólnym powtarzaniu terminu „bezpieczeństwo"i niedostatecznie akcentuje jego pozytywne, twórcze znaczenie, to jednak od-naleźć już w niej można pewien akcent położony na fakt, że bezpieczeństwomiędzynarodowe warunkuje istnienie i rozwój wspólnoty międzynarodowej.

40Włodzimierz Malendowski (1983: 7) uważa, że: „Może ono przejawiać się

w tym, że wszyscy członkowie społeczności międzynarodowej mają poczuciebezpieczeństwa, a ponadto istnieją warunki, mechanizmy i stosunki wzajemne,które zapewniają bezpieczeństwo ogółowi członków społeczności międzynaro-dowej". Mimo, iż nie jest to wyraźnie stwierdzone, poczucie bezpieczeństwa (czę-sto przecież subiektywne) łączy się w tym rozumieniu z konkretnymi warunkami(mechanizmy i stosunki wzajemne), nadającymi bezpieczeństwu międzynarodo-wemu bardziej wymierny i obiektywny charakter.

Otwartość zakresu bezpieczeństwa międzynarodowego

W związku z omówieniem powyższych definicji należy podkreślić, że słu-sznie Marian Dobrosielski (1980: 26) wiąże kategorię bezpieczeństwa międzyna-rodowego z procesem historycznym, stwierdzając, że musi ona pozostać „poję-ciem otwartym". Bezpieczeństwo międzynarodowe ma bowiem ciągle powięk-szający się zakres uwarunkowań i oddziaływania w stosunkach międzynarodowych.

Adam Daniel Rotfeld (1990: 30) twierdzi, że: „Bezpieczeństwo międzynaro-dowe oznacza stan i proces, w którym zarówno poszczególne państwa, jak i spo-łeczność międzynarodowa jako całość mogą swobodnie urzeczywistniać wyty-czone przez siebie cele rozwoju - bez zewnętrznego zagrożenia natury wojsko-wej, politycznej lub gospodarczej". Aspekt swobód rozwojowych jest obok za-gadnienia przetrwania decydujący dla definiowania bezpieczeństwa między-narodowego, gdyż - poprzez swobody realizowania przez społeczność między-narodową jej celów- zakłada, ale i umożliwia, rozwój pokojowej współpracymiędzynarodowej.

Powszechny jest pogląd, że bezpieczeństwo międzynarodowe jest korelatemstosunków międzynarodowych jako całości (Berent 1988: 115; także Stefano-wicz w dyskusji, w: Sprawy międzynarodowe..., 1980: 78): „Bezpieczeństwo mię-dzynarodowe jest pojęciem zbiorczym, złożonym, na które składają się środkii instytucje bezpieczeństwa wojskowego (środki kontroli zbrojeń, rozbrojenia,budowy zaufania, samoobrony itd.), politycznego (środki pokojowego rozstrzy-gania sporów, „rozbrojenia moralnego", pokojowego współistnienia, układy re-gionalne, sankcje, środki kontroli przez ujawnianie itd.), ekonomicznego (środkii instytucje nowego międzynarodowego ładu ekonomicznego, eliminacji barier,wzmocnienia wymiany handlowej, budowy zaufania ekonomicznego, walki z pro-tekcjonizmem itd.), kulturalno-cywilizacyjnego (środki i instytucje rozwijania toż-samości narodowej, dziedzictwa kulturalnego, koncepcji wspólnego dziedzictwaludzkości, praw człowieka, pacyfistyczna działalność organizacji, ludzi dobrejwoli, religii, wyznań, środki i instytucje budowy pokojowej świadomości itd.)"

41

(Berent 1988: 116). Obejmuje więc ono swym zakresem szereg płaszczyzn skła-dających się na całość stosunków międzynarodowych (por. Towpik 1970; D.Proektor, Mieżdunarodnaja biezopasnost i wojennaja razriadka, w: Proble-my wojennoj razriadki, 1981; Sobakin 1962; Lebiediew 1978).

Dynamizm bezpieczeństwa międzynarodowego

Bezpieczeństwo międzynarodowe należy traktować jako zmienny w czasiei przestrzeni proces, a niejako stan osiągnięty raz na zawsze (por. Lówe 1983:27-28). Jego istotą są w głównej mierze oddziaływania państw na rzecz ochro-ny swego bezpieczeństwa, tworzące swoistą wypadkową ich interesów w tymzakresie. Zazwyczaj stwierdza się, iż: „Siłą sprawczą tego procesu są indywidu-alne i grupowe oddziaływania państw zmierzające do ochrony ich bezpieczeń-stwa i umacniania pokoju międzynarodowego" (Zięba 1989: 69). Dodać jednaknależy, że istotnym determinantem zmian w zakresie bezpieczeństwa międzyna-rodowego są w oczywisty sposób również działania obliczone na wywołanieniepokoju w stosunkach międzynarodowych, osłabienie bezpieczeństwa okre-ślonych podmiotów stosunków międzynarodowych, a nawet rozbicie ładu po-kojowego, jak i pokojowo nawet przebiegające obiektywne procesy zmian mię-dzynarodowych układów sił. W procesie bezpieczeństwa wzrasta przy tym rolaśrodków pozamilitarnych.

Przyjmuje się najczęściej, że głównym warunkiem stabilności bezpieczeństwamiędzynarodowego jest odpowiednio wystarczający stopień uzgodnienia inte-resów państw danej wspólnoty międzynarodowej (tamże, s. 68). Uważa się bo-wiem, że współcześnie nie jest możliwe prowadzenie skutecznej polityki bezpie-czeństwa w izolacji. Stąd termin „bezpieczeństwo międzynarodowe" określić moż-na jako „wzajemną zależność państw w kwestiach ich bezpieczeństwa" (Nye Jr.1989: 53). Powoduje to konieczność współpracy międzynarodowej (tzw. pozy-tywne obowiązki związane z pojęciem bezpieczeństwa międzynarodowego) [sze-rzej: Bierzanek 1980: 290], która w najbardziej efektywny sposób (nie wyklucza-jąc jednak użycia siły przeciwko ewentualnemu agresorowi gdyby było to ko-nieczne) przyczynia się do „budowania" zaufania, a tym samym umacniania bez-pieczeństwa międzynarodowego (por. Zięba 1989: 68). Potwierdzają to posta-nowienia Karty NZ i „Deklaracji o umocnieniu bezpieczeństwa międzynarodo-wego", przyjętej na XXV sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (Rez. 2734). Bez-pieczeństwo międzynarodowe jest więc zarówno środkiem chroniącym bezpie-czeństwo narodowe poszczególnych państw, jak i pokój międzynarodowy, bę-dąc szczególną wartością dla społeczności międzynarodowej (Leksykon poko-ju..., 1987:29).

42

Wnioski

Podsumowując, bezpieczeństwo międzynarodowe określić można jako war-tość, ale zarazem warunki zapewniające nie tylko przetrwanie narodów, państwi ogółem społeczności międzynarodowej, lecz także ochronę ich pozostałychzasadniczych wartości, do których należą, ale zarazem są determinantami, swo-bodny rozwój i pokojowa współpraca międzynarodowa - aspekt pozytywny(Model 4, Aneks). Warunki te odnieść należy kompleksowo do wielu dziedzinżycia społecznego i stosunków międzynarodowych (płaszczyzny: polityczna,militarna, ekonomiczna, socjalna, etniczna, ekologiczna, humanitarna i inne). Na-wiązując do zaproponowanej, bardzo skrótowej definicji bezpieczeństwa naro-dowego, utożsamiającej je z pewnością (możliwością) realizacji żywotnych inte-resów, stwierdzić można w tym skrótowym kontekście, że bezpieczeństwo mię-dzynarodowe jest tożsame ze względną (jako jedyną możliwą) zgodnością (nie-sprzecznością) realizacji żywotnych interesów grzez podmioty stosunków mię-dzynarodowych. Jest w swej istocie swoistą wypadkową/oddziaływania uczest-ników stosunków międzynarodowych w zakresie realizacji ich interesów bezpie-czeństwa i wyrazem ich współzależności w tym aspekcie. Głównym warunkiemochrony bezpieczeństwa jest więc istnienie jak największej liczby wspólnych in-teresów (stąd duża rola powiązań integracyjnych).

Bezpieczeństwo międzynarodowe ma dynamiczny charakter, zależny od zmie-niających się różnych uwarunkowań (głównie od zmiennych międzynarodowychukładów sił), będąc również kategorią względną (brak absolutnego bezpieczeń-stwa), opierającą się przy tym nie tylko na obiektywnych realiach, lecz także nasubiektywnych ocenach zagrożeń poszczególnych uczestników życia między-narodowego. Jego zakres przedmiotowy, jak i przestrzenny systematycznie wzra-sta, co związane jest nie tylko z postępem m.in. technik wojskowych, ale i no-wymi problemami, jakie współcześnie stają przed ludzkością. W związku z tymobserwuje się wzrost zależności państw w zakresie ich bezpieczeństwa. Bezpie-czeństwo odgrywa w stosunkach międzynarodowych rolę pierwszorzędną wa-runkując realizację różnorodnych potrzeb zbiorowości ludzkich zorganizowanychw społeczeństwa. Jego zapewnienie ma zasadnicze znaczenie dla utrzymaniaw świecie pokoju oraz rozwoju pokojowej współpracy międzynarodowej (o czymszerzej w kolejnym podrozdziale).

Oceniając na zakończenie zaprezentowane w trzech wymiarach definicje bez-pieczeństwa (bezpieczeństwo ogólne, narodowe i międzynarodowe) zauważyćmożna historyczną dezaktualizację niektórych z nich, ale zarazem ewolucję po-jęcia „bezpieczeństwo" od najbardziej prostych i negatywnych w swym znaczę-

\

43

niu definicji (brak zagrożeń dla fizycznego przetrwania) do coraz bardziej złożo-nych i pozytywnych, uwzględniających coraz to nowe aspekty ludzkich, naro-dowych i międzynarodowych potrzeb w zmieniającym się świecie. Stwierdzićprzy tym należy, że wielość poglądów na temat bezpieczeństwa w nauce dopro-wadziła do swoistej inflacji rozmaitych definicji bezpieczeństwa (wielu wręcz ba-nalnych) w zagranicznym i polskim piśmiennictwie. Zjawisko to w szerokim za-kresie pojawiło się głównie od 1975 roku w związku z rozwojem procesu Konfe-rencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE).

Pojęcie bezpieczeństwo zyskało trwałe miejsce w nauce o stosunkach mię-dzynarodowych i jest w jej ramach jednym z najczęściej używanych terminów.Rozwój badań nad problematyką bezpieczeństwa doprowadził przy tym, na cowskazuje już wielu badaczy, do wykształcenia się tzw. security studies, jakoodrębnego działu badań (szerzej: Baldwin 1995; Shultz, Godson, Greenwood[eds] 1993; Kołodziej 1992, 1992a, Walt 1991; Nye Jr., Lynn-Jones 1988). Pod-staw do jego wyodrębniania dostarcza zarówno bogaty (i rosnący wciąż) dobo-bek naukowy, jak też obserwowany wzrost potrzeb w zakresie bezpieczeństwaoraz coraz bardziej uświadamiana złożoność jego urzeczywistniania.

W wieloletniej światowej debacie na temat bezpieczeństwa zarysowały sięwyraźnie następujące orientacje: realizm (a raczej obecnie neorealizm) w opozy-cji do idealizmu (liberalizmu/neoliberalizmu), w ramach którego wyodrębnianyjest także instytucjonalizm (strukturalizm). Realizm (którego głównymi przedsta-wicielami są: Hans J. Morgenthau (1978), Kenneth N. Waltz (1979, 1990: 2 1 -37), John J. Mearsheimer (1994/1995; 1995, 1990,1990a) i RichardN. Rosecran-

\ce [1992,1973]) sprowadza się do akcentowania wąskiego rozumienia bezpieczeń-stwa, opartego na atrybutach siły militarnej i poszukiwaniu równowagi siłw dosyć antagonistycznej, a w każdym razie mającej cechy anarchiczne, sferzestosunków międzynarodowych (por. także Grieco 1988,1988a; Reus-Smit 1992).W opozycji do realizmu sytuuje się, zyskujący współcześnie coraz więcej zwo-lenników, idealizm (liberaiizm/neoliberalizm). Traktuje on bezpieczeństwo w sze-rokim (pozytywnym) sensie, uwzględniającym także jego pozamilitarne aspektyi upatruje idealny system bezpieczeństwa międzynarodowego w modelu bez-pieczeństwa zbiorowego10. Głównymi przedstawicielami tej orientacji są m.in.:

'" Rozwój tego nurtu następował stopniowo od zakończenia II wojny światowej, stądwarto przytoczyć kilka ważniejszych publikacji odnoszących się do okresu zdominowanegojeszcze przez nurt realistyczny: William T. R. Fox, A Middle Western Isolationisl Interna-tionalist's Journey Toward Relevance, w: Joseph Kruzel, James N. Rosenau (eds), JourneysThrough World Politics: Aulobiographical Rejlections of Thirty-Four Academic Travelers.Lexington Books. Lexington, Mass. 1989, s. 239; Arnold Wolfers, Slalesmanship andmorał choice. „World Politics", no. 1, January 1949, s. 175-195; John H. Herz, Idealni

44

Stephen van Evera (1990/1991) i Richard H. Ullman (1983). W ramach liberali-zmu wyróżniane są różne nurty, jak: commercial liberalism (odnoszący się doteorii łączących wolny rynek i pokój), republican liberalism (odnoszący się doteorii łączących demokrację z pokojem) i sociological liberalism (odnoszącysię do teorii łączących ponadnarodowe interakcje z międzynarodową integra-cją) [szerzej: Nye Jr., 1988; Grieco 1988; Robert Keohane, International Libe-ralism Reconsidered, w: Dunn (ed.) 1990].

Szczególne znaczenie zyskuje wyodrębniany coraz powszechniej z liberali-zmu nurt instytucjonalny (reprezentowany głównie przez Charlesa A. Kupcha-na i Clifforda A. Kupchana (1995), Johna Gerarda Ruggie (1995), Edwarda D.Mansfielda i Jacka Snydera (1995), Roberta O. Keohane ([ed.] 1986; Keohane,Martin 1995), JosephaS. Nye, Jr( 1988, Keohane, Nye Jr. [eds] 1972, 1977,1987]i Alexandra Wendta [1995]). Przyjmuje się, że bezpośrednią intelektualną pod-stawą liberalizmu instytucjonalnego są teorie systemów (reżimów) międzynaro-dowych {international regimes) [Krasner (ed.) 1983]. Na tym jednak nie ko-niec; zauważa się, że nurt ten stanowi splot wielu teorii: postmodernistycznych,konstruktywistycznych, a nawet neomarksistowskich i feministycznych (Wendt1995: 71). Główny akcent orientacji instytucjonalnej kładziony jest na funkcjo-nalnych aspektach powiązań międzypaństwowych w ramach organizacji mię-dzynarodowych, co stanowić ma praktyczne wypełnianie założeń szeroko (po-zytywnie) rozumianego bezpieczeństwa (Keohane, Martin 1995: 41-42). W szer-szym ujęciu instytucjonalizacja w sensie struktur organizacyjnych (organizacjimiędzynarodowych) łączy się z takimi instytucjami/zasadami, jak suwerennośći demokratyczny pokój (Wendt 1995: 80).

Historyczny spór między realistami i idealistami, w którym przewagę aż dokońca „zimnej wojny" utrzymywali realiści, odnawia współczesna debata nadkonsekwencjami, jakie przynosi dla bezpieczeństwa zmiana międzynarodowegoukładu sił (szerzej: Baldwin [ed.] 1993; Wohlforth 1994/1995; Schroeder 1994).W tej zmienionej sytuacji międzynarodowej dostrzegalne jest umacnianie się nur-tu liberalnego. Zauważyć jednak także należy, że niektórzy jego przedstawicie-le, formułujący swe idealistyczne poglądy jeszcze w latach pięćdziesiątych, wy-stępują obecnie z tezami, że nurty te stają się raczej komplementarne względem

Inlernalionalism and Ihe Securily Dilemma. „World Politics", no. 1, January 1950, s. 157—180; tenże, Political Realism and Political Jdealism. University of Chicago Press. Chicago1951; Hans J. Morgenthau, Another uGreat Debate»: Ihe national interest of Ihe UnitedStates. „American Political Science Review", vol. 46, December 1952, s. 961-988; QuincyWright, Realism and idealism in international politics. „World Politics", vol. 5, October1952, s. 116-128; Warner R. Schilling, The clarification of ends: or, which interest is thenational? „World Politics", vol. 8, July 1956, s. 566-578.

45siebie aniżeli konkurencyjne (Inis L. Claude [1981: 198, 200] i Joseph S. Nye[1988: 238, 251]), co w konsekwencji zdaniem Johna H. Herza daje przesłanki„realizmu liberalnego" (1981:202).

Dokonująca się obecnie przebudowa architektury europejskiej (w szerszymkontekście załamania się jej porządku jałtańskiego i konfrontacyjnego systemudwubiegunowego) wyzwoliła w świecie ożywioną wymianę poglądów nad pro-blematyką bezpieczeństwa". Debata ta dotyczy nie tylko kwestii praktycznych(politycznych), lecz również teoretycznych (naukowych). Jak dotąd niewiele jestjednak w polskim piśmiennictwie naukowym pogłębionych refleksji teoretycz-nych nad konsekwencjami zmiany międzynarodowego układu sił dla pojmowa-nia bezpieczeństwa (W. Kostecki, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwamiędzynarodowego, vi: Między tożsamością..., 1996: 87-98; Zięba, Nowe podej-ście do problematyki bezpieczeństwa międzynarodowego, w: Państwo wewspółczesnych..., 1995: 98-113, tenże: The Evolution of National Securityunder the Influence of the Processes of Internationalization, w: Pietraś, Pie-traś (red.) 1991: 11-40). Praca ta (z założenia mająca być przeglądem polskiegodorobku naukowego w zakresie definiowania bezpieczeństwa na tle dokonańza granicą) nie może tej kwestii pominąć.

W zasięgu światowym bezpieczeństwo rozciąga wciąż swój zakres, obejmu-jąc coraz to nowe problemy: terroryzm międzynarodowy, zorganizowana prze-stępczość mafijna, nielegalny handel bronią, braki żywności, surowców, a na-wet wody, zagrożenia dla środowiska naturalnego człowieka (np. problem tzw.„dziury ozonowej" nad Ziemią), niekontrolowany przyrost naturalny, chorobyepidemiczne (oraz AIDS), znaczące dysproporcje rozwojowe i inne. W związkuz tym wyliczeniem zadać należy więc pytanie, co naprawdę składa się na bez-pieczeństwo, skoro zauważyć można, że prawie wszystko.

Z pewnością jest określone jego minimum, wyznaczone koniecznością zaist-nienia pewnej liczby jego składowych. Celem rozważania zasadności ich wyo-drębniania należy postawić generalną dla tego opracowania tezę, ,.źęprobledWbezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych leży w jego zagrożeniach^Oczywistym jest bowiem, że największe niebezpieczeństwa zagrażające trwaniu

" Zob. artykuły przede wszystkim w takich pismach, jak: „International Security", „In-ternational Studies Quarterly", „Political Study Quarterly", „Political Science Cmarterly", „Eu-ropean Security", „Security Dialog", „European Journal of International Affairs", „Interna-tionale Politik" (dawne „Europa Archiv"). „Contemporary Security Policy" (dawne „ArmsControl"), „World Politics", „Foreign Affairs", „International Affairs", „Foreign Policy",„Political Studies", „Security Studies", „Journal of Peace Research", „Peace and Science",„Millennium", „Disarmament", „Survival".

46

jednostek i podmiotów stosunków międzynarodowych związane są z fizycznąnapaścią, agresją militarną itd. Stąd przyjęte wiązanie bezpieczeństwa w stosun-kach międzynarodowych głównie (a niekiedy i wyłącznie) ze sferą działalnościmilitarnej i politycznej. Zauważyć jednak należy, że fizyczny atak bezpośredni(którego skrajnym przypadkiem jest oczywiście wojna) nie następuje sam z sie-bie, lecz że jest motywowany czynnikami na ogół pozamilitarnymi - polityczny-mi, ale także gospodarczymi, waśniami narodowościowymi i innymi, które zna-leźć mogą bezpośrednie odzwierciedlenie w polityce państw (i tak np. dziś ropanaftowa, a w perspektywie być może w niektórych regionach świata woda). Nie-bezpieczeństwa dla narodowego (państwowego) trwania związane są ponadtoz ograniczeniami swobód rozwojowych, czego daleko idącą konsekwencją możestać się zależność od innych państw (w skrajnych przypadkach zagrażająca sa-mostanowieniu - utrata poczucia pewności nienaruszalnego trwania), a w każ-dym razie ograniczenie możliwości zaspokajania żywotnych potrzeb. Indywidu-alna siła państw (zarówno militarna, jak i niemilitarna), jako podstawa ich real-nego (choć zawsze względnego) bezpieczeństwa, staje się jednak we współcze-snym świecie niewystarczająca w związku z powiększającą się współzależnościąpaństw i narodów oraz zwiększającym się wpływem dynamicznej (wręcz żywio-łowej) sfery stosunków międzynarodowych na stan bezpieczeństwa narodowe-go (państwowego).

W związku Z powyższymi sugestiami podać można bardziej konkretny przy-kład, ilustrujący zarazem rolę swobód rozwojowych (i nawet jakości życia) dlazachowania bezpieczeństwa międzynarodowego. Tym przykładem może być roz-wój wojny w Jugosławii od 1991 roku: dążące do ochi^ny swego poziomu ży-cia bogatsze republiki federacji jugosłowiańskiej (Słowenia i Chorwacja) odmówi-ły świadczeń na rzecz całości federacji i zarazem zrzuciły więzi ograniczająceich swobody rozwojowe (uniemożliwiające m.in. ich szybką integrację ze struk-turami zachodnioeuropejskimi). Wojna, jaka wówczas wybuchła, mimo oczywi-ście całego splotu pozostałych przesłanek (w tym narodowościowych), miałaswe bezpośrednie źródło w przedstawionych faktach (zarówno Serbia, jak i po-czątkowo społeczność międzynarodowa, nie uznały praw tych narodów do sa-mostanowienia, mimo iż proponowały one reorganizację federacji w konfedera-cję). Jakość życia i swobody rozwojowe (w tym w zakresie samostanowienia)znalazły bezpośrednie odzwierciedlenie w polityce, uruchamiając siły militarnedarealizacji jej celów.

W większości publikowanych propozycji rozumienia bezpieczeństwa nie do-strzega się w dostatecznym stopniu istotnego aspektu współzależności trzechzasadniczych wymiarów bezpieczeństwa. Ogarniając swym zakresem różne dzie-

^ 47

dziny życia społecznego, bezpieczeństwo splata się tymczasem również w zasa-dniczych swych wymiarach: jednostkowym, narodowym i międzynarodowym12.Istnieje między nimi silny związek i zróżnicowane relacje, co wymaga bardziejwnikliwej analizy.

/^Punktem wyjścia tych rozważań jest zazwyczaj założenie, że bezpieczeństwo,człowieka (ludzi) składa się na bezpieczeństwo narodu, bezpieczeństwo naro- \

\dów zaś na bezpieczeństwo międzynarodowe (Model 5, Aneks). Istnieje przy •tym oddziaływanie bezpieczeństwa międzynarodowego na bezpieczeństwo na-rodów, a tego na bezpieczeństwo człowieka. W tak zarysowanym modelu anali-tycznym (relacje pionowe) widoczny jest bezpośredni styk (bezpośrednie rela-cje i zależności) między bezpieczeństwem jednostkowym a narodowym oraz mię-dzy bezpieczeństwem narodowym a międzynarodowym. W zestawieniu tym brakjest jednak bezpośredniego odniesienia między bezpieczeństwem międzynaro-dowym a jednostkowym, co jest błędne. Ponadto błędem jest generalizacja trój-stopniowych prostych zależności istnienia lub braku bezpieczeństwa w następ-stwie kolejnego (niejako hierarchicznego) oddziaływania na siebie jego poszcze-gólnych wymiarów.

Stąd więc właściwsze wydaje się zbudowanie innego modelu przedstawiają-cego analizowane zależności w układzie poziomym (Model 6, Aneks). Istotą wy-różnionych wymiarów bezpieczeństwa jest to, że: I) są one odrębne (do pew-nego stopnia autonomiczne), 2) w dużym stopniu warunkują się, 3) po częścizawierają się w sobie.

Odrębność tych wymiarów w analizowanym modelu jest oczywista. Wymia-ry narodowy i międzynarodowy są powszechnie formułowane w literaturzeprzedmiotu oraz w praktyce politycznej. Wyróżnienie dodatkowo wymiaru ogól-nego (jednostkowego) jest uzasadnione poprzez możliwość istnienia bezpieczeń-stwa narodowego danego państwa przy jednoczesnym braku bezpieczeństwajego obywateli (system represji, braku swobód, łamania praw człowieka itd.).Tym bardziej możliwy jest taki stan w przypadku sprzyjającego danemu pań-stwu stanu bezpieczeństwa międzynarodowego (bezpieczeństwo zewnętrzne pań-stwa). Wymiar ogólny, jednostkowy bezpieczeństwa w dużym stopniu identyfi-kować można z uznanym przez społeczność międzynarodową zespołem prawi wolności człowieka (zawierającym w sobie analizowane uprzednio dwa zasa-dnicze składniki bezpieczeństwa: fizyczne przetrwanie i swobody rozwoju).

'- Józef Kukułka wymienia następujące wymiary bezpieczeństwa: podmiotowy, przedmio-towy i procesualny. Szerzej: Józef Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa,w: Bezpieczeństwo międzynarodowe.... 1994, s. 40-41. Por. S. Fróhlich, Der Sicherheils-begriff wird mehrdimensional. Amerikanische Vorslellungen auf dem We% zxt einer gesam-tenropaischen Ordmmg. „Zeitschrift fur Politik", Jg. 40, H. 3, September 1993, s. 285-303.

48Odrębność wyróżnionych wymiarów bezpieczeństwa potwierdza fakt, że

możliwe jest na przykład bezpieczeństwo międzynarodowe bez poszanowaniabezpieczeństwa określonych narodów lub odwrotnie oraz bezpieczeństwo pań-stwa bez gwarancji bezpieczeństwa człowieka lub odwrotnie, jak również bez-pieczeństwo międzynarodowe nie uwzględniające jednostkowego bezpieczeń-stwa poszczególnych ludzi (w tym grup narodowościowych i etnicznych) lubodwrotnie. Tak rozumiane jednak bezpieczeństwo (choć bywa, że możliwe dlaposzczególnych podmiotów) jest ułomne i tylko iluzoryczne. Kwestią czasu po-zostaje ujawnienie się jego negatywnych skutków. Choć często tak negatywniepojmowanemu bezpieczeństwu nie towarzyszy wojna (są opinie, że nawet za-bezpiecza ono często przed nią), to pozostaje ono nadal konfliktogenne ze wzglę-du na poczucie niesprawiedliwości i krzywd, jakie wywołuje wśród ludzi, naro-dów i państw.

Wyróżnione wymiary bezpieczeństwa w dużym więc stopniu warunkują się,a przy tym po części zawierają w sobie. W tym uwarunkowaniu istnieją bezpo-średnie relacje nie tylko między bezpieczeństwem jednostkowym a narodowymoraz między bezpieczeństwem międzynarodowym a narodowym, ale również mię-dzy jednostkowym i międzynarodowym wymiarem bezpieczeństwa, które takżezawierają się w sobie. Ideałem bezpieczeństwa w jego pozytywnym rozumieniujest oczywiście obszar lub sfera nałożenia się na siebie wszystkich wyróżnio-nych wymiarów bezpieczeństwa, co jednak jest trudne kompleksowo do osią-gnięcia i pozostaje ideą.

IŁ Bezpieczeństwo międzynarodowei pokój międzynarodowy

1. Pokój, polityka pokoju

Pojęcie pokoju stosowane jest bardzo często, wraz z pojęciem wojny, w róż-nych kontekstach i znaczeniach w nauce i praktyce stosunków międzynarodo-wych oraz w środkach masowego przekazu dla określania stanu stosunków mię-dzy państwami (por.: Wiberg 1981; Galtung 1985 i The Next Twenty-five YearsofPeace Research: Tasks and Prospects, w: Wallensteen 1988: 246-257). Jestto pojęcie złożone, którego zdefiniowanie nastręcza duże trudności (por. J. Gar-nett, Strategie Studies and its Assumptions, w: Baylis, Booth, Garnett, Wil-liams 1975: 14; Senghaas 1974: 161-182).

Rodzaje pokoju

Pozytywnie na ogół określany pokój różnie jednak bywa formułowanyw rozmaitych koncepcjach ideologicznych i filozoficznych (Leksykonpokoju...,1987: 153). Natrafiamy więc na różne wersje i odmiany pokoju, rozważaniao „pokoju międzynarodowym" (por. Nearing 1944), „pokoju światowym" (por.Newfag 1924; Clark, Sohn 1958), czy też o pokoju będącym przeciwieństwemwojny międzynarodowej (por. Wittner 1969: 1-3). W szerszym (pełniejszym) ro-zumieniu, jakie zaprezentował Raymond Aron (1995: 198), oznacza on „bardziejlub mniej trwałe zawieszenie gwałtownych form rywalizacji pomiędzy jednost-kami politycznymi", przybierające różne postaci będące faktycznie odmianamiładu międzynarodowego: pokój oparty na potędze - oparty na równowadzelub hegemoniczny (siły jednostek politycznych zdominowane przez jedną z nich)albo imperialny (siły jednostek politycznych przytłoczone ogromną przewagąjednej z nich); pokój oparty na strachu, bezsilności (również warunkowany po-tęgą, lecz między jednostkami politycznymi mającymi zdolność wzajemnego za-dania śmiertelnego uderzenia, a więc w pewnym sensie pokój wynikający z nie-mocy); pokój oparty na zaspokojeniu (powszechne zaufanie i zadowolenie);a także tzw. pokój amerykański (połączenie hegemonii z polityką dobrego są-

50siedztwa) [tamże, s. 197-226]. Oprócz pokoju między narodami wyróżniany bywatakże pokój społeczny, klasowy oraz między człowiekiem a środowiskiem natu-ralnym (Berent 1988: 116).

Wyodrębniane są ponadto poziomy, na których zachodzić mogą zjawiskapokojowe i gdzie możliwe są pokojowe więzi społeczne uczestników oddziału-jących na siebie. Klasyfikację taką przedstawia Stanisław Bieleń, wskazując nanastępujące: 1) poziom indywidualny (por. Galtung 1975: 3), 2) pokój międzyludźmi (szczebel interpersonalny) bez odniesienia do konkretnej grupy socjolo-gicznej (Murray 1981: 6-7), 3) poziom odniesiony do grup i stosunków wewnątrz-grupowych (pokój społeczny), 4) pokój międzygrupowy (także między państwa-mi i narodami) [Bieleń, Socjologiczne ujęcie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991:25). Johan Galtung (1975: 30-31) wyróżnia ponadto „poziom państwa świato-wego", odniesiony do dalekosiężnych celów społecznych, lecz w zasadzie kon-centrujący się na stosunkach wewnątrzgrupowych. Według niektórych auto-rów poziomy pokoju nie warunkują się (por. Creighton, Shaw [eds] 1987: 5).Trudno jest jednak wykluczyć ich wzajemne oddziaływania. Dalsze rozważaniawymagają zaprezentowania wybranych, często poważnie się różniących, poglą-dów na temat istoty i zakresu pokoju.

Problem polisemantyczności pokoju

Jak rozpatruje to pojęcie Tadeusz Siergiejczyk (1982: 104), pokój jest „[...]pojęciem polisemantycznym, nie dającym się jednoznacznie zdefiniować", który„[...] należy rozpatrywać w każdym znaczeniu jako otwarty, dynamiczny, nieu-stający i ciągle rozwijający się proces społeczny, a także jako wartość, i to war-tość absolutną - ogólnoludzką" (tamże).

Poglądu, że pokój jest w naukach humanistycznych pojęciem polisemantycz-nym, nie podziela Józef Kukułka, pisząc, że pokój: „Kojarzy się przede wszyst-kim z międzynarodową sferą stosunków społecznych, ponieważ w tej sferze głów-nie przejawiały się zwykle uwarunkowania i czynniki sprawcze niepewności lubpewności pokoju. Jako pojęcie i zjawisko społeczne, najważniejszy był zawszepokój w stosunkach między państwami, gdyż od ich polityki najbardziej zależał.Dlatego też pokój jako zjawisko międzypaństwowe może być rozważany zasa-dniczo głównie w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych. Stwierdzo-no bowiem dowodnie, że pokój tworzy przesłanki, podłoże oraz klimat sprzyja-jący pielęgnacji i rozwojowi wszystkich rodzajów ładu międzynarodowego (po-litycznego, gospodarczego, kulturalnego, informacyjnego, ekologicznego i in-nych)" (Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii i prak-tyce..., 1991: 10). Należy zgodzić się z tą interpretacją. Pokój jest bowiem co praw-

51

da otwartym i dynamicznym procesem oraz wartością, jak słusznie zauważa Ta-deusz Siergiejczyk, lecz można go jednocześnie zdefiniować jako przeciwieństwowojny, a przy tym sklasyfikować jako zjawisko i proces występujący w stosun-kach międzynarodowych.

Józef Kukułka, podobnie jak Tadeusz Siergiejczyk, wypowiada się natomiast0 pokoju jako wartości i jego dynamicznym charakterze, stwierdzając, że „[...}pokój stanowi wartość dynamiczną, a nie statyczną. Jest ona zarazem pochod-ną i częścią składową procesów zmienności stosunków międzynarodowych.Odrzuca destrukcyjne aspekty tej zmienności, przyjmuje natomiast i pielęgnujeaspekty twórcze. Motywuje też oraz organizuje twórczą aktywność narodów1 państw na rzecz wspólnego dobra" (tamże, s. 13). Jest to niezwykle istotnestwierdzenie, gdyż podkreśla pozytywny (twórczy) aspekt pokoju.

Józef Kukułka (1984: 225) wyodrębnia także potoczny, filozoficzny i polito-logiczny sens pojęcia „pokój": „W sensie potocznym pokój jest przeciwieństwemwojny. W sensie filozoficznym i etycznym jest on bezwzględnym dobrem ludzi,narodów i państw, ponieważ brak pokoju prowadzi do niszczenia życia ludzkie-go i przeczy uznaniu absolutnej wartości człowieka. W sensie zaś politologicz-nym pokój jest najogólniejszym warunkiem żywotnych procesów rozwoju jed-nostek ludzkich, grup społecznych i ludzkości". W praktycznej rzeczywistościstosunków międzynarodowych potoczny, filozoficzny i politologiczny sens po-jęcia pokój scalają się ze sobą. Brak wojny jest bowiem dobrem (wartością)i warunkiem przetrwania oraz rozwoju.

Pokój jako szczególna (uniwersalna) wartość

Bez wątpienia można więc uznać, że pokój stanowi wartość (szerzej: Melko1990; B. Russett, Causes ofPeace, w: Alternatives Methods..., 1982; Westing[ed.] 1988; Newcombe, The Pentagon ofValues, w: Lautensach, Newcombe,Gunnarsen 1984). Wartości, przytaczając słowa Jeana-Baptiste'a Duroselle'a(1982: 176) „są jedną z wielkich sił, które oddziałują na wspólnoty ludzkie". Jakzauważa Roman Kuźniar {Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991:47): „Pokój występuje szczególnie często w triadzie współzależnych wartości:wolność - sprawiedliwość - pokój, przy czym wolność i sprawiedliwość ucho-dzą za wartości warunkujące pokój". Założyć tutaj należy koniecznie, żeprzedmiotem rozważań jest pokój pozytywny, gdyż są teoretycznie możliwe orazznane w historii ludzkości przypadki pokoju niesprawiedliwego i opartego naniewoli szeregu podmiotów.

Jak pisze Ernst W. Lefever (Morality versus Moralism in Foreign Policy,w: Ethics and World Politics..., 1972: 6-7), co zacytowany poprzednio autor

52dostrzegł: „Pokój (ład) bez sprawiedliwości i wolności jest tyranią, sprawiedli-wość bez wolności jest inną formą tyranii". Wartością, która także stale powin-na być związana z pokojem, jest według Jana Pawła II prawda, która jego zda-niem „służy sprawie pokoju" i jest jego główną siłą (Papieskie orędzie na Świa-towy Dzień Pokoju, I stycznia 1980 r, w: Orędzia na Światowy..., 1983. Por.także ,JPacem in Terriś". Encyklika papieża Jana XXIII o pokoju (11IV 1963r.), w: Nauczanie społeczne Kościoła, 1984; Dokumenty nauki społecznej Ko-ścioła 1987; Texte zur katholischen Soziallehre 1985; Peace on Earth 1965;Rajecki 1989; A. Micewski, Siła i prawda w: Micewski 1986: 463-471). Z pew-nością jej główną powinnością w tym rozumieniu jest rozwijanie i umacnianiezaufania, co jest przecież determinantem rozwoju współpracy międzynarodowej.

Wartość pokoju jest więc „dynamicznym systemem wartości wielu wspól-not, które znajdują w niej wspólnie odbicie swoich zróżnicowanych systemówidei" (Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991:11; także Wojnar 1988). Jakkolwiek różne ideologie, filozofie i religie na świecieformułują różne systemy wartości, a nawet różnie traktują pokój, jest on w nichobecny, co pozwala na dostrzeganie międzynarodowych interesów ochrony tejróżnie pojmowanej wartości, której zakres i trwałość podlega zmianom.

Wojciech Kostecki proponuje, „by pokój traktować jako wartość o szcze-gólnej doniosłości i zasięgu, jako ideę potrzeb społecznych w skali międzynaro-dowej" (Kostecki 1990: 55), wyróżnia 3 grupy potrzeb: a) ogólnoludzką („pokójjako zespół warunków przetrwania cywilizacji"), b) potrzeby rozwoju społe-czeństw (zewnętrzne i wewnętrzne), c) potrzeby samorealizacji człowieka (tam-że, s. 55-56; por. Galtung 1975). Szczególna doniosłość pokoju w oczywisty spo-sób wiąże się z ideą zaspokojenia potrzeb ludzkich. Zaznaczyć należy, że autordostrzega potrzebę rozróżniania trzech wymiarów tych potrzeb (jednostkowe,narodowe i międzynarodowe), co warunkuje możliwość osiągania harmonii swo-bód rozwojowych.

Warto w związku z tym szerzej przytoczyć tutaj następujące słowa JózefaKukułki (Przedmowa, w: Pokój w teorii..., 1991: 5; szerzej Kukułka 1978: 258):„Dla ludzkości i pojedynczych ludzi pokój jest wartością pomnażalną, gdyż two-rzy ona nowe wartości. Sprawne chronienie, potwierdzanie i umacnianie poko-ju decyduje o skuteczności procesu działań na rzecz wzbogacania wszystkichsystemów wartości społecznych". Wyróżniając endogenne i egzogenne syste-my wartości autor zwraca uwagę na ich wzajemne oddziaływanie w stosunkachmiędzynarodowych (ogólnie rzecz ujmując: kooperacja lub rywalizacja), w efek-cie którego powstaje określony ład pokojowy, którego badanie (aspekty aksjo-logiczne i prakseologiczne) jest warunkiem analizy treści pokoju. Głównymi ele-mentami tego ładu są powszechnie uznawane: samookreślenie, prawa człowie-

53

ka, dobrobyt i środowisko człowieka (por. W.M. Reisman, International LawOrganizations for a New World Order. The Uppsala Model, w: The Spirit ofUppsala, 1984: 38-44). Podważenie któregoś z tych elementów powoduje po-wstawanie zagrożeń dla pokoju (Kukułka, Przedmowa, w: Pokój w teorii..., 1991:6). Ich przesłanki mogą więc powstawać także w stosunkach wewnątrzpaństwo-wych (por. Curie 1976: 10; Bellany 1976:24).

Wartość pokoju w aspekcie określonego ładu międzynarodowego częstoprzeciwstawiano wojnie (Lewin 1968: 3-4) czy anarchii (Meyer 1947), zaś „koja-rzono z nim powszechną harmonię, umiar, kierowanie się dobrem zbiorowościoraz współżycie narodów zgodne z prawem" (Kukułka, Politologiczne podej-ście do pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991: 12; por. także Pojęcie i istota mię-dzynarodowego lądu pokojowego, w: Problemy międzynarodowego ładu...,1987: 7-10; Sutor 1994: 364-407; Weiler 1986/89; Zsifkovits 1988, 1973). Ekspo-nowane jest przy tym znaczenie wspólnych wartości państw, mogące być po-mocne w formułowaniu wspólnych interesów i realizowaniu wspólnych celów.Pewność pokoju jest od nich zależna (Dyke 1957: 154-167), osiągana „poprzezrealizację interesów koegzystencjonalnych (jak wolność, suwerenność, współ-życie, współpraca, wzajemność)" (Kukułka, Politologiczne podejście do poko-ju, : Pokój w teorii..., 1991: 12). Jak pisze Józef Kukułka (tamże): „W tym sensiepokój stanowi swego rodzaju uniwersalny mechanizm generujący i regulującyproces uzgadniania wspólnych wartości i interesów oraz sposobów ich wspól-nego osiągania przez państwa i narody". Jest oczywiste, że funkcje pokoju za-leżne są przede wszystkim od praktycznych możliwości zapewnienia sprawnegofunkcjonowania mechanizmów jego ochrony (głównie w sferze międzynarodo-wych stosunków politycznych).

Pokój negatywny i pozytywny

W teorii oraz praktyce prawa i stosunków międzynarodowych występują dwarodzaje definicji pokoju: wąska - negatywna i szeroka - pozytywna. Tę dycho-tomię w pojmowaniu pokoju zaproponował Johan Galtung (1969). Podobnie więcjak w przypadku omawianego wcześniej bezpieczeństwa, negatywna definicjapokoju oznacza brak wojny czy w ogóle stosowania przemocy zorganizowanej.Oczywiście tak wąsko pojęte zagrożenia dla pokoju nie uwzględniają dynamikii zakresu procesów konfliktotwórczych oraz oczekiwań jednostek i narodów(szczególnie słabszych) wobec sankcjonowanych ładów pokojowych. Negatyw-ne rozumienie pokoju nie pozwala zatem na rozpoznanie zagrożeń pozamilitar-nych dla przetrwania i swobodnego rozwoju wielu państw, a ponadto zagrożeń

54wynikających z odmawiania praw suwerenności różnym społecznościom, kon-centrując się na sankcjonowaniu formalnie istniejącego status quo (por. Leksy-kon pokoju..., 1987: 153;Galtung 1964: 1—4). Definicja „pozytywna" określa na-tomiast szerzej pokój jako stan nie tylko braku wojny, lecz ponadto swobód roz-wojowych i współpracy międzynarodowej (aspekt twórczy, sprawiedliwy i bar-dziej trwały) [por. J. Symonides, Problemy pokoju i bezpieczeństwa międzyna-rodowego we współczesnym świecie, w: Wychowanie dla pokoju, 1983: 43).Jest to więc w praktyce określenie tego, czym powinien być pokój i jakie warto-ści należy w jego ramach realizować". Formułowane są poglądy, że: „W pierw-szym znaczeniu pokój jest raczej stanem statycznym, natomiast w drugim -jestto stan dynamiczny, cel dążeń społeczności międzynarodowej" (Berent 1988:117). Bardziej uzasadnione wydaje się jednak przyjęcie, że dynamizm kategoriipokoju jest jego istotą, bowiem i negatywny pokój podlega licznym zmianom,chociażby w ramach zmian w międzynarodowych układach sił. Bardziej jest traf-ny pogląd, że: „Jeśli pierwsze zrozumienie oznacza brak stosowania bezpośre-dniej przemocy fizycznej i agresji w stosunkach między narodami i państwami,to drugie dotyczy braku przemocy pośredniej o charakterze instytucjonalnymi strukturalnym" (Kukułka, Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój wteorii..., 1991: 12). Taka przemoc może bowiem realizować się wieloma środkamipozamilitarnymi (chociażby stosowanymi jakże często współcześnie instrumen-tami ekonomicznymi).

Pokój negatywny nie może być traktowany jako proste przeciwieństwo po-koju pozytywnego, ponieważ przetrwanie stanowi jego fundamentalny waru-nek. W związku z tym pokój pozytywny jest twórczym rozwinięciem pokoju ne-gatywnego. Praktyka wskazuje, że rozwój pokojowej współpracy międzynaro-dowej bywa trudniejszym celem do osiągnięcia niż tylko zakaz agresji w ramachuznawanego polityczno-terytorialnego status quo. Wymaga bowiem rozwiązy-wania bez stosowania przemocy wielu sprzeczności międzynarodowych (por.

" Przykładów takiego pojmowania istoty pokoju (niekoniecznie nawet nazywanego „po-zytywnym") jest wiele. Por.: Kenneth E. Boulding, The philosophy ofpeace research, w:Proceedings of the International Peace Research Associalion Third Conference, Assean1970, vol. 1, s. 9-10; Dieter Senghaas, Gewalt - Konflikt - Frieden. Essays zur Frieden-sforschung. Hamburg 1974, s. 90-92; R. V9rynen (ed), The ąuest for peace. Transcendingcollective violence and war among socieles, cultures and slates. London 1987; J. Cornell,Tolal Peace: What makes wars and how to organise peace. Garden City 1943; W. B. Ziff,Two Worlds: A realistic approach to the problems of keeping the peace. New York 1946;A. and L. Weinberg (eds). lnstead of violence. New York 1963; I. Walter, Ch. Smith,Conflict analysis and praclixal conflict management procedures. An introduction to peacescience. Cambridge 1982; Joachim Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastoso-wanie. Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych. Warszawa 1974, s. 47-57, 79-82.

55VSrynen [ed.] 1987), co służy wiązaniu obu aspektów pokoju w jedną całość(Kukułka, wyd. cyt., s. 13).

Znaczenie pierwsze pojęcia „pokój" określić można jako jego znaczenie pier-wotne. Formułuje je szereg słowników leksykalnych, w tym Słownik językapolskiego, który określa pokój, jako: „stosunek między państwami, które nie pro-wadzą ze sobą wojny; sytuacja, w której państwo, naród itp. nie jest w staniewojny"(1979,t.ll,s.773).

Podobnie określa pokój również wielu badaczy stosunków międzynarodo-wych, w tym Ludwik Ehrlich (1958: 438), który rozumie go jako taki stan sto-sunków międzynarodowych, w którym nie ma walki zbrojnej podmiotów prawamiędzynarodowego między sobą, połączonej z zerwaniem stosunków pokojo-wych.

Rozszerzoną definicję pokoju zaproponował w 1948 roku MiędzynarodowyCzerwony Krzyż. Pokój oznacza w niej: „Dynamiczny proces współpracy opar-tej na wolności, niepodległości, suwerenności narodowej, równości, poszano-waniu praw człowieka, jak również opartej na słusznym i sprawiedliwym podzialezasobów w celu zaspokojenia potrzeb ludów" (Nauka o polityce 1988: 500).Podobne rozumienie przyjmuje także Deklaracja o wychowaniu społeczeństww duchu pokoju. Oprócz braku wojny, pokój oznacza w tym ujęciu również:

- brak wrogości między państwami;— pokojowe współistnienie i przyjazne stosunki;— eliminację nierówności mogących prowadzić do konfliktów;- ustanowienie sprawiedliwych struktur społecznych w państwach („Spra-

wy Międzynarodowe" 1980, z. 3, s. 145).Jest to szerokie ujęcie, za jakim opowiada się m.in. Marian Dobrosielski (1976:

25, 1980: 34), który także twierdzi, że pokój nie może być jedynie utożsamianyz brakiem wojen i że niezbędna jest realizacja szeregu pozytywnych idei, cow oczywisty sposób nawiązuje do jego twórczego aspektu.

W literaturze radzieckiej Fedor M. Burłacki zamiast rozpatrywania pokojuw jego aspektach negatywnym i pozytywnym, wyodrębniał jego pojęcia cząst-kowe: ,,a) pasywny pokój powszechny, w którym chociaż zawarte są elementypozytywnej współpracy, to jednak utrzymuje się wyścig zbrojeń, napięcie mię-dzynarodowe, z możliwością wybuchu wojny jądrowej; jest to tzw. »zbrojny po-kój«; b) aktywny pokój powszechny, który charakteryzuje umacnianie się po-kojowego współistnienia państw o odmiennych ustrojach, osłabienie napięciamiędzynarodowego oraz szeroko rozwój współpracy międzynarodowej; c) pla-nowany pokój powszechny, oznaczający celowo ukierunkowane działaniapaństw prowadzące do osłabienia napięcia międzynarodowego, przerwania wy-ścigu zbrojeń i stopniowego rozbrajania, a w końcu do wykluczenia niebezpie-

56czeństwa wybuchu wojny światowej i zagwarantowania pokoju powszechne-go" {Leksykonpokoju..., 1987: 154; także Siergiejczyk 1982: 105). Tak zwany„pasywny pokój powszechny" w rozumieniu tego autora może być w istocieodnoszony do negatywnego aspektu pokoju (elementy pozytywnej współpra-cy to tylko ograniczona współpraca), który w tym ujęciu jest przy tym realniezagrożony i dlatego słusznie nazywany „zbrojnym". „Aktywny pokój powszech-ny" nawiązuje do pozytywnego aspektu pokoju, choć zauważyć należy, że nieakcentuje potrzeby zapewnienia państwom i narodom swobód rozwojowych.Pokojowe współistnienie państw o odmiennych ustrojach, choć obiektywnie jestsłusznym postulatem, w radzieckiej doktrynie jednoznacznie sprowadzało się doutrwalania powojennego status quo wpływów ZSRR. „Planowany pokój po-wszechny" z założenia oznaczać ma sterowanie procesami pokojowymi, któretakże pomija gwarancje swobód rozwojowych (możliwości istnienia pokoju nie-sprawiedl iwego).

Komponenty pokoju pozytywnego

Realizacja idei pokoju światowego wymaga spełnienia szeregu warunków.Wymieniane są wśród nich najczęściej (do czego nawiązuje m.in. definicja Ry-szarda Zięby w Leksykonie pokoju, 1987: 153): wolność, niepodległość, suwe-renność, sprawiedliwość, zakaz dyskryminacji (rasowej, religijnej, kulturowej itp.),likwidację uprzedzeń narodowych i negatywnych stereotypów (zwłaszcza skraj-nego nacjonalizmu i szowinizmu), a także dysproporcji rozwojowych (zwłaszczazjawisk wyzysku) oraz rozwój wielostronnej i wielopłaszczyznowej współpracymiędzynarodowej opartej na rosnącym zaufaniu, potrzebie rozwiązywania wspól-nych problemów (także rozwiązywania sprzeczności interesów) i ochrony wspól-nych wartości (przede wszystkim bezpieczeństwo).

Względność i subiektywizm pokoju

Kategoria pokoju, podobnie jak dotyczy to bezpieczeństwa, odznacza sięwzględnością i subiektywizmem jej postrzegania (Pajestka 1986). Jak trafnie zau-waża Roman Kuźniar (Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991:47): „Z punktu widzenia poszczególnych państw i narodów pokój może posia-dać status wartości podporządkowanej wobec bezpieczeństwa, suwerenności,niezależności, czy samostanowienia; w zależności od systemu wartości i kon-kretno-historycznej sytuacji". W pełni odzwierciedla ten sposób rozumienia po-koju np. wypowiedź ministra spraw zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej Józefa

Becka w 1939 roku, który publicznie w imieniu Polski odrzucił utrzymywanie„pokoju za wszelką cenę"14.

Na uwagę zasługuje także pacyfizm, jako szczególna postawa związana z obro-ną pokoju i wyrzeczeniem się stosowania siły15. Jest on przedmiotem szerokiejkrytyki.

Według Gastona Bouthoula (1974: 98-99): „Pacyfizm jest często najgorszymwrogiem pokoju, ponieważ ze względu na swą emocjonalną niecierpliwość - peł-ną dobrych intencji - sprowadza nas w stare koleiny, które prowadzą naiwnychdo wojny domowej lub zewnętrznej". Eric Weil (1988: 146) stwierdza jeszcze do-sadniej: „Liczne są przykłady sytuacji, gdzie główną odpowiedzialność za woj-nę ponosił pacyfizm". Poglądy te zostały zweryfikowane przed II wojną świato-wą, a także mogły być oceniane w trakcie „zimnej wojny". Roman Kuźniar(Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991: 55) jest wyrazicielemrozpowszechnionej opinii, kiedy stwierdza, że: „Wiele wskazuje również na to,że masowość i rozgłos naiwnych zachodnioeuropejskich ruchów pacyfistycz-nych przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych nie sprzyjały postępomprocesu rozbrojeniowego na linii Wschód-Zachód". Jego zdaniem: „Jednostron-ny pacyfizm może niewątpliwie wzmacniać postawę nieustępliwości, a nawetstwarzać pokusę agresji z drugiej strony" (tamże). Jakkolwiek idea wyrzeczeniasię przemocy jest szlachetna, to jednak przyjąć należy, że pokój często wymagaobrony, a agresje należy odpierać. Konieczne jest zatem posiadanie i stosowa-nie siły, która sama w sobie nie jest przecież złem. Poglądy inne na ten tematokreślić można nie tylko jako idealistyczne, ale wręcz zgubne.

14 Do ciekawszych opinii w tym zakresie zaliczyć można ponadto wypowiedzi: prezyden-ta USA Woodrowa Wilsona z 1917 roku („słuszność jest cenniejsza niż pokój"); francu-skiego ministra spraw zagranicznych Aristide'a Brianda z 1927 roku („Pokój przede wszyst-kim, pokój jest ważniejszy od sprawiedliwości").

" „Raymond Aron, nawiązując do klasyfikacji dokonanej w 1927 roku przez Maxa Sche-lera, podzielił różne formy pacyfizmu na dwie grupy. Pierwsza obejmowała rodzaje pacyfi-zmu przeciwstawiające się wojnie w sposób bądź to warunkowy, bądź bezwarunkowy, niedysponujące jednak ani teorią przyczyn wojny, ani doktryną środków pokoju. Druga obej-mowała rodzaje pacyfizmu ufundowane na teoriach przeciwdziałania wojnie w sposób po-kojowy lub na drodze walki, w celu ustanowienia pokoju wiecznego. Do pierwszej grupyautor zaliczył pacyfizmy non-violence, religijne i kulturowe. Do drugiej grupy - rodzaje pa-cyfizmu reprezentowane przez zwolenników wolnego handlu, jurysdykcyjny, marksistowski,imperialistyczny i kapitalistyczny, dysponujące teorią wojny i doktryną pokoju. Wewnątrzdrugiej grupy R. Aron wyróżni! dalej dwie podgrupy: zwolenników pokoju poprzez prawoi zwolenników pokoju poprzez imperium". Andrzej Galganek, Koncepcje pokoju poprzezsilę, w: Problemy badań..., 1990, s. 93. Szerzej: Aron 1962. Por. także: Brock 1972; 1970.

58Wymiary pokoju

Według stosunkowo szerokiej definicji pokoju autorstwa Ryszarda Zięby {Le-ksykon pokoju 1987: 153): „Pojęcie »pokój pozytywny« ma charakter kategoriiuniwersalnej, obejmującej społeczeństwo jako takie, całą ludzkość. Zawieraw sobie treści odnoszące się do pokoju wewnętrznego (w łonie danych społe-czeństw), pokoju międzynarodowego (relacje między 2 lub kilkoma narodami)i pokoju światowego (globalnego). Odnosząc pojęcie pokoju »negatywnego«i »pozytywnego« do stosunków międzynarodowych można zdefiniować pokój,jako niestosowanie przemocy i dążenia do rozwoju sprawiedliwości społecznej(sprawiedliwych struktur) w skali uniwersalnej". Istotną zaletą tej definicji jestrozróżnianie pokoju wewnętrznego, międzynarodowego i światowego (także mię-dzynarodowego, lecz w uniwersalnym i zarazem idealistycznym znaczeniu). Takrozumiane pojęcie wywoływać jednak może wątpliwości. Zdaniem StanisławaBielenia (Socjologiczne ujęcie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991: 32): „Ze wzglę-du na różne filozofie warunkujące badania, jak i złożoność rzeczywistości, naj-więcej kontrowersji budzi zdefiniowanie czynników warunkujących istnieniei utrzymanie pokoju wewnętrznego. Wynika to z konieczności ustosunkowaniasię do problematyki rewolucji społecznych i zmian ustrojowych o charakterzepokojowym". Zaprezentowane pojęcie pokoju w niedostatecznym - także jakna definicje pozytywne stopniu - akcentuje potrzebę rozwoju współpracy mię-dzynarodowej jako istotnego czynnika (warunku, ale i następstwa) pokoju. Braktu jest również bezpośredniego podkreślenia swobód rozwojowych, co jednakmoże być zawarte w ramach postulowanej sprawiedliwości. Ponadto ze wzglę-du na dynamiczny charakter pokoju i liczne trudności w związku z jego ochro-ną, umacnianiem bądź osiąganiem, oraz ciągłym trwaniem rozmaitych przemianspołecznych pojawiają się tezy, że nie jest możliwe osiągnięcie pokoju pozy-tywnego (por. Bracher 1971: 425-426; Menzel, Grundfragen eines europaischenSicherheitssystems, w: Schaumman [red.] 1971: 271).

Niezależnie od powyższych wątpliwości przyjmuje się (co podaje tn.in. Ry-szard Zięba), że pokój „rozciąga się na całe procesy ochrony, zabezpieczaniai umacniania normalnych warunków istnienia, przetrwania i rozwoju jednostek(człowieka), narodów, państw i systemów międzynarodowych" (Leksykon po-koju 1987: 154). W oczywisty sposób procesy te wiązać się muszą z rozwojemwspółpracy międzynarodowej. Ponadto stwierdza się (na co zwraca uwagę JózefKukułka [Politologiczne podejście do pokoju, w: Pokój w teorii.., 1991: 13]),że „[...] nie można istoty pokoju sprowadzać do niektórych jego przesłanek lubskładników. Nie tkwi ona bowiem ani w prostym przeciwieństwie wojny, ani niejest stanem bez wojny, ani pauzą między wojnami, ani równym bezpieczeństwem

59państw, ani wreszcie procesem rozbrojenia (por. Burton 1962, Knorr 1982: 61-63). Nie jest też pokój tylko »strukturą stosunków, w jakie wchodzą poszczegól-ne całości—państwa lub ugrupowania państw«, ani samą »sumą możliwości, wolii działań suwerennych jednostek państwowych oraz sojuszy«, ani wyłącznie»emocją moralności osobowej i społecznej« (Stefanowicz 1986: 7-8). Pokój jestnatomiast rym wszystkim, co sprzyja pielęgnacji i rozwojowi wszelkich rodzajówtwórczego ładu międzynarodowego oraz humanistycznych aspektów cywiliza-cji ludzkiej" (por. Boulding 1964; Wehr, Washburn 1981; Burton 1962; Stefa-nowicz 1986: 7-8). Jest więc, jak słusznie zostało to ujęte w tym rozumieniu,szczególną wartością i zarazem twórczymi warunkami rozwoju ludzkości. Pod wa-runkiem oczywiście przyjęcia jego pozytywnego wyznacznika, co jasno trzebastwierdzić, jest założeniem pokoju sprawiedliwego. Bywa, że pokój ma jednakobiektywnie także miejsce w przypadku sankcjonowania niesprawiedliwego ładupolityczno-terytorialnego czy w stanie licznych napięć w sytuacji, gdy brak jestzarazem wojny.

Polityka pokoju

Współcześnie pojawił się także termin „polityka pokoju". Według TadeuszaSiergiejczyka (1982: 106) jest ona „działalnością społeczną, wytyczaną przez ośro-dek decyzyjny organizacji społecznej, której celem jest zapewnienie pokoju świa-towego". Stwierdzić jednak należy, że polityka pokoju nie musi zakładać sobiecelu najbardziej maksymalnego, jakim byłoby zapewnienie pokoju światowego,a może ograniczać się do osiągania bardziej realnego pokoju międzynarodowe-go na określonym obszarze lub stosowania zasady pokojowego partnerstwa przezposzczególne państwa w ich polityce zagranicznej. Jako polityka wyznaczanajest przede wszystkim przez interesy (skala potrzeb i wartości) narodowe (pań-stwowe) oraz pewną ich wypadkową w postaci wspólnej polityki państw w sto-sunkach międzynarodowych.

Ważną cechą polityki pokoju jest więc determinowanie jej „poprzez pryzmatidei społecznych, poglądów filozoficznych, politycznych, prawnych, moralnychi artystycznych, a także sposobów ich obiektywizacji" (tamże, s.107). Obok jed-nak ideologii, psychiki społecznej i nauki, interesy państw w zakresie politykipokoju modyfikowane są skalą potrzeb w warunkach dynamiki uwarunkowańwewnętrznych i zewnętrznych. Tadeusz Siergiejczyk - wychodząc z założeniaklasowego charakteru polityki pokoju - twierdzi, iż: „Na politykę tę rzutowaćbędą, najogólniej rzecz biorąc, sprzeczności wynikłe zarówno ze stopnia rozwo-ju historycznego, jak i różnorodności struktur funkcjonalno-organizacyjnychpaństw, narodów i grup społecznych" (tamże). Innymi słowami, uznać trzeba

60obiektywnie występujące w stosunkach międzynarodowych sprzeczności inte-resów (nie mówiąc już o ich różnicach) powodowane nie tylko różnicami roz-wojowymi i ideologicznymi, lecz także procesem ciągłych zmian w środowiskumiędzynarodowym. Ich wynikiem jest wielość koncepcji pokoju światowego,a zarazem jego niedostatki (tamże: 106; por. Przybylski 1932, Traktaty o wiecz-nom mirie 1963; McKnight 1983; Fiedor [red.] 1986).

Jak trafnie to ujmuje Józef Kukułka {Pojęcie i istota pokoju, w: Pokójw teorii..., 1991: 18): „Ze względu na to, że pokój jest złożonym procesem dy-namicznym, nie jest on dany raz na zawsze, lecz wymaga stałej ochrony, po-twierdzania i umacniania". Służyć temu może rozwój współpracy międzynaro-dowej wychodzący naprzeciw oczekiwaniom społecznym i zgodnej z potrzeba-mi uwzględniania ciągłych zmian uwarunkowań międzynarodowych (zmianyukładów sił, relatywizm historyczny, postęp cywilizacyjny i inne). Do głównychśrodków umacniania pokoju zaliczyć więc można: współpracę międzynarodowązapobiegającą wybuchowi ewentualnej wojny, ograniczanie zbrojeń i rozbroje-nie (także negocjacje w tym zakresie), weryfikację przestrzegania postanowieńmiędzynarodowych, środki budowy zaufania, a ponadto rozwój współpracy mię-dzynarodowej w dziedzinach pozamilitarnych, rozwój współpracy regionalnejoraz umacnianie roli Organizacji Narodów Zjednoczonych {Study on Concepts...,1985; por. Grela 1986: 122-126; Mojzes 1986: 101-106; Rudniański 1986; En-ders, Siebenmorgen, Weisser 1990; Jahn, Lemaitre, Waever 1987; Mahncke 1987;Byers, Larrabee [eds] 1987). Nie można przy tym pominąć znaczenia ochronywolności, suwerenności i godności narodowej państw (Klein [hrsg] 1987; Spie-ker 1989; Ferencz 1985; Kukułka, Pojęcie i istota pokoju, w: Pokój w teorii...,1991: 18). „Najogólniej można przeto stwierdzić, że umacnianie pokoju sprowa-dza się do jego dynamicznego stabilizowania na coraz wyższym poziomie współ-zależności i świadomych współdziałań, jak również do rosnącej przewagi w nimwartości ogólnoludzkich" (Kukułka, wyd. cyt., s. 20; por. Cackowski 1986; Su-chodolski 1987; Thee [ed.] 1987). W działaniach tych wzrasta obecnie rola orga-nizacji pozarządowych.

Aspekt siły w polityce pokoju

Pokój, będący zdaniem Johana Galtunga redukcją przemocy, służąc regula-cji siły nie prowadzi jednak do jej likwidacji (Galtung 1985: 151). Podziela tozdanie m.in. Andrzej Gałganek {Koncepcje pokoju poprzez siłę, w: Problemybadań nad..., 1990: 92-93), który słusznie zauważa, że: „Opowiedzenie się zakategorią siły w rozwiązywaniu opozycji »wojna - pokój« jako kluczowego pro-blemu stosunków międzynarodowych nie powoduje odrzucenia celu jakim jest

/ . 61ustanowienie pokoju. Siła, z reguły traktowana jest bądź jako warunek, bądź-w mocniejszym sformułowaniu -jako gwarant stabilności systemu międzynaro-dowego i pokoju". Ten sposób myślenia prowadzi do formułowania równieżrozmaitych koncepcji pokoju poprzez siłę (tamże). Przyznać należy, że skutecz-ne zabezpieczenie pokoju wymaga niekiedy stosowania siły. Zaznaczyć jednaktrzeba koniecznie, że nie można uznawać pokoju za wszelką cenę, aby tylko wy-kluczyć konflikt zbrojny. Wynika to z pozytywnego rozumienia treści pokoju.

Wnioski

Podsumowując należy stwierdzić, że pokój jest przede wszystkim stanem sto-sunków między państwami. W związku z tym jednak, że jest jednocześnie war-tością (i to w dodatku wartością szczególną dla narodów i całej społecznościmiędzynarodowej) bywa różnie interpretowany w szeregu koncepcji ideologicz-nych i filozoficznych. Ma on, podobnie jak bezpieczeństwo, charakter dyna-miczny zależny od zmiennych uwarunkowań międzynarodowych, zmian priory-tetów interesów narodowych oraz postępu cywilizacyjnego. Zawsze jednak ozna-cza brak wojny lub innej przemocy bezpośredniej (aspekt negatywny). Pokójsprzyjający swobodnemu rozwojowi i oceniany jako sprawiedliwy jest określa-ny mianem pozytywnego. Jest to więc twórcze rozwinięcie pokoju negatywne-go. W praktyce jest to jednak bardziej idea pokoju niż jego obiektywny stanw dotychczasowych dziejach ludzkości. Cechuje więc go również względność,a ponadto także subiektywizm postrzegania (niezależnie od obiektywnego stanu).

Dokonując syntezy rozważań nad pokojem stwierdzić należy, że jest on przedewszystkim przeciwieństwem wojny (Model 7, Aneks). Pokój jest bowiem bardziejbrakiem wojny niż nawet współpracą międzynarodową (choć zawiera ją pokójpozytywny), gdyż i wojna może ją zawierać (współpraca zarówno między agre-sorami, jak i między obrońcami). Brak wojny jest więc dla określenia pokoju mię-dzynarodowego decydujący, ponieważ w oczywisty sposób tylko wojna go wy-klucza. Pokój może bowiem mieć obiektywnie miejsce także w przypadku sank-cjonowania niesprawiedliwego ładu polityczno-terytorialnego czy w stanie licz-nych napięć międzynarodowych, gdy tylko brak jest wojny. W dużym stopniupokój wiąże się z kategorią bezpieczeństwa międzynarodowego (nie będąc jedynak z nią identyczny), o czym szerzej w kolejnym punkcie.

t>

62

2. RAMJct bezpieczeństwo międzynarodowe a pokój

Podobieństwa

W wielu publikacjach zwraca się uwagę na istnienie ścisłych związków mię-dzy pokojem a bezpieczeństwem międzynarodowym (por. Garnett, Introduction,w: Theories ofPeace..., 1970: 34; Buchan 1963: 3). Jak pisze na przykład Stani-sław Bieleń {Socjologiczne ujęcie pokoju, w: Pokój w teorii..., 1991: 28): „Bez-pieczeństwo jest jednak takim specyficznym »dobrem«, z którego można korzy-stać jedynie w warunkach powszechnego, światowego pokoju". Z poglądemtym można polemizować, gdyż możliwe jest bezpieczeństwo określonych państwbez pokoju, co więcej nawet państw prowadzących wojnę (potężnych agreso-rów). Zdaniem Wojciecha Kosteckiego (1990: 56): „Pokój stał się pierwszym,podstawowym warunkiem bezpieczeństwa. Jednocześnie wzrost własnego bez-pieczeństwa należy obecnie wiązać ze wzrostem bezpieczeństwa partnerów, gdyżdopiero wzajemne, zrównoważone poczucie bezpieczeństwa - redukując możli-wość wybuchu wojny - sprzyja utrwaleniu pokoju. Jednocześnie właśnie w wa-runkach pokoju możliwe jest zapewnienie każdemu społeczeństwu swobody wy-boru ideologii i ustroju, stworzenie przesłanek niezależności i samodzielności,ustanowienie zasad sprawiedliwości". Także Dictionnaire Diplomatiąue (Paris,brw, t. II, s. 696) stwierdza, że im bardziej zagwarantowany będzie pokój, tymwiększe będzie bezpieczeństwo. Formułowany jest jednak i wniosek, który wy-raża m.in. Ryszard Zięba (1989: 67), „że bezpieczeństwo międzynarodowe ozna-cza nie tylko ochronę indywidualnego bezpieczeństwa państw, ale zarazemochronę pokoju jako istotnej potrzeby państw i systemów międzynarodowych"(por. Vukadinović 1980:262).

Współcześnie pokój jest więc traktowany jako wartość wzbogacająca treśćbezpieczeństwa międzynarodowego. Podkreśla się również, że umacnianie bez-pieczeństwa międzynarodowego nie może być efektywne bez umacniania po-koju (Zięba 1989: 68-69).

Różnice

Pomimo istnienia ścisłych związków między pokojem i bezpieczeństwem mię-dzynarodowym należy stwierdzić, że bezpieczeństwo międzynarodowe nie musijednocześnie oznaczać istnienia pokoju. Jak słusznie zauważa John Garnett (/«-troduction, w: Theories ofPeace..., 1970: 34) mimo dążeń w świecie do zabez-pieczenia pokoju możliwe są lokalne wojny dla przywracania równowagi mię-

63

dzy pobudkami a hamulcami konfliktów, odbywające się w pozbawionej kon-troli dynamicznej społeczności międzynarodowej. Państwa mogą bowiem czućsię bezpieczne mimo trwania konfliktów zbrojnych na innych obszarach (choćw związku z rosnącą obecnie współzależnością w stosunkach międzynarodowychzmniejsza się zapewne wartość tego bezpieczeństwa).

Podobnie stwierdzić też należy, że pokój nie musi jednocześnie oznaczać ist-nienia bezpieczeństwa między narodami. Wyraża to na przykład John Garnett(tamże, s.14) argumentując, że utrzymywany pokój i bezpieczeństwo mogą sank-cjonować określone status quo, które nie musi być dla wszystkich korzystne.Tymczasem, jak słusznie zauważa to m.in. Marek Tabor (Badaniapokoju w Pol-sce, w: Pokój w teorii..., 1991: 68): „Osiągnięcie »pokoju pozytywnego« wy-maga między innymi konieczności zmian status quo w różnych dziedzinach ży-cia społecznego. Dlatego też, w niektórych przypadkach dla jego realizacji do-puszczalne jest stosowanie siły". Rzeczywistym warunkiem pozytywnego po-koju jest bowiem podporządkowanie ładu polityczno-terytorialnego potrzebombezpieczeństwa.

W szeroki sposób wyjaśnia to Joachim Kondziela (1974: 50-51), pisząc: „[...]jeśli się w badaniach nad pokojem nie chce ugrzęznąć w ideologii ahistoryczne-go pacyfizmu, trudno będzie zaprzeczyć przy realizacji niektórych wartości spo-łecznych, będącymi istotnymi częściami składowymi pokoju, pozytywnej (po-stępowej) funkcji użycia siły". Dalej bardzo wyraźnie wskazuje on na możliwośćzaistnienia pokoju, który może nie być akceptowanym: „Obok wojny, istniećmoże także pokój społecznie szkodliwy, który nie tylko nie prowadzi do wyja-śnienia konfliktów, lecz je ciągle spiętrza, który nie sprzyja rozwojowi ludzkichaspiracji i zdolności (indywidualnych i zbiorowych), lecz rozwój ten czyni wręczniemożliwym. Użycie siły przeciwko takiemu »pokojowi«, jeśli inne sposoby za-wodzą, wydaje się być w takiej sytuacji nie tylko dozwolone, ale wręcz uspra-wiedliwione dążeniem do »pozytywnego pokoju«" (tamże, s. 51). Dowodami natezę, że pokój nie musi jednocześnie oznaczać istnienia bezpieczeństwa międzynarodami, mogą być liczne przecież stany napięcia międzynarodowego wystę-pujące w całym okresie po II wojnie światowej, a więc w okresie pokoju. Napię-cia te występowały także w Europie (np. kryzysy berlińskie i „zimna wojna",także tzw. „internacjonalistyczne interwencje" w państwach socjalistycznych),powodując, że pokój w Europie nie był pokojem bezpiecznym.

Wnioski

Nie należy więc mylić pojęcia „bezpieczeństwo" z pojęciem „pokój", a tymbardziej „stabilizacja" (Model 8, Aneks). Dla pokoju wystarczy bowiem w zasa-

I64

dzie przyjęcie kryterium braku wojny. Dla stanu bezpieczeństwa nie wystarczynatomiast tylko przetrwanie (i brak wojny), gdyż różne są również jego pozami-litarne zagrożenia (związane nie tylko z napięciami międzynarodowymi, ale i bra-kiem swobód rozwojowych) powodujące w efekcie niebezpieczeństwo (brak lubniedostatek bezpieczeństwa) w warunkach opartego na poszanowaniu polityczno--terytorialnego status quo pokoju. Tylko pokój gwarantujący bezpieczeństwooraz bezpieczeństwo w warunkach pokoju w ich szerokim rozumieniu spełniająkryterium pozytywności: pokój pozytywny i bezpieczeństwo pozytywne.

Kategoria „stabilizacji" spełnia w relacjach pokój - bezpieczeństwo istotnąrolę, choć nie ma znaczenia całkowicie determinującego: 1) pozytywny pokóji pozytywne bezpieczeństwo są bowiem możliwe i bez stabilizacji (polityczno-terytorialnego status quo w szczególności), 2) możliwa jest stabilizacja pozy-tywnego pokoju i pozytywnego bezpieczeństwa (jej pozytywna rola), 3) możli-wa jest również stabilizacja (polityczno-terytorialnego status quo) bez pozytyw-nego pokoju i pozytywnego bezpieczeństwa (negatywna rola), 4) stabilizacjamoże wykluczać nawet negatywny pokój i negatywne bezpieczeństwo.

Analiza relacji między pokojem a bezpieczeństwem pozwala ponadto na do-strzeżenie innych różnic między nimi. Dynamika bezpieczeństwa międzynarodo-wego wydaje się większa niż dynamika pokoju. Świadczyć o tym może procesewolucji bezpieczeństwa europejskiego od zakończenia II wojny światowej pozmianę międzynarodowego układu sił na przełomie lat osiemdziesiątych i dzie-więćdziesiątych. W Europie panował pokój, który (choć mógł być w okresie„zimnej wojny" nazywany „zimnym pokojem" czy „pokojem zbrojnym" w odróż-nieniu od pokoju pozytywnego) traktowany być musi raczej statycznie, jakoprzeciwieństwo wojny (tym bardziej, że mimo okresów „odprężenia" nie w pełnipozwalał na pożądany przez państwa i narody stopień współpracy). Bezpieczeń-stwo międzynarodowe w okresie tego pokoju wydaje się bardziej dynamiczne:„zimna wojna", okresy „odprężenia" i wreszcie bieżąca zmiana międzynarodo-wego układu sił.

Istnieniu od ponad 40 lat w Europie pokoju towarzyszyły rozmaicie formu-łowane, zmienne w czasie (zależnie od politycznej koniunktury) koncepcje bez-pieczeństwa. W odróżnieniu od kategorii pokoju, bezpieczeństwo i w tym wzglę-dzie odznacza się dużą dynamiką. Dla przykładu wyliczyć tylko można niektórez tych koncepcji: sojusze polityczno - wojskowe, równowaga sił, odstraszanie,bezpieczeństwo zbiorowe, pokojowe współistnienie, wspólne bezpieczeństwo.

Także pod względem zakresu merytorycznego oraz pod względem współza-leżności wśród uczestników życia międzynarodowego bezpieczeństwo wydajesię szerszą i bardziej dynamiczną kategorią. Mówimy bowiem o bezpieczeństwiew różnych dziedzinach życia społecznego i międzynarodowego (np. polityka,

65

gospodarka, demografia), które stawiają przed nami coraz to nowe problemy wjego zakresie (np. ekologia, głód, epidemie itd.), co raczej trudno odnosić dokategorii pokoju.

Względność kategorii bezpieczeństwa międzynarodowego również wykazu-je większy dynamizm, jako że w warunkach pokoju nie każde państwo czy na-ród mogą czuć się bezpieczne zarówno z powodów realnych, jak i wyimagino-wanych. Poczucie bezpieczeństwa (bądź jego zagrożenia) z uwagi na komple-ksowy zakres i dynamizm tej kategorii odbierane jest subiektywnie przez pań-stwa i narody, zależnie od ich własnych potrzeb i celów, ale również mentalno-ści społeczeństw, stereotypów, historycznych doświadczeń, także i uprzedzeń itd.

Bezpieczeństwo międzynarodowe i pokój oczywiście warunkują się wzaje-mnie. Pokój może gwarantować bezpieczeństwo państw i narodów, lecz nie za-wsze. Podobnie bezpieczeństwo określonych państw i narodów jest możliwe na-wet bez pokoju. Przyjąć jednak można, że to właśnie bezpieczeństwo państwi narodów jest siłą sprawczą pokoju, a przynajmniej powinno tak być ze wzglę-du na to, że pokój, który nie gwarantowałby wszystkim uczestnikom życia mię-dzynarodowego bezpieczeństwa byłby pokojem dla wielu niesprawiedliwymi krzywdzącym. Ponadto często staje się on wtedy, jak dowodzi historia, poko-jem niebezpiecznym. Stąd zasadnicze znaczenie bezpieczeństwa międzynarodo-wego dla utrzymania w świecie pokoju.

III. Modele bezpieczeństwaw stosunkach międzynarodowych

Bezpieczeństwo narodowe (państwowe) i bezpieczeństwo międzynarodowemogą być osiągane różnymi sposobami, zależnie przede wszystkim od założeńprzyjętej polityki bezpieczeństwa. Sposoby organizowania bezpieczeństwa w sto-sunkach międzynarodowych noszą różne nazwy: model, metoda, system, kon-cepcja i inne. Przyjmuje się najogólniej, że są to zespoły metod, środków i zasadsłużących zapewnieniu bezpieczeństwa {Regionalizm w stosunkach..., 1978: 153;Malendowski 1983: 8; Vukadinović 1980:264).

Uwarunkowania wyboru metod

Za Adamem Danielem Rotfeldem (1990: 33) (charakteryzującym system bez-pieczeństwa międzynarodowego) przyjąć można, że metody bezpieczeństwa są„wielopłaszczyznowe i wielowymiarowe. Nie powstają w wyniku rokowań pro-wadzonych na konferencjach, lecz znajdują w ich pracach oraz w uzgodnio-nych postanowieniach swoje odbicie". Metody organizowania przez państwaswego bezpieczeństwa opierają się bowiem na ich indywidualnych interesach.

Autorzy raportu na temat bezpieczeństwa dla sekretarza generalnego ONZ",proponują termin „koncepcja bezpieczeństwa", który oznacza „różne podstawy,na jakich państwa oraz cała społeczność międzynarodowa opierają swoje bez-pieczeństwo" (Stucfy on Concepts..., 1985: 4-5) Autorzy ci wskazują na różnicęmiędzy koncepcją bezpieczeństwa a polityką bezpieczeństwa, uważając za tęostatnią środki służące zapewnianiu bezpieczeństwa, a więc np. porozumieniarozbrojeniowe (tamże).

Odnosząc modele bezpieczeństwa państw poprzez zewnętrzny aspekt ich bez-pieczeństwa do szeroko rozumianej sfery stosunków międzynarodowych, spre-cyzować należy jeszcze do dalszych rozważań pojęcie „system bezpieczeństwamiędzynarodowego". Wychodząc od wcześniejszych ustaleń założyć można, że

" Stanowili oni grupę ekspertów powołanych przez Sekretarza Generalnego ONZ dlaopracowania zgodnie z rezolucją Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 38/188H z dn. 20 gru-dnia 1983 r. studium na temat koncepcji bezpieczeństwa.

68

system bezpieczeństwa międzynarodowego zawiera elementy „ładu", „porząd-ku", a więc pewnej stabilności w stosunkach międzynarodowych mimo oczywi-stych odmienności doktrynalnych, jakie obiektywnie występują między państwa-m ' - WtyjnasEgkcię system bezpieczeństwa międzynarodowego określić możnajako rodzaj kompromisu (Model 9, Aneks) w ramach oddziaływania na siebieróżnorodnych, często nawet bardzo odmiennych (a w skrajnych przypadkachprzeciwstawnych), interesów. Trwałość tego kompromisu zależna jest od możli-wości adaptacyjnych wytworzonego systemu, związanych z możliwością uzy-skania i utrzymywania kompromisu w zakresie realizacji przez państwa (główniemocarstwa) ich interesów. Możliwa jest oczywiście ewolucja systemu bezpie-czeństwa międzynarodowego, lecz zauważyć należy, że ma ona dosyć ograni-czony zasięg, gdyż daleko idące przekształcenie systemu bezpieczeństwa mię-dzynarodowego może w praktyce powodować powstanie nowego systemu bez-pieczeństwa międzynarodowego.

Podkreślić jednak trzeba, że nawet dosyć stabilny system bezpieczeństwamiędzynarodowego ma oczywiście swą dynamikę wewnętrzną. W związku z po-wyższym system ten zdefiniować można jako swego rodzaju kompromis (zinsty-tucjonalizowany lub nie) między czynnikami kreatywnymi (interesy państw, zdol-ności adaptacyjne i inne) a czynnikami destruktywnymi (także interesy państw- głównie mocarstw; dynamika wewnętrzna i inne), wśród których szczególne-go znaczenia nabiera kompromis interesów (rola kreatywna i destruktywna inte-resów), oparty na polityczno-terytorialnym status quo (podmioty stosunkówmiędzynarodowych, zasięg przestrzenny państw, cechy ustrojowe i atrybutyideologiczne), regulacje stosunków międzynarodowych (porozumienia, powią-zania, instytucje) oraz mechanizmy ochrony bezpieczeństwa (jego modele i spo-soby ich realizowania przez państwa w ścisłym związku z uwarunkowaniamigeopolitycznymi oraz regulacjami stosunków międzynarodowych), charaktery-zujący się względną stabilizacją, ale i możliwościami pewnej ewolucji.

Jego ewolucja wiąże się w pewnym stopniu z ewolucją doktryn w zakresiebezpieczeństwa. Zmiany doktrynalne zachodzą stosunkowo często w ramachsystemu bezpieczeństwa międzynarodowego. Z uwagi na ograniczoną jednakjego ewolucję mogą następować także niejako wbrew (przeciwko) temu syste-mowi - kreując nowy system bezpieczeństwa międzynarodowego, lub być efek-tem powstania nowego systemu, co jednak jest ściśle ze sobą powiązane. Wprocesie ewolucji doktryn w zakresie bezpieczeństwa (Model 10, Aneks) wyróż-nić można jako główne jego determinanty: czynniki względnie stałe (system bez-pieczeństwa międzynarodowego), czynniki zmienne (postęp naukowo-technicz-ny, interesy mocarstw, stan i dynamika stosunków międzynarodowych) orazwypadkowe napięć i odprężenia (oddziałujących zarówno po stronie zmiennych,

69jak i stałych). Naturalną cechą doktryn (i strategii) w zakresie bezpieczeństwajest oscylacja między etapami napięć i odprężenia, jakie obiektywnie występująw stosunkach międzynarodowych, a mają swe źródła tak w czynnikach zmien-nych, jak i względnie stałych. W zarysowanym modelu analitycznym „obszar"doktryn (i strategii) bezpieczeństwa jest swoistym polem aktywności intelektu-alnej osadzonym na czynnikach względnie stałych i zmiennych, lecz jednak za-sadniczo od nich odrębnym ze względu na swą istotę, która umożliwia takżewpływ doktryn na wyżej wymienione czynniki. Podlega on w obiektywny spo-sób napięciom i odprężeniom w stosunkach międzynarodowych, które są z ko-lei wypadkową działania na siebie (relacji) czynników stałych i zmiennych. Pozawpływem tych wypadkowych na doktryny (i strategie) realizuje się oczywiścierównież wpływ odwrotny, zwłaszcza, że analizowane doktryny i strategie doty-czą bezpieczeństwa.

Przegląd klasyfikacji

Zasadniczymi metodami organizowania przez państwa bezpieczeństwa są:uczestnictwo w sojuszach (metoda multilateralna) lub powstrzymywanie się odudziału w nich (metoda unilateralna) - neutralność lub względny izolacjonizm.Świadomie pominięte zostaje tu, zaliczane dawniej do metod unilateralnych, „nie-zaangażowanie", które współcześnie jest już tylko kategorią historyczną (sze-rzej: Stefanowicz 1984: 53-96; Berent 1987: 54; K.J. Twitchett, StrategiesforSecurity: Some Theoretical Consideration, w: Twitchett [ed.] 1971: 2).

Sojusz jest umową między państwami (dwu- lub wielostronną), która zobo-wiązuje je do współpracy i wzajemnej pomocy wojskowej, politycznej i gospo-darczej celem obrony wspólnych interesów. Do czasów II wojny światowej dzie-lono sojusze na: zaczepne i obronne. Po 1945 roku sojusze zaczepne formalnienie istnieją, gdyż uznane zostały za spiski przeciwko bezpieczeństwu i pokojowi(szerzej: Stefanowicz 1984:54-82; Czarnocki, Pietraś 1988: 105-110; Bierzanek 1977:120-136; Vukadinowić 1980:272-295; Leksykon pokoju 1987:197-198; Osmańczyk1986: 488; Encyklopedia prawa..., 1976: 356; O.R. Holsti, Alliance and Coali-tion Diplomacy, w: Rosenau, Thompson, Boyd 1976: 337-372; Walt 1985,1987).

Neutralność jest regulowaną normami prawa międzynarodowego postawąpaństw, która polega na nieuczestniczeniu w wojnach, pozostawaniu poza ugru-powaniami wojskowymi, nieudzielaniu zgody na tworzenie na ich terytoriachobcych baz wojskowych. Rozróżnia się: neutralność wieczystą (stałą, bez wzglę-du na stan wojny lub pokoju, mającą uznanie prawno-międzynarodowe), neu-tralność wojenną (tymczasową, na czas wojny i w stosunku do określonej woj-ny), politykę neutralności - neutralizm (realizowanie w polityce państwa idei

70neutralności, nie mając dla niej gwarancji traktatowych lub powszechnego nie-traktatowego uznania przez inne państwa) oraz neutralizację (zakaz prowadze-nia lub przygotowywania działań wojennych na danym obszarze) [szerzej: Ste-fanowicz 1984: 83-87; Gelberg 1977: 106-108,304; Czarnocki, Pietraś 1988: 110-114; Bierzanek 1985:423; Klafkowski 1979: 162; Encyklopedia prawa..., 1976:211-213; Góralczyk 1986: 430-431; Leksykon pokoju 1987: 116-117; Osmań-czyk 1986: 340; Grela 1986: 119; Berent 1987:62-64; Sutor 1972; Martin 1962;Danielski 1974; Mrozek 1966; Ogley 1970). Kategorią zbliżoną w swych założe-niach do metod neutralności, aczkolwiek sztuczną (ponieważ będącą w prakty-ce polityką neutralności wyposażoną tylko w dodatkowe założenia ideologicz-ne), było tzw. „niezaangażowanie", które dziś może być traktowane już raczejjedynie w aspekcie historycznym. Rozumienie to weryfikuje „niezaangażowa-nie" jako model bezpieczeństwa (tożsamy z polityką neutralności), a nie ruchpaństw o szerszej orientacji ideologicznej reprezentującej interesy wielu państwtzw. Południa. „Niezaangażowanie" określane było jako niezależna polityka nazasadach pokojowego współistnienia, pozostawanie poza ugrupowaniami woj-skowymi i aktywność na rzecz umacniania pokoju, budowy sprawiedliwego mię-dzynarodowego ładu gospodarczego, dekolonizacji, walki z dyskryminacją (ko-lonializmem, rasizmem, aparthaidem). Nie było instytucją prawną, lecz koncep-cją polityczną. Reprezentowało przede wszystkim interesy państw „TrzeciegoŚwiata" (szerzej: Stefanowicz 1984: 87-91; Czarnocki, Pietraś 1988: 114-115;Nauka o polityce 1988: 477-478; Leksykon pokoju 1987: 121-122; Osmańczyk1986: 347; Grela 1986: 119-120; Berent 1987: 64-65; Sutor 1972; Martin 1962;Ganiuszkin 1965; Neutrality and Non-Alignment in Europę 1982; Kleer 1979;Le non-alignment: pabc et... 1977). Kategoria ta, nacechowana od początkusztucznością, pozostała także w praktyce niespójną i koniunkturalną, aż do cza-su jej ostatecznej dezaktualizacji po załamaniu się systemu ideologicznej kon-frontacji „Wschód-Zachód."

holacjonizm — sprowadzenie do minimum stosunków z innymi państwami.Współcześnie mało praktyczne i coraz mniej możliwe (szerzej: Stefanowicz 1984:91-95; Czarnocki, Pietraś 1988: 115; Berent 1987: 61-62; Isolation or Interde-pedence? 1975).

Metody te nie wyczerpują wszystkich sposobów organizowania bezpieczeń-stwa państw w stosunkach międzynarodowych. Tym bardziej nie odzwiercie-dlają dorobku nauki w tym zakresie. Wymagane jest więc przedstawienie wy-branych klasyfikacji.

Janusz Gilas (1978: 3) formułuje subordynacyjną i koordynacyjną koncep-cję bezpieczeństwa. „W koncepcji subordynacyjnej, charakteryzującej się zde-cydowaną supremacją jakiegoś wspólnego organu, czy też jednego państwa,

71

ten właśnie organ lub to właśnie państwo ma za zadanie poprzez interwencjęw konflikcie innych państw zrównoważyć różnicę w układzie sił tych państwi zagwarantować pokój, niepodległość lub nietykalność terytorialną" (por. A.Guelke, Inten/ention and Internal Conjlkt, w: Northedge [ed.] 1974: 99-123;H. Buli, World Order and the Superpowers, w: Holbraod [ed.] 1971; J6nsson1984; Kaufrnan 1976; Keal 1983a, 1983: 199; Triska [ed.] 1986; A. Scott, Milila-ry Intervention by the Great Powers: The Rules ofthe Gamę, w: Zartman [ed.]1970: 85-104; Steel 1971-72; Ph. Windsor, Superpower lntervention, w: Buli[ed.] 1985: 56-58; Mathisen 1973; Shoemaker, Spanier 1984). Koordynacyjnakoncepcja zakłada zaś, że „poszczególne składniki układu winny znajdować sięw stanie wzajemnego równoważenia się sprzecznych sił" (Gilas 1978:4).

Kazimierz Lastawski w Leksykonie pokoju wyróżnia — ze względu na rolęczynnika siły - dwie alternatywne koncepcje bezpieczeństwa: supremacji mo-carstw (tj. uzależniania od siebie przez mocarstwa innych państw w zamian zaewentualne udzielenie im ochrony) i równowagi sił (taki układ sił między pań-stwami, w którym siły te równoważą się, przeciwdziałając zbytniemu wzrostowisiły któregokolwiek państwa lub sojuszu) [Leksykonpokoju 1987: 21; por. S.B.Fay, Balance of Power, w: Encyclopeadia ofSocial..., 1949, t.II, s. 395, TheBalance of Power: Butterfield, Wight (ed.) 1966: 149-175; M.A. Kapłan, Ba-lance of Power. Bipolarity and other Models of International Systems, w: Ro-senau (ed.) 1961: 344-347). Ze względu zaś na zakres wysiłków podejmowanychdla kształtowania bezpieczeństwa wyodrębnia on jego koncepcje: narodową,blokową i zbiorową (LeAsyfaw pokoju 1987: 21).

Radovan Vukadinović (1980: 264, szerzej: 246-272) wskazuje na trzy kon-cepcje realizacji systemu bezpieczeństwa międzynarodowego: równowagę sił,bezpieczeństwo zbiorowe (wszystkie państwa należące do tego systemu gwa-rantują sobie wzajemne bezpieczeństwo, łącznie z użyciem siły przeciwko pań-stwu, które próbowałoby przemocą podważyć podstawy systemu, nawet gdy-by było ono uczestnikiem tego systemu) i stworzenie światowego rządu ponad-narodowego (dysponującego światową siłą dla zachowania systemu) [por. G.Leibholz, Sovereignty and Peace, w. Politics and Law 1965: 235; Jessup 1948:

2-3).Według Ryszarda Zięby (Leksykon pokoju 1987: 29) wyodrębnia się pięć

sposobów i koncepcji organizowania systemu bezpieczeństwa międzynarodo-wego: sojusze polityczno-wojskowe, równowagę sił, bezpieczeństwo zbiorowe,rząd światowy oraz rozbrojenie.

Voin Dimitrijević (za Zięba 1989: 62) wymienia sześć takich sposobów: soju-sze, równowagę sił, bezpieczeństwo zbiorowe, „państwo światowe", rozbroje-nie i politykę niezaangażowania.

72

Marek Grela (1986: 115-126), za raportem pt. „Studium na temat koncepcjibezpieczeństwa", jaki powstał w ONZ w 1985 r., wyróżnia:

- koncepcję równowagi sił;

- koncepcję odstraszania (potencjalnego agresora siłą konwencjonalną i nu-klearną);

- równe bezpieczeństwo (jest tylko zasadą w dwustronnych negocjacjachrozbrojeniowych);

- koncepcję bezpieczeństwa zbiorowego;- neutralność;- niezaangażowanie;

- pokojowe współistnienie (współżycie państw o różnych ustrojach);- wspólne bezpieczeństwo (ze względu na rqlę broni jądrowej przyjmuje,

że konieczne jest wspólne zaangażowanie państw dla ocalenia bezpieczeństwa).Zbigniew Berent (1987: 53-66) wyodrębnia natomiast:

bezpieczeństwo subordynacyjne:- model supremacji mocarstwabezpieczeństwo koordynacyjne:- model równowagi sił;- model odstraszania;- model bezpieczeństwa zbiorowego;- koncepcję rządu światowego;

- model KBWE - obecnie OB WE (związany z realizacją zasad Aktu Końco-wego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) bezpieczeństwoprzez działania jednostronne:

- model izolacjonizmu;- model neutralności;- model niezaangażowania.

Dieter S. Lutz (Politische und militarische Modelle der Sicherheit, w: Hei-senberg, Lutz [hrsg.] 1990: 201-224) z kolei wyróżnia następujące politycznemodele bezpieczeństwa: 1) bezpieczeństwo poprzez pakty militarne, 2) ochronasocjalna (Soziale Verteidigung), 3) neutralność, 4) wspólne bezpieczeństwo, 5)bezpieczeństwo zbiorowe.

Idea bezpieczeństwa zbiorowego

Zdecydowaną przewagę koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego nad innymikoncepcjami (modelami) wykazać można zwłaszcza w jej odniesieniu do obo-wiązujących wciąż: „równowagi sił" i „odstraszania".

73

Termin „równowaga sił" (z ang. balance ofpower) ma bardzo dużo zna-czeń: metoda, zasada, doktryna, polityka, sytuacja, system stosunków między-narodowych (Leksykon pokoju 1987: 183-184). Funkcjonująca od czasu wy-kształcenia się państw narodowych (Stefanowicz 1984: 134) równowaga sił (bę-dąca w praktyce ważnym mechanizmem w stosunkach międzynarodowych i me-todą polityki bezpieczeństwa, a mogąca występować w szczególnych okolicz-nościach także jako system stosunków międzynarodowych) jest koncepcją za-kładającą „taki układ sił między państwami lub sojusznikami, w którym żadnez nich nie przeważa w sposób zdecydowany nad innymi, natomiast przeciwdziałamożliwościom nadmiernego wzrostu siły któregokolwiek innego państwa lub soju-szu" (Leksykonpokoju 1987:21; por. Bierzanek 1985:57; S.B. Fay, Balance ofpo-wer, w: Encyclopedia ofSocial..., 1949, t.H, s. 395). Istotą koncepcji jest za-pewnienie bezpieczeństwa „nie tylko i nie tyle rozmiarami własnej potęgi, cow kontekście szerszego układu sił [...]" (Stefanowicz 1984: 113-114, szerzej: Ste-fanowicz 1982. Por. Aron 1995: 167-196; S.B. Fay, Balance ofpower, w: En-cyclopedia ofSocial..., 1994, tli, s395; The Balance of Power..., w. Butterfield, Wi-ght [eds] 1966:149-175; MA. Kapłan, Balance ofpower..., w: Rosenau [ed.] 1961:344-237) Ma ona na celu organizowanie pewnej koordynacji działań poszczegól-nych podmiotów stosunków międzynarodowych (państw i ich ugrupowań) zmie-rzającej do równoważenia ich potencjałów militarnych, co nie umniejsza oczywi-ście troski poszczególnych państw o umacnianie sił własnych. Zaznaczyć należy,że jako system stosunków międzynarodowych, metoda ta opiera się przede wszy-stkim na mocarstwach (por. Stefanowicz 1993:101; Kennedy 1994; Gałganek 1992).

Choć równowaga sił sprzyjała wielokrotnie utrzymaniu pokoju, to jednakwiele razy fakt konieczności jej stworzenia, obrony lub przywrócenia, wykorzy-stywany był jako uzasadnienie wszczynanych wojen (por. Bierzanek 1980:276;Leksykon pokoju 1987: 184). Jej specyfiką jest przy tym nietrwałość: „poszcze-gólne jej elementy podlegają stałym zmianom; dotyczy to zarówno potencja-łów militarnych i wpływów politycznych, jak i siły gospodarczej, stałego roz-woju technologii, zmian demograficznych oraz innych czynników składającychsię na siłę państw" (A.D. Rotfeld, Bezpieczeństwo Polski a bezpieczeństwo Eu-ropy, w: Międzynarodowe czynniki..., 1986: 22-23) W takich warunkach każ-de zachwianie równowagi staje się przyczyną napięć. Jak dotąd nie udało sięjednak w praktyce zastąpić tej metody bardziej skuteczną i pozostaje ona zasa-dniczym spośród klasycznie wyodrębnianych modeli bezpieczeństwa, stanowiącalternatywę zarówno dla dezaktualizującego się modelu supremacji mocarstw,jak i niedościgłego modelu bezpieczeństwa zbiorowego.

Wzrost potencjałów militarnych, a szczególnie rozbudowa zbrojeń nuklear-nych po II wojnie światowej, stworzyły specyficzną formę równowagi sił - „rów-

74

nowagę strachu" i odpowiadającą jej doktrynę „odstraszania" (Leksykon po-koju 1987: 21, 184). „Równowaga strachu" określana jest przeważnie jako „stan,w którym państwa obawiają się siebie nawzajem do tego stopnia, iż każde z nichobawia się podjąć ryzyko akcji, która spotkałaby się z analogiczną ripostą z drugiejstrony" (tamże). „Odstraszanie" jest zaś, jak sformułował to Henry Kissinger,swoistym iloczynem (nie tylko prostą sumą) trzech czynników: odpowiedniejsiły militarnej, gotowości jej użycia i świadomości przeciwnika o posiadaniu przezjego adwersarza wymienionych czynników (Dobrosielski 1988: 48; szerzej: Ki-singer 1984: 96; George, Smoke 1974: 5,11; Study on Deterrence..., 1987; Betts1985, 1987; Byers 1985; Kugler, Zagare [eds] 1987; Aron 1962: 400-435; Mor-gan 1977). „O ile klasyczna równowaga sił wymagała równości sił militarnych,stosunki wzajemnego odstraszania wymagają od każdego z mocarstw jedyniewystarczającej strategicznej siły uderzeniowej dla odstraszenia ataku atomowe-go" (Leksykonpokoju 1987: 184). Przy tym „wszelkie działania zmierzające dozwiększenia poczucia bezpieczeństwa jednej strony - w ramach doktryny od-straszania - nieuchronnie prowadzą do zmniejszania bezpieczeństwa drugiej stro-ny, co uruchamia jej kontrposunięcia i przywraca zakłóconą równowagę, ale nawyższym poziomie zbrojeń" (A.D. Rotfeld, Bezpieczeństwo Polski a bezpieczeń-stwo Europy, w: Międzynarodowe czynniki..., 1986: 23). Cechujące równowa-gę sił („równowagę strachu") subiektywizm postrzegania sytuacji i jej nietrwa-łość zawierają istotne zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa: militaryzację sto-sunków międzynarodowych, utrzymywanie napięć, wzrost strachu i braku wza-jemnego zaufania oraz ryzyko wojny.

Najbardziej dojrzałą koncepcją alternatywną wobec „odstraszania" i równo-wagi sił („równowagi strachu") jest koncepcja bezpieczeństwa zbiorowego. Wy-nika ona ze zrozumienia, że bezpieczeństwo należy gwarantować wspólnie zesobą, a nie przeciwko sobie. Podstawą koncepcji jest to, że „zakłada wspólneakcje ogółu zainteresowanych państw w obronie ofiary agresji, nawet gdy agre-sor jest członkiem tej organizacji" (Encyklopediaprawa..., 1976: 36). Bezpie-czeństwo traktuje bowiem niepodzielnie.

Zasadnicza różnica między systemem równowagi sił a systemem bezpieczeń-stwa zbiorowego jest taka, że: „O ile pierwszy z nich gwarancji pokoju i bezpie-czeństwa szukał w zapewnieniu równowagi sił między poszczególnymi państwamiczy grupami państw, to drugi oparty jest na założeniu, że gwarancji takiej do-starczyć może tylko sytuacja, w której siła państw pokojowych w każdym wy-padku przeważałaby w zasadniczy sposób nad siłą potencjalnego agresora czyagresorów" (Towpik 1970: 59). Dodać przy tym należy, że istotą tej koncepcji

. jest zapewnienie bezpieczeństwa w sposób kolektywny (nie tylko wyłącznie po-przez zwiększanie własnej siły), a w dodatku (co szczególnie istotne w tym przy-

• " 75

padku) poprzez tworzenie systemu bezpieczeństwa międzynarodowego oparte-go na zasadzie powszechności, a nie blokowości. Odróżnia to bezpieczeństwozbiorowe od sojuszy i zbiorowej samoobrony (tj. wielostronnych sojuszy wypo-sażonych w efektywną wspólną organizację militarną). Należy wyraźnie pod-kreślić, że w odróżnieniu od zbiorowej samoobrony (ukierunkowanej na obronęprzed ewentualnym agresorem spoza tej organizacji) bezpieczeństwo zbiorowezakłada wzajemne gwarancje bezpieczeństwa państw—uczestników tego syste-mu łącznie z użyciem siły przeciwko każdemu potencjalnemu agresorowi, nawetgdyby był on ewentualnym uczestnikiem tego systemu.

Podstawowymi zasadami w systemie bezpieczeństwa zbiorowego są: zakazagresji, pokojowe rozwiązywanie sporów i gotowość łączenia sił wobec jakie-gokolwiek agresora (tamże; Kelsen 1957; Malendowski 1983: 12; Vukadinović1980: 267; Encyklopedia prawa..., 1976: 36). Ich uzupełnieniem są podstawo-we zasady prawa międzynarodowego (m.in. zasada suwerennej równości wszy-stkich państw, zasada integralności terytorialnej, zasada niemieszania się w sprawywewnętrzne państw) [Encyklopediaprawa..., 1976: 36]. „Tak więc, w odróżnie-niu od systemu równowagi sił, którego cechą charakterystyczną jest istnienieprzeciwstawnych ugrupowań państw, związanych okresowymi zobowiązaniamisojuszniczymi i opierających swe działania raczej na doraźnie podejmowanychdecyzjach, system bezpieczeństwa zbiorowego zakłada przyjęcie powszechnychzobowiązań dotyczących zarówno podstawowych zasad postępowania państw--członków, jak też zasad i sposobów wspólnego działania dla utrzymania lubprzywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa" (tamże). Warunka-mi skuteczności systemu, obok przestrzegania koniecznych zasad, są: możliwiepowszechne uczestnictwo w nim państw, niekierowanie się przeciwko konkret-nemu potencjalnemu agresorowi spoza systemu (byłby to sojusz) oraz stworze-nie wspólnej organizacji o powszechnym charakterze, wyposażonej w niezbęd-ne struktury, mechanizmy i zasady działania (tamże; Leksykon pokoju 1987: 31).

System bezpieczeństwa zbiorowego może mieć charakter uniwersalny lub re-gionalny (obejmujący państwa określonego regionu). Uniwersalny system bez-pieczeństwa zbiorowego, przewidziany przez Kartę Narodów Zjednoczonych(NZ) nie został dotychczas osiągnięty. Niepowodzenia Organizacji Narodów Zjed-noczonych (ONZ) w tym zakresie, upatrywane już w samej nieadekwatności jejmyślenia do współczesnych zagrożeń natury „rakietowo-jądrowej" (por. Symo-nides 1987: 16), skłaniają do podejmowania działań na rzecz bezpieczeństwa zbio-rowego w regionach, na co zezwala Karta NZ (rozdz. VIII) pod warunkiem ichzgodności z celami i zasadami Karty (art. 51 i art. 52 paragraf 1). Układy i orga-nizacje regionalne, działając pod egidą ONZ, są jej instrumentami w utrzymy-waniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa (w tym pokojowego zała-

76

rwiania sporów) między państwami danego regionu. Ich działalność musi byćuzgadniana z Radą Bezpieczeństwa ONZ (arL 54 Karty NZ), która może się nimiposługiwać dla stosowania pod jej kierownictwem środków przymusu. Bez upo-ważnienia Rady Bezpieczeństwa organizacje regionalne nie mogą stosować żad-nych środków przymusu (art. 53 Karty NZ).

Bezpieczeństwo regionalne (czyli bezpieczeństwo zbiorowe obejmujące okre-ślony region) odnosi się do pewnej grupy państw, mających liczne i często wy-różniające je od innych krajów powiązania: geograficzne, ekonomiczne, prawne,polityczne, społeczno-kulturowe (K. Podolski, Społeczno-kulturowe pojęcie re-gionu w stosunkach międzynarodowych, w: Regionalizm..., 1978: 75; także:Bierzanek 1980: 280-281, 1977: 20). Wśród wyróżnianych we współczesnymświecie 6 regionów (Afryka, Ameryka, Azja, Bliski Wschód, Europa i Oceania),[tamże, s. 17; Bierzanek 1980:281 ] przyjmuje się, źe charakter organizacj i regio-nalnych mają: Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amery-kańskich i Liga Państw Arabskich (Leksykon pokoju 1987: 30-31). Ku takiemucharakterowi zmierza także współczesna ewolucja procesu KBWE w instytucjęOB WE (por. Heraclides 1993).

Od koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego (uniwersalnego czy regionalne-go) należy zdecydowanie odróżnić koncepcję czy zasadę „równego bezpieczeń-stwa" (jest tylko formułą konieczności utrzymywania równowagi sił, stosowanąw rokowaniach i porozumieniach rozbrojeniowych) [por. Leksykon pokoju 1987:243-244; Rotfeld 1990:24; Study on Concepls..., 1985] oraz koncepcję „wspól-nego bezpieczeństwa" (kojarzona z raportem Niezależnej Komisji ds. Rozbroje-nia i Bezpieczeństwa pod przewodnictwem Olafa Palmego z 1982 roku oraz roz-wijanymi na podstawie defensywnymi koncepcjami obronnymi państw różnychbloków - przewidującymi rezygnację z konfrontacji, poszanowanie bezpieczeń-stwa wszystkich stron, ograniczenia i redukcje zbrojeń celem osiągnięcia struk-turalnej niezdolności do agresji -jest jednak koncepcją zakładającą istnieniesprzecznych interesów, które trzeba dopiero przezwyciężyć) [por. Leksykon po-koju 1987:235; Rotfeld 1990:28-29; Common Security..., 1982; Lutz 1990). Obiete koncepcje traktować należy jedynie jako rozwiązania okresu przejściowegona jednym z etapów budowania bezpieczeństwa zbiorowego.

Wnioski

Wobec zaprezentowanych klasyfikacji sposobów organizowania bezpieczeń-stwa w stosunkach międzynarodowych wydaje się właściwe zaproponowanienieco zmodyfikowanego zestawienia:

77

MODELE BEZPIECZEŃSTWAw stosunkach międzynarodowych

m u l t i l a t e r a l n e :- sojusze (i odstraszanie potencjalnego agresora siłą militarną konwencjo-

nalną i/lub nuklearną)- zbiorowa samoobrona (sojusz wielostronny wyposażony w efektywną

wspólną organizację militarną)- równowaga sił (taki układ sił między państwami, w którym siły te równo-

ważą się, przeciwdziałając zbytniemu wzrostowi siły któregokolwiek państwa lubsojuszu)

- bezpieczeństwo zbiorowe (wszystkie państwa należące do tego systemugwarantują sobie wzajemne bezpieczeństwo, łącznie z użyciem siły przeciwkopaństwu, które próbowałoby przemocą podważyć podstawy systemu, nawet,gdyby było ono uczestnikiem tego systemu)

- rząd ponadnarodowy (integracja polityczno-wojskowa)

s u b o r d y n a c y j n e :- supremacja mocarstw (uzależnianie od siebie przez mocarstwa innych

państw w zamian za ewentualne udzielenie im ochrony)

u n i l a t e r a l n e :- neutralność (wyróżnienie tzw. „niezaangażowania", będącego w praktyce

polityką neutralności wyposażoną tylko w dodatkowe założenia ideologiczne,motywowane mogłoby być już raczej jedynie względami historycznymi)

- izolacjonizm.

Sama zasadność tak skonstruowanej typologii modeli bezpieczeństwa opar-ta jest na rozróżnieniach innych badaczy problematyki, które zostały przedsta-wione na wstępie tego rozdziału. Zaproponowana typologia rozróżnia metodymultilateralne i unilateralne (jako zasadnicze w swej istocie) uzupełnione o me-todę subordynacyjną jako metodę szczególną, nie dającą się zaklasyfikować bez-pośrednio do żadnej z pozostałych (multilateralnych/ koordynacyjnych czy uni-lateralnych - w różnym stopniu przecież łączących działania jednostronne z ko-ordynacyjnymi). Stąd więc wymaga ona odrębnego potraktowania, lecz w bez-pośrednim odniesieniu do pozostałych.

78

Wyodrębnienie metod subordynacyjnych jest uzasadnione szczególną rolą,jaką w stosunkach międzynarodowych odgrywa supremacja mocarstwa (zazwy-czaj dysponującego rozległą strefą wpływów), co w istotny sposób odróżnia jeod metod unilateralnych, wybieranych przez państwa mniejsze, które też liczągłównie na własne siły (nie bez znaczenia są przy tym gwarancje międzynaro-dowe w przypadku neutralności) i mogą być stosunkowo silne, lecz nie preten-dują (nie mając na ogół tak wielkich możliwości) do rozciągania przestrzennejwizji swego bezpieczeństwa daleko poza własne terytorium. Metody subordy-nacyjne odróżnić należy także od metod multilateralnych. Co prawda, suprema-cja mocarstwa organizować może powstawanie i trwanie określonych systemówbezpieczeństwa (głównie regionalnych), które ze względu na uczestnictwow nich określonej grupy państw zyskują cechy multilateralne, lecz jednak tylkona ogół odzwierciedlające się w liczebności uczestników systemu, a nie w prak-tyce kolektywistycznej -jest to bowiem, jak wskazuje nazwa, dominacja (hege-monia) mocarstwa, a nie system obrony kolektywnej typu: sojusz, zbiorowa sa-moobrona, równowaga sił, bezpieczeństwo zbiorowe czy rząd ponadnarodowy.

Metody unilateralne (neutralność, izolacjonizm) są przeciwieństwem metodmultilateralnych (sojusze, zbiorowa samoobrona, równowaga sił, bezpieczeństwozbiorowe i rząd ponadnarodowy), organizowanych z udziałem wielu podmio-tów międzynarodowych. (Niezaangażowanie także w praktyce nie wykluczałoszerokiego współdziałania międzynarodowego, lecz było z zasady opozycyjnewobec przymierzy polityczno-militarnych. Co prawda nie kłóciło się ono z me-todami równowagi sił, bezpieczeństwa zbiorowego i rządu ponadnarodowego,lecz jego wyodrębnienie zyskało niegdyś w nauce uznanie ze względu na histo-ryczną specyfikę długoletniego rozwoju ruchu państw niezaangażowanych).

W przedstawionej klasyfikacji „odstraszanie" ma znaczenie strategii obron-nej (a więc bardziej polityki niż koncepcji zgodnie z rozumieniem raportu na te-mat koncepcji bezpieczeństwa opracowanego w ONZ) mieszczącej się w ramachdziałania sojuszu, którą zresztą na mniejszą skalę stosować mogą również poje-dyncze państwa, także liczące głównie na własne siły.

Odróżnienie zbiorowej samoobrony od sojuszy (zarówno dwu-, jak i wielo-stronnych) wynika z faktu, że nie wszystkie przecież sojusze zakładają tworze-nie specjalnych organizacji militarnych i podejmowanie bardziej ścisłej współ-pracy wojskowej (m.in. wspólne planowanie obronne, logistyka, łączność, stan-daryzacja uzbrojenia, wspólne ćwiczenia itd.). Możliwe są oczywiście sojuszesprowadzające się jedynie do zawarcia porozumień o wzajemnym udzielaniu so-bie pomocy dla odparcia ewentualnej agresji, które nie zakładają tworzenia wspól-nej infrastruktury obronnej. Przykładem zbiorowej samoobrony jest obecnieNATO - Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego. Oczywiście zbiorową sa-

79

moobronę wyraźnie nałeży także odróżniać od bezpieczeństwa zbiorowego (oczym już było szerzej).

Rząd ponadnarodowy może w praktyce być synonimem daleko zaawanso-wanej integracji polityczno-militarnej, wyposażonej w organizm ponadnarodo-wy przejmujący znaczącą część suwerenności uczestników integracji i dyspo-nujący siłą militarną oraz możliwościami realizacji powierzonych mu funkcji.

W stosunku do wcześniej omówionych klasyfikacji nie ujęte zostało tu roz-brojenie, gdyż nawet całkowite rozbrojenie samo w sobie nie zapewni bezpie-czeństwa - nie zlikwiduje bowiem całego potencjału wojskowego (w tym ludz-kiej wiedzy naukowo-technicznej i posiadanych doświadczeń), możliwego doodtworzenia na przyszłość. Poza tym jest bardziej polityką bezpieczeństwa niżjego koncepcją.

Zestawienie to pomija jako metody bezpieczeństwa także „równe bezpieczeń-stwo", „pokojowe współistnienie" i „wspólne bezpieczeństwo", będące tylko za-sadami, punktami odniesienia w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych.

Również wymieniony we wcześniejszych klasyfikacjach model KBWE/OBWEnie znalazł tutaj miejsca, gdyż jak na razie brak jest możliwości na tyle skutecz-nego działania instytucji OB WE, które mogłoby dać podstawy do wyboru tegomodelu zamiast dotychczas stosowanych w praktyce i sprawdzonych w wieluprzypadkach metod. Także w zakresie teorii brak jest jeszcze uzgodnień, co dojego perspektywicznego powołania oraz zakresu jego działania.

Wyrażony pogląd nie ma na celu deprecjonowania modelu KBWE/OBWEjako ewentualnie przyszłego, rozważanego od lat, modelu bezpieczeństwa eu-ropejskiego. Zauważyć należy przy tym, że problematyce tej poświęcanych jestwciąż wiele publikacji oraz, że dyskusje dotyczące idei „budowy" ogólnoeuro-pejskiej architektury bezpieczeństwa pozostają szczególnie ożywione od prze-łomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, zapoczątkowujących proceszmiany międzynarodowego układu sił (por. Ullman 1991; Rusi 1991; Lucas [ed.]1993; Ghebali, Sauerwein 1995; Nowak 1995). Oceniając jednak realnie zasad-ność wyodrębniania modelu KBWE/OBWE obecnie (a nie perspektywicznie)dostrzegać należy zarówno trudności jego ustanowienia, jak również niedoo-kreśloność jego odrębności w stosunku do zasadniczych metod bezpieczeństwawypracowanych w teorii stosunków międzynarodowych. Z „klasycznego" punk-tu widzenia wydaje się, że brak jest jak dotąd na tyle nowatorskiego jego teore-tycznego skonstruowania, które pozwalałoby odróżniać go chociażby od me-tody równowagi sił czy bezpieczeństwa zbiorowego. Ideą tego perspektywistycz-nego modelu pozostaje na ogół bezpieczeństwo zbiorowe w ujęciu regional-nym, a więc modeljuż znany.

80

Podobnie jak to ma miejsce w przypadku ożywienia dyskusji nad „przebu-dową" europejskiej architektury bezpieczeństwa, także w odniesieniu do bez-pieczeństwa światowego proces zmiany międzynarodowego układu sił dopro-wadził do rozpoczęcia wielkiej debaty. Dotycząc reformy ONZ, trwa ona wśródpolityków, naukowców i publicystów (por. Boutros-Gali 1992; Evans 1994; Tin-bergen 1991; Urąuhart, Childers 1990,1994,1991; Lyons 1994; Schroeder 1994a;Urquhart 1991/1992; oraz poświęcony ONZ zeszyt 1 „Spraw Międzynarodo-wych" 1995). Ten ciekawy temat jest na tyle obszerny, iż wymagałby szerszegopotraktowania, które w przypadku tego opracowania naruszyłoby jednak struk-turę zasadniczego zamysłu pracy - przedstawienia współczesnego rozumieniabezpieczeństwa.

Z uwagi na skupienie się w tym opracowaniu na istocie i znaczeniu bezpie-czeństwa w stosunkach międzynarodowych, rozpatrywanemu jako kategoria te-oretyczna, szersze omawianie zasadniczych poszczególnych koncepcji bezpie-czeństwa na tle konkretnych aspektów politycznych i militarnych ewolucji sy-stemu bezpieczeństwa światowego (w szczególności związanych ze zmianamidoktrynalnymi oraz procesem formułowania nowej koncepcji bezpieczeństwaeuropejskiego i bezpieczeństwa światowego) wydaje się w związku z tak przyję-tym założeniem mało uzasadnione. Bardziej pomocne dla dalszych rozważań po-winno być raczej zachowanie „przejrzystości" zaprezentowanych klasyfikacji orazwyciągnięcie kilku wniosków ogólnych.

Koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego nie można odrywać od rze-czywistego układu sił w stosunkach międzynarodowych, na który składa sięstan i zarazem proces oddziaływania państw na różnych płaszczyznach ich ak-tywności (politycznej, militarnej, ekonomicznej, prawnej, naukowo-technicznej,kulturowej, humanitarnej i innych) [por. Rotfeld 1990: 33]. Międzynarodowyukład sił ma dynamiczny charakter. Zasadniczym czynnikiem jego dynamiki jestciągłe ścieranie się interesów różnych państw. Stąd różne preferencje w wybo-rze przez państwa określonych modeli bezpieczeństwa w zmieniających się uwa-runkowaniach na scenie międzynarodowej.

Stwierdzić dziś można, że dezaktualizuje się już model supremacji (dominacji,hegemonii), m.in. dlatego, że współczesne prawo międzynarodowe zakazuje do-tychczas stosowanych środków jego realizacji (Berent 1987: 54-55). Bezpieczeń-stwo subordynacyjne znajduje jednak jeszcze zastosowanie w skali lokalnej czyregionalnej („na przykład stosunkowo trwała hegemonia USA na zachodniejhemisferze" [tamże, s.65|). Poza przeminięciem kategorii „niezaangażowania"(w rozumieniu modelu bezpieczeństwa, a nie ewentualnego trwania ruchupaństw o szerszej orientacji ideologicznej), również model izolacjonizmu staje

81się już kategorią historyczną. Metody neutralności oddziałują pozytywnie w śro-dowisku międzynarodowym, jednak odnoszą się, co zrozumiałe, do pojedynczych(dokładniej to ujmując nielicznych) państw, które decydują się polegać w swejpolityce bezpieczeństwa wyłącznie na własnej sile i (lub) gwarancjach pozosta-łych państw (głównie mocarstw).

Międzynarodowy system bezpieczeństwa pozostaje wciąż oparty na koncep-cji równowagi sił i strategii odstraszania. Istotną rolę odgrywają jednocześniesojusze polityczno-wojskowe. Jakkolwiek mają one swoich przeciwników, zarzu-cających im prowadzenie tradycyjnej polityki siły (por. Burton 1965: 170), utra-tę elastyczności (por. Northedge, Grieve 1971: 366) i zależność od interesów su-permocarstwa (por. P. Nailor, Problems ofSecurity in Europę, w: Twitchett [ed.]1971: 110-140) „Ocenia się, że sojusze mające na celu kolektywną obronę, są wistocie amalgamentem idei bezpieczeństwa zbiorowego i równowagi sił z prze-wagą tej ostatniej (Bieleń 1983: 119). Obecnie funkcjonujący model równowagisił nie ma jednak wiele wspólnego z tą klasycznie pojętą koncepcją (por. Kissin-ger 1957; także Jervis 1979; Bierzanek 1985:62-68; Łastawski 1989: 39-41; Kon-dziela 1974: 116-124; Stefanowicz 1982; Kupchan, Kupchan 1991). Podczas od-prężenia może on pełnić funkcje pozytywne, jednakże w okresach napięć pro-wadzi do rozwoju wyścigu zbrojeń.

W warunkach rosnącej współzależności państw zapewnienie bezpieczeństwa(traktowanego już coraz powszechniej jako niepodzielne) wymaga działań koo-peratywnych, wykraczających poza samo tylko ograniczanie zbrojeń czy nawetrozbrojenie. Jak dotąd nie udało się jednak stworzyć efektywnego modelu bez-pieczeństwa zbiorowego, które (podobnie jak niezrealizowane dotąd koncepcjerządu czy państwa światowego) pozostaje wciąż tylko w sferze idei.

Główną myśl założeń koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego sprowadzić moż-na do następującego zapisu:

bezpieczeństwo zbiorowe = pozytywnie rozumiane bezpieczeństwo naro-dowe ogółu państw danego systemu międzynarodowego + bezpieczeństwo mię-dzynarodowe + pokój międzynarodowy.

Jest to więc najpełniejszy system bezpieczeństwa międzynarodowego. Prak-tyka pokazuje jednak przy tym, że najtrudniejszy do osiągnięcia (niepowodze-nia w tym zakresie zarówno Ligi Narodów, jak i ONZ). Dostrzec łatwo możnapewne prawdopodobieństwo jego ustanowienia w systemie równowagi sił, kie-dy żaden z podmiotów stosunków międzynarodowych nie przewyższa w poje-dynkę siły reszty pozostałych. W tym kontekście mało realna wydaje się możli-wość powodzenia takiego systemu w czasach po II wojnie światowej, jakie za-początkowały erą nuklearną. Trudno bowiem o gwarancję zaistnienia zawsze

O

82

takiej sytuacji, kiedy siły państw pokojowych będą zdolne przeciwstawić się silepotężnego agresora.

Wobec rosnącej współzależności państw i realnej wciąż groźby uruchomie-nia nagromadzonych potencjałów militarnych (nie wyłączając broni masowejzagłady) koniecznością pozostaje dążenie całej społeczności międzynarodowejdo osiągnięcia trwałego, rzeczywistego poczucia bezpieczeństwa. Model bez-pieczeństwa zbiorowego, jako idea, pozostaje w tym aspekcie zarówno wyznacz-nikiem, jak i problemem budzącym liczne kontrowersje. Założyć więc z dużymprawdopodobieństwem można, że proces wypracowywania porozumienia w jegozakresie, a następnie wprowadzania go w życie będzie długotrwały (o ile w ogólemożliwy do przeprowadzenia) i z całą pewnością w przeciągu tego czasu niezastąpi efektywnych i sprawdzonych już metod gwarantowania bezpieczeństwa,spośród których zasadnicze znaczenie odgrywa wciąż sprzymierzanie się (soju-sze) w połączeniu oczywiście z troską o umacnianie własnych sił.

Zakończenieto

Kończąc to krótkie opracowanie podkreślić należy konieczność pozytywne- Igo, a więc szerokiego pojmowania bezpieczeństwa, którego istotą w tym rozu-mieniu jest nie tylko pewność trwania danego podmiotu, lecz także pewność Vposiadania przez niego swobód rozwojowych, co związane jest z możliwościamizaspokajania żywotnych potrzeb, decydujących w efekcie o jakości (a bywa tak-że, że w konsekwencji i o samym fakcie) tego trwania. Bezpieczeństwo między-narodowe, będące niejako wypadkową interesów i polityki bezpieczeństwapaństw, nie tylko w sposób wyraźny odzwierciedla powiększającą się współza-leżność państw w stosunkach międzynarodowych, lecz także z uwagi na natu-ralną dynamikę tych stosunków przesądza o dynamicznym charakterze bezpie-czeństwa państw i narodów, które traktowane być musi nie tylko jako stan, lecztakże (a raczej przede wszystkim) jako proces. Wiążąc się ściśle z rozwojem cy-wilizacyjnym, w efekcie którego bezpieczeństwo poszerza swój zakres przedmio-towy i przestrzenny (coraz większa współzależność, także w kwestiach ewentu-alnego zniszczenia), pozostanie ono zawsze względne (zależne zarówno od po-stępu naukowo-technicznego, jak i ciągłej dynamiki stosunków międzynarodo-wych) i to nie tylko z uwagi na swój dynamizm, wzrost zakresu przedmiotowegoi przestrzennego, lecz także ze względu na subiektywizm jego postrzegania i, cow dodatku ważne, stałe dążenie państw i narodów do polepszania swego bez-pieczeństwa (często rozmyślnie kosztem innych), stawianego ponad szerzej ro-zumiane bezpieczeństwo międzynarodowe. W tym aspekcie bezpieczeństwo po-zostanie więc kategorią „otwartą", wciąż poszerzając swe zakresy, nieustanniedynamiczną.

Przypisując bezpieczeństwu charakter kategorii „otwartej" narazić można sięłatwo na zarzuty, że taki sposób jego rozumienia mógłby w efekcie przesądzić,że wszystko związane jest z bezpieczeństwem, co oczywiście byłoby przesadą.Są bowiem inne wartości i kategorie, które doskonale utożsamiać mogą warunkisłużące swobodnemu rozwojowi i podnoszeniu poziomu życia (wskazać możnachociażby na demokrację). W stwierdzeniach tych nie ma jednak błędu, bowiemprzyjmując pozytywne (szerokie) rozumienie bezpieczeństwa uwzględniać nale-ży i demokrację i postęp społeczny, i szereg innych wartości (często nawiązującwręcz do sprawiedliwości - choć zauważyć należy, że bywa ona różnie rozu-

'J

V7

84

miana), które służyć mają w efekcie umacnianiu poczucia pewności nie tylkofizycznego trwania, lecz trwania opartego na wolności i możliwościach zaspo-kajania żywotnych potrzeb. Ponadto, co ważniejsze, zauważyć należy pozytyw-ny aspekt współdziałania międzynarodowego w zakresie wzajemnie współzależ-nego rozwoju, a z drugiej strony niebezpieczeństwa wynikające z różnic i sprzecz-ności interesów często pozapolitycznych (lub tylko w ograniczony sposób ma-jących cechy stricte polityczne), które prowadzą do napięć międzynarodowychwłącznie z metodami siłowego realizowania celów politycznych. Stąd więc stwier-

~ dzić można, że problem bezpieczeństwa leży w jego zagrożeniach. Z jednej bo--^wiem strony splot i eskalacja czynników z natury pozamilitarnych (a nawet po-

zapolitycznych) prowadzić może do uruchomienia sił militarnych przeciwko nie-naruszalnemu trwaniu danego podmiotu, a z drugiej strony jego nienaruszalnetrwanie osłabiane może być ograniczeniem swobód rozwojowych, co prowa-dzić może do zależności od innych podmiotów (w skrajnych przypadkach wręczzagrażającej nienaruszalnemu trwaniu), a w każdym razie do ograniczenia możli-wości zaspokajania żywotnych (więc związanych z trwaniem) interesów.

Nadając bezpieczeństwu bardzo szerokie spektrum zakresu przedmiotowegozwrócić także należy uwagę na realne istnienie jego trzech zasadniczych wy-miarów (jednostkowego, narodowego i międzynarodowego), które pozostają zesobą w ścisłych relacjach współzależności. Co do podstaw ich wyróżniania niemoże chyba być wątpliwości. Poważniejsze obawy wzbudzić mogłoby natomiastzałożenie ich współzależności (choć nie bezwzględne, jak to wykazano). Tu jed-nak sprecyzować należy, że współzależność ta odnosi się przede wszystkim dopozytywnego rozumienia bezpieczeństwa. W tym rozumieniu istnieje ścisły zwią-zek między bezpieczeństwem jednostkowym (mogącym być utożsamianym z pra-wami i wolnościami człowieka), narodowym (samostanowienie, integralność te-rytorialna, swobody rozwojowe itp.) oraz międzynarodowym (nie tylko brak wo-jen zagrażających fizycznemu trwaniu, lecz także pokojowa współpraca między-narodowa dla rozwiązywania wspólnych problemów, a także gwarantowaniaswobodnego rozwoju państw oraz narodów) i przyznać należy, że brak pozy-tywnych aspektów w którymś z wyróżnionych wymiarów osłabia pozytywny(szeroki) sens pozostałych. Tak szeroko rozumiane sprzężenie pozytywnychaspektów trzech zasadniczych wymiarów bezpieczeństwa pozostaje oczywiścieideą. Na przeszkodzie jej realizacji stoi wiele problemów, wśród których zauwa-żyć można m.in. jeden z problemów podstawowych dotyczący samego tylkowymiaru narodowego (państwowego) bezpieczeństwa. Jego odzwierciedleniemjest istniejąca wciąż sprzeczność między prawem narodów do samostanowieniaa prawem państw do integralności terytorialnej. Problem ten jakkolwiek możebyć rozpatrywany „wewnątrz" wymiaru narodowego (państwowego), wiąże się

55

jednak z pozostałymi wymiarami bezpieczeństwa wyraziście odzwierciedlając ichwspółzależność, ale i jednocześnie (co chłodno, lecz nie bez żalu trzeba przy-znać) niemożtiwość zrealizowania zarysowanej idei.

Problem sprzęgających się na pozytywne rozumienie bezpieczeństwa jegotrzech zasadniczych wymiarów wiąże się w dużym stopniu z zasadnością doko-nywania rozróżnienia między bezpieczeństwem a pokojem w stosunkach mię-dzynarodowych. Jak już wykazano nie każdy pokój jest pokojem bezpiecznym.Aspekt wymiarów bezpieczeństwa pozwala określić pozytywny pokój jako stan(choć również jako proces) bez wojny, ale zarazem warunki, w których w możli-wie pełny sposób realizowany jest pozytywny sens bezpieczeństwa w jego wy-miarze nie tylko międzynarodowym, lecz także wymiarach: narodowym (samo-stanowienie, integralność terytorialna, swobody rozwojowe itd.) i jednostkowym(poszanowanie przez władze państwowe podstawowych praw i wolności czło-wieka). I w tym przypadku zauważyć można, że w skali uniwersalnej brak jestjak dotąd realnych perspektyw osiągnięcia powszechnego pokoju bezpieczne-go (w najbardziej pozytywnym rozumieniu bezpieczeństwa). Niemniej jednakw skali regionalnej jest możliwy do osiągnięcia pokój, który harmonizuje w du-żym stopniu (bo zapewne nie do końca) z wyróżnionymi wymiarami bezpieczeń-stwa. Wydaje się, że jest to bardziej możliwe, aniżeli pełne osiągnięcie bezpie-czeństwa w jego wszystkich wymiarach z uwagi przecież na jego względność.Nawet w czasie pokoju różny jest stan bezpieczeństwa poszczególnych państwi narodów, który w dodatku zmienia się na skutek obiektywnych procesów zwią-zanych tak z naturalną dynamiką stosunków międzynarodowych, jak i postę-pem naukowo - technicznym, zmiennością potrzeb itd.

Tylko ideą w związku z tym pozostanie - zapewne jeszcze długo - koncep-cja systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Możliwość jej urzeczywistnieniaw mniejszej niż kontynentalna skali nie zapewni realizacji jej założeń. Nawet zre-sztą urzeczywistnienie tej koncepcji w jej regionalnej skali nie wyeliminuje względ-nego charakteru bezpieczeństwa, zależnego przecież zarówno od czynników spo-za tego systemu, jak i z wewnątrz, a ponadto związanego ze zmianą priorytetóww zakresie bezpieczeństwa ze względu na modyfikujący je istotnie czynnik cza-su (odzwierciedlający się chociażby w postępie naukowo-technicznym). Faktyte nie mogą jednak zwalniać narodów od prób podejmowania wysiłków na rzeczumacniania swego bezpieczeństwa, którego współczesny sens tkwi w działaniachkolektywnych i któremu przyświecać powinna właśnie idea bezpieczeństwa zbio-rowego.

Istotą postulowanego systemu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie musibyć, poza zaciągnięciem formalno-prawnych zobowiązań, również pogłębieniewspółzależności państw tego regionu i to nie tylko w kwestiach wojskowych.

86

Obok współdziałania w zakresie działalności wojskowej (ograniczanie zbrojeń,ich redukcje i kontrola, budowanie zaufania poprzez rozszerzanie rodzajów i za-kresu działania środków temu służących, zmiany doktryn na rzecz obrony nieo-fensywnej) konieczne jest dla budowy nowego systemu również szeroko rozu-miane współdziałanie polityczne, ekonomiczne, prawne, kulturalne itd. Potrzeb-ne są więc wspólne podstawowe interesy i wartości oparte na silnych podsta-wach demokracji, które muszą objąć wszystkie państwa europejskie.

Dla stworzenia ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa zbiorowegoniezbędne jest uczestnictwo w nim nowych form organizacji państwowych na-rodów byłego ZSRR, bez których bezpieczeństwo zbiorowe traci sens. Elemen-ty regionalizmu tego systemu muszą być ponadto sprzężone z uniwersalizmembezpieczeństwa światowego (ONZ) ze względu na pogłębiającą się współzależ-ność państw, której efektem stało się wręcz przyznanie faktu niepodzielnościbezpieczeństwa i pokoju międzynarodowego.

Wyciągając jeszcze na zakończenie kilka ogólniejszych wniosków zauważyćmożna, że współczesny (od II wojny światowej) rozwój myśli w zakresie proble-matyki bezpieczeństwa związany jest zarówno z doświadczeniami dwóch wojenświatowych w tym stuleciu, jak również (i to w coraz większym stopniu) z roz-wojem doskonalonych wciąż środków masowej zagłady, co szczególnie w cza-sach konfrontacji „Wschód-Zachód" nie raz już stawiało świat na krawędzi no-wej wojny światowej. Proces zmiany międzynarodowego układu sił, jaki rozpo-czął się na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w Europie, otwieranową epokę w stosunkach międzynarodowych. Jakkolwiek nie jest możliwe oczy-wiście do wykluczenia w dającej się przewidzieć perspektywie poważne starcienuklearne (głosy odmienne nie mogą być traktowane poważnie, dopóki istniejąpotężne arsenały tej broni, różnice interesów mocarstw oraz naturalna dynami-ka stosunków międzynarodowych), to jednak coraz więcej uwagi skupia się obe-cnie (i słusznie) na szeregu pozamilitarnych zagrożeniach dla bezpieczeństwa.Słuszność takiego rozumowania pozostaje nie tylko w zgodzie z pozytywnym(szerokim) rozumieniem bezpieczeństwa w aspekcie zaspokajania żywotnych po-trzeb rozwojowych państw i narodów, lecz także w aspekcie dostrzegania w co-raz większym stopniu pozamilitarnych czynników niebezpieczeństw: zarównotych sensu stricto, działających natychmiastowo (np. ekologicznych), jak i tych,które w efekcie ich splotu i eskalacji stanowić mogą o uruchomieniu sił zbroj-nych dla realizacji interesów (w tym przypadku sprzecznych) państw i narodów(np. waśnie narodowościowe, wzrost nacjonalizmów), co w sytuacji wzrostuwspółzależności między narodami stwarza zagrożenia szerszego wj .iiaru.

87

Pozamilitarna sfera bezpieczeństwa, odzwierciedlając w szeroki sposób po-większającą się wciąż współzależność bezpieczeństwa między narodami, wska-zuje dobitnie na rolę wzajemnego zaufania w stosunkach międzynarodowych.Bez wątpienia właśnie na nim opierane muszą być dążenia do osiągnięcia pozy-tywnych aspektów bezpieczeństwa.

Rozbrojenie i redukcje zbrojeń, jakkolwiek bardzo na ogół wymierne podwzględem zmian ilościowych w potencjałach militarnych, pozostają o wiele mniejwymierne jakościowo i to nie tylko z uwagi na trudności oceny bilansowanychsił ogólnego rażenia, lecz przede wszystkim z uwagi na fakt, że nie są onew swej istocie (a tym samym i zbrojenia) pozytywne lub negatywne. Pamiętaćbowiem należy, że siła militarna chronić może przed zagrożeniami dla bezpie-czeństwa, jak również, że jej redukcje wcale nie są istotą bezpieczeństwa i mię-dzynarodowego pokoju, o ile nie wiążą się z powiększaniem wzajemnego zaufa-nia i rozwojem pokojowej, wzajemnie korzystnej współpracy międzynarodowej.Tym bardziej pacyfizm, jako jednostronne wyrzeczenie się siły militarnej, stano-wić może tylko przykład bardzo niebezpiecznego, a niekiedy wręcz zgubnegomyślenia. Jak długo bowiem istnieć będą różne podmioty wzajemnych stosun-ków (dotyczy to także sfery stosunków międzynarodowych), tak długo propor-cje ich wzajemnej siły stanowić będą ogromnej wagi czynnik wpływający nastan ich stosunków.

W warunkach osiągania wzajemnego zaufania oraz dostrzegania wspólnotyinteresów bezpieczeństwa siła ta odgrywać będzie oczywiście inną rolę aniżeliw układach antagonistycznych lub nawet tylko względnie neutralnych. Zawszejednak pozostanie obecna jako jeden z głównych czynników wpływających nadynamikę stosunków międzynarodowych (z uwagi choćby na fakt postrzeganiapierwszoplanowo swego bezpieczeństwa ponad bezpieczeństwem innychpodmiotów społeczności międzynarodowej).

Zauważyć należy w związku z tym ogromną rolę reguły wzajemności, jakaprzyświecać powinna narodom w poszukiwaniu sposobów organizowania swe-go bezpieczeństwa. Od tego, czy interesem ich pozostawać będzie osiągnięciebezpieczeństwa razem ze sobą czy przeciwko sobie, zależeć będzie stan (i dyna-mika) bezpieczeństwa międzynarodowego. Reguła ta umacniana jest poprzez za-wiązywanie się trwałych związków współzależności między państwami, lecz nietylko tych powstających niezależnie od ich woli (obiektywnie w stosunkach mię-dzynarodowych), a raczej tych wynikających z rozmyślnych decyzji. Wzrost za-kresu powiązań (gospodarczych i innych), przywiązanie do wspólnych warto-ści i gotowość ich wspólnej ochrony (demokracja, prawa i wolności człowiekaitd.) oraz wzajemne otwarcie dają podstawy regule wzajemności dla ochronywspólnych interesów.

88 yProblemem w tym zakresie stać się zawsze może pojęcie i poczucie sprawie-

dliwości. Sprawiedliwy pokój i sprawiedliwe bezpieczeństwo (odnoszone do ichaspektów pozytywnych) znaczą inaczej niż tylko pokój i bezpieczeństwo dającejedynie pewność fizycznego przetrwania. W tym rozumieniu problem sprawie-dliwości może oczywiście prowadzić (i tak bywa) do wojen. Także dyplomacjastawiająca sobie za cel tylko ochronę pokoju (co na ogół jest podawane) oka-zać się musi krótkowzroczną. Kwestią czasu pozostaje zawsze ujawnienie się ne-gatywnych skutków realnych krzywd oraz poczucia niesprawiedliwości podmio-tów stosunków międzynarodowych (wielu początkowo wręcz nieuznawanych)dla stanu bezpieczeństwa międzynarodowego. Dyplomacja może zresztą stawiaćrealizację partykularnych (często wręcz kłócących się z regułą wzajemności) in-teresów ponad interesami pokoju, a już w każdym razie interesami innych państwi narodów. I w tym stwierdzeniu powraca więc aspekt indywidualnej siły państwjako czynnika mogącego służyć tak umacnianiu, jak i osłabianiu pozytywnierozumianego bezpieczeństwa międzynarodowego, a zawsze określającego ran-gę oddziaływania dyplomatycznego.

Traktując siłę (polityczną, gospodarczą, militarną i inne) jako niezaprzeczal-ny, niezwykle doniosły czynnik określający pozycję, możliwości i aspiracjepodmiotów stosunków międzynarodowych, oraz jako jeden z ważnych czynni-ków naturalnej dynamiki tych stosunków, skonkludować można, że sposobemosiągania bezpieczeństwa w aspekcie czynnika siły może być uświadomienie so-bie znaczenia (siły oddziaływania) reguły wzajemności, a tym samym oparciemocy każdego podmiotu stosunków międzynarodowych na ich wspólnej sile:zarówno przywiązania do wspólnych wartości i determinacji ich obrony, sile bę-dącej kumulacją siłą wspólnych i sile wspólnych interesów. Byłby to system,w którym siła jego poszczególnych podmiotów czyni siłę całości, siła ogółu zaśczyni mocnymi jego uczestników poprzez osiągnięcie trwałej pewności sensuprzestrzegania, będącej w interesie wszystkich, reguły wzajemności.

Pojęcie „bezpieczeństwo" na trwałe wplecione jest w dzieje ludzkości - w losyindywidualnych ludzi, narodów i państw oraz szeroko rozumianej społecznościmiędzynarodowej. Przejawia się w życiu codziennym, polityce i wielu dyscypli-nach naukowych. Pojmowane jako wartość bywa różnie rozumiane. Rozpatry-wane w kontekście warunków (danego stanu rzeczy, stopnia zagrożeń) ujawniawielość ocen i różnice interesów. Traktowane jako interes wzbudza szczególnekontrowersje (wręcz sprzeczności interesów) i jako interes żywotny (bezwzględ-ny) zakłada szczególną determinację postaw i działań (zarówno w zakresie kon-frontacyjności, jak i kompromisowości) na rzecz swej realizacji.

89

Ostatnią z refleksji, jaka zakończyć może te rozważania, niech stanie się stwier-dzenie, że mimo różnego pojmowania i definiowania bezpieczeństwa na prze-strzeni dziejów jego istota pozostanie wciąż niezmienna. Jakkolwiek nieskończonyrozwój myśli ludzkiej przynosić będzie różne określenia bezpieczeństwa (zależneod postępu cywilizacyjnego, bieżących potrzeb i problemów stojących przedspołecznością międzynarodową), będzie ono kategorią odnoszoną do otwarte-go katalogu znaczeń, określonych tak podstawowymi determinantami, jak: war-tość, cel, interes, warunki, stan i inne. Będzie więc centralną kategorią teoriii praktyki stosunków międzynarodowych oraz wielu innych nauk zajmującychsię badaniem życia społecznego. Jego istotą pozostanie zawsze jednak pewnośćnienaruszalnego trwania, która poprzez postrzeganie różnorodnych dla niegozagrożeń wykracza poza krótkowzroczne, doraźnie pojmowane przeżycie.

Walcz - Warszawa, marzec 1996 r.

91

Modele

Model 1. Istota ogólnego pojęcia „bezpieczeństwo"

gwarancje < swobody rozwojunienaruszalnego przetrwania

(wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego,zmienność w czasie, względność)

Pewnośćn lub b\

92

Model 2. Istota bezpieczeństwa narodowego

bezpieczeństwo- narodowe

wewnętrzne zewnętrzne(wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, względność,zmienność w czasie, subiektywizm i obiektywizm postrzegania)

racja stanu <er narodoW

93

Model 3.Główne uwarunkowania doktryny (i strategii) w

bezpieczeństwa

doktrynastrategia

rywalizacjaróżnice interesów

sprzeczności międzymocarstwowe

geopolityka(geostrategia)

polityczno-terytorialne status quo

94

Model 4, błota bezpieczeństwa międzynarodowego

przetrwanie

swobodny rozwój

pokojowa współpracamiędzynarodowa

Drzestrzennego, względność,ktywizm i obiektywizm)

wartość

warunki

95

Model 5. Pionowe relacje między wymiarami bezpieczeństwa

96

Model 6. Pozioir» relacje między wyimwBni bezpieczeństwa

97

Modd 7. Istoto pokoju

C ) WO^M * pokój => współpraca międzynarodowa

.negatywny

pozytywny

J

9899

Model 9. System bezpieczeństwa międzynarodowego

istota:

interesy państwo m p r O m i

i n t e r e s y P a ń s t w

p Tzdolności adaptacyjne i możliwość ewolucji \ dynamika wewnętrzna

(względna stabilizacja) czynniki destruktywne

polityczno-•terytorialnestatus quo

regulacje stosunkówmiędzynarodowych

mechanizmyochrony

bezpieczeństwa

p o d s t a w y

100

Model 10. Ewolucja doktryn w zakresie bezpieczeństwa

czynniki zmienne

postęp interesy stan i dynamikanaukowo- mocarstw stosunków-techniczny międzynarodowych

wypadkowa

(napięcia)

napięć

doktryny(i strategie)

bezpieczeństwa

wypadkowa

(odprężenie)

odprężenia

system bezpieczeństwa międzynarodowego

czynniki względnie stałe

Bibliografia

Abriistung, Argumente Ansdtze Wege. Probleme des Friedens. Frankfurt am.Main 1985.

Abriistung und internationale Sicherheit. Handbuch. Berlin 1988.Allen Pierre, Kjell Goldmann (eds), The End ofthe Cold War. Evaluating

Theories of International Relations. Martinus Nijhoff Publishers. Dordrecht1992.

Allison Graham, Treverton Gregory F. (eds), Rethinking America's Security:Beyond Cold War to New World Order. New York 1992.

Alternatwe Methodsfor International Security, Carolyn M. Stephenson (ed.).University Press of America. Washington 1982.

Alting von Geusau Frans A. M., Pelkmans Jacąues (eds), National EconomicSecurity. John F. Kennedy Institute. Tilburg 1982.

Anioł Włodzimierz, Geneza i rozwój procesu globalizacji. COM SNP. Warsza-wa 1989.

— Sprzeczności interesów w systemie globalnym. „Sprawy Międzynarodowe",1988, z. 9.

Aron Raymond, Paix et guerre entre les nations. Paris 1962.— Pokój i wojna między narodami (teoria). Tłumaczenie Adam Mielczarek.

Centrum im. Adama Smitha. EXIT. Warszawa 1995.Ashley Richard K., The Political Economy ofWar and Peace: The Sino-Soviet-

American triangle and the modern security problematiąue. Printer. Lon-don 1980.

Ashley Richard, Political realism and human interests. „International StudiesQuarterly", June 1981, vol. 25, no. 2.

— The poverty ofneorealism. „International Organization", Spring 1984, vol.38, no. 2.

Axelrod Robert, The Evolution ofCooperation. Basic Books. New York 1984.Ayoob Mohammed, The Third World Security Predicament: State-Making,

Regional Conflict and the International System. Lynne Rienner. Boulder1995.

Baldwin David A., Economic Statecraft. Princeton University Press. Princeton1985.

— Paradoxes of Power. New York 1989.

102

— (ed.), Neorealism and Neoliberalism: the Contemporary Debatę. New York1993.

— Security studies and the end ofthe cold war. „World Politics," October1995, no. 48, s. 117-141.

Bali M, Killough H., International Relations. London 1956.Barash David P., Introduction to Peace Studies. Wadsworth Publishing

Company. Belmont 1991.Baylis John, Booth Ken, Garnett John, Williams PhiI, Contemporary Strategy.

Theories and Policies. London 1975.Beaufre Andre, Strategy ofActions. London 1966.— Wstęp do strategii. Odstraszanie i strategia. Tłumaczył z francuskiego

Franciszek Dziedzic. Wyd. MON. Warszawa 1968.Beitz Charles, Political Theory and International Relations. Princeton 1979.Beitz Charles R., Herman Theodore (eds), Peace and war. San Francisco 1973.Bellany łan, Peace research - means and ends. „International Affairs", 1976, no. 1.— Towards a theory ofinternational security. „Political Studies", 1981, vol.

29, no. 1.BeloffM., The Great Powers. New York 1959.Berent Zbigniew, Pokój międzynarodowy i bezpieczeństwo — próba definicji.

„Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 6.— Modele bezpieczeństwa międzynarodowego. „Sprawy Międzynarodowe",

1987, z. 3.Bei kowitz Morton, Bock P. G. (eds), American National Security. A Reader

in Theory on Policy. New York 1965.Betts Richard K., NATO Deterrence Doctrine. Los Angeles 1985.— Nuclear Blackmail and Nuclear Deterrence. Washington 1987.Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po zimnej wojnie. Józef

Kukułka (red.). Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunków Międzynaro-dowych. Warszawa 1994.

Bezpieczeństwo narodowe Polski: geopolityczne i geoekonomiczne uwarun-kowania. Edward Haliżak (red.). Materiały z Konferencji Polskiego Towa-rzystwa Nauk Politycznych. Rembertów k. Warszawy, 22 - 23 października1994 r. Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 1995.

Bezpieczeństwo Polski w zmieniającej się Europie. Departament Studiów Stra-tegicznych MON. Wydawnictwo Adam Marszałek. Warszawa - Toruń 1994.

Bezpieczeństwo zbiorowe. Ludwik Ehrlich (red.). Lwów 1935.Bieleń Stanisław, Modele bezpieczeństwa międzynarodowego w nauce brytyj-

skiej. „Sprawy Międzynarodowe", 1983, z. 10.

103— Międzynarodowy ład polityczny jako funkcja równowagi sił w stosun-

kach Wschód, Zachód. „Sprawy Międzynarodowe", 1987, z. 4.— Polityczne środki i sposoby ochrony pokoju międzynarodowego. „Spra-

wy Międzynarodowe", 1990, z. 6.— Polityka zagraniczna a racja stanu. „Sprawy Międzynarodowe", 1992, z. 3.Bierzanek Remigiusz, Zasady prawne pokojowego współistnienia i ich kodyfi-

kacja. PWN. Warszawa 1968.— Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ. PISM. Wyd. MON. Warsza-

wa 1977.— Współczesne stosunki międzynarodowe. PWN. Warszawa 1980.— Wojna a prawo międzynarodowe. Wyd. MON. Warszawa 1982.— Zasada równowagi sił we współczesnym świecie. „Sprawy Międzynaro-

dowe", 1985, z. 2.Bierzanek Remigiusz, Jakubowski Jerzy, Symonides Janusz (red.), Prawo mię-

dzynarodowe i stosunki międzynarodowe. PWN. Warszawa 1980.Bierzanek Remigiusz, Symonides Janusz, Prawo międzynarodowe publiczne.

PWN. Warszawa 1985 (II wyd. zmienione 1992).Blight J. G., The new psychology ofwar and peace: A critiąue and an agen-

da. „Political Psychology", 1986, vol. 7, no. 1.Bock P. G., Berkowitz Morton, The emergingfieldofnationalsecurity. „World

Politics", October 1966, no. 1.Bogomołow Władimir, „Otwarte niebo " - nowy wymiar zaufania. „Sprawy

Międzynarodowe", 1990, z. 4.Booth Ken, Security in Anarchy: Utopian realism in theory andpractice. „In-

ternational Affairs", 1961, vol. 67, no. 3.— Security and emancipation. „Review of International Studies", 1991 a, vol. 17.— (ed.), New Thinking About Strategy and International Security. Harper-

Collins. New York 1991.Boulding Kenneth E., Metody i perspektywy badań nad problemami pokoju.

„Przegląd Socjologiczny", 1964, t. XVIII.Boulding Kenneth, Three Faces of Power. Sagę. Newbury Park 1989.Boulthoul Gaston, La Paix. Paris 1974.Bourquin Maurice, Leprobleme de la securite internationale. „Recueil des Cours",

t. 49,1934.Bourąuin W. H. (ed.), Collective Security. Paris 1936.Boutros-Ghali B., An Agenda for Peace. New York 1992.Bracher Karl Dietrich, Das Deutsche Dilemma. Leidenswege der politischen

Emanzipation. Munchen 1971.Brock Peter, A History ofPacyfism. Princeton - New Jersey 1972.

104

— Twentieth-Centwy Pacyfism. New York 1970.Brodie Bernhard, War andPolitics. Macmillan. New York 1973.Brown Chris, International Relations Theory. New Normalne Approaches.

Hemel Hempstead. Harvester Wheatsheaf 1992.Brown L. R., Redefining National Security. Washington 1977.Brown Neville, The Future Global Challenge: A predictive study ofworld se-

curity 1977-1990. London 1977.Brzezińska Bożena, Pojęcie wojny i pokoju w polskiej myśli politycznej. „Studia

Nauk Politycznych", 1981, nr 5.Brzeziński Zbigniew, In Quest of National Security. London 1988.Buchan Alastair, The age ofinsecurity. „Encounter", June 1963.Buli Hedley, Strategie studies and its crities. „World Politics", July 1968, vol.

20, no. 4— (ed.) Intervention in World Politics. Oxford 1985.— The Anarchical Society. A Study of Order in World Politics. London 1977.Burton John W., Peace Theory: Preconditions of Disarmament. New York 1962.— International Relations. A General Theory. London 1965.Butterfield Herbert, Wight Martin (ed.), Diplomatic Imestigations. London 1966.Buzan Barry, Peace, power and security: contending concepts in the study

of international relations. „Journal of Peace Research", 1994, vol. 21, no. 2.— Common security, non-provocative defence and the future of Western Eu-

ropę. „Reviewof International Studies", 1987, vol. 13, no. 4.— People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies

in the Post-Cold War Era. Hemel Hempstead. Wheatsheaf, Brighton 1991.— New patterns ofglobal security in the 2Ist century. „International Affairs",

July 199la, vol. 67, no. 3.Buzan Barry, Jones Barry R. J. (eds), Change and the Study of International

Relations. Pinter. London 1981Byers R. B., Deterrence in I980's. Crisis and Dilemma. New York 1985.Byers R. B., Larrabee F. S. (eds), Confidence-building Measures and Interna-

tional Security. New York 1987.Cackowski Zdzisław, Education for peace: Philosophy ofhope against philo-

sophy offear. „Dialectics and Humanism", 1986, no. 4.Cannot W., The Wisdom ofthe Body. New York 1932.Carter April, Success and Failure in Arms Control Negotiations. SIPRI. Oxford

University Press 1989.Ceadel Martin, Thinking about Peace and War. Oxford - New York 1987.Clark G., Sohn L. B., World Peace Through World Law. Cambridge 1958.Clarke Michael (ed.), New Perspectives on Security. Brassey's. London 1993.

105

Claude Inis L., Jr., Power and International Relations. Random House. NewYork 1962.

Claude Inis L., Comment on political realism revisited. „International StudiesQuarterly", June 1981, vol. 25.

— States and the Global System. Hampshire 1988.Clausewitz Carl von, O wojnie. Księgi I - VIII. Tłumaczenie: Augustyn Cicho-

wicz, Leon Wacław Koc, Franciszek Schoener. Wydawnictwo „Test".Lublin 1995.

Cofer Ch. N., Appley M. H., Motywacja. Teoria i badania. Warszawa 1972.Cohen R., International Politics. New York 1981.Common Security. A Blueprintfor Survival. The Independent Commission on

Disarmament and Security Issues. New York 1982.Common Security. A Programme for Disarmament. The Report of the Inde-

pendent Commission on Disarmament and Security Issues under the Chair-manshipofOlof Palmę. London 1982.

Comprehensive Study on Confidence-Building Measures. United Nations. NewYork 1982.

Cornell J., Total Peace: What Makes Wars andHow to Organise Peace. GardenCity 1943.

Cowen Regina, Security with Nuclear Weapons? Different Perspectives on Na-tional Security. SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1990.

Cowen Karp Regina (ed.), Security Wilhout Nuclear Weapons?: Different Per-spectives on National Security. SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1991.

Cox R., Jacobson H. i in., The Anatomy of Influence. New Haven 1973.Crawford Beverly, The new security dilemma under international economic

interdependence. „Millennium", 1994, vol. 23, no. 1.Creighton C, Shaw M. (eds), The Sociology ofWar and Peace. New York 1987.Curie Adam, Peace studies. „The Year Book of World Affairs", 1976.Czarnocki Andrzej, Pietraś Ziemowit Jacek, Współistnienie państw. Wstęp do

międzynarodowych stosunków politycznych. UMCS. MiędzyuczelnianyInstytut Nauk Politycznych. Lublin 1988.

Daco P., Les triomphes de lapsychanalyse. Paris 1965.Danielski Jan, Neutralność, neutralizacja, neutralizm. Rozważania semantycz-

ne. „Prace z Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego", L UL, Katowice 1974.Dawydow W. F., Bezjadiernyje żony i mieżdunarodnaja biezopasnost. Moskwa

1988.DeBardeleben Joan, Hannigan John (eds), Emironmental Security and Quali-

tyAfter Communism. Colorado Westview Press. Boulder 1995.

106

Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego ONZ o wychowaniu społeczeństw dlapokoju. „Sprawy Międzynarodowe", 1979, z. 3, s. 145-147.

Detente a rozbrojenie. Wojciech Multan (red.). KiW. Warszawa 1980.Determinanty polityki zagranicznej i międzynarodowej. (Z problematyki funk-

cji wyjaśniającej i dydaktycznej nauki stosunków międzynarodowych).Wstęp, red. naukowa i koordynacja: Edward J. Pałyga. COM SNP. Warsza-wa 1981.

Deudney Dan, Dividing realism: structural realism versus security materia-lism on nuclear security andproliferation. „Security Studies", 1993, vol. 1,nos. 2 i 3.

Deudney Daniel, The case against linking emironmental degradation and natio-nalsecurity. „Millennium". Journal of International Studies, 1990, vol. 19, no. 3.

Development through Disarmament: Toward a Comprehensive Interpretationof Security. Budapest 1987.

Dimitrijević Voin, Pojam bezbednosti u medunarodnim odnosima. Beograd 1973.Dobroczyński Michał, Charakter i formy współzależności państw i narodów

we współczesnym świecie. „Sprawy Międzynarodowe", 1987, z. 4.Dobroczyński Michał, Stefanowicz Janusz, Polityka zagraniczna. PWN. War-

szawa 1984.— Stosunki Wschód-Zachód. Struktura — treść — mechanizmy. PWN. War-

szawa 1980.Dobrosielski Marian, Problemy współczesnych stosunków międzynarodowych.

„Sprawy Międzynarodowe", 1973, z. 12.— Z teorii i praktyki pokojowego współistnienia. KiW. Warszawa 1976.— Szansę i dylematy. KiW. Warszawa 1980.— Rewolucja ROZUMU. Sprawy świata i Polski. Instytut Wydawniczy PAX.

Warszawa 1988.Dobrowolski Piotr, Pokojowe współistnienie w doktrynie i polityce państw so-

cjalistycznych 1917-1979. (Prace Naukowe UŚ w Katowicach Nr 365).Uniwersytet Śląski. Katowice 1980.

Dokument Konferencji Sztokholmskiej w sprawie środków budowy zaufaniai bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie zwołanej zgodnie z odpo-wiednimi postanowieniami Dokumentu Końcowego Madryckiego Spo-tkania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (Sztokholm1986). Sztab Generalny WP. Warszawa 1988.

Dokument Spotkania Kopenhaskiego w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE.PISM. Warszawa 1990.

Dokumenty nauki społecznej Kościoła. Oprać. M. Radwan, L. Dyczewski, A.Stanowski, cz. I. Rzym - Lublin 1987.

/07Downs George W. (ed.), Collective Security Beyond the Cold War. University

of Michigan Press. Ann Arbor, Michigan 1994.Dunn John (ed.), The Economic Limits to Modern Politics. Cambridge Univer- '

sity Press. Cambridge 1990.Duroselle Jean-Baptiste, Toute empire perira. Une vision theoretiąue des re-

lations internationale. Paris 1982.Dyke Vernon van, International Politics. New York 1957.Eberstadt Nicholas, Population change and national security. „Foreign Affairs",

Summer 1991, vol. 70, no. 3.Ehrlich Ludwik, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych. Biblioteka

Szkoły Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nakładem Księ-garni Stefana Kamińskiego. Kraków 1947.

— Prawo międzynarodowe. Wydawnictwo Prawnicze. Warszawa 1958.Encyklopedia ofSocial Sciences. New York 1949.Encyklopedia prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych.

Wiedza Powszechna. Warszawa 1976.Enders T., Siebenmorgen P., Weisser U., Schlussel zum Frieden. Sicherheit-

spolitik in einer neuen Zeit. Bonn 1990.Emironmental Problems: A Global Security Threat; 24th UN of the Next De-

cade Conference 1989. The Stanley Foundation 1989.Environmental Security. A Report Contributing to the Concept of Compre-

hensive International Security. A Publication of the PRIO (UNEP Program-me on Military Activities and the Human Environment) 1989.

Ethics and World Politics: Four Perspectives. Ed. by Ernst W. Lefever. Balti-more 1972.

Evans Gareth, Współpraca dla pokoju. Agenda na lata dziewięćdziesiąte i na-stępne. PISM. Warszawa 1994.

Evera Stephen van, Primedfor peace: Europę after the cold war. „Internatio-nal Security", Winter 1990/1991, vol. 15, no. 3, s. 7-57.

Fahey Joseph J., Armstrong Richard (ed.), A Peace Reader. Essential Readingson War, Justice, Non-Violence and World Order. Paulist Press. New York/Mahwah 1992.

Farber Henry S., Gowa Joannę, Policies and peace. „International Security",Fali 1995, vol. 20, no. 2.

Farnsworth Lee W., Gray Richard B. (eds), Security in a World of Change.Readings and Notes on International Relations. Belmont 1969.

Ferencz Benjamin B., Commonsense guide to worldpeace. London 1985.— (ed.,), World Security for the 21st Century. Challenges and Solutions. Ada-

mantine Press. London 1991.

108

Fiedor Karol (red.), Idea pokoju w myśli politycznej w przeszłości i współcze-sności. Wrocław 1986.

Filozofia bezpieczeństwa personalnego i strukturalnego. Materiały z konfe-rencji naukowej zorganizowanej przez Zakład Filozofii Wydziału Nauk Hu-manistycznych Akademii Obrony Narodowej w dniu 29 października 1992roku, pod red. Ryszarda Rosy. AON. Warszawa 1993.

Filozofia i pokój. Wyd. IFiS PAN. Warszawa 1991.Fischer D., Non-Military Aspects of Security. A Systems Approach. Dartmo-

uth. Aldershot 1993.Forsythe David P., Human Rights and Peace: International and National

Dimensions. University of Nebraska. Lincoln and London 1993.Freedman Lawrence, The Evolution ofNuclear Strategy. Macmillan. London

1990.— The professional and political context of security studies. „Arms Control",

August 1993, vol. 14, no. 2.Frei Daniel (ed.), International Crises andCrisis Management. Westmead 1978.— Sicherheit, Grundfragen der Weltpolitik. Stuttgart 1977.Frenkel Joseph, International Politics. Conjlict and Harmony. London 1969.— National Self-Interests. London 1970.Freud Julien, Qu'est-ce lapolitiąue? Paris 1965.Fróhlich S., Der sicherheitsbegriffwird mehrdimensional. Amerikanische vor-

stellungen aufdem Weg zu einergesamteuropischen ordnung. „Zeitschriftfur Politik", Jg. 40, H. 3, September 1993, s. 285-303.

Gaddis John Lewis, The origins of overkill: nuclear weapons and americanstrategy 1945-1960. „International Security" 1983, vol. 7, no. 4, s. 3-71.

— The Long Peace: Elements ofstability in the postwar International system,„International Security" Spring 1986, vol. 10, no. 4, s. 99-142.

— The Long Peace. Oxford University Press. New York 1988.— The United States and the End of the Cold War: Implications, Reconsi-

derations, Provocations. New York 1992.— International relations theory and the end ofthe cold war. „International

Security", Winter 1992/1993, vol. 17.Galbraith John Kenneth, The Autonomy of Power. Houghton-Mifflin. Boston 1989.Galtung Johan, An editorial. „Journal of Peace Research", 1964, no. 1.— Essays in Peace Research, vol. 1. Peace: Research - Education - Action.

PRIO Monographs. Copenhagen 1975.— Violence, peace and peace research. „Joumal of Peace Research", 1969, no. 3.— Twenty-five years of peace research: ten challenges and some responses.

„Journal of Peace Research", 1985, no. 2.

( ;109

Gałganek Andrzej, Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym, Super-cykle i wojna hegemoniczna. Poznań 1992.

Ganiuszkin B., Nejtralitet i neprisojedinienije. Moskwa 1965.GSrtner Heinz, Wird Europa sicherer? Zwischen kollektiver und nationaler

Sicherheit. Wien 1992.Gelberg Ludwik, Zarys prawa międzynarodowego. PWN. Warszawa 1977.George Alexander L., Smoke Richard, Deterrence in American Foreign Poli-

cy: Theory and Practice. Columbia University Press. New York 1974.Ghebali Victor Yves, Sauerwein Brigitte, European Security in the 1990s: Chal-

lenges andPerspectb/es. United Nations. UN1DIR. New York - Genewa 1995.Gilas Janusz, Wstęp do nauki stosunków międzynarodowych. Uniwersytet im.

Mikołaja Kopernika. Toruń 1975.— Prawo międzynarodowe publiczne. Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika.

Toruń 1977— Bezpieczeństwo europejskie a zagadnienia modeli bezpieczeństwa mię-

dzynarodowego. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Polityczne",1978, nr 87.

Gilpin Robert, War andChange in World Politics. Cambridge University Press.Cambridge 1981.

Gleick Peter H., Water and conjlict: fresh water resources and Internationalsecurity. „International Security", Summer 1993, vol. 18, no. 1.

Goldmann Kjell, The Logic of Internationalism. Coercion and Accommoda-tion. Routledge. London 1994.

Goldmann Kjell, Berglund S., Sjostedt G. (eds), Democracy and Foreign Poli-cy. Aldershot 1986.

Goldmann Kjell, Sjostedt G. (eds), Power. Capabilities. Independence. Problemsin the Study of International Influence. BeverlyHills 1979.

Górki Maksim, O pokój i demokrację. Przełożył z rosyjskiego Julian Stawiński.KiW. Warszawa 1952.

Góralczyk Wojciech, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie. PWN. War-szawa 1989.

Grabski Władysław Maria, Radziecka doktryna pokojowego współistnienia.PAN. Instytut Krajów Socjalistycznych. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.Wyd. PAN. Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1984.

Grace C. S., Nuclear Weapons. Principles, Ejfects and Survivability. Brassey's.London 1993.

Gray Colin, Strategie Studies and Public Policy. The American Experience.University Press of Kentucky. Lexington 1982.

— Global security and economic well-being: a strategie perspective. „Poli-tical Studies", 1994, vol. XLII, no. 1.

110

Gray Richard B. (ed.), International Security Systems. Concepts and Modelsof World Order. Itasca, III, 1969.

Greene Fred, Dynamics of International Politics. Power, Security and Order.New York 1964.

Grela Marek, Koncepcje bezpieczeństwa - raport Sekretarza GeneralnegoONZ. „Sprawy Międzynarodowe", 1986, z. 7-8.

Grewe Wilhelm G., Spiel der Krafte in der Weltpoiitik. Theorie undPraxis derinternationalen Beziehungen. Dtlsseldorf-Wien 1970.

Grieco Joseph M., Anarchy and the limits of cooperation: a realist critiąueof the newest liberał institutionalism. „International Organization", Au-gust 1988, vol. 42, s. 485-507.

— Realist theory and the problem of international cooperation: analysiswith an amendedprisoner's dilemma model. „Journal of Politics", August1988a, vol. 50, s. 600-624.

Griffiths Martin, Realism, Idealism and International Politics. A Reinterpreta-tion. Routledge. London 1992.

Grocjusz H., Trzy księgi o prawie wojny i pokoju. Tłumaczył Remigiusz Bierza-nek. Warszawa 1957.

Haas Ernst, The balance of power: prescription, concept or propaganda?„World Politics", 1953, no. 5.

Haftendorn Helga, The security puzzle: theory-building and discipline-buil-ding in international security. „International Studies Quarterly", March1991,vol.35,no. 1.

Haliżak Edward, Kuźniar Roman, Podejście strategiczne a bezpieczeństwo pań-stwa. Aspekty polityczne i ekonomiczne. „Studia i Materiały PISM" nr 47,Warszawa, grudzień 1992 roku.

Hartmann Frederick H., The Relations ofNations. Macmillan. New York 1957.Heisenberg Wolfgang, Lutz Dieter S. (HrsgJ, Sicherheitspolitik kontrovers. Stu-

dienzur Geschichte und Politik. Schriftenreihe Band 291/1—III. Bonn 1990.Heraclides A., Helsinki - II and Its Aftermath: the Making ofthe CSCE into

an International Organization. London 1993.Herz John H., Idealist internationalism and the security dilemma. „World Po-

litics", January 1950, no.l, s. 157-180.— Political Realism and Political Idealism: A Study in Theories and Reali-

ties. University of Chicago Press. Chicago 1951.— International Politics in the Atomie Age. Columbia University Press. New

York 1959.— Political realism revisited. „International Studies Quarterly", June 1981,

vol. 25.

111Hinsley F. H., Power and the Persuity ofPeace. Cambridge 1963.Hogan Michael J. (ed.), The End ofthe Cold War: Its Meaning and Implica-

tions. New York 1992.Holbraod Carsten (ed.), Superpowers and World Order. Canberra 1971.Holsti K. J., The Dividing Discipline. Hegemony and Diversity in Internatio-

nal Theory. Boston, Mass. 1985.Homer-Dixon Thomas F., On the threshold: environmental changes as causes

ofacute conflict. „International Security", Fali 1991, vol. 16, no. 2.Howard Michael, Military power and international order. „International Af-

fairs", 1964, vol. 40, no. 3.— Ethics and power in international politics. „International Affairs", 1977,

no. 3.Huntington Samuel P. (ed.), Changing Patterns of Military Politics. Free Press.

Glencoe, III 1962.Intriligator Michael D., Challenges ofdefiningsecurity. Defming „GlobalSe-

curity". „Disarmament", 1991, vol. 14 (4).Isolation or Interdependence? Today's Choicesfor Tomorrow's World. Ed. by

Morton A. Kapłan. New York 1975.Jahn Egbert, Lemaitre Pierre, Waever Ole, European Security. Problems of Re-

search on Non-military Aspects. Copenhagen 1987.Jastrzębowski Wojciech Bogumił, Traktat o wiecznym przymierzu między na-

rodami ucywilizowanymi. Konstytucja dla Europy. Oprać, i zarys dziejówmyśli pacyfistycznej Franciszka Ramotowska. PWN. Warszawa - Łódź 1985.

Jervis Robert, Perception and Misperception in International Politics. Prin-ceton 1976.

— Deterrence theory revisited. „World Politics", January 1979.Jessup Philip, A Modern Law ofNations. New York 1948.Jędrusiak Stanisław, Społeczność międzynarodowa a idea państwa światowego.

„Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 7-8.Jones Roy E., Principles ofForeign Policy. The Civil State in Its World Setting.

London 1979.Jonsson Christer, Superpower. Comparing American and Soviet Foreign

Policy. New York 1984.Jopp Mathias (hrsg.), Dimensionen des Friedens-Theorie, Praxis und Selb-

stverstdndnis der Friedensforschung. Nomos Verlagsgesellschaft. Baden-Baden 1992.

Jordan Amos A., Taylor William J., Jr., Korb Lawrence J., American NationalSecurity: Policy and Process, 4th ed. Johns Hopkins University Press.Baltimore 1993.

112

Kant Immanuel, O wiecznym pokoju: zarys filozoficzny. Przełożył Feliks Przy-bylak. Toruń 1993.

Kaiser Karl, From nuclear deterrence to graduated conflict control. „Survi-val", 1990, vol. XXXII, no. 6.

Kaufinan Edy, The Superpowers and Their Spheres of Influence. New York1976.

Kaufmann Franz-Xaver, Sicherheit als soziologisches und socialpolitischesproblem. Stuttgart 1970.

Keal Paul, Unspoken Rules and Superpower Dominance. New York 1983.— Contemporary understanding about spheres of influence. „Review of In-

ternational Studies", 1983a, no. 3, s. 155-227.Kegley Charles W., Gregory Raymond A., A Multipolar Peace? Great-Power

Politics in the 21 st Century. St. Martin's Press. New York 1994.Kelsen H., Collective Security under International Law. Washington 1957.Kennedy Paul, Mocarstwa świata. Narodziny - rozkwit - upadek. Przemiany

gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000. KiW. Warszawa1994.

Keohane Robert O., (ed.), Neorealism and Its Critics. Columbia University Press.New York 1986.

— International Institutions and State Power. Westview. Boulder, Colorado 1989.Keohane Robert O., Martin Lisa L., Thepromise of institutionalist theory. „In-

ternational Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1, s. 39-51.Keohane Robert O., Nye Joseph S., Jr., Power and Interdependence: World

Politics in Transition. 2d ed. Little, Brown. Boston 1977.— „Power and interdependence" Revisited. „International Organization",

1987, vol.41.no. 4.— (eds), Transnational Relations and World Politics. Cambridge, Massachu-

setts. London 1981.Kirk Grayson, Stebbins Richard, War and National Policy: A Syllabus. Farrar

and Reinhart. New York 1942.Kissinger Henry, A World Restored. Castlereagh, Metternich and the Resto-

ration of Peace 1812-1822. Boston 1957.— Nuclear Weapons and Foreign Policy. Westview Press. Colorado 1984.— Diplomacy. New York 1994.Klafkowski Alfons, Prawo międzynarodowe publiczne. PWN. Warszawa 1979.Klarę Michael T., Thomas Daniel C. (eds), World Security: Trends andChal-

lenges at Century's End. St. Martin's Press. New York 1991.— (eds) World Security: Challenges for a New Century. St. Martin's Press.

New York 1994.

113Kleer Jerzy, Kraje niezaangażowane - ewolucja i koncepcje rozwoju. Warsza-

wa 1979.Klein Bradley S., Strategie Studies and World Order. The Global Politics of

Deterrence. Cambridge University Press. Cambridge 1994.Klein Fritz (hrsg.), Friedliche Koexistenz. Erfahrungen - Chancen - Gefah-

ren. Berlin 1987.Kmitowski Władysław, „Społeczność międzynarodowa" a procesy pokojowe-

go współistnienia. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 6.Knorr Klaus, Trager Frank N. (eds), Economic Issues and National Security.

Regents Press of Kansas. Lawrence 1977.Kołodziej Edward A., Renaissance in security studies? Caveat lectorl „Inter-

national Studies Quarterly", 1992, vol. 36, no. 4, s. 421^*38.— What is security and security studies? „Arrns Control", 1992a, vol. 13, no. 1,

s. 1-31.Kondziela Joachim, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie. Ośrodek

Dokumentacji i Studiów Społecznych. Warszawa 1974.Kostecki Wojciech, Współczesne badania nad pokojem. PISM. Warszawa 1990.Kościuk Lech, Rozbrojenie jako kategoria nauki stosunków międzynarodo-

wych. „Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 3.Krasner Stephen D. (ed.), International Regimes. Cornell University Press. Ithaca

1983.Kruzel Joseph, Rosenau James N. (eds), Journeys Through World Politics:

Autobiographical Reflections ofThirty-Four Academic Travelers. Lexing-ton Books. Lexington, Mass. 1989.

Kucia Jacek, Uwarunkowania międzynarodowego bezpieczeństwa ekonomicz-nego. „Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 6.

Kuderowicz Zbigniew, Polska filozofia pokoju. Historia idei pokoju w kultu-rze polskiej do 1939 roku. Uniwersytet Warszawski filia w Białymstoku.Warszawa 1992.

Kugler J., Zagare F. C. (eds.), Exploring the Stability of Deterrence. London 1987.Kukułka Józef, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności

i sprzeczności interesów. „Sprawy Międzynarodowe", 1982, z. 7.•— Międzynarodowe stosunki polityczne. PWN. Warszawa 1984.— (red.), Internacjonalizacja życia narodów i państw. Uniwersytet Warszaw-

ski. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Warszawa 1991— Problemy teorii stosunków międzynarodowych. PWN. Warszawa 1978.— (red.), Zmienność i instytucjonalizacja stosunków międzynarodowych.

PWN. Warszawa 1978.

114

Kukułka Józef, Zięba Ryszard (red.), Polityka zagraniczna państwa. Uniwer-sytet Warszawski. Instytut Stosunków Międzynarodowych. WydawnictwaUniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1992.

Kupchan Charles A., Kupchan Clifford A., Concerts, collective security andthefuture of Europę. „International Security", Summer 1991, vol. 16, no. 1,s. 52-61.

— Thepromise ofcollective security. „International Security", Summer 1995,vol. 20, no. 1.

Kuźniar Roman, Współzależność jako prawidłowość stosunków międzynaro-dowych. „Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 4.

— Strategia państwowa a polityka zagraniczna. „Sprawy Międzynarodowe",1992, z. 1-2.

Lachs Manfred, System bezpieczeństwa zbiorowego a sprawa bezpieczeństwai pokoju w Europie. Warszawa 1955.

Larson D. Welch. Origins ofContrainment: A Psychological Explanation. Prin-ceton 1985.

Lasswell Harold D., National Security and Individual Freedom. McGraw—Hill.New York 1950

Lautensach Sabina, Newcombe Hanna, Gunnarsen Ruth, Reflections ofpeace.„Peace Research Reviews", vol. XI, no. 5. Peace Research Institute - Dundas.December 1990.

Laszlo Erwin (Genaral Editor), Goalsfor Mankind. A Report to the Club ofRome.New York 1977.

Lebiediew Nikolai, Nowy etap stosunków międzynarodowych. KiW. Warsza-wa 1978.

Lebow N., Between Peace and War: The Naturę of International Crisis. Balti-more 1981.

Leksykon pokoju. KAW. Warszawa 1987.Le non-alignment: pabc et independance. Conseil Mondial de la Paix. Helsinki 1977.Lentner Howard H., Foreign Policy Analysis. A Comparative and Conceptual

Approach. Columbus, Ohio 1974.Levy Marc A., Is the environment a national security issue? „International

Security", Fali 1995, vol. 20, no. 2.Lewin Isaak, War on war. New York 1968.Liddell Hart Basil H., Strategia. Działania pośrednie. Tłumaczył z ang. Edward

Bagieński. Wyd. MON. Warszawa 1959.Lipschutz R. (ed.), On Security. New York 1995.Lówe Bernard P., Theories of security and detente: a methodological study.

„Peace and the Science", 1983, no. 1.

115Lucas M. R. (ed.), The CSCE in the I990s: Constructing European Security

and Cooperation. Baden—Baden 1993.Lucciani Giacomo, The economic content of security. „Journal of Public Poli-

cy", 1989, vol. 8, no. 2.Lutz Dieter S., Koncepcja systemu zbiorowego bezpieczeństwa Europy. „Spra-

wy Międzynarodowe", 1990, z. 7-8.— Sicherheit 2000. Gemeinsame Sicherheit im Ubergang vom Abschrec-

kungsregime zu einem System Kollektiver Sicherheit in undfiir Europa.Nomos Verlagsgesellschaft. Baden-Baden 1991.

Lyons G. M., A new collective security: the united nations and internationalpeace. „The Washington Quarterly", 1994, vol. 17, no. 2.

Łastawski Kazimierz, Dylematy współistnienia. Wyd. MON. Warszawa 1987.— Równowaga militarna w kształtowaniu międzynarodowego ładu poko-

jowego. „Stosunki Międzynarodowe", 1989, t. 8.Łukaszuk Leonard, Zasada pokojowego współistnienia. „Sprawy Międzyna-

rodowe", 1987, z. 6.MacNeill J., Beyond Interdependence. Oxford University Press. Oxford 1991.Mahncke Dieter, Vertrauensbildende Massnahmen als Instrument der Siche-

rheitspolitik. Ursprung — Entwicklung — Perspectiven. Melle 1987.Malendowski Włodzimierz, Europejskie bezpieczeństwo zbiorowe w polskiej

polityce zagranicznej. Uniwersytet im. A. Mickiewicza. (Seria Nauki Poli-tyczne Nr 8). Poznań 1983.

Mansbach R., Vasquez J., In Search ofTheory: A New Paradigm for GlobalPolitics. New York 1981.

Mansfield Edward D., Power, Trade, and War. Princeton University Press. Prin-ceton 1994.

Mansfield Edward D., Snyder Jack, Democratization and the danger ofwar.„International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1, s. 5-38.

Martin Laurence, Thefuture of strategie studies. „Journal of Strategie Studies",December 1980, no. 3.

Martin Laurence W., Neutralism and Nonalignment. New York 1962.Materski Wojciech, ZSRR i bezpieczeństwo zbiorowe (Liga Narodów - ONZ).

Wyd. MON. Warszawa 1984.Mathisen Trygve, Factors promoting sphere of influence relationships. „Coo-

peration and Conflicts", 1973 no. 3-4.McKnight Allan, The Forgotten Treaties: a Practical Plan for World Disar-

mament. Melbourne 1983.McNamara Robert S., The Essence of Security. London 1968.Mearsheimer John, Conventional deterrence. Cornell University Press. Ithaca

1983.

i-i

Mearsheimer John J., A realist reply. „International Security", Summer 1995,vol. 20, no. l,s. 82-93.

— Back to thefuture: instability in Europę after the cold war. „Internatio-nal Security", Summer 1990, vol. 15, s. 5-56.

— Correspondence: back to thefuture, Part II. „International Security", Fali1990a,vol. 15, s. 194-199.

— The false promise of international institutions. „International Security",Winter 1994/95, vol. 19, no. 3.

Melko Matthew, Peace In Our Time. Paragon House. New York 1990.de Mesquita Bruce Bueno, Lalman David, War and Reason: Domestic and In-

ternational Imperatives. Yale University Press. New Haven 1992.Meyer C, Peace or anarchy. Boston 1947.Micewski Andrzej, Polityka staje się historią. Czytelnik. Warszawa 1986.Michałowski Stanisław, Środki budowy zaufania w systemie międzynarodo-

wego bezpieczeństwa ekonomicznego. PISM. Warszawa 1989.— Bezpieczeństwo ekonomiczne w stosunkach Wschód-Zachód. Warszawa 1990.Midlarsky Manus I. (ed.), Handbook ofWarStudies. Michigan University Press.

Ann Arbor 1993.Międzynarodowe czynniki bezpieczeństwa Polski. Adam Daniel Rotfeld (red.).

PWN. Warszawa 1986.Między polityką a strategią. Polska w środowisku międzynarodowym. Roman

Kuźniar (red.). Fundacja Studiów Międzynarodowych. Uniwersytet War-szawski. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Wydawnictwo Nauko-we Scholar. Warszawa 1994.

Między tożsamością i wspólnotą. Współczesne wyznaczniki polityki zagranicz-nej państw europejskich. Janusz Stefanowicz (red.). ISP PAN, Warszawa 1996.

Miletić A., Nacionalni interes u amerićkoj teoriji medjunarodnih odnosa. Be-ograd 1978.

Modelski G., Principles of World Politics. New York 1972.Moeller Michael Lukas, Der Krieg, die Lust, der Frieden, die Macht. Rewohlt

Taschenbuch Verlag. Reinbek bei Hamburg 1992.Mojsiewicz Czesław, Pokojowe współistnienie państw o różnych systemach.

Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. Warszawa 1978.— Współistnienie lub nieistnienie. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza. War-

szawa 1986.Mojzes J., Dialogue as a methodology of peace. „Dialectics and Humanism",

1986 no 4.Meller Bjarn, Common security and military posturę. Copenhagen 1987.— Resohing the Security Dilemma in Europę. Brassey's. London 1990.

— Gpmmon Security and Non-Offensive Defense. A Neorealistic Perspective.Boulder: Lynne Rienner Publishers and London. UCL Press 1992.

Moore Barringtoti J., Social Origins of Dietatorship and Democracy. Beacon.Boston 1966.

Morgan Patrick M., Deterrence. A Conceptual Analysys. Beverly Hills 1977.Morgenthau Hans J., Another „Great Debatę": The national interest of the

United States., American Political Science Review", December 1952, vol. 46,s. 961-988.

— Politics among Nations: The Strugglefor Power and Peace. New York 1978.Mrozek Bogusław, „Trzeci Świat" i neutralizm. KiW. Warszawa 1966.MUller Harald, Die Chance der Kooperation. Regime in den internationalen

Beziehungen. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darmstadt 1993.Multan Wojciech, Treść zasady racjonalnej wystarczalności potencjału mili-

tarnego (obronnego). PISM. Warszawa 1989.— Minimalna wystarczalność obronna. „Sprawy Międzynarodowe", 1989a, z. 3.— Bezpieczeństwo międzynarodowe ery nuklearnej. PISM. Warszawa 1991.Murray M. A., Peace and Conflict Studies as Applied Liberał Arts. A Theore-

tical Frameworkfor Curriculum Development. Huntington 1981.Mutz Reinhard, Common Security: Elements of an Alternative to Deterrence

Peace. Institut fiir Friedensforschung and Sicherheitspolitik. Hamburg 1986.Myers Norman, Emironment and Security. „Foreign Policy", Spring 1989, vol. 74.Nahlik Stanisław Edward, Wstęp do nauki prawa międzynarodowego. PWN.

Warszawa 1967.Naidu M. V., Collectwe Security and the United Nations. Macmillan. Delhi 1974.Nauczanie społeczne Kościoła, dokumenty. Ośrodek Dokumentacji i Studiów

Społecznych. Warszawa 1984.Nauka o polityce. Artur Bodnar (red.)- PWN. Warszawa 1988.Nearing S., United World: The Road to International Peace. Mays Lauding

1944.Neutrality and Non-Alignment in Europę. Karl E. Birnbaum, H. Neuhold (eds).

Wien 1982.Newcombe Hanna, Valuesfor a better world. „Social Sciences Research Jour-

nal". A Triannual, vol. IX, no. 2-3, July-November 1984.New Directions in Strategie Thinking. Robert O'Neill, D. M. Homera (eds).

London 1981.Newfag O., The Road to World Peace: A Federation of Nations. New York 1924.Nicholson H., Diplomacy. Washington 1989.Nicholson Michael, Rationality and the Analysis of International Conflict.

; Cambridge University Press. Cambridge 1992.

118

Nietzsch Josef, Giessmann Hans Joachim. Obrona nieprowokacyjnajako zasa-da redukcji zbrojeń. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 7-8.

Nobel Jaap (ed.), The Corning o/Age o/Peaće Research: Studies in the Deve-lopment ofa Discipline. Groningen 1991.

Nolan Janne E. (ed.), Global Engagement. Cooperation and Security in the21stCentury. The Brookings Institution. Washington 1994.

Northedge Fred S. (ed.), The Foreign Policies ofthe Powers. London 1968.— (ed.), The Use ofForce in International Relations. London 1974.— The International Political System. London 1976.Northedge Fred S., Grieve M. J., A Hundred Years of International Relations.

London 1971.Nowak Jerzy M., OBWE - między oczekiwaniami a rzeczywistością (w XX-

lecie istnienia). „Sprawy Międzynarodowe", 1995, z. 2.Nuclear Deterrence and Global Security in Transition. David Goldfischer, Tho-

mas W. Graham (eds). Westview Press. Boulder. San Francisco. Oxford1992.

Nye Joseph S., Jr., Neorealism and neoliberalism. „World Politics", January1988, vol. 40, s. 235-251.

— Problemy badań nad bezpieczeństwem. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 6.Nye Joseph S. Jr., Sean Lyun-Jones, International security studies: report on

ameeting. „International Security" 1988, vol. 12, no. 4.0'Connor Howe Josephine (ed.), Armed Peace: The Searchfor World Security.

Macmillan. London 1984.Od zaufania do rozbrojenia, Adam D. Rotfeld (red.). PWN. Warszawa 1986.Ogley Roderick, The Theory and Practice ofNeutrality in the Twentieth Cen-

tury. London 1970.Orędzia na Światowy Dzień Pokoju papieży Pawła VI i Jana Pawia II

(1.01.1968- 1.01.1983). Warszawa 1983.Osgood Robert E., Ideals and Self-Interest in Americas Foreign Relations.

Chicago 1953.— Limited War. New York 1960.Osmańczyk Edmund J., Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych.

Wiedza Powszechna. Warszawa 1986.Pajestka Józef, Global rationality as the best chance for peace. „Dialectics and

Humanism", 1986, no. 4.Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Edward Haliżak

i Irena Popiuk-Rysińska (red.). Fundacja Studiów Międzynarodowych. Uni-wersytet Warszawski. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Wydawnic-two Naukowe Scholar. Warszawa 1995.

. -;- , .. ./z . • r •-• : [ \'/ : :' -;•• . 119

Papp Daniel S., Contemporary International Relations, Frameworkfor Under-standing. New York 1988.

Paruch Waldemar, Trembicka Krystyna, Typologie systemów bezpieczeństwawXIXiXXwieku. Wydawnictwo UMC-S, Lublin 1996.

Paul F., Diehl P., The Politics for International Relations. Chicago 1989.Pawlak Stanisław, Miejsce i rola ONZ w powszechnym systemie bezpieczeń-

stwa międzynarodowego. „Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 5.Pawłowski Tadeusz, Tworzenie pojęć i definiowanie w naukach humanistycz-

nych. PWN. Warszawa 1978.Peace andConflict Issues after the Cold War. UNESCO Studies on Peace and

Conflict. Paris 1992.Peace and War. Social and Cultural Aspects. Ed. by Hakan Wiberg. Centre

for Peace and Conflict Research. Copenhagen 1995.Peace on Earth. Pacem in terris. Ed. by Edward Reed. The Proceedings of an

International Convocation on the Requirements of Peace Sponsored by theCenter for the Study of Democratic Institutions. New York 1965.

Perczyński Maciej, Globalne uwarunkowania bezpieczeństwa ekonomiczne-go. PISM. Warszawa 1990.

Pick Otto, Critchley Julian, Collective Security. Macmillan. London 1974.Pietraś Ziemowit Jacek, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych. Lu-

blin 1985.Pietraś Ziemowit J., Pietraś Marek (red.), Interesy narodowe a współistnienie

państw. Międzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych. UMCS w Lublinie.COM SNP. Warszawa- Lublin 1989.

— (red.),International Ecological Security. Lublin 1991.Pochon Claude, Le processus de satellisation des Etats dans la societe inter-

nat ionale. Fribourg 1971.Pokój w teorii i praktyce stosunków międzynarodowych. Józef Kukułka (red.).

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1991.Policies for Common Security. SIPRI. London - Philadelphia 1985.Politics and Law. Leyden 1965.Polityczno-prawne aspekty zapobiegania konfliktom i pokojowego rozstrzy-

gania sporów w systemie KBWE. „Studia i Materiały PISM", nr 49, War-szawa, grudzień 1992 roku.

Powszechny i kompleksowy system bezpieczeństwa międzynarodowego. (Dys-kusje). „Sprawy Międzynarodowe", 1987, z. 2.

Problemy badań nad konfliktami i pokojem. Wojciech Kostecki (red.). PISM.Warszawa 1990.

1 2 0 -•• ,:.,:'-••'• .'... K ; ". ;:' " ' : ' ' Z -

Problemy międzynarodowego ładu pokojowego. COM SNP. Warszawa 1987.Problemy teorii i metodologii badań stosunków międzynarodowych. (Wybór

opracowań z radzieckiej literatury naukowej). Centralny Ośrodek Metodycz-ny Studiów Nauk Politycznych. Warszawa 1982.

Problemy wojennoj razriadki. Moskwa 1981.Proceedings of the International Peace Research Association Third Confe-

rence. Assean 1970, vol. 1.Proektor Daniil, Siła militarna we współczesnym świecie. Przełożył Cz. Czar-

nogórski. Wyd. MON. Warszawa 1987.Prystrom Janusz, Alternatywne koncepcje obronne. „Życie i Myśl", 1986, nr 1/2.Przybylski A., Utopie, idee i projekty związku narodów i wiecznego pokoju.

Warszawa 1932.Racja stanu. Historia, teoria, współczesność. Edward Olszewski (red.). UMC-S

Lublin 1989.Racja stanu w dobie transformacji ładu europejskiego. Implikacje dla Polski.

Janusz Stefanowicz, Iwona Grabowska-Lipińska (red.). Instytut Studiów Po-litycznych Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1995.

Rajecki Robert, Stolica Apostolska wobec rozbrojenia. Ośrodek Dokumentacjii Studiów Społecznych. Warszawa 1989.

Raport o stanie bezpieczeństwa państwa - aspekty zewnętrzne. PISM. War-szawa 1993.

Regionalizm w stosunkach międzynarodowych. Praca zbiorowa pod redakcjąJanusza Gilasa. PISM Oddział w Toruniu. Warszawa 1978.

Reid Brian Holden (ed.), The Science of War. Back to First Principles. Rou-tledge. London 1993.

Renner Michael, National Security: The Economic and Environmental Dimen-sions. Washington 1989.

Reus-Smit Christian, Realist and resistance utopias: community, security andpolitical action in the New Europę. „Millennium", Spring, 1992, vol. 21,no. l,s. 1-28.

Romm Joseph J., Defming National Security. The Non-Military Aspects.Council on Foreign Relations Press. New York 1993.

Rosa Ryszard, Dialektyka wojny i pokoju. Studium z radzieckiej filozofii po-koju. Wyd. MON. Warszawa 1987.

— Filozofia bezpieczeństwa. Wydawnictwo Bellona. Warszawa 1995.Rosecrance Richard N., International Relations: Peace or War? New York 1973.— A new concept ofpower. „Foreign Affairs", 1992, no. 2.Rosenau J. N. (ed.), International Politics and Foreign Policy. A Reader in

Research and Theory. New York 1961.

— (ed.), International Politics and Foreign Policy. New York 1969.— The Scientific Study of Foreign Policy. New York 1980.— The Study of Global Independence. Essays of Transnationalization

of World Affairs. London 1990.— Turbulence in World Politics: A Theory ofChange and Continuity. Prin-

ceton 1990a.Rosenau J. N., Davis V., East M. A. (eds), The Analysis of International Poli-

tics. New York 1972.Rosenau J. N., Thompson K. W., Boyd G., World Politics. An Introduction.

London and New York 1976.Rotberg Robert I., Rabb Theodore K. (eds), The Origin and Prevention of Ma-

jor Wars. Cambridge University Press. New York 1989.Rotfeld Adam Daniel, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi.

PISM. Warszawa 1990.— Wojskowe środki budowy zaufania a bezpieczeństwo Europy. PISM. War-

szawa 1990a.— Poszukiwanie środków budowy zaufania w Europie. „Sprawy Międzyna-

rodowe", 1986, z. 7-8.— Kształtowanie się systemu bezpieczeństwa w Europie a proces KBWE.

„Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 7-8.— Zmiany w systemie bezpieczeństwa europejskiego. „Sprawy Międzynaro-

dowe", 1990b, z. 7-8.Rubin F., The theory and concept of national security in the Warsaw pact

countries. „International Affairs", Autumn 1982.Rudniański Jarosław, Preąuisites of peace: the ethics and ęfficiency ofcom-

promise in the situation ofrełative balance between positive and nega-tive cooperation. „Dialectics and Humanism", 1986, no. 1, s. 67—76.

Ruggie John Gerard, Thefalsepremise ofrealism. „International Security", Sum-mer 1995, vol. 20, no. 1, s. 62-70.

Rusi Alpo M., After the Cold War; Europe's New Political Architecture. St.Martin's Press. New York 1991.

Russett Bruce, Grasping the Democratic Peace: Principles for a Post-ColdWar. Princeton University Press. Princeton 1993.

— The democratic peace: «And Yet It Moves». „International Security",Spring 1995, vol. 19, no. 4.

Rychłowski Bogumił, Europa w koncepcji powszechnego systemu bezpieczeń-stwa. „Sprawy Międzynarodowe", 1988, z. 4.

Sałajczyk Sławomir P., Teoretyczne wizje rzeczywistości międzynarodowej. „Sto-sunki Międzynarodowe", 1995, nr 17.

1 2 2 . , . . ' • , ;--•• . • v ; [ • : r \ — • . . . .:•••• '•• •

Sandholtz W. (et al.), The Highest Stakes: The Economic Fundation oftheNext Security System. Oxford 1992.

Schaumann Wilfried (hrsg.), Vólkerrechtliches Gevaltverbot und Friedenssi-cherung. Baden-Baden 1971.

Schelling Thomas C, The Strategy ofConjlict. Galaxy Books. New York 1963.Schilling Warner R., The clarification ofends: or, which interest is the natio-

nal? „World Politics", July 1956, vol. 8, s. 566-578.Schmidt M. (Hrsg.), Sicherheit und friedliche Koexistenz. Umfassende inter-

nationale Sicherheit — Umsetzungfriedlicher Koexistenzbeziehungen heu-te. Berlin 1989.

Schroeder Paul W., Hisiorical reality vs. neo-realist theory. „International Se-curity", Summer 1994, vol. 19, no. 1, s. 108-148.

— The new world order: a historical perspective. „The Washington Quar-terly", 1994a,vol. 17, no. 2.

Schubert Klaus von, Von der Abschreckung zur gemeinsamen Sicherheit.Nomos Verlag. Baden-Baden 1992.

Schultze Charles L., The economic content ofnational security policy. „ForeignAffairs", 1973, vol. 51, no. 3.

Schwarzenberg G., Power Politics. London 1951.Schweller Randall, Domestic strucłure and preventive war: are democracies

morę pacific? „World Politics", January 1992, vol. 44, no. 2.Seabury P. (ed.), Balance of Power. San Francisco 1965.Security for Europę Project. Finał Report. Center for Foreign Policy Develop-

ment ofthe Thomas J. Watson Jr. Institute for International Studies. BrownUniversity. December 1993.

Senghaas Dieter, Gewalt — Konflikt — Frieden. Essays zur Friedensforschung.Hamburg 1974.

Shoemaker Christopher C, Spanier John, Patron-Client State Relationships.Multilateral Crises in the Nuclear Age. New York 1984.

Shultz Richard, Roy Godson, Greenwood Ted (eds), Security Studies for the1990's. Brassey's. New York 1993.

Siergiejczyk Tadeusz, Pokój i polityka pokoju. „Sprawy Międzynarodowe",1982, z. 1-2.

Simon J. (ed.), Security Politics after the Revolutions of 1989. Washington1991.

Singer M., Weak States in a World ofPowers. New York 1972.Skakunow E. I., Mieżdunarodno-prawowyje garantii biezopasnosti gosu-

darstw. Moskwa 1983.

123

Smali Melvin, Singer David J., Resort to Arms: International and Civil Wars,1816-1980. Sagę Publications. Beverly Hills, Calif. 1982.

Smoke Richard, National Security and the Nuclear Dilemma: An Introduc-tion to the American Experience in the Cold War, 3d ed. McGraw-Hill.New York 1993.

Sobakin W. K., Kollektiwnaja biezopasnost - garantija mirnogo sosuszcze-stwowanija. Moskwa 1962.

Soroos Marvin S., Global change, emironmental security and the prisoner'sdilemma. „Journal of Peace Research", 1994, vol. 31, no. 3.

Spieker M., Friedenssicherung. Bd 3. Historische, politik-wissenschaftlicheund militdrische perspectiven. Munster 1989.

Spiro E. David, The insignificance ofthe liberał peace. „International Securi-ty", Fali 1994, vol. 19, no. 2.

Społeczność międzynarodowa wobec problemów globalnych. Ziemowit JacekPietraś (red.). Międzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych UMCS. COMSNP. Lublin - Warszawa 1989.

Sprawy międzynarodowe. Wybór tekstów i przedmowa Michał Dobroczyński.PISM. Warszawa 1980.

Steel Ronald, A spheres of influence policy. „Foreign Policy", 1971-1972, no. 5.Stefanowicz Janusz, Stary nowy świat. Ciągłość i zmiana w stosunkach mię-

dzynarodowych. Pax. Warszawa 1978.— Równowaga sił jako system stosunków międzynarodowych. „Sprawy Mię-

dzynarodowe", 1982, z. 10.— Bezpieczeństwo współczesnych państw. Instytut Wydawniczy PAX. War-

szawa 1984.— Szczególne znamiona katolickiej nauki o pokoju. „Kultura - Oświata -

Nauka", 1986, no. 1-2.— Rzeczypospolitej pole bezpieczeństwa. Instytut Studiów Politycznych PAN.

Wyd. Adam Marszałek. Warszawa 1993.Stern Eric K., Bringing the environment in: the casefor comprehensive secu-

rity. „Cooperation and Conflict", 1995, vol. 30, no. 3.Sterling Claire, Thieves' World: The Threat ofthe New Global Network ofOrga-

nizedCrime. Simoa New York 1994.Stosunki międzynarodowe: geneza, struktura, funkcjonowanie. Podręcznik aka-

demicki pod redakcją naukową Edwarda Haliżaka i Romana Kuźniara. Wy-dawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1994.

Stosunki międzynarodowe. Problemy badań i teorii. Pod red. naukową ArturaBodnara i Waldemara J. Szczepańskiego. PWN. Warszawa 1983.

1 2 4 • - T •• '•;•• % . • •• • '

Stromberg Roland N., Collective Security and American Foreign Policy. Pra-eger. New York 1963.

Study on Concepts of Security. Report ofthe Secretary General. UN-A/40/553,26 August 1985.

Study on Deterrence. Its Implications for Disarmament and the Arms Race, Ne-gotiated Arms Reductions and International Security and Other RelatedMatters. UN-A/41/432, 1987.

Study on the Economic and Social Conseąuences ofthe Arms Race and Mili-tary Expenditures. UN-A/43/368, 22 April 1988.

Suchodolski Bogdan, Preparation for life in peace -future perspectives. „Dia-lectics and Humanism", 1987, no. 1.

Sullivan H. S., Conceptions of Modern Psychiatry: Washington 1947.Sutor Bernhard, Etyka polityczna. Ujęcie całościowe na gruncie chrześcijań-

skiej nauki społecznej. „KONTRAST' Wydawnictwo Fundacji ATK. War-szawa 1994.

Sutor Julian, Państwa neutralne i niezaangażowane. Wiedza Powszechna.Warszawa 1972.

— Pokojowe załatwianie sporów międzynarodowych. Ossolineum. Wrocław1979.

Symonides Janusz, Problemy wojny i pokoju w tradycji polskiej myśli poli-tycznej. „Sprawy Międzynarodowe", 1979, z. 9.

— Status quo i zmiana międzynarodowa a bezpieczeństwo Europy. „Spra-wy Międzynarodowe", 1987, z. 7-8.

Szczerbowski Zdzisław, Wybrane problemy zbrojeń i rozbrojenia. Warszawa1980.

Ślusarczyk Jacek, Idea pokoju w europejskiej i polskiej myśli politycznej do1939 roku. Kompendium. Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akade-mii Nauk. Warszawa 1995.

Taylor Maxwell D., The legitimate claims ofnationalsecurity. „Foreign Aftairs",1974, vol. 52, no. 3.

Taylor William J., Jr., (ed.), American National Security: Policy and Process.Baltimore 1981.

— The Future ofConflict. US Interests. New York 1983.Tennberg Monica, Risky business: defming the concept of environmental se-

curity. „Cooperation and Conflict", 1995, vol. 30, no.3.Texte zur katholischen Soziallehre. Die sozialen Rundschreiben der PSpste und

andere kirchliche Dokumente, einer Einfuhrung von Oswald von Nell-Breu-ning. Bundesverband der Katholischen Arbeitnehmerbewegung Deut-schlands (KAB). Kevelaer 1985.

'/•.: - W . ; : r ; r;\- 12S

The origins ofoverkill: nuclear weapons and american strategy, 1945-1960.„International Security", 1983, vol. 7, no 4.

Thee Marek (ed.), Preparation ofSocietiesfor Life in Peace. Oslo 1987.Theories of Peace and Security. A Reader in Contemporary Strategie Thou-

ght. Ed. by John Garnett. London 1970.The Problems of Peace. Oxford 1927.TheSpiritofUppsala. Berlin 1984.Tinbergen Jan, Supranational Decision-Making: A Morę Ęffective United Na-

tions. Santa Barbara, Calif. 1991.Towpik Andrzej, Bezpieczeństwo międzynarodowe a rozbrojenie. PISM. War-

szawa 1970.Trachtenberg M., The influence of nuclear weapons in the cuban missile crisis.

„International Security", 1985, vol. 10, no. 1.Traktaty o wiecznom mirie. Moskwa 1963.Triska Jan F. (ed.), Dominant Powers and Subordinate States. Durham 1986.Tuchman Mathews Jessica, Redefining security. „Foreign Affairs", Spring 1989,

vol. 68, no. 2.Twitchett Kenneth J. (ed.), International Security. Reflections on Survival and

Stability. London 1971.Ullman Richard H., Redefining security. „International Security", vol. 8, no. 1,

Summer 1983.— Securing Europę. Princeton University Press. Princeton 1991.Uniwersałistyczne i pluralistyczne wizje pokojowego świata. Warszawa 1990.Urąuhart Brian, The UN.from peace-keeping to a collective system? „Adelphi

Papers", 265, Winter 1991/92 (New Dimensions in International Security,partl).

Urquhart Brian, Childers Erskine, Świat w poszukiwaniu przywództwa: ONZjutra. Warszawa 1991.

— A World in Need of Leadership: Tomorrows United Nations. Uppsala 1990.— Renewing the United Nations System. Uppsala - New York 1994.Varynen Raimo (ed.), The Questfor Peace. Transcending Collective Yiolence

and War Among Societes, Cultures and States. London 1987.Vasquez John, The War Puzzle. Cambridge University Press. Cambridge 1993.Vertzberg V., Misperception in Internationalpolities: a typologicalframework

for analysis. „International Interactions", 1982, no. 3.Voigt Karsten, Racja stanu. „Przegląd Międzynarodowy". Warszawa - Katowi-

ce, wrzesień 1994, nr 1.Vukadinović Radovan, Międzynarodowe stosunki polityczne. PWN. Warsza-

wa 1980.

126

Waever Ole, Security, the Speech Act. „Working Papers". Centre for Peace andConflict Research. Copenhagen 1989, no. 19.

Walker Jenonne (ed.), Security and Arms Control in Post-Confrontation Eu-ropę. Oxford 1994.

Wallensteen Peter, Peace Research. Achievements and Challenges. Boulder -London 1988.

Walt Stephen M., The Origins ofAlliances. Ithaca 1987.Walt Stephen M., Aliance formation and the balance ofworldpower. „Inter-

national Security", 1985, no. 4.— The renaissance of security studies. „International Studies Quarterly", June

1991, vol. 35, no. 2.— The searchfor a science ofstrategy. „International Security", Summer 1987a,

vol. 12.Walter I., Smith Cli., Conflict Analysis and Practixal Conflict Management

Procedures. An introduction to Peace Science. Cambridge 1982.Waltz Kenneth N., International structure, national force and the balance

of power. „Journal of International Affairs", 1967, no. 3.— Realist Thought and Neorealist Theory. „Journal of International Affairs",

Spring-Summer 1990, vol. 44.— Man, the State and War. Columbia University Press. New York 1959.— Theory of International Politics, Addison-Wesley. Reading, Mass. 1979.Warszawski Jakub, Zagadnienie rozbrojenia w prawie międzynarodowym

i w stosunkach międzynarodowych. Wydawnictwo Seminarium PrawaPublicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1930.

Wehr Paul, Washburn Michael, Peace and World Order Studies: A Curricu-lum Guide. New York 1981.

Weil E., Moralność jednostki i polityka. „Aneks", 1988, nr 48.Weiler Rudolf, Internationale Ethik. Eine Einfuhrung, 2t. Berlin 1986/89.WeinbergA. L. (ed.), Insteadofviolence. New York 1963.Weiner Myron, Security, stability and international migration. „International

Security", Winter 1992-93, vol. 17, no. 3.Weiss Thomas G. (ed.), Colleclive Security in a Changing World. Lynne Rien-

ner Publishers. Boulder, London 1993.Welch Larson D., Origins ofContainment: A Psychological Explanation. Prin-

ceton 1985.Wendt Alexander, Constructing international politics. „International Securi-

ty", Summer 1995, vol. 20, no. 1.Westing Arthur (ed.), Cultural Nornts. War and the Environment. SIPRI. Oxford

University Press. Oxford 1988.

: ' • 127

Wiberg Hakan, JPR 1964-1980 - What have we learnt about peace? „Jour-nal of Peace Research", 1981, no. 2, s. 115-148.

Wieczorek Włodzimierz, Rozbrojenie - teoria i praktyka. KiW. Warszawa 1968.Wight M., Power Politics. New York 1979.Windass Stan (ed.), Avoiding Nuclear War: Common Security as a Strategy

for the Defence ofthe West. Brassey's. London 1985.Winiarski Bohdan, Bezpieczeństwo, arbitraż, rozbrojenie, [wyd. Fiszer i Ma-

jewski]. Warszawa 1928.— „Obrona konieczna" w prawie narodów. Zakład Narodowy im. Ossoliń-

skich. Lwów 1936.Wittner L. S., Rebels Against War. The American Peace Mouvement, 1941-

1960. New York 1969.Wohlforth William C, Realism and the end ofthe coldwar. „International Se-

curity", Winter 1994/1995, vol. 19, no. 2, s. 91-129.Wojnar I., Peace as humanistic value. „Polish Peace Research Studies", 1988,

vol. l ,nol,s . 11-31.Wolfers Arnold, „National Security" as an ambiguous symbol. „Political Scien-

ce Quartely", December 1952, vol. LXVII, no. 4.— Statesmanship and morał choice. „World Politics", January 1949, no. 1, s.

175-195.Wolfers Arnold, Discord and Collaboration: Essays in International Politics.

Baltimore 1962.Wright Quincy, Problem of Stability in Progress in International Relations.

Berkeley - Los Angeles 1954.— A Study ofWar, 2d ed. University of Chicago Press. Chicago 1965.— Realism and idealism in international politics. „World Politics", October

1952, vol. 5.Współżycie międzynarodowe. Wybrane zagadnienia. Studia pod redakcją An-

drzeja Kwileckiego. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickie-wicza. Poznań 1978.

Wybrane problemy międzynarodowe. Janusz Symonides (red.). KiW. Warsza-wa 1977.

Wybrane problemy teorii i praktyki stosunków międzynarodowych. ZiemowitJacek Pietraś (red.). Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauk Poli-tycznych w Warszawie. Lublin - Warszawa 1982.

Wychowanie dla pokoju. (Wszechnica Polskiej Akademii Nauk), BogdanSuchodolski (red.). Ossolineum. Wrocław 1983.

Wyciechowska Iwona, Internacjonalizacja a internalizacja w politycepaństw. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 12.

128

I(

Wyllie James H., European Security in the Nuclear Age. Oxford 1986.Wyzwania czasu przemian. Dokument Helsiński KBWE 1992. PISM. Warsza-

wa 1992.

Zartman William 1. (ed.), Czechoslovakia. lntervention and Impact. New York1970.

Zięba Ryszard, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państwa w stosunkach mię-dzynarodowych. „Sprawy Międzynarodowe", 1989, z. 10.

— Prawne kształtowanie międzynarodowego lądu pokojowego. „SprawyMiędzynarodowe", 1991, z. 3.

— Wojskowe aspekty napięć międzynarodowych. „Stosunki Międzynarodo-we", 1987 nr 7.

Ziff W. B., Two Worlds: A Realistic Approach to thę Problems ofKeeping thePeace. New York 1946.

Zsifkovits Valentin, Der Friede als Wert. Zur Wertproblematik der Frieden-sforschung. MUnchen 1973

— Ethikdes Friedens. Linz-Passau 1988.

LINSTYTUT STUDIÓW POLITYCZNYCH

POLSKIEJ AKADEMII NAUK

wydawca książek i czasopism naukowych z zakresupolitologii, historii, filozofii, socjologii

przeznaczonych dla szerokiego kręgu czytelnikówuczonych - polityków - publicystów - młodzieży akademickiej

oferuje do sprzedaży książki:

M. Chodorowski: Sieć - rok 1981. Powstanie, struktura, działanieA. Czohara: Stosunki państwo -Kościół. Belgia, Francja, Hiszpania, WiochyDokumenty do dziejów PRL:

- Protokół Obrad K.C PPR w maju 1945 r.- Główny Urząd Kontroli Prasy 1945-1949- J. Krawczyk: Pierwsza próba indoktrynacji. Działalność Ministerstwa

Informacji i Propagandy w latach 1944-1947- Rewolucja węgierska 1956 w polskich dokumentach

Dzieje polskiego podziemia na Białostocczyźnie (1939-1956)Europa Środkowo-Wsclwtlnia 1992; 1993S. Filipowicz, N. Gładziuk, S. Józefowicz: Republika. Rozważania o przemianach

archetypuJ. Fiszer, Cz. Mojsiewicz (red.): Suwerenność i państwa narodowe w integrującej się

Europie -przeżytek czy przyszłośćA. Friszke (red.): Myśl polityczna na wygnaniu. Publicyści i politycy polskiej emigracji

powojennejJ. Garlicki: Społeczeństwo przyszłościS. Gebethner (red.): Wybory parlamentarne 1991 i 1993S. Gebethner, K. Jasiewicz (red.): Dlaczego tak głosowano? Wybory prezydenckie '90M. Giżejewska, T. Strzembosz (red.): Społeczeństwo białoruskie, litewskie

i polskie na ziemiach północno-wschodnich 11Rzeczypospolitej w latach 1939-1941

B. Góralczyk, W. Kostecki, K. Żukrowska (eds.): In Pursuit of Europę. Transfor-mation ofPost-Communist States 1989-1994

I. Grabowska-Lipińska: Strategia polityczna Chińskiej Republiki Ludowej wobeckrajów Azji Południowo- Wschodniej w latach 1949-1976

R. Grathoff, A. Kioskowska (eds.): The NeighbourhoodofCulturesM. Hamilton, M. Hirszowicz'. Klasy i nierówności społeczne w perspektywie porów-

nawczejJ. Hausner, T. Klementewicz (eds.): The Proctracted Death ~ Agony ofRealSocialismR. Holly (ed.): Political Consciousness and Civic Education during the Transforma-

tion ofthe System