TEORIJA DRŽAVE I PRAVA /ODGOVORI NA OKVIRNA PITANJA ZA DRUGI KOLOKVIJUM/

1. Pojam normativnog poretka

Normativni sistem je skup,odnosno sistem normi koje se nalaze unutar njega i međusobno su povezane na poseban način i samo tako mogu važiti. Da bi opstalo,društvo stvara određene norme (pravila ponašanja). Radi obezbjeđenja minimalnog sklada pojedinačnih ponašanja,društvo stvara određena pravila (norme), kojima reguliše ponašanja i omogućava koordinaciju ponašanja i postupaka u društvenom procesu. Norme se dijele prema vrstama zajednica,prema postupku stvaranja i sankcijama koje se po kršenju primjenjuju. Sve norme se dijele na tehnička i društvena pravila u užem smislu,ali postoji i podjela na nepravne i pravne. Najefikasnije društvene norme su one koje su stvorile organizovane društvene organizacije jer one mogu sprovoditi sankcije i raspolažu autoritetom. Najpoznatije društvene norme su: običajne,moralne,religijske i pravne norme. Sve one predstavljaju složen i sređen sistem pravila ponašanja koji se javljaju u svakom društvu,u bilo kojem od ovih oblika.

2. Vrste društvenih normi

Društvene norme u širem smislu obuhvataju tehničke norme,a u užem smislu-društvene norme. Norme se dijele prema 5 kriterijuma: ko stvara norme,način njihovog stvaranja,vrste sankcija.ko primjenjuje sankcije i sadržina norme.-Norme mogu stvarati dijelovi društva,njegove uže zajednice ili pak cijelo društvo kao globalna zajednica ili čak skup svih globalnih zajednica svijeta.-Norme se mogu stvarati spontano,stihijski,u dužem vremenskom periodu i bez posebno donesene odluke i plana pri čemu su takve norme po pravilu nepisane i nedovoljno precizne.-Za prekršaj norme mogu biti predviđene različite sankcije u vidu organizovane prinude ili samo sakncije druge vrste(podsmijeh,prezir).-Norme je moguće razlikovati prema tome ko primjenjuje sankciju kao nerazdvojni dio norme. Prema ovome,razlikujemo norme čije sankcije primjenjuje neorganizovana zajednica i norme čije sankcije primjenjuju posebni i specijalizovani organi zajednice.-Društvene norme se mogu razlikovati prema oblastima društvenog života i koji se odnose i prema kojim se grupišu.Prema ovim kriterijumima se razlikuju 3 grupe društvenih normi:a)U ovu grupu spadaju malobrojne,neprecizne,nepisane i jednostavne norme. To su MORAL,OBIČAJI i ostala slična ponašanja.b)Ovdje ulaze složenije,preciznije i pisane norme koje stvaraju organizacije užih zajednica i na njihovu se povredu primjenjuje sankcija. Fizička prinuda je rijetka. Tu spadaju CRKVE,POLITIČKE PARTIJE I UDRUŽENJA.c)Treću grupu čine pravne norme. Najbrojnije,najpreciznije i najsloženije norme. Stvaraju ih specijalizovani državni organi i postoje posebni organi za primjenu sankcije, što je razlika u odnosu na druge norme. Primjena ili samo prijetnja fizičke sile je bitno svojstvo pravnih normi.

3.Pravni poredak (pojam i elementi)

Pravni poredak predstavlja jedinstvo pravnih normi,ljudsko ponašanje po tim normama,kao i pravnih vrijednosti u konkretnom društvu u datom istorijskom trenutku.Pravni poredak se sastoji od 3 elementa: PRAVNIH NORMI,LJUDSKOG PONAŠANJA PO NJIMA I PRAVNIH VRIJEDNOSTI. Prvi element ima normativni karakter,drugi faktički,dok je treći vrijednosnog karaktera. Normativni element se sastoji iz pravnih normi kao pravila ponašanja i pravnih akata. Faktički element se sastoji iz ljudskih materijalnih radnji kojima se pravne norme ostvaruju i primjenjuju. Vrijednosni element se sastoji od društvenih vrijednosti koje predstavljaju idejne izvore prava. Smatra se da postoje dvije vrste društvenih vrijednosti: NESPECIFIČNE (život,zdravlje,porodica) i SPECIFIČNE (pravda,mir,pravna sigurnost). Pravni poredak počinje stvaranjem normi, a završava njihovim ostvarenjem u ljudskom ponašanju.

4. Pravna norma

Pravna norma se definiše kao pravilo o ponašanju ljudi sankcionisano monopolom fizičke prinude kojom raspolaže država odnosno kao norma koju donosi suverena vlast. Pravne norme se dijele prema dva osnovna kriterijuma: prema kriterijumu uslovnosti (USLOVNE I BEZUSLOVNE) i prema broju subjekata kojima su upućene (OPTŠE I POJEDINAČNE).Prema kriterijumu uslovnosti,pravne norme se dijele na USLOVNE I BEZUSLOVNE. Uslovne norme su one koje se donose za društvene odnose koji u momentu njihovoh stvaranja još nisu nastali,ali se smatra da će nastati u budućnosti. Bezuslovne pravne norme se odnose na već nastalu situaciju i odmah se primjenjuju.Prema broju subjekata,pravne norme se odijele na OPŠTE i POJEDINAČNE. Opšte pravne norme se odnose unaprijed za neodređen broj subjekata prava koji se mogu naći u identičnoj situaciji,dok se pojedinačne norme odnose na tačno određen broj subjekata i za tačno određenu situaciju.

5. Elementi pravne norme

Element pravne norme- Postoji nekoliko koncepcija strukture pravne norme i nisu jedinstveni. Prema Kelzenu je kod pravne norme je odlučujuće postojanje pravnog delikta i sankcije,gdje je jedno ponašanje USLOV a drugo UZROK. Prema nekim drugim autorima pravna norma je sastavljena od 6 elemenata: POČETNI FAKT,OBJEKT ili PRESTACIJA,ZAPOVJEST,ZAKONODAVAC,SUBJEKT i SANKCIJA. Međutim,uobičajeno je da se govori o trodjelnoj odnosno četvorodjelnoj strukturi koja obuhvata: DISPOZICIJU,PREKRŠAJ (DELIKT), SANKCIJU I HIPOTEZU (PRETPOSTAVKU) DISPOZICIJE.

6. Pretpostavka (hipoteza) dispozicije

Hipoteza pravne norme bi predstavljala onaj njen element u kome se određuju uslovi pod kojim se pravna norma primjenjuje,odnosno,u kome se opisuju činjenice koje izazivaju potrebu za regulacijom jednog društvenog odnosa ili događaja. Ona može biti izražena u različitim oblicima,kao npr: KAZUISTIČKOM,NEODREĐENOM,POTPUNO ODREĐENOM,RELATIVNO ODREĐENOM. Hipotezu pravne norme je lako zapaziti u tekstu jer ona sadrži opis činjenične situacije na koju norma treba da se primjenjuje. Zbog toga se kaže da pretpostavka dispozicije ima sociološki karakter,jer spaja normativno i faktičko. Sadržina hipoteze može biti više ili manje određena,pa se hipoteze dispozicija mogu razlikovati kao apsolutno i relativno određene.

7. Dispozicija pravne norme

Dispozicija predstavlja primarno pravilo ponašanj, koje kao normativni element pravne norme predstavlja nalog jedne volje upućen drugim subjektima u društvu kako treba da se ponašaju. Dispozicija se naziva primarnim pravilom ponašanja jer je interes onih koji propisuju normu da se prvenstveno ostvari ponašanje koje je u njoj određeno. Može se govoriti o ZABRANJUJUĆIM,NAREĐUJUĆIM i OVLAŠĆUJUĆIM dispozicijama. Dispozicije koje jasno i precizno definišu naredbu,zabranu ili pak ovlašćenje nazivaju se KATEGORIČKIM. Međutim,u nekim slučajevima,kao i u posebnoj vrsti društvenih odnosa,dolazi do situacije da dispozicija potrebnu radnju ne definiše na izrazit,kategoričan način. Zbog ovoga se sve dispozicije,s obzirom na stepen određenosti same radnje predviđene njima,dijele se na : DISPOZICIJE SA NEDOVOLJNO ODREĐENIM PRAVNIM POJMOVIMA,ALTERNATIVNE DISPOZICIJE,DISPOZITIVNE (ZAMJENJIVE) DISPOZICIJE,DISPOZICIJE SA DISKRECIONIM OVLAŠTENJIMA.

8. Pretpostavka sankcije

Pretpostavka sankcije predstavlja prekršaj ili delikt. Ona je nužni i obavezni element pravne norme,tj. uslov za primjenu sankcije. Prekršaj ili delikt je nenormativni dio pravne norme i sastoji se u ponašanju subjekta prava koje je suprotno dispoziciji. Zavisno od vrste dispozicije,delikt može predstavljati radnju činjenja ili pak nečinjenja. S obzirom da je dispozicija upućena na svijest i volju subjekata prava,delikt je očekivan i pretpostavljen,dakle,činjenica predviđena pravom. Delikti se mogu podijeliti prema različitim kriterijumima,ali je uobičajena podjela na 2 grupe: DELIKTI UPERENI PROTIV IMOVINE (građanskopravni delikti) i DELIKTI UPERENI PROTIV DRŽAVNOPRAVNOG PORETKA (delikti protiv vlasti,tj. krivičnopravni delikti). Pored ove dvije osnovne vrste delikata,postoje i DISCIPLINSKI DELIKTI (manje povrede službene dužnosti i radnih pravila za službena lica i druge zaposlene); ADMINISTRATIVNI DELIKTI (povrede javnog reda i mira,koji su po suštini identični sa krivičnim djelima,ali su toliko laki da se izdvajaju u posebnu grupu delikata).

9. Sankcija

Sankcija se satoji u obliku sekundarnog pravila ponašanja koje se primjenjuje u slučaju da dođe do delikta. Sankcija se sastoji u nalogu upućenom državnom organu ili samom prekršiocu dispozicije. Prema ovom sadržaju sankcije se dijele na ODREDIVE i NEODREDIVE. Da bi se na subjekta prava mogla primjeniti sankcija,pored učinjenog delikta potrebno je da postoji i odgovornost. Odgovornost može biti OBJEKTIVNA (bez ikakve veze sa krivicom). I SUBJEKTIVNA (potrebno je utvrditi krivicu,tj povezanost svijesti i volje sa deliktom). Prema oblasti prava gdje se javlja,sankcije mogu biti KRIVIČNOPRAVNE,GRAĐANSKOPRAVNE,DISCIPLINSKE,PREKRŠAJNE,PRIVREDNO-PRESTUPNE i sl. Sankcije dalje možemo podijeliti na SANKCIJE PREMA LICIMA i SANKCIJE PREMA AKTIMA. Sankcije prema licima se sastoje u različitim radnjama čija je suština u privremenom i trajnom oduzimanju raznih vrijednosti koje utiču na ličnost prekršioca: život,tijelo,sloboda,imovina. Sankcije prema aktima sastoje se u otklanjanju njihovog važenja i dejstva u pravnom poretku i to tako da se ti akti poništavaju-briše se njihovo postojanje i dejstvo od trenutka donošenja odluke za budućnost.

10. Pravni akt

Pravni akt predstavlja izjavu volje i razuma kojom se stvaraju opšte ili pojedinačne pravne norme,ili pak neki od elemenata pojedinačne pravne norme,odnosno uslovi za primjenu već postojeće pravne norme. Pravni akt je tvorevina ljudske svijesti. Smatra se da pravni akt ima dva elementa: UNUTRAŠNJI i SPOLJAŠNJI. Unutrašnji element predstavlja izjavu volje i razuma,a spoljašnji predstavlja njegovu materijalizaciju. Spoljašnji element djeluje kao sredstvo da se unutrašnji može saznati. Kada je riječ o materiji pravnog akta,sastoji se od dvije grupe elemenata,od kojih je prva normativnog karaktera i sastoji se od jedne ili više pravnih normi.Druga grupa je sekundarnog normativnog karaktera i služe da se taj akt precizno i potpuno odredi u pravnom poretku. Tu se ubrajaju NAZIV AKTA,OZNAČENJE VEZE SA VIŠIM AKTOM... Forma pravnog akta se definiše kao skup materijalnih sredstava,činilaca i postupaka kojima se akt izražava. Sadrži 3 osnovna elementa: NADLEŽNOST,POSTUPAK ZA DONOŠENJE PRAVNOG AKTA i ODREĐIVANJE NAČINA NJEGOVE MATERIJALIZACIJE. S obzirom na oblik,pravne akte dijelimo na PISANE i NEPISANE,potom na JAVNE i PRIVATNE,a po zadržini na OPŠTE i POJEDINAČNE. Opšti sadrže opšte pravne norme i predstavljaju izvore prava u formalnom smislu,dok pojedinačni akti sadrže pojedinačne norme ili neki od njenih elemenata,zbog čega ih možemo podijeliti na POTPUNE i NEPOTPUNE. O izvorima prava se može govoriti u MATERIJALNOM,IDEJNOM i FORMALNOM smislu. Svi pravni akti su međusobno u strogo hijerarhijskim odnosima-odnosima viših i nižih elemenata. Razlika između višeg i nižeg akta naziva se PRAVNA SNAGA.

11. Sadržina(materija) i oblik(forma) pravnog akta

Kada je riječ o materiji pravnog akta može se zapaziti da se ona sastoji od dvije grupe elemenata, od kojih je prva normativnog karaktera i sastoji se od jedne ili više pravnih normi. Druga grupa elemenaata je sekundarnog normativnog karaktera i čine je svi ostali sadržaji koji su normativnog karaktera, ali ne služe neposredno sadržini volje, nego služe da se taj akt precizno i potpuno individualizuje i odredi u pravnom poretku. Među ove sekundarne elemente ubrajamo: naziv akta, označenje veze sa višim aktom, naziv donosioca akta, datum i mjesto donošenja. Forma(oblik) pravnog akta definiše se kao skup materijalnih sredstava, činilaca i postupaka kojima se akt izražava. Forma sadrži tri osnovna elementa: nadležnost za donošenje pravnog akta, postupak donošenja pravnog akta i određivanje načina njegove materijalizacije. Nadležnost za donošenje pravnog akta predstavlja utvrđivanje ovlašćenja određenog subjekta da donese određeni pravni akt. Postupak donošenja pravnog akta obuhvata skup radnji koje nadležni organ mora učiniti pri donošenju pravnog akta, a njihov cilj je da se prije donošenja akta utvrde relevantne činjenice i okolnosti koje su od značaja da bi materijalizacija i sama izjava volje bili zaštićeni od nedostataka. Sama materijalizacija pravnog akta predstavlja način da se sadržina akta saopšti drugim subjektima i da se obezbjedi i fiksira njegova sadržina.

12. Izvori prava

O izvorima prava se može govoriti u materijalnom, idejnom i formalnom smislu. Materijalni izvori prava predstavljaju realne uzroke koji dovode do nastanka prava. Idejni(aksiološki) izvori prava predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem prava žele postići. Ovim problemima se bavi opšta aksiologija kao dio opšte filozofije i pravna aksiologija kao dio pravne filozofije. Najvažnije vrijdnosti u pravu su: pravda, pravičnost, mir, sloboda, red, sigurnost i ljudsko dostojanstvo. Za pravni poredak je karakteristično da je to skup pravnih normi, odnosno pravnih akata koji su međusobno u strogo hijerarhijskom odnosu - odnosu viših i nižih elemenata. Razlika između tih elemenara naziva se pravna snaga koja predstavlja nivo nadređenosti i podređenosti prema drugim aktima(normama). Pravna snaga pravnog akta je srazmjerna moći subjekta koji ga nosi. Tako su opšti pravni akti u pravilu viši od pojedinačnih pravnih akata. S obzirom na to da se pojedinačni akti donose na osnovu opštih, pod pojmom izvora prava u formalnom smislu podrazumjevamo opšte pravne akte - ustav, zakone, uredbe, pravilnike, naredbe, statute, kolektivne ugovore, pravne običaje...

13. Ustav

Ustav u materijalnom smislu predstavlja akt kojim se reguliše najveći broj osnovnih pitanja društvenog, državnog i pravnog uređenja zemlje. Prema jednoj grupi shvatanja, obuhvata sva ona pravila koja se odnose na funkcionisanje i orgnizaciju državnih organa, njihove međusobne odnose i izgradnju sistema državne vlasti. Prema drugoj grupi, obuhvata ona pravila kojima se utvrđuje stvaranje prava u jednoj zemlji. Treće shvatanje svodi ustav na ona pravila o organizaciji i radu političkih institucija, kao i pojma znatno šireg od pojma državnih organa. Prema četvrtom shvatanju, sadržinu ustava čine pravila o osnovnih ekonomskim odnosima u društvu u kojima izrastaju osnovne ekonomske snage u tom društvu. Pojam ustava u formalnom smislu određuje se s obzirom na pojam forme pravnog akta koji obuhvata: nadležnost, postupak i materijalizaciju. Tako se može reći da je ustav najviši pravni akt koji donosi poseban ustavotvorni organ po posebnom postupku. Sa stanovišta organa koji ga donosi i postupka kojim se donosi, ustav u formalnom smislu ima 3 obilježja: 1) to je pisani akt; 2) to je kodifikovani akt; 3) to je pravni akt najviše snage. Prema političkom shvatanju, ustav onemogućuje subjektivnost, samovolju i zloupotrebu nosilaca vlasti.

14. ZakonPojam zakona je višeznačajan. U prvom redu, označava pravno pravilo uopšte. U užen smislu označava pisane pravne izvore uopšte, pravne akte kojima se izdaje državna vlast. Najuže značenje pojma zakona je njegovo pravno značenje, koje podrazumjeva pisani izvor prava koji izdaju zakonodavni organi po posebnom postupku. Pod pojmom zakona u formalnom smislu podrazumjeva se prani akt određen po svojim formalnim karakteristikama , samim tim i po svojoj snazi. U materijalnom smislu u obzir se uzma samo sadržna te se kao zakon u materijalnom smislu određuju svi oni akti koji sadrže opšte pravni norme. Prema stepenu pravne norme koji sadrže, zakoni se dijele na opte, specijalne i individualne. Opšti zakoni su oni koji se odnose na sve građane jedne zemlje, dok su specijalni oni zakoni koji se ondose na pojedine kategorija subjekata prava. Individualni zakoni su oni kojima se reguliše jedna konkretna situacija i oni predstavljaju jedan individualni upravni akt. Postupak donošenja zakona ima više faza. Prva faza je predlaganje i zrada nacrta zakona čiju osnovanost ispituje posebna komisija. Razlikuju se dva postupka donošenja zakona - redovni i hitni. Nakon toga, prijedlog ili nacrt dolazi u skupštinu gdje se vodi rasprava i daju eventualne izmjene i dopune. Nakon toga se glasa o prijedlogu zakona. Zakon se usvaja majorizacijom glasova. Nakon ovoga je potrebno da šef države izvrši proglašenje zakona ukazom. Šef države zakon može vratiti u parlament na izmjene i usvajanje. Na kraju se objavljuje u službenim glasilima i stupa na snagu po isteku roka od dana objavljivanja.

15. Podzakonski akti

Ovu kategoriju akata sačinjava niz akata različitih po nazivu i pravnoj prirodi. Zajedničko za sve njih je to što ih donose drugi organi, a ne parlament i što su manje pravne snage od zakona. Izrazom podrzakonski akti označavamo državne opšte akte niže od zakone koje donose izvršno-politički, upravni i lokalni samoupravni organi. Najvažniji podzakonski akti su: uredbe, pravilnici, uputstva, naredbe i odluke. a) Uredbe Većina pozitivnih propisa modernih država definiše samo formalni pojam uredbe, dok o materijalnom najčešće ne govore. Uređuje se kao najviši opšti pravni akt poslije zakona, koji donosi šef države ili vlada, najviši organi izvršne vlasti. Uredbe za orifišenje zakona nastaju na osnovu izvršne klauzule pomoću koje zakonodavac ovlašćuje najvišeg organa izvršne vlasti ili mu nalaže da donese uredbu kojom će u okviru datih ovlaštenja pobliže regulisati određenu oblast. Uredva ove vrste nema samostalan pravni život te se gasi kada i zakon po kojem je donesena. Uredba-zakon(uredba sa zakonskom snagom) - u ovom slučaju zakonodavac daje ovlaštenje organu izvršne vlasti da uredbom reguliše odnose koji bi inače bili regulisani zakonom. Tako parlament na izvršne organe prenosi dio zakonodavne nadležnosti. Ova uredba ima samostalnu egzistenciju i ne gasi se nestankom zakona na osnovu čijeg ovlaštenja je nastala. Uredbe po nuždi se donose u hitnim slučajevima kada se parmlament ne može sastati, donijeti sakonski akt ili dati ovlaštenje izvršnim organima. Donose se u vanrednim okolnostima(rat, pobuna, elementarna nepogoda). Uredbe su najviši podzakonski pravni akti. b) Opšti akti društvenih organizacija Opšti akti koje donose razne organizacije čine nedržavno, društveno, više-manje autonomno pravo. Stepen autonomije ovih akata zavise od toga koliko je organizacija normirana od strane vlasti i koliko im državni propisi ostavljaju slobode da uređuju svoje odnose. Osnovni takav akt je status, neka vrsta malog ustava ovih organizacija. Statutarnim normama se propisuju ciljevi, sjedište, naziv, sastav, nadležnosti... Donošenje statuta može biti manje ili više nezavisno od države, ali se statutarne norme moraju zasnivati na državnim aktima koji regulišu osnivanje, organizaciju, djelovanje i prestanak djelovanja organizacija. Osim statuta, među ove akte ubrajaju se i pravilnici, poslovnici i kolektivni ugovori. Putem kolektivnih ugovora radnički sindikat i udruženje poslodavaca odgovorno određuju osnovne uslove rada i dohotka na nacionalnom, granskom ili konkretnom stepenu organizacije i ti uslovi su obavezujući pri sklapanju ugovora o radu. c)Ugovori kao izvori prava Ugovori nastupaju saglasnom izjavom volja i sadrže norme kojima same ugovorne strane uređuju svoje međusobne odnose. Ugovori mogu biti opšti i pojedinačni(prema vrsti norme koju sadrže) i čisto državni, mješoviti i nedržavni(prema učesnicima koji ih zaključuju). Kada sadrže opšte pravne norme tada postaju izvori prava. To su najčešće ugovori između država kao i kolektivni ugovori u oblasti radnog prava i socijalne zaštite. d) Običaji Običaji su predstavljali preovladavajuće izvore prava u svim pravnim porecima do 18. vijeka. Da bi običaji postali izvor prava potrebni je državna intervencija. Država to čini tako što običajnoj normi dodaje državnu sankciju koju propisuje zakonodavni organ ili tako što će sudski i izvršni pri donošenju pojedinačnih pravnih akata određene običajne norme smatrati opštim pravnim normama za taj slučaj i na osnovu njih donositi pojedinačne pravne akte. Takve običajne norme nazivaju se pravnim običajima. e) Sudski precedent Sudovi kao posebni i nezavisni organi donose pojedinačne pravne akte - sudske presude. A anglosanksonskom pravu ove odluke sudova iako donesene u pojedinačnim slučajevima, imaju karakter izvora prava za sve iste, ondosno slične slučajeve, što znali da postaju izvor prava. Takve presude se nazivaju precendentima, a pravo koj sadrži takve izvore - precedentno pravo. Smatra se da ovaj izvor prava ima niz nedostataka kao što su nepouzdanost, nepreciznost i nepotpunost.

16. Pojedinačni pravni akti

Pojedinačni pravni akt je svaki pravni akt kojim se stvara pojedinačna pravna norma ili neki od elemenata pravne norme. Tek pojedinačnim pravnim aktima se određuje kako treba da se ponaša subjekt prava u datoj situaciji. Pojedinačnim pravnim aktima se te zapovjesti konkretizuju tako da se precizno propisuje ponašanje subjekta u individualno datim situacijama. Pojedinačni pravni akti se mogu klasifikovati prema svojoj sadržini i prema formi. Prema sadržini se dijee na potpune i nepotpune. Potpuni pojedinačni pravni akti su oni kojima se stvara pojedinačna norma u cjelosti. Ovi akti su rijetki u pravu jer se ne zna unaprijed da li će biti povrijeđena dispozicija pravne norme i iz kojih razloga. Nepotpuni ojedinačni pravni akti su oni kojima se stvara jedan element pravne norme - dispozicija ili sankcija. Oni kojima se stvara dispozicija javlja se u formi upravnog akta ili pravnog posla, dok se oni kojima se stvara sankcija javljaju u vidu sudskog akta.

17. Upravni akt

Uvod iz drugog dijela 16. pitanja, potom sljedeće: Upravni akt u formalnom smislu predstavlja svaki pravni akt koji donosi upravni organ u određenom postupku. Prema sadržini upravni akti predstavljaju akte kojima se stvaraju pojedinačne dispozicije i u okviru opštih pravnih normi. Upravni akt može biti i potpun, tj. sadržavati i sankciju, što je rjeđi slučaj. Upravni akt je akt vlasi, imperijuma.

18. Pavni posao

Pravni posao je pojedinačni pravni akti nedržavnog subjekta kojim se stvara dispozicija pravne norme. Tom dispozicijom se reguliše ponašanje subjekata koji su tvorci, te pravnog posla. Pravnim poslom nije moguće obavezati treće lice jer se za nastanak obaveze traži prethodna saglasnost subjekta koji se obavezuje. Postoje jednostrani i dvostrani pravni poslovi. Jednostrani nastaju izjavom volje jednog subjekta i stvaraju obavezu samo za tog subjekta, dok dvostrani nastaju saglasnom voljom subjekata. Pored te podjele, postoji i podjela na kauzalne i apstraktne, formalne i nformalne, te pravne poslove među živima i pravne poslove za slučaj smrti.

19. Sudski akt

Sudski akt je, u formalnom smislu, svaki akt koji donosi sud po sudskom postupku. To je strogo formalan akt jer je za njegovo donošenje unaprijed zakonom propisan postupak u kome se moraju provesti određene radnje. U materijalnom smislu sudski akt je akti kojim se utvrđuje postojanje povrede prava u prošlosti i izriče sankcija za tu povredu/potpun sudski akt/ ili se konstatuje da povrede nema i da se ne može primijeniti sankcija/nepotpun sudski akt7. Oba elementa su logički povezani i nalaze se u svakom sudskom aktu u materijalnom smislu. Stoga, nije moguće govoriti o većoj važnosti jednog od elemenata sudskog akta. Donosi se po strogo regulisanom postupku i organ koji ga donosi je nezavisan od ostalih državnih organa. Može biti i potpuni pojedinačni akt/sadržavati i sankciju i dispoziciju/ ali tada ne predstavlja tipičan sudski akt.

20. Pravni odnos

Pravni odnosi se najčešće definišu kao posebna vrsta drzštvenih odnosa u kojima je položaj njihovih učesnika regulisan pravnim normama. Pravni odnosi se konstituišu pravnim normama i oni mogu biti regulisani uslovnim i bezuslovnim pravnim normama. Smatra se da postoje 4 elementa koje pravne norme pridaju društvenim odnosima, pretvarajući ih u pravne odnose, a to su: pravni subjekti, pravna obaveza, pravno ovlaštenje i pravni objekat. Na osnovu ovih elemenata su društveni odnosi između najmanje dva pravna subjekta koji jedan prema drugom imaju pravnu obavezu i pravno ovlaštenje s obzirom na neki pravni objekt. U teoriji prava se smatra da pravni odnosi mogu biti apstraktni i konkretni. Apstraktni pravni odnos bi bio onaj koji je izražen u traženju opšte pravne norme. Konkretni pravni odnos je stvarni odnos između konkretnih obaveza, s obzirom na neki pravni objekt. PRavni odnosi se mogu podijeliti na: jednostrano obavezujuće/jedna strana ima obavez, druga ovlaštenje/ i dvostrano obavezujuće /svaka stranka ima istovremeno i obavezu i ovlaštenje/. Dalje se mogu podijeliti prema vrstama objekata na radne, porodične, trgovačke... Pravni odnosi se mogu podijeliti i prema tome da li se zasnivaju na normama vlasti/imperativne norme/ ili na normama slobodne volje stranaka/dispozitivne norme/ na javnopravne i privatnopravne odnose. Svaki pravni odnos ima dva elementa: ovlaštenje i obavezu. Pravno ovlaštenje se definiše kao pravom zaštićena mogućnost jednog subjekta da se ponaša na određen način. Pravna obaveza je pravom propisana dužnost jednog pravnog subjekta da se ponaša na određen način, da nešto čini ili ne čini.

21. Pravno Ovlaštenje

Pravno ovlaštenje se definiše kao pravom zaštićena mogućnost subjekta da se ponaša na određen način. Preciznije, pravno ovlaštenje se može odrediti kao položaj jednog subjekta postavljen pravnom normom, da radi ostvarenja svog interesa može nešto činiti ili ne činiti, te da ima dvostruku moć prema nekom drugom subjektu: 1) moć obaveze da od njega zahtijeva neko činjenje, davanje ili nečinjenje s obzirom na jedan objekt; 2) moć da tuži pred državnim organom ako ovaj ne udovolji zahtjevu. a) Subjektivna prava Osnovne vrste pravnih ovlaštenja su subjektivna prava i nadležnost. Subjektivna prava predstavljaju takvu vrstu pravnih ovlaštenja koja se subjektima prava priznaju radi zaštite njihovog ličnog interesa, a pri tom oni slobodno, u granicama utvrđenim pravom, procjenjuju da li će to ovlaštenje koristiti, kada i kako. Subjektivna prava mogu biti apsolutna i relativna. Apsolutna ili stvarna prava djeluju prema svim drugim subjektima, zbog čega je u njihovom vršenjum subjekat prava ovlašten da od svih drugih subjekata prava zahtijeva da mu to omoguće; za slučaj potrebe njega štiti pravo, odnosno država. Relativna prava su usmjerena prema tačno određenim subjektima prava. Subjekt obaveze je u ovom slučaju tačno i unaprijed određen zbog čega se ova prava nazivaju relativnim subjektivnim pravima. Subjektivna prava se mogu podijeliti i na prenosiva/uglavnom imovinskog karaktera/ i neprenosiva/npr. pravo glasa, roditeljsko pravo.../ b) Nadležnost Nadležnost predstavlja posebnu vrstu pravnog ovlaštenja kod koga postoji pravilo slično subjektivnom pravu, ali se njegovo vršenje ne čini u vlastitom već u tuđem interesu, tj. u interesu lica u čije ime se vrši nadležnost. Subjekt koji vrši nadležnost mora se ponašati racionalno. Nadležnost je u pravilu prenosiva iako se za njeno prenošenje mora tržiti saglasnost titulara subjektivnog prava. Nadležnost se istovremeno pojavljuje i kao ovlaštenje i kao obaveza.

22. Pravna obaveza

Pravna obaveza je pravom propisana dužnost jedno pravnog subjekta da se ponaša na određen način, da nešto čini ili ne čini. Preciznije, pravna obaveza je položaj jednog subjekta postavljen pravnom normom da mora nešto činiti ili pak ne činiti drugom subjektu, te da od ovog može biti tužen nadležnim organima, a to znači da može biti prisiljen ili kažnjen ako ne obavi radnju činjenja ili nečinjenja. Pravna obaveza i pravno ovlaštenje su u korelativnom odnosu i ta korelativnost se sastoji u tome što u pravnom odnostu ne može postojati ovlaštenje bez obaveze.

23. Zloupotreba pravnog ovlaštenja

Vršenjem jednog subjektivnog prava ovlaštenja može doći do ugrožavanja jednakog pravnog ovlaštenja drugog subjekta. Takve pravne situacije se rješavaju principom pravičnosti. Za utvrđivanje postojanja zloupotrebe ovlaštenja izgrađivali su se različiti kriterijumi: subjektivni, objektivni, kao i teorija vrijednosti. Prema subjektivnoj teoriji za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava nužan je psihički momenat, tj. namjera da se drugom licu nanese šteta, dok je prema objektivnoj teoriji taj uslov sama činjenica nastanka štete. Prema teoriji vrijednosti u obzir se uzimaju oba momenta/i subjektivni i objektivni/ čime se izgrađuje opšta ograničavajuća norma koja sankcioniše zloupotrebu pravnog ovlaštenja. Kada se vršenjem subjektivnih prava nanese šteta veća od one koja bi se nanijela nevršenjem - postoji zloupotreba subjektivnog prava. Ukoliko se nadležnost sastoji iz ovlaštenja može se zloupotrijebiti u istom smislu kao i subjektivno pravo, pa se pitanje sukoba nadležnosti i subjektinog prava rješava na isti način kao i sukob dva subjektivna prava. Nadležnost se može zloupotrijebiti na još jedan način. Pošto subjekt nadležnosti ne štiti svoj interes, čim ne nastupa onako kako bi drugi subjekt/čiji interes štiti/ postupao, on vrši zloupotrebu nadležnosti. Zloupotreba nadležnosti je naročito značajna kada državni organ zloupotrebljava nadležnost. Takva zloupotreba nadležnosti se naziva zloupotreba vlasti, odnosno službenog ovlaštenja.

24. Subjekti prava

Subjekti prava su ljudi i društvene tvorevine koje imaju pravne obaveze i ovlaštenja s obzirom na neke pravne objekte, tj. fizička i pravna lica. Svi subjekti posjeduju pravnu sposobnost, što predstavlja sposobnosti da bude nosilac prava i obaveza. Fizička lica postaju subjekti prava, tj. stiču pravnu sposobnost momentom rođenja/izuzeci-npr. u starom Rimu robovi su bili objekti prava iako su bili fizička lica/. Pod Određenim uslovima pravnu sposobnost fizička lica mogu dobiti i prije rođenja. Momentom smrti, fizičko lice gubi pravnu sposobnost, tj. gubi svojstvo subjekta prava. Isto dejstvo ima i sudsko proglašenje nestalog lica za umrlo. Pojam pravnog lica označava subjekta prava koji nije fizičko lice i samim tim predstavlja posebnu vrstu subjekta prava. Pravno lice predstavlja društvenu tvorevinu koja je u vidu organizovanog kolektiva ljudi s određenom imovinom, osnovana zbog opšteg zajedničkog interesa i kojoj pravni poredak priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog pravnog subjekta.

25. Fizička lica

Fizička postaju subjekti prava, tj. stiču pravnu sposobnost momentom rođenja/izuzeci-npr. u starom Rimu robovi su bili objekti prava iako su bili fizička lica/. Pod Određenim uslovima pravnu sposobnost fizička lica mogu dobiti i prije rođenja. Momentom smrti, fizičko lice gubi pravnu sposobnost, tj. gubi svojstvo subjekta prava. Isto dejstvo ima i sudsko proglašenje nestalog lica za umrlo Poslovna sposobnost fizičkog lica se određuje kao sposobnost da sa svojim vlastitim izjavama volje preuzimaju obaveze i realizuju prava. Potpuna poslovna sposobnost fizičkih lica se stiče određenim uzrastom - punoljetstvom. Moguće je da se i prije punoljetstva stekne djelimična poslovna sposobnost. Ukoliko fizičko lice, najčešće zbog bolesti, postane nesposobno za rasuđivanje ili svojim postupcima ugrožava svoja prava ili pak prava drugih, poslovna sposobnost mu se može, sudskim postupkom, oduzeti potpuno ili djelimično.

26. Pravna lica

Pojam pravnog lica označava subjekta prava koji nije fizičko lice i samim tim predstavlja posebnu vrstu subjekta prava. Pravno lice predstavlja društvenu tvorevinu koja je u vidu organizovanog kolektiva ljudi s određenom imovinom, osnovana zbog opšteg zajedničkog interesa i kojoj pravni poredak priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog pravnog subjekta. Većina autora je saglasna da su glavni elementi pravnog lica: cilj, sredstva, člnstvo, organi, statut, jedinstvo i identitet, organizacija. Jedna od osnovnih klasifikacijapravnih lica je na usanove i udruženja, Udruženje čini skup ljudi koji su udruženi radi ostvarivanja nekog zajedničkog cilja. Ustanove predstavljaju vrstu pravnih lica u kojoj lica u njemu ostvaruju ciljeve koji služe imovini. Pored ovih vrsta, razlikujemo i zadužbine, fondove, fondacije. Pored ove klasifikacije često se govori o podjeli na javnopravna i privatnopravna lica. Javnopravna lica su države, federalne jedinice, opštine, zavodi, državni organi dok se privatnopravna dijele na komercijalna i nekomercijalna. Pravna lica mogu stupati samo u one pravne odnose koji spadaju u krug njihove djelatnosti, koji je u krajnjoj liniji određen pravnim poretkom. Pravna sposobnost pravnih lica uvijek je određena pravnim aktom, zakonom, statutom i sl. O poslovnoj sposobnosti postoji više mišljenja. Po jednom, pravno lice nema poslovnu sposobnost jer mu nedostaje volja, a poslovna sposobnost je upravo sposobnost da se voljom stvaraju prava i obaveze. Po drugom shvatanju, pravno lice je poslovno sposobno jer ima volju koja se formira korz zajedničke volje članova. Volju pravnih lica izražavaju njihovi organi za čiji je rad pravno lice odgovorno.

27. Objekti prava

Objekt prava predstavlja razlog ili povod pravnog odnosa, sponu koja povezuje subjekte prava u pravni odnos. Po svojoj suštini i karakteristikama, objekt prava može biti različit. Smatra se da je objek prava sve ono čemu je usmjereno subjektivno pravo. Objekti prava predstavljaju sva materijalna i duhovna dobra ili vrijednosti s obzirom na koje pravni subjekti imaju međusobne pravne obaveze i pravna ovlaštenja u pravnim odnosima. Objekti prava, dakle, predstavljaju sponu, sredstvo, razlog koji povezuje subjekte u pravne odnose. U objekte rava ubrajaju se stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvodi ljudskog duha. Čovjek/fizičko lice/ danas nije objekt prava, iako je u ljudskoj istoriji bilo perioda kada je to bio/robovlasnička društva/.

28. Primjena prava

U najširem smislu riječi, pod primjenom prava podrazumijeva se niz psihičkih i materijalnih ranji kojima se utvrđuje da li se opšta pravna norma odnosi na pojedinačan slučaj. U užem smislu, primjenom prava smatraju se samo psihičke ranje kojima se utvrđuje da se opšta norma odnosi na konkretan slučaj, a u najužen smislu, primjenom prava smatra se samo izvršenje sankcije. Pravne norme se primjenjuju kroz dva procesa: 1) ostvarujući svoji ponašanjem ovlaštenja i obaveze koje su utvrđene pravnom normom/izvršavanje ugovora/; 2) donoseći niže pravne norme na osnovu viših normi. U ovom slučaju radi se o primjeni prava putem stvaranja prava. Primjena prava putem stvaranja prava ima dva dijela - pripremni i glavni, pri čemu se u pripremnom dijelu utvrđuju pravni, izvorni i autentični tekst norme, te da li norma važi, a u glavnom dijelu se utvrđuje značenje norme, ispunjenost uslova ta njenu primjenu i neposredna primjena norme. Pripremni dio postupka ima 3 faze - saznanje pravne norme, utvrđivanje važenja pravne norme i tumačenje norme. Glavni dio postupka, takođe, ima 3 faze - utvrđivanje materijalne istine, pravno zaključivanje i neposredna primjena prava. Primarni cilj države je da se pravo primjenjuje dobrovoljno, bez obzira na to što ta doborovoljnost ne mora biti i ne može uvijek biti autonomna/iz želje i uvjerenja/ već je u velikom broju slučajeva heteronomna/iz straha od sankcije/. Sankcija se za razliku od dispozicije može ostvariti i dobrovoljno i prinudno.

29. Važenje pravnih normi

Pod važenjem pravne norme podrazumijeva se svojstvo norme da aktuelno obavezuje, a to znači da je stupila na snagu i da su njeni adresati dužni da se ponašaju po njoj. Važeće pravne norme nazivaju se još pozitivnim, a ukupnost svih važećih pravnih normi u jednom društvu čini pozitivno pravo. PRavna norma je važeća ukoliko je na zakonit način inkorporirana u pozitivno pravo. Norma može početi važiti na sljedeće načine: 1) od trenutka njenog izglasavanja ili izricanja; 2) od trenutka njenog objavljivnja ili uručivanja adresatu; 3) nakon proteka jednog roka/8 ili 15 dana nakon objavljivanja ili uručivanja adresatu/; 4) retroaktivno/unazad/ od nekog vremena prije njenog donošenja. Pravna norma može prestati da važi na sljedeće načine: 1) izričitim ukidanjem, tako da se donese nova norma u kojoj kaže da prva prestaje važiti; 2) prećutnim ukidanjem/derogacijom/, tako da se donese nova norma iste ili više pravne snage koja uređuje iste odnose, ali u njoj ne kaže da ranija prestaje važiti; 3) istekom roka važenja ako je u samom aktu određeno; 4) revolucionarnim obaranjem pravnog poretka; 5) zbog dugotrajne neefikasnosti pravne norme, njenog zaborava među adresatima.

30. Efikasnost prava

Pod pojmom efikasnost prava obično se podrazumjeva ostvarivanje ciljeva vlasti, akata i normi iz odgovarajućih poredaka u ponašanjima njihovih adresata, povlaštenih i vladajućih. Efikasnost prava predstavlja nužnu zavisnost prava od materijalnih uslova života. Razlikujemo primarnu i sekundarnu efikasnost. Smatra se da pojedinalna pravna norma može biti primarno efikasna ako subjekt prava realizuje primarnu zapovjest ili pak sekundarno efikasna ako ne realizuje primarnu zapovjest ili neefikasna ako ostaju nerealizovane i primarna i sekundarna zapovjest. Efikasnost ima svoje granice te se smatra da realno postoje gornja i donja granica efikasnosti, pri čemu bi gornja bila optimalna, a donja minimalna i označava najmanji mogući postotak pozitivnih ponašanja potreban da efikasnost postoji. Važenje pravnog poretka zavisi od njegove efikasnosti pri čemu se ona javlja kao uslov važenja pravne norme, conditio sine qua non, a ne conditio per quam važenja prava. Između važenja i efikasnosti postoji veoma uska veta koja se manifestuje u tome da se pravna norma smatra važećom samo tod uslovom da pripada sistemu koji je u cjelini efikasan. Ona sama ne mora da bude efikasna da bi bila važeća ali mora biti dio važećeg sistema prava, koje da bi bilo važeće, mora biti efikasno i primjenjivati se.

31. Načelo zakonitosti

Načelo zakonitosti je najvažnije načelo pravnog poretka jer obezbjeđuje da država i pravo budu usklađeni sistemi. Ostvaruje se pomoću i preko načela hijerarhije koje ustanovljava poredak pravnih akata prema stepenu njihove pravne snage. Ovo načelo omogućava usklađenost i protivrječnosti pravnih akata. Načelo zakonitosti se razlikuje formalno i materijalno, posredno i neposredno, prethodno i naknadno. Pod pojmom formalne zakonitosti, podrazumjeva se usklađnost i određenost zakona i akata manje pravne snage sa ustavom i zakonom u pogledu njihove forme, dok se materijalna zakonitost određuje kao usklađenost i određenost navdenih akata u pgedu sadržine. Neposredna zakonitost označava neposredni i direktan odnos ustava i drugih akata i zakona i drugih akata, dok posredni legalitet označava međusobni odnos usklađenosti akata manje pravne snage od ustava i zakona u kome ti akti imaju različitu pravnu snagu. Prethodna i naknadna zakonitost su odraz relativnosti načela zakonitosti pri čemu je prethodna zakonitost pretpostavljeno, očekivano i zahtjevano stanje pri donošenju samot akta, dok je naknadna zakonitost pojedinačno utvrđene i otklonjene nezakonitosti akata do kojih je došlo iz određenih razloga. Ispitivanje zakonitosti pravnih akata se povjerava višem sudu.

32. Pravosnažnost i izvršnost

Pravosnažnost predstvalja dejstvo pravnog akta koje nastupa u određenom trenutku i za kojeg se smatra da je zakonit. Nakon nastupanja ovog trenutka, zakonitost pravnih akata ne može se ispitivati pomoću redovnih pravnih lijekova. Ovaj trenutak nastupa po okončanju postupka po redovnim pravnim lijekovima, ukoliko je takav postupak vođen, ili pak istekom roka/ako nije vođen/ u kome su se mogli koristiti pravni lijekovi. Ovaj rok obično iznosi 15 dana od dana uručenja pravnog akta adresatu. Izvršnosti znači da je pravni akt podoban da bude izvršen, tj. primljen, odnosno da su ispunjeni svi uslovi da se akt primjeni pa i prinudom. Pravilo je da svojstvo izvršnosti imaju samo pravosnažni akti iako postoji izuzeci kojima pravni akti postaju izvršeni prije nego se okonča postupak po žalbi radi ispunjavanja njegove zakonitosti. To se najčešće radi u htinim slučajevima/rat, epidemij, elementarna nepogoda/.

33. Pojam i vrste tumačenja prava

Tumačenje ili hermeutika predstavlja način ili postupak koji se koristi da se nešto nejasno učini jasnim. Hermeutika je, najjednostavnije, teorija razumijevanja. Pravne norme su psihičke tvorevina njihovih donosilaca iz čega nastaje potreba za tumačenjem prava. Subjekat pretvara normu u neki znak a ostali subjekti tumače te znakove koji su nosioci značenja i tako saznaju značenje sadržaja norme. Tumačenje prava se može odrediti kao utvrđivanje tačnog značenja norme. Postoje tri moguća značenja, pa time i sadržaja norme: 1) ono koje joj daje stvaralac,; 2) ono koje norma ima po samim upotrijebljenim znacima; 3) ono značenje koje joj pridaje tumač. Razlikuju se državni i nedržavni tumači. Postoji i posebna vrsta državnih tumača prava, a to su oni tumači koji vrše autentično i interpretativno tumačenje. Sam proces počinje utvrđivanjem značenja norme primjenom tumačenja znakova na osnovu zakonika značenja. Prvo se utvrđuje jezičko značenje, a nakon toga, primjenom drugih sredstava, logičko, sistemsko i istorijsko značenje. Na kraju se utvrđuje jezičko i ostala značenja. Ukoliko se podudaraju, tumačenje je završeno. Ukoliko se ne podudaraju pristupa se ispitivanju jezičkog tumančenja u mjeri u kojoj je nejasno i tako se dobije pravo i istinito značenje pravne norme.

34. Oblici tumačenja prava

a) Jezičko tumačenje prava Jezičko tumačenje predstavlja utvrđivanje značenja norme upotrebom pravila jezika koja su standardizovana i klasifikovana u nauci o jeziku. Jezičko tumačenje dijeli se na leksičko, gramatičko, sintaksičko i interpunkcijsko. Prvi slučaj nejasnosti jezičkog tumačenja naziva se pravna praznina, drugi se zove besmislenost norme a treći neodređenost norme. Primjenom jezičkog tumačenja moguće je utvrditi jedno ili više značenja, koja su jezički mougća. Ukoliko je samo jedno značenje, tumačenje je okončano, a ako daje više značenja pristupa se drugim oblicima tumačenja. b) Logičko tumačenje prava Metoda logičkog tumačenja sastoji se u utvrđivanju smisla teksta pomoću pravila logičnog značenja. logičko tumačenje predstavlja provjeru i utvrđivanje značenja norme primjenom pravne logike na značenja koja su dobijena drugim sredstvima tumačenja. Pravne logike su uputstva za tačno zaključivanje koje utvrđuje naučna disciplina koja proučava način i postupak zaključivanja - nauka o logici. Primjena logike dovodi do dva moguća rezultata: prvi je provjera logičke ispravnosti mogućnsti značenja koje je dobijeno drugim tumačenjem, a drugi je rezultat dobijanje značenja koje nije neposredno i izričito sadržano u formi, već se do njega dolazi posebnim postupcima zaključivanja c) Sistematsko tumačenje prava Osnovno sredstvo ovog tumačenja je sistem prava. Njime se utvrđuje pravo/istinito/ značenje pravne norme pomoću njenog povezivanja sa drugim normama u poretku i sistemu prava. Može se vršiti na osnovu tri kriterijuma: na osnovu mjesta donošenja; na osnovu vremena donošenja; na osnovu smisla norme. Primjenjivo je prije procesa primjene norme, ai nerijetko i u toku procesa. Razlikuje se sistematsko tumačenje u užem i širem smislu. U užem smislu, sistematskom tumačenju se pristupa kada ni jezičko ni logičko tumačenje nisu dovoljni. U širem smislu, u sistematsko tumačenje spada i upotreba analogije za popunjavanje pravnih praznina, posebno pozivanje na opšta pravna načela d) Istorijsko tumačenje prava Istorijsko tumačenje prava predstavlja utvrđivanje značenja norme tako što se ispituje uticaj različitih društvenih okolnosti na donošenje pravnih normi kao i uslovi i razlozi za promjene koje je pravna norma doživjela od trenutka donošenja do trenutka tumačenja. Zasniva se na činjenici da je pravo istorijskog karaktera, tj. da značenje svake norme ima svoj razvoj i promjene, bez čijeg poznavanja ne možemo pravilno i potpuno saznati značenje norme u trenutku tumačenja. Smatra se da je pomoćno sredstvo ciljnom tumačenju. Sastoji se u poređenju pravne norme koja se tumači sas normama o istom odnosu koje su joj prethodile. e) Ciljno tumačenje prava Tumačenje prava pri kojem se nastoji utvrditi cilj zakona naziva se teleološki. Zadatak ciljnog tumačenja je da bliže ispipa krajnji cilj norme i njenu vezu sa opštim ciljevima pravnog poretka. Sva ostala tumačenja su mu podređena. Razlikuje se subjektivno ciljno i objektivno ciljno tumačenje. Kod prve vrste se pod pravim značenjem norme smatra ono značenje koje su njeni tvorci htjeli postići njime, dok se kod druge vrste tumačenja kao pravo značenje norme određuje ono koje društvo postavlja vremenu njene primjene, nezavisno od toga šta su tvorci norme htjeli postići. f) Statičko i evolucionističko tumačenje prava Statičko tumačenje prava istražuje misao koju je norma imala u momentu kada je donesena, dok evolucionističko istražuje smisao koji norma u trenutku tumačenja ili svoje primjene i osnovna mu je pretpostavka da se taj smisao mijenja/evoluira/ od trenutka donošenja norme do njene primjene. Evolucionističko tumačenje normu prilagođava nastalim društvenim promjenama, čini je savremenijom. Smatra se da statičko tumačenje ima više šansi za uspjeh u društvima u kojima se tradicija pretpostavlja inovaciji.

35. Pojam i elementi sistema prava

Sistem predstavlja mnoštvo pojava koje se sređuju u razne sistematske jedinice prema određenim kriterijumima i tako postaju jedna smislena i relativno neprotivrječna cjelina. Pod izrazom sistem prava podrazumjevaju se dviej različite ali srodne pojave: hijerarhijsko sređivanje pravnih normi i naučno sređivanje pravnih normi. Naučni pravni sistem predstavlja ukupnost pozitivnih i istorijskih pravnih normi jednog društva, državnih i nedržavnih, koje su razvrstane prema njihovom sadržaju. Pozitivnost razvrstavanja prema sadržaju ogleda se u: 1) razvrstavanje većeg broja važećih pravnih normi olakšava pronalaženje normi koje su adresatima potrebne u njihovim pravnim odnosima; 2) to razvrstavanje služi i tumačenju pravnih normi, posebno sistematskom; 3) ova sistematizacija služi i otkrivanju i uklanjanju protivrječje među pravnim normama; 4) prema sistematizaciji pravnih normi na pravne grane konstituišu se pravne discipline; 5) smatra se da razvrstavanjem pravnih normi na grane prava utiče i na određivanje nadležnosti državnih organa. Pravne institucije obuhvataju skup pravnih pravila kojima se reguliše jedan društveni odnos. Sve pravne institucije povezuju se u cjeline koje se zovu pravne grane. Pravne grane između sebe mogu biti manje ili više srodne ili potpuno nesrodne. Srodne grane para grupišu se u pravne oblasti.

36. Pravne oblasti a) Unutrašnje i međunarodno pravo Unutrašnje pravo čini skup važećih pravnih normi unutar jedne države, dok bi međunarodno pravo obuhvatalo više grana prava, među ostalim međunarodno javno i privatno pravo. Pod međunarodnim javnim pravom podrazumjevao bi se skup normi koje regulišu odnos između međunarodno priznatih subjekata, dok bi privatno regulisalo privatnopravne odnose sa elementom inostranosti u kojima se prvenstveno rješava sukob zakona i nadležnosti dva ili više pravnih sistema. Monisti ističu jedinstvo međunarodnog i unutrašnjeg prava, dok dualisti ističu da je međunarodno pravo prAvo, kao i unutrašnje, te da postoje dva sistema jedan pored drugog. Monističko shvatanje dijeli se na dvije velike teorijske pozicije od kojih jedna daje primat unutrašnjem, a druga međunarodnom pravu. b) Javno i privatno pravo Smatra se da podjela cjelokupnog prava nastala još u rimskom pravu. Danas se smatra da javno pravo obuhvata norme koje se odnose na organizaciju države, njeno funkcionisanje, njene javne službe, dok bi privatno pravo regulisalo međusobne odnose pravno jednakih pojedinaca, bez ikakve integracije javne vlasti. Kod razgraničavanja javnog i privatnog prava javljaju se mnoge teorije: teorija interesa; teorija subjekata; teorija subjekcije; teorija nužnog subjekta. Pri tome bi javno pavo obuhvatalo odnose između države i pojedinaca u kojima se ona javlja bez upotrebe vlasti, kao i odnose mađu samim pojedincima. Kao najprihvatljivije mjerilo za podjelu prava smatra se kriterijum vlasti. U javno pravo spadaju sve norme autoritativnog karaktera kojima država nameće svoju volju drugim subjektima. Oni odnosi u kojima su učesnici ravnopravni, u koje se ulazi dobrovoljno, spadaju u privatno pravo. c) Materijalno i formalno pravo Materijalno pravo određuje prava i obaveze subjekata prava, ali i sankcije za slučaj prekršaja dispozicije norme. Norme koje određuju oblike, puteve i sredstva za realizaciju normi materijalnog prava u slučaju kršenja dispozicije, čine formalno ili procesno pravo. Materijalno i procesno pravo su međusobno povezani i ne mogu funkcionisati samostalno.