staroŻytnego - joanna wieczorekjoannawieczorek.pl/wp-content/uploads/2015/05/tablce...gilgam esz z...
TRANSCRIPT
STAROŻYTNOŚĆ
DZIEJE STAROŻYTNEGO EGIPTU Epoka" Lata p.n.e. Charakterystyka, wydarzenia
Prehis- ok. 4000 Pierwsze osady ludno§ci rolniczo-pastersleiej nad Nilem toria przed 3000 Wykształcenie się lokalnych systemów nawadniających
ok. 2850 Zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu, początek I dynastii
Stare ok. 2650 Panowanie Dżesera (1lI dynastia) , pierwsza piramida schodkowa
Państwo ok. 2600 IV dynastia - budowa największych piramid (~ str. 38)
(1 - 8) ok. 2550 Utrwalenie się tradycyjnego podzialu państwa na tzw. nomy ok. 2450 Rozwój religijnej doktryny heliopolitańsleiej (kult Slońca), oslabienie
władzy centralnej
Io.p. 2180-2040 Rozpad kraju na niezależne państewka, znikoma władza "dynastii" IX i X
ok. 2040 Ponowne zjednoczenie Egiptu (ze stolicą w Tebach) przez Mentuhotepa II Średnie ok. 1950 Przesunięcie granic Egiptu na pd. do II katarakty Nilu - opanówanie tere-Państwo nów złotono§nych Nubii przez Sesostrisa I (XII dynastia) (11-12) ok. 1850 Szczyt potęg i Średniego Państwa za Sesostrisa III. Wplywy egipsleie
w Syrii i Palestynie, zagospodarowanie oazy Fajum
IIo.p. 1786-1650 Osłabienie siły państwa, usamodziełnianie miast dełty Nilu, utrata Nubii
(13-17) 1650-1550 Rządy ,,Hyksosów" - władców obcego (azjatycleiego) pochodzenia w Dolnym Egipcie
ok. 1550 Zjednoczenie Egiptu przez wladców Teb, zdobyc ie hyksoskiej twierdzy Awaris w Delcie Nilu
1526-1512 Panowanie Totmesa I - podbój państwa Kusz (wlączenie doliny Niłu po IV kataraktę do Egiptu), wyprawa zbrojna do Syrii - dotarcie do Eufratu . Odzyskanie znacznej roli przez miasto Memfis
ok. 1500 Rozkwit budownictwa grobowców w Dolinie Królów (okolice Teb) Nowe
ok. 1470 Pokonanie przez Totmesa m państwa Mitanni oraz opanowanie Syrii Państwo
(18-20) i Palestyny - szczyt potęgi państwa egipskiego
ok. 1373- Próba zastąpienia tradycyjnej religii nowym kultem Slońca (Atona) przez 1362 faraona Amenhotepa IV - Echnatona; rewolucja w sztuce egipskiej
1361-52 Panowanie Tutanchamona - przywrócenie tradyjnej religii 1304-1238 Panowanie Ramzesa 11 - okres równowagi w rywalizacji z państwem
Hetytów, podzial stref wplywów w Syrii ok. 1250 Walki przeciw najazdom "ludów morza" i Libijczyków
mo.p. 1085-ó64 Ograniczona władza faraonów, na tronie m.in. Libijczycy i Kuszyci (21-25) ok. 67ł-ó64 Najazdy Asyrii na Egipt, leilkunastoletnia zależno§ć od obcej władzy
Okres 664-610
Rządy Psametyka I - wyzwolenie i ponowne zjednoczenie Egiptu. W sztu-Późny ce nawrót do wzorów z okresu Starego Państwa
(26-30) 525 Najazd Kambyzesa, Egipt do 332 p. n.e. (z przerwą 404-342) prowincją Persji
332 Wej~cie wojsk Aleksandra Macedońsleiego do Egiptu, założenie Aleksandrii 323 Założenie przez Ptolemeusza I monarchii hellenistycznej
Okres mw.p.n.e. Aleksandia staje się głównym o~rodkiem kultury greckiej helIenis-
ok. 100 Początek dominacji rzymskiej nad polityką Egiptu tyczno-
30 p.n.e. Śmierć Kleopatry, ostatniej władczyni Egiptu, Egipt prowincją rzymską -rzym-siei II-mw. n.e. Rozwój chrze~cijaństwa w Egipcie (patriarchat ałeksandyjski)
395-{)4() ne. Egipt czę~cią cesarstwa bizantyjsleiego 641 n.e. Podbój Egiptu przez Arabów
a -w nawiasach podano numery panujących dynast ii . skrót .. o.p." oznacza Okres Przejściowy
NAJW
AŻNI
EJSZ
E PAŃSTWA B
LIS
KIE
GO
WS
CH
OD
U
Państwo
Rod
z.
Gló
wne
1
.1 .
reg
ion
. k
. O
kres
W
ybra
nI w
ladc
y R
elig
ia
Języ.
rnIa
sta
Gil
gam
esz
z R
ozbu
dow
any
Uru
k,
2800
-U
ruk
(ok.
2.1
(0),
polit
eizm
, 23
40
I,.u
galz
ages
l różn
e bó
stw
a U
r,
zUm
my
cz
czon
e w
Su
mer
1
1 N
ippu
r,
(ok.
237
1-47
) różnych
pd. M
ezo-
? L
arsa
, G
udea
z L
agas
z m
iast
ach
. K
isz,
Najważniejsi
pota
rnIa
E
ridu
, (o
k. 2
140)
Lag
asz,
21
60-
Utu
heng
al z
Ur
bogo
wi e
:
Um
ma
2000
(o
k. 2
1(0)
E
nlil
, An,
Um
amm
u z
Ur
Enk
i, U
tu,
(ok.
208
0)
Inan
na
Sar
gon
I (o
k.
Bós
twa
Ak
ad
1 1
b 1
1237
1-23
16)
sum
eryj
skie
.
Ak
ad,
2340
-N
aram
suen
(ok
. po
d im
iona
mi
śr. M
ezo-
sem
. B
abil
on
2200
22
91-
2255
) ak
adyj
skim
i.
pota
rnIa
W
ielk
i ku
lt Is
ztar
-Ina
nny,
Aka
db,
Ham
mur
abi
IbO
ginI
mIl
ośc
i 19
00-
(179
2-17
50)
i pło
dnoś
ci
Bab
ilon
15
90
1530
-B
urn
abur
iasz
II
Kon
tynu
acja
Bab
ilon
ia 1
B
abil
on
1157
(1
375-
1330
) re
ligi
i S
um
eru
śr.
Mez
o-se
m.
i A
kadu
. po
tarn
Ia
Nab
opal
asar
Duża r
ola
62
5-
(626
-W5
) M
ardu
ka,
Bab
ilon
I
Nab
ucho
dono
zor
bóst
wa
539
LI (
604-
552)
op
iekuńc
zego
B
abil
onu
Uw
agi
Lud
nie
wia
dom
ego
poch
odze
nia
przy
byly
w I
V ty
s. p
.n.e
. Ryw
aliz
ując
e m
iast
a-państ
wa z
cen
tral
nie po
lożonymi św
iąty
niami
, w
ladz
a kr
ólów
-kap
lanó
w.
Rol
nict
wo
opar
te n
a na
wad
nian
iu, r
ozwi
nięt
e rL
emio
slo
i han
del (
kont
akty
m.in
. E
gipt
em,
Ela
mem
, pn
. Mezopotamią o
raz
kraj
em D
iJm
un -wybneżcm B
ahra
jnu)
. O
k. 2
500
p.n.
e. uks
ztałtowanie
dojr
Lal
ego
pism
a kl
inow
ego,
w c
zasa
ch
państwa a
kady
jski
ego
spis
anie
kan
onu
lite
ratu
ry s
umer
yjsk
iej.
P
o up
adku
pań
stwa a
kady
jski
ego
pono
wny
roz
kwit
kul
tury
sum
eryj
skie
j (nądy I
II d
ynas
tii z
Ur)
. P
róby
pn
eciw
staw
ieni
a si
ę na
jazd
om s
emic
kich
Am
ory
tów
(m
.in.
mur
zbu
dow
any
pn
ez S
zusu
ena
z U
r) n
ie p
owio
dly
się,
w I
I ty
s.
p.n
.e.
Sum
erow
ie u
trac
ili odrębność
etniczn
ą, al
e język s
umer
yjsk
i po
zost
al
w użyciu
w l
iter
atu
r Le
reli
gijn
ej i
nau
kow
ej aż
do c
zasó
w h
elle
nist
yczn
ych
Utw
on
on
e p
ne
z ludn
ość semicką os
iedl
ając
ą si
ę poś
ród S
umer
ów o
d II
I ty
s.
p.n
.e. Z
a S
argo
na I
pok
onan
ie S
umer
ów i
stw
on
eni
e potężnego. s
cen
tral
izow
ane
go państwa (zaczątki s
tale
j an
nii)
. K
linow
e pi
smo
sum
eryj
skie
dos
toso
wan
o do
języka a
kady
jski
ego,
kul
tura
Aka
du s
taja
się syn
tezą k
ultu
ry S
umer
ów i
Se
mit
ów. A
kady
jski
poz
osta
l językiem d
yplo
mac
ji aż
do p
olow
y I
tys.
p.n
.e., choć
państwo u
padl
o po
naj
eźdz
ie K
utów
ok.
220
0 p.
n.e.
Zalożone p
nez
lud
Am
oryt
ów. D
o św
ietośc
i d
opro
wad
zi I
Bab
ilon
Sum
uabu
, a
jego
nas
tępca
, H
arm
nura
bi, p
odporządkowal s
obie
cal
e te
ryto
rium
obe
cneg
o Ir
aku
. Sly
nna
kody
fika
cja
praw
za
Ham
mur
abie
go
Naj
azd
Kas
ytó
w i
ich
pan
owa n
ie -
osla
bien
ie p
olit
yczn
e i k
ryzy
s go
spod
arcz
y (z
asol
enie
gru
ntów
, w
ycze
rpan
ie l
atw
o dos
tępnych zló
ż m
iedz
i) p
rzy
trwającym
przo
dow
nict
wie
kul
tura
lnym
(K
asyc
i pr
Lej
ęli ku
lturę
podb
ityc
h lu
dów
)
Stw
orzo
ne p
rzez
Cha
ldej
czyk
ów -
jed
no
z p
lem
ion
amor
ycki
ch. P
o po
bic
iu
Asy
rii
wyp
raw
y ku
Syr
ii i
opa
now
anie
zie
m aż
po g
rani
ce E
gipt
u, r
ywal
iz'ac
ja
z in
nym
i potęgami B
I. W
scho
du. Z
nacz
ny r
ozw
ój g
ospo
darc
zy (
m.in
. pie
rwsz
e pr
ywat
ne d
omy
bank
owe)
, roz
kwit
nauk
i (c
hald
ejsk
a as
tron
omia
i m
atem
aty
ka).
U
pade
k po
naj
eźdz
ie P
ersk
im,
wie
lokr
otne
pró
by o
dzys
kani
a ni
ezal
eżno
ści
VI ~
;:o
O
N·
-<
-i Z
O
V>
. n
,
Państwo
Rod
z. Główne
Ok
res
regi
on
języ
k.
mia
sta
1850
-16
80
Asy
ria
pn. M
ezo
-13
80-
pota
mia
se
m.
Ass
ur
1078
(o
kolic
e M
osul
u)
909-
612
1600
· Państwo
1450
H
etyt
ów
i-e
Hat
tusa
s śr
. i
wsc
h.
An
ato
lia
1430
-12
00
Ala
lach
, M
itan
ni
Arr
apch
a, 1
600-
pn.
Syr
ia
kauk
a
Was
zu-
1300
·b
ga
nili
Ela
m
130
0-
pd.-z
ach.
dr
awa
Suza
11
00
Iran
Ura
rtu
90
0-
Arm
enia
ka
uka
Tus
zpa
650
Wyb
rani
władcy
Rel
igia
Sza
msi
adad
Po
litei
zm,
( 174
8-18
) bó
stw
a zn
ane
z in
nyc
h
Asu
rub
allit
re
jonó
w
(136
5-
1330
) M
ezop
ota
mii.
Tig
latp
iles
ar I
Duża
rola
( 111
6-1
078)
kapł
anów
Asu
rhas
irpa
lll
boga
Ass
ura
(883
-859
) i b
ogin
i Is
ztar
Sar
gon
II (7
22-
705
)
Ha t
tusi
lis
Polit
eizm
, (o
k. 1
650)
na
jw.
rola
-M
urs i
lis
I W
uru
sem
a,
(ok.
160
0)
chat
ycka
Sup
pilu
lium
a bo
gini
Sło
ńca
(ok.
138
0)
i bóg
bu
rzy
;
Muw
atal
lis
(ok.
także
bog
ow
ie
1300
) in
doirańsc
y
Sza
usza
tara
(o
k.
Bog
owie
hu-
1480
) ry
ccy
(np
. Ku-
Tu
szra
tta (
1380
) m
arbi
) i i
ndo-
irańscy (
Indr
a,
Mit
ra,
War
una)
Szi
lhak
insz
uszi
-R
ozbu
dow
any
nak
(ok.
115
0-
polit
eizm
11
20)
Arg
isti
(79
0-7
65)
Roz
budo
wan
y S
ardu
r 1\1
(7
60
-po
litei
zm, m
.in.
730)
bó
g C
hald
i
Uw
agi
Wyz
wo
leni
e się
spod
za
leżnoś
ci A
kadu
i B
abil
oni
i, a
nas
tępnie
podb
oje
w M
e-zo
pota
mii
. Ryw
a liz
acja
z B
abilonią
, da
lekos
iężne
kont
akty
han
dlow
e (m
.in.
Kan
esz
w A
nat
olii
). W
XV
II w
. popad
nięc
ie w
za
leżnoś
ć od
od
Mit
anni
Odz
yska
nie
niepodleg
łośc
i po
pok
ona
niu
Mit
anni
prz
ez H
etyt
ów, w
zmoc
nien
ie
arm
ii i p
aństwa
-po
dboj
e od
wyb
rzeż
y M
. Cza
rneg
o i Śród
ziemnego
po
Babi
lonię
. Po
wsz
echn
e uży
cie
bro
ni że
laznej
. W
alki
z n
apor
em n
owy
ch p
lem
ion
sem
icki
ch z
Pus
tyni
Ara
bski
ej
Okr
es w
ielk
ich
wyp
raw
woj
enny
ch -
opan
owan
ie M
ezop
otam
ii, S
yrii
i E
gipt
u.
Siln
a m
ilit
ary
zacj
a i c
entr
aliz
acja
państwa
, pr
zysl
owio
wo
okru
tne
trak
tow
anie
po
kona
nych
. W po
ł V
II w
. os
łabienie
gosp
odar
ki p
o us
tani
u dopływu łupów
woj
enny
ch, o
stat
eczn
y up
adek
po
star
ciu
z koa
licją
Cha
ldej
czy
ków
i M
edów
Napływ H
ety
tów
do
Ana
tolii
w X
X-
XIX
w.
p.n
.e.,
poko
nani
e is
tnie
jący
ch
tam
księs
tw l
udu
Ch
atyt
ów i
prz
ejęc
ie z
nac
znej
czę
ści
ich
kult
ury.
W X
VII
w. p
.n.e
. po
wst
a nie
zje
dnoc
zone
go p
aństwa i
początek o
kres
u po
dboj
ów. P
o podpor
ządko
-
wan
iu s
obie
więk
szości
Azj
i Mni
ejsz
ej w
ypra
wy
na Sy
rię,
zdo
byci
e B
abilo
nu (
1595
)
Poko
nani
e M
itan
ni, d
ługotrwa
łe z
mag
ania
z E
gipt
em o
pan
owan
ie n
ad Sy
rią.
Ok.
120
0 up
adek
im
peri
um w
wy
niku
mig
racj
i "I
udó
w m
orLa
" (o
kres
wie
lkic
h węd
rówe
k lu
dów
we
wsc
h. czę
ści b
asen
u M
. Śród
ziemneg
o, n
apływ d
o A
nato
lii
plem
ion
z T
racj
i);
niek
tóre
państewka
hety
ckie
prt
etrwa
ły j
eszc
ze k
ilka
wie
ków
Za
łożone
prze
z (przyby
ły p
raw
d. z
pn
.) lu
d H
uryt
ów p
rzy
udzi
ale łndoeur
opej
-
czy
ków
. Większ
e zn
acze
nie
od X
VII
w. p
.n.e
., w
okr
esie
św
ietnoś
ci
opan
owal
o (m
.in. dz
ięki
uży
ciu
now
ej b
roni
-ry
dwan
ów)
pn. i
śr. Mezopo
tamię
oraz
pd
.--w
sch.
Ana
tolię.
Ry
wal
izac
ja z
inn
ymi
"wie
lkim
i m
ocar
stw
ami"
epo
ki (
Egi
ptem
i
Het
ytam
i) o
Syrię.
Bog
ata
liter
atur
a sp
isan
a pi
smem
klin
owym
Roz
mai
te o
rgan
izm
y państwowe
twor
zone
od
ok. 3
000
p.n
.e.
do o
k. 6
00 p
.n.e
.,
spra
wn
a ad
min
istr
acja
będąc
a w
zore
m d
la a
dmin
istr
acji
per
skie
j. W
ielo
krot
ne
woj
ny
z państwami M
ezop
otam
ii. H
isto
ria
stos
unko
wo
słabo p
ozna
na
Lud
spo
krew
nion
y z
Hur
yta m
i (p
or. M
itan
ii),
zna
ny m
.in. z
wy
soki
ego
pozi
omu
met
alur
gii
mie
dzi i
brą
zu.
Woj
ny z
Asy
rią
, w
ypra
wy
na Z
akau
kazi
e i k
u S
yrii
, up
adek
po
naja
zdac
h M
edów
i S
cytó
w
(J)
~
;;O
O
No -<
-I Z O
(J),
n,
Państwo
Rod
z. Główne
Okr
es
regi
on
język
. m
iast
a
Fen
icja
S
ydon
, w
sch.
T
yr,
120
0-
wy
brl
. M.
sem
. B
yblo
s,
pocz
. Śr
ódziem-
Ber
ytos
, n.
e.
nego
U
gari
t
Państwo
Jero
zo-
X 11
-iz
rael
skie
se
m.
lima
Xw
. P
ales
tyna
Fry
gia
V
III-
Azj
a i-
e G
ord
ion
VII
w.
Mni
ejsz
a
Lid
ia
680
-A
zja
i-e
Sar
dis
546
Mni
ejsz
a
Med
ia
67
0-
pn. I
ran
i-e
Ekb
atan
a 55
0
Per
sja
Per
se-
pd.-
zach
. i-
e po
lis,
558-
Iran
S
uza
33
2
szy:
:y
-p
y
Wyb
rani
władcy
Rel
igia
Licz
ni
bogo
wie
, m
.in.
El,
Baa
l, -
bogi
ni A
star
te
(toż
sama
z m
e-zo
pol.
Iszt
ar)
Sau
l (10
30-1
0 I O
) M
onot
eizm
-D
awid
(10
10
-ku
lt je
dyne
go
970)
B
oga
(Jah
we)
S
alom
on (
970
-93
1)
Mid
as I
(ok.
720
) P
olit
eizm
, m
.in. b
ogin
i--m
atka
Kyb
ele
Gyg
es (
692
-654
) Po
litei
zm,
Kre
zus
(562
-zwi
ązki
z
546)
religią grecką
Kia
ksar
es (
625-
Pol
itei
zm, k
ult
593
) bo
gów
in
doirańsk
ich
Cy
rus
II (5
58-
Maz
daiz
m (
re-
529)
fo
rma
Zar
atus
-K
amb
yzes
II
try
ok. 6
00
(529
-522
) p.
n.e.
): w
a lka
D
ariu
sz I
(52
2-do
bra
(Ahu
ra-
486)
m
azda
) ze
zI
em (
Ary
-m
an),
kul
t og
-ni
a; to
lera
ncja
dl
a in
. rel
igii
JęzykOWy
' yj
Uw
agi
Istn
iejące
już
w I
V t
ys.
p.n
.e.
osad
y, prz
eksz
tałcając
e się
w I
II t
ys.
p.n
.e.
w
boga
te m
iast
a, s
łyną
ce p
rlez ca
lą s
taroży
tność
z do
skon
aleg
o rzemios
ła (
ozdo
by
z m
etal
u, w
yro
by z
e sz
kla,
bar
wne
tka
niny
) i s
zkut
nict
wa.
Roz
leg
łe m
orsk
ie
wyp
raw
y ha
ndlo
we,
od
XII
w. p
.n.e
. kol
oni
e wzd
łuż
pd. w
ybrleż
y M
. Śr6
dziem-
nego
(m
.in. K
arta
gin
a). M
iast
a fe
nick
ie n
igdy
nie
tw
orz
yly
jedn
ego państwa
, zw
ykle
pozos
tając za
leżne
od s
ilnie
jszy
ch sąsiadów
. W
użyciu
naj
star
szy
alfa
bet
W X
II w
. (o
kres
"węd
rówek l
udów
" i
upad
ku d
otyc
hcza
sow
ych po
tęg n
a B
lisk
im W
scho
dzie
) napływ p
lem
ion
hebr
ajsk
ich
do P
ales
tyny
. W X
II-
XI
w.
jedn
ocze
nie
się
plem
ion,
pod
bój
Kan
aanu
, w
alki
z F
ilist
ynam
i (j
eden
z "
ludó
w
mo
rla"
osi
edlo
ny n
a wybrleż
u w
XII
w.)
. Za
pano
wan
ia S
alom
ona
jedn
o z
ważniejsz
ych państw r
egio
nu, p
óin
iej uza
leżnione
od s
ilnie
jszy
ch s<łsiadów
Lud
prz
ybyl
y z Bałkanów w
końcu
II t
ys.
p.n.
e.,
pall
stw
o ut
wo
rlo
ne w
IX
w. i
ro
zbit
e pr
zez
naja
zd k
oczo
wni
czyc
h K
imer
ów (
680)
. Z
nacz
ny wpływ n
a ku
lturę
grec
ką
(m.in
. baj
ki E
zopa
Fry
ga)
Lud
spo
krew
nion
y z
Het
ytam
i, usamodz
ielnił s
ię p
o zn
iszc
zeni
u państwa
Fry
gów
prz
ez K
imer
ów. D
ługotr
wale p
róby
opa
now
ania
gre
ckic
h m
iast
wybrzeża
Mor
l E
gejs
kieg
o i r
ywal
izac
ja z
Medią
. Pi
erw
sze
mon
ety
Poc
zątkowo k
oczo
wni
cze
plemię
irań
skie
, st
opni
owo
wzr
ost j
ego
roli,
zw
lasz
cza
po p
okon
aniu
Ela
mu
prze
z Asyr
ię. Po
opa
now
aniu
zac
h. I
ranu
pob
icie
Asy
rii
(61
2),
uza
leżnienie
Ura
rtu
i Per
sji,
ry
wal
izac
ja z
Lidią
i Bab
ilonią
Po
wy
pow
iedz
eniu
posłu
szeństwa M
edom
pod
bój
ich państwa
, a nas
tępn
ie
Bab
ilon
ii, L
idii
, Egi
ptu
, czę
ści G
rccj
i, A
zji Śr
odk
. i z
iem
po
Indu
s. S
twor
zeni
e po
tężnej
, sp
raw
nej
adm
inis
trac
ji (
wzo
row
anej
na
elam
icki
ej i
asy
ryjs
kiej
), si
eci
dróg
, poc
zty
król
ewsk
iej,
spr
awne
go a
para
tu f
iska
lneg
o. P
ełn
a to
lera
ncja
ku
ltur
al,!
a i
relig
ijna,
zjedn
ująca
lud
y wcz
eśniej
uci
skan
e (n
p. z
ezw
olen
ie n
a po
wró
t Zyd
ów z
nie
wo
li babi
lońsk
iej
do P
ales
tyny
). Długo
letn
ie w
ojn
y z
kocz
owni
kam
i (m
.in. S
cyta
mi)
N
a dł
uższą
me
tę s
łabość wewnętrln
a wyni
kająca
z nie
jedno
litośc
i et
nicz
nej
i re-
ligijn
ej o
raz
niez
adow
ole
nia
z si
lnej
eks
ploa
tacj
i go
spod
arcz
ej p
odbi
tych
pro
win
-c j
i. c
o ułatw
iło p
odbó
j państwa
prze
z A
leks
andr
a M
aced
ońsk
iego (~
str.
22-2
3)
pej
p6
pmw
dopo
d
Vl >
Al O
N ~
Z O
Vh
(h
STAROŻYTNOŚĆ
DZIEJE STAROŻYTNEJ GRECJI VlI tys. Neolit preceramiczny, pierwsze wyprawy morskie (po surowce)
6200-6100 Pojawienie się ceramiki (Nea Nikomedia, Macedonia) Pre- ok. 3000 Opanowanie umiejętności wytopu miedzi his-toria
III tys. Rozszerzanie się osadnictwa, pierwsze duże osady warowne ok. 2100- Okres regresu cywilizacyjnego i zniszczenie wielu osad w Grecji ,
1900 prawdopodobny naplyw nowej ludności (lndoeuropejczycy?)
2000-1700 Rozkwit kultury minojskiej na Krecie: palace w Knosos, Fajstos i Malii l pol. II tys. Pismo hieroglificzne (tzw. linearne A) na Krecie ok. 1700 Zniszczenie palaców w Knossos i Fajstos, możliwy najazd
Ok- 1700-1500 Ponowny rozkwi t Krety, rozbudowa palaców res XVI- Pojawienie się wielkich ośrodków wladzy w Grecji wlaściwej (m.in. Mykeny,
mi-XIII w. Tyryns, Teby, Pylos): tzw. kułtura mykeńska
noj-ok. 1500 Wybuch wulkanu na wyspie Thera, zniszczenia na Krecie wywolane wstrząsa-
skia mi ziemi, falami tsunami i popiolami wulkanicznymi XVw. Najazdy na Kretę (prawd. Grecy z kontynentu), zalamanie kultury minojskiej
ok. 1380 Pismo linearne B - pierwsze pismo języka greckiego ok. 1200 Początek okresu zniszczeń (wg tradycji m.in. wojna trojańska i najazd Dorów)
Ciem- 1100-750 Tzw. wieki ciemne: wyraine wyludnienie, brak palaców, zanik stosowania ne pisma linearnego B, regres w rzemiośle i handlu
wieki ok. 1000 Początek zasiedlania wybrzeży Azji Mniejszej (m.in. Milet)
VIII w. Uksztaltowanie s ię struktury greckiego miasta-państwa (polis) 776 Pierwsze igrzyska olimpijskie
ok. 750 Pierwsze zabytki nowego alfabetycznego pisma greckiego VIII w. Spisanie poematów Homera i Hezjoda
ok. 750- Wielka Kolonizacja: intensywne zakladanie przez miasta greckie osad na 550 wybrzeżach M. Śródziemnego i M. Czarnego (-t str. 25)
725-ó20 Wojny meseńskie - wzrost potęgi Sparty na Peloponezie VlI w. Rozpowszechnienie s ię falangi jako podstawowego szyku wojska
Gre- ok. 650-500 Rozpowszechnienie się tyranii jako formy rządów wielu miast greckich cja 621 Spisanie praw w Atenach przez Drakona
kon. VII w. Pojawienie się monumentalnych rzeib kamiennych i odlewanych z brązu od ok. 600 Okres stylu czarno figurowego w ceramice
ar-594 Początek reform Solona w Atenach: zniesienie niewoli za dlugi , podzial
cha-icz-
obywateli na klasy majątkowe, powolanie trybunalu
na ok. 580 Pierwsze monety greckie (Egina) 561-528 Tyrania Pizystrata w Atenach, ożywienie gospodarki ateńskiej ok. 550 Początek ceramiki czerwonofigurowej w Atenach ok. 550 Zmiana kierunku pisma (od tego czasu - od lewej do prawej) Vlw. Pierwsi znani filozofowie greccy (m.in . Tales z Miletu) Vlw. Ukształtowanie się ustroju Sparty
546-540 Opanowanie przez Persów większości Azji Mniejszej, w tym greckiego Miletu 2 pol. Vlw. Początki dramatu greckiego
508 Reformy Klejstenesa: ukształtowanie klasycznej demokracji ateńskiej
Okres 500-494 Antyperskie powstanie w greckich miastach Azji Mniejszej per- 492 Wyprawa perska na Grecję , narzucenie perskiej zwierzchnośc i Macedonii ski 490 Bitwa pod Maratonem: pokonanie inwazyjnej armii perskiej
ST AROŻVTNOŚĆ
480 Najazd Kserksesa: obrona Wąwozu Tennopilskiego. zwycięstwo morskie pod
Ok-Salaminą, wycofanie glównych sil per kich
479 Pokonanie Persów na lądzie (pod Platejami) i na morzu (u przylądka Mykale) res 478 Wyprawa grecka do Azji Mniejszej
478-448 Operacje Związku Morskiego pod wodzą Aten przeciw Persom zakończone per-zawarciem pokoju
ski ok. 460- Niekwestionowana hegemonia Aten (454 przeniesienie z Delos do Aten skarbca
430 Związku Morskiego) i podporządkowywanie się Atenom kolejnych miast
443-428 Rządy Peryklesa, okres największej świetności Aten 432 Ukończenie budowy Partenonu na ateńskim Akropolu 431 Wybuch wyczerpującej wojny peloponeskiej : Ateny przeciw Sparcie
4 15-413 Nieudana wyprawa ateńska przeciwko Syrakuzom na Sycylii 405 Klęska noty ateńskiej pod Aigospotamoi 404 Kapitulacja Aten; rozwiązanie Związku Morskiego i likwidacja noty ateńskiej.
Początek politycznej hegemonii Sparty 403 Przyjęcie w Attyce, a następnie w całej Grecji, wschodniej (milezyjskiej)
odmiany pisma greckiego
Ok- rvw. Ateny czolowym ośrodkiem kultuty greckiej , rozkwit filozofii (Sokrates.
res Platon i jego Akademia. 335 Liceum założone przez Arystotelesa) 395-387 Wojna koryncka i upadek znaczenia Sparty, wzrost wpływów perskich
kla- 378 Próba odzyskania znaczenia przez Ateny: odbudowa Związku Morskiego sy- 371 Klę ka Sparty w bitwie pod Leuktrami. Rozpad Związku Peloponeskiego i u-
czny niezależnienie się Mesenii od Sparty (370 powstanie związku miast Arkadii) 371 -362 Okres hegemonii Teb pod przywództwem Epaminondasa. przejściowe
podporządkowanie Tebom Macedonii 359 Początek panowania Filipa II i szybki wzrost roli Macedonii 34 1 Podbój Tracj i przez Filipa li - wplywy Macedonii sięgają do M. Czarnego 338 Zwycięstwo Macedończyków nad Grekami w bitwie pod Cheroneą
337 Założenie Związku Korynckiego miast greckich pod wodzą Macedonii, plany wyprawy na Persów
336 Śmierć Filipa n, bunt Teb, ich zdobycie i zburzenie przez Aleksandra, syna Filipa; koniec oporu Greków
Wy- 334 Przekroczenie granicy perskiej przez Aleksandra, pokonanie lokalnych woj k
pra- 333 Rozbicie wielkiej annii Dariusza pod Issos
wa 332 Wkroczenie do Egiptu, założenie Aleksandrii 331 Rozgromienie Persów pod Gaugamelą
Ale- 330-327 Opanowanie Iranu, zakładanie miast greckich w Azji Środkowej ksa- 327- 24 Próba podboju Indii , zawrócenie znad Indusu w wyniku buntu wojska ndra 323 Śmierć Aleksandra w Babilonie
323- 301 Próby współrządzenia państwem Aleksandra przez jego następców (diado-chów) zakończone walkami i rozpadem na oddzielne monarchie
Ok- 277 Wtargnięc ie do Azji Mniejszej celtyckich Galatów i walki z nimi aż do ich
re podporządkowania przez Rzymian ( 188) HIw. Dominacja polityczna Greków na Bliskim Wschodzie (państwa hellenistycz-
hel1e- ne), osadnictwo greckie. rozszerzenie się zasięgu kultury greckiej i wspól-nisty- nego dialektu greckiego (koine). Znaczny rozwój gospodarczy (silny wzrost czny wymiany handlowej), społeczny i techniczny w państwach helenistycznych
II- I w. Przechodzenie świata hel1enistycznego pod władzę Rzymu, trwający wzrost p.n.e. roli kultury greckiej w całym państwie rzymskim, a zwł. na Wschodzie
.. Wszystkie daty - p.n.e.: • - \V GrecJI kontynentalnej helladzkl. na wyspach cykladzkl
ST AROŻVTNOŚĆ
Gł.ÓWNE PAŃSTWA HELLENISTYCZNE Nazwa Obszar Gl. miasta Charakterystyka, uwagi
Mezopotamia, Seleucja, Początkowo największe państwo sukcesyjne, obejmu-pn. Syria, Antiochia, jące większość państwa Aleksandra i regiony najwy-Azja Mniejsza, Sardes żej rozwinięte gospodarczo. Ekspansja Partów (utrata
Pańs two część [ranu [ranu i ziem po Eufrat), zmiana sytuacji w Azji Mniej-
Seleukidów szej (interwencja Rzymu l88 p.n.e.) i unieza leżnien ie
s ię Palestyny (powstanie Machabeuszów) doprowa-dzily do utraty większośc i ziem, a nast. (64 p.n.e.) do utraty nieza leżnośc i na rzecz Rzymu. Najważniejsc i władcy : Seleukos I, Antioch l, Antioch łH
Egipt, Ałeksan- Stosun kowo sta biłne rządy dynastii greckiej , szczyt Cyrenajka, dria potęg i w III IV. p.n.e. Jeden z najlepszych w ca łej
przej ściowo starożytności okresów rozwoju rolnictwa. w mniej-
Państwo Syria, szym stopniu rzemiosla i handlu. Specyficzna kultura
Ptoleme-Pałestyna, łącząca elementy egipskie i greckie w wierzeniach
uszów niektóre wyspy religij nych i sztuce. Niebywaly rozkwit stolicy kraju -M. Aleksandrii . W 30 r. p.n.e. zajęte przez Oktawiana Śródziemnego i przeksz tałcone w prowincję rzymską.
i Egejskiego Najważniejs i władcy: Ptolemeusz I Soter, Ptolemeusz (m.in . Cypr) II Filadelfos, Kleopatra VII
Macedonia, Pella Najmniejsze i najslabsze państwo sukcesyjne. W 1lI w.
Macedonia wybrz. i wyspy p.n.e. częste walki dynastyczne i konflikty z Epirem,
(państwo M. Egejskiego, miastami greckimi i in . królestwami hellenistycznymi.
Ant y-Grecja 197 p.n.e. pokonane przez Rzym, 167 p.n.e. złikwido-
gon idów) wane a nast. przekształcone w rzym. prowincję.
Najważn iejsc i wladcy: Antygon, Demetriusz Poł iorke tes , Filip V
Grecja Sparta, Zmienne uk łady polityczne w których gl. ro lę
kontynentalna Ateny, odgrywaly Epir, Związek Etolski , Związek Achajski, Korynt, SpaJl a i Ateny. Początkowo si łna pozycja Epiru, nast.
Nieza łeżne Argos Związku Achajskiego. W Sparcie nieudane próby państwa reform za Agisa IV i Kleomenesa III. greckie Od 146 p.n.e. PaJlstewka greckie podporządkowaly
s ię Rzymowi przy zachowaniu pozorów niezależnośc i .
Najważniej sze postaci: Pyrrus - król Epiru, Aratos -strateg Związku Achajskiego
Zach. część Pergamon W III w. p.n.e. zależne od Sełeukidów, znaczny rozwój Pergamon Azj i Mniejszej kułtury (szkoła rzeibiarska, biblioteka, s łynny ołtarz (państwo Zeusa). W II w. p.n.e. współpraca z Rzymem, która
Allalidów) zakończyła się przekazaniem pańs twa Rzymowi testamentem Attalosa łlI (133 p.n.e.)
M.in. Pont, Azja Mniejsza Trapezunt, Nieza łeżność w HI w. p.n.e. , dynastie często rodzime, Bitynia, i pn. Samosata, ale silnie zhelleni zowane. 89-65 p.n.e. wielkie wojny
Kapadocja, Mezopotamia Edessa, króla Pontu Mitrydatesa VI z Rzymem, zakOJlczone Armenia Synopa opanowaniem Azji Mniejszej przez Rzymian
Pańs two Azja Śr. - re- Baktra, Niezależne pańs two w latach ok. 240- 130 p.n.e.
grecko-bak-jon Amu-Darii, Marakanda (podbój częśc i Indii ), rozbite ostatecznie przez
tryjskie Syr-Darii (Samar- koczowników. Kultura lącząca pierwiastki greckie i i Afganistanu kanda) i rańskie, dzieje slabo poznane
STAROŻYTNOŚĆ
USTROJE POLITYCZNE STAROŻYTNEJ GRECJI Podstawowe typy ustroju
Nazwa Charakterystyka Rozpowszechnienie
Mo- Rządy dziedzicznych królów, z reguly W Grecji gl. w okresie archaicznym, potem narchia przewaga arystokracji rodowej rzadko (Sparta, Macedonia, Epir)
Rządy osób, które przechwycily wladzę za Częsta w miastach greckich, szczególnie Tyrania pomocą sily zbrojnej , zwykle sprzyj ające w VI w. p.n.e.
warstwom niższym i wrogie arystokracji
Demo-Wybór urzędników przez ogól uprawni 0 - Bardzo częsta w polis greckich i od V w.
kracja nych obywateli p.n.e. z reguly (choć w różnych wersjach)
uważana za stan idealny
Społeczeristwo starożytnych Atena
Klasa Przybli żona
Pochodzenie Zajęcia , obowiązki Prawa
liczebność polityczne
Oby- do ok. Dzieci obywateli Rzemioslo, handel, uprawa roli , Udzial w watele 25 tys . Aten sprawowanie urzędów Zgromadzeniu
Metoj- kilkadzies iąt Osiedleni na stale Rzemioslo, handel -kowie tys. cudzoziemcy
Niewol-do 100 tysb
Dzieci niewolników, Slużba domowa, praca w warszta-nicy jeńcy wojenni tach, na roli , w kopalniach srebra
-
a _ W okresie klasycznym (V w. p. n.e.); b - w okresie wcze~niejszym znacznie mniej
Organa władzy w Atenacha
Organ Liczba Kaden-
Powolywanie Zakres uprawnień osób cja
Dorośl i obywatele miasta Wybieranie przedstawicieli wg 10 Zgroma- Zwykle
Doży-nieza leżnie od stanu dziedzicznych grup (,,fyl") i 3 rejonów
dzenie 10-20 wotnia
maj ątkowego kraju (Ateny, wybrzeże, wnętrze
Ludowe tys. kraju), podejmowanie najważniej -
szych decyzj i
Rada 500 I rokb Po 50 przedstawicieli Rozstrzyganie bieżących spraw i
Pięciuset każdej z fy l skarg obywateli, sądownictwo w
Pry ta- Przedstawiciele jednej z fy l większości spraw, kontrola urzęd-
nowie 50 36 dni
dyżurujący w budynku Rady ników państowych
Wybierani przez Zgroma- Najwyżsi urzędnicy, jeden z nich
Archonci 9+
I rok dzenie Ludowe z przedsta- byl dowódcą armii (archont pole-
sekretarz wicieli bogatszych warstw marchos). Od V w. wladza ogra-niczona do spraw sądowniczych
Strate-Dowódcy oddzialów wysta- Kolegialne dowodzenie annią z co-
gowie 10 I rok wianych przez każdą z fy l dzienną rotacją na stanowisku glów-
nodowodzącego
Zmienna, Doży-
Archonci po zakończeniu Kontrola zgodności działań innych Areopag do kadencji organów z prawem, procesy o za-
kilkuset wotnia bójstwo
• - od reform Klejstenesa (508 p.n .e.); b - mozhwo~ć ponownego wyboru naJwyzeJ raz
5T AROŻYTNOŚĆ
Społeczeristwo starożytnej Sparty
Klasa Przybliżona Miejsce
Zajęcia, obowiązki Uprawnienia polityczne liczebność pobytu
Spar-ok. 10 tys.
Sparta i Wojna, nadzór nad uprawiającymi Udział w Zgromadzeniu tiacia garnizony przydzieloną ziemię helotami Ludowym
Perioj-ok. 40 tys. Miasta
Rzemiosło, handel i wystawianie Ograniczony samorząd kowie oddziałów pomocniczych w miastach
Heloci ponad
Wsie Uprawa ziemi, posługiwanie -
l ()() tys. Spartiatom
a _ pominięto kategorie Spartiatów o ograniczonych (np. z powodu ubóstwa) prawach
Organa władzy w Sparcie
Urząd Liczba Kadencja Powoływanie Zakres uprawnień
Królowie 2 Doży- Urząd dziedziczony w obrębie Dowodzenie annią w czasie wojny wotnia dwóch rodów
Eforowie 5 l rok Wybierani przez Zgromadze- Nadzór nad władcami, większość
nie Ludowe spraw bieżących (wewn. i zagran.)
Rada Doży-
Wybierani przez Zgrom. Lu- Przygotowywanie obrad i zwoły-
Starszych 28 dowe spośród Spartiatów, wanie Zgrom. Ludowego; sądow-(Geruzja)
wotnia którzy ukończyli 60 rok życia nictwo w ważniejszych sprawach
Zgrom. kilka Doży-Dorośli Spartiaci, uczestniczą- Zatwierdzanie ważniejszych cy we wspólnych posiłkach decyzji, powoływanie urzędników
Ludowe tys . wotnia i zaj ęciach wojskowych
KOLONIZACJA GRECKA I FENICKA Wybrzeża Wybrane miasta' Wywożone towary, znaczenie
GRECY (gl. VIII-VI w. p.n.e.)
zach. Azji Mniejszej Milet. Efez. Halikarnas Wyroby rzemiosla pd . M. Czarnego Herakleja, Synopa, Pont, Trapezunt Rudy metali rejon Kaukazu Dioskurias. Fasis Złoto, drewno. płótno rejon Krymu Olbia, Chersonez, Fanagoria. Tanais Zboże, ryby suszone i solone zach. M. Czarnego Odessos, Istria Zboże, ryby suszone i solone Bosfor i Dardanele Bizancjum. Kyzikos. Chalkedon Prod. rolne, handel z wybrz. M. Czarnego pd. Azji Mniejszej Side, Soloi Metale, handel z Cyprem i Syrią Syria AI·Mina Wyroby rzemiosła syryj skiego, metale Egipt Naukratis Długoletni monopol na handeł z Egiptem Libia Kyrene. Apollonia. Barka Roś! . lecznicze, ceramika Sycylia Syrakuzy, Megara, Akragas. Gela, Messana Zboże i in. produkty rolne pd. Italia Sybaris. Tarent. Neapolis. Paestum Handel z Etruskami (wyroby z metalu). zboże pd. Francja Massalia (Marsylia), Nikaja (Nicea) Handel z krajami Północy (m.in. cyna) pn .-wsch. Hi szpania Emporion Cyna' Srebro?
FENICJANIE (gl. XI-VII w. p.n.e.) pd. Hi szpania Gades (Kadyks), Malaka. KarragellG Srebro, cyna obecne Maroko Tingi s (Tanger) , Rusaddir (Me lilia) Złoto, niewolnicy Algieria, Tunezja Kartagina, Utyka. Hippona. Hadrumetum. Największe kolonie fenickie: wyroby rze-
i zach. Libia Leptis Magna mieś!nicze, ołi wa. ko~ć s łoniowa. zboże
Sycylia Panormos (Palenno) Zboże, wino, wełna . siarka Sardynia Nora, Carales (Cagliari) Miedź, żelazo. sól. pszenica Baleary Ebusos (Ibiza), Palma Wino. najemni procarze
' - w wybranych przypadkach podano (w nawIasach lub k/lrsywą) nazwy obecne
STAROŻYTNOŚĆ
INSTYTUCJE REPUBLIKI RZYMSKIEJ
Nazwa Liczba Ka-
Powolywanie Zakres obowiązków osób dencja
Konsu-2 I rok
Wybór przez komicja Dowodzenie armi ą, najwyższa wladza lowie centurialne w mieście , interpretacja wróżb
Pre- l, I rok
Wybór przez komicja Utrzymanie porządku w mieście, wladza torły nast. 2 centurialne sądownicza w sprawach obywateli
Wybór przez komicja centu- Sprawy finansowe, prowadzenie spisów Cen-
2 5 lat ri alne, z reguly spośród star- majątkowych, usta lanie list senatorów
zorzy szych wiekiem senatorów i czlonków komicji, nadzór nad pracami publicznymi
Trybu- lO Wybierani spośród plebeju- Obrona praw ludu z prawem weta wobec ni ludo- (pocz. I rok szy na zgromadzeniach lu- decyzji urzędników, prawo zwolywania
wi mniej) dowych zgromadzeń
Edy- Wybierani przez komicja Troska o zaopatrzenie miasta, organizo-lowie 2 I rok tribusowe wanie (na wlasny koszt) igrzysk, nadzór
kurulni nad targowiskami
Kwes-4 I rok
Wybierani przez komicja Pomocnicy konsulów do spraw finanso-torzy tribusowe wych (zarząd skarbu)
Dyk-I
6 Wybierany przez senat w Pelnia wladzy bez ograniczeń ze strony tator mies. sytuacji najw. zagrożenia innych urzędników
300, W za- Uzupelniani z grona osób, Bezpieczeństwo państwa, finanse, sprawy
Senat odl w. sadzie które sprawowaly już zagraniczne, wyznaczanie zadań urzęd-p.n.e. doży- wyższe urzędy nikom, wyznaczanie namiestników pro-600 womia wincj i, zatwierdzanie uchwal zgrom. lud.
Zgroma- Ogól obywateli dzielony w Powolywania przedstawicie li i urzędni-
dzenia zmien-
różnych przypadkach wg ków (w glosowaniu pośrednim - przez ludu - zasady terytorialnej (komi- komicja), decydowanie (z reguly bez
na rzym- cja tribusowe) lub maj ątko- dyskusji) w niektórych sprawach skiego wej (komicja centurialne)
Najważniejsze grupy ludności w republikańskim Rzymie
Grupa Pochodzenie Uwagi
Patrycjusze Prawdopodobnie potomkowie W pocz. republik i jedyna grupa o pelni arystokracji rodowej praw politycznych
Nobilowie Grupa uformowana w III w. p.n .e. z pa- Warstwa senatorska decydująca trycjuszy i wyższych warstw plebejuszy o polityce Rzymu
Ekwici Pierwotnie naj bogatsi obywatele Od czasów Augusta obsadzali więk-miasta, zobowiązani do slużby konnej szość najważniej szych urzędów
Plebejusze Rzemieślnicy, kupcy, ludność uboga W pocz. V w. bez prawa do urzędów
Najniższa warstwa plebsu, m.in . W znacznej mierze utrzymywani przez Proletariusze wieśniacy przenoszący się do miasta państwo i nieproduktywni , w zasadzie
wolni od obowiązku slużby wojskowej
Wyzwoleńcy Niewolnicy obdarowani wolnością Obywate le z ograniczonymi prawami przez pana lub wykupieni z niewoli (m.in . brak biernego prawa wyborczego)
Niewolnicy Jeńcy wojenni . potomkowie Początkowo bez żadnych praw, w czasach niewolników cesarstwa m.in. prawo do częśc i zarobku
STAROŻYTNOŚĆ
DZIEJE RZYMU Ok-
Podokres Gospodarka, przemiany
Struktura władzy Wojny, sprawy
res społeczne, miasto zagraniczne
753 p.n.e . tradycyjna Wg tradycji rządzone VIII w. pierwsze
R Rzym data założenia miasta przez krółów (pierwszy kołonie greckie w Italii
Z przed- poI. Vlli-VII w. osady - legendarny Romulus, ok. 650 p.n.e. początek y miejski na wzgórzach Palatynu. nast. Numa Pompiliusz, wplywów etruskich
M (do ok. 575 Kwirynalu i Eskwilinu Tullus Hostiliusz i p.n.e.) zamieszkale przez Ankus Marcj usz )
K Latynów
R ok. 575 zaczątki miasta Prawd. władza królów Dominacja sąs iednich Ó Miasto- w dolinie między wzgó- pochodzenia etruskiego miast-państw etruskich L -państwo rzami. (wg tradycji trzech: (Weje, Tarkwinia i in.) Ó (ok. 575- Dedykowanie świątyni Tarkwiniusz Stary, W 504 p.n.e.) Jowisza na Kapitolu (508) Serwiusz Tullus i
Wpływy kultury etruskiej Tarkwiniusz Pyszny)
Rozwój zabudowy typu Powstanie naj ważniej - ok. 450 unieza leżnienie
Początki miejskiego. Początki szych urzędów systemu się od Etrusków
republiki wplywów greckich na republikańskiego , walka 406-396 oblężenie i zdo-
(ok. 504-religię rzymską (m.in . plebejuszów o równo- bycie etruskich Wejów
386 p.n.e.) kult Apollina) uprawnienie z patrycju- 386 najazd Celtów i zdo-
szami (450 spisanie tzw. bycie przez nich Rzymu Praw Dwunastu Tablic)
378 początek budowy Umożliwienie plebeju- Wojny na terenie Italii murów miejskich. szom dostępu do urzędu z Celtami , Samnitami
R Podbój Italii 313 pierwszy akwedukt konsula (367) i stano- (343-290), Etruskami
(386-264 312 pierwsza droga wisk kapł3l1skich (300), (zakończone zdobyciem
E p.n.e.) rzymska (Via Appia). uznanie uchwal plebsu Volsinii 264), Latynami Pierwsze wielopiętrowe (plebiscita) za obowią- (340-338), Grekami
P kamienice czynszowe zujące caly lud rzymski (pokonanie Tarentu 272) (286)
U Rozwój ku ltury łaciń- Wykształcanie s ię klas Uzyskanie dominacji skiej (240 pierwsza ekwitów i nobilów i ich w basenie Morza Śród-
B tragedia i komedia rywa lizacja o urzędy. ziemnego lacińska - Liwiusz Wielki wzrost roli Wojny z Kartaginą:
L Andronikus) senatu. I wojna punicka (264-
I Rozwój wielkiej wlas- Spory między stronnic- 241 , Sycylia pierwszą nośc i ziemskiej (uprawa twami optymatów prowincją Rzymu), Il winorośli i oliwek, i popularów, m.in. o naj- wojna punicka (218--201 ,
K Wielkie hodowla) , zmniejszenie wlaściwsze formy odpieranie najazdu
A podboje się liczby wolnych eksploatacji prowincji Hannibala, zajęcie częśc i
(264- 133 chłopów w Italii (stąd Hiszpanii ). p.n .e.) trudności podczas Wojny z państwami
rekrutacji do armii) i hellenistycznymi : wojny ograniczenie zasiewów macedońskie (215-168) i zbóż. opanowanie Balkanów, Wprowadzenie ku ltu wojna syryjska (192-188) bogini Kybele (204) - przeciw Seleukidom o pierwszy przejaw wpływy w Azji Mniejszej. wpływów orientalnych Ostateczne pokonanie w religii Kartaginy (146)
ST AROŻVTNOŚĆ
Ok-Podokres
Gospodarka, przemiany Struktura wladzy
Wojny, sprawy res spoleczne, miasto zagraniczne
Klasyczny okres Próby przeprowadzenia Opanowanie Pergamonu systemu niewolniczego, reform rolnych (Grak- (133), ciężkie wojny
Kryzys dalszy rozwój wielkiej chowie, 133-111), z najazdami Cymbrów wlasności, wzrost wprowadzenie stalej i Teutonów (113-101),
republiki liczebnośc i proletariatu, armii (reformy Mariusza wojny z Mitrydatesem VI
(133- 70 rozszerzenie obywatel- ok. 102) i w następstwie o Azję Mniejszą (89-64),
p.n.e.) R stwa na mieszkańców wzrost roli dowódców uśmierzenie powstania
E Italii (89) (dyktatura Sulli 82-79) Italików (90-89) i pow-
P stania Spartakusa (73-71)
U Wprowadzenie rozdaw- Opanowanie polityki Zajęcie Syrii i Palestyny B nictwa zboża w Rzymie. przez wodzów armii. przez Pompejusza (63). L Reorganizacja zarzą- Triumwirat Cezara, Pom- Podbój Galii przez I
Okres dzania prowincjami. pejusza i Krassusa (60), Cezara (58-50),
K wojen
Reforma kalendarza wojna domowa wygrana pierwsze wojny z Par-A (45). przez Cezara, zabójstwo tami na Wschodzie (40),
domowych Cyceron (80-30) Cezara (15 III 44) podporządkowanie
(70-30 Drugi triumwirat (Okta- Egiptu przez Oktawiana
p.n.e.) wian, Marek Antoniusz, (30) Lepidus, 43) i zwycię-stwo Oktawiana po serii wojen domowych (30)
Rządy Przebudowa Rzymu, Praktyczne jedyno- Opanowanie ziem nad
Oktawiana rozkwit literatury wladztwo przy zacho- górnym i środk. Duna-
Augusta lacińskiej (Wergiliusz, waniu pozorów ustroju jem w celu uzyskania Horacy). Wprowadzenie republikańskiego , granic naturalnych.
(30 p.n.e.-armii zawodowej podzial prowincji na Nieudane próby podboju
·14 n.e.) cesarskie i senackie Germanii (12 p.n.e.)
Przebudowa zaopatru- Próby wprowadzenia Wyprawa do Brytanii Dynastia jącego Rzym portu w rządów absolutnych (43). Powstania w Galii , julijsko- Ostii (42). (40 po raz pierwszy Afryce, Judei (66-73).
-klaudyj ska Wzrost gospodarczej ogloszenie cesarza Rywalizacja z Partami
P (l4-<J9 roli prowincji (gl. nowe bogiem), wzrost roli w Armenii.
R n.e.) osady rzymskie). gwardii pretoriańskiej Przekształcanie państw
y Pożar Rzymu (64) zależnych w prowincje
N Widoczne zmniejszenie Umocnienie wladzy Podboje w Brytanii (pod C dominacji gospodarczej i usprawnienie admini- dowództwem Agrykoli , y Dynastia Italii, przebudowa stracji (tworzenie za- 77-84), początek wojen P F1awiuszów i rozbudowa miasta wodowych urzędni- zDakarni (85). A (69- 96 Rzymu (Koloseum 80). ków), przejmowanie Większość granic spokoj-T n.e.) Wybuch Wezuwiusza poboru podatków bez- na ("pokój rzymski")
grzebie Pompeje (24 pośrednio przez urzęd-VIII 79) ników cesarskich
Szczyt rozkwitu miasta Postępujące oslabienie Ostatni okres ekspansji: Rzymu i si ly państwa, rzeczywistej roli senatu, poszerzenie państwa
Dynastia powstawanie licznych trwający wzrost roli o Dację (106), tereny w
Antoninów miast, rozwój prowincji . administracji cesarskiej Brytanii i na BI. Wscho-
(96-194) W Italii - przewaga dzie (ustalenie granicy samowystarczalnych z Partami na Eufracie latyfundiów, zanik 117). Budowa umocnień drobnych gospodarstw wzdluż Dunaju i Renu
$T AROŻYTNOŚĆ
Ok-Podokres
Gospodarka, przemiany Struktura władzy
Wojny, sprawy res społeczne, miasto zagraniczne
Początki upadku miast, Wzrost roli politycznej 195-199 opanowanie początek dewaluowania legionów, rozwiązanie Mezopotamii po ciężkich
O pieniądza przez cesarzy. gwardii pretoriańskiej. wojnach z Partami.
K Dynastia Rekrutacja wojska wyłą- Ograniczenie roli senatu 230 najazd Persów na
R Sewerów cznie w prowincjach, Mezopotamię·
E (193-235) gdzie stacjonowało. Na większości innych
S Rozwój osadnictwa granic w zasadzie spokój wojskowego.
P Rozszerzenie obywatel-
R stwa na prowincje (212)
Z Postępujące osłabienie Decydująca rola armii, Odpieranie rosnącego E gospodarki , dalsza obwołującej cesarzami naporu Germanów nad J deprecjacja pieniądza. kolejnych pretenden- Renem (od 235) i Dunajem Ś Upodabnianie się sytu- tów, liczne spiski i (gl. Goci, 244-269) C Przejście acji osadzonych na zie- przewroty. Osłabienie Wojny z Persami na I do dominatu mi kolonów i niewolni- władzy centralnej wschodzie (przej ściowa O (235-284) ków. utrata Antiochii 260) W Prześladowania Walki z usamodzielniają-y chrześcijań (249-260) cymi się prowincjami
(m.in. Galia, Brytania). Opuszczenie Dacji (274)
Wprowadzenie poda t- Dominat: monarchia Do 296 walki w Brytanii, ków w naturze, pienią- absolutna oparta na ar- Galii , Afryce przeciwko dza złotego, zakaz zmia- mii i scentralizowanej uzurpatorom.
Dioklecjan ny zawodu, ustalanie na wzór wschodni biu- 297-98 kolejna wojna (284-305) przez państwo cen rokracji . Całkowita re- przeciwko Persom
maksymalnych (301). forma struktur państwa, Ostatnie wielkie prześ\a- podział na nowe jedno-
P dowania chrześcijan stki administr.: diecezje
Ó Przywiązanie kolonów Formalna współwładza Najazdy Germanów na
Ź Kon- do ziemi. Tolerancja dla monarchów wschodu i granicę północną, usta-
N stantyn chrześcijan (311). zachodu, wojna domo- wiczne wojny z Persami
E Wielki Konstantynopol stolicą wa (306-313) i przywró- na wschodzie (~33-337 (306-337) równorzędną Rzymowi cenie jedności imperium wojna o Armenię)
C (330) przez Konstantyna
E Przeniesienie obowiązku Praktyczny rozpad Ataki Germanów na Galię, S
Następcy ściągania podatków od państwa na dwie wyparcie ich za Ren (361).
A kolonów na ich panów rywalizujące części Pojawienie się Hunów, R Kon-
(371) - objaw postępu- początek wielkiej S Slantyna
jącej feudalizacji wsi. wędrówki ludów (375), T (337-395)
Chrześcijaństwo religi ą próby osiedlenia Gotów W panującą (381) na terenach cesarstwa O Upadek znaczenia Rosnąca rola wodzów Hunowie atakują prowin-
Rzymu (złupiony przez germańskich plemion cje zach., 406 przełama-Cesarze za- Wizygotów 410 i osiedlających się na nie przez Germanów linii
chodni 0- Wandalów 455), rozpad ziemiach cesarstwa, Renu i opanowywanie rzymscy więzi gospodarczych, władza cesarzy Zachodu przez nich kolejnych pro-
(395-476) zanik kultury łaciń- iluzoryczna. wincji. Walki Rzymian skiej na znacznych Detronizacja ostatniego i Germanów z Hunami obszarach Europy Zach. cesarza Zachodu (476) (zwycięstwo 451)
STAROŻYTNOŚĆ
NAJBARDZIEJ ZNANI CESARZE RZYMSCY Cesan
Pochodzenie i sposób Rządy Uwagi
doj ścia do władzy"
Wnuk siostry Cezara i Utrwalił władzę jednoosobową pny pozorach rzą-Okta- jego pasierb, pokonał w 27 dów senatu. Poszerzył granice państwa, starając się
wian wojnie domowej rywali p.n.e.- osiągnąć granice naturalne (Ren, Dunaj), próbował August dążących do wladzy (36) 14 n.e. podbić Germanię, ozdobil stolicę licznymi
budowlami
Tybe-Spowinowacony z Au- Zdolny wódz, lecz niepopulamy z powodu suro-
riusz gustem i usynowiony 14-37 wych nądów; przez wiele lat ubezwłasnowolniony przez niego (55) przez prefekta pretorianów - Sejana
Kali-Spowinowacony z Au- Początkowo rządził rozważnie, po przebyciu cięż-
gula gustem, obwołany cesa- 37-41 kiej choroby stał się okrutnikiem. Zamordowany rzem przez wojsko (25)
Bratanek Tyberiusza, dość Niepopularny z powodu ulegania wpływom wyz-Klau- przypadkowo wyniesiony
4ł -54 woleńców i kolejnych żon, zasłynął jednak ważny-
diusz na tron przez zbuntowa- mi inwestycjami (m.in. rozbudowa portu w Ostii). nych pretorianów (51) Zmarł prawd. otruty z polecenia żony
Członek panującej dyna- Popularny na Wschodzie, znienawidzony w Rzy-
Neron stii, obwołany cesarzem
54-68 mie za okrutne rządy (zamordowanie m.in. matki).
dzięki intrygom matki (17) Po pożarze Rzymu (64) pierwsze prześladowania chrześc ijan . Zmuszony do samobójstwa
Poch. z rodu rzymskiego W zgodnej opinii współczesnych "władca idealny".
Trajan osiadłego w Hiszpanii , ja- 98- Toczył zwycięskie wojny z Dakami, uporządkował ko oficer został usynowio- 117 finanse państwa, prowadził rozważną i daleko-ny przez ces. Nerwę (35) wzroczną politykę wewnętrzną
Spokrewniony z Traja- Zdolny wódz, prowadził politykę wybitnie pokojo-
Hadrian nem, wybrany przez 117- wą. Wiele podróżował po państwie i dążył do roz-niego na następcę (4ł) 138 woju prowincji. Umocnił granice (m.in. budowa
Wału Hadriana w Wlk. Brytanii)
Marek Z rodziny pochodzącej z Wybitny filozof stoicki (autor "Rozmyślań"),
Aure-Hiszpanii. Adoptowany 161- zmuszony do prowadzenia licznych wojen. Za jego
liusz przez ces. Antonina Piusa 180 rządów nastąpił wzrost roli biurokracji i os łabienie (40) gospodarki. Zmarł w czasie zarazy
Kom-Syn Marka Aureliusza.
180-Od 182 rozpoczął rządy terroru, domagając się dla
modus Obwołany cesarzem
192 siebie czci boskiej Qako dla wcielenia Herkulesa).
przez wojsko (19) Zamordowany
Septy- Z rodziny pochodzącej 193-
Prawnik z wykształcenia , w rządach oparł się na miusz z Afryki. Okrzyknięty
211 armii, której udzielał licznych przywilejów. Prowa-
Sewer ces. przez wojsko (47) dził wojny, m.in. przeciw Partom
Syn Septymiusza Sewera. Nadał obywatelstwo całej wolnej ludnośc i impe-Kara- Doszedł do władzy dzięki 21 1- rium, zbudował w Rzymie m.in. wspaniałe termy. kalla armii, m.in. mordując 2 17 Zamordowany przez prefekta pretorianów w czasie
brata (25) wyprawy wojennej
Prawdopodobnie syn Znakomity wódz, poprawił sytuację w kraju Aure- rolnika znad Dunaju. 270- nękanym ciężkim kryzysem, otoczył Rzym lian Żołnierz , wyniesiony na 275 murami, propagował kult Słońca. Zamordowany
tron przez wojsko (56)
STAROŻYTNOŚĆ
Cesarz Pochodzenie i sposób
Rządy Uwagi doj ~c ia do władzy"
Syn wyzwołeńca z Dał- Dokonal zasadniczych reform pmlstwa rzymskiego
Dio-macji, żołnierz, n astępnie 284- (m.in. system współwładzy 4 cesarzy). Wprowa-
kłecjan wódz wyniesiony na tron 305 dził wschodni ceremonia ł na dwór cesarski . W 305 przez armię (45) zrzekl s ię władzy i osiadł w pa łacu koło obecnego
Splitu (Chorwacja), zajmując s ię ogrodnictwem
Kon-Syn ces. Konstantyna Kontynuował reformy Diokłecjana, ogłosił wolno~ć
Chłorusa , przy poparciu 306- wyznania chrze~cij ańskiego (3 13), przyj ą l chrzest stantyn
wojska rozgromi I rywali 337 na lożu śmierci . Założył Konstantynopol jako I Wielki
do tronu (26) drugą obok Rzymu s to licę państwa
Jul ian Bratanek Konstantyna J. 360- Próbowal osiabić chrześc ij ańs two i przywrócić reli-Aposta- Obwolany cesarzem 363 gię s tarorzymską . Poskromi I Germanów najeżdża-
ta przez armię (29) jących Galię. Zmarl z ran na wojnie z Persami
Teodo-Syn oficera z Hiszpanii . Stopniowo usunąl rywali i jako ostatni zjednoczył
zjusz Zdolny wódz, dopuszczo- 379- wsch. i zach. cześć państwa. Gorliwy chrze~cija-
Wielki ny do rządów przez aktu- 395 nin, zakazal pogańskich praktyk religijnych. Przed alnego cesarza Walensa (23) ~mierc i 'l podzie li ł państwo między swych synów
Romu- Wyniesiony na tron przez Po 10 mies iącach "panowania" odsunięty od lus Au- ojca, zbuntowanego 475- władzy i wysiany na prowincję przez Odoakra, gustu- wodza wojsk cesarskich 476 wodza germańskich Ostrogotów władających
lus (15) Italią. Ostatni cesarz Zachodu
• - w nawiasie podano wiek w chwili doj~c i a do władzy
Lata panowania cesarzy
10
..., I()() 200 300 OtUlOII Ma. r.;: I C.I,· 400 rJMr.. kII)'_ cPn rilUl Arkadl\1Q Oktawian August SeptymtUSZ S,."wer a.fonu 1TU::u'I
Trajan ...:..:..:..:.. Mo·
'bb:~ 27 p.n.e.-14 n.e. c;../Q, ...... mln Uale I-'- - 98-11 7 -:: -: ' lU<' ~-: Hono nUSl
Kar.lkalla -,,..,,....,-
Licyniusz -=:; .......,.
'-: -' -: Heliogabal -' ~ 20
Tyberiusz - ~
14-37 Hadrian Sewer Alek.~ndcr KOll.<tantyn I Wielki Tcodo-
'''''; -: 117-138 -:: -: - zjusz II 30
M .. byminTu l. Walenty-
'-: Kaligula -: -: KCln1C:UIłyI1I1 -: Gordian III nian III 40
KonstanlO
Klaudiusz Fi lip Mlh Antonin Pius " p
'''"' 4 1-54 ...,
138-16 1 - - '---- - I-~~
Marcjan Waleri an I G" I/klł
KonslaJlcjusz II .~
'-: Neron
-: -:: Majorian ""bo -- --- --- -: VI.,. 0100 Witclius:z Lucj l<,. I " m libiLlSl ' 69 I.IV ~ I-:<ll t'} Gallien ~ "'~ , • _l - Wem\" Walen- LeonI
AntemiUS2 " -: tynian I -: OIibriun ,
Marek Aureliusz Aurelian Walens Wespazjan "'>',
69-79 K""".,oous l Probus "'"""" ~-Gracjan @ -:: ------ -- ' ~1, KMw: 1II·IV276 -: n= Tcodo- luhun
Komrnodus ~ N,,,", Zenon Domicjan ~ OyUiusz Juli.1MIS
Numo:ri:.n l Mak. .. ymu. .. ZJUSZ Romulus
'''''; -: -: Wah:ntyman II Wielki -: AugtUlulus 8 1-96 - f 'V-Vl' '.', -: Maksy- O.okle-
~""'-~- mian cjan ElJreniusl: Ana.. .. ta· Albin TNUIl lIC'
Honoriusz ~:; 500 zjusz I
200 ~ 300 400 49 ' -5IR
50
60
70
80
90
100
Kursywą zaznaczono współrządców. Pominięlo kilkudzies i ęci u uzurpatorów
STAROŻYTNOŚĆ
Gł.ÓWNE OŚRODKI MIEJSKIE STAROŻYTNOŚCI Nazwa Lokalizacja
Początek Okres Dzieje, charakterystyka
istnienia rozkwitu
Nad Ni lem pocz. HI tys . i Stolica pierwszych faraonów egipskich, jedno Memfis w dolnym III tys. 2 pol. II z głównych miast Egiptu w odleglej starożytności ,
Egipcie p.n.e. tys . p.n.e. w czasach rzymskich upadek
Nad Nilem HI tys.
U tys. i Od pocz. Ił tys. p.n.e. stolica Egiptu, ośrodek kultu Teby w górnym 2 pol. I Amona. W VI w. p.n.e. zniszczone przez Asyryjczy-
Egipcie p.n.e.
tys. p.n.e. ków, w pocz. n.e. ostateczny upadek
XVII w. Ośrodek państwa starobabilońskiego za Hammura-
Mezopo-HI tys . p.n.e. i
biego. W VI w. p.n.e . rozbudowa - sławne mury Babilon tamia, nad miejskie, monumentalne świątynie (zikkurat Eteme-
Eufratem p.n.e. Vlw.
nanki). Po zdobyciu przez Persów (539 p.n.e.) p.n.e.
miasto bardzo podupadło, w I w. p.n.e. opustoszalo
Tyr, Wsch. Glówne ponowe miasta Fenicji. Wybitne ośrodki Sydon, wybrzeża III tys. " i I tys. rzemiosla. Dalekosiężny handel i kolonizacja pd. Byblos, M. Śród- p.n.e. p.n.e. wybrzeży M. Śródziemnego. W pocz. n.e. bardzo Berytos ziemnego podupadły, dziś (z wyj . Bejrutu) niewielkie miasta
Grecja, kil- Przywództwo Grecji w czasie wojen perskich, za
ka km od XVlw. V- IVw. Peryklesa największe miasto Grecji (ok. 200 tys.
Ateny wybrzeŻYM. p.n.e. p.n.e. mieszk.). Od czasów rzymskich aż do XIX w. podu-
Egejskiego padało, zwl. po zniszczeniu (267 n.e.) przez Gotów (1830 - 2 tys. mieszk .. dziś - 3 mln)
Afryka Pn., wg III w. Początkowo kolonia fenickiego Tyru, od VI w. p.n.e. walki z Grekami o hegemonię w zach. częś!=i basenu Kana- niedaleko tradycji p.n.e., M. Śródziemnego, w pocz. m w. p.n.e. ok. 100 tys.
gina obecnego 8ł4 n-v w. Tunisu p.n.e. n.e.
mieszko Zrównana z ziemią przez Rzymian (146 p.n.e), lecz po odbudowie przeży la ponowny rozwit
Italia wg
II w. Stolica imperium obejmującego świat śródziemno-
Rzym Środk., nad tradycji
p.n.e.- morski i zach. Europę . W pocz. cesarstwa (I- H w.
Tybrem 753 mw. n.e. n.e.) ok. I mln mieszk. , od IV w. upadek, w VI w. p.n.e. przejściowo praktycznie opustoszały (~ str. 61)
Założona przez Aleksandra Wielkiego, od 311 p.n.e. stolica Egiptu . W okresie świetnośc i błisko 1 mln
Ale-NadM.
III w. mieszko (gl. Grecy, Egipcjanie, Żydzi), największy
Śródziem- 332 pon (m.in. wywóz egipskiego zboża) i ośrodek ksan- p.n.e.-dria
nym, przy p.n.e. "w. n.e.
naukowy antyku (Muzejon, Biblioteka Aleksandryj-ujściu Nilu ska). W HI- IV w. upadek, poglębiony po zdobyciu
przez Arabów 642 n.e. W pocz. XIX w. 5 tys. mieszk., rozwój po zbudowaniu Kanalu Sueskiego (1869)
22 km od Stolica państwa Seleukidów, nast. główne miasto
Antio-syryjskiego
300 HI w. Syrii. W IV w. ok. 200 tys. mieszk., w IV-V w. stolica
chia wybrzeża
p.n.e. p.n.e.- patriarchatu rywalizującego z Aleksandrią, Konstant y-
M. Śród- Vw. n.e. nopolem i Rzymem. Od VI w. wielokrotnie niszczona, ziemnego traci la znaczenie; dziś - niewielkie miasto Atakya
Na europej- Początkowo niewielka kolonia grecka, wzrost zna-Bizan- skim brze- 660 nI- XI czenia w pocz. ces. rzymskiego, od III w. traktowa-cjum gu cieśniny p.n.e. w. n.e. na jako stolica wschodniej części cesarstwa, od 330
Bosfor n.e . pod nazwą Konstantynopol (~ str. 61)
STAROŻYTNOŚĆ
WYBRANE FORMACJE WOJSKOWE STAROŻITNOŚCI
Rodzaj Kraje i okres
Wyposażenie głównych Wojska Taktyka na polu wałki, uwagi wojska oddziałów pomocnicze
Bliski Wschód Lekki wóz bojowy za- Lekkozbroj- Z reguły szereg pojedynków (II tys.- pocz. przężony w konie. Na na piechota między załogami wozów.
Oddzia- I tys. p.n.e.) wozie: wojownik (wy- Starcie wymagało dużego,
ły ryd- posażony we włócznię , płaskiego terenu wanów brązowy miecz i niekie-
dy lekką zbroję) , woźni-
ca, niekiedy łucznik
Lekka Ludy stepo- Lekkie uzbrojenie Niekiedy Gwałtowny i szybki atak
jazda we, m.in. Scy- ochronne (kaftany lekka dający przewagę na wybranym
koczow-towie, Parto- skórzane, zbroje typu piechota odcinku frontu, duża roła
ników wie, Alano- kolczego), miecz lub' łuczników
wie, Hunowie szabła, dzida, łuk
Grecja, Mace- Metalowy pancerz, Lekkozbroj- Szyk łiniowy, bardzo zwarty donia, pań- hełm i nagołenniki, na piechota (pełną ochronę uzyskiwał żoł-
stwa hellenis- duża tarcza, długa i konnica nierz dzięki tarczy sąsiada) ,
Falanga tyczne, najem- (2-3 m) włócznia, wymagający do starcia p łaskie-
nicy greccy w krótki miecz go terenu. Podkreślał równość Persji (VII- wspólnie walczących II w. p.n.e.) obywateli miasta
Imperium Metałowy pancerz, Lekkozbroj- Ustawienie w kilku szeregach, rzymskie hełm i nagolenniki, na piechota kolejno włączanych do walki w
Rzymski (IV w. p.n.e.- niewielka tarcza, krótki i konnica razie potrzeby. Starcie zaczy-łegion IV w. n.e.) miecz, krótki oszczep na no od wyrzucenia na prze-
i (część oddziałów) ciwnika oszczepów, po którym włócznia dochodziło do walki wręcz
Organizacja legionu rzymskiegoa
Rodzaj Łączna Podział Szyk
Zadania żołnierzy liczebność na polu bitwy
30 manipułów po 2 Od IV w. p.n.e. w trzech Wykonanie decycu-
Ciężko-centurie dowodzone rzutach (1200 + 1200 + jącego uderzenia na
zbrojna 3000 przez centurionów 600), żołnierze naj bar- siły wroga
piechota ("setników"). dziej doświadczeni Od II w. p.n.e . 3 mani- w ostatniej linii puły s tanowiły kohortę
Lekko-Zazwyczaj dołączana Podzieleni na oddziały Przygotowanie
zbrojna 1200 do oddziałów zasi lające każdy natarcia ciężko-
piechota ciężkozbrojnych z trzech rzutów ciężko- zbrojnej piechoty
zbrojnej piechoty
10 oddziałów Z reguly na skrzydlach Przeciwstawienie się
Konnica 300 szyku konnicy nieprzyjacie-
la i okrążenie jego oddzialów
• - wedlug schematu z czasów republiki. Nadto z reguły kilka tys. pomocniczych wojsk wystawianych przez sprzymierzeńców
NAJWAŻNI
EJSZ
E B
ITW
Y STAROŻYTNOŚCI
Dat
a
1285
p
.n.e
.
585
p.n
.e.
28 V
490
p.n
.e.
l3łX
480
p.n
.e.
wio
sna
480
p.n
.e.
29łX
479
p.n
.e.
l)(
371
p.n
.e.
5 V
III
33
8 p
.n.e
. 2
VII
I
Mie
jsce
pod
Kad
esz
(Sy
ria)
nad
rL.
Hal
ys
(Ana
tołia)
pod
Mar
ato
nem
(G
recj
a)
Ob
rona
T
erm
opil
(G
recj
a)
w Z
atoc
e S
alam
iny
( Gre
cja)
pod
Płatejami
(Gre
cja)
Wo j
na
Egi
psko
-h
etyc
ka
Str
ony
-lic
zba żołn
ierz
y -
dow
ódca
Egi
pcja
nie
-?
-R
amze
s II
Het
yci -
? -
Muw
atal
lis
Prz
ebie
g
Ata
k he
tyck
ich
rydw
anó
w o
dcin
a R
amze
sa
od głównych s
i.ł; nad
ejście pos
iłków skłania
Het
ytów
do
wyc
ofa
nia
się
Zna
czen
ie, u
wag
i
Słynne
i ni
e roz
strz
ygni
ęte
star
cie największ
ych po
tęg
Błiskiego W
scho
du
Med
yjSk
o-/ M
edow
ie -
? -
Kya
ksar
es
-łidyjsk
a L
idyj
czyc
y -
? -
Ałya
ttes
W
g H
erod
ota
star
cie
prze
rwan
e pr
zez zaćmi
e-/ N
ajst
arsz
a pe
wna
dat
a ni
e Sł
ońca,
stro
ny decydu
ją
się zawrzeć p
okó
j d
zien
na
bitw
y
Gre
cko
-per
ska
Gre
cko
-per
ska
Gre
cko
-per
ska
Gre
cko
-per
ska
Ateń
czyc
y -
ok.
10 ty
s. -
Mil
tiad
es /
Słab
e ce
ntru
m w
ojsk
gre
ckic
h i s
ilne skrzyd
ła -I Pi
erw
sze
znac
zne zwyc
ięs-
Pers
owie
-2
0-6
0 ty
s. -
Dat
is
w n
astępstw
ie r
ozbi
cie skrlyde
ł i o
krąż
enie
two
nad prz
eważ
ając
ą armią
środkowej k
olum
ny P
ersó
w
perską
Gre
cy -
7,3
tys.
-L
eoni
das
Pers
owie
-po
nad
100
tys.
(?)
K
serk
ses
Obr
ona wąwozu s
kute
czna
do
czas
u zn
ałez
ie
nia
prze
z Pe
rsów
dro
gi p
rlez
góry
. Wyc
ofan
ie
więks
zośc
i Gre
ków
, śmierć
Spal
1an
i Leo
nida
sa
Gre
cy -
370 okrętów
-E
uryb
iade
s 1 Siły
pers
kie
nie mog
ły roz
winą
ć sz
yku
w wą-
i Temistok
łes
skie
j za
toce
; pr
zew
aga
Gre
ków
w w
alka
ch
Per
sow
ie -
800 ok
rętów -
Kse
rkse
s bezpoś
rednich
Gre
cy -
80 t
ys.
(?)
-Pa
uzan
iasz
Pe
rsow
ie -
120
tys.
(?)
-M
ardo
nios
10
dni
wyc
zeki
wan
ia, w
resz
cie
atak
Per
sów
. W
bit
wie
prL
ewag
a G
rekó
w, śmierć
Mar
doni
osa
i pan
ika
w s
zere
gach
Per
sów
Opóźnieni
e postępu P
ersó
w,
umoż
liw
ienie
zre
orga
nizo
w
a nia
obr
ony
Duże
str
aty
Pers
ów i
rez
ygn
acja
prz
ez n
ich
z po
dboj
u G
recj
i
Wyp
arci
e pe
rski
ch najeźdź
ców
z G
recj
i
pod
I O h
ege-
/ Spa
l1an
ie -
II t
ys.
-K
leo
mb
roto
s L
eukt
ram
i monię
Teb
Tebańczycy -
7 ty
s .. -
Epa
rnin
ond
as
Nie
typo
wy.
ukoś
ny
szy
k T
eban
zap
ewni
a im
su
kces
y na
skr
zydl
e; S
part
anie
uchodzą
Kon
iec
spal1ańskiej h
ege
mon
ii w
Gre
cji
pod
Gre
cko-
Mac
edończy
cy -
ok. 3
2 ty
s. -
Filip
U
Cheroneją
-mac
e-G
recy
(A
teny
+ T
eby)
-ok
. 30
tys.
-A
tak
konn
icy macedońsk
iej
na Tebańczyków
a nas
tępn
ie
atak
od
tyłu
na Ateńczyków
Prz
ypieczę
towanie h
egem
oni
i macedoń
skie
j w
Gre
cji
(Gre
cja)
dońsk
a C
hare
s i T
eage
n ~
333
d I
W,
Mac
edończycy
-35
tys
. -
Prz
ewag
a P
ersó
w n
a skrzyd
łach
, łec
z at
ak
Otw
arci
e A
leks
andr
owi
~
XPł·n
.e.
p(Co
I'sso
)s
Al
YkPr
awda
Ał
eksa
nder
ja
zdy
pod wo
dzą
Ale
ksan
dra
zmus
za d
o uc
ie-
drog
i do
cen
trum
pań
stwa
O
y
ICJa
e
san
ra
P .
120
D'
III
ki D
.
..
h .
k ki
ki
N
er
sow
le -
tys.
-a n
usz
cz
an
usz
a; z
111
m p
lerz
c a
wO
J s o
per
s e
pers
eg
o -<.
'
331
Arbe
ła
W
Mac
edoń
czycy
-47
tys
. -A
tak
praw
ego sk
rzyd
ła M
aced
ończ
yków k
u Złamanie o
poru
Per
sów
:i
I PXn .e .
(Gau
gam
ela)
Ał ~ra~a
Ale
ksan
der
cent
rum
Per
sów
zm
usz
a D
ariu
sza
do u
ciec
zki,
i o
pano
wan
ie i
ch pań
stwa
O
M
ezop
ota
mia
e
an
ra
Pers
owie
_ 2
00 ty
s. (
?) -
Dar
iusz
1lI
co p
owod
uje pójście
Pers
ów w
rozsypk
ę pr
zez Mac
edończ
yków
(!)
:
Dat
a M
iejs
ce
Woj
na
Stro
ny -
liczb
a żo
łnierLY
-do
wód
ca
316
p.n.
e.
pod
Per
se-
Woj
ny
31
tys.
+ 6
5 słoni
-A
ntyg
on
poli
s (I
ran)
di
adoc
hów
42
tys
. +
114
slo
ni -
Eum
enes
216
p.n.
e.
pod
II w
ojna
R
zym
iani
e -
85 t
ys. -
War
ron
2 V
III
Kan
nam
i pu
nick
a Kartagińczycy
-46
tys
. -
Han
niba
l ( I
tali
a)
202
p.n.
e.
pod
Za mą
II w
ojna
R
zym
iani
e -
40 ty
s. -
Scy
pion
19
X
(Afr
yka
Pn.)
pu
nick
a Afrykański
Kartagińczycy -
40 ty
s. -
Han
niba
l
71 p
.n.e
. po
d B
rund
i-P
owst
anie
N
iew
olni
cy -
60 t
ys.
-S
part
akus
w
iosn
a zj
um (
Ital
ia)
Spa
rtak
usa
Rzy
mia
nie
-40
tys
. -
Kra
ssus
31 p
.n.e
. po
d A
kcju
m
Woj
na
Ant
oniu
sz -
230
gale
r -
An
toni
usz
(M. Ś
ród-
do
mo
wa
Okt
awia
n -
260
gale
r -
Mar
ek
2łX
ziem
ne)
w R
zym
ie
Agr
yppa
(po
pon
ad 2
0 ty
s. żoł
n.)
9 n.
e.
w L
esie
W
ojny
G
elm
anie
-?
-A
rmin
iusz
jesi
eń
Teu
tobu
rski
m germańskie
Rzy
mia
nie
-ok
. 20
tys.
-(G
erm
a nia
) K
win
tili
usz
War
us
pod
Lic
hfie
ld
Rzy
msk
i R
zym
iani
e -
10 t
ys.
-S
wet
oniu
sz
61 n
.e.
(W.
Bry
tani
a)
podb
ój
Cel
tow
ie -
80 t
ys. (
?) -
Boa
dyce
a B
ryta
nii
269
n.e.
po
d N
aiss
us
Naj
azd
Rzy
mia
nie
-?
-K
laud
iusz
11
(Nis
z, S
erbi
a)
Got
ów
Goc
i -
? -
?
323
n.e.
po
d A
dria
-W
ojna
K
onst
anty
n I
-12
0 ty
s.
3 V
II
nopo
lem
do
mow
a L
icyn
iusz
-16
5 ty
s.
(Tra
cja)
w
Rzy
mie
378
n.e.
po
d A
dria
-N
ajaz
d R
zym
iani
e -
60 ty
s. -
ces.
Wal
ens
9 V
III
nopo
lem
G
otów
G
oci
-?
-F
rydy
gem
451
n.e.
po
d C
halo
ns"
Woj
ny z
R
zym
iani
e i g
ermańscy s
prL
ymie
-
VII
(F
ranc
ja)
Hun
ami
rLeńcy -
? -
Aec
jusz
i T
eodo
ryk
Hun
owie
-?
-A
ttyl
a a
-bi
twa
k. T
roye
s lu
b bi
twa
na p
olac
h K
atal
auni
jski
ch
Prl
.cbi
cg
Początkowa p
rzew
aga
Eum
enes
a, s
ukce
s ko
nnic
y da
je zwyc
ięstwo A
ntyg
onow
i
Zwycięstwo Kartagińczyków n
a sk
rzyd
łach
do
prow
adza
do
otoc
zeni
a i t
otal
nej kl
ęski
Rzy
-m
ian
prL
y ni
ewie
lkic
h st
rata
ch zwycięzców
Nie
udan
y at
ak 8
0 sł
oni
bojo
wyc
h wywo
łuje
zam
iesz
anie
w s
zere
gach
Kartagińczyków
;
prze
wag
a ko
nnic
y rL
ymsk
iej
Zwycięstwo r
zym
skic
h le
gion
ów p
o wyjątko-
wo
zażartej b
itw
ie
Wal
ka z
e zm
ienn
ym szczęściem
; w
ycof
anie
ok
rętó
w K
leop
atry
i u
ciec
zka
sam
ego
Ant
oniu
-sz
a po
wod
uje.
że
flot
a A
nton
iusz
a ka
pitu
luje
Wciągnięcie w
zasadzkę i
doszczętne w
ybic
ie
trze
ch l
egio
nów
rL
ymsk
ich
Całkowita klę
ska
Bry
tów
w s
tarc
iu z
dos
ko-
nale
wys
zkol
onym
i le
gion
ista
mi.
Kró
low
a B
o-ad
ycea
pop
ełni
a sa
mob
ójst
wo
na p
olu
bitw
y
Ciężka b
itw
a rozstrzygnięta n
iesp
odzi
ewan
ym
atak
iem
odd
ział
u R
zym
ian
na tył
y G
otów
Man
ewr
Kon
stan
tyna
wyw
abia
woj
ska
Lic
y-ni
usza
z w
arow
nego
obo
zu.
W b
itw
ie o
gro-
mna
prz
ewag
a w
eter
anów
Kon
stan
tyna
Zde
cydo
wan
y at
ak germańskiej k
onni
cy n
a rzymską piechotą; śmi
erć
cesa
rza
Bra
wur
owy
atak
Wiz
ygot
ów z
mus
za H
unów
do
wyc
ofan
ia się
z dużymi s
trat
ami;
śmierć
Teo
dory
ka
Znl
lczc
nic.
uW
llgi
Jedn
a z
najw
. bi
tew
między
spad
kobi
erca
mi
Ale
ksan
dra
Umożliwienie H
anni
balo
wi
kont
ynuo
wan
ia m
arsz
u na
R
zym
Klęska zmusiła Kar
tagi
nę
do upokarLających us
tęps
tw
wob
ec R
zym
u
Upa
dek największego
pow
stan
ia n
iew
olni
ków
Zwycięstwo O
ktaw
iana
w
woj
nie
dom
owej
Jedn
a z
gl.
przy
czyn
wyc
o-fa
nia
się
Rzy
mu
z G
erm
anii
na
lew
y br
zeg
Ren
u
Stłu
mien
ie w
ielk
iego
po
wst
ania
prz
eciw
ko
władzy R
zym
u
Roz
bici
e na
jazd
u pu
stos
zą-
cego
od
kilk
u la
t ce
sars
two
Kon
stan
tyn
zdob
ywa
prze
wa-
gę w
woj
nie.
Jed
na z
najwię-
kszy
ch b
itew
staroży
tnoś
ci
Wzr
ost
roli
konn
icy,
wyk
a-za
nie słabośc
i ar
mii
rzym
skie
j
Pow
strz
yman
ie e
kspa
nsji
H
unów
w E
urop
ie
~ ;;:o
O
No ~
Z O
Vh n.
STAROŻYTNOŚĆ
NAjWAŹNIEjSI BOGOWIE GRECJI I RZYMU Imię
Slawne Odpowie-
greckie Pokrewieństwo Zakres wladzy, dzialań , opieka Atrybuty ośrodki dnikw
kultu Rzymie
Zeus s. Kronosa i Władza (np. królów), porządek
piorun Olimpia, Jupiter
Rei, mąż Hery prawny, zjawiska meteorologiczne Dodona (Jowisz)
Hera c. Kronosa i Malżeństwo . polożnice , niemowlęta paw, bocian, owoc Argos, Sa-
Junona Rei, żona Zeusa granatu, krowa mos. Sparta
Posej- s. Kronosa i Rei, Wody, żegluga , trzęsienia ziemi, trójząb
Peloponez, Neptun
don mąż Amfitryty konie Sycylia
Deme- c. Kronosa i Rei, Zasiewy, zboże. rodzina, plodność , klos zboża , Delfy, Ceres ter matka Persefony lad pochodnia Eleusis
Hestia c. Kronosa i Rei Ognisko domowe brak m.in. Delfy Westa
Hades s. Kronosa i Rei. Świat zmarlych, bogactwo klucze iberio,
prakt. brak Pluton mąż Persefony róg obfito~ci
Apollo s. Zeusa Slońce , medycyna, sztuka (przewod- wieniec laurowy, Delos.
Apollo i Latony nik 9 muz). nauka. gwałtowna śmierć lira, luk Delfy
Artemi- c. Zeusa My!(listwo. dzikie zwierzęta, blask luk i strzaly Efez Diana
da i Latony księżyca. mlodzież
Atena c. Zeusa Mądrość, wojna w sI usznej sprawie. helm i wlócznia,
Ateny Minerwa rękodzielo (m.in . garncarstwo) oliwka, sowa
Hefaj- s. Zeusa i Hery, Ogień. kowalstwo i inne rzemiosla mIot i obcęgi
Lemnos, Wulkan stos mąż Afrodyty Ateny
Afro- c. Zeusa i Dione. Milość , plodność, piękno delfin, labędt Cypr.
Wenus dyta żona Hefajstosa Korynt
Hermes s. Zeusa i Mai Droga. podróżni , kupcy, poslańcy, kapelusz, skrzy-
Arkadia Merkury wynalazcy, zlodzieje dlate sandaly
Ares s. Zeusa i Hery Wojna krwawa i okrutna miecz prakt. brak Mars
Dioni- s. Zeusa i Wino. teatr skóra pantery na Delfy, Bachus zos Semele ramionach Ateny
Askle- s. Apollina i Medycyna. uzdrowienia wąż oplatający Epidauros Eskulap pi os nimfy Koronis l askę podróżną
Kronos s. Uranosa i Gai, Kojarzony ze zloty m wiekiem
sierp Saturn brat i mąż Rei ludzko~c i i dobrymi rządami
Kulty wschodnie rozpowszechnione w Rzymie okresu cesarstwa Bóstwo, Pocho- Popularność
Uwagi kulI dzenie w Rzymie
Azja od końca
Frygijska "Wielka Macierz", identyfikowana przez Greków z Artemidą lub Kybele Mniejsza
III w. p.n.e. Reą. Popularny byl cykl mitów związanych z odrodzeniem ukochanego
(Frygia) Kybele - Attisa
Drugorzędne bóstwo irańskie, po zapożyczeniach z innych religii czczony Mitra Iran I-IVw. n.e. jako bóg światla i Slońca . szczególnie wśród żolnierzy. Przez pewien czas
mitraizm rywalizowal z chrześcijaństwem
Izyda Egipt od I w. n.e. Cykl mitów związany ze śmiercią i odrodzeniem męża Izydy - Ozyrysa
Serapis Egipt od I w .. n.e. Bóstwo wprowadzone w helleni stycznym Egipcie (ok. 300 p.n .e.) , lączące
elementy egipskie i greckie: w kulcie dużą rolę odgrywaly święte byki - Apisy
Baal Syria n-III w. n.e. W Syrii czczony od n tys. p.n.e. , obdarzany byl różnymi przydomkami i odpowiednio do nich mógl być bogiem Slońca. nieba i in .
Mall;- kon . In W.-Stworzony przez Maniego (216-276), akcentowal walkę Dobra i Zla, ascezę.
clteivn Iran
IVw. n.e. lączyl elementy zoroastryzmu, chrześcijaństwa, buddyzmu i gnozy. Popularny zwl. we wsch. części państwa rzym. (por. paulicjanie str. 55)
STAROŻYTNOŚĆ
DZIEDZICTWO ANTYKU
Dziedzina Grecja
Rzym Charakterystyka ogólna Wybrani przedstawiciele (p.n.e.)
Znaczny rozwój od VI w. p.n.e.; Tales z Miletu (ok. 620-540) Kontynuacja niektó-pojawienie się wielkich systemów Pitagoras z Samos (570-496) rych kierunków filozoficznych przy zainteresowaniu Sokrates (469-399) greckich (neoplato-
Filozofia filozofią przyrody i struktu rą bytu. Platon (427-347) nizm, a zwl. stoicyzm): Rozkwit w V-IV w. p.n.e., żyjący Arystoteles (384-322) Seneka (4 p.n.e.-65 n.e.) wówczas autorzy wplynęli na rozwój Zenon z Kitionu (332-263) Marek Aureliusz dziedziny aż do naszych dni (~ str. Epikur (342-270 p.n.e.) (121-180 n.e.) 351) Plotyn (204-207 n.e.)
Stworzenie podwalin matematyki, Pitagoras z Samos (ok. 570-496) Dziedzina lekceważo-Mate- m.in . przez wprowadzenie metody Euklides (365-300 p.n.e.) na. brak większych
matyka dedukcyjnej i dowodzenia twierdzeń . Archimedes (287-212 p.n.e.) osiągnięć Początkowo duża przewaga geometrii Diofantos (III w. n.e.)
Poezja Obszerne poematy pisane heksame- Homer (V III w. p.n.e.) Wergi liusz (70-19
epicka trem. Rozwój w epoce archaicznej Hezjod (ok. 700 p.n.e.) p.n.e.) - Elleida (VIII-VII w. p.n.e.)
Rozwój po okresie rozkwitu poezji Anakreont (572--487 p.n.e.) Horacy (65-8 p.n.e.) Poezja epickiej. Tematyka bliska codzien- Safona (VII-VI w. p.n.e.) Owidiusz (43 p.n.e.-li ryczna no~ci, utwory krótkie, pojawienie 18 n.e.)
s ię licznych form wierszy
Podstawowa dziedzina - budowle Iktinos i Kij.l likrates (V w. Znakomity rozwój zwią- . sakralne z kamienia i drewna. p.n.e. - Partenon w Atenach) zany z postępem tech-Wyksztalcone trzy porządki: Mnesikles (V w. p.n.e.) niki (szerokie za~toso-
Archi-monumentalny dorycki, znacznie Hippodamos z Miletu (V w. wanie luku i kopuly, a
tektura lżejszy jońsk i i najbardziej ozdobny p.n.e. - urbanistyka) także cementu i wy-koryncki. Szerokie stosowanie kolumn, Pyteos (IV w. p.n.e.) palanej cegly). Wielkie dążenie do maksymalnej harmonii Sostrates z Knidos (III w. p.n .e.- budowle (termy, luki, wszystkich elementów budowli latarnia morska na Faros) akwedukty, teatry i in .)
w calym państwie
Rozkwit w okresie klasycznym, Fidiasz (495--430 p.n.e.) Rozwój od I w. p.n.e .. później zachowanie wysokiego po- Poliklet (2 pol. V w. p.n.e.) znakomity poziom
Rzeźba ziomu. Realizm, świetne przedsta- Lizyp (IV w. p.n .e.) m.in . rzeżby wianie postaci ludzkich. Typowe Praksyteles (IV w. p.n.e.) portretowej surowce to kamień i brąz Skopas (IV w. p.n.e.)
Do IV w. p.n.e. malarstwo gl. jedno- Ergotimos i Klitas (I pol. VI w.) Wysoki poziom Ceramika i lub ki lkubarwne na ceramice, później Eufronios (2 pol. VI w. p.n.e.) malarstwa i mozaiki, malarstwo rozwój malarstwa ściennego, mozai- Apollodoros (kon. V w. p.n.e.) większo~ć twórców
ki i portretu (rzadko zachowane) Apelles z Kolofonu (IV w. p.n.e.) nieznana
Historio-Dążenie do krytycznego i bezstron- Herodot (484--430 p.n.e.) Cezar (100--44)
grafia nego opisu przy zachowaniu literac- Tukidydes (ok. 460-400 p.n.e.) Tacyt (55-{)k. 120 n.e.) kich wartości dziel Polibi usz (200- 123 p.n.e.)
Pierwotnie związany ze świętami re- Ajschylos (525--456 p.n.e.) Plautus (254-184). ligijnymi. Rozkwit w okresie klasycz- Sofokles (497--406 p.n.e.) rozwój komedii
Teatr nym w Atenach - podzial na traged ię Eurypides (485--406 p.n.e.) i komedię, duże efekty osiągane za Arystofanes (445-385 p.n.e.) pomocą świadomie ograniczonych Menander (342-293 p. n.e.) ~rodków artystycznych
Dominacja opisu, klasyfikacji i Hipokrates (460-375, medycyna) Pliniusz Starszy (23-79 rozumowania przy praktycznym Arystoteles (384-322 p. n.e. , n.e., różne dziedziny)
Nauki przy-braku wykonywania doświadczeń. różne dziedziny) Galen (ok. l3Q-{)k.
rodnicze Próby systematyzacji wiedzy Teofrast (387- 287, botanika) 200 n.e .. medycyna) i pierwsze ogólne teorie. Archimedes (287-2 12. fizyka) Glówne osiągnięcia od IV w. p.n.e. Klaudi usz Ptolemeusz (100-przez cal y okres hellenistyczny 168, astronomia, geografia)
ST AROŻVTNOŚĆ
SIEDEM CUDÓW ŚWIATA STAROŻYTNEGO Nazwa. Budowa Okol i czno~ci powsIania Konslrukcja. wymiary Uwagi miejsce
SIEDEM NAJPOPULARNIEJSZYCH
2650-Grobowce faraonów Po kilkasel Iys. bloków pia,- Grobowce obrabowane
Pi ramidy 2500
IV dynaslii kowca (ok. 2.5 I każdy). z w III lys. p.n.e .. pi ramidy (Egipl) zewnąl rz oblicowane wa- (pozbawione oblicowania)
p.n.e. pieniem (palrz labela niżej ) sloją do dz i ś
.. Wiszące Vll w. Tradycja przypisuje je Prawd. obszerny ogród nad Zniszczone przed IV w. p.n.e. ogrody"
p.n.e. królowej Semiramidzie sklepionymi komorami w
Babilonu palacu wladcy
Piąla na Iym samym Na planie prostokąla : Spalona podczas najazdu
Świątynia ok. 356-miejscu świątyni a. 5 I.4x 111 .5 m. wsparta na Gotów w 262 n.e .. po zbudowana po podpa- 127 kolumnach o wys. 17.6 m odbudowie spalona przez
Artemidy 323 leniu poprzedniej przez chrześc ij an w V w. Glówny
w Efezie p.n.e. szukającego slawy O. rodek kultu Artemidy szewca Herostratesa w świecie greckim
Mauzo-Grobowiec Mausolosa. Budowla na planie prosIokąta Budowla zwalona przez trzę-
leum w ok. 353- wladcy Karii w Azji (ok. 26x 33 m). wys. ok. 46 m. sienie ziemi w 1402. resztki
Halikar- 35 1 Mniejszej . zbudowany zdobiona przez najslynniej- rozebrane przez joannitów
nasie p.n .e. z polecenia jego żony szych greckich rzeźbiarzy podczas budowy twierdzy
Artemizji w 2 pol. XV I w.
Latarnia ok. 300-
Okres świetnośc i Alek- Budowla kamienna wys. 120- Od VII w. n.e. minaret. w morska
280 sandrii jako gl. portu 140 m. na szczycie stale 1349 zwalona (trzęsienie zie-
na Faros M. Śródziemnego plomlcy ogieli mi). a później wykorzystana (Egipt)
p.n.e. do budowy tureckiego fortu
Posąg Wotum dz iękczynne Wykonany z b"lzu z wewnę- Przewrócony przez t rzę-Heliosa 305-293 dla op iekuńczego bós- (rzną konslrukcją że lazną . sienie ziemi w 227 p.n.e .. (wyspa p.n .e. twa miasta za udane Wys. zapewne ok. 3~0 m przetopiony w 653 n.e. przez Rodos) przetrwanie oblężeni a Ambów
Posąg ok. 430
Dzielo Fidiasza prze- Posąg s iedzącego Zeusa (wys . W końcu IV w. n.e. wywie-Zeusa znaczone dla glównej kilku m). wykonany z kośc i ziony do Konstantynopola.
(Olimpia) p.n .e.
św i 'ltyni Zeusa sIoniowej i złotej blachy w 475 spłonq ł
INNE CZĘSTO WYMJENIANE Świąlyni a Aleny Podstawa 30.9 x 69.5 m. W V w. n.e. zamieniony na
Partenon 447-432 wzniesiona po kolumny o wys. 10.4 m. kośció l. w XV II w. poważnie w Atenach p.n.e. najeździe perskim bogate zdobienia uszkodzony (wybuch magazy-
nu prochu podcza, oblężenia)
ok. 678. Zbudowane przez Podwójny mur ceglany Zniszczone stopniowo w Mury przebud. władców państwa (grubo Ć ok. 8 m każdy) ota- kolejnych wiekach: resztki
Babilonu 562 nowobabilońskiego czający kwadrat o obwodzie zachowane do dziś p.n .e. i asyryjskiego ok. 20 km
Pałac w od ok. Siedziba królów Persji Kompleks budynków Spalony przez Ałeksandra Persepolis 5 ł 5 p.n.e. zajmujqcy kilka hektarów Wielkiego w 332 p.n.e.
Najważniejsze piramidy egipskie
Faraon Miejsce Rok ukończenia Wysokość (m) Dl. boku
Uwagi Pierwotnie Obecnie podslawy
Dżeser Sakkara ok. 2650 p.n.e. ok. 62 6 1 1 09x ł 2 1 .. Piramida schodkowa" Snefru Dahszur ok. 2610 p.n.e. ok. 105 10ł.5 188.6 .,Piramida załamana"
Snefru Meidum ok. 2600 p.n.e. 99 92 144 .. Piramida obł upana"
Cheops Giza ok. 2580 p.n .e. ł46.7 ł 37.2 230.4 .. Piramida wielka" Chefren Gi za ok. 2550 p.n.e. ł 43.5 ł 36.4 2 15.2
Mykerinos Giza ok . 2540 p.n.e. 66.5 62 108.4