szyldy na starym mieście. poradnik.pdf

Szyldyna Starym mieście w warSzawiedobre praktyki dla właścicieli i użytkowników

KoncepcjaAnna Jagiellak i Paulina Świątek (Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków)

Tekst Historia szyldów semaforowych i Katalog zabytkowych semaforów: Kamila BaturoPoradnik: Anna Jagiellak

Opracowanie Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków

Projekt graficzny i skład Monika Golisz

Korekta Lidia Sadowska-Szlaga

Druk i oprawa Proprint Usługi Poligraficzne

Nakład 2000 egzemplarzy

Wydawca Miasto Stołeczne Warszawa, 2015 r.

ISBN 978-83-63269-33-3

Publikacja „Szyldy na Starym Mieście w Warszawie. Dobre praktyki dla właścicieli i użytkow- ników” jest drugim poradnikiem adresowanym do mieszkańców i właścicieli nieruchomości, przygotowanym przez Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków. Serię otwiera opracowanie „Jak modernizować modernizm?”, wydane w 2014 roku.

Niniejszy poradnik składa się z dwóch części. W pierwszej została opisana historia szyldów sema-forowych na przykładach europejskich. Druga część przybliża zasady rozmieszczania i montażu szyldów, a także innych elementów reklamowych. Publikację zamyka katalog i plan lokalizacji semaforów wskazanych do ochrony.

Na warszawskiej Starówce zachowała się do dziś większość oryginalnych semaforów, wykona- nych podczas powojennej odbudowy. Ich stylistyka odwołuje się do wzorców z XVI–XVII wieku. Walory artystyczne i zabytkowe szyldów są jednak wciąż niedoceniane. Szyldy są integralnym elementem zabytku i staromiejskiej stylistyki. Niestety, w okresie ostatnich dwudziestu pięciu lat część szyldów semaforowych powstałych po wojnie zniknęła z krajobrazu miejskiego. Zabytkowe semafory zaczęły być wypierane przez nowe formy reklam.

Współczesne reklamy umieszczane na kamienicach Starego Miasta są eksponowane we wspól-nej przestrzeni publicznej i ich autorzy powinni uszanować wygląd zabytkowych elewacji. Pra-gnę zwrócić Państwa uwagę na potrzebę dostosowania estetyki reklam do zabytkowego charakteru budynków. Zobowiązuje nas do tego historyczny charakter miejsca wpisanego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO, jakim jest Stare Miasto w Warszawie.

Poradnik jest odpowiedzią na oczekiwania mieszkańców Starego Miasta i środowisk społecznych, postulujących przywrócenie oryginalnego wyglądu staromiejskiej przestrzeni.

Zapraszam do lektury.

Piotr Brabander Stołeczny Konserwator Zabytków

5

1. Szyld kwiaciarni MHD przy ulicy Świętojańskiej 11, projekt Jerzego Brabandera

Szyldy semaforowe1 są jednym z najbardziej charakte-rystycznych elementów zdobniczych Starego Miasta. Przykuwają wzrok oryginalną formą i precyzją wyko-nania. Są przy tym wyjątkowe w porównaniu z szyldami na innych zabytkowych starówkach w Polsce. War-szawskie semafory zostały bowiem zaprojektowane w ramach spójnego programu aranżacji plastycznej Starego Miasta. Podobnie jak cała warszawska Starów-ka, szyldy powstawały w trakcie odbudowy i są dziełem znakomitych projektantów: konserwatorów, architek-tów, budowniczych, plastyków i rzemieślników.

Stare Miasto zostało odbudowane jako osiedle miesz- kaniowe z szerokim zapleczem usługowym i kultural-no-oświatowym. W przyziemiach wielu kamienic po- wstały sklepy, lokale gastronomiczne, muzea i galerie. To właśnie dla tych miejsc zaprojektowano szyldy se-maforowe, które wkrótce stały się wizytówką Starówki.

Zabytkowe semafory powstały w dwóch etapach: w okresie odbudowy Starego Miasta, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych oraz na początku lat siedemdziesią-tych XX wieku. Niestety, nie wszystkie dotrwały do czasów obecnych. Część bezpowrotnie zniknęła z kraj-obrazu staromiejskiego. Te, które pozostały, wzbudzają duże zainteresowanie i są jedną z największych atrak-cji zabytkowych elewacji.

Szyldy są integralną częścią Starego Miasta – zabytku wpisanego na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Warszawska Starówka została wpisana jako spójna kon-cepcja odbudowy, której elementy tworzą jednorodną całość i są harmonijnie powiązane pod względem stylisty- cznym. Usuwanie lub wymiana oryginalnych detali oraz form plastycznych prowadzi do degradacji i zubożenia zabytku. Dlatego tak ważne jest zachowanie i ochrona historycznych elementów wystroju Starego Miasta.

1 Szyld semaforowy lub semafor to szyld zawieszony na wysięgniku zamocowanym do ściany budynku. W odróżnieniu od semafora,

szyld tablicowy to tablica przytwierdzona bezpośrednio do płasz-czyzny elewacji.

CZęŚć IHISTORIA

SZyLDy JAKO ELEMENT KONCEPCJI ODBUDOWy STAREGO MIASTA

7

HISTORIA SZyLDóW SEMAfOROWyCH

Szyldy to znaki graficzne lub figuralne, mające na celu przekazanie informacji związanej z handlem lub usłu-gami, przeznaczonej dla wybranej grupy odbiorców. Pierwotnie przybierały formę malowanych lub rzeź-bionych przedstawień towarów albo powszechnie zro-zumiałych symboli, umieszczanych na budynku w celu zwrócenia uwagi przechodniów na prowadzoną tam działalność. Używane w języku polskim słowo „szyld” jest spolszczeniem niemieckiego terminu das Schild (w odróżnieniu od der Schild – tarcza). Szyld sklepowy o tradycyjnej, ozdobnej formie metaloplastycznej naj- częściej określa się mianem „szyldu cechowego” – Zunft-schild. Termin „szyld semaforowy” stosowany był już w prasie drugiej połowy lat pięćdziesiątych XX wieku. Określano nim szyld lub reklamę neonową, umiesz-czone prostopadle do powierzchni elewacji budynku. Nazwa wywodzi się przypuszczalnie jeszcze z okresu dwudziestolecia międzywojennego, kiedy w Polsce wy- dawano pierwsze publikacje dotyczące zagadnień zwią- zanych z reklamą handlową. Termin ten stosowano również do szyldów w formie metaloplastycznego em-blematu umocowanego na ozdobnym wysięgniku.

O dziwo, najwcześniejsze szyldy semaforowe, które po- jawiły się w miastach zachodniej Europy mniej więcej w XIV wieku, wydają się nie mieć bezpośredniego związku z funkcjonowaniem cechów. Stosowanie tych znaków narzucono wraz z pojawieniem się regulacji prawnych, wprowadzanych w celu ułatwienia kontroli podatkowej sprawowanej nad piwowarami i kupcami winnymi.

W średniowiecznych przedstawieniach spotykanych w malarstwie ołtarzowym i miniaturach manuskryp-tów z XV wieku pojawiają się na drugim planie głównie semafory z wiechą, gwiazdą lub wieńcem zawieszo-nym na drewnianym drągu, sygnalizujące prowadzony wyszynk wina lub piwa. Późniejsza, dojrzała forma i symbolika szyldów semaforowych zdaje się wywodzić z dwóch równolegle funkcjonujących tradycji. Pierw-szym źródłem był zapewne stosowany w starożytności i średniowieczu czysto praktyczny zwyczaj wywiesza-nia przez rzemieślników i kupców oferowanego towa-ru na drewnianych prętach nad sklepem lub kramem, w celu lepszego wyeksponowania. Należy pamiętać, że w miastach średniowiecznych handel sklepowy od-bywał się właściwie bezpośrednio na ulicy. Wnętrze sklepu otwierano na oścież, opuszczając poziome okiennice spełniające za dnia rolę kontuaru, na noc zaś szczelnie zamykane. Pewien wpływ na formę szyl-dów miała również ikonografia tak zwanej heraldyki cechowej, w której dla odróżnienia poszczególnych branż dobierano zestaw znaków przedstawiających używane przez wytwórców narzędzia, wykonywane produkty lub wizerunki patronów przyjętych przez poszczególne cechy.

Wszystko wskazuje na to, że pierwotnie ani władze ad- ministracyjne miast, ani statuty cechów czy gildii nie wprowadzały żadnych szczególnych regulacji lub og-raniczeń dotyczących formy oraz treści szyldów rze- mieślniczych i kupieckich. Wyjątek stanowiły znaki sygnalizujące siedziby piwowarów (wiecha lub gwia- zda wieloramienna), kupców winnych (wieniec z gałę- zi) oraz cyrulików (trzy mosiężne talerze). Zestaw symboli używanych w heraldyce cechowej, na przykład na

8

pieczęciach czy chorągwiach, bywał niekiedy skompli-kowany i słabo czytelny dla laika. Ponadto w wielu ze- stawieniach powtarzały się takie same symbole: topór, cyrkiel, koło czy różnego rodzaju naczynia. W związ- ku z tym na szyldach stosowano najczęściej symbolikę uproszczoną i najbardziej jednoznaczną, na przykład wizerunek buta, talerza cyrulika, rękawicy, głowy wołu czy klucza ślusarza. W gruncie rzeczy zestaw symboli i ich formy były używane dość dowolnie przez właści-

cieli poszczególnych zakładów. Można też mówić o pe-wnej lokalnej specyfice. Szyldy z obszarów niemiecko- języcznych zawierały czasem skomplikowane konstruk- cje symboliczne. W krajach anglosaskich umieszczano niekiedy na nich herb miejscowego patrona, a bywało, że przyjmowały nawet formę słownego rebusu. Tam też, aż po dzień dzisiejszy, spotyka się jeszcze lombardy oznakowane charakterystycznym semaforem z trzema złotymi kulami.

Obserwowana w XV i XVI wieku skłonność do koncen- trowania się pewnych branż w określonych rejonach miasta zmuszała właścicieli poszczególnych warsztatów i kantorów do konkurowania między sobą o klienta, a więc dążenia do wyróżnienia swojego zakładu spo-śród pozostałych. Przypuszczalnie wówczas w miastach położonych na terenie flandrii i północnej francji wy- kształcił się zwyczaj, rozpowszechniony później w ca- łej środkowej i północnej Europie, umieszczania na elewacjach kamienic szyldów mających postać rozbu-dowanych, niezwykle ozdobnych struktur metaloplas-tycznych. Ich poziom artystyczny i jakość wykonaw-stwa świadczyć miały o prestiżu warsztatu. Obyczaj ten przywędrował do Polski najprawdopodobniej za po-średnictwem Gdańska i Torunia, przyniesiony razem z wieloma innymi regułami życia miejskiego przez osiedlających się na naszych terenach kupców i rze-mieślników niemieckich. Doskonale zachowanym przy- kładem takiego późnośredniowiecznego szyldu sema-forowego jest wywieszka dawnej gospody cechowej „Pod modrym fartuchem” w Toruniu, datowana na 1489 rok [fot. 2]. Znany z przedwojennych fotografii renesansowy szyld krakowskiej gospody „Pod krzyży- kiem” nosił datę 1580 [fot. 4].

2. Szyld gospody „Pod modrym fartuchem” przy Rynku Nowomiejskim 8 w Toruniu

9

Apogeum popularności i szczytowy moment rozwoju tej formy reklamy przypadł na wiek XVI i XVII. Para-doksalnie udokumentowany jest on głównie przez wprowadzane stopniowo od końca XVII wieku w miastach zachodniej Europy regulacje prawne, zmierzające do ograniczenia rozmiarów szyldów i długości stoso- wanych wsporników. Stanowiły one przeszkodę i za-grożenie dla ruchu w wąskich uliczkach ówczesnych miast. Stosowne rozporządzenia, wprowadzane w Pa- ryżu i Londynie w drugiej połowie XVIII wieku, stop-niowo zmusiły właścicieli sklepów i warsztatów do usuwania wywieszek semaforowych i umieszczania szyldów płasko na elewacji budynków. Mimo to prak-

tykowano dawny obyczaj jeszcze w XVIII i częściowo w XIX wieku, co sprawiło, że większość znanych z iko-nografii lub istniejących do dziś zabytkowych szyldów pochodzi właśnie z tego okresu. Najbardziej znane i najczęściej podziwiane przez turystów, prawdziwe „rezerwaty” tej formy reklamy można znaleźć w za-bytkowych dzielnicach miast angielskich, flandryj-skich, niemieckich i austriackich.

3. Szyld warsztatu ślusarskiego przy ulicy Ślusarskiej 4 w Toruniu

4. Szyld gospody „Pod krzyżykiem” z 1580 roku, Kraków

10

WARSZAWSKIE SZyLDy

Warszawa niewiele się różniła pod względem tradycji związanych ze stosowaniem szyldów od innych miast europejskich. Ich najwcześniejsze udokumentowane wizerunki znajdujemy jednak dopiero na obrazach Canaletta, a w szczególności na weducie ukazującej rozległy widok Krakowskiego Przedmieścia oglądany od strony Bramy Krakowskiej. Kilka szyldów semafo-rowych z końca XVIII wieku uwiecznił Zygmunt Vogel na akwarelach z roku 1786, przedstawiających ulicę Bielańską oraz Rynek Nowego Miasta. Antoni Magier, wspominając lata dzieciństwa, pisał o staromiejskich szyldach z ulicy Piwnej:

„Mur ubrudzony odwieczne wystawiał nam skały – a w czasie ulewy owe smoki skrzydlate z zakop- conych dachów [gargulce] pluszcząc wodą po bruku mętne spuszczały kaskady; wicher silił się zrywać wiszące rzemieślnicze znaki, igrające szczękiem balwierskich miedniczek”.

Już wówczas jednak tradycyjna forma szyldów o śred- niowiecznym rodowodzie stanowiła właściwie relikt przeszłości. Idący z duchem czasu właściciele sklepów i warsztatów – czy to na skutek wprowadzanych roz- porządzeń, czy po prostu z powodu rozpowszech- niającej się w miastach umiejętności czytania i pisania – coraz częściej umieszczali nad swymi lokalami ty-powe szyldy płaskie. Drewniane lub blaszane tablice, zawierające stosowne napisy informacyjne, stopniowo wyparły z pejzażu miejskiego symboliczne wywiesz-ki. Rozwój technologii wytwarzania szkła taflowego w XIX wieku umożliwił masową rezygnację z pier-

wotnych wejść do lokali staromiejskich przez bramy kamienic na rzecz przeszklonych witryn z drzwiami prowadzącymi wprost z ulicy. Nad witrynami umie-szczano zwykle szyld tablicowy zawierający nazwisko właściciela lokalu i zakres jego działalności. Solidne drewniane okiennice, chroniące witryny w nocy, po otwarciu ukazywały wewnętrzne strony oklejone licz-nymi reklamami.

Na archiwalnych fotografiach, przedstawiających Rynek staromiejski w ostatniej ćwierci XIX wieku, widzimy elewacje kamieniczek oblepione dwujęzycznymi szyl-dami i reklamami niemal do wysokości drugiego pię- tra. Tylko w nielicznych miejscach nieco bardziej kon-serwatywni właściciele lokali zachowali – być może ze względów sentymentalnych – zabytkowe już wtedy tra- dycyjne szyldy semaforowe. Doskonale udokumen-towany na archiwalnych zdjęciach jest szyld warsztatu ślusarza Stanisława Piskorskiego, rezydującego w piw-nicach kamienicy Kurowskiego przy Rynku Starego Miasta 38 [fot. 5]. Ryciny zamieszczane okazjonalnie w prasie warszawskiej drugiej połowy XIX wieku po-zwalają stwierdzić istnienie szyldów semaforowych na ulicach Świętojańskiej, Bednarskiej i Leszno. Nie do końca jasne są losy opisywanego we wspomnieniach niektórych warszawiaków szyldu sławnego zakładu szewskiego Hiszpańskich, przedstawiającego sylwetkę złoconego niedźwiedzia trzymającego w łapach but z cholewą. Szyld ten wisiał ponoć jeszcze w latach międzywojennych na elewacji ostatniej siedziby tej firmy, w kamienicy przy Krakowskim Przedmieściu 7. Według krążącej niegdyś po Warszawie legendy szyld ten otrzymał założyciel szewskiej dynastii Hiszpań-skich z rąk samego Jana Kilińskiego.

11

Początek XX wieku przynosi ogromne zmiany w dzie-dzinie technik reklamowych, spowodowane przede wszystkim zastosowaniem oświetlenia elektrycznego. W okresie dwudziestolecia międzywojennego pojawia się na ulicach Warszawy w zasadzie większość stoso-wanych dotychczas form reklamy wizualnej, takich jak: neony, podświetlane słupy wolno stojące, reklamy wielkoformatowe oraz zamontowane prostopadle do powierzchni elewacji budynków podświetlane kaseto-ny, nazywane potocznie „semaforami”. W tym samym

czasie pojawia się również szersze zainteresowanie problematyką ochrony miejskich zespołów zabytkowych przed dewastacją i utratą historycznej odrębności.

Pierwsza skuteczna próba opanowania estetycznego chaosu, powstającego w efekcie nadmiaru szyldów i reklam na Starym Mieście, związana była bezpośred-nio z akcją odnawiania elewacji tamtejszych kamie-nic, podjętą w latach 1928–1929. Rynek staromiejski otrzymał wówczas nieco kontrowersyjny, lecz niezwykle barwny i efektowny wystrój elewacji, zaprojekto-wany przez wybitnych artystów plastyków dwudzie-stolecia międzywojennego. W związku z prowadzony-mi działaniami usunięto z elewacji kamienic niemal wszystkie szyldy, zastępując je najczęściej skromnymi

5. Szyld warsztatu ślusarskiego z kamienicy przy Rynku Starego Miasta 38, 1912 rok

6. Szyld restauracji „fregata” przy ulicy Mazowieckiej 11, 1943–1944 rok

12

napisami umieszczonymi w światłach witryn sklepowych i niewielkimi napisami reklamowymi na we-wnętrznych stronach okiennic. Wówczas zniknęły rów- nież z ulic ostatnie szyldy semaforowe. Jedynym zna- nym z tego okresu (przypadkowo zresztą udokumen-towanym) klasycznym szyldem na terenie Śródmieścia jest sfotografowany około roku 1943 semafor restau-racji „fregata” przy ulicy Mazowieckiej 11 [fot. 6]. Składał się z precyzyjnie wykonanego, trójwymiaro-wego modelu statku pod pełnymi żaglami, umocowa-nego na wsporniku z dekoracyjnie wywiniętą wolutą. Szyld ten, odmienny stylistycznie od typowo moder-nistycznego logo restauracji widocznego na zdjęciu, mógł pochodzić ze starszego lokalu, być może nawet staromiejskiego.

Opisany stan rzeczy trwał na terenie Starego Miasta aż do chwili wybuchu powstania w 1944 roku, o czym świadczą zdjęcia pochodzące z Referatu Gabarytów, dokumentujące elewacje warszawskich kamienic w ramach akcji prowadzonej na polecenie Stefana Starzyń-skiego na przełomie lat trzydziestych i czterdziestych. Na następnych dziewięć lat warszawska Starówka, ra-zem ze swymi szyldami, zniknęła z powierzchni ziemi.

DWA ETAPy POWSTAWANIA SZyLDóW STAROMIEJSKICH

W projektach powojennej odbudowy Starego Miasta zdecydowano się na zachowanie, przynajmniej w kształ- cie zewnętrznym, zabytkowego charakteru tej dzielni-cy. Wykorzystując w największym możliwym stopniu ocalałe mury gotyckie i barokowe oraz wydobyte z gru- zów elementy wystroju kamieniczek, stworzono nieco

wyidealizowany obraz historycznej zabudowy dziel-nicy. Oprócz charakterystycznej formy architekto-nicznej budynków, jedną z najistotniejszych cech de- cydujących o pięknie i odrębności Starówki stało się nagromadzenie pieczołowicie odrestaurowanych, od- tworzonych lub specjalnie zaprojektowanych detali wystroju kamienic. Pozbawione wymyślnych krat, okuć bramnych, ozdobnych zworników i wyszukanych poli- chromii, straciłyby one znaczną część swej unikalnej urody.

Zadbano również o to, aby szyldy sklepów i warsz-tatów, które miały niebawem rozpocząć działalność

7. Szyld apteki „Cefarm” przy Rynku Starego Miasta 17, 1978 rok

13

na Starym Mieście, nie psuły wizerunku całości. Pro- jektanci sięgnęli po dawne wzory tradycyjnych szyl-dów „cechowych”, które zresztą wówczas jeszcze mogli pamiętać starsi mieszkańcy miasta. Kilka z wyko-nanych wówczas wywieszek powstało specjalnie na okoliczność przekazania do użytku pierwszej części odbudowanej Starówki w lipcu 1953 roku. Do tej grupy zaliczają się: wspaniały szyld apteki na kamienicy przy Rynku Starego Miasta 17 [fot. 7], szyld kawiar-ni „Krokodyl” przy Rynku 21, zachowany częścio- wo dawny szyld zakładu fryzjerskiego znajdującego się w rynkowej kamienicy pod jedynką oraz sema-for zakładu zegarmistrzowskiego, zawieszony na elewacji domu przy Rynku Starego Miasta 12/14. Nieco później, w październiku 1953 roku, wykonano

wywieszkę przeznaczoną dla restauracji „Bazyliszek” [fot. 8]. Szyld ten przed 1962 rokiem zastąpiony zo-stał modernistyczną rzeźbą przedstawiającą smoka, znajdującą się do dziś na elewacji kamienicy.

W miarę odbudowy poszczególnych odcinków ulic staromiejskich, prowadzonej w latach 1953–1956, do- dawano sukcesywnie kolejne szyldy. Rynek Starego Miasta zyskał pod numerem 25 wywieszkę kiosku „Ruchu”, w kształcie zawieszonego na wsporniku ażu-rowego metaloplastycznego kartusza z prostokątną tabliczką w środku. Staromiejski Dom Kultury oraz antykwariat „DESA” [fot. 9] – dekoracyjne rzeźbiarskie plakiety. Kwiaciarnię państwowego przedsiębiorstwa MHD przy ulicy Świętojańskiej sygnalizował semafor

8. Szyld restauracji „Bazyliszek” przy Rynku Starego Miasta 1/3, 1976 rok

9. Plakieta „DESy”, pozostałość po dawnym salonie „DESy” mieszczącym się przy Rynku Starego Miasta 6

14

w postaci misternego kosza z kwiatami [fot. 1]. Ulica Piwna pod numerem 7 zyskała szyld sklepu mięsnego z przedstawieniem głowy wołu i skrzyżowanych topo-rów obramowanych ażurową koronką [fot. 10], oprócz tego wywieszkę zakładu szewskiego oraz nieistniejący już od lat siedemdziesiątych i znany tylko z archiwal-nych fotografii szyld pijalni wód mineralnych.

Szyldy te projektowano w większości jako część wy-stroju zewnętrznego kamienicy lub wnętrz warsztatów, lokali sklepowych i restauracyjnych. Umożliwiała to praktykowana powszechnie zasada przydzielania lo-kali określonym użytkownikom jeszcze podczas odbudowy kamienicy. Wykonanie projektów wywie-szek powierzano najprawdopodobniej działającemu w okresie odbudowy warsztatowi kowalstwa i bla-charki artystycznej, mieszczącemu się na Nowym Mieście, przy ulicy Koźlej. Warto tu zauważyć, że lokale staromiejskie od samego początku powojennej odbu-dowy funkcjonowały na odrębnych prawach – w po- zostałych częściach warszawskiego Śródmieścia obo-wiązywał aż do roku 1956 całkowity zakaz wywiesza- nia na elewacjach budynków szyldów oraz reklam. Natychmiastową reakcją włodarzy staromiejskich lokali gastronomicznych na zniesienie tego zakazu był – odrzucony zresztą przez Stołeczny Zarząd Architek-tury i Budownictwa – wniosek o wydanie zgody na instalację napisów neonowych nad lokalami „Bazy- liszek”, „Krokodyl” i kawiarnią „Gwiazdeczka” przy ulicy Piwnej. Odmowę umotywowano koniecznoś-cią zachowania specyficznego charakteru zabytkowej dzielnicy.

Lata sześćdziesiąte przyniosły kolejne uzupełnienia. Dodano podświetlany szyld kawiarni „Pod Murzyn-kiem” przy ulicy Nowomiejskiej i nietypowy medalion z żeliwa i kutych kształtek, zawieszony na łańcuchach pod daszkiem fukierowskiej winiarni. Salon kosmety- czny „IZIS” przy ulicy Piwnej 33 otrzymał szyld z sy-renką, użytkowany obecnie po niewielkich zmianach przez Muzeum farmacji [fot. 11].

10. Szyld sklepu mięsnego przy ulicy Piwnej 7

15

Druga fala zainteresowania zagadnieniem rewitalizacji Starego Miasta związana była pośrednio z podjętą w styczniu 1971 roku decyzją o odbudowie Zamku Królewskiego. W latach 1970–1972 zainwestowano znaczne kwoty z budżetu miasta w prace remontowe i konserwatorskie na terenie Starówki. Uporządko-wano teren, zmodernizowano oświetlenie ulic, zain-stalowano iluminację wybranych obiektów, opierając się w znacznym stopniu na planach przygotowanych już rok wcześniej przez Dzielnicową Radę Narodową Śródmieście i realizowanych przez specjalnie powo-łany w tym celu zespół. Po dwudziestu niemal latach eksploatacji Stare Miasto pilnie wymagało odnowie-nia, ponadto nasilający się w tym okresie ruch turys-tyczny spowodował konieczność przekazania lokali użytkownikom związanym z jego obsługą.

Lata siedemdziesiąte zaowocowały na terenie Starego i Nowego Miasta wyjątkowym urodzajem stylizowa-nych szyldów w najbardziej wymyślnych formach. Wówczas powstały wywieszki księgarni Domu Książ-ki przy ulicy Piwnej 20, szyld nazwany przez prasę „Karocą z Łańcuta” przy Piwnej 46, nieistniejące już niestety wspaniałe szyldy sklepów bursztyniarskich „Ambra” oraz „Jantar” przy Piwnej 15 i Piwnej 43 [fot. 12]. Na Nowomiejskiej 11/13 i Piwnej 38 Centralny Zarząd Przemysłu Mleczarskiego zainstalował dwa identyczne szyldy z wizerunkiem krówki (zachował się tylko jeden). Restauracja „Pod herbami”, przekształ- cona z dawnej herbaciarni, otrzymała zachowany do dziś szyld z trzema stylizowanymi tarczami. Pasman- teria przy ulicy Piwnej 26 – zabawny szyld z guzi-kiem, igłą oraz agrafką, w ażurowej rozecie. Galerię współczesną „DESA” przy Zapiecku, otwartą w 1973 11. Szyld zakładu „IZIS” przy ulicy Piwnej 31/33

16

roku w lokalu zajmowanym poprzednio przez sklep z konfekcją „Gallux”, oznakowano dwoma identycz-nymi podświetlanymi kasetonami w koronkowych obramowaniach. Całkowicie nowe szyldy dla trzech staromiejskich placówek zamówiło przedsiębiorstwo „Ruch”, zlecając wykonanie dwóch zaakceptowanych przez służby konserwatorskie wzorów: gotycyzującego kwiatonu dla kiosków przy Rynku Starego Miasta 25 i przy freta 30 oraz witrażowego kasetonu przy Piwnej 35. Na ulicy freta pojawiły się szyldy restauracji „Pod Samsonem” pod trójką i nowo powstałej pijalni miodu pod siódemką. Specyficzny, dość oszczędny styl pre-zentują semafory „Cepelii”, projektu spółdzielni ju-bilerskiej „ORNO”, oraz sklepu ze szkłem i porcelaną zainstalowane na kamienicach przy Rynku Starego Miasta 10 oraz 13. Niezwykle oryginalną formę przy-

brała wywieszka zakładu optycznego przy ulicy Święto-jańskiej 4 – metalowe lorgnon zaopatrzone było pier-wotnie w kolorowe szkła.

Późniejsze losy wspomnianych szyldów, z których kilka przez ponad sześćdziesiąt lat stanowiło nieodłączny element staromiejskiego pejzażu, były bardzo różne. Niektóre zostały zniszczone, niektóre zaginęły. Nie-które straciły pierwotnych właścicieli i stały się for-malnie bezpańskie. Część została zaadaptowana przez nowych użytkowników lokali wraz z nazwą i tradycją miejsca. Czasem na dawnym wsporniku zawieszano nowy szyld. Te, które ocalały, mimo przytłoczenia tan-detnymi reklamami z jaskrawych sztucznych tworzyw, w przeciwieństwie do nich wciąż przyciągają uwagę i wzbudzają żywe zainteresowanie zwiedzających.

12. Niezachowany szyld sklepu z bursztynami przy ulicy Piwnej 43 13. Ulica Krzywe Koło, lata 70.

17

14. Nagromadzenie materiałów o agresywnej, jaskrawej kolorystyce, niezharmonizowanej z charakterem elewacji deprecjonuje zabytek

SZyLDy NA STARyM MIEŚCIE W WARSZAWIE

Początek lat dziewięćdziesiątych XX wieku przyniósł istotne zmiany w kształtowaniu estetyki przestrzeni publicznej. W krajobrazie miast i przedmieść zagościła kakofonia architektoniczna i kolorystyczna, znieczu-lając naszą wrażliwość i poczucie piękna.

Bezład estetyczny nie ominął również zabytkowych przestrzeni i miejsc historycznych, także Starego Miasta

w Warszawie. Z upływem czasu stał się wręcz naturalny i niemal niezauważalny. Dzisiejszy jarmarczny charakter wielu witryn i elewacji warszawskiej Starówki do-tkliwie zaburza historyczny i kameralny klimat tego miejsca. Ze względu na entuzjazm i poświęcenie, z jakim zostało odbudowane z wojennych zniszczeń, Stare Miasto zdecydowanie zasługuje dziś na więcej troski i przywrócenie oryginalnego charakteru.

CZęŚć IIPORADNIK

19

KOMPOZyCJA STAROMIEJSKIEJ ULICy

Stare Miasto w Warszawie zostało odbudowane zgodnie z dokładnie opracowaną koncepcją konserwator- ską. Harmonijnie zakomponowane wnętrza ulic i rynku tworzyły jednorodną i dopracowaną stylistycznie całość. Zamierzeniem budowniczych warszawskiej Starówki było odtworzenie Starego Miasta z XVII i XVIII wieku, bez późniejszych dobudów i prze-kształceń. Odbudowany zabytek wymagał odpowied- niej historyzującej oprawy plastycznej [fot. 15]. Kształ-tując ulice, opracowano nowy, oryginalny kanon form architektonicznych i plastycznych tworzących stylis-tykę staromiejską. Pierzeje zamykające ulice i rynek wraz z małą architekturą powstały jako przemyślana i zamknięta kompozycja. Wszelkie nowe formy wprowadzane w przestrzeń zabytku musiały być podpo-rządkowane jego stylistce. Elementy obce i niezhar- monizowane były niedozwolone. W ten sposób stara- no się zachować odtworzony z pietyzmem zabytko-wy charakter Starego Miasta. Wartość koncepcji od-budowy docenił Komitet Światowego Dziedzictwa UNESCO, który w 1980 roku uhonorował Stare Mia-sto, łącznie z wystrojem architektonicznym oraz pla-stycznym, zaszczytnym wpisem na prestiżową Listę UNESCO.

fASADy NA STARyM MIEŚCIE

Elewacje kamienic staromiejskich otrzymały styl na-wiązujący do architektury XVII i XVIII wieku. W la-tach pięćdziesiątych XX wieku, projektując od nowa Stare Miasto, wykorzystano relikty, które przetrwały

II wojnę światową. Najwięcej zachowało się ich w par- terach wypalonych kamienic. Ocalałe z wojennej po-żogi oryginalne elementy wkomponowano w nowe ściany budynków. Doskonałym przykładem takiego zabiegu są kamienne portale zdobiące wejścia do bu-dynków. Niektóre pochodzą nawet z okresu I Rzeczy-pospolitej [fot. 16]. Odbudowane kamienice zostały ozdobione zgodnie ze stylem obowiązującym w okre-sie baroku i klasycyzmu. W projektach elewacji przy-wrócono podziały architektoniczne typowe dla tego

15. Wnętrze ulicy staromiejskiej. Układ okien i gzymsów tworzy harmonijną kompozycję

20

czasu. Poszczególne kondygnacje zostały wydzielone gzymsami, a okna podkreślono opaskami obramie- niowymi. fasady ozdobiono barwnymi tynkami oraz dekoracją malarską i rzeźbiarską. W witrynach i oknach oraz w nadświetlach portali i drzwi zamontowano ozdobne kute kraty [fot. 17].

Przemyślana, wyważona kompozycja pierzei zakładała harmonijne rozplanowanie kolorystyki oraz detali ar-chitektonicznych i rzeźbiarskich. Elementy wnętrza ulic staromiejskich zostały tak skomponowane, aby tworzyć spójną architektonicznie i plastycznie prze-strzeń. Wszelkie nowe formy musiały respektować in-tegralność wystroju elewacji i całej pierzei ulicy.

SEMAfORy – ELEMENT KOMPOZyCJI fASADy

Elementy zewnętrznego wystroju zostały zaprojektowane indywidualnie dla każdej kamienicy, ale w na-wiązaniu do pozostałych fasad pierzei. To na nich właśnie miała się skupiać uwaga zwiedzającego. Par-ter, wyraźnie wyodrębniony od pozostałych kondy-gnacji, został przeznaczony do funkcji kulturalnych

16. Kamienica Rynek Starego Miasta 31. Relikty wkomponowane w elewację świadczą o historii miejsca

17. Metaloplastyka to charakterystyczny element staromiejskiej stylistyki

21

i użytkowych. W tej części umieszczono, zaprojekto-wane specjalnie dla Starego Miasta, kute w metalu szyldy. Ich oryginalna forma i wysoki kunszt wykona-nia miały przykuwać wzrok, ale nie przytłaczać kom-pozycji elewacji. Wykonane przez mistrzów rzemiosła artystycznego szyldy stały się elementem charaktery-stycznym Starego Miasta [fot. 18–19].

OGóLNE ZASADy LOKALIZACJI REKLAM NA STARyM MIEŚCIE

Najważniejszą zasadą, którą należy się kierować przy umieszczaniu nowych elementów na elewacjach za-bytków, jest unikanie form wprowadzających dyso-nans i chaos kompozycyjny [fot. 20–21]. Dodatkowe detale powinny respektować kompozycję, a także wy-strój architektoniczny i plastyczny kamienic. Trzeba pamiętać, że każda ingerencja w substancję i wygląd kamienic burzy kompozycję i narusza integralność wy-stroju zabytków. Dlatego nowe formy projektowane dla Starego Miasta powinny reprezentować wysoki poziom artystyczny i być wykonywane ze szczególną starannością i dbałością. Nie mogą zdominować detali historycznych, powinny uszanować zabytkowy charakter elewacji i harmonijnie wtapiać się w kompozycję plastyczną i kolorystyczną fasady. Należy podkreślić, że najważniejsza jest ekspozycja zabytku. Dotyczy to nie tylko formy reklamy, ale również jej estetycznego sposobu zamontowania i zawieszenia. Uhonorowanie Starówki wpisem na Listę UNESCO wymaga bowiem szczególnej uwagi. Dlatego niektóre elementy identyfikacji wizualnej oraz reklam, dopuszczalne w innych przestrzeniach miasta, nie mogą być akceptowane na tym wyjątkowym obszarze.

ROZMIESZCZENIE ZNAKóW IDENTyfIKACJI WIZUALNEJ

Znaki informacji graficznej należy umieszczać w par-terze kamienicy, pod gzymsem lub poniżej okien pierw-szej kondygnacji, czyli w miejscach wyznaczających 18–19. Staromiejskie semafory

18

19

22

część użytkową kamienic. Nie należy mocować żad-nych znaków i tablic reklamowych w oknach i na bal-konach oraz na elewacji powyżej gzymsu odcinającego

parter od wyższych kondygnacji. Nie należy również naklejać napisów w witrynach. Dotyczy to także pod-świetlanych znaków na wewnętrznej stronie okien oraz w nadświetlach witryn. Trzeba pamiętać, że nie na wszystkich kamienicach możliwe jest umieszczanie nowych reklam i znaków identyfikacji wizualnej. Tam, gdzie występują dekoracje plastyczne, np. sgraffita2, polichromie3, boniowanie4 lub elementy kamieniarki (portale, obramienia okienne, gzymsy), nie można instalować żadnych oznaczeń. Nowe szyldy semafo-rowe należy montować na zachowanych wysięgnikach (patrz: „Zabytkowe szyldy semaforowe”, s. 32).

2 Sgraffito – jedna z technik dekoracyjnych malarstwa ściennego, polegająca na pokryciu muru kilkoma warstwami tynku o odmien- nych barwach i na częściowym zeskrobywaniu warstw górnych za pomocą ostrych narzędzi. W ten sposób w wydrapanych partiach odsłania się kolor warstwy dolnej i powstaje dwu- lub kilkubarw- na kompozycja.

3 Polichromia – wielobarwne malowidła zdobiące zewnętrzne ściany, stropy lub sklepienia budowli.4 Boniowanie – dekoracyjne opracowanie muru kamiennego lub jego naśladownictwo wykonane w tynku. Polega na zaakcentowaniu profilami zewnętrznych krawędzi prostokątnych ciosów kamienia i utworzeniu w ten sposób poziomych i pionowych podziałów.

20–21. Przykłady makiet reklamowych szpecących zabytek, które degradują wartości artystyczne miejsca

20

21

23

22–26. Nawet reklamy fizycznie nieingerujące w zabytek, tj. naklejki w oknach i witrynach, szpecą wygląd elewacji

22

23

24

25

24

W tym miejscu trzeba podkreślić, że reklama, która niekorzystnie zmieniłaby wygląd zabytku, mimo że nie ingeruje w obiekt, nie powinna zostać umieszczo-na na jego elewacji [fot. 22–26]. Dotyczy to między innymi naklejek i napisów w oknach lub wolno sto-jących form przestrzennych, takich jak reklamy w formie makiet lodów, postaci ludzkich lub zwierząt. Ele- menty te blokują przejścia i zakłócają klimat kameral-nych uliczek. Priorytetem jest zawsze ochrona zabyt-ku i jego ekspozycji.

NIEPRZESŁANIANIE ELEWACJI

Reklamy nie mogą przesłaniać detali i elementów wystroju elewacji, czyli portali, drzwi, witryn, okien i bal- konów. Niedopuszczalne jest także zawieszanie na elewacji bannerów. Projektując nowe formy, trzeba uszanować materię zabytku i harmonijnie wkompo-nowywać je w całość elewacji [fot. 27–30].

26 27

28

27–30. Źle wkomponowane szyldy przesłaniają detal zabytkowej elewacji

25

MATERIAŁ, fORMA I KOLOR

Nadrzędną zasadą w umieszczaniu nowych elementów jest projektowanie form, które są podporządkowane podziałom architektonicznym i kolorystyce kamienic. Wielkość reklam umieszczanych na kamienicach po-winna być zawsze indywidualnie dopasowana do kom-pozycji elewacji. Elementy te nie mogą stanowić form konkurencyjnych dla zabytku i jego otoczenia. Nie należy zatem stosować materiałów obcych stylistyce staromiejskiej, takich jak na przykład folia reklamo- wa, a także materiałów jaskrawych, które agresywnie kontrastują z detalem elewacji. Podobnie obcym dla stylistyki staromiejskiej materiałem jest drewno uży-

31. Drewniane, stylizowane na rustykalne elementy nie wpisują się w charakter Starego Miasta

32. Metaloplastyka tworząca stylistykę i charakter Starówki

29

30

26

wane dla nadania lokalom rustykalnego charakteru [fot. 31]. Oddzielnym problemem jest montaż napisów i logotypów przestrzennych bezpośrednio na elewacji. Elementy te wymagają dodatkowych wierceń, które ni- szczą tynki. Litery tworzące napisy mogą być łączone ze sobą lub umieszczane na podkładzie, aby wyelimi-nować zbędne wiercenia [fot. 32]. Niedopuszczalne jest umieszczanie form reklamowych na elementach ka-miennych, w tym na portalach.

ELEMENTy ZIELENI

Roślinność na fasadach staromiejskich jest elementem obcym i nieuzasadnionym historycznie. Donice oraz girlandy naturalnych i sztucznych kwiatów zawiesza-ne na szyldach, portalach, w obramieniach okiennych i drzwiowych zasłaniają detal plastyczny i wprowadzają chaos kompozycyjny. Nadmierne urozmaicanie ele-wacji roślinnością jest nieodpowiednie dla reprezen-tacyjnej przestrzeni Starego Miasta. Elementy te mogą zaburzyć wartość artystyczną zabytku [fot. 33–36].

33–36. Zbędne dekoracje ze sztucznej roślinności i kwietniki przesłaniające elewacje nie są częścią staromiejskiej stylistyki

33

34

35

36

27

37–40. Stosowanie jaskrawego i pulsacyjnego oświetlenia jest niedopuszczalne na obszarze staromiejskim

37

40

38

39

28

OŚWIETLENIE

W obszarze staromiejskim nie należy stosować pod-świetlanych reklam. Elementy reklamowo-informa-cyjne, zwłaszcza podświetlane panele, lampy na wy-sięgnikach i lampki choinkowe poprowadzone wokół obramień okiennych i drzwiowych, a także oplecione wokół szyldów i nadświetli, wprowadzają dysonans i szpecą historyczne otoczenie [fot. 37–40]. Nie należy również stosować współczesnych form oświetlenia. Dotyczy to przede wszystkim światła o zmieniającym się natężeniu (pulsującym, fosforyzującym i błysko-wym). W witrynach, na drzwiach i w oknach kamienic nie można umieszczać ekranów projekcyjnych, a także wyświetlać ruchomych obrazów. Agresywne, nienatu- ralnie kolorowe efekty świetlne kontrastują z zabytko- wym charakterem, naruszając spójność kompozycyj- ną elewacji. Nagromadzenie elementów reklamowo- -świetlnych wprowadza chaos i bezład. Nadmiar form oraz kolorów zaburza harmonię, niszcząc specyficzną atmosferę i kameralny klimat miejsca.

DySKRETNE OKABLOWANIE NA ELEWACJACH

Na elewacjach wielu kamienic zostały zamontowane różne urządzenia elektryczne, które wymagały dopro- wadzenia odpowiedniego okablowania: podświetlane reklamy, szyldy semaforowe, a także kamery monito-ringu, syreny alarmowe i domofony. W zdecydowanej większości przewody do tych urządzeń ułożono prowi- zorycznie, bezpośrednio na elewacji. Taki sposób pro-wadzenia okablowania oszpecił kamienicę i cały zabytkowy obszar, deprecjonując rangę miejsca wpisanego na Listę UNESCO [fot. 41–48].

41

42

41–48. Przewody prowadzone natynkowo szpecą elewacje

29

Na elewacjach obiektów zabytkowych nie należy mon- tować żadnego okablowania. Kable i przewody, jako integralna część instalacji danego obiektu, muszą po- zostać ukryte. Bezładnie zwisające pętle kabli na zabytku są niedopuszczalne. Niedopuszczalne jest rów- nież prowadzenie kabli przez całą wysokość i szerokość elewacji. Natynkowy montaż przewodów stosuje się przede wszystkim tam, gdzie estetyka odgrywa mniej-szą rolę, między innymi w pomieszczeniach gospo-darczych, piwnicach i garażach.

Zasada dyskretnego prowadzenia okablowania wy-nika nie tylko z potrzeby zachowania estetyki elewacji, w takim samym stopniu podyktowana jest nor-mami bezpieczeństwa przeciwporażeniowego oraz przeciwpożarowego. Instalacje elektryczne na elewacjach wielu kamienic nie spełniają tych norm. Pra-widłowo położony przewód zasilający nie może być bezpośrednio dostępny, powinien być ukryty na całej długości.

43

44

45

46

30

Jeśli nie jest możliwy podtynkowy montaż przewodów, należy je wprowadzić do urządzenia zainstalowanego na elewacji bezpośrednio z wnętrza budynku, przez przepust ukryty pod elementem montażowym danego urzą- dzenia. Niedopuszczalne jest jednak wykonywanie nowych przepustów w partiach pokrytych dekoracjami. W przypadku większości kamienic staromiejskich, które oczekują na prace konserwatorskie, na elewa-

cjach będzie możliwe zaplanowanie i wykonanie pod-tynkowych tras kablowych i przepustów. Projekt tras, a także rozmieszczenie i sposób montażu urządzeń należy przygotować w ramach całościowego programu prac konserwatorskich na elewacji. Każda instalacja elektryczna powinna być ponadto zaprojektowana oraz wykonana przez specjalistów posiadających od-powiednie uprawnienia i doświadczenie.

47 48

31

ZAByTKOWE SZyLDy SEMAfOROWE

Kute w metalu semafory zostały zaprojektowane spe-cjalnie dla Starego Miasta. Ich oryginalna forma oraz wysoki kunszt wykonania miały przyciągać wzrok, ale nie przytłaczać kompozycji elewacji.

Zabytkowe szyldy semaforowe (patrz: „Historia szyl-dów semaforowych”, s. 8–17 i „Katalog zabytkowych semaforów”, s. 43–48) stanowią integralną część pro-

jektu odbudowy Starego Miasta. Wartość artystyczna i zabytkowa staromiejskich semaforów obliguje nas do zwrócenia szczególnej uwagi na ich stan zachowania i ekspozycję.

Ze względu na ich wartość, istniejących szyldów sema-forowych nie należy wymieniać na nowe. Nie należy ich usuwać także w sytuacji, kiedy zmienia się najemca

49–51. Zabytkowe semaforowe wysięgniki należy wykorzystywać przy montowaniu nowych szyldów

49

50

51

32

i charakter lokalu użytkowego. Szyldy trzeba zacho- wać, a nowe znaki identyfikacji wizualnej podporząd-kować stylistyce staromiejskiej metaloplastyki. Nie na-leży również usuwać starych wysięgników, na których pierwotnie były zawieszone semafory. Powinno się je wykorzystać do umocowania nowych szyldów [fot. 49–51]. Nowe semafory należy instalować na tej samej wysokości co zabytkowe.

MATERIAŁ I WyKONANIE

Planując montaż nowych semaforów na zabytku, trze-ba pamiętać, że zespół staromiejski jest ukształtowa-ną, zrealizowaną od początku do końca przestrzenią. Starówka stanowi zamkniętą, jednorodną stylistycz-nie i kompozycyjnie całość. Dodanie nowego elementu oznacza materialną i estetyczną ingerencję w wygląd

zabytku. Nowy szyld powinien być zatem starannie dobrany i zharmonizowany zarówno z szyldami histo-rycznymi, jak i z architekturą obiektu, na którym ma zostać umiejscowiony.

Szyldy umieszczane na zabytkach staromiejskich powinny być wzorowane na semaforach historycznych (patrz: „Katalog zabytkowych semaforów”, s. 43–48). Zgodnie z wytycznymi z okresu odbudowy, szyldy powinny być wykonane z metalu. Zachowane do dziś przykłady pokazują szeroki repertuar form metalo- plastycznych. Wzornictwo z okresu odbudowy i lat siedemdziesiątych XX wieku charakteryzuje wysoki kunszt artystyczny i rzemieślniczy. Metaloplastykę wykonaną w tym okresie chętnie łączono z innymi technikami plastycznymi, na przykład z witrażem. Spośród zabytkowych semaforów szczególnie zwra-cają uwagę wykonane z rzemieślniczą precyzją fine-zyjne motywy ażurowe i przedstawienia figuralne.

52 53

52–56. Użycie tworzyw sztucznych, stanowiących dysonans stylistyczny, niszczy klimat i wizerunek zabytku

33

W późniejszym okresie modne stały się semafory w kształcie kasetonów, z dekoracyjnie opracowaną me- talową ramą wypełnioną szkłem. Nawiązując do współ- czesnego wzornictwa, szyldy te doskonale wpisują się w stylistykę staromiejską.

Historyczne szyldy to gotowy wzór do naśladowania i źródło inspiracji. Nowe elementy, wzorem metalo-plastyki zabytkowej, powinna charakteryzować wyso-ka jakość artystyczna i staranność wykonania. Elemen-ty wypełniania powinny być wykonane z materiałów trwałych, dobrej jakości. Nie należy stosować tworzyw używanych we współczesnych urządzeniach reklamo-wych, na przykład szkła lustrzanego oraz materiałów winylowych. Niedopuszczalne są także kasetony w formie plastikowych skrzyń wyklejonych foliami. Obcym materiałem dla stylistyki staromiejskiej jest również

55 56

54

34

naturalne drewno z widocznymi słojami. Dopuszczal- ne jest natomiast drewno polichromowane. Zaleca się też, aby litery bądź znaki graficzne były wykonane z tego samego materiału, za pomocą technik zdobniczych (grawerowania, repusowania). Powierzchnie te można również pomalować. Wskazane jest ograniczenie róż-norodności użytych materiałów i kolorów.

KOLOR I fAKTURA

Kolorystyka semaforów powinna być stonowana, o ni- skim nasyceniu barw. Materiały zastosowane w wypeł- nieniu semaforów nie mogą być agresywne ani pod względem kolorystycznym, ani opracowania powierzchni. Wyklucza się tworzywa odblaskowe i połyskliwe. faktura wypełnień powinna być matowa, zaleca się stoso- wać na przykład mleczne lub mrożone szkło albo pleksi.

57–60. Jaskrawa kolorystyka jest sprzeczna ze staromiejską estetyką

57

58 60

59

35

ESTETyCZNy MONTAż SZyLDóW

Semafory powinny być instalowane tak, aby ukryć wszelkie elementy mocujące i ewentualne okablowa-nie. Sposób montowania powinien być dyskretny i nie- ingerujący w substancję zabytku. W żadnym przypadku nie można mocować semaforów na detalach architektonicznych i elementach wystroju fasady. Nie na-leży ich również instalować na portalach lub innych kamiennych elementach wystroju elewacji.

61

62

63

64

36

Montaż szyldów powinien być wykonany z dużą sta-rannością i dbałością o estetykę zabytku. Semafory należy mocować do lica ściany punktowo. Instalując szyld, trzeba też pamiętać, aby ograniczyć liczbę od-wiertów w murze oraz liczbę i rozmiar elementów mocujących. Nagromadzenie widocznych mocowań wprowadza nieład i szpeci budynek.

OŚWIETLENIE SZyLDóW

Źródło światła oświetlającego semafor należy insta- lować tylko wewnątrz kasetonu. Taki sposób oświe-tlenia umożliwia poprowadzenie kabli w przepuście uchwytu i eliminuje konieczność położenia ich na ele-wacji (patrz: „Dyskretne okablowanie na elewacjach”, s. 29–31). Emitowane światło powinno mieć niskie na- tężenie i ciepłą barwę.

Oświetlenie zewnętrze, w postaci między innymi na- świetlaczy wysięgnikowych, nie jest wskazane dla szyl-dów semaforowych. Zabytkowe semafory są skończo- ną kompozycją przestrzenno-plastyczną i nie należy mocować na nich dodatkowych elementów. Montaż oświetlenia na wysięgnikach na fasadzie stwarza pro-blem dodatkowej ingerencji w substancję zabytku oraz wymusza konieczność poprowadzenia kabli na elewacji (o sposobach montowania kabli więcej na s. 29–31). W żadnym przypadku nie należy „uatrak-cyjniać” metaloplastyki diodami LED. Dotyczy to szczególnie semaforów historycznych, które nie zo- stały zaprojektowane jako podświetlane dekoracje [fot. 65].

61–65. Oświetlenie szyldów niezgodne z pierwotnym projektem szpeci zabytki

65

37

OrygiNalNe szyldy lub wysięgNiki• zachować historyczne szyldy• istniejące wysięgniki bez szyldów wykorzystać do montażu nowych semaforów

detal Na elewacji• nie instalować żadnych elementów na boniowaniu, sgraffitach, polichromiach i elementach kamieniarki

Materiał• metaloplastyka• drewno polichromowane• materiał o matowej, stonowanej fakturze, na przykład szkło (mleczne, mrożone, barwne) lub pleksi imitujące szkło• materiał trwały, wysokiej jakości

FOrMa i kOlOr• nowe szyldy nawiązujące do historycznych• kolorystyka stonowana

OświetleNie • ciepłe, stonowane światło • oświetlenie tylko wewnątrz kasetonu lub obudowy

OkablOwaNie • estetyczny, „niewidoczny” na elewacji sposób prowadzenia kabli

eleMeNty NiepOżądaNe Na elewacji• wybujała roślinność na fasadach i rośliny z tworzywa sztucznego• naświetlacze wysięgnikowe i lampki choinkowe• neony i oświetlenie pulsujące• napisy naklejane w oknach• kable poprowadzone natynkowo i bezładnie zwisające z elewacji• formy reklamowe o agresywnej kolorystyce, tworzywa odblaskowe i połyskliwe• plastikowe i jaskrawe makiety lodów, gofrów itp.• elementy zasłaniające elewację, na przykład przeskalowane szyldy tablicowe• duże tablice umieszczane w świetle okien, witryn i nadświetlach portali i drzwi• szyldy z drewna naturalnego, stylizowanego na rustykalne • przeładowanie elewacji dekoracjami okolicznościowymi

Nowe szyldy na Starym Mieście powinny być artystycznie opracowane. Projekty należy do- stosowywać do indywidualnego charakteru zabytkowej kamienicy. Projektowanie szyl-dów nie powinno iść w kierunku wprowadze-nia jednolitych wzorów do powtarzania.

KANON DOBRyCH PRAKTyK

38

SZyLDy NA STARyM MIEŚCIE W WARSZAWIE – DOBRE PRZyKŁADy

66

66–71. Szyldy harmonijnie wkomponowane w przestrzeń staromiejską

67

68

39

69

70 71

40

PRAWA I OBOWIĄZKI WŁAŚCICIELA

Należy pamiętać, że odpowiedzialność za stan techni- czny i stan zachowania zabytku spoczywa na właści-cielu obiektu5. Oznacza to, że właściciel odpowiada nie tylko za wygląd elewacji, ale również za stan zachowania i estetykę elementów, które się na niej znajdują. W przypadku uszkodzenia elewacji kamienicy staro-miejskiej na skutek nieodpowiedniego montażu urzą-dzenia reklamowego konserwator może wydać nakaz przeprowadzenia określonych prac konserwatorskich lub robót budowlanych, niezbędnych do zabezpiecze-nia obiektu.

Wynajmując lokal w zabytku, właściciel powinien w umowie najmu zobowiązać najemcę instalującego reklamę do utrzymywania jej w należytym stanie tech-

nicznym i estetycznym. Należy także zaznaczyć, że elementy te mogą zostać umieszczone na elewacji kamie-nicy staromiejskiej tylko po uzyskaniu zgody konser-watora zabytków6.

ZALECENIA KONSERWATORSKIE – KONSULTACJA Z KONSERWATOREM ZAByTKóW

Planując montaż szyldu lub innego urządzenia reklamo-wego na zabytku, właściciel (wspólnota) może pisemnie zwrócić się do konserwatora o poradę w zakresie formy, materiału oraz montażu urządzenia7. W zaleceniach konserwator wskazuje optymalne rozwiązania dla ochrony zabytkowej kamienicy. Jakkolwiek uzyskanie za- leceń nie jest obligatoryjne, ułatwia przygotowanie do-kumentacji do wniosku o pozwolenia na prowadzenie prac.

5 Art. 5 ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego wła-ściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabyt-ku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Natomiast art. 4 ww. ustawy precyzuje obowiązki konserwatora: Ochrona zabytków polega, w szczególności, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finanso-

wych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagos- podarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdzia- łanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodaro-waniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

6 formularz wniosku o wydanie pozwolenia na umieszczenie urządzeń technicznych, tablic, reklam lub napisów można pobrać ze strony internetowej Biura Stołecznego Konserwatora Zabyt-ków: www.zabytki.um.warszawa.pl.

7 Art. 27 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

41

Lokalizacja zabytkowych szyldów na Starym Mieście

wg okresów powstania: 1–5 – 1953–1959 6–10 – 1960–196911–24 – 1972–1979

granice wpisu na Listę UNESCO

LATA PIęćDZIESIĄTE:

1. Rynek Starego Miasta 1INWESTOR: zakład usług fryzjerskich;obecnie napis „Antyki”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: przed 22 lipca 1953 r.

3. Rynek Starego Miasta 17INWESTOR: apteka „Cefarm”AUTOR PROJEKTU: Jerzy BrabanderDATA POWSTANIA: przed 22 lipca 1953 r.

2. Rynek Starego Miasta 12INWESTOR: zakład zegarmistrzowskiAUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: przed 22 lipca 1953 r.

4. Rynek Starego Miasta 21INWESTOR: kawiarnia i restauracja „Krokodyl”, Warszawskie Zakłady GastronomiczneAUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie Mieczysław KuźmaDATA POWSTANIA: przed 22 lipca 1953 r.

KATALOG ZAByTKOWyCH SEMAfORóW

43

5. Rynek Starego Miasta 27INWESTOR: winiarnia „U fukiera”, WZG AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: lata 50./60. XX w.

7. ul. Piwna 38INWESTOR: Zjednoczone Spółdzielnie MleczarskieAUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: lata 50./60. XX w.

6. Rynek Starego Miasta 5INWESTOR: restauracja „Bazyliszek”, WZG

8.ul. Piwna 35INWESTOR: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka- -Ruch”AUTOR PROJEKTU: Maria OwczarczykDATA POWSTANIA: po 1966 r.

I WERSJA – AUTOR PROJEKTU: Mieczysław JarnuszkiewiczDATA POWSTANIA: październik 1953 r.

II WERSJA AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: przed 1962 r.

LATA SZEŚćDZIESIĄTE:

44

9.ul. Nowomiejska 3INWESTOR: bar kawowy „Murzynek”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: II poł. lat 60. XX w.

11.Rynek Starego Miasta 13INWESTOR: sklep ze szkłem i porcelanąAUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Artystycznego „ORNO”DATA POWSTANIA: lata 60./70. XX w.

10. ul. Piwna 33INWESTOR: spółdzielnia usług kosmetycznych „IZIS”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: lata 60./70. XX w.

12. Rynek Starego Miasta 23INWESTOR: PTTK, Oddział ŚródmieścieAUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: lata 60./70. XX w.

LATA SIEDEMDZIESIĄTE:

45

13.ul. Świętojańska 25INWESTOR: Biuro Podróży „Orbis”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: lata 70. XX w.

14. Rynek Starego Miasta 10INWESTOR: Związek Spółdzielni PrzemysłuLudowego i Artystycznego „Cepelia”AUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie „ORNO”DATA POWSTANIA: 1972 r.

13a.ul. Świętojańska 25zachowane logo „Orbisu” – globus na kratach witryny

15.ul. Piwna 20INWESTOR: księgarnia Państwowego Przedsiębiorstwa „Dom Książki”AUTOR PROJEKTU: Maria OwczarczykDATA POWSTANIA: 1972 r.

46

16. ul. Świętojańska 33INWESTOR: galeria sztuki współczesnej, Państwowe Przedsiębiorstwo „DESA”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: 1973 r.

18. Rynek Starego Miasta 25INWESTOR: Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa-Książka- -Ruch”

17. ul. Piwna 30INWESTOR: galeria sztuki współczesnej, Państwowe Przedsiębiorstwo „DESA”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: 1973 r.

19. ul. Piwna 46INWESTOR: pracownia metaloplastycznaAUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie Andrzej LewandowskiDATA POWSTANIA: przed 1974 r.

I WERSJA: AUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie Mieczysław Jarnuszkiewicz DATA POWSTANIA: 1953 r.

II WERSJA – AUTOR PROJEKTU: prawdopodobnie Pracownie Sztuk PlastycznychDATA POWSTANIA: lata 1973–1975

47

20. ul. Świętojańska 19INWESTOR: zakład zegarmistrzowskiAUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: przed 1974 r.

22. ul. Piwna 23INWESTOR: restauracja „Pod herbami”, WZGAUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: po 1974 r.

21. ul. Świętojańska 5INWESTOR: Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy, oddział ŚródmieścieAUTOR PROJEKTU: Maciej SzańkowskiDATA POWSTANIA: 1974 r.

23.ul. Piwna 26INWESTOR: sklep pasmanteryjny, Miejski Handel Detaliczny lub „Społem”AUTOR PROJEKTU: nieustalonyDATA POWSTANIA: przed 1975 r.

24. ul. Świętojańska 4INWESTOR: zakład optycznyAUTOR PROJEKTU: Jerzy MajdeckiDATA POWSTANIA: 1979 r.

48

WyBRANA BIBLIOGRAfIA:

jan woleński „Szyldy i reklamy sklepowe” Warta, 1969 r.

Maria sulimierska, stanisław żaryn „Metaloplastyka Traktu Starej Warszawy” w: „Stolica” nr 35 (297) z 30.08.1953 r., s. 7

kamila baturo „Bazyliszek i inne osobliwości” w: „Spotkania z zabytkami”, nr 12 z 2009 r., s. 30–32

bogusław szmygin, anna Fortuna-Marek „Zasady projektowania i umieszczania nośników informacji wizualnej i reklam na obiektach i w obszarach zabytkowych. Polski Komitet Narodowy ICOMOS”, Warszawa 2015 r.

bogusław szmygin, anna Fortuna-Marek „Przewodnik – zasady umieszczania i wykonywania nośników informacji wizualnej i reklam na obiektach i obszarach objętych ochroną konserwatorską”, Lublin 2014 r. (materiał do pobrania ze strony internetowej www.lublin.eu)

Strona internetowa Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków: www.zabytki.um.warszawa.pl

ILUSTRACJE:

1 – Polska Agencja Prasowa, Marian Sokołowski

2, 3 – Jacek Dąbrowski

4 – Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego

5 – Zbiory Muzeum Warszawy

6 – Zbiory Archiwum Państwowego w Warszawie

7, 8, 13 – Zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego, Grażyna Rutowska

9, 17, 18, 33–36, 64, 71 – Paulina Świątek

10–12 – Polska Agencja Prasowa, Zbigniew Matuszewski

14, 19–32, 37–63, 65–70 – Anna Jagiellak

15 – Bartosz Wróblewski

16 – Małgorzata Jaworska

KATALOG SZyLDóW SEMAfOROWyCH – ILUSTRACJE:

1, 13a, 14 – Paulina Świątek

2, 3, 6–8, 11, 12, 15–24 – Kamila Baturo

4, 5 – Małgorzata Jaworska

9, 10, 13 – Anna Jagiellak

49

SPIS TREŚCI

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 5

CZęŚć I – HISTORIA

Szyldy jako element koncepcji odbudowy Starego Miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 7

Historia szyldów semaforowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 8

CZęŚć II – PORADNIK

Szyldy na Starym Mieście w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 18

Kompozycja staromiejskiej ulicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 20

Ogólne zasady lokalizacji reklam na Starym Mieście . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 22

Zabytkowe szyldy semaforowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 32

Kanon dobrych praktyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 38

Szyldy na Starym Mieście w Warszawie – dobre przykłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 39

Prawa i obowiązki właściciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 41

Lokalizacja zabytkowych szyldów na Starym Mieście wg okresów powstania . . . . . . . . . s. 42

Katalog zabytkowych semaforów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 43

Wybrana bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . s. 49

szyldy na starym mieście. poradnik.pdf

Documents