1

Tebur,Tetsür,TakümTasen

Netakümasertesendaktepindangtasenbalemangkanungibilemdanga

Laishibabushibaajangangutetba

CarrieA.Miles

EMPOWERInternational Ministry

TranslatedbyMrs.ApoklaBen

2

EmpowerInternationalMinistriesyagishirisanüpurtemelenshiasoshiinyakerparnokiYisuimeimbaamapeinüpurmeimatenzüktsünungitayarir.CopyrightbyCarrieA.Miles2008.2013editionforIndia.Allrightsreserved.TranslationintoAo-Nagaby Mrs.ApoklaBen,NewDelhi,2017PublishedbyEmpowerInternationalMinistrieswww.empowerinternational.orgwww.facebook.com/empowerinternationalministries

3

Tebur,Tetsür,TakümTasen__________________________LaishibaimeimchirkatikadentesendaktepaserTsüngremdentesendaktepindangotsüasemsükümalemsaragüjalir.IbaotsüyagijungkaiadokasayurmeimchirteburasertetsürTsüngremmesükbanungyanglubanükjidongji-tesendaktepshidakbajishikadang,mangsaasermaktepilitetbatesendaktepakatsüasoshiyanglu.Aseribajiteyanglubaajakmadaktematibamapajilir.Tanabubashilemnung,tamangnungalibatakümmagiiasenokientokaserTsüngremiasenoknüngdaktemmola-moshiamoatsübatosamadaktsü,ibaindangjilir.IbaTsüngremtaochinungitsükbayagiTsüngremerteyanglubatemrongnungtelemsabenaaru,katikamadaktashiamshitsüarshiba,aserTsüngremiasenokkechatetsübumakaimeimtepaalitsükobaasoshiasenokyangluibajisama.Shilemasembubaji,oda,paiasenokmeyipaalangzük–Khristaiasenoktemenennungtsükerasenoksasayokadokeralibatalenbanungimeyipabeneraru.Ibalaibushibayagiitemotsüjangjaaangatetdaktsür,aserTsüngremdenasenoknisungshialongjemdakjakümzükbadangmasü,sakateyanglubatematibanükjidongdangimeyipaaniraseribadenlongjemakümdaktsür.IbayaajangaasenokKhristanungTasenbaNisung,TasenbaTetsürtakümjikümaalangzükaserTakümTasenkümdaktsü.

4

Kütaalibatem________________________________1 TetenzüknungTeburaserTetsür 2 TetemjenTesendaktep 3 TsüngremdenTeburaserTetsürtia 4 TelongjemTatembang 5 AtakatemnungiTalangzükba 6 Tetushi,Teburen,aserTalenbangbaren 7 KiburasütsütaasübayaTetezüKechi? 8 KhristaiTetsürNemAgütsübaNüjiTia 9 TetsürjiTeburatemaosetkadangasü? 10 Katikaküpokaliba 11 KibongBangdakindangPaulTesayuba 12 TenyarPaulaser“Tekolakakümbaindang”13 KiyimbanungMiimoTangatettsü

Teyariangubakaküttem

5

Tapu1

TetenzüknungNisungaserTetsür__________Mathi19:3-8__________________________________

AserFarisitempadangiaruapaatitangaasüngdang,Teburikechisarenaatemapeikinungtsüpalatsütimasü?Aserpaiashi,tetenzüknungshibaiparnokyanglu,paiparnokteburasertetsüryanglu,aserashi,ibaatemateburipeitebuasertetsütoktsütsü,aserpeikinungtsüdentemulungtokaalitsü.Asertenapronglashikadangakümtsü,tanenokizüngdangamakama?Ajiasünungparnokjokoanamasü,sakashikadang.AnungjiTsüngremikechimedemdaktsüajinisungitepiladaktsü.Parnokipadangashir,ajanglatepalatsüshitiagütsür,palaangtakechibaMosaimela?Paiparnokdangashir,NenoktemulungmerangnungjiMosainenokdangpeikinungtsüpalatsümela,sakatetenzüknungiyamajimaliasü.

1.Yisuisayubakibongakümbanungtetemjentesendaktepjikechi?2.Kechibaasenokajakitetemjentesendaktep“shikadang”taasübanungjimeliteter?

6

3.“Temulungtemerang”yakechi,tatishitsükarshiang?YisuiashiTsüngremertasadangbanungtetemjentesendaktepyanisungeryimsü-yimpongamamasü,mesüratezülubaozüngnungamasü,saka“tetenzüknungi”yanglubanungjilir.Paiashi,shidakbaagiboozüngjagiboibadenanemeramalir.Mosai,nenokkatikaasoshi“temulungmerangba”jagidangpalatsüyamela. TetenzükNungLipok1:26-29_________________________________

26AserTsüngremiashi,asenokinisungasenama,asenmesükbanungyangludi:asertzüyimangomadakaseranüngozümadak,aserkisetshirurumadakaseralimaajakmadak,aseralinungayazübaajakmadakparnokkibursüang.27AserTsüngremipeiamanisungpoktetdaktsü.Tsüngremmesükbanungpaipapoktetdaktsü;teburasertetsürpaiparnokpoktetdaktsü.28AserTsüngremiparnokmoatsü:aserTsüngremiparnokdangashi,soyapokyaang,aserjentirenang,aseralimasüngdakjaajiazüokang;asertzüyim

7

angomadak,aseranüngozümadak,aseralimanungarakzübatakümalibakechisarenamadak,kibursüang.29AserTsüngremiashi,ajiang,alimaajaknungalibametsüatangbasüngo-lioajakasersüngdongajakkechinungmetsüjangatangbasüngjanglir,ninenoknemagütsür:nenokasoshiajichiyongtsüalitsü.

4.Tsüngremmesükbanungshibayanglu,nisungbaasümesüratetsürji?5.Tsüngremialimaajakmadakkiburasütsütemoatsüshibanemagütsü?Nisungbanemasütetsürlanem?6.Tsüngremishibanemalimasüngdakjasoyapokyaajentirena(tanurmoaja)aserazüoktsümapajiagütsü?tebursangnemasütetsürlanem?7.Yametetang,alimaajakmadakkiburasütsüasertanurjiozüngkaamamasüsakatemoatsüamaagütsü.Ibaya“tesünepnungoang”“Temoatsünungliang”taashibaama.Kibongkümaalibanungtanurtemoatsüjiozüngamaakatsülatamasütaangateterasü?

8

8.AnokechisaTsüngreminisungasertetsürnemagütsü(tg.29)?9.NisungasertetsürtesendaktepasoshiTsüngremersentongindangasenokikechiangazüker?Itemtekongtemnung,Tsüngreminisungdangnungitetsürjibalakabenshibaangurasü?Kodabenshiaaotsü/Sobalibatebilemtsütem10.YisuiFarisitemdangashiTsüngremertaginübajiparnoktetsü-tebuoyimsünungmangutsü.Lipokkaküttapu1nungtetsürjiosetkaamadangbomamshitsülakechiyonglanematebursangamakesajiajakagüjalirtaangur.Kobaliba-liroyimyatemnenokibenshiribajiLipok1:26-29,nungashibadenjiputepamali?11.Itemtekongtemyaginetakümindangmesüranetesendaktepkarindangtangatetbabalakanungbilemdangdaktsürasü?

9

Tapu2

Tetemjentesendaktep_______________

Mezüngteinyaktsünungtoasenokinguogo,Yisuisayubaji,nisungasertetsürlatsüngdatabensatesendaktepyaasentetsü-tebuoyimsünungmangutsümesüraMosaozüngnungamalitasayu.Ajioda,asenokasoshiTsüngremtebilembajiPaiasenokkodayangluibanungjidangangutsü.Lipok1nung,TsüngremiteburasertetsürPamesükbanungyanglu,asertenapronglanemalimaajakmadakazüokakiburasütsüasersoyapokyaaaserjentirenlokaaotsümela.Ibritezülubakakettemnung(TejenLaimezüngIbrioshinungzülu)tatalokbakalemanganasünungtetiagütsübaangutsü.Lipok1yaAlimaajungayangluba“noksatulu”jiangur.Lipok2nungkesatatalokbaya“shibangba”taangur,aserkechibaTsüngremiasenok“teburasertetsür”tayanglurasaaashibaangur.

10

Tetsür-teburjangratemlibalirotsüasoshiYanglubaLipok2:7;18-25____________________7AserKibubaTsüngremialiaginisungyanglu,aserpateninungtakümtangulaapuoktsü,asernisungjiakümlirkaaküm.18AserKibubaTsüngremiashi,nisungjikijaalitsümajung;nipaasoshiteyarirtetemsükayangludi.19AseraliagiKibubaTsüngremiaremshiruruajakaseranüngozüajakyanglurpaikechitenüngsajadirtanisungdangjagianiraru;asernisungjagitakümshirurushiadangkechiaja,ajipatenüngaküm.20Asernisungjagilisetshiruruajaknem,aseranüngozüajaknem,aseraremshiruruajaknemtenüngagütsü,sakanisungasoshiteyarirtetemsükamangu.21AserKibubaTsüngremisümangamejangbanisungdakjiadokdaktsü,aserpamejangao;aserpatesaretkaagitetaajimelenashimejembangtsü,22asertesaret,kobaTsüngremnisungdaknungiagitet,ibajagipaitetsürkayangluaserlanisungdangianirao.23Asernisungjagiashi,Ibaitangküteretnungiteret,aserküshinungishi:ladangtetsürtaajatsü,kechiaserlateburnungiagitet.

11

24Anungjinisungipeitebuaserpeitetsütoktsür,peikinungtsüdensentepaalitsü;asertenashikadangalitsü.25Asertenapronglamangsaliasü,nisungopakinungtsüna,asermaktepiliasü.NisungasoshiteyarirtetemsüEngrajioshinungmeyipzükbaaikanungLipok2:7nungTsüngremiyanglubaji“Nisung”mesüra“Adam”taashir.Lipok2:17-21nungamshibaojangjiIbrioshinungtetinisungatemaamshibaojangmasü.Mesüranisungkatenüngamasü(“Adam”).Odaibai,ha’adamtaamshialirIbrioshinungAdamah,(alitemerem),tg.17nungashiamaibalinungiTsüngreminisungyanglu.Lipok2:17nungashiamakechiTsüngremialinungiyangluibadangji“meimchirji”tamesüraojangjidangmeyipra“aliagiyangluba”talir.1.Lipok1nungTeyanglubashiajiajidangra,Tsüngremiteyanglubatem“Junger”taashi.Lipok2:18jikodabalaka?

2.Tsüngremiha-adamasershirurutemajakaliaoyinungidangyanglu.Sürakechiaginisungyanglubajishirurutemyanglubadangnungibalaka(tg.7)?

12

3.Meimchirjagishururutemrongnungipeimesükmedemermangu.Ibayagiha-adamipeimesükmedemerdaknunginüngdakbajikechitaangateter?Kechiagitetsürjishirurumemesüksakatebursangmesük?

Ibrioshinung,NisungbainüngdakbakinungtsüindangTsüngremirasaajembibaoji‘ezerkenegdo.IbaojangyaaibenEngrajinungmeyipzükbaji“kinungtsükaamateyarir”,“Tetemsüteyarir”,mesüra“ajurutep-teyarir”(helpmeet).4.Nisungiyimyaagiyakomaangateter;tetsürjiteburasoshiteyarirkaasütsüyanglu? ‘ezerkenegdo“Teyarir”tameyipzükbanungbilemdangtsüonükkajitetsürjiteburselenangmesürapadangteküpokbayanglutaangatetba.‘Teyarir’katetezüasenokiasenoksasameinyaknübamapatasakinyakdaktsütsüaaayubakaamaodachipo-enboshidokdaktsübamesüraaliatutsümapa.Ibrionungibaamateyariteperatemajiokalir–eben.SakaTsüngreminisungbanüngdakatemayanglubanungamshibaojangjiibaya

13

masü.Saka,Tsüngremiashibajinisungjagi‘ezerkenegdokanüngdakaliasü. ‘ezer,ojangyaTejenLainung21benshialir.Ibatetezü“teyari”...karshibaitangarkasümmayariteper,tatishitsü,Parnokyaritsüasoshimesüraparnokasümtsüasoshi.Lipok2nungibaojanganabenshiaangur.Ibaojang19benrongnung16benbo“teyari”taasübajitemabajenjangnungalirnungiangubaindangshialir.Teimbakanung,“teyari”yaTsüngrempeisasaindangshiaangutsü....kong‘ezerjiTsüngremindangashibamasüyangjichubatem,shiritangarkayaritsütongaaru....Teküpokalirimesüratilar-iyaribataangatetbaitemkechanungamali(Fleming). Tatishitsükanung,‘ezermesürateyaritaasübaji,T.Ken46:1,“Tsüngremasenjenokdakasertashi,timtemnunganasatibateyarir.” Tanabubanungojang,kenegdo,tetezünisungasoshitetemsümesüranisungbamesüka.Ibrionungojangjidangmeyipra“ajitepa”–Tsüngremiaginübajinisungdentetsürjitejak-o-tejaknashitepa,mesüranisungbadenjiküsajenjangnung.

Takümanakatikadensaku-kutakümyimya-tsüyaasertakümlidaktsübashilemindangyangiashir.Tetsüryanglubaindang

14

jembidangMosaiibaojangamshialirkechiyongpaiasenoknemangatetdaktsünübajitetsürjinisungbasakuka.(Fleming,pp.8-9).

KodangTsüngremiAdamtesaretnungiEvayanglu,Patebilembajilaji–shiruruamamasü–“tashiaitbanunganisungdensaku”(Freedman). Tsüngremitetsürjitashiit-ita–tanülaren,tekolokasershisatsünunga–nisungbadenkesakhuretbentettsüsayanglu.Painüngdakbateyariagütsütetsüsalapadensakuasünungdangagütsütet. Nisungdensakumedemerkangutettsü,Tsüngreminisungtemangnungilaagitetsüsaaküm.TsüngremiPateyanglubajisümangamejangdaktsü,aserpatesanungishilemkaagitet(meyipzükbanungji“tesaret”taamshitsüakok,sakaibayapatezühkülenjishitulukaagitetba,aserterettilakadangatsütetbamasü)asertetsürjiibanungmesemtepayanglubalir(tg.21,22).5.(Tg23)nungnisungitetsürmezüngangudangpaikechiashir?Paiashibaotemnungjinaitepelaolajiangursüdi?

15

6.Itemotemnungjagi,“teyarirtetemsü”taasübajipaatemakomatanisungjagibilemerasütsü? Sobalibarenbushirtemikhen-khenbotekong23nungtetsürnüngjatsübaindangatetteper,aserparnokiashibajitetsürtaajabajiAdamyimlilamadaktajangjatsüasoshitaashir.Saka“tetsür”yashidakbatenüngmasü,aserAdamikechiashiribayatenüngjatettsübatarensenkanungjaamali.“Tetsür”(ishshah)ya“nisung”dangajaba(‘ish)nungiagizükatetsürdangajar.Parnokanajiibamapangtashinung,tenüngkanungilemsaaajabaamajikechisarenanungmesüktepalir.Adamipatepelaola“yangi(tatemsa)niamakalir”taayimoktsü.(Fleming). Tetsüryanglurkülenangalimateyanglubaji(Creature)nisungkaamatuyubaangur!Tsüngremiteyangluba(nisung)kaagiranakümalemdangodatenajianotanabenkülemikatikadangikakümameyipaarutsüyongyatsüsa.Ibaiteyanglubatetemjentesendaktepjilir.Benshiaaotsü/SobalibaTebilemtsütem

16

7.ToryBaucumiashiTsüngreminisungabensatsütetsürmeyanglu,sakaTsüngremnoksaabensatsüyanglu.Ibatetezünai-akechi-atabilemer?8.Tsüngremitetsürjinisungasoshi“teyarir”mesüra“teyarisemer”mesüi“tejak-o-tejaknashitepayaritepba”yaritepasoshiyanglu,ibaTsüngremerteyanglubatetsürdangjinaiaakümtsübukodasayur?9.Tekong24jiyamaizülualir,“Anungjinisungipeitebuaserpeitetsütoktsür,peikinungtsüdensentepaalitsü;asertenashikadangalitsü.”YisuipeisasaTeyanglurpaiyaashi(Mathi19:4-5).Nisungpaochishiatangarküpokiyialitetbayakongalitsülataasübatetezüyakechi–patsüraburdenasükinungtsüden?Apuaninatikinungtsü-kinungpudenochishiakatikaküpokiyialiadangtsürapurakümtsübuakodalitet?10.Tsürapuri-apeichirnurkinungtsünemmesürakinungpunempeimezüngochitemeimagüjaalitsükodaajungshitsü?

17

11.Tekong25jagiyamaiashir,“Asertenapronglamangsaliasü,nisungopakinungtsü-na,asermaktepiliasü”Mangsayatemangjenjang;maksümesüramaksümalitajishisamulungsentsürenmesüratanülarenlir.Tesendaktepnung“Mangsaasermaktepi”alitsütaasübatesendaktepyakechitetezü?

18

Tapu3

TsüngremdenTeburaserTetsürjenjang_____________________ Tsüngremiasenokteburtajungatsükikaanepalutsüyanglukongasenoknüngdakajakperiaangu.Lipok3nungmeimchiripeitaginübadanginyaknünung,asenokanüng-akongaser“tejashiagisünga”mesüra“tekangshi-timtemnung”alir.Ibatimtem-tekangshinungalitsübatakümjiTsüngremersendongbomasü.Ibatapu3yagisayurtetenzüknungamatang-a,asenokasoshiTsüngremitajungdangaginer.TashimangabaLipok3:1-13_______________________1TangKibubaTsüngremiyanglubaaremshiruruajakdangpertesangrabaliasü.Paitetsürladangashiatangji,atsükialibasüngdongkechanungitechitaTsüngremiashiasü?2Asertetsürlaiperdangashi,Atsükialibasüngjangonokichitet;3sakakobasüngdongatsüteyongnunglir,ibasüngjangtechiasertekongshi,ajimesüraashikonenokasütsü,taTsüngremiashi.4Sakaperitetsürladangashi,Atangjinenokmasütsü:5

19

kechiaserkechianogonungnenokiibasüngjangchidiridangyongjinenoktenüklapoka,nenokTsüngremama,tajungtamajungmetetaakümtsütaTsüngremimetet.

6Idangjitetsürlaiibasüngdongjitachitsüasoshitajung,asertenükdangazüapongtsü,asershisatsükaakümdaktsütsüsasüngdongjiapayua,laiibasüngjangongzükaachi;aserlaikinungpunem-aagütsüaserpaiachi.7Asertenapronglatenüklapok,aserparnokmangsatametetaaküm;aserparnokimonguoarütepaserpeiasoshiteperemsüyanglu.8AserKibubaTsüngremianogomopongtanepdangatsükinungjajabaolaparnokiangashi;anungjinisungbaotebutsünaKibubaTsüngremtsüngdangnungiatsükaatsükisüngdongrongnungali.9SakaKibubaTsüngreminisungdangjaaashi,Nakongali?10Aserpaiashi,niatsükinungneolaangashir,nimangsaasünungtsübuaatsükaali.11AngjiKibubaTsüngremiashi,namangsatanedangshibaiashi?Ninedangkechisüngdongnungitechitaashiajinaiachiasü?12Idangjinisungjagiashi,kobatetsürnaiküdenalitsüagütsü,laiibasüngdongnungikünemagütsü,aserniachi.13IdangjiKibubaTsüngremitetsürladangashi,Naiyakechiinyak?Tetsürlaiashi,Perinikülakoktsü,aserniachi.

20

1.(Tg.6)nungperasertetsürla-najembidangshibasaliasü?(Metetang:“Na”taasübayaibalaishilemajunganungjiaikaatemajembiba,tetezü,kodangperi“na,”taashipainisungkadaktalidenjembibalir.)

2.Parnokitemenenmenarsülenmezüngnisungasertetsürtesendaktepdakkechiatalok?ParnokTsüngremdentesendaktepnungakechiatalok?

Lipok3:14-20_________________________14AngjiKibubaTsüngremiperdangashi,Naiyainyaknungji,kisetshiruruajakaseraremshiruruajakdangtaobanaatakatemkaotsü;tepokaginajuzütsüasernearishitepiyongaoyiachitsü.15Aserninaotetsürnayongtsünung,asernekidongolarkidongnayongtsünungtsükchitepyutsütsü:Painekolakajemsatsütsü,asernaipashibalangyirutsütsü.16Paitetsürdangashi,ninanubenbatimtemtalikümdaktsütsü;nakhangshiatanuramongtsü,ajisakaneazüapongbanekinungpudakalitsü,aserpanemadakkiburakümtsü.17AserAdamdangpaiashi,kechisüngdongnungininedangtechitaashi,ajinainekinungtsüoangarachinung,naatemaalinungatakatemkaor.Nearishitepiyongangnungjibelemsetachiyongtsüangutsü:“nemejialijiatakatemer;Inyaknungdang(‘Istabonmesüratejashi–tg.6nungalibaojangdenkesa)netakümanogotemajaknaiibanungiachitsü.18ayiaser

21

aiibajaginedangmeitsütsü;asernaiaremnungmeibasüngo-lioachitsü.19Nameyipaalimakümtashipeitejaknungiasentsüyimachiyongtsüangutsü;kechiyongnaalinungiagitet;kechiasernaalilir,asertanabenalikümaaotsü.“20AsernisungjagipeikinungtsütenüngEvataaja;kechiaserlaakümlirajaktetsü.

3.Lipok3:14–19yaaiben“atakatem”tajembir.Tekongtemnungjikangakümdangareprangang.Tsüngremi“atakatem”ojangyaanabendangamshialir.Atakatemyakechi?Tsüngremialinungatakatem,sakapainisungmesüratetsürjiatakatemmasü.SakaTsüngremiLipok3:14-19nungparnokdangkechiashiibayashinkaodaparnokiinyakbayongtarutsünungkechiataloktsüibaindangashi.Aseritemtamajungataloktsüashibajiparnokmapayaritataloktsübatemlir.4.Atakatemaseryimya-jaklakabenshibaasoshiataloktsüshinaatabanatsüngdaangatettsüatema,tanurkaminungtemeyongjuloktsübabilemdangang.Patebuiashir,“nung,nung,tetangshi,arongtsü.”Sakatanurjagiodangkongshiaserarong.Tanurjitebuiatakatembayongyiruasü?

22

Laishibatesemkarnungkijakarbomesüratelokkaratakatemasübaalitsüakok.SakakangakümdangareprangazüngraLipok3jagiashirTsüngremimeimchirmesüratetsürshingadakaatakatemmasü.5.TsüngremitejashiasernisungasertetsüriPanungipilaaajurutsübatimtemindangratetaashidanga,Paiasenoknungikhenyongibopatejakmeyipamaotaasenoknemtejangjateimlaagütsü.Lipok3:15nungTsüngremiasenoknemagütsübateimlaindangratetalangzütepajembiang.Benshiyim/SobalibarenTebilemtsütem6.Lipok3nungyaTsüngreminisungasertetsüratakatemtanisungaikatisayuaaru.Lipok3:16-19yaTsüngremshinkaamamesüraparnokiaibelenbayongtataloktsübakaratetaashiba(atakatemkaamamasü)angatetbajaginisungotetsür-naTsüngremdenparnokjenjangnungnaiakechitemelenshiangur?7.Atakatemjimeimchirmasüalinungdangatakatemtatangatetbabalakajaginetangatetbanungkechiamatemelenshiadokdaktsür?

23

Tapu4

TelongjÜmTatembang__________________Lipok2tatembanglenjimezüngnisungaserkinungtsü“mangsaasermaktepi”liasütaratetashialir.Ibaamatesendaktep,kongtenaprongkhenyongikümzükaasersadokalir,yamajiTeyanglubaanogonungamaTsüngremdakakhangaazüngalitet.Tang,Lipok3nungasenokikodangTsüngremdentesendaktepsendokerkechiatalokeraseniangur?

TelemsaLipok3:1-7,16-20______________________

1TangKIBUBATsüngremiyanglubaaremshiruruajakdangpertesangrabaliasü.Paitetsürladangashi“Atangji,’atsükialibasüngdongkechanungitechitaTsüngremiashiasü?”2Asertetsürlaiperdangashi,“Atsükialibasüngjangonokichitet;3sakakobasüngdongatsüteyongnunglir,ibasüngjangtechiasertekongshi,ajimesüraashikonenokasütsü,taTsüngremiashi.”4Sakaperitetsürladangashi,“Atangjinenokmasütsü:5kechiaserkechianogonungnenokiibasüngjangchidiridangyongjinenoktenüklapoka,nenokTsüngremama,tajungtamajungmetetaakümtsütaTsüngremimetet.”6Idangjitetsürlaiibasüngdongjitachitsüasoshitajung,asertenükdangazüapongtsü,asershisatsükaakümdaktsütsüsasüngdongjiapayua,laiibasüngjangongzükaachi;

24

aserlaikinungpunem-aagütsüaserpaiachi.7Asertenapronglatenüklapok,aserparnokmangsatametetaaküm;aserparnokimonguoarütepaserpeiasoshiteperemsüyanglu.16Aserpaitetsürladangashi,“Ninatanurabenbatimtemtalikümdaktsütsü;(Ibrinungitsabon.tejashiagisüngamesüratimtemsetainyakbatameyipzüktsüakok)asernakangshiatanuramongtsü;ajisakaneazüapongbanekinungpudakalitsü,aserpanemadakkiburakümtsü.”17Asernisungdangpaiashi,“Idangji(nisungdang)Paiashi,“kechiyongnainekinungtsüoangar,‘naiibanungitechi’taninedangozüngagütsüasernaiachi:naatemaalinungjiatakatemkaor;(itsabonmesüratejashi–tg.16nungamshibaojangkesa)Nearishitepiyongbelemsetainyakerangchiyongtsüangutsü.18ayiaseraiibajaginedangmeitsütsü;asernaiaremnungmeibasüngo-lioachitsü.19Nameyipaalimakümtashi,peitejaknungiasentsüyimachiyongtsüangutsü;kechiyongnaalinungiagitet;kechiasernaalilir,asertanabenalikümaaotsü.”20AsernisungjagipeikinungtsütenüngEvataaja;kechiaserlaakümlirajaktetsü”

EdenTsÜkinungiAi-asoLimadangi

Tsüngremiparnokyanglurkelen,alimanungmezüngapuanikatikaden,Tsüngremdenaser

25

teyanglubashirurutemajakdentesendakteptesütepnungjangratemaliaaru.Parnoknüngdakbaajakngutetbaatsükikanungparnokliaaru.

Temeneniparnokibaatsükinungjagiaiasoagisüngaalibalimakatinungokayutsü.Atsüteburtajunganepaluajangratemaalitsümelen,nisungasertetsürjichiyongtsüangutsüasoshimerangainyaktsüsaakümasertetsübuaseranüngakongtianungliatenzük.Alinungatakatemtetezüanüngakongasermetokmeperitakümalibajilir.Peidangitepelabenerarutsümelen,kibongakümba,atsüapongalibataküm,tanurbenaasobaitemajakarianatakümlitetbahadirkadangaküm.Telemtetbaagitsüjikatikadenmeimtepaasertamangnungjajatsününgdakbaasoshimasüsakaalimaosettematemaaseranogoshitakümchiyongtsüasernüngdakbatemnungdangajümdakeragi.

Aluyimertemichiyongtsüperiangutettsüasoshiteyarirtanurtemaikanüngdaker,anoparnokshirangdangasertainakümdangparnokanepalutsüsateyarirtanuraikanüngdaker.Sensaktianungliakatetsürtemtongtipangteinyaktsüjitanurbenaasotsübaji

26

lir.Adaminisungtemenennungtsükbasülenibaochijimetetanungjipaipakinungtsüdang“Eva”taajatsütaashikechiyonglaakümlirajaktetsüasütsü(tg.20).

SakaTsüngremishinaashi,temenennungtsükbalima,tetsüritanurbenaasobajidangmasüsakaibadangtaliinyaktsü.LaishibameyipzükazüluraikatiLipok3:16jiyamaimeyiper“Ninatanurabenbatimtemtalikümdaktsütsü,”anotajungbakayamaimeyipzüktet,“Ninanenubenbaasertejashiba(mesüratashi-timtem)mapazüendaktsütsü”(Flemings).Tekong17nung,NisungdangpaaTsüngremnungipilaaaobayong“tejashi”mesüra“tashi-timtem”mapaangutsütaashi.TetsüraserNisungtenapronglachiyongtsüangutsüasoshimapamerangainyaktsüla. Nu-bentsüdangtetsürtemboteburtemimeinyakbakimapajentiagikidangkümitaalitsüsaakümer.Anoibaamatetsürkanubenbamapangasertanurtilanubentsüdanganokimapatalisamapatasakinyaktsüjikangatimtemtululir.Sakajokotanüdensanungbosobalibaajakimapatemajaklemsaainyaktsüangazükogoajiasünungtetsürtemalaikechiakokitemmapajidanginyaktsüasertanurareprangtet.Teburtemmapajikechianüngaaliajidang,odatetsüimeinyaktetbatem.Anoyangitebilemdangtsükaji,

27

tetsürmapaaserteburmapatsüngdashisadangtsüla.Aseribajimapangasermapaasadangainyaktsüsalenmangbushitsününgdaker.Tati.,angoaputsükianasaasersangtongmelangkaagidangputetbasüratetsüriainyaktet.Sakatsüyimtulunungkinungitalangioaangoputsümapajiboteburidanginyaktet. Tetsü-tebuootsünung,tangardentongtepratepajembishinüainyaksangshitsümaparenkarliraajibo“teburmapa”lir.Kibongmapadakalema,kechimapasatangarokokainyaksangshitsüakokerajiteburidanginyakeraserparnokidangmapajikodasürtakokangutsüibaamajinisungayongdenateburiinyaker.(Guyer).1.Nersobalibanungkechimapasatetsürmapatazüngshir?Teburikobaamalamapasainyaker?(temetettsü:Tanüasüng,teburidanginyaktsülataasübatemto,kimongatutsü,shikaritsü,tanüboitemjimeinyaker.Ibailangzütsüatema,tesüibamapangtemnungkomasaliasünaishisadangalangzüang.)TeburennungbenshibayimsürenTetsürkamaparenaikabenlokaliraibatetezükibongkhuretdakalematangatezülenmapatemjibolateinyaktsükhuretmasütasayur.Aseribajagikibongnung,governmentmaparennung,loktinung,Arogoasershishilembanungtetsürmadakteburiamokbangaanishirtaangateter.Sakateburi

28

inyaktsübamaparenaikanungnüpuaikadenadanginyaktsülaasübajagiparnokitangarmadakparnokianishitsülamesüraparnokjiakarnemanishidaktsübajitimdangtabilemeraserteimbakayamajiinyaker.Rongsenrensensakbaakümdangtemabajenjangnungnisungishibaaserteküpokjenjangnungalirteimbataangutsü.Ibatemenennungtsükbalimanung,tashiamshibarenyaratetashidisüra,Teburenmesüratebuyimliaseryimsürentashihamshibayatetsürmadakteburitashihamshiayimsüasübanungdangamshirmasü,sakateburishikatiteimbamadakodatetsüraserteburmadakyimsüasübatsütsüamshir.TeburitetsürmadakyimsüsübaaserteburishikatitangarmadaktashiamshiaazüokaanishibayaTsüngremimulungbamasüsakatemenennungtsükbaalimayimsüjilir.Lipok1:28,nungTsüngremitetsüraserteburanapronglanemtanurtemaseralimamadakazüokaanepalutsütemoatsüagütsü.Temenennungtsükbasülen,ibaTsüngremertelongjemjiraksadok.Temoatsüsadokaagitettsüangatidangagütsübatosaksakadangangutsüsaaküm.Tanurbenaasotsütashiagütsübato,Tsüngremitemoatsükaamaagüjaalibato,tetsürkatakümasoshitenokdangtsüasertazüokbanungaküm.Alimamadakazüokaanepalutsütemoatsütoibatashialimamadakamshitsüjikhuretka

29

amaakümbadangmasüsakaparnokoparnokmadakakhuretkümadok.TemenennungTsükbaasernisungLipok3TemenennungTsükbalima_________

• Nisungtimtemainyaktsü -Nisungtakümalitsüasoshimerangainyaktsüla.Tatishitsü:

• Nisungiasentsüagichiyongtsüangutsü-Shisabuluasermaksü,tetoktepagidangangutsü,tajungtibaakümtsüatemamerangtsüla,tashimaitmesayutsüla,tangarkamadakatutsümerangbaalitsüsaakümer.Tatishitsü:

• Aoyidangsameyiptsü -Tasüba.3.Nisungipatashiaserpeijenjangtangarkamadakayutsüasoshimerangbajaginersobalibajikomayanger?MesürakibongakümbanungmesüraArogotennungkomasayur?TemenennungTsükbaaserTetsür

30

4.TeküpoklentenüngtemkaragütsübanungyatemenennungtsükbalimanungTsüngremitetsürdakarutsüalibatemjitaashi(tg.16).Tsükbaajangatetsürtakümdakkodatimtemalurkarshiang.Lipok3-Temenennungtsükbalima

-Tetsürjenjangjitanurabenbanungangur.-Tanurjitsürapurtenzüktsüasoshidangsakatanurkajitakümkaamamangur.-Apu-anatiparnokiManepalutettsüsatanursotener.-Tanuraikaaginüdangtetsürkadaktalikinungtsüagiaaor.Tati:

-Tetsürjikhangshiatanuramungtsü.

-Takümalitsüasoshitetsürjitimtemainyaktsüla.-Tetsür-teburanogomungtaatelemsa,tetsürnubentsüdangtelemtetmapangkadanginyaker.-Tati:

-Tetsürilakinungpudangi“meyiper”-Tetsürisennungkinungpudakmetaloker.

-Tetsürikibonglennirsütettsübapur

31

dendangkibongkümnür.Tatishitsü:-Kinungpuikinungtsümadakyimsüasütsü

-Loktiyimsüsübarenaserloktitentetnunginyakbaama-Kiyimbatesendaktepnungkinungpuritashihtulubaamtsü.-TetsuriteburdennungetayariteptsüTatishitsü:

Benshiyim/Sobalibanungakechiashir5.Ibatebushibayagiashibaji;nisungertashih,katikamadakarakmokayimsüasütsüakokbaaserinyaktsüakokba,kinungtsüraserchirnurmadaktashiamshitsütenzükbaitemajakyatemenennungjagiarutaashir.SakaTsüngremiajitetenzüknungnisungyangludangyamajimeyanglutaibastudynungisayur.Anungjiasenoktakümnungtemenennungiadokbayimyatemkoktettsüasoshikobasamelenshitsüla,bushitetang.

32

Tapu5

Atakatemnungitalangzükba_________

Kodangnisungasertetsürjagiparnoktaküm

nungTsüngremmulungbasenzükadoktsü(Lipok3),Tsüngremaserparnoktsüngdatesendakteptajungjiraksadok.Jokotakümalitsüasoshiasenokasentsüsenamapainyaktsüsaaküm.Kiyimbajijokotelongjemasertemeimkobaasoshiasenokyangluibatoasoshimesüisakaalianemararabahadirkadangkümaadok.Tetsüritanurbenasoayindakjaanepalutsüaserkinungbotenzüktsütimtemtulujiajanger.Kibongnungtetsüriitemkhuretajakasoshisenasertekümzükerkanüngdakbaajakasoshilaiteburdakmetalokaalitsüsaakümer.Nisungji-atangarteburtemdentoktepa-angpeijenjangyanglutsüaserpatashihangutsüaseribajitebilemtsükaaküm.TanüasenalibalimanungTsüngreminisungyanglubanüklato“shikadang,mangsaasermaaki”taasübatotongtettsütasakaküm. Yisuipeitakümaserpatesayubaajangaasenokdangtimtemasershisabulutakümnungimeyipaatsükitakümkobaasenokyamajilidaktsütsü

33

nükjidongnungyangluibadangiarutsüaseralitsüsayur.Mathi19:16-25“16Aserajiangnisungkapadangiaruaasüngdang,Tesayur,tetitakümangutsüasoshinikechimapatajunginyaktsüla?17Paipadangashi,kechitajungliribaindangjikechibanaiküdangasüngdanger?Tajungbokadanglir.NaiTakümdakiinürabangtemelabaozüngtembenshiang.18Aserpaipadangashi‘kobala?’Yisuiashi,‘nainisungtetepset,nainüktapangtatebenshi,naitauya,naiteyazükuliteyi,19nebuasernetsüakhümtsübuang;asernainekiyongerdangpeiamameimang.’20Asangurjagipadangashi,‘Itemajaknibenshiaaruogo;nianokechiagimadoksa?’21Yisuipadangashi,‘naitabensakümnüra,oang,naakabaajakyokang,asersensakernemagüjangaserkotaknungnerongsenakatsü;aserarungküsülenanidakang.’22Sakaasangurjagiyaashibaangashidang,pajashiaoadok,kechiaserparongsentuluakabanisungkaliasü.23Yisuipanütsüngtemdangashi,‘atangjininenokdangashir,Takarikotakyimliiaitsütasaklir.24anotanabenaninenokdangashir,takarnisungkatiTsüngremyimliiaitsübadangnungiboajemkikaatetautaotsütemelaba.25Nütsüngtemiajiangashidangkangasüngmangadok,aserashi,‘ajanglashiba-angkümzüktsü?’’

1.Yisunütsüngtemjipaitakarindangashibajagiaoksaasüngmangadok.Khristantemikobatashika

34

nungsensakerdangnungitakartetemsübataamanger?Mathi6:25-34“25Anungjininenokdangashir,nenoktakümasoshikechiachitsümesürakechiajemtsü,mesüraanonenoktemangasoshikechiabentsütashisatebulu.Chiyongtsüdangtakümtaobaasersüoshidangtemangtaobamasüama?26Anüngozütemajiang,parnokimatener,maruer,mesürajendangmebendener,ajisakanenokkotakertebuiparnokmesür.Parnokdangnunginenoktalitaobamasüno?27nenokrongnungshibaiteyongyabaagipeiarishigondakaatsülangtsüakok?28nenokikechibasüoshiasoshishisabulur?Aremnunglabunarotemshisadangang.Parnokimapameinyaker;aserangmainer;29sakaninenokdangshidi,Solomonapeisentsüwangshiajaknungitemrongnungkamesükamesobu.30sakaohteraamangertem,aremaikechitanülirasüngmimongnungenoktsübalir,ibanemjiTsüngremiyamajisübudaktsüsüra,paiidakjichianenoknemmesobudaktsütsüama?31Anungji‘onokikechiachitsü?’Mesüra‘onokikechiajemtsü?’Mesüra‘onokikechiabentsü?’tashisatebulu.32Kechiaserbendangertemiitemindangshisabulur.SakanenokkodakerTebuiitemajakjinenoknüngdaktametet.33SakatamasanenokiTsüngremyimliaserpatemeshibabushiang,aseritemajaknenoknembendenloktsütsü.34Anungjiasüngasoshishisatebulu,

35

kechiaserasüngipeiasoshishisatsü.Anogoshiapeiyaritoushiteperikar.”

2.IbalaitekongnungYisuikechishinür?3.Lipok3:17-19nungTsüngremiAdamdangashibadenibatekongnungYisuiashibayamedemdangang.Naagiibaaliatakatemer:timtemtoushitulununginyaka-angnanütakümpeyongnüchiyongtsüangutsü.Aliinaasoshiaiasertatoutsümeyitsütsü,aser-angnaalutsünütsünungimeyi-batemachitsü.Naalimakümtashinütenütsünungiasentsüyimainyakzükaangchiyongtsüangutsü. Aiben,YisuipasülenanidakertemdangparnokTsüngremtemoatsüdangimeyipaaruogotaashi.Ai(thorns)melen,shiriTsüngremdangimeyipaaruparnokilabunarotakümjiyimlatsükokalir.Ibayagiasenokitemtemoatsüangutsüasoshijokomerangameinyaktsütamasü.2Tesa3:6-10nungashibaji,“…Adianutem,onoknungiangazükatesayubaotsüamamesüiadianushirazümesenlir,parnoknunginenoksasaatsüngzükangtaasenKibubaYisuKhristatenüngnungonokinenoknemozüngagütsür.7kechiyongnenokionoktatishitsüajizüktsünenoksasametetakar;kechiaseronoknenokrongnungalidangonokazümesenamaliasü.8Shinganungiaonokiangatichiyongtsümemeshi,sakaonokinenok

36

shinganemakhuretmekümdaktsüimanglisangwalionokimerangainyakabelem.9Ajibenshitsüonoktemetenmalibayongmasü,sakanenokionokjiluajizüktsüasoshi,onoksasanenokdangtatishitsüsayu.10Kechiyongkodangonokinenokdenliasü,onokinenoknemozüngagütsübaama,nisungkarimapameinyakra,patechiyongdaktsü.” Tsüngremialimayanglubanung(Lipok2:15),TsüngremimeimchirAtsüki“inyaktsü”aser“anüktsü”toktsü.Tsükbadenkülemi,alijiatakatem,asernisungotetsürnatimtemsetaasermerangainyaktsüsaaküm.AsenokiKhristajikhenagizükerbo,Paialangzüker,alidangalarkümaalibanungipaiasenokmeyipaalizüker.Asenoktamangnungliraasenoktetsübuaserchidiyongditaküm(Lipok3:16,17)nungitepelatakümatsükitaküm“inyaktsü”aser“anüktsü”batakümdangjagimeyipaarur.Asenokjokochiyongtsü,süoshimesürakopikaalitsüitemindangbilematsübuamalitsü.

4.Agüjaalibalaitekongtemreprangdangang(telokkadensüra,nisungshiaitekongkakazüngang).MeimchirtemenennungtsükbakechikodaKhristaimelentsüreprangang.IKorint15:22,26

37

IITim1:10J.Adok7:16,17J.Adok21:3-4J.Adok22:2-3Kodainyakaaotsü5.Atsükika“anüktsü”mesüra“anepalutsü”taasübao“belemsetainyakba”oanatsüngdakechiamaangateter?Netakümnunganapronglanungtatishitsükaraliasü?6.YisuiasendangnangzükbatemyaKotakasoshidangasü?Tanüibaalimatakümnungasenokikotakimlijimenakdangtsüasoshi,tanüalibatakümlibalironungkomaalitsüla?7.Khristankajibolaishibanung‘timtemainyakerang’taasübatakümjimenüngdakasü?(Khristanbomapameinyaktsülaasü?)8.Naalangzükbaji“timtemamerangainyakerangchiyongtsüangutsü”taasübamelena“atsükianüktsüaseranepalutsü”jiangmezüngasenoknemagütsüba

38

mapataangatettsüaserinyaktsüalangzüksüra,nainekinungtsü/kinungpuasernertanurkechiamaamshirmesüraachiayangeribayaginakodamelenshidaktsüraserajiodanaikodabenshitsüla?

39

Tapu6

Tetushi,Teburen,aserTalendangbaren_____ Teburentaasübajagiteburitetsürjijenjangteküpoknungaserteburjijenjangtemabanungayutsümerangbatabilemdaktsür.TasenlaiotsürenzülurS.ScottBartchy,jagiyamaikentetasayur,teburentaasübajiteburküpoktetsürtadangmasü,sakateburtarensenkalirparnokjitangardangnungi(teburasertetsüranaprong),temabanungyimsüsürtemlir.Teburrongnungtashitoktepbatimtemjagiitemiadokdaktsür;alaryimsü,katikaaijamangatettepadokdaktsüba,teyariagiroteyarirnatsüngdatesendaktep,tashiyim.Teburenyimsülibalironung,nisungiaküm-tetushi,tashihtoktepba,konangaserkatikamadaktemabajenjangangutsüasoshirararasertokteper.Peidaknungiasükümendokaasermaksütsütiaajakpaidokaalitsübajikangatongtipang.Mezüngmeshitilatiritemjimejangjaimesüratayangmeküpzükimetoktsütsüla(kechibamezüngmeshirmangatetepimesüidaktsütsüla),ajitamesüratenüngjimejungikümdaktsürasernisungbadakjitashimaitkaajitetdaktsür.Raratep,kinokintsüngdamangatettep,temulungmelemtep,aserambangyim,itemajakyamakamaitnungkibongtemrongnungadoker.

40

Nisungteburjagipeitashihsayutsüasoshikariyiajemer,tetsüraikadenmedemba,tetsüraikanemtanuraikasotendaktsüba,mesüratangarnisungkamezüngmeshitetba,itemnungsayur.Tangarteburkamezüngmeshitet-atasayutsüasoshiparkibongnungjagitetsürkatakümraksatsür.Itemalimatemenentakümyimya,nisungnunginüngsangarshiba,mezüngmeshi,küpzüktepba,aseranokibongnungteburtanuraginübayongjabasosotendaktsüba,kechiyongjabasojagitebuyariraserkonangagütsüranungjitebursotetbajagimaksüendokertabilemba,itemajakijiadokdaktsür.YisuKhristamapang,alimaajungaRomnungeryimsüsübaküpokliaaru.RomyimliaserYihudayimlianapronglateburennungsobalibaaaruba(tejenlaiozüngtemajangaYihudanungerrongnungmezüngmeshitepasertulubaitilabaajemokaamshibaitemyaaikaazüokaliasü).YisuiYihudanungertemsayu;PauliRomyimtitemnungalirtemshitizülubaagisayu.NisungertetushiMathi5:38-41__________________________________

38Yaashibanenokiangashiogo,‘tanükmelentenük,asertepumelentepu.’39sakaninenokdangashir,tamajungerdenterara;sakashibainetenibongtajichinungmadir,patsütsütabelenjiatendakang.40Aserkatinedenokaiora,aserne

41

süpoksüaginüra,panemsüaagidakjang.41Asershibainamilekajajadaktsüdir,padenanasüoang.42Shibainedangmeshirpanemagüjang,asershibainedangapunüdirpanunginetajaktemeyip.

Yisuiashibaji;nedaknisungkariazüknungnesasakümzüktsümemerangiodangtokjangasertendakaataangtaashibamasü.Pai,tenibongnungamaba,ochimashiokaianiraoba,khangshiamapainyakdaktsüba,itemitemangnungkongshiayirudaktsübamasüsakamezüngmeshilirtaangatetdaktsür.Tetushiasermaksüindangjembibajagitayangküpzüktsülaajimesüranisungbajiaserparkibongmaksüdaktsürtaashir.SakaYisui,meyiper,kenütetushiaserkenümaksütalongtepbanungjinenoktedentasayu.Kodangnamezüngmeshidir,Yisuiashi,naiidangjianenadokang.Kesaji,PauliKhristantemikodangtangarKhristananematayangküpzüktsübushidirpajokotamakoknguogotazülu:“Anungjitanganenokikatikadenokatepnungnenoktamakokalur.Nenokiyamajibenshidangnungibokechibataiangmaremer?Mesüratashioktsüangashiokdaktsüdito?”(1Cor.6:7).1.Tayangküpzüktsübaindangmaneniashibajagikechitebilemtsütasayur?Ibatetoktepyakenbotembangerasü?

42

TeburenLuk9:59-60____________________________

59Aseranotangarkadangpai(Yisui)ashi,“küsülenanidakang.”Sakapaiashi,“Kibuba,nitamaorkübuaremtsümela-angma.”60Aserpaipadangashi,“Tasürtemiparnoktasürtemaremtsütokjang,sakanabooaTsüngremYimliOsangtajungjungkaiadokbasayuang.”

2.Yisuiasangurdangkechishinerya?Yisuikangasashialangzübajikechibatasüra,Bartchybilembaji,asangubatebujianomasü!Asangubaishinübajipaianoyisusülenmanidakdangpatebumasütashikatenzükaalitsüonür.Paryimsünungkibongtemnungtebuidangyimsüasüraserteburshirisenmangamangtsü,parnokitebutakümalitashitebudangtashiangaatenzükalinür.YangiangateterYisuiTeburenyimsüasertasübaaseralimarongsensobalibarenbushibaindangaitsür.KechiaseritemjagiasenokKodakyimliindangmasüsakaalimarennungtalitemulungagütsüdaktsür.Yamaji,ibaasanguryaparsobalibarennungipaikechiinyaktsütimajitamasainyaktsübilembaajiteter.Aseraji,“tebuaremtsü”ajiasünungangpeisenmanglemzükaayutsü–anotatemnungbotebukechiamaliasüibanungijenbutsübajipatebuamajidangpaaakümtsü.Sakaasenokimojingjiashioktsütsümakok–

43

asenokialimaozüngnunglira,asenokibaozüngtemjagialensetaasütsü.3.Ibalaitekongtangatetbajishidaksüra,Yisuijembibatasürtaasübajishirdangashir?KodangYisui“Tasürtemiparnoktasürtemaremtsütokjang”taashi,tetezükechi?AsükümaserTashihMark10:35-37______________________________ZebedichirtemyakoboYohanna,padangiaruaashi,“Tesayur,onokinedangkechisaasüngdangdir,naionokasoshiinyakdaktsünür,”Paiparnokdanglangzü,“Nenokinenokasoshikünemkechiinyakdaktsünür?”ParnokiPadangashi,”nesentsüwangshinung,künanetajichilenkaasertabelenkataamentsümelang.”

4.YakobaserYohanikechiasüngdangerbaya?Mark10:41-45maneni_______________________Kodangterjagiajiangashi,parnokiYakoboYohannadangjashitsütenzük.IdangjiYisuiparnokpadangiajaaserashi,“shirnokibendangertemmadakyimsüasürtabilemerparnokmadakangkibursüdaktsür,aserpartulurtemiparnokmadaktashiainamshidaktsürajineno0kimetetalir.Sakanenokrongnungboyamajimalitsü;sakanenokrongnungshibaitulukümnür,panenoktenzükerasütsü,asernenokrongnungshibai

44

mezüngbubakümner,paajaklarasütsü.KechiyongatangjiNisungchirasüngapeitenzükdaktsütsüatemamasü,sakatenzüktsüaseraikaalangpeitakümagütsütsüaru.”

5.KechibatangarnütsüngterjiYakobaserYohandangainadok?6.Yisuiparnokdangkechilangzü?Itemtamamangtsüotemjagitasüngdangbakaarudaktsür(Yisu)nütsüngtem“Pasentsüwangshinung”tashihamshitsüindang“Nisungchir”taasübadenmapetbakalir.Daniel7:13-14,nungshiaaliba“nisungchirkamesüka”tashibayisumarudangalimaobendangtsüaru,tazüngshi“asernüpurtem,kintem,aseroshiajakipatenzüktsüpanemyimsüsütsü,asersentsüwangshi,aserchubayimliagütsütsü;payimsüsübajitetitatemmaka,kodangasüitemamaotsü,aserpayimlijisamatsümakok.Yisuiajipatameteta,aseribadensendaktepbayimsüsütsütashiajakendoker,paitangartenzüktsümulungalirtasayua,papeitakümamapayuiagütsübaangur(Bartchy,1987).KinKidongTebensaaserMangatettepLuk10:25-29___________________________Aserajiang,ozüngmetetbatesayurkanokdakaserpatendangaashi,“Tesayur,tetitakümsenmangangutsüasoshinikechiinyaktsüla?”Paipadangashi,“Ozüngnungjikechizülualir?Naikechikodazüngdanger?”Aserpailangzü,“Nemulungajongaagi,nenelaajongaagi,ne

45

tashiajongaagiasernemulungsentsüajongaagiKibubaneTsüngremmeimang.”IdangjiYisuipadangashi,“Naishidaklangzüogo;yamajiinyakangasernatakümalitsü”SakapaipeisasatemedenngunüaYisudangashi,“Sürakükiyongerjishiba?”

YangiTajungSamariaoentepbaokilanungjiOzüngmetetbatesayurjagiYisu:“tendangtsü”nokdak.Naiosangtajungkaküttemyaazüngdangajangshiaalitsüaibennisungaikatipaatidangtsüasertendangtsüaru.Ibaikenütetushikenümaksütakümtaliba-lirobakalir,kobanungnisunginisungkamaksüdaktsütsüoagitokteperaseranopatimtemiyidaktsütsüsapanemlangkashidaktsütsüajungoktsür.Ibanungya,yisuiakok,anungjiozüngmetetertesayurji,“pasasatemedenbushibasangji”ano“kükiyongershiba?”taasüngdangbajagisang-angkamesangbaamaaküm.Luk10:30-37ManeniYisuilangzü,“NisungkaYirusalemnungiYirekoiluyaaliasü,aserpairakzükraktemerajuruaparnokipadakzükapasüoshirakzük,aserpatasütsüamatoktsürpila.Aserputirkaibalenmangjagiluyaaliasü,aserkodangpaitimtembanisungjiangu,paitezülenimekenaao.AseranoLevinungerkaajagisüi,paianisungbajinguatezülenimekenaao.SakaSamrianungerkaaieniaodang,kongtimtembanisungjiliasüajagiaruaserkodangpainisungbajiangupaiaochiabilem,aserpainisungba

46

anasaiaoaserpazübunungtotsüaseryienokeralenasergadomanungpamendaktsüasertanendakkikatianirao,aserpaanepalu.Asertananüpaisenanaagitetertanendakkiburnemjiagüjaashi,‘paanepaluang,asernaikechisataioendokdir,nimeyipaarudangajininenemshiaagütsütsü’”Yisuipadangasüngdang.“Itemnisungasemrongnungrakzükraktemertemiyirutsübanisungdangshibaikiyongeramainyaktanaibilemer?”Aserpailangzü,“padangtaochisayusangji,”AserYisuipadangashi,“oang,asernaiayamajiinyakang.”

7.YihudanungeriSamarianungersempa.YisuiibaoentepbanungSamarianungbaNokinketerkakümdaktsübaajangayakechishiner?Nerlimanungaibaotsüajangatesayubakechisaangur?TeburchiKaMathi5:27-28“Yaashibanenokiangashiogo,‘nainüktapangtatebenshi.’Sakaninenokdangshidi,‘shibaisatetsürkadakazüapongaajidirpailadentemulungnungnüktapangtaogo.’”

8.Nisungiaibenbilemertetsüraikadenkazübajagi‘teburchi’kulisayurtabilemer.Aseralinükkarnungbotetsüraikanemtanuraikasotendaktsübaagiteburchiakümertabilemer.Teburkatipatakümyimya,“teburchinisungka”,komaasütsülaYisuisayubayimya-liroajangajikodasayurolemtepang.

47

9.Itemamatatalokbatemshirdaksaketaali?Kodabenshiaaotsü/Sobalibatebilemtsütem10.Nisungertangatetbakodatatsüaseribajagitimtembenaarurtamemetetitangarkamadaktashiamshitsülataamangbaaserpeijenjangajungketaayutsüarshiba,yakechinungiadoker?11.Tebur:Itemamajibenshitsünaanungbatashihtemjikechisa?Aseryamalajaklakadaktsütsüsanaasoshitetendangbatemasoshitaneptsülemangjikechiasütsü?Tetsür:Nedenjungjungametetepaalibatebur(kinungpuasütsüakok)katinemadaktashihamshiabenshibaasermangyangbajaklaaginedakinyaktsütanaiamangerasü?Neyimya-tsüyaajangaibaangutsümerangbayimyajinaikodamelenshidaktsütetaserKhristanungnüjijiagütsütettsü?12.Khristankaama,Asenokdaktimtemagüjabenshirdangkodataiatoktsüaserkechibataiatoktsüla?

48

Tapu7

Kiburtaasübayatetezükechi?____________Nisungka‘tebur’takümtettsütangatetbaanemaYisuiparmapangasertanü-aatalokerpaiibataitsübanungjembi.Khirstadaktakümtasenkaalibajagipeiasoshikonangnüngsang,sen,mesüratetsür/teburkatikaanemaraksatsütepbamebushidaktsür.Mesürapaitangarkapaküpoklidaktsütsümejangradaktsür.Süra,YisujiKiburtaajabatetezükechi?“NaKhristajilir...”Mark8:27-33___________________________YisuaserpanütsüngtemKaisarialimanungalibaFilip-Iaru,aserpailendangpeinütsüngtemdangasüngdang,“Nisnungteminishiba-ataashir?”Parnokipadangashi,“Yohanbaptitsübata;”kariashir,“Eliata,”Anotangarkariashir,“Ainkarrongnungka.”Paiparnokdangasüngdang,“sakanenokianishiba-ataashir?”Peteripadanglangzü,“NaKhristajilir.”Anopaipaindangshingadangateshitaparnokdangozüngagütsü.

Nisungchirkangatuoashitsülaasertamburtem,putiungertem,tezülurtemipasentoktsü,sakaanogoasemnülirpashiaarutsütapaiparnokdangsayutsütenzük.Paiajiodiodiaashi.IdangjiPeteripaanienapaarütsütsütenzük.Sakapaimeyiperpanütsüngtemdakranglokaser

49

Peterarüjaashi,“küsülenatsüngzükang,Satan,kechiasernaTsüngremtsütsümasüsakanainisungermapaindangbilemer.”

Yisumapangnung,YihudanungeriIsraelnungerasoshialimayimlikaagütsütsüasoshitekümzükerkayoktsütaamang.YihudanungeriDawidmesüraSolomonama,temeshichubakashibaiparnokRomnungerrishikhangshinungikümzüktsüibaamatanishirasütsüyimla.1.KodangYisuiPaTekümzükerjitametetdaktsü,sakapamagizüktsüasertepsettsü,taashi,kechibaPeteripaarütsü?Yisuilangzü,“Satan,küsülenatsüngzükang!”Mati4:8-10nungazüngbapaatidangbatasembubadenmedemdanger:“Anomojingjagipatenemtalangkatianiratu,aserpadangalimayimlitemajakaseritemsentsüwangshisayu;aserpaiYisudangashi,‘naiapudakernikülemra,itemajakninenemagütsütsü.”SakaYisuiashi,“Satan,yangnungioadokang;kechiaseryazülualir,‘NaiKibubaneTsüngremkülemangaserpajidangnaitenzükang.’”

50

2.PeteriTekümzüksangkechiamaasütsü-atayimlaraserasembubatatidangbatsüngdatesendaktepkechi?Mark8:34,38yamanenizüngangPaipadangipeinütsüngtemdentelokjarparnokdangashi,“kariküsülenarunüra,paipeisasaazüokangaserpeikangkiapurküsülenanitakang,....Kechiyongibajabujariasertemenenputunung,shibainiaserküotematemanümametanglir,nisungchir-apeitebusentsüwangshinungkotaktenyartemdenarudang,paipaasoshinümamatangtsü.”

3.KechibaYisuipanütsüngtemipaasoshinümamatangtsüindangashir?

TsüngremitashihkodaamshirparnokasoshitangatettsütasaktaYisuikechibaashi?Kangkinungangenlokbasülena,nütsüngtemiYisujialimachubakaamayimsüasütsütamaneniibateimlanungamet(T.Mapa1:6).

51

MemerükbaTetsüngYohan13:3-10,12-17_____________________(Tatemsachiyongbamapang)“TebuipaketnungajakbendangaagütsüogoaserpaTsüngremnungiaruaserTsüngremdangisameyipaaortaYisuimeteta;paichiyongdaknunginoktakerpeisüayuasertemangaidokbasükabenaaruapasasanangriakang.Idangjipaisusanungtsüshiokasernütsüngtemtetsüngshidoktsütsüasertemangaidokbasükechiagipainangrikangaliasü,ibajagipaiparnokaidoktsütsütenzük.PaiSimonPeterdangiaru,Peteripadangashi,“Kibuba,naikütsüngshidoktsürno?”Yisuipadanglangzü,“nikechiinyakernaitangbomemetet;sakanaitansürangatettsü.”Peteripadangashi,”Naikodangakütsüngteshidoktsü.”Yisuipadanglangzü,“ninameshidoktsüra,naküdenkechashilemmaka.”SimonPeteripadangashi,“Kibuba,kütsüngdangmasü,sakakütekaaserkükolakashidokjangma.”Yisuipadanglangzü,“shibatzüchigu-ogo,paitetsüngalemashidoktsütenüngdaktsümaka,paajakmerükalir,sakanenokajakbomasü.........Anungjipaiparnoktetsüngshidoktsürkülen,paipeisüabenertanabenmenerpaiparnokdangasüngdang,“Tangkechinenokdanginyakogo,nenokimeteterma?NenokiküdangtesayuraserKibubataajarasernenopkiajitimashir;kechiaserajini.AjanglaninenokKibubaasertesayurinenoktetsüngshidoktsüra,nenokiakatikatetsüngshidoktsütsüla.Kechiaserninenokdanginyakbaamanenokiainyaktsüasoshininenoknemtatishitsükaagütsüogo.Atangjizüngpong,ninenokdangshidi,pei

52

kiburdangnungitenyabatulubamasü,aserpeitenyasangdangnungitenyabatulubamasü.Nenokiitemimetetabenshira,Nenoktepelatsü.”

Yihudanungermerüktetbayimsü-yimpongrongnung,tetsüngshidokbayateinyakdaknüngdakkaliasü.Nisungtemitsüngsemasemer,sakaparnoktetsüngmenener.Parnokiyipdenmesükbamendennungchiyongerasünung,tetsüngmemerükbajiajakijangjaaangur.Kikatiaodangkishizüngdangkilirnoktakakidangiaitertetsüngshidoktsütsüatabajikiburawashiyimyatajungkaliasü.Ajisaka,shidakbatetsüngshidokbajiboYihudanungerkilirdangamasüngdanger,ibajiparnokasoshiyimyatamajungasermezüngmeshimapaamaagir.Sakaitemamalainyaktsüjibendangeralarnemtoktsü.“temangaidokbasüaginangriakangtsübajialarkaamaagi”(Black,2011).4.Peterjikechibakangajashiadok?KodangYisuikilirmapainyaktsüaposo,Peterikechiinyaktsüimlaaliasütaangateter?5.PeterikechibaYisudangpatemangajungashidoktsütsüasüngdang?

53

Bartchy-iyashialir,Ibaamalasobalibakanungalirnisungkajiitemtangatetbaasermapatasentemjiagizüktettsüasoshipatakümajungajikhenyongitasenkümamelenshitsününgdaktametettsüla.AjimesüraPeter-itatalokbajitanülanungdangangatettsümerang,ajiasünungdangpaiinyakeralitsülaasütapadakimlabakobaalaridanginyakbatesempatsümapalirajiodatetsüngmemerükbajimasüsakatanülalessondang-aryataagitsüsa.6.TangatesemkarnungYisuisayubamesürainyakba,odaalimanungertashihamshiba,tetushiarüshiba,asertetoktepba,itemasoshiTsüngremimlinungshilemmalitasayubakarangurasü?7.Tamangerkaajemalubayatemaitsükadangasüibaitetendangbaka?Yisuipatakümalidangajemalualiasübajiodapaitangarajakmadakkiburkümatetipasünetsüsüaparnokanishitsüatemaa-kana?MezüngtamangertemiYisujiKiburtanangzükbajagilemanganasayur.Mezüngbubanung,NenokiYisuKiburtaashir.Ibajagitangarbokiburmasü.Ibatetezülimayimsüsür,chuba,itemshinga(tirsüaka,pastor

54

süaka)kiburmesütet,tetezütebukamesürakinungbokajikiburmekümtet.SakaYisuKibur.TanabubanungYisuKiburta-jizüng-züngaangatetbaalitsüla.Anungjitangkiburakümbatejangjatetezüangatettsübaji,...amangbapurrongnungyaangatetdi,YisuikechikomaKiburkaamajiinyak,benshi,ali,ibajidangshidak....tanüYisuitalidakajaknungpaiarakmokakiburakümer,aseryangjishingamaitdaktsür,aseraliialuakilirkakümainyaker.Aserasenoktanüngbapurajaktetsürteburnapadenyangjilongjemtsüjaoker.KiburjiYisusüra,ajakiagizüktetbatashihamshibajibo,tangarkamadaktashihamshiaazüokbamasüsakatashihmaitbapurtashihitdaktsür,laoaalibapurmesor,jungtepdaktsür,taneptsülemangbushiaanepdaktsür,yindaktsütsüasermapakokdaktsütsü,aserkülemloktinungtendakjaarokajungtsüinyaktsüajungshir.Temetettsü:Tangarmadaktashihamshibaanemaji,ibaamaYisuisayubatashihamshibayabotanenmakaialir(Bartchy,1993).Kodabenshiaaotsü/Sobalibatebilemtsütem8.Yisui,TebuTsüngremipaketnungainajakagütsüogotameteta,ibatashihamshibajipanütsüngtemiboinyakaaodangkechatetezümakaama

55

dangangunungjiparnokdangpayimyaamajiajizükabenshiangtaashi.Ibayagitanüasenokikatikamadaktashihamshibaindangkodaamshitsülataashir?Arogonungaserkibongnungatetsürteburtsüngdatesendaktepindangakoda?

56

Tapu8

Khristaitetsürnemagütsübanüjitia_______Ai-asumesükatimtemagisüngaalibalimakanungtetsürkatakümjenjangjitanurasotsüakokba,kibongkayangertetba,kinungpunemtemulungsüjangratemagütsüba,agidanglir.Aserajilatakümasoshitemelenkamesükalir.Ajisaka,Yisuinisungtemenennungtsükbaajangaadokbamenenkhurettemnungiasenoksalatsü.Paitetsürsüakatebursüakataitangatetbanungipilaakobaatangjitongtipangliribalenianir.TetsürasernubentsübaLuk1:26-28,30,34,35,38__________________

...GalilnungalibayimtikatenüngagiNazaret;DawidkidongnunginisungkatenüngagiYosef,shibaiaiürkaaniasüngaliasü,ladangiTsüngremitenyarGabrieljiyok.AseraiürlatenüngjiMariliasü.Ladanipa

57

aoaserashi,“pelaaliang,nataochikangaangula,Kibubanedenlir.”...Asertenyarjagiladangashi,tetsübuma,Mari,kechiaserTsüngremnunginaitaochinguogo....SakaMari-itenyardangjiashi,“nikinungbomalinungyakechikodatakoktsü?”Tenyarjagiladanglangzü,“Tanel;aTemeshinadangiarutsü,Tematibaaininaakhümbangtsü.AnungjitasotsüalibatanurdangTsüngremchirtaajatsü,...”AserMariiashi,“NiKibubatenzükla,küdangneoamajilidakjangma.”

Tazüngkunem22:20-21___________________...odaladaktasüngtetaiüryimyajimungura,lajipeitebuerkishiianiradokalayimtinüburtemilongagionsetasüdaktsütsüla,kechiaserlatebuerkidangnüktapangtainyakbaajangaIsraelnungtemenenbenshi.Anungjinainenokrongnungitemenenjiendoktsüla.

1.Mariiyosef-erchirmasükaabentsünangzüktetbajagilaikechikhuretagizükertaangateter?Mariiibatimtemmetetahaitaashibajagilakechiamajaklalirtaangateter?Luk11:27-28___________________________...AserPaiyashiaalidang,teloktinungtetsürkatiolaadokapadangashi,“Numendenkobainaabenasermamakobanaiayongtepelatsü!”Sakapaiashi,“Ajisakashirnokiojiangashiraserangashibaamainyakerparnoktepelatsü.”

58

2.TetsürjagiYisutetsüindangkobatongtipangataashi?3.Temenennungtsükbalimanung,tetsürjilaitanurkoiasoaserteburasoasümasütadangzüngshir.Ibamelena,Yisuikechitetsüindangkobatongtipangataashir?IbayagiTsüngremmadangtetsürasoshikechitongtipangtazüngshirtasayur?TetsürAayangerkaamaLuk10:38-42___________________________Idangjiparnoklenmangnungaodang,paiyimkatiai,aserMarthatenüngagitetsürkatilarkidangipaaniket.AserlatenuMariiKibubatsüngdangmenerpatesayubaanga.SakaMarthabokidangmapajentiagimazüngitimtemdaktsüaserlaipadangiaruaashi,”Kibuba,künuikükisüngnemmapaajakinyaktsünungloktsürajinaimeshisadangerama?Anungjiniyariangtaladangshiang.”SakaKibubailadanglangzü,“Martha,Martha,mapaaikaindangnaishisabuluatimatemer;sakakadangtenüngdaktsülir.AsernenuMariilanungibenermaotsüsatajungbashilemjishimtetogo.”

59

4.Ojang,“tetsüngzüngdangamenba”tesayurmadangamenbajagipajipanütsüngtaasertangazükerkatasayur.Ibaitetsürtemiodangbomashiemapangnungbomeinyaker.YisuiMariiinyakbaagizüktetbaajangajikechishiner?5.YisuiMarthalakikiburlamapaaikaindangshisabuluba;MariiTsüngremoangatsüshimbadenmedemdang.YisuijembibajagiMarthakodanüjingudaktsü?6.Mariana(YisutetsüaserMarthatenu)otsükodamesüktep?Tenanungitetsürtemimesürateburtemiakechiangazüktet?Takümnungbenshiyim7.Itemotsütemjagitanütetsürtemasoshikechiangazükdaktsür?Tetsürkarbotanurmasormesüra

60

tetsürdangsotsürparnokjizüngdokabenshir,parnokasoshiakechiashir?8.Kobatongtipangtazüngshiribaasoshibendangamagütsütetbayongasenokshisabuluraserjashiabilemer,ibanungikodajenbutsü?9.Kinungpuaserkinungtsü,neapuaniYisutsüngzüngdangmenerpaoangadaktsütsüasoshinaikodayaritsü?

61

Tapu9

Tetsürjiazüapong-jabujariosetkaasü______Temenennungtsükbalimakanung,tetsürtakümjiteburasoshioset-tsüsetkaamadangaküm.Sobalibaaikanungteburjitetsürnungidangjangratemangutsülasakapabotaitsübakechamakailitet,tatemedenyualir.Talisalaanogoshialibalirotakümsadokamelitetikümdaktsübaasertemerenshimesükanüjimakaialir.Ibayongji,karibotetsürji–odateburkatiazüapongabilembajia–tetsürlajiangazüapongtemenenpoktetdakama,talisateburiazüapongnungtetsürjiangtaikümdaktsüranungjitetsürkadenjembibajiatemenentaamang.

AserYisumapangnungtalisayamajibenshi.Yihudanungerteburipeikinungtsüyimdongnungtangarteburkadenodangajembiaangunungpaladokbaliasü.Ibaamasobalibanungiarubateburjagikibongnungtetsürjiparnoktashihküpokayu.Ano,tetsürjagiparnokmeraketraksatsütsüsaliraaseryimyatamajungbenshiakibongdangitenüngmenükbenerarutsüratatsübuabilemaali.

62

YisuiLainungibatetsür-teburmedemyimasüngtetaayutsüindangsayu,sakapaikodangatetsürdentetsübuagimejembiimesürameyariimedoktsüsakatasüittainyakbaajangateburtemasernütsüngtempangkadaktsü,aserpaibotetsürtemjiosangtajungprokshibanungshilemagitsünungloktsü.Yisutsüngdangtetsürtemjiteburimedemtsüosetkadangboparnokiangatetbaamaji;masütasayubaliasü.“Paipadakshibaikongshimetetlasang...”Luk7:36-39____________________________36AserFarisitemrongnungkatipadenchiyongtsüpadangasüngdang,aserFarisinungbakidangituapaichiyongtsüamen.37AserajiangyimtinungalibatemenentsürkatikodangpaFarisinungbakidangchiyongdakmenalirtaangashi,teronemtotsüpongdangkabeneraru;38aserpasülenpatetsüngzüngdanglaijebanoktak,aserlanüktsüagipatetsüngmetentsütsütenzükaserlakolakkuagipatetsüngaidoktsü,aserpatetsüngkangamesepalaitotsüagimezütsü.39AnungjikodangpajaokbaFarisinungbajagiajiangu,paipeisasadangashi.“Ibanisungainkarkasüra,padakkongshilajishiba,aserlakechiamatetsürkapaimetetla,kechiaserlajitemenentsürkalir.”

1.Farisinungbajikechibameinperongabilem?

63

ManeniLuk7:40-47_____________________AserYisuipadanglangzü,“Simon,ninedanglangkashidi”Aserpaipadanglangzü,“Tesayur,shiangma”“Taputsürnisungkadangsentsütsüranaliasü;katisennoklangponguasertangarkatisentenemsentsütsüaliasü.Kodangparnoktaotsükechamakailiasü,paitenaprongladangsentsüjiatok.Anungjitenarongnungshibaipadangtalimeimtsü”Simonilangzü,“shibadangpaitaliatok,ibajagipadangtalimeimtsütanibilemer.”Aserpaipadangashi,“naibilembajishidak.”AserpaitetsürlatsütsüjimeyipashirSimondangashi,“ibatetsürnaiangursüdi?Ninekidangiatuaka,tetsüngshidoktsüasoshinaikünemtzümagütsü.Sakalaibolanüktsüagikütsüngmetentsü,aserlailakuagiaidoktsü.Naiküdaktebangmemesep,sakalaiboniarudangnungikütetsüngmesepbamanener.Totsüaginaikükolakmeloktsü,sakalaibokütetsüngtotsüagimezütsü.Anungji,ninedangshidi;latemenenaikaliakaatoker,kechiaserlaikangameim,sakashibadangteradangatoker,ibajagiteradangmeimer.”

2.Ibalainung,SimonibotetsürjitemenennungtsükbanüktapangtatsürkatadangangursakaYisuilakomazüngshir?3.YisuitemenentsürjiFarisinungbaiteinyaktsükameinyaktetbainyaktetba,aserpadangnungitajungba

64

inyaktetbajianguaserajiraktetaashi.IbayagiYisuitetsüratemakechisayur?TzübukümbangtetsürjiYohan4:7,9____________________________Samaritsürkatzübujagiaru,Yisuiladang“künemtajemtsützükua”taashi.Tetzürjagiashi,“na,YihudanungerkasürnungniSamariatsürkadang,tajemtsützükodameshir?”(kechiaserYihudanungeriSamarianungerdenkeyinmechiteper.)

SamariaaserYihudanungertsüngdatesembatepkangatululiasü.YihudanungeriSamariatsürjitetiagimemerüktetasermenendaktsürkatazüngshi.(Massy,1989.)Ajidangmasü,memerükbatetsürtaasübatongtipangbajiparnoktzüajembamaroknungmetangshitsüla–sakaYisuitetsürdangjikünemtajemtsützükuataashi!Tetsürjisüngmangadokaserajitimdangliasü.ManeniYohan4:16-18,25-26______________Yisuiladangashi,“oangasernekinungpujaryagiarung.”Tetsürjagipadangashi,“nikinungpumali,”Yisuiladangashi,“nikinungpumalitanaishidakshiogo,

65

kechiasernekinungpuponguliasüasertangnashibadenlidagipajinekinungpumasü.Naiyaatangjishiogo.”“Tetsürjagipadangashi,Mesia(shibadangKhristataajar)arudagitanimetet;kodangpaarudirpaionoknemajakmetetdaktsütsü.”Yisuipadangashi,“Nedenshibaijembirajipa.”

4.IbatetsürlibalirotakümindangmetetnungboYihudanungerteburmashikati-alajiaridoktsülangaliasü,kobaYisuijungametet.Aseratangji,Yisuiibaindangbenaaruajembi.Yisuilatelidaklibalirotakümindangangatetbajagiladenjembitsüsaakümasü?Yisuiibatetsürdangkechiindangtongtipangsasayu?ManeniYohan4:27______________________Idangyongjipanütsüngtemmeyipaaruaserpaitetsürkadenjembibaangudangparnokisüngmang.

Ibasobalibanung,tetsüroteburnateloknungomejembiteper,aserkijatakümnungatetibomejembir.Teburkaribokinungtsür-aaserchirnur-asendokeraserpaiyamajibenshibajagiloktinungyimyatamajungmebenshirtasayutsüasoshi.SakakodangnütsüngtemiYisujitetsürdenjembirtaangunütsüngtemjikangaaoksa.

SamariatsürjiyimtsüngjagimeyipaserYisukulisürmezüngbubaaküm.Yohan4:39-42jagiashir,

66

YisuiSamariatsürladentsübu-kümbangnungjembibaajanga,nisungaikaKibubametetaaküm.

TakümLibaliroanasüalibapurYohan8:3-11___________________________“3TetsürkanüktapangtabenshiaalibanguapurFarisiaserTezülurtemilaYisudangianiraru.AserlajiparnokaserYisutsüngdanungnokdakdaktsü.4Parnokipadangashi,“Tesayur,ibatetsürnüktapangtayaaalidangapu.5yamajilungagionsettsülataMosaajangaagütsübaozüngnunglir.Anungjinaialaatemakechiashir?”6Paaitsütettsüsa,paatitangaparnokiyaashi.SakaYisuiangemaaluaserpatemeyongagialinungzülu.7Sakakodangparnokipadangmaneniasüngdang,paiakaasorparnokdangashi,“Nenokrongnungshibadaktemenenmali,paitamasaladaklungagiondakjang.”8Idangjipaitanabenangemaaluaserpeitemeyongagialinungzülu.9Parnokikodangyaangashi,tambutinungitenzükatesübubatashikakhen,kakhentaoadok.AserYisupakijaasertetsürlajilanoktakdakteyongnungtoktsü.10Yisuiakaasoaserladangashi,“Tetsür,parnokkongali?Nisungshingaianamaitsüasü?”11Idangjilailangzü,“Hau,Kibuba,shingaiamaitsü.”IdangjiYisuiashi,“Nianamaitsür.Oang;jokotangnungitanabentemenentebenshi.””

5.Yisuialinungjikechizüluamabilemer?TasenlaiputimeteterS.ScottBartchyiashir,“tebursangbokongali?”Nüktapangtabenshibajinisunganatiinyaker.

67

6.Yisuinisungbadangjiashi,“nisungshibadaktemenenmalipaitamalongjion-dakjang.”Ibaiashibajagiparsobalibayimsü-yimbonginyakyimnungjikodakongshir?(Takümlibaliroanasüalibapurtaasübayanüktapangtatemenentaitsübajitetsürasoshibo‘taitsüba’,teburasoshibokechamasü,kinungtsütoktsürtangartetsürayubajikechamasü,taangatetba.)“Temulungnungazϋapong”Mathi5:27-28__________________________“Yaashibanenokiangashiogo,‘nainüktapangtatebenshi.’Sakaninenokdangshidi,‘shibaisatetsürkadakazüapongaachidirpailadentemulungnungnüktapangtaogo’”

Yisuinisungkatikaaginüabilembaindangjembir

masü,kechiaseribajibonisungeryimyadang.SakaPaiazüapongbaindangjembir,nisungkatipeiazüapongtemulungjangra-atemtsümechiosetamatangarkaamshiba.

68

7.Yisuinisungtemikechiteinyakanenangtaashir?Yisuinisungerazüapongasoshishibaaijaashir,tetsürasütebur? 8.TeburajungaiYisuiashibaangaatetsürdakazüapongaajibaanennung,tetsürtemtakümkodabalakakümla?Itemtatalokbashia,YisuipalibalironungitemIsraelyimsü-yimpongtenokdangbatembilemainyak,tetsϋrtematemapateinyaktsüaikasottameinyaktetilila,asertetsϋrtemKodakyimlinungshilemmakaiaserparnoknϋjikobaYisuidangagϋtsϋtetibanungjagipilaalila.Sakapaiitemtetsϋbutiaajakajangtetatetsϋrtemasoshiinyak.Aserpaiteburtemdangateburtakϋmnϋngdakasoshidangtetsϋrkatakümlidaktsϋtsϋbajitemenentulutaashi.Olong

69

Temenennungtsϋkeralibalimanüpurtemden,tetsϋrtemtakümliaarudangparnoktemangjidangtongtipangkümdaktsü,tanursoabentsϋtsϋ,mapainyaktsϋ,aserteburtemasoshishi-azüjangratemdaktsütsüatemadangtaasübajenjangnungliaaru.Yisuibotetsϋrjiitemajakdangnungitemabajenjangkanunglirtasayu.TetsürjiTsϋngremdensendaktepaalitsübajidangjenjangtulutibajitasayur.Painisungtemdanginyakbaamatanϋ-apaiasenokdangashibajiKhristanungtetsϋrtakümtasenbajitamasaTsϋngremyimlibushibajilanϋjisolir.Takϋmnungkodabenshiaaotsϋ9.Nemapanung,skulnungalidang,Arogonungaserkibongnung-atebur-tetsϋrtaasübatelemsamakaikϋlemitekaamma-litepnungmapaajakinyaknungkodajungla?

70

Tapu10

Katikakϋpoklitetba_________________YisuakarshiaitashihamshibaangatettsϋtongtipangjiPaulikodangkinungtsϋipeikinungpudangpakϋpokiyiahai-hauraakaribatangatetbajitongtipangaserajiangshidakbatazϋlur.PeisasatangarkakϋpoklitetbaEfesa5:21-22;Kolosi3:18_________________

Khristatsϋbubanungnenokpeisasakatikakϋpokliang.Kinungtsϋtem,Kibubadangamapeikinungpurtemkϋpokliang(Efesa)Kinungtsϋtem,Kibubanungkodatetemsϋ,yamajinenokipeikinungpurtemkϋpokliang(Kolosi)

1.Itemlaitekongtemnisungajakikomasaangatetajembiaaru?Paulangatettsϋtasakkajiyangi“katikakϋpokliang”mesϋra“tangarkϋpoktashiangaaaliba”taasϋbayaengrajioshinungtetezϋtamajungkalir.Engrajio

71

nungtangarkakϋpokalitsübajilapi,tilaba,tashimaitba,mokoraiataba,tashihmaka,tanurmesϋkmesüratetsϋbuagiatsϋngzϋkbanisungkataangatetbakalir.Tangaoshiaikanungtangarkakϋpokiaitsϋbajitekϋpoktibajenjangkatiluadokbaamakϋmadokeraserkechaolamadokitashiangatsϋbataangateter.2.“Katikakϋpokliang”taasübayanaiakomaangateter? Ibao-jang“katikakϋpokliang”mesϋra“tangarkakϋpoktashiangaaliang”taashibaoyaPauliamshiba0-jangdenjisakumasϋ.Tasenlaizϋlubaajaknungnisungtapuajakdang“parnoksasakatikakϋpok”alitsüindangashibalir;Amangbapurtemajakdangpeitanishirkϋpokalitsuashiba(Ibri13:17)aserAlimatashihtemkϋpokalitsϋindang(1Peter2:13;Tita3:1;Rom13:1);Tanupuritaintemdang(1Peter5:5)alartemipeikiburtemdang(1Peter2:18);aserTsϋngremdang(Yakob4:7);aserArogoiKhristadang(Efesa5:24).Itemrongnungkanungdanga“nenokkatikakϋpokliang”taasübajitashiangatsϋindang,peidaktashihamshitsϋalibaajaktoktsϋtsϋindang,pei

72

teshinetsϋmashietangarbao-jidangagitsϋ,mesüranikechamesϋtettsϋtaasϋbanungimasϋ.(Walters,1997;Kittle,1964).

Katikakϋpokliang “Kinungtsϋtem,peikinungpurkϋpokliang”taasϋbayaibao-jangjidangagitetajembir.Saka,ibaoyaEfesa5:22ji-aorentabensamasϋ.Tekong21o22tsϋngdameitdaktsϋtsϋla.Tenayaotebilembakadang.Greekzϋlunungbo,tekong22nungyakatikakϋpokliangtaasϋbao-jang(submit)jiteteshiateshiamali. Paulikinungtsϋtemdangtajungshibajikinungtsϋkaamatekϋpokiluatashiangatsϋbaindangtesayubayatamangertemangkanungnisungshiateinyaktsϋsayubalir;odakinungpui-akinungtsϋiamaji,tebutemitanurtemamaji,kiburtemi-akilirtemiamajikatikakϋpokialitsϋbaindanglir.AserajiKhristaakϋmtsϋbubanungiinyakangtaashi.Kechiba?KechiaserKhristai-ayamajiinyak.Asenokdangmeimbayongasenoktenzϋktsuasoshipanemagϋtsϋbatashihmamshiipaiyamajiinyak(tapu5).Katikakϋpokiyialitetbaji,Yisuiinyakbaamaaserajiagiasenokipaakϋmtsϋbununginyaker.

73

3.Iba‘katikakϋpokiyiaalitsϋbaji’jungjungaangateterkelenibatekongyaazϋngnungtajungbaangateterasϋmasϋ?PauliamshibaGreeko-jihypotasso.Tassotetezϋayuba.Hypotetezϋküpok.

Paulikechibaibao“kϋpokayu”yaamshitaasϋngdangra,ibailemangasemsϋnungyamaiamshibayaangatettsϋla.Grammaramshiyimnung“Ola”taajar.Greekoshijembirkatiboiba“Ola”taasϋbajagiorentetenzϋkasütatembanglenamshiribajiajangatetezϋbalalajijangar. Englishoshinungbo‘activevoice’kaliraserajiagiasentashihkϋpoktangarkaayubaindangjembidangamshir.Temerangersepaikatitsϋkchirsepaikapakϋpokpamulungbanungayutsϋakok.Efesa5nungHypotassoyaboiba‘activevoice’jimasϋ.Temetet,Paulikodangamangbapurtemdangkatikakϋpokalitsϋindangashi,paikatikatashiyimamshiapeikϋpokayutsϋbamesϋraalitsϋbaindangashirmasϋ. Englishoshinung,‘passive’ji‘active’masϋbajilir.Tangarkatashihamshibakϋpokpeitashihkecha

74

makaiai-auraakaba.Partsϋkchirtakokernemkokdakja,parnoktetsϋngkϋpokparnoknemajemshidakjatashiangaaanidakbamesϋraaliba. SakaPauliamshibao-jiiba‘passivevoice’jimasϋ.Sakaibai,tetsϋngdaolakalir–asenokiEnglishnungmangubaolakaaserEnglishonungmeyipzϋktsϋmaka.“Greekonungtetsϋngdaolajiagi‘temulungerkamapa’indangrasatsϋr”(Bristow1988)ibayaboTsüngremtemeimaginisungkaangatetbaajangadanglitetba.TetsϋngdaonungjagiHypotassojipeisasaipeijitekϋpokiyidakjaaserasenoksasapei-imulungatangarkarkϋpokiaibataangatetdaktsϋr. Asenoksasakatikakϋpokiyiaalitsϋasenokdangasϋngdangbanung,Pauliasenokkatikadentashihamshiapei-idangtangarjiazϋokararatepaalitsϋnungianenangtaajungshir.Ibararayaalimaajunganungrarabajilir–odatesasatsϋkakibongnungaajilir–sakaamangbapurrongnungyamajimasϋtsϋla.Khristatemangnungshilemkakaama,asenoktangarkamadakamasϋ,mesϋratangartashihkϋpokajemshidakjakamali.Ibamelena,PaulaserYisuisayubaji,‘ajemalushisatsϋaginisungshiaipeidangnungibopitaobatazϋngshiangma’(Filipi2:3b).‘Adianumeimtepnungkangajungameimtepang;akümtsϋbunungkatikataobatabilemang’(Rom12:10).YamajisaPeterizϋlu,“Ajiodasanenok

75

lanurtemitamburtemkϋpokliang.Nenokajakikatikatenzϋktsϋajemaluakϋmang.KechiaserTsϋngremiasϋkϋmernokdangersakaajemalurnemtaochiagϋtsϋr”.(1Peter5:5).Tangarkaasenmadaktoktsϋbajiasenoksasaasenoktangarkϋpokayubadensakutaangatetainyakang.Aserasenokiibai“Khristaakϋmtsϋbunung”inyaker–kechiaseribaiYisuiliasayubayimyashidakjilir.PaasenKibursϋakapaiasenoktetsϋngmemerϋkbashitoktsϋ. TesemaikanungPauliasenokkatikakϋpokiyiaalitsϋsayubaji,paiYisuisayubadangasenoknembilemtetshidaktsϋrbadang.Amangbapurtemialimanisungdenkesatashiyimagitoktepamalitsϋasoshibilemtetdaktsϋr. Tekong22nung‘Kibubadangama’taasϋbajagiojiteratemang-mangtsϋkaamaiangadaktsϋr.TetsϋrtemikinungpudangangatsϋbajiparnokjiTsϋngremamataashiramaangatetdaktsϋr.Kolosi3:18jagiibaojangjatsϋr:“Kinungtsϋtem,Kibubanungkodatetemsϋ,yamajinenokipeikinungpurtemkϋpokliang”.Yisudakajizϋkainyakbarongnungkinungtsϋtemipeikinungputemkϋpokalir–aserpeikinungpujiyisuamabilemamasϋ.Ano,temenennungtsükbalimanungalirjitetsϋbuagipeidaktajungalibajiakechamadokdaktsϋtetipeikinungputashihkϋpokazϋokdakjaalitsϋsajiakϋmer.Sakakodang

76

asenoktsϋngdatesendaktepnungtashihamshitepasertayangkepzϋktepanendir,asertamangerkaamakatikakϋpokiyiatashihmaitbatemamamasϋlidir,ibaiPeteriashiba,‘tetsϋbukechamakaikechishidakajiinyakra…’(1Peter3:6)taasϋbajilir. Putuajaknung,teburtemdangtesayubaji,parnokitashimangabatanurtemaseranemaaposobakinungtsϋtemazϋoktsϋindangparnokteinyaktsϋtasayualiasϋ.PhilosopherstemiGreekaserRomnungerteburtemdangparnokkinungtsϋtemmadak‘yimsϋasϋtsϋ’ajungshi.Teburtemitasϋittakiburkϋmaalitsϋparnokinyaksangshiajaknungaserloktiajaknungajungshitep.AjisakaTasenLainung,shibatashihittaazϋoktsϋpajiTsϋngremdangtaangur(Efesa1:22,TheologicalDictionaryoftheNewTestament).Kechanungakinungputemdangkinungtsϋpatenzϋkdaktsϋtsϋatemaazϋoktsϋindangshiamali.4.KinungtsϋikinungpukϋpokiyiaalitsϋtangatetbayaTsϋngremiteyangludangtetsϋrjiteburden“tejakotejaknashitepayariteptsϋ”tetemsϋkaama,mesϋranisungasoshitetemsϋmesϋratapettaasϋbadenkodaputepaangatettsϋ?(Tapu1aser2nungreprangang).

77

5.Nisungkartangar“kϋpokayuba”nungliaarubamesϋratangarjagipakϋpokyuatenzϋkdakjaalibapurtemiaibenpamadakparishikhangshirtemdakmangyangayangtsϋmeyimlemangtemaibenangur.Tatishitsϋkarkinungtsϋi/kinungpuikinungtsϋ/kinungpudang,mesϋrakilirikiburdang,mesϋratanuritsϋrapurdanginyakbakarshiang.Kechiamainyaknungtesendaktepjijungaakϋmtsϋ?Kodabenshiaaotsü/Sobalibatebilemtsütem6.Khristajiloajizükerkaamakinungtsϋaserkinungpukatikakϋpoklitetnungbotenatesendaktepjenjangkomatajungbamelenshitet(peimulungbainyaktsϋmejitangarbajijashidakjaangngutetbanungianener)?Katikadangmang-ayangtsϋbushibanungianena,Khristajiloajizϋkerkaama,nenatesendaktepjenjangkomamelenshitet?7.IKorint11:7nungPauli‘tetsϋrjitebursentsϋwangshilir’tazϋlu.Efesa5:26-27nung,paikinungputemdangkinungtsϋtemsentsϋwangshiyanglutsϋtsϋashi.Anungjianapronglaiparnokyimyajaklakomaalinung,odakinungpuiakinungtsϋipa

78

madakliaakϋmtsϋmetsϋbui,anoakϋmmetsϋbuiakϋmtsϋmetsϋbui,mesϋrapamadakkiburkϋmaalitsϋ-ametsϋbuipeikinungtsϋsentenwangshiyanglutsϋtettsϋ?

79

Tapu11

PaulaserKibongnungalirtemmadakTashih-____________________________ Efesanungerdangizϋlubashitinung,tenyarPauliYisuKhristatesayubatemenenlimanungkibongkodakϋmzϋkaalitsϋtaasübaindangtalijangjashialir.Pauliteburen-yimliatsϋngajembibaatemanϋpurtemipaanemaaijalir,anopaizϋlubaajaknungibaindangnungsamangatettepaikaadok.Efesa5aser6nungjikangajungareprangra,paitebur-yimliajungketjajembibadangtalipaiYisuiibajiaijasayubaselenanidakbaangur. Sobalibayimyaagiteburkolaknungkhuretkajipaitangarnisungkarmadakbangdakasertazϋokbatashihammaalinungdangpa“Teburji”tatangarizϋngshirtaasübajilir.Nisungkajisensakerasϋtsϋakokasertangarmadaktashihmamshitetaka,sobalibaagiashirpaikibongrennungaserkinungertemmadaktanishiyimnungtashihakatsϋlata. SakaYisuitamangerkatitangarmadaktashihamshiamazϋoktsϋlatasayu.IbalaitekongtarokibushibanungtenyarPauliYisuisayubaalimatashih

80

amshia(kibongnungtesendakteptajungmakatsϋsa)malitsϋsayubanungakhangaanidakbaangutsϋ.Ibalaitekongtembushibanungmezϋngyonginisungtsϋngdatesendaktepnungtashih-yimamshiba,asermamshiba,nungamendakertenzϋktsϋ:aseribaji‘Alartia.’PaulaserAlartia Romyimlinung,yimtitemnungalirnisungtemdangiPaulishitiyazϋlu.Pamapangnung,RomnungeriEuropeajunganung,Mediterranean,aserMiddleEastnungyimsϋsϋaliasϋ.Romnungerloktijaginisungtelokishikashirtashihtaitasernisungaikamadaktazϋokbatashihamshiteter–kinungtsϋtemmadak,chirnurmadak,anoalartemmadak,itemjiTebutitemtasϋrshim.Romnungerikibongtaajabanungjialartebur-azϋngok,teimbakatebutitem,pakinungtsϋ,aserparchirtemalidakkesaatsϋbangaalibakimakϋlemialirtemajak.Greek,Italy,aseryimtikarKorintamanungalirtemji,talibaajakrongnungtesadangkamesϋratalialartemliasϋ,asertanϋngbanϋtsϋngjianokhenbosaalarsϋdangbatemliasϋ.Paulikodangkibongnungkatikakϋpokalitsϋindangashir,yaangatettsϋasoshitamasapaialarkakomaamshitsϋashirajiangatettsϋla.Ibaselenasenokipaitanurtemdangkechiashir,kinungtsϋtemdangteinyaktsϋashiba,asertatemsapatongtipang

81

tesayubatemkiburtem,tebutem,aserkinungputemnemagϋtsϋbaindangasenokiazϋngtsϋ.AlartemnemteinyaktsϋrasaazϋlubaEfesa6:5-8_____________________________Kilirtem,Khristadangamatetsϋbuasertatendennungtemulungshisakaagialimanungpeikiburtemdangtashiangang.NisungpeladaktsϋrtemamatenϋkmapaagimasϋsakaKhristakilirtemama,peitemulungajakagiTsϋngremimulungbainyakang.Nisungtemdangamamasϋ,sakaKibubadangamanenokijungatenzϋkang.Kilirisϋshianϋjipurisϋshia,shibaikechisatajunginyakerpaiKibubanungikesajimeyipaangutsϋtanenokimetetalir.1. Efesa6:5-8nungjiPaulikilirtemdangkechi

amabenshitsϋshiaangur?Ibalaitekongtemnungkilirtemdangteinyaktsϋkwishiaangurzϋlutenang.Tangatemjikhentokjang.Kilirtemishibadangtashiangatsϋshialir?Parnoki‘tetsϋbuasertatenden’nungasershisakaagishibadangmapatajunginyaktsϋashir?

Kilirtem

Tanurtem Kinungtsϋtem

Kiburtem Tebutem Kinungputem

82

TanurtemdangteinyaktsϋtemashibaEfesa6:1-3_____________________________Tanurtem,Kibubanungnenokipeitsϋrapurtemdangtashiangang;kechiyongajitim.Najungaalitsϋaseralimanungnaarishiaalitsϋasoshi,nebuasernetsϋakhϋmtsϋbuang.Ibaitenangzϋkbaaketbamezϋngbubaozϋngjilir.

2.Paulitanurtemdangkechiinyaktsϋasϋngdanger?Ano,temalenagϋjaalibatazϋnglanungji‘Tanurtem’taalidakjiteinyaktsϋkechisashialirzϋlutenang.Tanurtemikechisϋnungitemiinyaktsϋla?KinungtsϋtemiinyaktsϋbatemrasaazϋlubatemEfesa5:21-24,33________________________

Khristatsϋbubanungnenokpeisasakatikakϋpokliang.Kinungtsϋtem,Kibubadangamapeikinungpurtemkϋpokliang.KechiyongkechikodaKhristapasasatemangkϋmtetdakbalia,Arogotekolaklir,ajioda

83

kinungpujikinungtsϋtekolaklir.SakakechikodaArogojiKhirstakϋpoklir,ajiodakinungtsϋjiajaknungpeikinungpukϋpokliang.……Ajisakanenokianisungshiapeiamapeikinungtsϋdangmeimang.Aserkinungtsϋiapeikinungpuakhϋmtsϋbuang.

3.Paulikinungtsϋtemdangkechisainyaktsϋasϋngdanger?Temalentazϋnglayujaalibanungjiteinyaktsϋtemashibao-jangtemjizϋlutenang.4.Kinungtsϋtemdangashibaotanurtemdangaserkilirtemdangashibakechiagibalala? Laimeyipzϋkbaaikanungtekong21aser22tsϋngdatepilaadokdaktsϋr,ajisakatenayaorenkadanglir.Shidakbabo,mezϋngzϋluribotekong22nungteinyaktsϋashibaojangjienokamali,sakatekong21nungdangketalir.Paulikinungtsϋtemdangdangashirmasϋ.Ajisaka,tamangerajaki,tetsϋraserteburna“katikakϋpokalitsϋ”ashir. Anoyametetdi,kinungtsϋtem“tashiangang”tamasϋsaka“katikakϋpokliang”taashir.Engrajinungaserneroshinungibaojanganatsϋngdakangabomalitsϋakok,sakaasenokiTapu11nung

84

greekkobaoshiPaulizϋludangamshi,iba“katikakϋpokliang”yaamshialir,aseraji“tashiangang”tamasϋtatejangjaamshiba.SakaPauliamangbapurtemdangYisujiloajizϋkameraaaotsϋaseralimatashihtoktepakatikamadaktashihamshitsϋarishibanungiadokanϋkjidongakabanungjajatsϋajungshiazϋluba.5.Kechibakinungtsϋtemiyainyaktsϋla? Kilirtem,tanurtem,aserkinungtsϋtempeitemedenteradangmesϋraparnoktemedenkechamaka.Parnokpeikiburdang,tebutemdang,mesϋrakinungpudangtashiangatsϋRomozϋngagiakhanger.Atangji,Romnungerkatitashimangabakilirkamesϋratanurkatetepset-atepsettsϋakok.Kiliraikati,aserkinungtsϋtemmesϋrateintettanurtempeikϋmzϋktsϋasoshiaserpeitajangzϋkatema,parnokikechisarenaasameyangainyak,odatemesϋzϋkoasertekaagimeimshijaanepaluamesϋzϋktsϋmerangba,(“teburmesϋzϋktsϋmejitenϋkagiangutsϋdanginyakba”).Pauli,ajiodasϋaka,amangbapurtemdangtetsϋbuagikechameinyaktsϋ,ozϋngsϋatakhangkaama,mesϋrajokopeijangrabanunginyaktsϋnϋngdakmalitaashi.Ajimelenbo,parnokipeidangakhangbatenzϋkbamapa,TsϋngremtenzϋkerkaamasayuaKhristadangakhϋmtsϋbutsϋsayutsϋla.Ajidang

85

masϋ,parnokmadakjokotebutitemtashihtotsϋbuamalitsϋla.KiburtemdangteinyaktsϋashibaEfesa6:9______________________________

Aserkiburtem,Kibubajikotaknungliraserpainisungjakmereprangertametetanenoktsϋngkentetsϋbudaktsϋ.

6.Paulikiburtemdangaparkilirtemdang“kesajisainyakang”tashialir.Ajikechisa?Paikiburtemdangkechisainyaktsϋlataashi?Itemji“kiburtem”tasϋrtazϋnglaalidakjikiburtemikechisainyaktsϋlazϋlutenang.7.“pai(kibubai)nisungjakmerepranger”taasϋbajitetezϋkechi?

86

TebutemdangteinyaktsϋashibaEfesa6:4______________________________Asertebutem,nenokchirtemaintadokdaktsϋ,sakaKibubaisayubaaserazϋokbanunganitetang.

8.Efesa6:1-3nungPaulitanurtemdangpeitetsϋasertebuakϋmtsϋbutsϋasertashiangatsϋshialir.Ibaselenpaitekong4nungjibotebutemdangdangshialir.Temenennungtsϋkbalimanung,jabasokateinyaktsϋjipeitetsϋ-tebotemdangikonangasertenϋngtajungbenerarutsϋbajilir.Romlimanung,tebudangtashiangatsϋasertenzϋktsϋbajiozϋngiakhanger,asertashimangabajabasojisϋdaktsϋtsϋkokalir.Ajimasϋnungbo,itemtekongtemnungkhristantebukatipeijabasoipadangtashiangadaktsϋbaaserakϋmtsϋbuangubajikechinϋkjidongnungtasayur?Temalen“Tebutem”tasϋrtazϋnglayujaalidakjiteinyaktsϋashibaojangtemjizϋluang.KinungputemdangteinyaktsϋashibaEfesa5:25-33___________________________KhristaiarogojiTsϋngremonungtzϋchigobaagimerϋkdakjameshitettsϋtsϋasoshi,arogojipongmensϋshia,kangtenbasϋshiaibalakechamakaitemeshiasertaimakailitettsϋ,paiibasentsϋwangshiarogopeinemagϋtsϋtsϋasoshi,Khristaiarogodangmeimaserpeisasa

87

ibaasoshibendangaagϋtsϋ,ajiodakinungpuripeikinungtsϋrdangmeimtsϋtim.Kinungpuripeimangmeimamakinungtsϋrdangmeimtsϋtim.Shibaipeikinungtsϋrdangmeimer,paipeisasadangmeimer.Kechiyongshingaiapeishikodangamesempar,sakapaiajimesϋraseranepalur.AjiodaKhristaiarogojimesϋraseranepalur,kechiaserasenokpamangtenϋktelentemlir.Ibakuliatemateburipeitebuasertetsϋtoktsϋtsϋaserpeikinungtsϋdentemulungtokaalitsϋasertenapronglashikadangakϋmtsϋ.IbamiimokangatulusakaniKhristaaserarogoindangjembir.Ajisakanenokianisungshiapeiamapeikinungtsϋdangmeimang.Aserkinungtsϋiapeikinungpuakϋmtsϋbuang.Romnungershiatemedenkaji,peiteinyaktsϋ

nunga,kilirtem,chirnurtem,aserkinungtsϋrtsϋbudakja,khangshia,amokmerenainyaker.KibongkϋmdaktsϋbanungaTebutemipatajangzϋkmejinungdangkiyimsangmesϋrakiyimlaindangteradangbilemja,peimulungbanungdangkibongkϋmdaktsϋr.Romnungerkiyimbanungtetsϋrjikϋm12aserteburkϋm20aser30tsϋngdakϋmdaktsϋr.Ibamapangnungtanϋamatemeimteperaserteputepbushiakibongakϋmyimindangkangabomemetetasermebenshi.Romnungerkinungtsϋrtemnungjagitesϋtepsenmanger(jabasotem)sotsϋtsϋaserkibongjungaayutsϋyimla.

88

Teburtemkonang/maksϋyimsϋagipeikibongasoshijenjangtajungbaasertashihangutsϋasertangarbomaksϋdaktsϋtsϋtaasϋbanungkangamerangainyak.Kinungtsϋka,shibatangakibongkanungiaru,yimyaagiladangtemulungmelemibenshi.Atangji,kinungtsϋtemjagipeimezϋngtemulunglemtettakϋmbendangaagϋtsϋbajipeikinungpudangmasϋsakapeitebudangliasϋsϋdi.Kinungtsϋjagijabasokasotsϋrdangladaktemulunglemtetjiliasϋ.Kiyimbajimezϋngbubanungtemeimtepjimasϋ:Romnungerrongnungkatebilemtsϋkararunungmezϋngapuanidangmasϋtedi-tenukadangidangaor.9.Paulikinungputemdangkinungtsϋdangkodabenshitsϋlataashi?Itemji“kinungputem”tasϋrtazϋnglaagϋjaalidakjiparnokikechisainyaktsϋlazϋlutenang.10.Kilirtemiaserkiburtemi,kinungtsϋtemaserkinungputem,asertanurtemotsϋrapurtemikechiinyaktsϋlatatemalenjizϋlutenalir,ajireprangdangang.Naiakechiashir,Paulitebutitsϋtsϋatsϋngajembirasϋmesϋratangabalakaashir?

Paulitamangerteburtemdangkechiinyaktsϋashir–chirnurtemaserkinungtsϋrtemanepalutsϋang

89

ashir!Tangarasoshipeitakϋmagϋtsϋtsϋindang!Parnokkinungtsϋrtemasertanurtemmadakalimatashihamshiameinyaktsϋasoshidangashir!–Itemjiparsobalibanungteburkatiinyaktsϋtimmasϋ. Paulikinungtsϋrtem,tanurtemaserkilirtemdangajungshiaashibajagi,alimanungteburtemnemagϋtsϋbaalimatashihtemmagizϋkimalitsϋasermezϋdoktsϋlataangateter.ItemajakyaRomnungerozϋngkϋpokalenbangalir.Sakakinungpurtemdangpeikibongmadaktashiyimagiazϋokaamshitsϋashidangnungibo,mesϋraparnokpeitashihamshitsϋtemedenkartaashibadangnungibo,Paulitamangerkaamaparsobalibaikechiashirodapasenetsϋsϋatashiyimamshitsϋliakamamshiikodatimiinyakaaotsϋibaindangjembir.Paiashi,nakiburkamesϋrateburtainkakϋmaka,Yisuisayubalemangnungdangkiburkakϋmainyakang. (Yisuarurkelen)…kiburkaakϋmbaindangjungjungakodangrasadir…Yisuiamangbapurloktinungbenshitsϋyimyanungsayualir…Yisuikiburkamaparenajungaagiadokbaangur,aseryangjishingaarutsϋmemela,aserangibanungjagiayazϋkaalurkilirjenjangnungipaiinyakyimasϋbaangur.Paiasenokajakibanungjiaruapaiamajibenshitsϋayonger,teburasertetsϋrnaprong(Bartchy,1997).

90

Tamangerkabendangaagϋjatenzϋktsϋtenangzϋkbateyongtsϋjimapangtajungtaagibayatemulungermapadang.Loktiinakiburkϋmainyaktsϋagϋtsϋra,tamangerjagi(Paultesayuba)kilirangkϋmatenzϋktsϋangatettsϋla.KilirtemParnokkiburtemdangtashiangatsϋ.Temesϋzϋkyimyamebenshitsϋ,(tenϋkiangutsϋmapamasϋ),AlartalenbanungliakaakoktashiTsϋngremtenzϋkeramatenzϋkang.

TanurtemTsϋraburanaprongdangtashiangang.Tenaprongdangakϋmtsϋbuang.

KinungtsϋtemKatikakϋpokliang.Peikinungpurakϋmtsϋbuabenshiang.

KiburtemPeikiliriamanenokiainyakang

TebutemAintatokdaktsϋ(tashiyim

KinungputemTsϋngremTemeimagiPeitemangmeimamameimang

91

Tetsϋbudaktsϋ(tashiyimagiamokmerentesϋ)Yametetangalimakiburtemtematibatashihji-aTsϋngremibomenangzϋker.

agiamokmerentesϋ)Kibubaisayubalemangnungsayutetangaseranepaluayindakjang.

KinungtsϋasoshitenlaangLasentsϋwangshidakjangMesϋangaseranepaluangKinungtsϋasoshipeitebuasertetsϋtokjang.

Takϋmnungkodabenshiaaotsϋ11.KinungtsϋtemshiriKhristaselenanidakerparnokiteburtemakϋmtsϋbutsϋajungshitsϋlatakechibaPaulibilem,naiakechiashir?(tekong33).12.TsϋraburtemipeichirnurdangkodabenshitsϋlaPaulisayubatemjitetezϋkechi?Nisungiparkidangteyaritepertemdangkomabenshitsϋla?Kibongkϋmerkelennisungshiaikatikadangkomabenshitsϋ?Paulikodazϋlualir?13.Netakϋmnungnisungkarnaikoda“ajungkettsϋ”?

92

Tapu12

TenyarPaulaserTemabaTashih___________ TenyarPaulikiyimbanungtesendaktepindangtesayubatemTsϋngremitetenzϋknungkibongyangludangakabatetsϋraserteburtsϋngdatesendaktepdangianirarutsϋmerangbalir.Paultesayubatemagiasenokkodanϋjingudaktsϋrajiangatettsϋasoshi,Alimatemenennungtsϋkbaajangaadokdaktsϋbasobalibatetsϋngdaasertelemsaajakajangdangaasenokiaotsϋla.Paiamshibao“tekolak/temaba”shidakbanungangatetakinungpuikinungtsϋdentesendaktepkodaayutsϋibaangatetbajimezϋngbubatongtipangmerajiasϋtsϋ.“Kinungpujikinungtsϋtekolaklir…”Efesa5:20-23___________________________TetitebuTsϋngremdangasenKibubaYisuKhristatenϋngajakasoshitenϋngsangang.Khristatsϋbubanungnenokpeisasakatikakϋpokliang.Kinungtsϋtem,Kibubadangamapeikinungpurtemkϋpokliang.KechiyongkechikodaKhristapasasatemangkϋmtetdakbalia,arogotekolaklir,ajiodakinungpujikinungtsϋtekolaklir.

93

1.Ibalaitekongtemnung“tekolak”taashibayaasenokikomaangateter?2.Kinungtsϋaserkinungputsϋngdatesendaktepkomaratetatsϋrapurnungibenshiaarubadenpetabenshitsϋ? Oshikarnungbo,“tekolak”tetezϋ“tanishir”,“kibur”,mesϋra“temabatashihainakasang”taamshir.AjisakaPauliamshibaojangyaboyamajimasϋ. Yangiamshibaoyakephale(kef-a-le)osetkanungtemabashilemdangjitekolaktaajataasϋbadang,tongshitemabashilem(tongnϋkolak).Ajakiamshibatatishitsϋjitemangshilemnungnisungkolak.Khenkhenamshialir;ayongka“tsϋpokdak”taamshitsϋakok.KodangPauliibaizϋlu,Kephalejikodangakamadaktashihamshiba,tanishir,kibursang,yimsϋsϋrmesϋratongtibatamamshi. Atangjilanung,kodangtasenlaizϋlurtemitanishirmesϋrayimsϋsϋrtaamshir,parnokiobalakaamshi,arche(orarchon).Tezϋlurkati“tashihain”ta

94

shineraexousiajiangamshila.Paulitangaokakyrios(kibur)mesϋradespotis(yaa“kibur”ta,aser“kibongkamadaktekolak”)taamshila. PauliEfesa5mesϋraIkor.11nungkinungtsϋkinungputesendaktepindangzϋludangitemojangkatamamshi.Asenokianotalitalibushiaaodangmetettsϋ,odakinungtsϋmadakkinungputekolakasϋtsϋashibayatesϋngmangtsϋkalir–sakaPaulitekolakasϋtsϋashibanungkodangateburikinungtsϋmadaktashihainamshiatekolakasϋtsϋmashi.“…Khristajiarogotekolaklir…”Tasenlainungnisungjitetsϋrlatekolakasϋtsϋtaashibajianabendangshialir,sakaKhristaarogotekolaktaboaibenshialir.KhristaarogotekolaktaasübayajungaangatetraibatangatetbajagiPaulisayubakibongnung‘tekolak’mesϋra‘temang’taasϋbatangatetbajitajungbakϋmdaktsϋtsϋ. Efesa1:9-10nungPaulishinebaojangtetezϋjangjatsϋbakarangutsϋ:Efesa1:9-10____________________________Kechiaserkotaknungalibaosettemaseralimanungalibaosettemajakjipadaklongjemdaktsϋtsϋasoshipatabensabamapangsendongamato,Khristanungpaipeinϋkjitongayubaamato,paimulungbatesϋngmangtsϋ

95

taroktemasershisatsϋajaknungpaiasenoknemmetetdakjalir. “Longjemdaktsϋtsϋ”meyipzϋkbaojangyaanakephalaio,indangameyipzϋkra,“tekolakasϋtsϋ”.Ibaojangya“bendentsϋ”,“nungtentsϋ/longjemtsϋ”mesϋra“balalaalibaajakjikelemikakϋmabenerarutsϋ”.(anakephalaionungkephaleyareprangang?). “tekolak”tetezϋkari“balalaalibaajakjikelemikakϋmabeneraruba”temulungnungyuritemlaitekongtemnungKhristatekolakkaamayareprangdangdi:Kolosi1:17-18:“Aserpaajakdangtamasanungilir,aserpadakajaksotaalir.Asertemang,odaarogomadaktekolakjipa.Kechisarenanungpatematibaasϋtsϋasoshi,pajitetenzϋkasertasϋrrongnungimezϋngchir…,”Kolosi2:18:“(Paulikar“azϋmesenjakla”agimesϋzϋkaaobaindangjembir)“TekolakshibakϋpoknungtemangrangbenteloktepasershitetsϋkϋlemilongjemerTsϋngremnungiaiener,ibatekolakdenlongjemaalitsϋmelena,”Efesa4:15:(PauliasenokdangjokoasenokKhristanungoliarulitainzϋbakinϋmasϋtaashir)“Sakatemeimnungochijembiaajaknungpadakasenokaientsϋ,pajitekolak,odaKhrista;aserpadaknungitemangajaksϋtep-sϋtepaalenteperteloktepshiaiagϋtsϋbaagi,

96

tenϋktelenshiapeimapainyakbaamatotemangjipeisasatemeimnunginatainkϋmdaktsϋr.”Kolosi2:9-10“Kechiaserpadak,Tsϋngrempeitabensabatemangajongajilir.Asershibaainajakaserbangdaktashiajakmadaktekolaklir,odapadaknenoktabensabatakϋmjikar.”Efesa1:22“AserpaiKhristatetsϋngkϋpokajakayu,aserarogoasoshiajakmadakpatekolakkϋmdaktsϋ.Arogojipatemangasershibaiajaknungajaksϋngdaktsϋrpatabensabajiarogo.”

3.Itemtekongtemnung“Tekolak”tetezϋkechi? Efesa1:22nungyatongtipangsa“tekolak”yimsϋsϋrkaamaaser“tekolak”shibai“balalaalibaajakjikelemikakϋmabeneraruba”tenatetsϋngdaangatettsϋatema.Ibatekongnung,Khristajiarogodenkadang,kobapatemangaserajaknungajaksϋngdaktsϋr.Kechisapadaksendakalirpatekolakmasϋtetsϋngkϋpoklir.Yamajitekolakjagipakϋpokibeneraitermasϋ,mesϋratemadakajemshiatamasϋmesϋratemangnungyimsϋsϋrkaamamasϋ,sakaibadenkϋlemilongjemdakjayimsϋasϋr.

97

GreeknungerLaishirRichardCervin-iyamaizϋlu,“Paulipashititemnungtekolaktaamshibatetezϋkechi?Pai‘tashihain’yimyatentetrenamanger(traditioanlists)kariyimlabaamamasϋ,mesϋra‘tsϋpokdak’tanisungajakpeitemedenamangbapur(egalitarians)katiyimlabaamasϋ.Anungjiniamangerpaiodazϋpa-zϋpaadangtekolak-temangtadangatishiajembir.”Tekolak+Temang=shikadangEfesa5:20-31___________________________Pauliibatekongnungtekolak/temangatishitepakodaamshiryajungareprangang:20TetiTebuTsϋngremdangasenKibubaYisuKhristatenϋngnungajakasoshitenϋngsangang.21Khristatsϋbubanungnenokpeisasakatikakϋpokliang.

22Kinungtsϋtem,kibubadangamapei

kinungpurtemkϋpokliang.23KechiyongkechikodaKhristapasasatemangkϋmtetdakbalia,arogotekolaklir,ajiodakinungpujikinungtsϋtekolaklir.24SakakechikodaarogojiKhristakϋpoklirajiodakinungtsϋjiajaknungpeikinungpukϋpokliang.

25Kinungputem,Khristaiarogodangmeimaser

peisasaibaasoshibendangaagϋtsϋ,ajiodakinungpuripeikinungtsϋrdangmeimang.26KhristaiarogojiTzϋchigobaagimerϋkdakjameshitettsϋtsϋasoshi,27arogoji

98

pongmensϋshia,kangtenbasϋshia,ibalakechamakaitemeshiasertaimakailitettsϋ,paiibasentsϋwangshiarogopeinemagϋtsϋtsϋasoshi,28kinungpuripeimangmeimamakinungtsϋrdangmeimtsϋtim.Shibaipeikinungtsϋrdangmeimer,paipeisasadangmeimer.29Kechiyongshingaiapeishikodangamesembar,sakapaiajimesϋraseranepalur.30AjiodaKhristaiarogojimesϋraseranepalur,kechiaserasenokpamangtenϋktelentemlir.31Ibakuliatematenurepeitebuasertesϋtoktsϋtsϋaserpeikinungtsϋdentemulungtokaalitsϋasertenapronglashikadangakϋmtsϋ.

4.PauliEfesa5:25-31nungkinungtsϋkinungpuatemaashibaKephaletetezϋ“longjemdaktsϋba”(takϋmanakaakϋmba)“katikamadaktashiamshiamasϋ”yakodaangateter?5.Itemtekongtemnungya,Yisuiarogodanginyakbaamakinungpuitekolakkaamakodainyaktsϋlataashir?(Temalenasenokitarenizϋluainyakbatemnungjagi).6.Kinungpukajiibaamatesendaktepnungtelongjemakatsϋasertenatangatettepnungyinaakϋmtsϋbushibakaasϋnungkomakasϋla?

99

“Tekolak”asϋtsϋbayamaongkamasϋsakabendangaagütsübatenlakalir,nisungkatipeikinungtsϋnϋngdakbatemajakpeijenjangibeneraruayutsϋtsϋnϋngdak.PauliteburtemdangYisujiloajizϋkersϋangtaashir,shibapeiteinyaktsϋkaama“arogoasoshipeisasabendangaagϋtsϋ.”Yamaji,“tekϋmzϋker”kaji(tg.23)tangarkatajangzϋkasoshi,aibenpeiangtakoksanguakatangarbamejiagϋtsϋba.7.AnotebilemtsϋkaasenokiaibenPaultesayubanungajurubajiPaulikinungtsϋipeikinungpudangakϋmtsϋbusayutsϋashibajitaangateter.Bilemdangang,kinungpuipeikinungtsϋmadakyimsϋsϋrkaamabenshitsϋsatemedenliaka,lamadaktanishirkaamamebenshiimesϋratemadaktashihmamshii,sakakesajenjangnungladenkesalongjemaalitsϋmeranger.Ibaamakhristankinungpukadenalitsükinungtsϋjikodajangratemtsü.Ibaamakinungpukajilaisensamasajaasermenϋjabenshidima?Yamajibenshitsüsakinungtsüshingamalitsϋtanishiteter.Sakalaiakϋmtsϋbuangbenshitsϋ.SakayaKechiba,“Kinungpujitemepu-jimesϋdaktsϋ…”? Pauliteburasertetsϋrkϋlemijenjangkesaasertelongjemkanungalitsϋashirsϋra,tasϋngdangbaya

100

adoker,kechibakinungpujitekolakshilemagϋtsϋ,temangamasϋ,temepujiamasϋ,mesϋratemulungjangamasϋ.Cervintebilembakalir,Pauli“tekolak”amshibajitamaaosangasϋtsϋasoshilir.Paasoshibo,kinungpujitenzϋkertem(kilirtem)rongnungtamasabubaasϋtsϋatema. Ibatebilembayaanokenshisadangdi.Tenzϋktsϋjitetsϋrkateinyaktsümapatayimlabaliasü.Aseranotetsükakümer-a,peisasabendangaagüjainyakbajiaKhristankamapatatangatetbanungmasϋ,Kinungtsϋkatiamaajilateinyaktsϋkadangtatangatetbaagilaiinyaker.Kinungtsϋkatashiangaainyaktsϋjiozϋngimelabalir.Yamajiapu-anitesendaktepkakϋmalongjemtsϋbaji,kinungpuimezϋngsϋrtekolakkaama–paajungmasaipamaongkatemjitoktsϋr;kechiasertetsϋrbobendangaagϋjatenlatsϋjimaongkakaamakechamaka,sakaKinungpuasoshiboajitanurasϋdangnungimaongkatayongyaanisungkϋmatainkϋmerboajiangutsϋtayimlabatemajaktobendangaagϋjatenlar.IbamedemdangajembibayaPauliYisujiarogotekolak,aser“pailaasoshibendangaagϋtsϋ”taashibajilir.KodangnisungkatiPaulisayubaamajibenshidir,ibajikhenyongikhristantemeimnungilir.“Kechiyongnisungikibongakϋmbanung(kinungtsϋji)peimangamabendangaagϋjamanenimeimer,ibayongjikinungtsϋikiliriamaai-aurakaapakϋpok

101

alitsϋlasasapadakkakϋmasendaklokatenakadangtasayutsϋasoshimulungaakϋmer.IbatesendaktepnungkatikaasoshiariabilemtepaasertenzϋktepbaajangajiKhristaaserarogomesϋkasayutsϋjikatikadangtimbenshiatelongjemakabaji,…kilirmesϋkatenzϋktepbaaserkatikakϋpokalibajagisayur.Ibaichichibatangatettepai-aurakateptesendaktepjilir.”(GilbertBilezikian,1985,p.159,161)Takϋmnungkodabenshiaaotsϋ8.KiyimbanungKhristadakamangbapurtemiPaulisayubatekolakasϋtsϋbaindangyaginerkibongnungasertangardakakomakongshir?Tashihitdaktsϋrasϋ?9.Kinungputem,nekinungtsϋdentesendaktepasertelongjemadokdaktsübanungnaikodaYisumesϋkainyaker?Kinungtsϋtem,naikinungpudangakϋmtsϋbukodatalisayutetaserpaiKhristaselenanidakbanungnaikodanungitayarir?

102

Tapu13

KiyimbanungAngatettsüTasakmiimo_______ IbatebushibanungYisuo,Tsϋngremialima“tetenzϋknung,”“Ka”kϋmaalitsϋyanglubanungteburasertetsϋrtesendaktepshidakbajiyangjiangutsϋtasayubaangutsϋ.TetenzϋknungTeyanglubaotsϋbushibanungmezϋngmeimchirji“mangsaasermaktepi,”liasϋ,ochishibanungjangratemagi,tetsϋbukechamakai,katikaagizϋktepaaserkatikaasoshitemulungajakagibendangaagϋjaaserpelatepaliaaru. TenyarPaulikiyimbajiKhristaaserarogotesendaktepindangangatettsϋmedemdangaasadangbakataashir.Ibai“miimotarok”taPauliashir:nisunganakodasϋr,yimerloktiajungaindangmejembili,kaakϋmtsϋ?Lipok2yatemenenmemenadangtetemjentesendakteptemaitsϋsϋra,Efesa5nungPauliasenokiajikodasϋrKhristatalangzϋkbaagimeyipangutettsϋibaindangsayur.KatiKaKϋpokAlitsϋMulungtepbaEfesa5:20-33___________________________

103

20TetiTebuTsϋngremdangasenKibubaYisuKhristatenϋngnungajakasoshitenϋngsangang.21Khristatsϋbubanungnenokpeisasakatikakϋpokliang.

22Kinungtsϋtem,kibubadangamapei

kinungpurtemkϋpokliang.23KechiyongkechikodaKhristapasasatemangkϋmtetdakbalia,arogotekolaklir,ajiodakinungpujikinungtsϋtekolaklir.24SakakechikodaarogojiKhristakϋpoklirajiodakinungtsϋjiajaknungpeikinungpukϋpokliang.

25Kinungputem,Khristaiarogodangmeimaserpeisasaibaasoshibendangaagϋtsϋ,ajiodakinungpuripeikinungtsϋrdangmeimang.26KhristaiarogojiTzϋchigobaagimerϋkdakjameshitettsϋtsϋasoshi,27arogojipongmensϋshia,kangtenbasϋshia,ibalakechamakaitemeshiasertaimakailitettsϋ,paiibasentsϋwangshiarogopeinemagϋtsϋtsϋasoshi,28kinungpuripeimangmeimamakinungtsϋrdangmeimtsϋtim.Shibaipeikinungtsϋrdangmeimer,paipeisasadangmeimer.29Kechiyongshingaiapeishikodangamesembar,sakapaiajimesϋraseranepalur.30AjiodaKhristaiarogojimesϋraseranepalur,kechiaserasenokpamangtenϋktelentemlir.31Ibakuliatematenurepeitebuasertesϋtoktsϋtsϋaserpeikinungtsϋdentemulungtokaalitsϋasertenapronglashikadangakϋmtsϋ.32IbamiimokangatulusakaniKhristaaserarogoindangjembir.33Ajisakanenokianisungshiapeiamapeikinungtsϋdangmeimang.Aserkinungtsϋiapeikinungpuakϋmtsϋbuang.

1.Tekong20-21nungshibatenϋngtetaali?

104

2.Tekong25-30nung,Paulikinungpukatikinungtsϋtsϋtsϋpayimyajakla-lirokomabenshitsϋshialir.Anogoshiatakϋmnung,tamangerkayimya-jaklakomaagipeikinungtsϋdangyamajiinyaktet?

• Peikinungtsϋasoshi“peitakϋmmesϋkshiibendangaagϋtsϋba”

• Tarakajaknungimerϋktettsϋba

• Peitemangmeimamakinungtsϋdang

meimbaagi

• Peikinungtsϋanepaluamesϋbaagi

• Peitebuasertetsϋtoktsϋtsϋaserpeikinungtsϋdensentepaalitsϋ

Tekong22-24,aser33nungPaulitamangerkinungtsϋkatipeikinungputsϋtsϋkomayimyajaklaagibenshitsϋshialir.Bristow-izϋlubaji,“Paulikinungtsϋtemdangmeyipaangutsϋkechameimlaimulung-mulunga,mulungsoagi,aserkhenyongitashihajakagipeikinungpurdangchuba-jamirkamesϋka

105

bendangaagϋtsϋtsϋbaindangmepishiaashir…kechiyongibaiangatimulungbensaagϋtsϋtsϋbaindangasϋngdanger,chuba-jamirkaamajibendangaagϋjangtameyipzϋkbayatepurbomajungsakashidaklir.(ojangji)‘ninekϋpokalir’tasayuba,‘nϋngdakbatemachaayangasϋba’‘nungetayariba’mesϋra‘khuretlialangzϋkba.’”

3.Anogoshitakϋmnung,kinungtsϋkatikodabenshila!

• Ninekϋpoktasayua(ochishibatakϋmagi,nungetayaria)?

• Ibateyarijikechisarenanung?

• Kinungpuakϋmtsϋbua?

4.KinungtsϋilujamenϋjaaserpamezϋngmeshiabenshinungbokinungpuasoshiPauliashibayainyaktsϋkangatasakasϋtsϋ.Khristaiarogoanepalubaamakinungpuipeikinungtsϋanepaluabenshitsϋsakinungtsϋilemangjikodayanglutsϋla?Mathi19:4-6aserLipok2:24-25____________Pai(Yisui)langzϋ,TetenzϋknungiTeyanglurimeimchirtetsϋrotebur-nayanglutanenokimezϋngdangno?”5AserPaiashi,“ibayongjiteburi

106

tebuotetsϋ-natontsϋrpeikinungtsϋdenlongjemaalitsϋasertenapronglashiakadangakϋmtsϋ.6Anungjijokoparnokanamasϋ,sakashikadang.AnungjiTsϋngremikechilongjemdaktsϋajinisungitepiladaktsϋ.”(Mathi)24Anungjikinungpuripeitebuasertetsϋtoktsϋrpeikinungtsϋdensentepaalitsϋ,asertenashikadangakϋmtsϋ.25Asernisungaserpakinungtsϋnajimangsaliasϋ,sakaparnokmaktepiliasϋ.(Lipok)5.Yisuiashibateburotetsϋr-natetemjentesendaktepjikechikomala,ShibaiyatamaashitaYisuiashir? PauliibaindangkesajiEfesa5:31nunglepshiashialir.6.Lipok2:24-25nungashibajia“nisungaserpakinungtsϋ-namangsaliasϋaserparnokmaktepiliasϋ.”“mangsaasermaktepi”litetbatesendakteptetezϋkechi?7.Efesa5nungPaulikinungpuaserkinungtsϋtsϋngdatesendaktep“mangsaasermaktepi”alitsϋindang

107

ashibayakomaalirmedemdangatesendakteptatishitsϋkaagϋjang. LaiputishirkariashibaagiPaulya“paryimyaamajidangtokjang”(status-quo)taasϋbanungeterkaaserEfesa5-6jiRomnungeryimsϋsϋrdang‘tamangertemjisensotajungtemaserparnok(Romnunger)itebutirentashihnungyimsϋsϋbakangajungaagizϋkerasernungetayarir’tajangjasayutsϋasoshizϋlu.ItemlaiputishirtemjagiPaulisayubaaserGreeknungeraserRomteshisadangertem(Philosophers)ikibongtelatetozϋng(householscodes)taajabazϋlubatemmedemdangtepa,kobaagikinungtsϋ,tanurtemaserkilirtemmadakkodayimsϋasϋtsϋashir,aserozϋngkϋpokalirtemiakodatashiangatsϋozϋngiakhangeritemindangzϋlubatem.PauliEfesa5-6nungitemkibongozϋngtemdakajemdakerzϋlusϋra,ajisaka,paiajiano‘paryimyaamajidangdokjang’taasϋbayimjikhenyongimeyipshidaktsϋtsϋpaiitemozϋngtemjiamshi.Paul-erkibongnung,kinungpuikinungtsϋmadaktashihamshiayimsϋasϋtsϋmashi,sakaparnokipeisasapeiakoksaabendangaagϋtsϋtsϋdangashi.Kinungtsϋtemipeikinungpurtemdangtashiangatsϋmashi,sakaparnokdenninekϋpoktaasϋbayimyanungpadenkadangasertesϋnepnungalitsϋindangashi.

108

Efesa5:21-33zϋlubayakatikamadaktetidangmelentepatashihamshiaalitsϋindangmashi.Ajisaka,meimchiryanglubanϋkjidong“shikadang,mangsaasermaktepi”taasϋbanϋklameyipangutettsϋteinyaktsϋrasaaashibalir.IbaiLipoktetemjentesendaktep,samaaalibamezϋngjenjangimeyipabenerarutsϋYisuaserPaulisayutsϋngi:KhristanungTsϋngremdenjungtepshi,jokokijamasϋ,asenoktanabentetsϋbumakaikϋmogo,ochi,aserangatiagϋtsϋbanung,“Khristaakϋmtsϋbubaajangakatikakϋpokalitsϋmulunga”kϋmdaktsϋogo.Idangjiangasenokianajikadangakϋmba“miimoji”metettsϋ.Takϋmnungkodabenshiaaotsϋ8.Yaangatetdi,Paulizϋlubamapangnungkiyimbajitsϋrapuri(kiyimtsϋpurtanurtemimasϋ)renemajembiteperdangkibongkϋmdaktsϋbamapangliasϋ.Tang-aAfrika(aserlinϋkkarnungbo)benshir.Naimeshimbanisungkadenkoda“ka”kϋmtet?9.Tangaramangbapurden-anetesendaktepnungnaikoda“ka”akϋmtsϋtakoktsϋ?Naiibaitakoktsϋkataamangerasϋ?Ibatetemjentesendaktepona-natsϋngdakechiaginokdanger?