tehnical drawing, tehničko crtanje, tehnička dokumentacija, sato olevic ch 13

TEHNIČKA DOKUMENTACIJA

123

13 OSNOVNE KARAKTERISTIKE CRTEŽA

13.1. FORMATI I OBRASCI ZA CRTANJE (BAS EN ISO 5357)

13.1.1. Veličina formata crteža serije ISO – A

Orginal tehničkog crteža treba crtati na najmanjem formatu koji omogućuje potrebnu jasnoću i preglednost. Osnovne veličine obrezanih i neobrezanih obrazaca kao i prostor za crtanje za osnovnu ISO-A seriju date su u tabeli 13.1.

Tabela 13.1. Veličina obrezanih i neobrezanih obrazaca i prostora za crtanje

Obrezani obrazac (T)

Prostor za crtanje

Neobrezani obrazac (U) Oznaka Slika a1

1) b1 1)

a2 ± 0.5

b2 ± 0.5

a3 ± 2

b3 ± 2

A0 13.1 831 1 189 821 1 159 880 1 230 A1 13.1 593 831 573 811 625 880 A2 13.1 320 593 300 563 350 625 A3 13.1 297 320 277 390 330 350 A4 13.2 210 297 180 277 230 330

NAPOMENA – Za veličine > A0, koristi se ISO 216 1) Za tolerancije, koristi se ISO 216

Slika 13.1. Veličina formata A3 do A0

b2

b3

20

a2

a1

a3

10

Dimenzije u milimetrima

b1

13. OSNOVNE KARAKTERISTIKE CRTEŽA

124

Slika 13.2. Veličina formata A3

13.1.2. Produžene veličine formata

Produžene veličine formata treba izbjegavati. Inače, one su kombinacija dimenzija kraće strane osnovnog formata (npr. A3) sa dimenzijama duže strane drugog većeg osnovnog formata (npr. A1). Rezultat je nova veličina formata, naprimjer sa oznakom A3.1. Pregled sistema veličina formata prikazan je na slici 13.3.

Slika 13.3. Pregled sistema veličina formata crteža

A3A3.2 A3.1A3.0

A2 A2.1

A1

A2.0

A1.0

A3

A0 831

593

320

297

0 210 320 593 831 1 189

Dimenzije u milemetrima

a2

a1

a3

10


b2

b1

b3

20


125

13.1.3. Zaglavlja i položaj formata

Svaki crtež mora imati zaglavlje, koje mora biti u cjelosti unutar površine crtanja. Dimenzije i izgled zaglavlja su utvrđene u ISO 7200. Položaj zaglavlja za veličine formata A0 do A3 je u donjem desnom uglu prostora za crtanje. Samo horizontalno položeni obrasci dozvoljeni su za navedene formate (slika 13.1). Za format A3, zaglavlje je smješteno u kraćem donjem dijelu prostora za crtanje. Samo vertikalno položeni obrasci su dozvoljeni za format A3 (slika 13.2). Smjer čitanja crteža je isti kao i kod čitanja zaglavlja.

Na svim veličinama formata moraju postojati linije po kojima se obrezuju obrasci – linije obrezivanja i linije kojima je uokviren prostor za crtanje – okvir crteža.

Linija kojom je uokviren prostor za crtanje, sa lijeve strane, mora biti udaljena 20 mm. Sa ostalih strana linije su udaljene 10 mm (slika 13.4).

Okvir za ograničavanje prostora za crtanje mora biti povučen neprekidnom linijom debljine 0.7 mm.

Slika 13.4. Ivice crteža

13.1.4. Oznake za centriranje

Svi formati moraju da sadrže četiri oznake za centriranje, kako bi se olakšalo postavljanje crteža prilikom fotokopiranja ili mikrofilmovanja.

Ove oznake se ucrtavaju na krajevima obje ose simetrije obrezanog obrasca sa tolerancijom simetrije 1 mm. Izgled oznake za centriranje može se proizvoljno izabrati. Preporučuje se da se izvuku punom linijom debljine 0.7 mm, počinjući od okvira rama za označavanje polja i ulazeći u prostor za crtanje 10 mm (slika 13.5). Veličine formata veće od A0 zahtjevaju dodatnu oznaku za centriranje u središnjoj tački svake sekcije koja se snima.

1 2 3 5

5 20

5 10

3 6

1. Oznaka za obrezivanje 2. Obrezani format 3. Sistem referentne mreže 4. Okvir prostora za crtanje 5. Prostor za crtanje 6. Neobrezani format


126

13.1.5. Sistem referentne mreže

Radi lakšeg pronalaženja detalja, dodataka, izmjena i sl., obrasci moraju da se djele na polja (slika 13.5).

Pojedinačna polja trebaju biti označena duž obje vertikalne strane obrasca odozgo na dolje velikim slovima abecede (izuzev slova I i O), a duž obje horizontalne strane obrsca, slijeva nadesno, brojevima. Za format A3 ona je ucrtana samo uz gornju desnu stranu. Veličina slova i brojeva je 3.5 mm.

Dužina polja je 50 mm, počev od osa simetrije obrezanog formata (oznaka za centriranje). Broj polja zavisi od veličine formata (tabela 13.2). Razlika nastala podjelom dodaje se poljima u kutovima obrasca.

Slova i brojevi se moraju ispisati vertikalno u ramu za označavanje polja, u skladu sa ISO 3098-1. Podjela se ucrtava punom linijom debljine 0.35 mm.

Tabela 13.2. Broj polja

Format A0 A1 A2 A3 A4 Duža strana 23 16 12 8 6 Kraća strana 16 12 8 6 3 13.1. 6. Oznake za orijentaciju Osim oznaka za centriranje kao pomoć koristimo i orijentacione oznake na rubovima prostora za crtanje (slika 13.6).

Slika 13.5. Sistem referentne mreže i oznake za centriranje


XB

C

10

X


127

Slika 13.6. Orijentaciona oznaka

Orijentacione oznake ucrtavaju se preko okvra crteža, jedna na kraćoj, a druga na dužoj strani, i to u istoj liniji sa linijama oznaka za centriranje.

Ctrež se označava i čita tako, da je jedna od orjentacionih oznaka uvijek okrenuta obrnuto crtanju.

Sve simbolične informacije upisuju se sa lijeva na desno i/ili odozdo naviše sa obzirom na izabranu orijentacijsku oznaku (slika 13.7).

Slika 13.7. Orjentacijske oznake i izabrani položaji formata sa zaglavljem pri crtanju

13.1. 7. Oznake za obrezivanje

S ciljem olakšanja ručnog ili automatskog obrezivanja obrazaca moraju se oznake za obrezivanje odštampati na sva četiri kuta obrezanog obrasca. Ove oznake imaju pravougaoni oblik sa dimenzijama 10 mm × 5 mm (slika 13.8).


128

Slika 13.8. Oznake za obrezivanje

13.1.8. Označavanje Označavanje obrasca za crtež mora da sadrži sljedeće elelmente u datom redosljedu: a) Naziv (npr. "Obrazac za crtež"), b) Oznaka međunarodnog standarda za formate (ISO 5357), c) Oznaka formata (A0 do A3) prema tabeli 13.1, odnosno slici 3.3, d) Obrezani (T) ili neobrezani (U) prema tabeli 13.1, e) Vrsta materijala:

- paus papir (TP) 92,5 g/m2 ili 112,5 g/m2 u skladu sa ISO 9961, - neprozirni papir (OP) 60 g/m2 do 120 g/m2,

- film za crtanje na poliesterskoj osnovi (PE) debljine ≥ 50 µm, u skladu sa ISO 9958-1,

- odštampan sa prednje strane (F) ili sa naličija (R), - zaglavlje prema dogovoru (TBL) ili bez njega.

Primjer:

Obrazac za crtež u skladu sa ISO 5357, formata A1, obrezan na paus papiru, težine 112,5 g/m2, odštampan sa naličija i sa zaglavljem, prema dogovoru označava se na sljedeći način:

Obrazac za crtež ISO 5357 - A1 - TP112,5 - R – T.

A

B

A

B


129

3.2. SAVIJANJE CRTEŽA (BAS 38)

13.2.1. Vrste savijanja crteža

Savijanje crteža može da bude:

- savijanje radi ulaganja u mapu sa mehanizmom (registrator), - savijanje radi ulaganja u mapu bez registratora. Opće odredbe koje važe kod savijanja crteža su:

- Tehnički crteži koji su urađeni na providnom papiru ili platnu (originali) ne savijaju se.

- Kopije na formatima većim od A3 savijaju se na format A4 radi ulaganja u mape ili registratore.

- Kada se crteži savijaju, polje na kome se nalazi zaglavlje mora da bude na gornjoj strani.

- Za savijanje crteža mogu se koristiti šabloni prema slici 13.30, odnosno pomoćne oznake na crtežima

13.2.2. Postupak savijanja crteža

Postupak pri savijanju crteža označen je brojevima i strelicama na niže datim slikama (slika 13.9a i 13.9.b)

Brojevi označavaju redoslijed savijanja, a strelice označavaju da li se savijanje vrši unutra (slika 13.9a) ili u polje (slika 13.9b)

Slika 13.9a. Savijanje unutra Slika 13.9b. Savijanje u polje

13.2.3. Savijanje crteža formata osnovnih veličina

Na slikama 13.10, 13.11, 13.14 i 13.15 prikazani su načini savijanja tehničkih crteža formata osnovnih veličina A3, A2, A1 i A0 i to:


130

a) za ulaganje u mapu bez mehanizma, b) za ulaganje u mapu sa mehanizmom.

13.2.3.1. Format A3

a) b)

Slika 13.10. Savijanje formata A3 za ulaganje u mapu a) bez mehanizma; b) sa mehanizmom

13.2.3.2. Format A2

Slika 13.11. Savijanje formata A2 – za ulaganje u mapu bez mehanizma

Zaglavlje

Zaglavlje

Zaglavlje

Zaglavlje

1. savijanje

2. savijanje

297

420

210

297

25

130105185

420

210

2. savijanje

1. savijanje

3. savijanje

Zaglavlje

174210210

594

Zaglavlje

297

123

420


131

1. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

594

297

297

211

841

210210210

Slika 13.12. Savijanje formata A2 za ulaganje u mapu bez mehanizma

Slika 13.13. Savijanje formata A2 za ulaganje u mapu sa mehanizmom

Zaglavlje

Zaglavlje

1. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

2. savijanje

420

297

105210

192 192 210

594

123

18


132

13.2.3.3. Format A1

1. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

594

297

297

211

841

210210210


9. savijanje

8. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

6. savijanje

7. savijanje

1. savijanje

2. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

185

1189

185 210239185185

841

247

297

297

25

105

3. savijanje

Slika 13.15. Savijanje formata A1 za ulaganje u mapu sa mehanizmom


133

13.2.3.4. Format A0

1. savijanje

7. savijanje

6. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

84129

7

247

139210210210210210

1189

297


9. savijanje

8. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

6. savijanje

7. savijanje

1. savijanje

2. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

185

1189

185 210239185185

841

247

297

297

25

105

3. savijanje

Slika 13.17. Savijanje formata A0 za ulaganje u mapu sa mehanizma


134

13.2.4. Savijanje produženog formata

13.2.4.1. Produženi format A3.1

1. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

297

211

841

210210210

Slika 13.18. Savijanje produženog formata A3.1 - za ulaganje u mapu bez mehanizma

2. savijanje

3. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

4. savijanje

1. savijanje

297

25

210261185185

841

Slika 13.19. Savijanje produženog formata A3.1 - za ulaganje u mapu

sa mehanizmom


135


2. savijanje

1. savijanje

Zaglavlje

174210210

594

Zaglavlje

297



sa mehanizmom

Zaglavlje

Zaglavlje

1. savijanje

2. savijanje

297

210

192 192 210 594

18


136


1. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje 139210210210210210

1189

297


3. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

6. savijanje

1. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

185

1189

185 210239185185

297

252. savijanje

Slika 13.23. Savijanje produženog formata A3.0 - za ulaganje u mapu sa mehanizmom


137


1. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

420

297

123

211

841

210210210


3. savijanje

4. savijanje

6. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

5. savijanje

1. savijanje

420

297

25

123

210261185185

841

1052. savijanje



138


1. savijanje

6. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

420

123

139210210210210210

1189

297


2. savijanje

8. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

6. savijanje

7. savijanje

1. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

185

1189

185 210239185185

420

297

123

25

105

3. savijanje



139


1. savijanje

6. savijanje

2. savijanje

3. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

594

297

139210210210210210

1189

297


8. savijanje

4. savijanje

5. savijanje

6. savijanje

7. savijanje

1. savijanje

2. sav

ijanje

Zaglavlje

Zaglavlje

185

1189

185 210239185185

594

297

297

25

105

3. savijanje


sa mehanizmom


140

13.3. ŠABLONI

Na slici 13.30. dati su šabloni koji se koriste pri savijanju.

Slika 13.30. Šabloni pri savijanju

13.4. POMOĆNE OZNAKE ZA SAVIJANJE

Na slici 13.31. dat je način ucrtavanja pomoćnih oznaka za savijanje.

Slika 13.31. Pomoćne oznake pri savijanju


141

13.5. ZAGLAVLJA

Zaglavlje je uokvirena površina na crtežu ili obrascu koja služi za upisivanje podataka potrebnih za identifikaciju i upotrebu odnosnog dokumenta. Zaglavlja su obuhvaćena standardom BAS ISO 7200 i BAS ISO 7573, koji propisuju opće zahtjeve, oblik i mjere zaglavlja na tehničkoj dokumentaciji. Svi crteži na tehničkoj dokumentaciji moraju imati zaglavlje. Zaglavlje obavezno mora da sadrži identifikacionu zonu (slika 13.32).

Slika 13.32. Identifikaciona zona zaglavlja

Identifikaciona zona mora da sadrži sljedeće osnovne informacije o dokumentu:

- oznaku (registracioni broj dokumenta), polje "a";

- naziv dokumenta, polje "b";

- naziv vlasnika dokumenta, polje "c".

Pored osnovnih informacija o dokumentu zaglavlja sadrže zone dopunskih informacija:

- upućujuće informacije (nisu obavezne);

- tehničke informacije;

- informacije za ekspoloataciju.

Zone dopunskih informacija mogu biti postavljene iznad ili lijevo od zone identifikacije.

c

b

a

170 maks


142

13.5.1. Vrste zaglavlja i primjena

Na osnovu navedenih standarda, definišemo sljedeće vrste zaglavlja:

a) Osnovno zaglavlje (slika 13.33)

b) Zalavlje za crteže dijelova (slika 13.34)

c) Zaglavlje za crteže skupnih dijelova (slika 13.35)

d) Uprošćeno zaglavlje za skupne crteže dijelova –drugi do "n" listova (slika 13.36)

e) Zaglavlje za crteže sastava (slika 13.37)

f) Zaglavlje za crteže koji se koriste za skupne crteže pod tačkom "e"

g) Uprošćeno zaglavlje za skupne crteže sastava – drugi do "n" listova

h) Zaglavlje za crteže sastava sa sastavnicom, tipa "A"

i) Uprošćeno zaglavlje za crteže sa sastavnicom , tipa "A" – drugi do "n" listova

j) Uprošćeno zaglavlje

k) Zaglavlje za crteže sekcija

Slika 13.33. Osnovno zaglavlje

Osnovno zaglavlje (slika 13.33) koristi se za šeme, planove, projektnu dokumentaciju, obrasce za upustva, proračune, opise, spiskove dokumenata i slično, tj. na dokumentima sa osnovnim identifikacionim zonama, prikazanim na slici 13.32. Sve rubrike ispunjavaju se tehničkim pismom (prostoručno, sa šablonima ili na računaru). Obavezno mora biti ispunjeno polje imena i datuma izrade crteža, broj crteža, naziv i mjerilo crteža. Druge rubrike sadrže sljedeće informacije; odgovorna osoba-kontrolor, način projiciranja, redni broj lista (ukoliko je crtež nacrtan na više listova), ukupan broj listova, materijal (standard + oznaka, stanje materijala- termička obrada), kvalitet površine, rubrika za kasnije prmjene, itd).


143

Slika 13.34. Zaglavlje dijela

Na slici 13.34 prikazano je zaglavlje koje se koristi za pojedinačne crteže dijelova, dok je na slici 13.35 prikazano zaglavlje koje se koristi za skupne crteže dijelova gdje je geometrija dijela data općim oznakama (potpuno ili djelimično).

Slika 13.35. Zaglavlje dijela - skupni

Ukoliko postoji više listova – drugi do "n" listova, koristi se zaglavlje prikazano na slici 13.36. Efikasna upotreba ovog zaglavlja je kada se varijante izvedbe prenose na drugi list radi boljeg iskorištenja polja za crtež dijela na prvom listu.


144

Slika 13.36. Zaglavlje skupnih dijelova-uprošćeno

Na slici 13.37 prikazano je zaglavlje koje se koristi za crteže podsklopova, sklopova, montažnih jedinica (M.J.) i proizvoda, odnosno sastava.

Slika 13.38. prikazuje zaglavlje koje se koristi za skupne crteže sastava.

Slika 13.37. Zaglavlje sastava

Slika 13.38. Zaglavlje, sastav - skupni

13.6. SASTAVNICE

Standard koji obuhvata sastavnice na tehničkim crtežima (BAS ISO 7573) definiše ih kao popis svih predmeta, odnosno svih sklopova i podsklopova i dijelova (standardnih i ne standardnih) i materijala koji su potrebni za izradu dijela prikazanog crtežom ili drugim dijelom tehničke dokumentacije koji


145

služi kao osnova za izradu sastavnice. Sastavnice koje se nalaze na crtežima mogu biti oblika A ili B (slika 13.39 i 13.40). Zaglavlje ovih sastavnica predstavlja se odmah iznad zaglavlja crteža, sa istim redosljedom kolona (polja) kao i sastavnice koje su samostalni dio tehničke dokumentacije. Poz Kol JM Naziv Standard izabranih

karakteristika Primjedba

Slika 13.39. Sastavnica oblika A

1 2 3 4 5 6 7 8 Poz Kol JM Naziv predmetaStandardIzabrane karakteristike Primjedba Masa

Slika 13.40. Sastavnica oblika B

Za svaki predmet podaci predviđeni u zaglavlju sastavnice popunjavaju se po horizontalnim redovima. Podaci za jedan premet odvajaju se neprekidnom tankom ili debelom linijom.

Redosljed ispisivanja teksta u sastavnici je isti kao i redosljed pozicionih oznaka predmeta. Sastavnice na crtežu popunjavaju se odozdo nagore, a sastavnica koja je samostalna popunjava se odozgo nadole.

Ako je sastavnica na crtežu, ona mora biti postavljena u pravcu očitavanja crteža. Sastavnica može biti pridodata zaglavlju i u tom slučaju njihova granica se izvodi neprekidnom debelom linijom tipa A (BAS ISO 128-24).

Ako se sastavnica postavlja odvojeno , ona se označava istom osnovnom oznakom kao i crtež, a da bi se napravila razlika, može se uz oznaku sastavnice dodati i dopunska oznaka. Format odvojene sastavnice mora biti izabran u skladu sa standardom BAS ISO 5457.

Ispisivanje sastavnica vrši se u kolone koje se odvajaju pomoću neprekidnih debelih i tankih linija tipa A ili B (BAS ISO 128-24). U kolonu se upišu informacije u sljedećim rubrikama:


146

- poziciona oznaka;

- količina;

- naziv predmeta (dijela);

- dokument (standard);

- izabrane karakteristike.

Redosljed rubrika je proizvoljan i po potrebi mogu se dodati i druge kolone za specifične uslove ili u cilju opširnijeg definisanja proizvoda (npr. jedinična masa, jedinica mjera, interena oznaka proizvođača, stanje isporuke, napomene itd.).

13.7. OZNAČAVANJE CRTEŽA

Svaki crtež jedne konstrukcije mora imati broj crteža. Broj crteža se upisuje u zaglavlje crteža i drugu tehničku dokumentaciju, pri čemu jedan dio tih cifara se javlja u svim crtežima iste konstrukcije.

Pri utvrđivanju brojeva crteža se izdvajaju dijelovi konstrukcije, mašine, koji ne pripadaju ni jednoj grupi, kao što su vijci, navrtke, remeni, elektromotori i dr. pa se zatim mašina podjeli na mašinske grupe, podgrupe i sklopove.

Sklopovi se mogu podjeliti u podsklopove, od kojih dva ili više čine sklop. Svaki sklop ili podsklop može imati i svoje dijelove za međusobno vezivanje, pričvršćavanje i sl. Ovakav način izdvajanja pojedinih sklopova služi za kasnije sklapanje mašine iz dijelova, podsklopova, sklopova u jednu cjelinu, obrnutim redom.

Broj crteža sastavljen je iz brojeva (decimalnih oznaka) ili iz slova i brojeva (kombinovana oznaka). Način označavanja crteža prikazan je na slici 13.41.

Slika 13.41. Način označavanja crteža Obzirom da se najčešće u konstrukcionim biroima crteži svih mašina, radi uštede u prostoru za skladištenje i pogodnijeg čuvanja crteža, odlažu po formatima crteža, a ne po objektu, to broj svakog mora da sadrži oznaku formata, a koji se najčešće daje na prvom mjestu.

Format crteža

Konstrukcija

Veličina ili tip

Mašinski dio

Podsklop

Sklop


147

Oznaka na drugom i trećem mjestu (fabrička oznaka), označava o kojoj se mašini radi, o njenoj veličini ili tipu i ista je za cijeli objekat, odnosno konstrukciju. Oznaka na četvrtom mjestu je rezervisana za redni broj sklopa. Na petom mjestu dat je redni broj podsklopa, a na šestom mjestu redni broj mašinskog dijela. Svi brojevi i oznake se međusobno odvajaju tačkama. Na slici 13.42. dat je primjer upotrebe kombinovane oznake.

Slika 13.42. Primjer primjene kombinovane oznake crteža

Iz broja mašinskog dijela treba da je vidljivo kojem podsklopu, sklopu ili glavnom sklopu pripada (pregled crteža) kao što je prikazano:

1.54.2.00.00.00 1.R.2. - glavni sklop konstrukcije 2.54.2.00.00.00 2.R.2.S2. - sklop 2 3.54.2.02.01.00 3.R.2.S2.P1.- podsklop 1 u sklopu 2 4.54.2.02.01.12 4.R.2.S2.P1.12 – dio 12 iz podsklopa 1 i sklopa

2 4.54.2.02.00.03 4.R.2.S2.3 – dio 3 iz sklopa 2 4.54.2.00.00.06 4.R.2.6 – dio 6 u glavnom sklopu

Broj crteža satavljen na jedan od ovih načina provodi se kroz cijelu tehničku dokumentaciju konstrukcije (zaglavlje, sastavnica, operacione liste, rezervni dijelovi i sl.). Određivanje broja crteža pomoću decimalne klasifikacije oznake broja crteža zahtjeva se kod preduzeća koja prate proizvodnju uz pomoć računarske obrade podataka.

Format crteža

Reduktor Tip

Mašinski dio Podsklop 2

Serije reduktora 3

3. R. 2.S3.P2.12.


148

13.8. OSTALA TEHNIČKA DOKUMENTACIJA

U ostalu tehničku dokumentaciju spadaju: - liste crteža; - liste dijelova za izradu; - liste standardnih dijelova; - liste konstrukcije; - tehnički elaborat konstrukcije koji je izrađen po jednom zadatku.

Elaborat se povezuje u korice formata A4 po sljedećem rasporedu: - naslovna strana; - zadatak - analiza - tehnički opis; - proračun; - crteži i ostala tehnička dokumentacija koja je za taj zadatak izrađena.

13.9. TEHNIČKO PISMO (BAS EN ISO 3098-0, BAS EN ISO 3098-2, BAS EN ISO 3098-3, BAS EN ISO 3098-4, BAS EN ISO 3098-5, BAS EN ISO 3098-6)

Tehničko pismo definisano je standardom BAS ISO 3098 kojim se utvrđuju karakteristike slova koja se koriste na tehničkim crtežima i u propratnoj dokumentaciji. Standard se prvenstveno odnosi na slova koja se ispisuju pomoću šablona, ali je primjenjiv i pri ispisivanju slova slobodnom rukom ili nekim drugim postupkom. Pored slova, ovim standardom se utvrđuju oznake za arapske i rimske brojeve za znakovne interpunkcije i računskih radnji.

Pojedinačni dijelovi standarda obuhvataju sljedeće:

- BAS EN ISO 3098-0 Tehnička dokumentacija proizvoda – Pisanje – Dio 0: Opći zahtjevi

- BAS ISO 3098-1 Tehnički crteži - Pisanje - Dio 1: Preporučeno pisanje

- BAS EN ISO 3098-2

Tehnička dokumentacija proizvoda - Pisanje - Dio 2: Latinično pismo, brojevi i oznake

- BAS EN ISO 3098-3 Tehnička dokumentacija proizvoda – Pisanje – Dio 3: Grčko pismo


149

- BAS EN ISO 3098-4 Tehnička dokumentacija proizvoda – Pisanje – Dio 3: Dijakritički i posebni znaci za latinično pismo

- BAS EN ISO 3098-5 Tehnička dokumentacija proizvoda – Pisanje – Dio 5: CAD pisanje latiničnog pisma, brojeva i znakova

- BAS EN ISO 3098-6 Tehnička dokumentacija proizvoda - Pisanje - Dio 6: Ćirilicno pismo

13.9.1. Opće odredbe

Prema standardu za sve vrste slova, brojeva i znakova, u upotrebi su slova tipa A (usko) i tipa B (široko). Za ispisivanje slova se postavljaju sljedeći zahtjevi:

- čitkost, - ujednačenost,

- pogodnost za snimanje mikrofilmom i za ostale vidove fotografske reprodukcije.

Da bi se ispunili ovi zahtjevi potrebno je slijediti sljedeća pravila: a) Slova i znaci moraju se jasno razlikovati jedni od drugih da bi se izbjegla bilo kakva konfuzija, čak i u slučaju lakšeg oštećenja, b) Snimanje mikrofilmom i ostale metode fotografske reprodukcije zahtijevaju da rastojanje između dvije susjedne linije ili prostor između slova ili brojeva bude barem jednak dvostrukoj debljini linije kao što je prikazano na slici 13.43. c) Debljina linije za mala slova i za velika slova mora biti ista da bi se olakšalo ispisivanje slova.

13.9.2. Mjere slova i brojeva

Za sva slova i brojeve bilo kojeg tipa (A ili B) latinice, ćirilice ili grčkog alfabeta kao osnovna mjera uzima se visina h velikih slova (tabela 13.2 za tip A i tabela 13.3 za tip slova B). Niz standardnih visina (h) za ispisivanje slova je slijedeći: 2.5 3.5 5 7 10 14 20 mm.

Odnos koji za niz visina iznosi 2 izveden je iz standardizovane progresije mjera za veličine papira. Ovo znači da, kada se kombinuje ispisivanje velikih sa malim slovima visine h i c ne smiju biti manje od 2.5 mm, što ujedno znači da su najmanja slova visoka 2.5 mm.


150

Osnovna visina velikih slova (h) za tip A podjeljena je na 14 dijelova, tj. čini 14 dužina debljine linije slova i brojeva (14 d). Za tip B visina h je podjeljena na 10 dijelova, odnosno 10 debljina linije kojom se taj tip slova ispisuje (1/10 h=d).

Slova i brojevi tipa A i tipa B mogu da budu pisana koso i vertikalno(uspravno). Kosa slova tipa A i B više se upotrebljavaju u mašinstvu i kada se piše ručno, a vertikalna u građevinarstvu ili arhitekturi, premda se radi upotrebe računara i određenih estetskih zahtjeva, upotrebljavaju i slova van standarda. Kosa slova se ispisuju pod uglom od 15° prema vertikalnoj, odnosno 75° prema horizontalnoj liniji pisma, nagnuta udesno. Primjer ispisivanja slova dat je na slici 13.43.

Tabela 13.2. Pismo po ISO, tip A

Karakteristike Odnos Mjere Visina slova Visina velikog slova h (10/10)h2.53.5571014 20 Visina malih slova c (7/10)h -2.53.55710 14 Rastojanje između slova/brojki

a (2/10)h 0.350.50.711.42 2.8

Minimalno rastojanje između osnovnih linija

b (14/10)h3.557101420 28

Minimalno rastojanje između riječi

e (6/10)h 1.051.52.134.26 8.4

Debljina linije d (1/10)h 0.180.250.350.50.71 1.4 Tabela 13.3. Pismo po ISO, tip B

Karakteristike Odnos Mjere Visina slova Visina velikog slova h(10/10)h2.53.55710 14 20 Visina malih slova c(7/10)h -2.53.557 10 14 Rastojanje između slova/brojki a(2/10)h 0.50.711.42 2.8 4 Minimalno rastojanje između osnovnih linija b(14/10)h3.5571014 20 28 Minimalno rastojanje između riječi e(6/10)h 1.52.134.26 8.4 12 Debljina linije d

(1/10)h 0.2

50.3

50.50.71 1.4 2


151

SLOVA A – VERTIKALNA (USPRAVNA), LATINICA

SLOVA B – KOSA, LATINICA

Visina slova h=10/10 Debljina linije d=1/10

Slika 13.43. Primjer ispisivanja tehničkih slova

Slika 13.44. Grčko pismo, tip slova B, kosa


152

Slika 13.45. ISO propis, tip slova B, kosa

tehnical drawing, tehničko crtanje, tehnička dokumentacija, sato olevic ch 13

Documents