termodinamika modul kuliah.ppt

Upload: rafli

Post on 05-Jul-2018

240 views

Category:

Documents


4 download

TRANSCRIPT

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    1/432

      1

    TERMODINAMIKATERMODINAMIKA

    IR. SUGIYANTO, MTIR. SUGIYANTO, MT

    Oleh:Oleh:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    2/432

      2

    REFERENSI:REFERENSI:

    1. FUNDAMENTALS of ENGINEERING1. FUNDAMENTALS of ENGINEERINGTHERMODYNAMICSTHERMODYNAMICS

    Michael . Mo!a"Michael . Mo!a"

    Ho#a!$ N. Sha%i!oHo#a!$ N. Sha%i!o

    &. LECTURE NOTES ON THERMODYNAMICS&. LECTURE NOTES ON THERMODYNAMICS

    o'e%h M. (o#e!o'e%h M. (o#e!

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    3/432

      3

    1.1.  HUKUM TERMODINAMIKAHUKUM TERMODINAMIKA )ERO *)EROTH LA+)ERO *)EROTH LA+

    &.&. HUKUM TERMODINAMIKA (ERTAMAHUKUM TERMODINAMIKA (ERTAMA *FIRST LA+*FIRST LA+-.-. HUKUM TERMODINAMIKA KEDUAHUKUM TERMODINAMIKA KEDUA *SECOND LA+*SECOND LA+

    .. HUKUM TERMODINAMIKA KEHUKUM TERMODINAMIKA KETIGA *THIRD LA+TIGA *THIRD LA+

    /A/ I KONSE( DASAR /A/ I KONSE( DASAR  TERMODINAMIKATERMODINAMIKA

    (!i"'i% h002 3e!2o$i"a2ia $i40"aa" %a$a 3eo"olo4i(!i"'i% h002 3e!2o$i"a2ia $i40"aa" %a$a 3eo"olo4i

    e"e!4i, 2eli%03i:e"e!4i, 2eli%03i: '3ea2 a"$ "0clea! %o#e! %la"3', i"3e!"al'3ea2 a"$ "0clea! %o#e! %la"3', i"3e!"alco250'3io" e"4i"e', 4a' 30!5i"e', ai! co"$i3io"i"4,co250'3io" e"4i"e', 4a' 30!5i"e', ai! co"$i3io"i"4,

    !ef!i4e!a3io", 4a' $6"a2ic', 7e3 %!o%0l'io", co2%!e''o!',!ef!i4e!a3io", 4a' $6"a2ic', 7e3 %!o%0l'io", co2%!e''o!',

    che2ical %!oce'' %la"3'che2ical %!oce'' %la"3' $a" lai"8lai"$a" lai"8lai"

    Te!2o$i"a2iaTe!2o$i"a2ia a$alah il20 6a"4 2e2a$alah il20 6a"4 2e25aha' 3e"3a"45aha' 3e"3a"4

    h050"4a"h050"4a" *%e!30a!a"*%e!30a!a" a"3a!aa"3a!a e"e!4ie"e!4i %a"a' $e"4a"%a"a' $e"4a" e"e!4ie"e!4i2ea"i *2ea"i *e!7ae!7a. H050"4a". H050"4a" 3e!'e5033e!'e503 $i$ifo!20la'ifo!20la'ia"a" ee

    $ala2$ala2 e2%a3e2%a3 h002 $a'a! 3e!2o$i"a2ia, 6ai30h002 $a'a! 3e!2o$i"a2ia, 6ai30::

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    4/432

      4

    H002 Te!2o$i"a2ia 9e!o *)e!o3h la# 3he!2o$6"a2icH002 Te!2o$i"a2ia 9e!o *)e!o3h la# 3he!2o$6"a2ic

    ia 'i'3e2 *5e"$a e!7a 5e!3e2%e!a30! 3i"44i 5e!'i"440"4a"ia 'i'3e2 *5e"$a e!7a 5e!3e2%e!a30! 3i"44i 5e!'i"440"4a"

    $e"4a" 6a"4 5e!3e2%e!a30! le5ih !e"$ah, 2aa 3e!7a$i$e"4a" 6a"4 5e!3e2%e!a30! le5ih !e"$ah, 2aa 3e!7a$i

    %e!%i"$aha" %a"a' $a!i 'i'3e2 5e!3e2%e!a30! 3i"44i e 'i'3e2%e!%i"$aha" %a"a' $a!i 'i'3e2 5e!3e2%e!a30! 3i"44i e 'i'3e25e!3e2%e!a30! !e"$ah $a" 2e"ca%ai 3e2%e!a30! e'ei25a"4a".5e!3e2%e!a30! !e"$ah $a" 2e"ca%ai 3e2%e!a30! e'ei25a"4a".

    Defi"i'i h002 Te!2o$i"a2ia 9e!o: 7ia $0a 'i'3e2 %a$aDefi"i'i h002 Te!2o$i"a2ia 9e!o: 7ia $0a 'i'3e2 %a$a

    #a30 6a"4 'a2a $ala2 e'ei25a"4a" %a"a' *3e2%e!a30!#a30 6a"4 'a2a $ala2 e'ei25a"4a" %a"a' *3e2%e!a30!

    'a2a $e"4a" 'i'3e2 e3i4a, 2aa 2a'i"482a'i"4 'i'3e2 $ala2'a2a $e"4a" 'i'3e2 e3i4a, 2aa 2a'i"482a'i"4 'i'3e2 $ala2o"$i'i e'ei25a"4a" %a"a' *3e2%e!a30! 'a2a.o"$i'i e'ei25a"4a" %a"a' *3e2%e!a30! 'a2a.

    ia A $a" C 2e2%0"6ai e'ei25a"4a" %a"a' $e"4a" /,ia A $a" C 2e2%0"6ai e'ei25a"4a" %a"a' $e"4a" /,

    2aa 3e2%e!a30! A 'a2a $e"4a" /.2aa 3e2%e!a30! A 'a2a $e"4a" /.

    AA // CCAA// CC

     

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    5/432

      5

    E"e!4i %a"a' 3i$a $a%a3 $io";e!'i 'eca!a e'el0!0ha"E"e!4i %a"a' 3i$a $a%a3 $io";e!'i 'eca!a e'el0!0ha"

    2e"7a$i e"e!4i 2ea"i oleh 'e50ah MESIN ENERGI,2e"7a$i e"e!4i 2ea"i oleh 'e50ah MESIN ENERGI,

    a!e"a 'e5a4ia" e"e!4i %a"a' %a$a 3e2%e!a30! !e"$aha!e"a 'e5a4ia" e"e!4i %a"a' %a$a 3e2%e!a30! !e"$ahha!0' $i50a"4 e 'eelili"4"6a.ha!0' $i50a"4 e 'eelili"4"6a.

    Se5a4ia" e"e!4i %a"a' 6a"4 3i$a $a%a3 $io";e!'ia"Se5a4ia" e"e!4i %a"a' 6a"4 3i$a $a%a3 $io";e!'ia"

    2e"7a$i e"e!4i 2ea"i $i00! $e"4a" "ilai ENTRO(I.2e"7a$i e"e!4i 2ea"i $i00! $e"4a" "ilai ENTRO(I.

    /a4ia" e"e!4i %a"a' 6a"4 $a%a3 $io";e!'ia" 2e"7a$i/a4ia" e"e!4i %a"a' 6a"4 $a%a3 $io";e!'ia" 2e"7a$i

    e"e!4i 2ea"i $i'e503 ENERGI a3a0 KERA.e"e!4i 2ea"i $i'e503 ENERGI a3a0 KERA.

    SISTEM TERMODINAMIKASISTEM TERMODINAMIKA

    Dala2Dala2 3e!2o$i"a2ia, 5e"$a e!7a 6a"4 $i2a'0$a"3e!2o$i"a2ia, 5e"$a e!7a 6a"4 $i2a'0$a" $i'e503 $e"4a"$i'e503 $e"4a" sistemsistem $a"$a" $i%aai 0"30 2e"0"70 $i%aai 0"30 2e"0"70   a"a" 

    5a3a'a" 5e"$a5a3a'a" 5e"$a e!7ae!7a $ala2 %e!20aa"$ala2 %e!20aa" 3e!3030%3e!3030% $e"4a"$e"4a"

    'eelili"4"6a.'eelili"4"6a.

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    6/432

      6

    I'3ilah %e!20aa" 3e!3030% $a%a3 5e!0%a %e!20aa"I'3ilah %e!20aa" 3e!3030% $a%a3 5e!0%a %e!20aa"

    3e!3030% ha6ala" *3e!3030% ha6ala" *imaginaryimaginary a3a0 5e!0%a %e!20aa" a3a0 5e!0%a %e!20aa"

    3e!3030% 'e5e"a!"6a.3e!3030% 'e5e"a!"6a.

    U$a!a $io2%!e'i $i $ala2 'ili"$e!U$a!a $io2%!e'i $i $ala2 'ili"$e!:: $ala2 hal i"i$ala2 hal i"i 'i'3e2 a$alah 0$a!a 6a"4'i'3e2 a$alah 0$a!a 6a"4

    $io2%!e'i $a"$io2%!e'i $a" %e!20aa"%e!20aa" 3e!3030%3e!3030%

    a$alaha$alah 'ili"$e! *3e!3030% 'e5e"a!"6a.'ili"$e! *3e!3030% 'e5e"a!"6a.

    0$a!a0$a!a

    'ili"$e!'ili"$e!

    Se5o"4ah e' 3e!a%0"4 $i a3a' ai!:Se5o"4ah e' 3e!a%0"4 $i a3a' ai!: $ala2 hal i"i$ala2 hal i"i 'i'3e2'i'3e2 a$alaha$alah e' 6a"4e' 6a"4

    3e!a%0"43e!a%0"4 $a" %e!20aa"$a" %e!20aa" 3e!3030%3e!3030%

    a$alaha$alah 5e!0%a ai! *3e!3030% ha6ala".5e!0%a ai! *3e!3030% ha6ala".

    e'e'

    ai!ai!

    Se5o"4ah e' $a" ai! $i $ala2 3a"4i:Se5o"4ah e' $a" ai! $i $ala2 3a"4i: 

    $ala2 hal i"i$ala2 hal i"i 'i'3e2 a$alah'i'3e2 a$alah e' $a" ai!,e' $a" ai!, 

    %e!20aa"%e!20aa" 3e!3030%3e!3030% a$alaha$alah 5e!0%a5e!0%a

    %e!20aa"%e!20aa" 6a"46a"4  $i5a3a'i 3a"4i$i5a3a'i 3a"4i

    *3e!3030% 'e5e"a!"6a.*3e!3030% 'e5e"a!"6a.

    ai!ai!e'e'

    3a"4i3a"4i

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    7/432

      7

    MACAM8MACAMMACAM8MACAM SISTEM TERMODINAMIKASISTEM TERMODINAMIKA

    A"ali'i' %!o'e' 3e!2o$i"a2ia 2eli%03i '30$i 3e"3a"4A"ali'i' %!o'e' 3e!2o$i"a2ia 2eli%03i '30$i 3e"3a"4

    %e!%i"$aha" 2a''a $a" e"e!4i 2elal0i 5a3a' 'i'3e2. Maca28%e!%i"$aha" 2a''a $a" e"e!4i 2elal0i 5a3a' 'i'3e2. Maca28

    2aca2 %!o'e' %a$a 'i'3e2 *5e"$a e!7a $a%a32aca2 %!o'e' %a$a 'i'3e2 *5e"$a e!7a $a%a3$ila'ifia'ia" 2e"7a$i - 5a4ia" 03a2a, 6ai30:$ila'ifia'ia" 2e"7a$i - 5a4ia" 03a2a, 6ai30:

    1.1. Si'3e2 3e!50a,Si'3e2 3e!50a,

    &.&. Si'3e2 3e!3030%,Si'3e2 3e!3030%,

    -.-. Si'3e2 $ii'ola'i.Si'3e2 $ii'ola'i.

     11 SISTEMSISTEM TER/UKATER/UKA

    Yai30 'i'3e2 6a"4 $a%a3 5e!05ah 5ai 2a''a $a" e"e!4i

    *%a"a' $a" e!7a $e"4a" 'eelili"4"6a. Ma''a 'i'3e2 3i$ao"'3a" $a" hal 3e!'e503 3e!7a$i %a$a 7e"i' 'i'3e2 6a"4

    2e"4ali!.22i"i" 22o03o03

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    8/432

      8

    Co"3oh 'i'3e2 3e!50a: /oile!, 30!5i", hea3 e

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    9/432

      9

     && SISTEMSISTEM TERTUTU(TERTUTU(

    Si'3e2 3e!3030%, 6ai30 702lah 2a''aSi'3e2 3e!3030%, 6ai30 702lah 2a''a

    'i'3e2 %a$a %e!20aa" 3e!3030% 3e3a%,'i'3e2 %a$a %e!20aa" 3e!3030% 3e3a%,

    3i$a 3e!$a%a3 2a''a 'i'3e2 6a"4 el0a!,3i$a 3e!$a%a3 2a''a 'i'3e2 6a"4 el0a!,3e3a%i e"e!4i 6a"4 5e!0%a e!7a a3a0 %a"a'3e3a%i e"e!4i 6a"4 5e!0%a e!7a a3a0 %a"a'

    $a%a3 $ie"aa" %a$a 'i'3e2.$a%a3 $ie"aa" %a$a 'i'3e2.

    Si'3e2 3e!3030%, 2a''a $a" ;ol02e o"'3a"Si'3e2 3e!3030%, 2a''a $a" ;ol02e o"'3a"

    Si'3e2 3e!3030%, 2a''a 3e3a%Si'3e2 3e!3030%, 2a''a 3e3a%

    $a" ;ol02e 5e!05ah$a" ;ol02e 5e!05ah

    (i'3o" $a%a3 5e!4e!a (i'3o" $a%a3 5e!4e!a 

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    10/432

      10

    ia 2a''a $a" e"e!4i %a"a' 3i$a $a%a3 $ie"aa" e 'i'3e2,ia 2a''a $a" e"e!4i %a"a' 3i$a $a%a3 $ie"aa" e 'i'3e2,

    2aa 'i'3e2 3e!'e503 $ala2 ea$aa" $ii'ola'i 'e2%0!"a.2aa 'i'3e2 3e!'e503 $ala2 ea$aa" $ii'ola'i 'e2%0!"a.

     -- SISTEMSISTEM DIISOLASIDIISOLASI

    SISTEM KHUSUSSISTEM KHUSUS

    1.1. Si'3e2 A$ia5a3i:Si'3e2 A$ia5a3i: 3i$a3i$a 3e!$a%a33e!$a%a3 %a"a' 6a"4 $iel0a!a"%a"a' 6a"4 $iel0a!a" 

    a3a0a3a0

    $i3e!i2a 'i'3e2$i3e!i2a 'i'3e2

    $a!i a3a0$a!i a3a0

    3e!ha$a% 'eelili"4"6a3e!ha$a% 'eelili"4"6a

    . Hal

    . Hal

    i"i 3e!7a$i, a!e"a 'i'3e2 $ii'ola'i 'e2%0!"a. Co"3oh:i"i 3e!7a$i, a!e"a 'i'3e2 $ii'ola'i 'e2%0!"a. Co"3oh:

    3e!2o' ai! %a"a'.3e!2o' ai! %a"a'.

    &.&. Si'3e2 Ho2o4e": 'i'3e2 3e!$i!i $a!i %ha'e 30"44al.Si'3e2 Ho2o4e": 'i'3e2 3e!$i!i $a!i %ha'e 30"44al.

    Co"3oh: ca2%0!a" 0$a!a $e"4a" 0a% ai!.Co"3oh: ca2%0!a" 0$a!a $e"4a" 0a% ai!.

    -.-. Si'3e2 He3e!o4e": 'i'3e2 3e!$i!i $a!i $0a a3a0 le5ih %ha'e.Si'3e2 He3e!o4e": 'i'3e2 3e!$i!i $a!i $0a a3a0 le5ih %ha'e.Co"3oh: ca2%0!a" ai! $e"4a" 0a% ai!, e' $a" ai! $e"4a"Co"3oh: ca2%0!a" ai! $e"4a" 0a% ai!, e' $a" ai! $e"4a"

    oli, ai! $a" 2i"6a.oli, ai! $a" 2i"6a.

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    11/432

      11

    TUGAS = KERAKAN DI KELASTUGAS = KERAKAN DI KELAS

    *1*1 Ref!i4e!a3o!,Ref!i4e!a3o!,

    *&*& Ki%a' a"4i" *Fa",Ki%a' a"4i" *Fa",

    *-*- The!2o2e3e! $i $ala2 20l03,The!2o2e3e! $i $ala2 20l03,** Ko2%!e'o! 0$a!a,Ko2%!e'o! 0$a!a,

    *> Ra$ia3o! 2o5il.*> Ra$ia3o! 2o5il.

    Kla'ifia'ia" %e!ala3a" $i 5a#ah i"i, a%aahKla'ifia'ia" %e!ala3a" $i 5a#ah i"i, a%aah

    5ee!7a $e"4a" 'i'3i2 3e!50a a3a0 3e!3030% $a"5ee!7a $e"4a" 'i'3i2 3e!50a a3a0 3e!3030% $a"5e!ia" ala'a""6a.5e!ia" ala'a""6a.

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    12/432

      12

    SISTEM INTERNASIONAL *S ISISTEM INTERNASIONAL *S I

    NAMANAMA UNITUNIT DIMENSIDIMENSI SIM/OLSIM/OL

    2a''a2a''a ilo4!a2ilo4!a2 MM 44

    %a"7a"4%a"7a"4 2e3e!2e3e! LL 22

    #a30#a30 $e3i *'eco"$$e3i *'eco"$ 33 ''

    SATUAN DASAR:SATUAN DASAR:

    SISTEM SATUANSISTEM SATUAN

    NAMANAMA UNITUNIT SIM/OLSIM/OL DIMENSIDIMENSI SATUANSATUAN

    4a6a4a6a 42?'42?'&& NN ML3ML38&8& Ne#3o"Ne#3o"

    ece%a3a"ece%a3a" 2?'2?' 88 L3L38181 88

    %e!ce%a3a"%e!ce%a3a" 2?'2?'&& 88 L3L38&8& 88

    $e"'i36$e"'i36 4?24?2-- 88 MLML8-8- 88

    3ea"a"3ea"a" 42?'42?'&&?2?2&& *N?2*N?2&& (a(a MLML8181 338&8& (a'cal(a'cal

    e"e!4ie"e!4i 4242&&?'?'&& *N2*N2 MLML&&338&8& o0leo0le

    $a6a$a6a 4242&&

    ?'?'--

     *?'*?' ++ MLML&&

    338-8-

    +a33+a33

    SATUAN TURUNAN:SATUAN TURUNAN:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    13/432

      13

    FAKTOR FAKTOR  SATUANSATUAN SIM/OLSIM/OL

    1@1@1&1&

    Te!aTe!a TT1@1@ Gi4aGi4a GG

    1@1@BB Me4aMe4a MM

    1@1@ KiloKilo   

    1@1@ He3oHe3o hh

    1@1@11 DeaDea $a$a

    1@1@8181 De'iDe'i $$

    1@1@8&8& Ce"3iCe"3i cc

    1@1@8-8- MiliMili 22

    1@1@8B8B Mi!oMi!o

    1@1@88 Na"oNa"o ""

    1@1@81&81& (io(io %%

    A+ALAN SISTEM SATUAN S I:A+ALAN SISTEM SATUAN S I:

    EKIALEN SATUAN:EKIALEN SATUAN:N?2N?2 (a'cal *(a(a'cal *(a

    42?'42?' Ne#3o" *NNe#3o" *N

    N2N2 o0le *o0le *

    N2?'N2?' o0le?' *?'o0le?' *?'

    o0le?'o0le?' +a33 *++a33 *+

    1 c21 c2 1 cc1 cc

    1@1@-- N?2N?2&& 1 (a1 (a

    1@1@>> N?2N?2&& 1 5a!1 5a!

    1@1@BB N?2N?2&& 1 M%a1 M%a

    1@@ (a1@@ (a 1 5a!1 5a!

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    14/432

      14

    KOORDINAT DAN KEADAAN SISTEMKOORDINAT DAN KEADAAN SISTEM

    (a$a(a$a %e25aha'a"%e25aha'a" 3e!2o$i"a2ia3e!2o$i"a2ia:: ;ol02e;ol02e **, 3e2%e!a30!, 3e2%e!a30!

    **TT, 3ea"a", 3ea"a" *%*%, e!a%a3a", e!a%a3a" **densitydensity $a" lai"8lai" $i'e503 $a" lai"8lai" $i'e503 'e5a4ai oo!$i"a3 'i'3e2'e5a4ai oo!$i"a3 'i'3e2, co"3oh: 4a' $i $ala2 3a"4i, co"3oh: 4a' $i $ala2 3a"4i

    2e2%0"6ai2e2%0"6ai ;ol02e;ol02e **, 3e2%e!a30!, 3e2%e!a30! **TT $a" $a" 3ea"a"3ea"a" *%.*%.

    Kea$aa" 'i'3e2Kea$aa" 'i'3e2 3e!4a"30"43e!4a"30"4 %a$a oo!$i"a3 'i'3e2%a$a oo!$i"a3 'i'3e2 *, T, % *, T, % ,, 

    5ila oo!$i"a3 'i'3e25ila oo!$i"a3 'i'3e2 5e!05ah5e!05ah 2aa ea$aa" 'i'3e22aa ea$aa" 'i'3e2 704a 704aaa" 5e!05ahaa" 5e!05ah..

    Dala2 3e!2o$i"a2ia, 5e'a!a" 'i'3e2Dala2 3e!2o$i"a2ia, 5e'a!a" 'i'3e2 a$alah:a$alah:

    1.1.

     /e'a!a" e

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    15/432

      15

    U"30 2e"e"30a" 5e'a!a" i"3e"'if a3a0 e

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    16/432

      16

    Da!i 5e'a!a" e

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    17/432

      17

    &.&. ol02eol02e '%e'ifi '%e'ifi  22ola!ola! 

    ol02eol02e '%e'ifi '%e'ifi  22ola!ola! **molal spesific volumemolal spesific volume ; a$alah ; a$alah

    %e!5a"$i"4a" a"3a!a ;ol02e * $e"4a" 702lah 2ole *"%e!5a"$i"4a" a"3a!a ;ol02e * $e"4a" 702lah 2ole *"

    $a!i 'i'3e2.$a!i 'i'3e2.

     sistemmole jumlah

    extensif  besaranmolar  spesifik  Nilai   =

    n

    V v   =*

    ;ol02e;ol02e

    **

    2ole2ole

    *"*"

    Ta50"4Ta50"4

    'i'3e2'i'3e2

    ;: ;ol02e 7e"i' 2ola! *2;: ;ol02e 7e"i' 2ola! *2?482ole J f3?5282ole?482ole J f3?5282ole

    : ol02e *2 : ol02e *2 J f3 J f3

    " : 702lah 2ole *4!a282ole J 482ole" : 702lah 2ole *4!a282ole J 482ole

       

      

     −−   molelb ft 

    molekg 

    m   33;

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    18/432

      18

    SU/STITUSI RUMUS:SU/STITUSI RUMUS:

     sistemmolekul berat  BM  BM 

    mn   ==   ;

    02lah 2ole a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a 2a''a *2 $e"4a"02lah 2ole a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a 2a''a *2 $e"4a"

    5e!a3 2ole0l */M $a!i 'i'3e2.5e!a3 2ole0l */M $a!i 'i'3e2.

    m BM V 

     BM 

    mV v   ==*

    m

    v =

    v BM v   =*

    Sehi"44aSehi"44a

    Se$a"4a"Se$a"4a"

    a$i,a$i,

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    19/432

      19

    -. Ke!a%a3a" 2a''a-. Ke!a%a3a" 2a''a 

    Ke!a%a3a" 2a''a *Ke!a%a3a" 2a''a *densitydensity,,  a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!aa$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a

    2a''a *2 $e"4a" ;ol02e * $a!i 'i'3e2.2a''a *2 $e"4a" ;ol02e * $a!i 'i'3e2.

       

      

     =

    33 ; ft 

    lb

    m

    kg 

    m ρ 

    m BM V v   =*  ρ 

     BM 

    v   =→   *

    m

    V v =

    v

    1=→  ρ 

    a!ia'i $e"'i36 4a' 3e!ha$a% 3ea"a" $a" 3e2%e!a30!,a!ia'i $e"'i36 4a' 3e!ha$a% 3ea"a" $a" 3e2%e!a30!,

    Tea"a" "aiTea"a" "ai $e"'i36 "ai $e"'i36 "ai 

    Te2%e!a30! "aiTe2%e!a30! "ai $e"'i36 30!0".$e"'i36 30!0".

    U"30 'oli$ a3a0 li0i$ 5e!3ea"a", $e"'i36 ha2%i! o"'3a".U"30 'oli$ a3a0 li0i$ 5e!3ea"a", $e"'i36 ha2%i! o"'3a".

    Ke!a%a3a" 2a''aKe!a%a3a" 2a''a  *!ho*!ho 2e!0%aa" e5alia" $a!i ;ol02e2e!0%aa" e5alia" $a!i ;ol02e

    '%e'ifi ; $a!i 'i'3e2.'%e'ifi ; $a!i 'i'3e2.

    Se$a"4a",Se$a"4a",

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    20/432

      20

    . S%e'ifi G!a;i36. S%e'ifi G!a;i36 

    S%e'ifi 4!a;i36 *SG a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!aS%e'ifi 4!a;i36 *SG a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a densitydensity 

    'i'3e2 $e"4a"'i'3e2 $e"4a" densitydensity %e25a"$i"4. Nilai%e25a"$i"4. Nilai densitydensity %e25a"$i"4%e25a"$i"4

    0"30 li0i$ a$alah ai! %a$a 3e2%e!a30! 0"30 li0i$ a$alah ai! %a$a 3e2%e!a30! @@C *1@@@ 4?2C *1@@@ 4?2-- $a" $a"0"30 4a' a$alah $e"'i36 0$a!a *&, 4?20"30 4a' a$alah $e"'i36 0$a!a *&, 4?2--

    U"30 li0i$U"30 li0i$

    O H 

     sistem sistemSG

    2 ρ 

     ρ =

    Da!i "ilai SG $a%a3 $ie3ah0i 5e"$a e!7a *'i'3e2Da!i "ilai SG $a%a3 $ie3ah0i 5e"$a e!7a *'i'3e2

    2e"4a%0"4 $i $ala2 ai!, 7ia "ilai SG 1.2e"4a%0"4 $i $ala2 ai!, 7ia "ilai SG 1.

    Nilai S%e'ifi 4!a;i36Nilai S%e'ifi 4!a;i36

    $a!i 5e5e!a%a li0i$$a!i 5e5e!a%a li0i$

    NAMA LIUIDNAMA LIUID S(ESIFIK GRAITYS(ESIFIK GRAITY

    Ai!Ai! 1,@1,@

    Da!ahDa!ah 1,@>1,@>

    Ai! la03Ai! la03 1,@&>1,@&>

    /e"'i"/e"'i" @,P@,P

    E' !i2E' !i2 @,&@,&

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    21/432

      21

    >. /e!a3 '%e'ifi *S%e'ific +ei4h3>. /e!a3 '%e'ifi *S%e'ific +ei4h3 

    /e!a3 '%e'ifi a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a 5e!a3 *+ $e"4a"/e!a3 '%e'ifi a$alah %e!5a"$i"4a" a"3a!a 5e!a3 *+ $e"4a"

    ;ol02e * $a!i 'i'3e2.;ol02e * $a!i 'i'3e2.

    =3m

     N  g  sistem   ρ γ  

    No3a'i 4 a$alah 4!a;i3a'i 502i .. 2?'No3a'i 4 a$alah 4!a;i3a'i 502i .. 2?'&& 

    ===

    323 m

     N 

     s

    m x

    m

    kg  g  sistem   ρ γ  

    =

    3m

     N 

    W  sistemγ  

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    22/432

      22

    CONTOH SOAL: KEADAAN SISTEMCONTOH SOAL: KEADAAN SISTEM

    OO&&

    2 Q 42 Q 4

    Q @,B 2Q @,B 2--

    'ili"$e!'ili"$e!Sili"$e! 2e2%0"6ai ;ol02e, Q @,B 2 5e!i'i OSili"$e! 2e2%0"6ai ;ol02e, Q @,B 2 5e!i'i O&& 

    *o'i4e" $e"4a" 2a''a Q 4. Te"30a" a ;ol02e*o'i4e" $e"4a" 2a''a Q 4. Te"30a" a ;ol02e

    '%e'ifi, 5 ;ol02e '%e'ifi 2ola!, c 702lah 2ole'%e'ifi, 5 ;ol02e '%e'ifi 2ola!, c 702lah 2ole$a" $ $e"'i36 O$a" $ $e"'i36 O&& $i $ala2 'ili"$e!$i $ala2 'ili"$e!

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN: a ol02e '%e'ifi,a ol02e '%e'ifi,

    kg 

    m

    m

    V v

    3

    15,0

    4

    6,0 ===

    5 ol02e '%e'ifi 2ola!, ; Q /M *;5 ol02e '%e'ifi 2ola!, ; Q /M *;

    ( )molekg 

    mv

    −==

    3

    8,415,032*

     

    /M O/M O&& Q 1B *& Q -&Q 1B *& Q -&

    c 02lah 2ole,c 02lah 2ole, molekg  BM 

    mn

    O

    −===   125,032

    4

    2

    $ De"'i36,3

    666,615,0

    11

    m

    kg 

    v=== ρ 

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    23/432

      23

    B. Tea"a"B. Tea"a" ** pressure pressure, %, % 

    /ila %e!20aa" '0a30 9a3 *%a$a3, cai! $a" 4a' 2e"e!i2a/ila %e!20aa" '0a30 9a3 *%a$a3, cai! $a" 4a' 2e"e!i2a

    4a6a84a6a l0a! 2aa 5a4ia" %e!20aa" 9a3 6a"4 2e"e!i2a4a6a84a6a l0a! 2aa 5a4ia" %e!20aa" 9a3 6a"4 2e"e!i2a

    4a6a 3e4a l0!0' aa" 2e"4ala2i 3ea"a".4a6a 3e4a l0!0' aa" 2e"4ala2i 3ea"a".Tea"a" a$alah 4Tea"a" a$alah 4a6a 3e4a l0!0'a6a 3e4a l0!0' *F*F %a$a %e!20aa"%a$a %e!20aa" $i5a4i$i5a4i

    l0a' %el0a' %e"a2%a"4"6a *A."a2%a"4"6a *A.

    h g  A

     F 

     p   ρ ==

    F : 4a6a 6a"4 5ee!7a *NF : 4a6a 6a"4 5ee!7a *N

    A : l0a' %e"a2%a"4 *2A : l0a' %e"a2%a"4 *2&&

     : $e"'i36 li0i$ *4?2: $e"'i36 li0i$ *4?2--

    h : 3i"44i olo2 li0i$ *2h : 3i"44i olo2 li0i$ *2

    ( ) as!al  am

     N =

    2

       

     

     

     2222

      ;;;in

    lb

      ft 

    b

    m

     N 

    !m

    kg   

    Seca!a 0202, %e"400!a" 3ea"a" $a%a3 2e"440"aa"Seca!a 0202, %e"400!a" 3ea"a" $a%a3 2e"440"aa"

    'a30a" (a a3a0 M(a.'a30a" (a a3a0 M(a.

    1 (a Q 1@@@ (a J 1M%a Q 1@@@ (a Q 1@1 (a Q 1@@@ (a J 1M%a Q 1@@@ (a Q 1@BB

     (a(a

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    24/432

      24

    Sa30a" 3ea"a" lai" 6a"4 5ia'a $i40"aa" a$alah 5a!.Sa30a" 3ea"a" lai" 6a"4 5ia'a $i40"aa" a$alah 5a!.

    1 5a! Q 1@1 5a! Q 1@>> (a Q @,1 M%a Q 1@@ (a(a Q @,1 M%a Q 1@@ (a

    Dala2Dala2 3e!2o$i"a2ia, 3ea"a"3e!2o$i"a2ia, 3ea"a" **%% 0202"6a0202"6a 'elal0'elal0

    $i"6a3aa" $ala2 ha!4a a5'ol03$i"6a3aa" $ala2 ha!4a a5'ol03. /e'a! 3. /e'a! 3ea"a" a5'ol03ea"a" a5'ol033e!4a"30"43e!4a"30"4 5e'a!"6a5e'a!"6a 3ea"a" %e"400!a"3ea"a" %e"400!a" 2a"o2e3e! *2a"o2e3e! * gauge gauge

     pressure pressure %a$a 'i'3e2%a$a 'i'3e2..

    i i a 3ea"a" %e"400!a" *a 3ea"a" %e"400!a" * gauge pressure gauge pressure 'i'3e2 $i 'i'3e2 $i a3a'a3a'

    3ea"a" a32o'fi!, 2aa:3ea"a" a32o'fi!, 2aa:

    (( a5'ol03 Qa5'ol03 Q (( %e"400!a" %e"400!a" (( aa32o'fi!32o'fi!

    i i a 3ea"a" %e"400!a" *a 3ea"a" %e"400!a" * gauge pressure gauge pressure 'i'3e2 $i 'i'3e2 $i 5a#ah5a#ah 

    3ea"a" a32o'fi!, 2aa:3ea"a" a32o'fi!, 2aa:

    (( a5'ol03 Qa5'ol03 Q (( a32o'fi! =a32o'fi! = (( %e"400!a"%e"400!a"

    Tea"a" %e"400!a"Tea"a" %e"400!a"

    *2a"o2e3e!*2a"o2e3e!

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    25/432

      25

    G!afi %e!5a"$i"4a" Tea"a" a32o'fi!,G!afi %e!5a"$i"4a" Tea"a" a32o'fi!,

    a5'ol03 $a" %e"400!a"a5'ol03 $a" %e"400!a"

    Tea"a" a32o'fi! %Tea"a" a32o'fi! %a32a32

    %%4a04e4a04e

    %%a5'a5'

    %%;a ;a %%a5'a5'

    %%a32a32 %%a32a32

    a02 a5'ol03 %a02 a5'ol03 %a5'a5' Q @Q @

    $i$i a3a' 3ea"a" a32o'fi!a3a' 3ea"a" a32o'fi!

    $i$i 5a#ah5a#ah 3ea"a" a32o'fi!3ea"a" a32o'fi!

    ((a5'a5' Q (Q (a32a32 8 (8 (;a ;a 

    ((a5'a5' Q (Q (a32a32  ( (4a04e4a04e

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    26/432

      26

    Ma'0Ma'0

    Kel0a!Kel0a!

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    Si'i 2a'0, 3ea"a" e!7a $iSi'i 2a'0, 3ea"a" e!7a $i5a#ah 3ea"a" a32o'fi!:5a#ah 3ea"a" a32o'fi!:

    ((a5'a5' Q (Q (a32a32 = ( = (4a04e4a04e Q 1,P = Q >,P %'iaQ 1,P = Q >,P %'ia

    Si'i el0a!, 3ea"a" e!7a $i a3a' 3ea"a" a32o'fi!:Si'i el0a!, 3ea"a" e!7a $i a3a' 3ea"a" a32o'fi!:

    ((a5'a5' Q (Q (a32a32  ( ( 4a04e4a04e Q 1,P -@ Q ,P %'iaQ 1,P -@ Q ,P %'ia

    /lo#e! 0$a!a 5e!o%e!a'i %a$a 3ea"a" i'a% */lo#e! 0$a!a 5e!o%e!a'i %a$a 3ea"a" i'a% *suction pressuresuction pressure

    %'i4 $a" 3ea"a" el0a! * %'i4 $a" 3ea"a" el0a! *discharge pressuredischarge pressure -@ %'i4. Hi30"4 -@ %'i4. Hi30"43ea"a" a5'ol03 0$a!a %a$a 'i'i i'a% $a" 'i'i el0a!.3ea"a" a5'ol03 0$a!a %a$a 'i'i i'a% $a" 'i'i el0a!.

    CONTOH SOAL: TEKANAN A/SOLUTCONTOH SOAL: TEKANAN A/SOLUT

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    27/432

      27

    Tea"a" a32o'fi! a5'ol03 *(Tea"a" a32o'fi! a5'ol03 *(a3aa3a a$alah 3ea"a" a32o'fi! a$alah 3ea"a" a32o'fi!

    !a3a8!a3a %a$a 5a!o2e3e! $i a3a' %e!20aa" ai! la03, 6ai30!a3a8!a3a %a$a 5a!o2e3e! $i a3a' %e!20aa" ai! la03, 6ai30

    %a$a e3i"44ia", h Q PB@ 22 Q @,PB 2 olo2 ai! !a'a *H4%a$a e3i"44ia", h Q PB@ 22 Q @,PB 2 olo2 ai! !a'a *H4

    De"'i36 H4,De"'i36 H4,  Q 1-,>B 4?$2Q 1-,>B 4?$2 Q 1-,>> < 1@ Q 1-,>> < 1@-- 4?24?2

    Sa30a" a32o'fi! a5'ol03 '3a"$a!:Sa30a" a32o'fi! a5'ol03 '3a"$a!:

    1 a3a Q 1@1-&> (a Q 1@1,-&> (a Q 1,@1-&> 5a!1 a3a Q 1@1-&> (a Q 1@1,-&> (a Q 1,@1-&> 5a!

    ((a3aa3a QQ  4 h4 h

    ((a3aa3a QQ 1-,>> < 1@1-,>> < 1@-- < ,1 < @,PB Q 1@1-&> N?2< ,1 < @,PB Q 1@1-&> N?2&& Q 1@1,-&> (aQ 1@1,-&> (a

    Tea"a" a32o'fi! 2a"o2e3e! a3a0 a32o'fi! 3e"i:Tea"a" a32o'fi! 2a"o2e3e! a3a0 a32o'fi! 3e"i:

    22   000.1011 mkg 

    !mkg atm   == De"'i36 H4De"'i36 H4 Q @,@1->> 4?c2Q @,@1->> 4?c2

    1 a3a Q @,@1->> 4?c21 a3a Q @,@1->> 4?c2 < PB c2 Q 1,@--& 4?c2 < PB c2 Q 1,@--& 4?c2

    a$i, 1 a3a Q 1,@--& a32a$i, 1 a3a Q 1,@--& a32

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    28/432

      28

    1 a3a Q PB@ 22 H4 *%a$a @1 a3a Q PB@ 22 H4 *%a$a @CC

    )0(6,7350332,1

    76011   0

    2  "  pa#a Hg mm

    !m

    kg atm   ===

    ia 3e2%e!a30! H4 "ai, 2aa 3i"44i olo2 H4 704a "ai,ia 3e2%e!a30! H4 "ai, 2aa 3i"44i olo2 H4 704a "ai,

    2aa 3ea"a" a5'ol03 5a!o2e3e! %a$a 3e2%e!a30! @2aa 3ea"a" a5'ol03 5a!o2e3e! %a$a 3e2%e!a30! @CC

    $a%a3 $i'ele'aia" $e"4a" !020' e'%e!i2e":$a%a3 $i'ele'aia" $e"4a" !020' e'%e!i2e":

    //@@ Q / *1 = @,@@@1P& 3Q / *1 = @,@@@1P& 3

    /: 3i"44i olo2 H4 a30al %a$a 3/: 3i"44i olo2 H4 a30al %a$a 3 CC

    //@@: %e25acaa" 3i"44i olo2 H4 %a$a @C: %e25acaa" 3i"44i olo2 H4 %a$a @C

    Dala2 hal i"i, 3ea"a" 0$a!a a32o'fi! a$alah:Dala2 hal i"i, 3ea"a" 0$a!a a32o'fi! a$alah:

       

      =

    2

    0

    6,735   !m

    kg  B p

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    29/432

      29

    U"30 o"$i'i 3ea"a" 6a"4 !e"$ah, %e"400!a" $a%a3U"30 o"$i'i 3ea"a" 6a"4 !e"$ah, %e"400!a" $a%a3

    2e"440"aa" 3i"44i olo2 ai!. Ti"44i olo2 ai! a$alah2e"440"aa" 3i"44i olo2 ai!. Ti"44i olo2 ai! a$alah

    1-,>> ali le5ih 5e'a! $a!i 3i"44i olo2 H4.1-,>> ali le5ih 5e'a! $a!i 3i"44i olo2 H4.

    1 22 H4 Q 1-,>> 22 H1 22 H4 Q 1-,>> 22 H&&OO

    Sehi"44a: 1 a3a Q PB@ 22 H4Sehi"44a: 1 a3a Q PB@ 22 H4

    Q 1-,>> < PB@ Q [email protected]& 22 HQ 1-,>> < PB@ Q [email protected]& 22 H&&OO

    Q 1@,--& 2 HQ 1@,--& 2 H&&OO

    a$i: 1 a32 Q 1@,--& 2 Ha$i: 1 a32 Q 1@,--& 2 H&&OO

    Ha'il %e"400!a" 6a"4 5a40' ha"6a 0"30 ai! 5e!3e2%e!a30!Ha'il %e"400!a" 6a"4 5a40' ha"6a 0"30 ai! 5e!3e2%e!a30!C, 3e3a%i %C, 3e3a%i %a$a o"$i'i a30al %e"440"aa" 3i"44i olo2 ai!a$a o"$i'i a30al %e"440"aa" 3i"44i olo2 ai!

    ha"6a 0"30 %e"400!a" 3ea"a" 6a"4 !e"$ah, 'ehi"44aha"6a 0"30 %e"400!a" 3ea"a" 6a"4 !e"$ah, 'ehi"44a

    o!e'i 3e2%e!a30! $a%a3 $ia5aia".o!e'i 3e2%e!a30! $a%a3 $ia5aia".

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    30/432

      30

    Dala2 'a30a" /!i3i'hDala2 'a30a" /!i3i'h *i2%e!ial*i2%e!ial, 3ea"a" a5'ol03 $a", 3ea"a" a5'ol03 $a"

    3ea"a" %e"400!a" 2a'i"43ea"a" %e"400!a" 2a'i"4 88 2a'i"4 $i"6a3aa"2a'i"4 $i"6a3aa" 'e5a4ai'e5a4ai

    5e!i03:5e!i03:

    1 a32o'fi!1 a32o'fi! a5'ol03a5'ol03 Q 1,@1-Q 1,@1-&>&> < 1@< 1@>>

     N?2N?2&&

      Q 1,P l5?i"Q 1,P l5?i"&&

      Q 1@Q [email protected]& 4?2--& 4?2&&

      QQ 11,,@--& 4?@--& 4?cc22

      Q PB@ 22 H4Q PB@ 22 H4

      Q &,& i" H4Q &,& i" H4

      Q 1@,-&& 2 HQ 1@,-&& 2 H&&OO

     psia psia ** pound per  pound per  square inch absolut square inch absolut 

     psig  psig  ** pound per  pound per  square inch gaugesquare inch gauge

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    31/432

      31

    Tea"a" '3ea2 5oile! $i 2a"o2e3e! 2e"0"70a" 4?c2Tea"a" '3ea2 5oile! $i 2a"o2e3e! 2e"0"70a" 4?c2..

    Te"30a" 3ea"a" a5'ol03 '3ea2 7ia %a$a 5a!o2e3e! $iTe"30a" 3ea"a" a5'ol03 '3ea2 7ia %a$a 5a!o2e3e! $i

    !0a"4a" 2e"0"70a" 3i"44i olo2 P@@ 22 H4 %a$a 3 Q &>C.!0a"4a" 2e"0"70a" 3i"44i olo2 P@@ 22 H4 %a$a 3 Q &>C.

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    Tea"a" 5a!o2e3e! %a$a 3 Q @C a$alah:Tea"a" 5a!o2e3e! %a$a 3 Q @C a$alah:

    //@@ Q P@@ *1 = @,@@@1P& < &> Q BP 22 H4Q P@@ *1 = @,@@@1P& < &> Q BP 22 H4

    Tea"a" a5'ol03 '3ea2:Tea"a" a5'ol03 '3ea2: ata p   947,86,735

    6978   =+=

    CONTOH SOAL: TEKANAN A/SOLUTCONTOH SOAL: TEKANAN A/SOLUT

    //@@ Q / *1 = @,@@@1P& 3Q / *1 = @,@@@1P& 3

    Tea"a" 0$a!a a32o'fi!:Tea"a" 0$a!a a32o'fi!: 6,735

    697

    6,735

    0

    ==

      B

     p

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    32/432

      32

    P. Te2%e!a30! *TP. Te2%e!a30! *T

    Sala 3e2%e!a30! 203la a$a $0a 2aca2 6aSala 3e2%e!a30! 203la a$a $0a 2aca2 6ai30i30::DDala2 'a30a" i"3e!"a'io"alala2 'a30a" i"3e!"a'io"al::

      TTa5'a5' Q &P- TQ &P- T@@CC .. *K*K  Kel;i"Kel;i"

    DDala2 'a30a" /!i3i'hala2 'a30a" /!i3i'h *i2%e!ial:*i2%e!ial:

      TTa5'a5' Q B@ TQ B@ T@@

    FF  **@@

    RR  Ra"i"eRa"i"e

    Te!$a%a3 5e'a!a" 3e2%e!a30! 2e"0!03 'ala, 6ai30:Te!$a%a3 5e'a!a" 3e2%e!a30! 2e"0!03 'ala, 6ai30:

    KELIN,KELIN, CELCIUS, RANKINECELCIUS, RANKINE $a"$a" FARENHEITFARENHEIT..

    TTii33ii $i$ih $i$ih **steam point steam point 

    TTii33ii 5e0 *5e0 *ice point ice point 

    Nol a5'ol03Nol a5'ol03 **absolute zeroabsolute zero

    @@FF@@R R  K K  @@CC

    -P--P-BP&BP& &1&&1& 1@@1@@

    @@ 8 B@8 B@

    && -&-& &P-&P-

    @@

    @@

    8 &P-8 &P-

    H050"4a" a"3a!a 'ala 3e2%e!a30!H050"4a" a"3a!a 'ala 3e2%e!a30! K,K, @@C,C, @@R $a"R $a" @@F:F:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    33/432

      33

    )(5

    90  $  % =   )(9

    5   0 % $  =

    ( ) 000 325

    9+=   " &  F & 

    ( )000 329

    5 −=   F & " & 

    Ko";e!'i "ilai 3e2%e!a30!

    1.1.  @@C Q -&C Q -&F Q &P-K Q &F Q &P-K Q &R R 

    &. 1@@C Q &1&F Q -P-K Q BP&R &. 1@@C Q &1&F Q -P-K Q BP&R 

    -. K Q-. K Q @@C &P- K C &P- K 

    . R Q F B@ R . R Q F B@ R 

    CONTOH KONERSI TEM(ERATUR 

     % $   0

    672)373(5

    9373

      ==   $  %   273)492(9

    5

    492

    0

    ==

     F "    00 21232)100(5

    9100   =+=   "  F    00 3,93)32200(

    9

    5200   =−=

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    34/432

      34

    11 Se50ah Ta50"4, ;ol02e 1> f3Se50ah Ta50"4, ;ol02e 1> f3 5e!i'i Ni3!o4e" $e"4a"5e!i'i Ni3!o4e" $e"4a"

    2a''a Q 1@ l52. Hi30"4 ;ol02e '%e'ifi, ;ol02e '%e'ifi2a''a Q 1@ l52. Hi30"4 ;ol02e '%e'ifi, ;ol02e '%e'ifi2ola!, 702lah 2ole $a" $e"'i36 "i3!o4e" $ala2 3a50"4.2ola!, 702lah 2ole $a" $e"'i36 "i3!o4e" $ala2 3a50"4.

    && Ko2%!e'o! 0$a!a 5e!o%e!a'i %a$a 3ea"a" el0a! Q Ko2%!e'o! 0$a!a 5e!o%e!a'i %a$a 3ea"a" el0a! Q

    4?c24?c2 4a04e, hi30"4 3ea"a" a5'ol03"6a, 7ia 3ea"a"4a04e, hi30"4 3ea"a" a5'ol03"6a, 7ia 3ea"a"

    5a!o2e3e! $i !0a"4a" Q P&@ 22H4, -@5a!o2e3e! $i !0a"4a" Q P&@ 22H4, [email protected].

    -- Di I"$o"e'ia, 3e2%e!a30! 0$a!a li"40"4a" Q ->C,Di I"$o"e'ia, 3e2%e!a30! 0$a!a li"40"4a" Q ->C,

    "6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503 $ala2 'a30a" F, K $a" R."6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503 $ala2 'a30a" F, K $a" R.

    Te2%e!a30! ai! Q 1BPF, "6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503Te2%e!a30! ai! Q 1BPF, "6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503

    $ala2 'a30a" C, K $a" R.$ala2 'a30a" C, K $a" R.

    >> Te2%e!a30! 4a' Q B-BR, "6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503Te2%e!a30! 4a' Q B-BR, "6a3aa" 3e2%e!a30! 3e!'e503$ala2 'a30a" F, C $a" K.$ala2 'a30a" F, C $a" K.

    TUGAS *TUGAS * HOME WORK  HOME WORK 

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    35/432

      35

    /A/ II. HUKUM DASAR TENTANG GAS/A/ II. HUKUM DASAR TENTANG GAS

    (ERSAMAAN KEADAAN GAS IDEAL(ERSAMAAN KEADAAN GAS IDEAL

    *GAS SEM(URNA*GAS SEM(URNA

    Dala2 3e!2o$i"a2ia, 4a' 6a"4 $i%e!40"aa" 'e5a4aiDala2 3e!2o$i"a2ia, 4a' 6a"4 $i%e!40"aa" 'e5a4ai

    5e"$a e!75e"$a e!7aa $ia"44a% 5e!'ifa3 'e5a4ai 4a' i$eal. Hal i"i$ia"44a% 5e!'ifa3 'e5a4ai 4a' i$eal. Hal i"i

    $i'e5a5a"$i'e5a5a" 'ifa38'ifa3 4a' i$eal ha"6a 5e!5e$a 'e$ii3 $a!i'ifa38'ifa3 4a' i$eal ha"6a 5e!5e$a 'e$ii3 $a!i

    'ifa38'ifa3 4a' 'e5e"a!"6a'ifa38'ifa3 4a' 'e5e"a!"6a..

    H050"4a" ;a!ia5el %e!05aha" ea$aa" 4a'?9a3 6a"4 2eli%03iH050"4a" ;a!ia5el %e!05aha" ea$aa" 4a'?9a3 6a"4 2eli%03i

    3ea"a" *%, ;ol02e * $a" 3e2%e!a30! *T, $i%e"4a!0hi oleh3ea"a" *%, ;ol02e * $a" 3e2%e!a30! *T, $i%e"4a!0hi oleh

    'ifa3 4a' i30 'e"$i!i.'ifa3 4a' i30 'e"$i!i.

    (e!'a2aa" ea$aa" 4a' a$alah h050"4a" ;a!ia5el ea$aa"(e!'a2aa" ea$aa" 4a' a$alah h050"4a" ;a!ia5el ea$aa"

    *%, , T $e"4a" 2a''a *2 4a'.*%, , T $e"4a" 2a''a *2 4a'.

    Ga' i$ealGa' i$eal a$alah 4a'a$alah 4a' 6a"46a"4 3e"a4a ia3 2ole0l82ole0l"6a $a%a33e"a4a ia3 2ole0l82ole0l"6a $a%a3$ia5aia". a$i 'e3ia% 4a'$ia5aia". a$i 'e3ia% 4a',, 7ia 7ia 3e"a4a ia3 2ole0l82ole0l"6a3e"a4a ia3 2ole0l82ole0l"6a$a%a3 $ia5aia" 3e!4olo"4 $ala2 4a' i$eal$a%a3 $ia5aia" 3e!4olo"4 $ala2 4a' i$eal..

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    36/432

      36

    %% ; Q R ; Q R  TT 

    Ke3e!a"4a"Ke3e!a"4a"::%% :: Tea"a" a5'ol03 *N?2Tea"a" a5'ol03 *N?2&& J J **l5?l5?i"i"&& JJ **4?24?2&&

    ;; :: ;ol02e;ol02e '%e'ifi '%e'ifi  *2*2--?4?4 JJ **f3f3--?l5?l5

    R R :: Ko"'3a"3a 4a' *7o0le?4Ko"'3a"3a 4a' *7o0le?4 KK JJ **f3.l5?l52f3.l5?l52 @@R R 

    TT ::  Te2%e!a30! a5'ol03 *K Te2%e!a30! a5'ol03 *K  JJ **@@RR

    ((e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30 'e3ia%'e3ia% 'a30a" 2a''a'a30a" 2a''a *2:*2:

    iaia 2a''a2a''a **22 $i%e!hi30"4a",$i%e!hi30"4a", %e!'a2aa" 4a' i$eal%e!'a2aa" 4a' i$eal 2e"7a$i:2e"7a$i:

    2 % ; Q 2 R T2 % ; Q 2 R T 'e$a"4, 2 ; Q  'e$a"4, 2 ; Q

     

    %% Q 2 Q 2 R R  TT 

    :: ;ol02e 4a' 'e5e"a!"6a *2;ol02e 4a' 'e5e"a!"6a *2--JJ **f3f3--

    22 :: 2a''a 4a' *42a''a 4a' *4 JJ **l5l522

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    37/432

      37

    ((e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30 'e3ia%'e3ia% 'a30a"'a30a" 2ole2ole::

    %% ; Q R ; Q R oo TT 

    iaia 702lah 2ole 702lah 2ole *"*" $i%e!hi30"4a", 2aa$i%e!hi30"4a", 2aa %e!'a2aa"%e!'a2aa"4a' i$eal4a' i$eal 2e"7a$i:2e"7a$i:

    " % ; Q " R " % ; Q " R oo TT 'e$a"4, " ; Q 'e$a"4, " ; Q

     

    %% Q " Q " R R oo TT 

    "" :: 702lah 2ole 4a' *482ole 702lah 2ole 4a' *482ole JJ **l5l52282ole82ole

    ;; :: ;ol02e;ol02e '%e'ifi '%e'ifi  2ola! *22ola! *2--?48?48 2ole2ole JJ **f3f3--?l5?l52282ole82ole

    R R @@ :: o"'3o"'3a"3aa"3a 4a' 0"i;e!'4a' 0"i;e!'aal *7o0le?4l *7o0le?4882ole2ole K K JJ **f3.l5?l52f3.l5?l528282oleole @@RR

    H050"4a" a"3a!a o"'3a"3a 4a' *R $a" o"'3a"3a 4a'H050"4a" a"3a!a o"'3a"3a 4a' *R $a" o"'3a"3a 4a'0"i;e!'al R 0"i;e!'al R @@ a$alah:a$alah:

     BM 

     % %   0= //M Q 5e!a3 2ole0l 4a'M Q 5e!a3 2ole0l 4a'

    *4?4*4?4882ole2ole JJ **l5l522?l5?l528282ole2ole

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    38/432

      38

    ((e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30e!'a2aa" 4a' i$eal 0"30 'e3ia%'e3ia% 'a30a"'a30a" 2ole:2ole:

    %% ; Q R ; Q R @@ TT& 

    v p %

      *.0 =→

    KONSTANTA GAS UNIERSAL *R KONSTANTA GAS UNIERSAL *R OO

    Me"e"30a" "ilai R Me"e"30a" "ilai R OO 'e'0ai $e"4a" h002 4a' i$eal, %a$a'e'0ai $e"4a" h002 4a' i$eal, %a$a

    o"$i'i '3a"$a!, T Q &P- K *@C, 3ea"a" 1 a32o'fi! a5'ol03o"$i'i '3a"$a!, T Q &P- K *@C, 3ea"a" 1 a32o'fi! a5'ol03

    *PB@ 22 H4, 2aa 'e3ia% 482ole 4a' 2e2%0"6ai ;ol02e*PB@ 22 H4, 2aa 'e3ia% 482ole 4a' 2e2%0"6ai ;ol02e'%e'ifi 2ola!, ; Q &&, 2'%e'ifi 2ola!, ; Q &&, 2

    ia 1 a32o'fi! Q 1,@1-&> < 1@ia 1 a32o'fi! Q 1,@1-&> < 1@>> N?2N?2, 2aa:, 2aa:

    ( )   ( ) $ molekg 

     Nm

     $ 

    molekg 

    m

    m

     N 

     x %

    −=−=   8314

    273

    4,221001325,1

    3

    2

    5

    0

    R R @@ Q -1 N2?482ole KQ -1 N2?482ole K Q -1 ?482ole K Q -1 ?482ole K 

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    39/432

      39

    ia 1 a32o'fi! Q 1@--& 4?2ia 1 a32o'fi! Q 1@--& 4?2, 2aa:, 2aa:

    ( ) ( )

     $ molekg 

    mkg 

     $ 

    molekg 

    m

    m

    kg 

     %−

    =−=   848273

    4,2210332

    3

    2

    0

    De"4a" ca!a 6a"4 'a2a, 5e'a!a" o"'3a"3a 4a' 0"i;e!'alDe"4a" ca!a 6a"4 'a2a, 5e'a!a" o"'3a"3a 4a' 0"i;e!'alR R OO $ala2 'a30a" /!i3hi'?i2%e!ial:$ala2 'a30a" /!i3hi'?i2%e!ial:

     %molelbm

    lb ft  %

    00  1545

    =

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    40/432

      40

    Ga'Ga' /e!a3/e!a3

    2ole0l2ole0l

    R *42?4R *42?4 KK R *f38l5?l52R *f38l5?l52 RR

    U$a!aU$a!a &,&, &,PP&,PP >-,->>-,->

    COCO&& 1,&>1,&> ->,1&->,1&

    HH&& && &@,P&@,P PBB,>PBB,>

    NN&& && -@,&B-@,&B >>,1>>>,1>

    OO&& -&-& &B,>&B,> ,-,-

    Heli02 HeHeli02 He &1&&1& -B,--B,-

    A2o"ia NHA2o"ia NH-- 1P1P ,PB,PB @,PP@,PP

    Me3ha"e CHMe3ha"e CH 1B1B >&,>&, B,B,

    CONTOH TA/EL HARGA R /E/ERA(A GASCONTOH TA/EL HARGA R /E/ERA(A GAS

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    41/432

      41

    CONTOH TA/EL HARGA R /E/ERA(A GASCONTOH TA/EL HARGA R /E/ERA(A GAS

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    42/432

      42

    % Q 2 R T

    (e!'a2aa" 4a' i$eal $e"4a" 2e2%e!hi30"4a" 2a''a"6a

    *2, 2aa:

    %%  :: Tea"a" a5'ol03 *N?2Tea"a" a5'ol03 *N?2&& a3a0 (aa3a0 (a

      :: ;ol02e;ol02e 'i'3e2 ?'i'3e2 ?4a' *24a' *2--

    RR :: Ko"'3a"3a 4a' *Ko"'3a"3a 4a' *N2N2?4?4 K JK J **?4?4 KK 

    TT ::  Te2%e!a30! a5'ol03 4a' *K Te2%e!a30! a5'ol03 4a' *K 

    22 : 2a''a 'i'3e2 *4: 2a''a 'i'3e2 *4

    (( :: Tea"a" a5'ol03 *Tea"a" a5'ol03 *44?2?2&&

      :: ;ol02e;ol02e 'i'3e2 ?'i'3e2 ?4a' *24a' *2--RR :: Ko"'3a"3a 4a' *Ko"'3a"3a 4a' *4242?4?4 KK

    TT ::  Te2%e!a30! a5'ol03 4a' *K Te2%e!a30! a5'ol03 4a' *K 

    22 : 2a''a 'i'3e2 *4: 2a''a 'i'3e2 *4

    Sa30a" 6a"4 $i40"aa":

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    43/432

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    44/432

      44

    CONTOH SOAL: HUKUM DASAR GASCONTOH SOAL: HUKUM DASAR GAS

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    U"30 4a' hi$!o4e", R Q &@,P 42?4U"30 4a' hi$!o4e", R Q &@,P 42?4 KK

    *liha3 3a5el*liha3 3a5el

     $ kg 

    kgm

     H  BM 

     % %   424

    2

    848

    2

    0 ===

    2 Q 1, 42 Q 1, 4

    T Q &>T Q &> @@CC

    Ta50"4,Ta50"4,

    HH&&

    % Q & a3a% Q & a3a

    Q Q

    H050"4a" R $a" R H050"4a" R $a" R OO::

    1. Se50ah Ta50"4 hi$!o4e", 2a''a hi$!o4e" Q 1, 4 $a"1. Se50ah Ta50"4 hi$!o4e", 2a''a hi$!o4e" Q 1, 4 $a"

    3ea"a" Q & a32o'fi! a5'ol03 *a3a 'e!3a 3e2%e!a30! Q &>C.3ea"a" Q & a32o'fi! a5'ol03 *a3a 'e!3a 3e2%e!a30! Q &>C.

    Hi30"4 ;ol02e hi$!o4e" $ala2 3a50"4.Hi30"4 ;ol02e hi$!o4e" $ala2 3a50"4.

    Ha!4a R %a$a 3a5el Q &@,P 4?4Ha!4a R %a$a 3a5el Q &@,P 4?4 K, a!e"a 5e!a3K, a!e"a 5e!a3

    2ole0l H2ole0l H&& "ilai"6a 3i$a 'a2a %e!'i' Q &"ilai"6a 3i$a 'a2a %e!'i' Q &

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    45/432

      45

    T Q &>T Q &>CC  &P- Q & &P- Q & K K 

    ( Q & a3a Q & *1@--& 4?2( Q & a3a Q & *1@--& 4?2

    2 Q 1, 42 Q 1, 4

    3

    2   5,810332)2(

    298)7,420(4,1m p

    &  %mV  H    ===

    ol02e hi$!o4e" $ala2 3a50"4,ol02e hi$!o4e" $ala2 3a50"4,

    (e!'a2aa" 4a' i$eal:(e!'a2aa" 4a' i$eal:

    2 Q 1, 42 Q 1, 4

    T Q &>T Q &> @@CC

    Ta50"4,Ta50"4,HH&&

    % Q & a3a% Q & a3a

    Q Q

    % Q 2 R T% Q 2 R T

    & S i 1@@ i ii i i i

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    46/432

      46

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:Ga' o'i4e", R Q &B,> 42?4Ga' o'i4e", R Q &B,> 42?4 K *liha3 3a5elK *liha3 3a5el

     $ kg 

    kgm

    O BM 

     %

     %   5,2632

    848

    2

    0

    ===

    H050"4a" R $a" R H050"4a" R $a" R OO::2 Q 42 Q 4

    T Q &@T Q &@ @@CC

    Ta50"4,Ta50"4,OO&&

    % Q @ a3a% Q @ a3a

    &. Se50ah Ta50"4 a%a'i3a' Q 1@@ li3e! $ii'i o'i4e" 'a2%ai&. Se50ah Ta50"4 a%a'i3a' Q 1@@ li3e! $ii'i o'i4e" 'a2%ai

    3ea"a" @ a3a $a" 3e2%e!a30! Q &@C. Hi30"4 2a''a o'i4e"3ea"a" @ a3a $a" 3e2%e!a30! Q &@C. Hi30"4 2a''a o'i4e"

    $ala2 3a50"4$ala2 3a50"4

      Sa2a $e"4a"Sa2a $e"4a"

    ha!4a $i 3a5elha!4a $i 3a5el

    T Q &@ &P-T Q &@ &P-K K  Q &-Q &- KK

    Q 1@@ l3 Q 1@@ $2 Q 1@@ l3 Q 1@@ $2--

     Q @,1 2Q @,1 2--

    kg &  %

    V  pm   322,5

    )293(5,26

    )1,0()10332(40===

    Ma''a o'i4e" $ala2 3a50"4,Ma''a o'i4e" $ala2 3a50"4,

    ( Q @ a3a Q *@ [email protected]& 4?2( Q @ a3a Q *@ [email protected]& 4?2

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    47/432

      47

    -. Ma''a 4a' Ni3!o4e" *N-. Ma''a 4a' Ni3!o4e" *N&& Q 11,& 4 $ica2%0! $e"4a" 4 Q 11,& 4 $ica2%0! $e"4a" 4

    4a' O'i4e" *O4a' O'i4e" *O&& $a" $i7a4a %a$a 3e2%e!a30! &> $a" $i7a4a %a$a 3e2%e!a30! &>@@ C, 3ea"a"C, 3ea"a"

    1,> 5a!. Te"30a" 3ea"a" %a!'ial $a!i e$0a 4a' $a" 3e"30a"1,> 5a!. Te"30a" 3ea"a" %a!'ial $a!i e$0a 4a' $a" 3e"30a"

    ;ol02e ca2%0!a" 4a' 3e!'e503.;ol02e ca2%0!a" 4a' 3e!'e503.

    Q Q

    T Q &>T Q &> @@CC

    NN&&  O O&&

    % Q 1,> 5a!% Q 1,> 5a!

    (ENYELESAIAN:

    02lah 2ole N02lah 2ole N&&::molekg 

     BM 

    mn

     N  −===  4,028

    2,11

    2

    molekg  BM 

    mn

    O

    −===   25,032

    8

    2

    02lah 2ole O02lah 2ole O&&::

    02lah 2ole *" ca2%0!a" N02lah 2ole *" ca2%0!a" N&&  O O&& Q @, @,&>Q @, @,&>

    Q @,B> 482oleQ @,B> 482ole

    T Q &>T Q &>@@C Q &K, (C Q &K, (

    Q 1,> 5a! Q 1>@@@ 4?2Q 1,> 5a! Q 1>@@@ 4?2&&

    40

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    48/432

      48

    a$i, 3ea"a" %a!'ial Oa$i, 3ea"a" %a!'ial O&&, ( Q @,-> *1,> 5a! Q @,>PP> 5a!., ( Q @,-> *1,> 5a! Q @,>PP> 5a!.

    F!a'i NF!a'i N&& $ala2 ca2%0!a":$ala2 ca2%0!a":  %615,065,0

    4,02   == N  '

    %385,065,0

    25,02   ==O 'F!a'i OF!a'i O&& $ala2 ca2%0!a":$ala2 ca2%0!a":

    a$i, 3ea"a" %a!'ial Na$i, 3ea"a" %a!'ial N&&, ( Q @,B1> *1,> 5a! Q @,&&> 5a!., ( Q @,B1> *1,> 5a! Q @,&&> 5a!.

    %% Q " Q " R R OO TT 

    395,10

    15000

    298)848(65,0m

      

    &  %nV    O ===

    (e!'a2aa" 4a' i$eal:(e!'a2aa" 4a' i$eal:

     $ kgmole

    kgm %O   848=

    Q Q

    T Q &>T Q &> @@CC

    NN&&  O O&&

    % Q 1,> 5a!% Q 1,> 5a!

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    49/432

      49

    . Se50ah 3a"4i Q B 2. Se50ah 3a"4i Q B 2--, 5e!i'i o'i4e" %a$a 3ea"a" a5'ol03, 5e!i'i o'i4e" %a$a 3ea"a" a5'ol03

    &@@ (a, 3e2%e!a30! @@K. Ga' o'i4e" $i50a"4 %e!laha"&@@ (a, 3e2%e!a30! @@K. Ga' o'i4e" $i50a"4 %e!laha"

    hi"44a 3ea"a" $i $ala2 3a"4i 30!0" 2e"7a$i 11@ (ahi"44a 3ea"a" $i $ala2 3a"4i 30!0" 2e"7a$i 11@ (a

    a5'ol03 *3e2%e!a30! o"'3a". Te"30a" 2a''a o'i4e" 6a"4a5'ol03 *3e2%e!a30! o"'3a". Te"30a" 2a''a o'i4e" 6a"43e!i"44al $i $ala2 3a"4i $a" 2a''a o'i4e" 6a"4 $i50a"4.3e!i"44al $i $ala2 3a"4i $a" 2a''a o'i4e" 6a"4 $i50a"4.

    ia 3e2%e!a30! o'i4e" $i $ala2 3a"4i 30!0" 2e"7a$i 1@ia 3e2%e!a30! o'i4e" $i $ala2 3a"4i 30!0" 2e"7a$i 1@@@C,C,

    3e"30a" 3ea"a" ahi! o'i4e" $i $ala2 3a"4i.3e"30a" 3ea"a" ahi! o'i4e" $i $ala2 3a"4i.

    (e!'a2aa" 4a' i$eal: %(e!'a2aa" 4a' i$eal: % Q Q 22 R R  TT 

     $ kg 

     Nm

     BM 

     % %

    O

    O 260

    32

    8314

    2

    ===

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN: (  (11 Q &@@ (a QQ &@@ (a Q

    &@@.@@@ (a&@@.@@@ (a((&& Q 11@ (a Q 11@.@@@ (aQ 11@ (a Q 11@.@@@ (aT Q @@K T Q @@K 

    OO&&

    % Q &@@ (a% Q &@@ (a

    Q B 2 Q B 2--

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    50/432

      50

    ( )kg 

    &  %

    V  pm   35,6

    )400(260

    611000022   ===

    Ma''a OMa''a O&& 6a"4 3e!3i"44al $i $ala2 3a"4i:6a"4 3e!3i"44al $i $ala2 3a"4i:

    ( )kg 

    &  %

    V  pm   54,11

    )400(260

    620000011   ===

    Ma''a OMa''a O&& %a$a o"$i'i a#al:%a$a o"$i'i a#al:

    Ma''a OMa''a O&& 6a"4 $i50a"4 Q 11,> = B,-> Q >,1 46a"4 $i50a"4 Q 11,> = B,-> Q >,1 4

    (a$a o"$i'i ahi!, 2a''a o'i4e" 2(a$a o"$i'i ahi!, 2a''a o'i4e" 2-- Q 2Q 2&& Q B,-> 4 $a"Q B,-> 4 $a"

    TT-- Q 1@Q 1@@@

    C Q &-K. Tea"a" ahi!:C Q &-K. Tea"a" ahi!:

     aV 

    &  %m p   77872

    6

    283)260(35,6333   ===

    T Q @@K T Q @@K 

    OO&&

    % Q &@@ (a% Q &@@ (a

    Q B 2 Q B 2--

    TUGAS *TUGAS *HOME WORKHOME WORK

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    51/432

      51

    TUGAS *TUGAS * HOME WORK  HOME WORK 

    - /0a3 a!3iel 3e"3a"4 %e!'a2aa" 4a' i$eal $a" 5e!ia"- /0a3 a!3iel 3e"3a"4 %e!'a2aa" 4a' i$eal $a" 5e!ia"co"3oh %e!hi30"4a""6a.co"3oh %e!hi30"4a""6a.

    1 /a" 'e%e$a, 3ea"a" 0$a!a $i5a3a'i 2a' Q &&@ (a *4a04e1 /a" 'e%e$a, 3ea"a" 0$a!a $i5a3a'i 2a' Q &&@ (a *4a04e

    oleh !elief ;al;e. Saa3 20lai %e!7ala"a", 5a" $i5e!i 3ea"a"oleh !elief ;al;e. Saa3 20lai %e!7ala"a", 5a" $i5e!i 3ea"a"

    &@@ (a *4a04e $a" 3e2%e!a30! &-&@@ (a *4a04e $a" 3e2%e!a30! &-@@C. Sela2a 2e"e2%0hC. Sela2a 2e"e2%0h%e!7ala"a", 3e2%e!a30! 0$a!a $i $ala2 5a" "ai 2e"ca%ai%e!7ala"a", 3e2%e!a30! 0$a!a $i $ala2 5a" "ai 2e"ca%ai

    --@@C. ia 2a'i"482a'i"4 5a" a$a 2a''a 0$a!a Q @,11 4,C. ia 2a'i"482a'i"4 5a" a$a 2a''a 0$a!a Q @,11 4,

    3e"30a" 2a''a 0$a!a 6a"4 hila"4 2elal0i !elief ;al;e %a$a3e"30a" 2a''a 0$a!a 6a"4 hila"4 2elal0i !elief ;al;e %a$a

    2a'i"482a'i"4 5a" oleh a!e"a ele5iha" 3ea"a" $a"2a'i"482a'i"4 5a" oleh a!e"a ele5iha" 3ea"a" $a"3e"30a" 3ea"a" 0$a!a $i $ala2 5a" 'aa3 3e2%e!a30! 0$a!a3e"30a" 3ea"a" 0$a!a $i $ala2 5a" 'aa3 3e2%e!a30! 0$a!a

    e25ali 2e"7a$i Q &-e25ali 2e"7a$i Q &-@@C.C.

    & Ma''a hi$!o4e" $ala2 3a50"4 Q B l52, 3ea"a" Q -@ %'ia& Ma''a hi$!o4e" $ala2 3a50"4 Q B l52, 3ea"a" Q -@ %'ia

    $a" 3e2%e!a30! Q >F , hi30"4 ;ol02e hi$!o4e" $i $ala2$a" 3e2%e!a30! Q >F , hi30"4 ;ol02e hi$!o4e" $i $ala23a50"4, 'a30a" f33a50"4, 'a30a" f3--..

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    52/432

      52

    /A/ III/A/ III (ERU/AHAN(ERU/AHAN (ROSES(ROSES GAS IDEALGAS IDEAL 

    (a$a(a$a o"$i'i 3e!3e"30o"$i'i 3e!3e"30 3e!$a%a33e!$a%a3 5e5e!a%a5e5e!a%a 2aca22aca2 %!o'e'%!o'e'

    %e!05aha" ea$aa" i'3i2e#a%e!05aha" ea$aa" i'3i2e#a 4a' i$eal4a' i$eal, 6ai30:, 6ai30:

    ia 'i'3e2 *4a' 2e"6e!a% a3a0 2ele%a' %a"a', 2aaia 'i'3e2 *4a' 2e"6e!a% a3a0 2ele%a' %a"a', 2aa

    3e!7a$i %e!05aha" %a$a 3ea"a" *%, 3e2%e!a30! *T $a"3e!7a$i %e!05aha" %a$a 3ea"a" *%, 3e2%e!a30! *T $a";ol02e * 'eca!a 'i20l3a".;ol02e * 'eca!a 'i20l3a".

    1.1. (ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL(ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL&.&. (ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC(ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC

    -.-. (ROSES ISO/ARIC(ROSES ISO/ARIC

    .. (ROSES ADIA/ATIC?ISENTRO(IC(ROSES ADIA/ATIC?ISENTRO(IC

    1 (ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL1 (ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    53/432

      53

    ((e!05aha" ea$aa"e!05aha" ea$aa" 4a' %a$a4a' %a$a 3e2%e!a30! o"'3a"3e2%e!a30! o"'3a"

    Ga' $i2a'0 Ga' $i2a'0   a" ea" e $ala2 'ili"$e! 3o!a.$ala2 'ili"$e! 3o!a.

    Kea$aa" 4a'Kea$aa" 4a' $i!05ah $a!i ea$aa" 1 e$i!05ah $a!i ea$aa" 1 eea$aa"ea$aa" & $e"4a" 2e"ea" 3o!a.& $e"4a" 2e"ea" 3o!a.

    Te2%e!a30!Te2%e!a30! 4a' $i7a4a o"'3a" $e"4a"4a' $i7a4a o"'3a" $e"4a" 

    ca!aca!a 2e"$i"4i"a"2e"$i"4i"a"??2e2a"a'a" 'ili"$e!2e2a"a'a" 'ili"$e!..

    (e!'a2aa" 4a' i$eal, % ; Q R T(e!'a2aa" 4a' i$eal, % ; Q R T

    U"30 T o"'3a", 2aa % ; Q o"'3a"U"30 T o"'3a", 2aa % ; Q o"'3a"

    %%11 ;;11 Q %Q %&& ;;&&

    1

    2

    2

    1

    v

    v

     p

     p=A3a0,A3a0,

    4a'4a'

    Dia4!a2 %=;Dia4!a2 %=;((

    ;;

    ;;11;;&&

    11

    &&

    TQo"'3a"TQo"'3a"

    %%11

    %%&&

    && 11

    1

    2

    2

    1

     p

     p

    v

    v=→

    1. (ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL1. (ROSES ISOTHERMIS?ISOTHERMAL

    & (ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC& (ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    54/432

      54

    K K ea$aa" 4a' $i!05ah $a!i ea$aa" 1 eea$aa" 4a' $i!05ah $a!i ea$aa" 1 e

    ea$aa" & $e"4a" 2e2a"a'a" 'ili"$e!,ea$aa" & $e"4a" 2e2a"a'a" 'ili"$e!,3o!a $i3aha" '0%a6a3o!a $i3aha" '0%a6a 3i$a 3i$a  5e!4e!a5e!4e!a

    'ehi"44a ;ol02e 4a' $ala2 'ili"$e! 3e3a%'ehi"44a ;ol02e 4a' $ala2 'ili"$e! 3e3a%

    o"'3a"o"'3a" $a" 3ea"a" "ai.$a" 3ea"a" "ai.

    (e!'a2aa" 4a' i$eal, % ; Q R T(e!'a2aa" 4a' i$eal, % ; Q R T

    U"30 ; o"'3a", 2aa:U"30 ; o"'3a", 2aa:

    " v

     %

      == C: o"'3a"C: o"'3a"

    ((e!05aha" ea$aa"e!05aha" ea$aa" 4a' %a$a4a' %a$a ;ol02e o"'3a";ol02e o"'3a"..

    &. (ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC&. (ROSES ISOMETRIC?ISOCHORIC

    Dia4!a2 %8;Dia4!a2 %8;

    11

    &&((&&

    ((11

    Q o"'3a" Q o"'3a"

    ((

    @@

    4a'4a'

    2

    1

    2

    1

    1

    2

    1

    2

    2

    2

    1

    1

     p

     p

     p

     p

     p

     p=→=→=a$i,a$i,

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    55/432

      55

    ((e!05aha" ea$aa"e!05aha" ea$aa" 4a' %a$a4a' %a$a 3ea"a" o"'3a"3ea"a" o"'3a".. 

    Kea$aa" 4a' $i!05ah $a!i ea$aa" 1 eKea$aa" 4a' $i!05ah $a!i ea$aa" 1 eea$aa" & $e"4a" 2e2a"a'a" 'ili"$e!,ea$aa" & $e"4a" 2e2a"a'a" 'ili"$e!,

    3o!a $i50a3 5e5a' 5e!4e!a 'ehi"44a3o!a $i50a3 5e5a' 5e!4e!a 'ehi"44a

    3ea"a" 4a' $ala2 'ili"$e!3ea"a" 4a' $ala2 'ili"$e! $i7a4a$i7a4a o"'3a"o"'3a"..

    (e!'a2aa" 4a' i$eal(e!'a2aa" 4a' i$eal % ; Q R T% ; Q R T

    U"30 % o"'3a", 2aa:U"30 % o"'3a", 2aa:

     p

     %

    v==

    Dia4!a2 %8;Dia4!a2 %8;

    11 &&((11 QQ ((&&

    11

    ((

    &&

    4a'4a'

    &&11

    -. (ROSES ISO/ARIC-. (ROSES ISO/ARIC

    2

    1

    2

    1

    1

    2

    1

    2

    2

    2

    1

    1

    v

    v

    v

    v

    v

    v=→=→=a$i,a$i,

    DIAGRAM UNTUK (ROSES

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    56/432

      56

    pp

    vv

    IsothermisIsothermis

    IsobaricIsobaric

    IsometricIsometric

    Permukaan p - v - T gas idealPermukaan p - v - T gas ideal

    DIAGRAM % = ; UNTUK (ROSESDIAGRAM % = ; UNTUK (ROSES

    ISOTHERMIS, ISOMETRIC DAN ISO/ARICISOTHERMIS, ISOMETRIC DAN ISO/ARIC

    2

    22

    1

    11

    v p

    v p=

    2

    1

    22

    11

    v p

    v p=

    Ga50"4a" a"3a!a %!o'e'Ga50"4a" a"3a!a %!o'e'i'o3he!2al $a" i'o5a!ici'o3he!2al $a" i'o5a!ic

    2e"4ha'ila" %e!'a2aa"2e"4ha'ila" %e!'a2aa"

    'e'0ai $e"4a" h002'e'0ai $e"4a" h002

    /OYLE = GAY LUSSAC,/OYLE = GAY LUSSAC,

    6ai30:6ai30:

    TA/EL DIAGRAM (ROSES UNTUK GAS IDEALTA/EL DIAGRAM (ROSES UNTUK GAS IDEAL

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    57/432

      57

    e"i'e"i'

    $ia4!a2$ia4!a2

    I'o3he!2alI'o3he!2al I'o2e3!icI'o2e3!ic i'o5a!ici'o5a!ic

    Dia4!a2Dia4!a2

    % 8 ;% 8 ;

    Dia4!a2Dia4!a2

    % = T% = T

    Dia4!a2Dia4!a2

    ; 8 T; 8 T

    1

    2

    2

    1

    v

    v

     p

     p

    = 21

    2

    1

     p

     p=

    2

    1

    2

    1

    v

    v

    =

    v v v

    TTT

    2

    1

    212

    1

    p p   p

    v   v v1

    2   2

    1

    1 2

    T T T11

    p   p p2   2 21

    TA/EL DIAGRAM (ROSES UNTUK GAS IDEALTA/EL DIAGRAM (ROSES UNTUK GAS IDEAL

    CONTOH SOAL: (ERU/AHAN (ROSES GASCONTOH SOAL: (ERU/AHAN (ROSES GAS

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    58/432

      58

    CONTOH SOAL: (ERU/AHAN (ROSES GASCONTOH SOAL: (ERU/AHAN (ROSES GAS

    o'i4e",Oo'i4e",O&&

    Q & 2 Q & 2

    TT11 Q @Q @@@CC

    Sili"$e!Sili"$e!

    %%11 Q B@ a3aQ B@ a3a

    2 Q 2 Q

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    Q & 2 Q & 2--, T, T11 Q @C &P- Q -1- K Q @C &P- Q -1- K 

    ((11 Q B@ a3a Q B@ *1,@1 < 1@Q B@ a3a Q B@ *1,@1 < 1@>> Q B@,B *1@ Q B@,B *1@>> N?2 N?2 

    molekg 

    m

     x p

    &  %v   O

    −===

    3

    5  43,0

    106,60

    )313(8314*

    1. Sili"$e! 3e!3030%, ;ol02e Q & 2 5e!i'i o'i4e", 3e2%e!a30!1. Sili"$e! 3e!3030%, ;ol02e Q & 2 5e!i'i o'i4e", 3e2%e!a30!

    a#al Q @C $a" 3ea"a" Q B@ a3a. Hi30"4 702lah 2ole $a"a#al Q @C $a" 3ea"a" Q B@ a3a. Hi30"4 702lah 2ole $a"

    2a''a O2a''a O&& $ala2 'ili"$e!. ia 3e2%e!a30! o'i4e" $i"aia"$ala2 'ili"$e!. ia 3e2%e!a30! o'i4e" $i"aia"2e"7a$i @@C, hi30"4 3ea"a" ahi! o'i4e" $i 'ili"$e!.2e"7a$i @@C, hi30"4 3ea"a" ahi! o'i4e" $i 'ili"$e!.

    Da!i %e!'a2aa" 4a' i$eal %e! 'a30a" 2ole,Da!i %e!'a2aa" 4a' i$eal %e! 'a30a" 2ole,

    (( ; Q R ; Q R @@ TT

    ol02e '%e'ifi 2ola!:ol02e '%e'ifi 2ola!:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    59/432

      59

    02lah 2ole,02lah 2ole, molekg v

    V n   −===   65,4

    43,0

    2

    *

    Ma''a o'i4e", 2 Q " */M OMa''a o'i4e", 2 Q " */M O&& Q ,B> *-& Q 1 4 Q ,B> *-& Q 1 4

    Te2%e!a30! $i"aia" 2e"7a$i, TTe2%e!a30! $i"aia" 2e"7a$i, T&& Q @@Q @@C.C.

    TT&& Q @@ C &P- Q BP- K Q @@ C &P- Q BP- K 

    Sili"$e! o"$i'i 3e!3030%, 'ehi"44a %!o'e' 5e!la"4'0"4Sili"$e! o"$i'i 3e!3030%, 'ehi"44a %!o'e' 5e!la"4'0"4

    %a$a ;ol02e o"'3a" *i'o2e3!ic.%a$a ;ol02e o"'3a" *i'o2e3!ic.

    ( )ata

    &  p p

     p

     p129

    313

    67360

    1

    212

    2

    1

    2

    1 ===→=

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    60/432

      60

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    (!o'e' 1 = &: i'o2e3!ic, & = -: i'o3he!2al, - = 1: i'o5a!ic(!o'e' 1 = &: i'o2e3!ic, & = -: i'o3he!2al, - = 1: i'o5a!ic

    &. Ga' i$eal l52 2ole, % Q >@ a3a $a" Q -@ f3&. Ga' i$eal l52 2ole, % Q >@ a3a $a" Q -@ f3--, $i%a"a'a", $i%a"a'a"%a$a %!o'e' i'o2e3!ic 'ehi"44a 3ea"a" "ai 2e"7a$i & ali%a$a %!o'e' i'o2e3!ic 'ehi"44a 3ea"a" "ai 2e"7a$i & ali3ea"a" a#al. Ke20$ia" 4a' $ie'%a"'ia" 'eca!a i'o3he!2al3ea"a" a#al. Ke20$ia" 4a' $ie'%a"'ia" 'eca!a i'o3he!2al

    'ehi"44a e25ali e 3ea"a" a#al, 'ela"703"6a 4a' $io2%!e'i'ehi"44a e25ali e 3ea"a" a#al, 'ela"703"6a 4a' $io2%!e'i'eca!a i'o5a!ic $a" e25ali e ;ol02e a#al. Ga25a!a"'eca!a i'o5a!ic $a" e25ali e ;ol02e a#al. Ga25a!a"$ia4!a2 % 8 ; $a" % = T 'e!3a ; = T. Hi30"4 3e2%e!a30! ahi!$ia4!a2 % 8 ; $a" % = T 'e!3a ; = T. Hi30"4 3e2%e!a30! ahi!%a$a %!o'e' i'o2e3!ic%a$a %!o'e' i'o2e3!ic

    %%

    ;;

    --11

    &&

    @@

    %%11 Q %Q %--

    %%&& Q &%Q &%11

    ;;11 Q ;Q ;&& ;;--

    Dia4!a2 % 8;Dia4!a2 % 8;

    %%

    TT

    11

    &&

    --

    @@

    %%&& Q &%Q &%11

    %%11 Q %Q %--

    TT11 TT&& Q TQ T--

    Dia4!a2 % 8TDia4!a2 % 8T

    ;;

    TT

    11 &&

    --

    @@

    ;;--

    TT&& Q TQ T--TT11

    ;;11 Q ;Q ;&&

    Dia4!a2 ; 8TDia4!a2 ; 8T

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    61/432

      61

    1 a32 Q 1,P l5?i"1 a32 Q 1,P l5?i" Q 1,P *1 5?f3 Q 1,P *1 5?f322

    1441 ft 

    b

    in

    b   =

    %%11 Q >@ a3a Q >@ *1,P *1 Q 1@>@Q >@ a3a Q >@ *1,P *1 Q 1@>@ 5?f35?f3

     % %n

    V  p& 

    O

    0111 514

    )1545(4

    )30(105840===

    (!o'e': 1 = & a$alah i'o2e3!ic, (!o'e': 1 = & a$alah i'o2e3!ic, 11 Q Q && 

    $a" %$a" %&& Q & %Q & %11

    1

    1

    111

    1

    22

    2

    1

    2

    1 22

    &  p

    &  p& 

     p

     p& 

     p

     p==  

     

      

     =→=

    a$i, Ta$i, T&& Q & *>1Q & *>1RR

    Q 1@&R Q >BF Q &CQ 1@&R Q >BF Q &C

    %%

    ;;

    --11

    &&

    @@

    %%11 Q %Q %--

    %%&& Q &%Q &%11

    ;;11 Q ;Q ;&& ;;--

    Dia4!a2 % 8;Dia4!a2 % 8;

    - S 5 h ili $ 5 i i $ $ 3 $i7 3- Se5 ah 'ili"$e! 5e!i'i $a!a $a" 3ea"a" $i7a4a o"'3a"

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    62/432

      62

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    TT11 Q 1&@Q 1&@F Q 1&@ B@R Q >@RF Q 1&@ B@R Q >@R

    11 QQ 1>@ f31>@ f3--

     , , && Q &>@ f3Q &>@ f3--

     

    &&

     Q &>@ f3Q &>@ f3

    TT11 Q 1&@Q 1&@@@FF

    Sili"$e!Sili"$e!

    % Q 3e3a%% Q 3e3a%

    TT&& Q Q

    11 Q 1>@ f3Q 1>@ f3

    (!o'e' 3ea"a" o"'3a":(!o'e' 3ea"a" o"'3a":

    ( ) F  %

    V & &    00

    1

    212   506966

    150

    250580====

    -. Se50ah 'ili"$e! 5e!i'i 0$a!a $a" 3ea"a" $i7a4a o"'3a".-. Se50ah 'ili"$e! 5e!i'i 0$a!a $a" 3ea"a" $i7a4a o"'3a".

    /ila ;ol02e 0$a!a 5e!3a25ah $a!i 1>@ f3/ila ;ol02e 0$a!a 5e!3a25ah $a!i 1>@ f3-- 2e"7a$i &>@ f32e"7a$i &>@ f3-- 

    $a" 3e2%e!a30! a#al Q 1&@F, hi30"4 3e2%e!a30! ahi!$a" 3e2%e!a30! a#al Q 1&@F, hi30"4 3e2%e!a30! ahi!

    0$a!a $i $ala2 'ili"$e!.0$a!a $i $ala2 'ili"$e!.

    2

    1

    2

    1

    V  =

    Te2%e!a30! ahi! 0$a!a $i $ala2 'ili"$e!.Te2%e!a30! ahi! 0$a!a $i $ala2 'ili"$e!.

    U$ $ l ili $ 1 i 3 U$a!a $ala2 'ili"$e! 1 2e2%0"6ai 3ea"a" %e"400!a"

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    63/432

      63

    11

    &&0$a!a0$a!a

    11 &&

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    Tea"a" a5'ol03, %Tea"a" a5'ol03, %11 Q > 1 Q B 4?c2Q > 1 Q B 4?c2

    (!o'e' 3e2%e!a30! o"'3a", 2aa:(!o'e' 3e2%e!a30! o"'3a", 2aa:

    %%11 11 Q %Q %&& &&

    33

    1

    1

    11

    2

    112

     p

    V  p

    V  p p   ===   absolut 

    !m

    kg  p

    22

      23

    6==→

    %%&& Q & = 1 Q 1 4?c2Q & = 1 Q 1 4?c2 *3ea"a" %e"400!a" $i 2a"o2e3e! *3ea"a" %e"400!a" $i 2a"o2e3e!

    . U$a!a $ala2 'ili"$e! 1, 2e2%0"6ai 3ea"a" %e"400!a". U$a!a $ala2 'ili"$e! 1, 2e2%0"6ai 3ea"a" %e"400!a"

    %%11 Q > 4?c2 $a" $i5ia!a" 5e!e'%a"'i $i 'ili"$e! & $e"4a"Q > 4?c2 $a" $i5ia!a" 5e!e'%a"'i $i 'ili"$e! & $e"4a"

    ;ol02e - ;ol02e - 11. Hi30"4 3ea"a" ahi! %a$a 'ili"$e! &, 7ia. Hi30"4 3ea"a" ahi! %a$a 'ili"$e! &, 7ia

    %!o'e' 5e!la"4'0"4 %a$a 3e2%e!a30! o"'3a".%!o'e' 5e!la"4'0"4 %a$a 3e2%e!a30! o"'3a".

    TUGAS *TUGAS *HOME WORKHOME WORK

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    64/432

      64

     >@@ c2>@@ c2--

    -@ c2-@ c2

    $ Q > 22$ Q > 22

    B c2B c2

    TUGAS *TUGAS * HOME WORK  HOME WORK 

    1. ol02e 5ola *1. ol02e 5ola *bulbbulb Q >@@ c2 %a$a o"$i'i a#al Q >@@ c2 %a$a o"$i'i a#al

    5ola $a" a%ile! 5e!i'i 0$a!a 3ea"a" Q PB@ 22 H4.5ola $a" a%ile! 5e!i'i 0$a!a 3ea"a" Q PB@ 22 H4.

    Sela"703"6a ai! !a'a $i2a'0a" $a!i 5a#ah 5olaSela"703"6a ai! !a'a $i2a'0a" $a!i 5a#ah 5ola

    'ehi"44a 2e"40!0"4 0$a!a %a$a 070"4 %i%a a%ile!'ehi"44a 2e"40!0"4 0$a!a %a$a 070"4 %i%a a%ile!

    'e%a"7a"4 B c2. ia %!o'e' 5e!la"4'0"4 %a$a'e%a"7a"4 B c2. ia %!o'e' 5e!la"4'0"4 %a$a

    3e2%e!a30! o"'3a", hi30"4 3ea"a" 0$a!a 6a"43e2%e!a30! o"'3a", hi30"4 3ea"a" 0$a!a 6a"4

    3e!0!0"4 %a$a a%ile! 5a4ia" a3a'.3e!0!0"4 %a$a a%ile! 5a4ia" a3a'.

    &. Sili"$e! %i'3o", %a"7a"4 la"4ah, < Q & f3,&. Sili"$e! %i'3o", %a"7a"4 la"4ah, < Q & f3,

    $ia2e3e! Q & i". (i'3o" $i3ea" 'ehi"44a$ia2e3e! Q & i". (i'3o" $i3ea" 'ehi"44a

    4a6a %a$a 4a' "ai $a!i @ 2e"7a$i 1@@ N.4a6a %a$a 4a' "ai $a!i @ 2e"7a$i 1@@ N. 

    ia 3ea"a" 0$a!a l0a! 1 5a! $a" %!o'e'ia 3ea"a" 0$a!a l0a! 1 5a! $a" %!o'e'i'o3he!2al, hi30"4 %a"7a"4 %e"ea"a"i'o3he!2al, hi30"4 %a"7a"4 %e"ea"a"

    %i'3o" *

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    65/432

      65

    CAM(URAN GASCAM(URAN GAS

    Ko2%o'i'i ca2%0!a" 5e5e!a%a 4a' $a%a3 $i3e"30a"Ko2%o'i'i ca2%0!a" 5e5e!a%a 4a' $a%a3 $i3e"30a"

    5e!$a'a!a" 2a''a a3a0 ;ol02e"6a. (e!'e"3a'e o2%o"e"5e!$a'a!a" 2a''a a3a0 ;ol02e"6a. (e!'e"3a'e o2%o"e"

    4a' *4 5e!$a'a!a" 2a''a a$alah:4a' *4 5e!$a'a!a" 2a''a a$alah:

    m

    m g 

    m

    m g 

    m

    m g 

    m

    m g    nn ====   ;;;

      33

    22

    11

    Ke3e!a"4a":Ke3e!a"4a": 

    2211 2 2"" Q 2a''a o2%o"e" 2a'i"482a'i"4 4a'Q 2a''a o2%o"e" 2a'i"482a'i"4 4a'

    2 Q 2a''a 3o3al ca2%0!a" 4a'2 Q 2a''a 3o3al ca2%0!a" 4a'

    To3al o2%o"e" 4a'To3al o2%o"e" 4a' 4411 4 4&&  4 4-- . 4. 4""Q 1Q 1

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    66/432

      66

    V mmakam

    V #ari   ρ  ρ 

    =→=→

    ii

    iiiii

    i   r  %

     %r 

     BM 

     BM 

    m

    m g    ====

     ρ 

     ρ 

    (e!'e"3a'e o2%o"e" 4a'(e!'e"3a'e o2%o"e" 4a'

    r V 

    r V 

    r V 

    r   n

    n ====   ;;;  3

    3

    2

    2

    1

    1

    (e!'e"3a'e o2%o"e" 4a' *! 5e!$a'a!a" ;ol02e:(e!'e"3a'e o2%o"e" 4a' *! 5e!$a'a!a" ;ol02e:

    CONTOH SOAL: CAM(URAN GASCONTOH SOAL: CAM(URAN GAS

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    67/432

      67

    CONTOH SOAL: CAM(URAN GASCONTOH SOAL: CAM(URAN GAS

    1. (e!'e"3a'e o2%o"e" 4a' 50a"4 $a!i Ge"e!a3o!: H1. (e!'e"3a'e o2%o"e" 4a' 50a"4 $a!i Ge"e!a3o!: H&& Q 1V,Q 1V,

    CO Q &V, COCO Q &V, CO&& Q BV $a" NQ BV $a" N&& Q >&V. Te"30a" V 2a''aQ >&V. Te"30a" V 2a''a

    2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a', 3e"30a" 3ea"a" %a!'ial2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a', 3e"30a" 3ea"a" %a!'ial2a'i"482a'i"4 4a' 7ia 3ea"a" 4a' ca2%0!a" Q PB@ 22 H42a'i"482a'i"4 4a' 7ia 3ea"a" 4a' ca2%0!a" Q PB@ 22 H4

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    /e!a3 2ole0l */M ca2%0!a" 4a'/e!a3 2ole0l */M ca2%0!a" 4a'

    Q *@,1 & *@,& & *@,@B *@,>& & Q &Q *@,1 & *@,& & *@,@B *@,>& & Q &

    307,1

    4,22

    24

    *   m

    kg 

    v

     BM total  === ρ 

    De"'i36 ca2%0!a" 4a':De"'i36 ca2%0!a" 4a':

    (e!'e"3a'e *V 2a''a 2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a':(e!'e"3a'e *V 2a''a 2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a':

    %5,1015,0)18,0(24

    22

    22   ====   H 

    total 

     H  H    r 

     BM 

     BM  g 

    28"OBM

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    68/432

      68

    %6,27276,0)24,0(24

    28====   "O

    total 

    "O"O   r 

     BM 

     BM  g 

    %9,10109,0)06,0(24

    442

    22   ====   "Ototal 

    "O"O   r  BM 

     BM 

     g 

    %606,0)52,0(24

    282

    22   ====   N 

    total 

     N  N    r 

     BM 

     BM  g 

    Tea"a" %a!'ial 2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a',Tea"a" %a!'ial 2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a',

     Hg mm pr  p  H  H    8,136760)18,0(22   ===

     Hg mm pr  p "O"O   4,182760)24,0(   === Hg mm pr  p "O"O   6,45760)06,0(22   ===

     Hg mm pr  p  N  N    2,395760)52,0(22   ===

    & K 3 $i i $ i >V $ *R & &P ? K& K 3 $i i $ i >V $ *R & &P ? K

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    69/432

      69

    &. Ko2%o"e" 4a' 3e!$i!i $a!i >V 0$a!a *R Q &,&P 42?4 K&. Ko2%o"e" 4a' 3e!$i!i $a!i >V 0$a!a *R Q &,&P 42?4 K

    $a" >V 4a' a%i *R Q P-,> 42?4 K. Te"30a" o"'3a"3a *R$a" >V 4a' a%i *R Q P-,> 42?4 K. Te"30a" o"'3a"3a *R

    $a" $e"'i36 *$a" $e"'i36 * $a!i 4a' ca2%0!a" 'e!3a o2%o'i'i ;ol02e $a!i 4a' ca2%0!a" 'e!3a o2%o'i'i ;ol02e

    2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a'.2a'i"482a'i"4 o2%o"e" 4a'. 

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    Ko"'3a"3a 4a' ca2%0!a":Ko"'3a"3a 4a' ca2%0!a":

     $ kg kgm %   47,315,73)05,0(77,29)95,0(   =+=

    molekg kg 

     % % BM 

    total 

    total  −===   9,26

    47,318480

    /e!a3 2ole0l ca2%0!a" 4a':/e!a3 2ole0l ca2%0!a" 4a':

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    70/432

      70

    (e!'e"3a'e *V ;ol02e 2a'i"482a'i"4 4a':(e!'e"3a'e *V ;ol02e 2a'i"482a'i"4 4a':

    3

    2,14,22

    9,26

    *   m

    kg 

    v

     BM total total 

      === ρ 

    De"'i36 4a' ca2%0!a":De"'i36 4a' ca2%0!a":

    ( )   %5,88885,047,31

    27,2995,0   ====

    total 

    u#arau#arau#ara %

     % g r 

    ( )   %5,11115,047,31

    5,7305,0   ====

    total 

    api

    apiapi

     %

     % g r 

    /A/ I HUKUM TERMODINAMIKA I/A/ I HUKUM TERMODINAMIKA I

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    71/432

      71

    Ko"'e% e"e!4i 2ea"i Ko"'e% e"e!4i 2ea"i E"e!4i?e!7a, e"e!4i i"e3iE"e!4i?e!7a, e"e!4i i"e3i

    $a" e"e!4i %o3e"'ial$a" e"e!4i %o3e"'ial

    'i'3e2'i'3e2

    li"3a'a"li"3a'a"

    Ma''a 'i'3e2 *2 5e!4e!aMa''a 'i'3e2 *2 5e!4e!a

    $e"4a" ece%a3a" Q $'?$3.$e"4a" ece%a3a" Q $'?$3.

    Ma''a $ie"ai 4a6a F $a" 4a6a FMa''a $ie"ai 4a6a F $a" 4a6a F

    3e!'e503 $i0!aia" 2e"7a$i 4a6a3e!'e503 $i0!aia" 2e"7a$i 4a6aFF'' 'e%a"7a"4 li"3a'a" $a" 4a6a'e%a"7a"4 li"3a'a" $a" 4a6a

    "o!2al F"o!2al F"" 3e4a l0!0' li"3a'a".3e4a l0!0' li"3a'a".

    Da!i h002 Ne#3o" II 3e"3a"4 4e!aa", 4a6a a$alahDa!i h002 Ne#3o" II 3e"3a"4 4e!aa", 4a6a a$alah%e!alia" 2a''a 'i'3e2 $e"4a" %e!ce%a3a""6a.%e!alia" 2a''a 'i'3e2 $e"4a" %e!ce%a3a""6a.

    F Q 2 aF Q 2 a    

      =

    #t 

    #V m F  s

    /A/ I HUKUM TERMODINAMIKA I/A/ I HUKUM TERMODINAMIKA I

    #V#s#V#V

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    72/432

      72

    'i'3e2'i'3e2

    li"3a'a"li"3a'a" ∫ ∫    =2

    1

    2

    1

     s

     s

     s

    #s F #V V m

    ( )2

    1

    2

    22

    12

    1V V m#V V m

    V  −=∫ E"e!4i i"e3i, EE"e!4i i"e3i, E   QQ 2 2

    && 

    (e!05aha" e"e!4i i"e3i,(e!05aha" e"e!4i i"e3i, WWEE   QQ 2 * 2 *&&&& 8 8 11

    &&

    E"e!4i i"e3i $i%e"4a!0hi oleh fa3o! ece%a3a" $a!i 'i'3e2.E"e!4i i"e3i $i%e"4a!0hi oleh fa3o! ece%a3a" $a!i 'i'3e2.ENERGI KINETIK ENERGI KINETIK 

       

      = 

      

      

       

      = 

      

      =

    #s

    #V V m

    #t 

    #s

    #s

    #V m

    #t 

    #V m F  s   FF'' $' Q 2 $$' Q 2 $

    ENERGI (OTENSIALENERGI (OTENSIAL

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    73/432

      73

    99&&

    9911

    99

    2 42 4

    R R 

    502i502i

    ( )   ∫ ∫ −=−2

    1

    2

    1

    2

    1

    2

    221

      ( 

     ( 

     ( 

     ( 

    #(  g m#(  %V V m

    ( )122

    1

     (  ( mg #(  g m

     ( 

     ( 

    −=

    ∫ ( )   ( ) ∫ =−+−

    2

    1

    12

    2

    1

    2

    22

    1  ( 

     ( 

    #(  % (  (  g mV V m

    E"e!4i %o3e'ial *4!a;i3a'i, EE"e!4i %o3e'ial *4!a;i3a'i, E%% QQ 2 4 92 4 9

    (e!05aha" e"e!4i %o3e"'ial,(e!05aha" e"e!4i %o3e"'ial, WWEE%% QQ 2 4 *92 4 *9&& = 9 = 911

    E"e!4i %o3e"'ial $i%e"4a!0hi oleh fa3o! e3i"44ia" a3a0E"e!4i %o3e"'ial $i%e"4a!0hi oleh fa3o! e3i"44ia" a3a0

    ele;a'i $a!i 'i'3e2.ele;a'i $a!i 'i'3e2.

    7 i 7 iK 7 $ l h li 3 $ 7 li 3

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    74/432

      74

    $$

    ((

    11 &&

    $'$'

    11

    &&

    F'F'

    F'F'

    Dia4!a2 % 8 , e!7a 4a'Dia4!a2 % 8 , e!7a 4a'$ala2 Sili"$e!$ala2 Sili"$e!

    Ke!7a a$alah %e!alia" a"3a!a 4a6a $e"4a" 7a!a li"3a'a""6a.Ke!7a a$alah %e!alia" a"3a!a 4a6a $e"4a" 7a!a li"3a'a""6a.

    F: 4a6a *NJ l5, $': li"3a'a" *2J f3 F: 4a6a *NJ l5, $': li"3a'a" *2J f3

    F Q A %F Q A % %: 3ea"a" %a$a %i'3o".%: 3ea"a" %a$a %i'3o".

    a$i, $+ Q % A $'. 'e$a"4a"a$i, $+ Q % A $'. 'e$a"4a"

    A $' Q $A $' Q $

    $ : %e!5e$aa" ;ol02e$ : %e!5e$aa" ;ol02e

    Ke!7a, $+ Q F $'Ke!7a, $+ Q F $'

    Sa30a" e!7a: *N2 J o0le J Sa30a" e!7a: *N2 J o0le J

    Ke!7a 3o3al, $+ Q % $Ke!7a 3o3al, $+ Q % $ 

    ∫ =2

    1

    #V  pW 

    CONTOH SOAL: (ERU/AHAN ENERGICONTOH SOAL: (ERU/AHAN ENERGI

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    75/432

      75

    CONTOH SOAL: (ERU/AHAN ENERGICONTOH SOAL: (ERU/AHAN ENERGI

    Si'3e2 2e2%0"6ai 2a''a, 2 Q 1 4 5e!4e!a $e"4a" e"aia"Si'3e2 2e2%0"6ai 2a''a, 2 Q 1 4 5e!4e!a $e"4a" e"aia"

    ece%a3a" $a!i 1> 2?' 2e"7a$i -@ 2?' %a$a ele;a'i $a!i 1> 2 eece%a3a" $a!i 1> 2?' 2e"7a$i -@ 2?' %a$a ele;a'i $a!i 1> 2 e

    > 2. Te"30a" %e!05aha" e"e!4i i"e3i $a" %o3e"'ial.> 2. Te"30a" %e!05aha" e"e!4i i"e3i $a" %o3e"'ial.(ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    (e!05aha" e"e!4i i"e3i,(e!05aha" e"e!4i i"e3i, WWEE   QQ 2 * 2 *&&&& 8 8 11

    &&

    WWEE   QQ *1 4 X*-@ 2?' *1 4 X*-@ 2?'&& = *1> 2?' = *1> 2?'&& Q --P Q @,--P Q --P Q @,--P

    (e!05aha" e"e!4i %o3e"'ial,(e!05aha" e"e!4i %o3e"'ial, WWEE%% QQ 2 4 *92 4 *9&& = 9 = 911

    WWEE%% QQ *I 4 *,1 2?'*I 4 *,1 2?'&& *1> 2 = > 2 Q ,1 Q @,@1 *1> 2 = > 2 Q ,1 Q @,@1

    Kece%a3a", Kece%a3a", 11 Q 1> 2?' $a" Q 1> 2?' $a" && Q -@ 2?'Q -@ 2?'

    Ke3i"44ia"?ele;a'i, 9Ke3i"44ia"?ele;a'i, 911 Q 1> 2 $a" 9Q 1> 2 $a" 9&& Q > 2Q > 2

    (e!ce%a3a" 4!a;i3a'i 502i, 4 Q ,1 2?'(e!ce%a3a" 4!a;i3a'i 502i, 4 Q ,1 2?'&&

    (a$a 3e!2o$i"a2ia 3e"i, %e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2(a$a 3e!2o$i"a2ia 3e"i, %e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    76/432

      76

    (a$a 3e!2o$i"a2ia 3e"i, %e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2(a$a 3e!2o$i"a2ia 3e"i, %e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2

    $a%a3 $ila'ifia'ia" 3e!$i!i $a!i:$a%a3 $ila'ifia'ia" 3e!$i!i $a!i:

    1.1. E"e!4i i"e3i, %e"4a!0h $a!i fa3o! ece%a3a" *E"e!4i i"e3i, %e"4a!0h $a!i fa3o! ece%a3a" *WWEE  ,,

    &.&. E"e!4i %o3e"'ial, %e"4a!0h $a!i fa3o! e3i"44ia" *E"e!4i %o3e"'ial, %e"4a!0h $a!i fa3o! e3i"44ia" *WWEE%%,,

    -.-. E"e!4i $ala2 *i"3e!"al e"e!46, fa3o! ea$aa" 'i'3e2 *E"e!4i $ala2 *i"3e!"al e"e!46, fa3o! ea$aa" 'i'3e2 *WWU.U.

    (e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2 a$alah:(e!05aha" e"e!4i 3o3al %a$a 'i'3e2 a$alah:

    EE&& = E = E11 Q *EQ *E&& 8 E8 E11 *E *E%&%& 8 E8 E%1%1 *U *U&& = U = U11

    **WWEE Q *Q *WWEE    * *WWEE%%  * *WWUU

    H002 3e!2o$i"a2ia IH002 3e!2o$i"a2ia I

    ia $iia $i5e!ia" 'e702lah %a"a' ecil $ %a$a '5e!ia" 'e702lah %a"a' ecil $ %a$a '0a0a30 'i'3e230 'i'3e2 

    *4a',*4a', 2aa2aa 4a'4a' 3e!'e503 5e!e'%a"'i $a" 2ela0a" e!7a3e!'e503 5e!e'%a"'i $a" 2ela0a" e!7a

    l0a! 6a"4 ecil 'e5e'a! $+.l0a! 6a"4 ecil 'e5e'a! $+.

    4a'4a'

    &&11$$

    $+$+

    $U$U

    DDi'a2%i"4 i30 %e2a"a'a" 3e!ha$a%i'a2%i"4 i30 %e2a"a'a" 3e!ha$a% 4a'4a' 704a 2e"i250la":704a 2e"i250la":

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    77/432

      77

    4a'4a'

    &&11$$

    $+$+

    $U$U

    DDi'a2%i"4 i30, %e2a"a'a" 3e!ha$a%i'a2%i"4 i30, %e2a"a'a" 3e!ha$a% 4a'4a' 704a 2e"i250la": 704a 2e"i250la":

    1.1. (e!05aha" e"e!4i i"e3i *(e!05aha" e"e!4i i"e3i *WWEE  ,,

    &.&. (e!05aha" E"e!4i %o3e"'ial *(e!05aha" E"e!4i %o3e"'ial *WWEE%%,,

    -.-. (e!05aha" E"e!4i $ala2 *(e!05aha" E"e!4i $ala2 *WWU.U.

    Defi"i'i h002 3e!2o$i"a2ia I: 702lah e"e!4i 6a"4Defi"i'i h002 3e!2o$i"a2ia I: 702lah e"e!4i 6a"4

    3e!a"$0"4 %a'a 'i'3e2 *E Q 702lah e"e!4i %a"a' 6a"43e!a"$0"4 %a'a 'i'3e2 *E Q 702lah e"e!4i %a"a' 6a"4

    $i3!a"'fe! e 'i'3e2 * = e"e!4i 6a"4 $i3!a"'fe! el0a!$i3!a"'fe! e 'i'3e2 * = e"e!4i 6a"4 $i3!a"'fe! el0a!

    'i'3e2 5e!0%a e!7a *+.'i'3e2 5e!0%a e!7a *+.

    Seca!a 2a3e2a3ia $a%a3 $i30li':Seca!a 2a3e2a3ia $a%a3 $i30li':

    EE&& = E = E11 Q = +Q = +

    **WWEE    * *WWEE%%  * *WWU Q = +U Q = +

    ia 'i'3e2 a$alah 3e!3030%, 2aa *ia 'i'3e2 a$alah 3e!3030%, 2aa *WWEE   Q @, *Q @, *WWEE%% Q @Q @

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    78/432

      78

    **WWEE    * *WWEE%%  * *WWU Q = +U Q = +

    a$i h002 3e!2o$i"a2ia I 2e"7a$i: U Q = +a$i h002 3e!2o$i"a2ia I 2e"7a$i: U Q = +

    Q U + Q U + $ Q $U $+$ Q $U $+

    KETENTUAN:KETENTUAN:

    1.1. (a"a' * 2a'0 e 'i'3e2, 5e!3a"$a %o'i3if.(a"a' * 2a'0 e 'i'3e2, 5e!3a"$a %o'i3if.&.&. (a"a' * el0a! $a!i 'i'3e2, 5e!3a"$a "e4a3if.(a"a' * el0a! $a!i 'i'3e2, 5e!3a"$a "e4a3if.

    -.-. Si'3e2 2ela0a" e!7a l0a! *+, + 5e!3a"$a %o'i3if.Si'3e2 2ela0a" e!7a l0a! *+, + 5e!3a"$a %o'i3if.

    .. Si'3e2 $ie"ai e!7a l0a! *+, + 5e!3a"$a "e4a3if.Si'3e2 $ie"ai e!7a l0a! *+, + 5e!3a"$a "e4a3if.

    >.>. (e!05aha" e"e!4i $ala2 *(e!05aha" e"e!4i $ala2 *WWU Q UU Q U&& = U = U11 30!0", 7ia 30!0", 7ia %a"a'%a"a'

    * 2a'0 'i'3e2 $a" 2ela0a" e!7a l0a! *+.* 2a'0 'i'3e2 $a" 2ela0a" e!7a l0a! *+.

    B.B. (e!05aha" e"e!4i $ala2 *(e!05aha" e"e!4i $ala2 *WWU Q UU Q U&& = U = U11 "ai, 7ia "ai, 7ia 'i'3e2'i'3e2

    $ie"ai e!7a l0a! *+ $a" %a"a' * el0a! $a!i 'i'3e2.$ie"ai e!7a l0a! *+ $a" %a"a' * el0a! $a!i 'i'3e2.

    CONTOH SOAL:CONTOH SOAL:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    79/432

      79

    CONTOH SOAL:

    4 4a' 3e!$a%a3 $ala2 'ili"$e! 3o!a, h050"4a" a"3a!a 4 4a' 3e!$a%a3 $ala2 'ili"$e! 3o!a, h050"4a" a"3a!a

    3ea"a" $a" ;ol02e a$alah: %3ea"a" $a" ;ol02e a$alah: %1,>1,> Q o"'3a". Tea"a" $a"Q o"'3a". Tea"a" $a"

    ;ol02e a#al - 5a! a5'ol03 $a" @,1 2;ol02e a#al - 5a! a5'ol03 $a" @,1 2--

    . ol02e ahi! 2e"7a$i. ol02e ahi! 2e"7a$i@,& 2@,& 2-- $a" %e!05aha" e"e!4i $ala2,$a" %e!05aha" e"e!4i $ala2, WWU Q 8 - ?4. Te"30a"U Q 8 - ?4. Te"30a"

    %a"a' 6a"4 $i3!a"'fe! e 'i'3e2.%a"a' 6a"4 $i3!a"'fe! e 'i'3e2.

    11 Q @,1 2Q @,1 2-- $a" $a" && Q @,& 2Q @,& 2

    --, 7a$i %!o'e', 7a$i %!o'e'

    5e!la"4'0"4 e'%a"'i5e!la"4'0"4 e'%a"'i

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    ∫ =2

    1

    #V  pW 

    Ke!7a 6a"4 $iha'ila":Ke!7a 6a"4 $iha'ila":WW0 Q 00 Q 0&& = 0 = 011 Q 8 -?4Q 8 -?4

    ++

    %%1,>1,> QQ

    o"'3a"o"'3a" A!ea Q e!7aA!ea Q e!7a

    %%1,>1,> QQ

    o"'3a"o"'3a"

    %1 >1 > 3o"'3a"5,15,1 VpVp =

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    80/432

      80

    %%1,>1,> Q o"'3a"Q o"'3a" 2211   V  pV  p   =

    2

    5

    5,15,1

    2

    1

    12

      1006,106,12,0

    1,03

    m

     N  xbar 

    V  p p

      ==  

     

     

     

    =   

     

     

     

    =

    ((11 Q - 5a! Q - < 1@Q - 5a! Q - < 1@>> N?2N?2&&

    ((11 Q 1,@B 5a! Q 1,@B < 1@Q 1,@B 5a! Q 1,@B < 1@>> N?2N?2&&

    ( ) ( )k) 

    m

     N  x xW    6,1717600

    15,1

    2,01006,11,01032

    55

    ==−

    −−=

    Ke!7a 6a"4 $ila0a" 'i'3e2 *a$ia5a3i:Ke!7a 6a"4 $ila0a" 'i'3e2 *a$ia5a3i:

    A!ea Q e!7aA!ea Q e!7a

    %%1,>1,> QQ

    o"'3a"o"'3a"

    )(1

    12211   V  pV  p

    k W    −

    −=

    (e!'a2aa" h002 3e!2o$i"a2ia I:(e!'a2aa" h002 3e!2o$i"a2ia I:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    81/432

      81

    **WWEE    * *WWEE%%  * *WWU Q = +U Q = +

    Ka!e"a %!o'e' 5e!la"4'0"4 $e"4a" 'i'3e2 3e!3030%, 2aa:Ka!e"a %!o'e' 5e!la"4'0"4 $e"4a" 'i'3e2 3e!3030%, 2aa:

    **WWEE    * *WWEE%%  * *WWU Q = +U Q = + 2 *02 *0&& = 0 = 011 Q 8 + Q 8 +

    (e!'a2aa" h002 3e!2o$i"a2ia I:(e!'a2aa" h002 3e!2o$i"a2ia I:

    2 *02 *0&& = 0 = 011 Q 8 + Q 8 +

     

    Q 2 *0 Q 2 *0&& = 0 = 011 + +

    (a"a' 6a"4 $i3!a"'fe! e 'i'3e2:(a"a' 6a"4 $i3!a"'fe! e 'i'3e2:

     

    Q *8 - 1P,B Q >,B Q *8 - 1P,B Q >,B (a"a' 5e!3a"$a %o'i3if, 5e!a!3i %a"a' 2a'0 e 'i'3e2.(a"a' 5e!3a"$a %o'i3if, 5e!a!3i %a"a' 2a'0 e 'i'3e2.

    EKIALEN (ANAS * DENGAN KERA *+EKIALEN (ANAS * DENGAN KERA *+

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    82/432

      82

    * * * *

    E"e!4i 2ea"i a3a0 e!7a $a%a3 2e"4ha'ila" %a"a', 'e5a4aiE"e!4i 2ea"i a3a0 e!7a $a%a3 2e"4ha'ila" %a"a', 'e5a4ai

    co"3oh $0a 50ah 5a30 $i4e'ea" $a%a3 2e"4ha'ila" a%i.co"3oh $0a 50ah 5a30 $i4e'ea" $a%a3 2e"4ha'ila" a%i.

    Se5ali"6a, e"e!4i %a"a' $a%a3 2e"4ha'ila" e!7a, 'e5a4aiSe5ali"6a, e"e!4i %a"a' $a%a3 2e"4ha'ila" e!7a, 'e5a4ai

    co"3oh 2e'i" 0a% $a%a3 5e!4e!a oleh %a"a' ha'il $a!i %!o'e'co"3oh 2e'i" 0a% $a%a3 5e!4e!a oleh %a"a' ha'il $a!i %!o'e'

    %e25aa!a".%e25aa!a".

    Sa30a" 702lah %a"a': cal a3a0 cal.Sa30a" 702lah %a"a': cal a3a0 cal.

    Sa30a" e!7a a3a0 e"e!4i: 42 a3a0 N2Sa30a" e!7a a3a0 e"e!4i: 42 a3a0 N2

    1 cal a$alah 702lah %a"a' 6a"4 $i5030ha" 0"301 cal a$alah 702lah %a"a' 6a"4 $i5030ha" 0"30

    2e"aia" 3e2%e!a30! 1 4 ai! 'e5e'a! 12e"aia" 3e2%e!a30! 1 4 ai! 'e5e'a! 1CC

    (a"a' $a" e!7a $a%a3 ei;ale" $a" $io";e!'i 'a30 'a2a(a"a' $a" e!7a $a%a3 ei;ale" $a" $io";e!'i 'a30 'a2a

    lai", 6ai30:lai", 6ai30:

    Q A + Q A +

    Q A + Q A +

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    83/432

      83

    : 702lah %a"a' *cal 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e!7a.: 702lah %a"a' *cal 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e!7a.

    +: e!7a a3a0 e"e!4i *42 6a"4 $i$a%a3 $a!i %a"a' .+: e!7a a3a0 e"e!4i *42 6a"4 $i$a%a3 $a!i %a"a' .A: oefi'ie" %!o%o!'io"alA: oefi'ie" %!o%o!'io"al

    H050"4a" a"3a!a %a"a' $e"4a" e"e!4i 2ea"i $i'e503H050"4a" a"3a!a %a"a' $e"4a" e"e!4i 2ea"i $i'e503

    HUKUM KONSERASI ENERGI, 2e"6a3aa" 5ah#a e"e!4iHUKUM KONSERASI ENERGI, 2e"6a3aa" 5ah#a e"e!4i

    3i$a $a%a3 $ihila"4a", 3e3a%i ha"6a $a%a3 $io";e!'i e3i$a $a%a3 $ihila"4a", 3e3a%i ha"6a $a%a3 $io";e!'i e$ala2 5e"30 e"e!4i lai".$ala2 5e"30 e"e!4i lai".

    * A =

    Q A + Q A +

    Da!i e'%e!i2e":Da!i e'%e!i2e":    

      

     ==

    kgm

    k!al 

    * A

    427

    1

    a$i: 1 cal Q &P 42a$i: 1 cal Q &P 42

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    84/432

      84

    a$i: 1 cal Q &P 42a$i: 1 cal &P 42

    Seca!a i$eal, 'e3ia% e!7a 2ea"i 'e5e'a! 1 42 2e"4ha'ila"Seca!a i$eal, 'e3ia% e!7a 2ea"i 'e5e'a! 1 42 2e"4ha'ila"%a"a' 'e5e'a! 1?&P cal $a" 'e5ali"6a 'e3ia% 1 cal %a"a'%a"a' 'e5e'a! 1?&P cal $a" 'e5ali"6a 'e3ia% 1 cal %a"a'

    $a%a3 2e"4ha'ila" e!7a 2ea"i 'e5e'a! &P 42.$a%a3 2e"4ha'ila" e!7a 2ea"i 'e5e'a! &P 42.

    (a$a i"$0'3!i, 'e!i"4 $i40"aa" 'a30a" TENAGA KUDA(a$a i"$0'3!i, 'e!i"4 $i40"aa" 'a30a" TENAGA KUDA

    *% a3a0 *HORSE (O+ER*% a3a0 *HORSE (O+ER h%h%

    1 h% Q P> 42?'1 h% Q P> 42?'

    1 h% 8 h! Q P> *B@ *B@ Q &P@.@@@ 421 h% 8 h! Q P> *B@ *B@ Q &P@.@@@ 42

      h!: ho0! a3a0 7a2.h!: ho0! a3a0 7a2.

    k!al hr hp 632427

    000.2701   ==−

    Se$a"4a" 'a30a" e"e!4i li'3!i *#h, 6ai30 $a6a 'e3ia% #Se$a"4a" 'a30a" e"e!4i li'3!i *#h, 6ai30 $a6a 'e3ia% #

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    85/432

      85

    Se$a"4a" 'a30a" e"e!4i li'3!i *#h, 6ai30 $a6a 'e3ia% #Se$a"4a" 'a30a" e"e!4i li'3!i *#h, 6ai30 $a6a 'e3ia% #

    $ala2 #a30 1 7a2.$ala2 #a30 1 7a2.

    1 N2?' Q 1 #a331 N2?' Q 1 #a33

    1 h% Q P> 42?' Q P> *,1 2?'1 h% Q P> 42?' Q P> *,1 2?' Q P-B #a33 Q P-B #a33

    1 h% Q @,1 h% Q @,P-B #P-B #

    1 # Q 1,-B h% Q 1@& 42?'1 # Q 1,-B h% Q 1@& 42?'

    a$i , 1 #h Q 1@& < B@ < B@a$i , 1 #h Q 1@& < B@ < B@

    Q -BP.&@@ 42 Q 1,-B h% 8 h!.Q -BP.&@@ 42 Q 1,-B h% 8 h!.

    k!al k+h 860427

    200.3671   ==

    KONERSI DARI HORSE(O+ER MENADI KILO+ATTKONERSI DARI HORSE(O+ER MENADI KILO+ATT

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    86/432

      86

    Da6a 0$a a3a0 3e"a4a 0$a a$alah 0"i3 %e"400!a" $a6aDa6a 0$a a3a0 3e"a4a 0$a a$alah 0"i3 %e"400!a" $a6a

    6a"4 'e3a!a $e"4a" P-B hi"44a PB #a33.6a"4 'e3a!a $e"4a" P-B hi"44a PB #a33.

    Defi"i'i $a6a 0$a 5e!;a!ia'i 3e!4a"30"4 a%lia'i"6a:Defi"i'i $a6a 0$a 5e!;a!ia'i 3e!4a"30"4 a%lia'i"6a:

    Da6a 0$a 2ea"i'?hi$!oli *Da6a 0$a 2ea"i'?hi$!oli *mechanical horsepower mechanical horsepower 

    a$alah "ilai 6a"4 5e'a!"6a 'e3a!a >>@ ai8%o0"$ %e! $e3ia$alah "ilai 6a"4 5e'a!"6a 'e3a!a >>@ ai8%o0"$ %e! $e3i

    *f38l5?' a3a0 'e3a!a $e"4a" PB #a33.*f38l5?' a3a0 'e3a!a $e"4a" PB #a33.

    U"30 2o3o! li'3!i, 'a30 $a6a 0$a 'e3a!a $e"4a" PB #a33.U"30 2o3o! li'3!i, 'a30 $a6a 0$a 'e3a!a $e"4a" PB #a33.

    A"4a 6a"4 3e!30li' %a$a la5el 2e!0%aa" $a6a o03%03,A"4a 6a"4 3e!30li' %a$a la5el 2e!0%aa" $a6a o03%03,

    50a" $a6a i"%03.50a" $a6a i"%03.

    Da6a 0$a 2e3!i *Da6a 0$a 2e3!i *metric horsepower metric horsepower  a$alah "ilai 6a"4 a$alah "ilai 6a"45e'a!"6a 'e3a!a $e"4a" P> *42?', a3a0 'e3a!a $e"4a"5e'a!"6a 'e3a!a $e"4a" P> *42?', a3a0 'e3a!a $e"4a"

    P-B #a33.P-B #a33.

    CONTOH SOAL:CONTOH SOAL:

    1 D l 7i 5 i $ P@ l?1 D l 7i 5 i $ P@ l?

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    87/432

      87

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:Me'i" 0a%Me'i" 0a%

    1>@ h%1>@ h%

    1.@@ 4?h!1.@@ 4?h!

    02lah %a"a' 6a"4 $io";e!'i02lah %a"a' 6a"4 $io";e!'i

    2e"7a$i e!7a 'e3ia% 7a2:2e"7a$i e!7a 'e3ia% 7a2:

    Q P@ *1.@@ Q .@@@ cal Q P@ *1.@@ Q .@@@ cal

    Ke!7a 2e'i" 0a% $ala2 #a30 6a"4 'a2a: + Q 1>@ h% 8 h!Ke!7a 2e'i" 0a% $ala2 #a30 6a"4 'a2a: + Q 1>@ h% 8 h!

    + Q 1>@ < P> < B@ < B@ Q @.>@@.@@@ 42+ Q 1>@ < P> < B@ < B@ Q @.>@@.@@@ 42

    1. Dala2 07i co5a 2e'i", 0a% 2e"4a"$0"4 %a"a' P@ cal?4.1. Dala2 07i co5a 2e'i", 0a% 2e"4a"$0"4 %a"a' P@ cal?4.

    Me'i" 0a% 2e"4ha'ila" e!7a 1>@ h% $a" 2e"4o"'02'iMe'i" 0a% 2e"4ha'ila" e!7a 1>@ h% $a" 2e"4o"'02'i

    0a% 'e5e'a! 1.@@ 4?h!. Te"30a" ei;ale" %a"a' $a" e!7a0a% 'e5e'a! 1.@@ 4?h!. Te"30a" ei;ale" %a"a' $a" e!7a

    $ala2 07i co5a 2e'i" 0a% 3e!'e503.$ala2 07i co5a 2e'i" 0a% 3e!'e503.

    Ei;ale" %a"a' $e"4a" e!7a:Ei;ale" %a"a' $e"4a" e!7a:k!al kgm

    *W 

     A413

    000.98000.500.401 ===

    Ha'il"6a: 1 cal ha"6a 2e"4ha'ila" e!7a 1- 42,Ha'il"6a: 1 cal ha"6a 2e"4ha'ila" e!7a 1- 42,

    a!e"a 3e!$a%a3 %a"a' 6a"4 hila"4 oleh !a$ia'i.a!e"a 3e!$a%a3 %a"a' 6a"4 hila"4 oleh !a$ia'i.

    &. (e25a"4i3 3e"a4a li'3!i 2e"4o"'02'i 5aha" 5aa!&. (e25a"4i3 3e"a4a li'3!i 2e"4o"'02'i 5aha" 5aa!

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    88/432

      88

    /a305a!a &@ 3o" Q &@.@@@ 4/a305a!a &@ 3o" Q &@.@@@ 4

    (ENYELESAIAN:(ENYELESAIAN:

    02lah %a"a' 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e"e!4i li'3!i02lah %a"a' 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e"e!4i li'3!i

    'e3ia% B 7a2 $a" efi'ie"'i &@V:'e3ia% B 7a2 $a" efi'ie"'i &@V:

    Q &@.@@@ < P@@@ < @,& Q &.@@@.@@@ cal Q &@.@@@ < P@@@ < @,& Q &.@@@.@@@ cal

    kWh*

    W    560.32

    860

    000.000.28

    860

    === 1 +h Q B@ cal1 +h Q B@ cal

    5a305a!a &@ 3o" 'e3ia% B 7a2, 1 4 5a305a!a 2e"4ha'ila"5a305a!a &@ 3o" 'e3ia% B 7a2, 1 4 5a305a!a 2e"4ha'ila"

    %a"a' P.@@@ cal. Te"30a" $a6a li'3!i 6a"4 $iha'ila" 7ia%a"a' P.@@@ cal. Te"30a" $a6a li'3!i 6a"4 $iha'ila" 7ia

    ha"6a &@ V %a"a' 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e"e!4i li'3!i.ha"6a &@ V %a"a' 6a"4 $io";e!'i 2e"7a$i e"e!4i li'3!i.

    Ra3a8!a3a e"e!4i li'3!i 6a"4 $i5a"4i3a" 'e3ia% 7a2:Ra3a8!a3a e"e!4i li'3!i 6a"4 $i5a"4i3a" 'e3ia% 7a2:

    kW h

    k+h N    420.5

    6

    560.32==

    KERA?ENERGI *+KERA?ENERGI *+

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    89/432

      89

    $$

    ((

    11 &&

    $'$'

    11

    &&

    FF

    FF

    Dia4!a2 % 8 ;, e!7a 4a'Dia4!a2 % 8 ;, e!7a 4a'

    $ala2 Sili"$e!$ala2 Sili"$e!

    Ke!7a a$alah %e!alia" a"3a!a 4a6a $e"4a" 7a!a li"3a'a""6a.Ke!7a a$alah %e!alia" a"3a!a 4a6a $e"4a" 7a!a li"3a'a""6a.

    F: 4a6a *NJ l5, $': li"3a'a" *2J f3 F: 4a6a *NJ l5, $': li"3a'a" *2J f3

    F Q A %F Q A % %: 3ea"a" %a$a %i'3o".%: 3ea"a" %a$a %i'3o".

    a$i, $+ Q % A $'. 'e$a"4a"a$i, $+ Q % A $'. 'e$a"4a"A $' Q $A $' Q $

    $ : %e!5e$aa" ;ol02e$ : %e!5e$aa" ;ol02e

    Ke!7a, $+ Q F $'Ke!7a, $+ Q F $'

    Sa30a" e!7a: *N2 J o0leSa30a" e!7a: *N2 J o0le

    Ke!7a 3o3al, $+ Q % $Ke!7a 3o3al, $+ Q % $ 

    Ke!7a 'e3ia% 'a30a" 2a''a, $# Q % $;Ke!7a 'e3ia% 'a30a" 2a''a, $# Q % $; ?4 J ?4?4 J ?4

    ENERGI?KERA TERGANTUNG (ADA ENIS (ROSESENERGI?KERA TERGANTUNG (ADA ENIS (ROSES

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    90/432

      90

    (a$a $ia4!a2 % = ;, 'i'3e2 *4a' 5e!05ah(a$a $ia4!a2 % = ;, 'i'3e2 *4a' 5e!05ah

    $a!i ea$aa" a e ea$aa" 5 2elal0i & 7e"i'$a!i ea$aa" a e ea$aa" 5 2elal0i & 7e"i'

    %!o'e' 5e!5e$a, 6ai30 %!o'e' I $a" II. Ke!7a%!o'e' 5e!5e$a, 6ai30 %!o'e' I $a" II. Ke!7a

    6a"4 $iha'ila" a3a0 $i3e!i2a 'i'3e2 *4a'6a"4 $iha'ila" a3a0 $i3e!i2a 'i'3e2 *4a'

    a$alah l0a'a" a"3a!a li"3a'a" %!o'e'a$alah l0a'a" a"3a!a li"3a'a" %!o'e'

    3e!ha$a% '0250 ;.3e!ha$a% '0250 ;.

    (a$a $ia4!a2 % = ;, 'i'3e2 *4a' 5e!05ah $a!i ea$aa" a e(a$a $ia4!a2 % = ;, 'i'3e2 *4a' 5e!05ah $a!i ea$aa" a e

    ea$aa" 5, %!o'e' I 2e2%0"6ai l0a'a": a = I = 5 = & = 1 = aea$aa" 5, %!o'e' I 2e2%0"6ai l0a'a": a = I = 5 = & = 1 = a

    le5ih 5e'a! $a!i %!o'e' II 6a"4 2e2%0"6ai l0a'a": a = II =le5ih 5e'a! $a!i %!o'e' II 6a"4 2e2%0"6ai l0a'a": a = II =

    5 = & = 1 = a. a$i e!7a 6a"4 $iha'ila" a3a0 $i3e!i2a5 = & = 1 = a. a$i e!7a 6a"4 $iha'ila" a3a0 $i3e!i2a'i'3e2 *4a' 'a"4a3 3e!4a"30"4 %a$a 7e"i' %!o'e'"6a.'i'3e2 *4a' 'a"4a3 3e!4a"30"4 %a$a 7e"i' %!o'e'"6a.

    ENERGI?KERA TERGANTUNG (ADA ENIS (ROSESENERGI?KERA TERGANTUNG (ADA ENIS (ROSES

    %%

    ;;

    IIII 55

    aa II

    &&11

    KERA (ADA (ERU/AHAN (ROSES GASKERA (ADA (ERU/AHAN (ROSES GAS

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    91/432

      91

    1. Ke!7a %!o'e' 3e2%e!a30! o"'3a" *1. Ke!7a %!o'e' 3e2%e!a30! o"'3a" *isothermalisothermal

    Si'3e2 5e!05ah $a!i ea$aa" 1 e ea$aa" &Si'3e2 5e!05ah $a!i ea$aa" 1 e ea$aa" &%a$a%a$a 3e2%e!a30! o"'3a"3e2%e!a30! o"'3a",, TT11 Q TQ T&&

    (!o'e' i'o3e!2i', %(!o'e' i'o3e!2i', %11 ;;11 Q %Q %&& ;;&& 1

    2

    2

    1

    v

    v

     p

     p=→

    (e!'a2aa" 4a' i$eal 'e3ia% 'a30a" 2a''a:(e!'a2aa" 4a' i$eal 'e3ia% 'a30a" 2a''a:

    v

    &  % p =→

    % ; Q R T% ; Q R T

    ((

    ;;

    ((11

    ((&&

    ;;&&;;11

    11

    &&

    T Q CT Q C

    Ke!7a 'i'3e2 %e! 'a30a" 2a''a: $# Q % $;Ke!7a 'i'3e2 %e! 'a30a" 2a''a: $# Q % $;

    1

    2

    ln

    2

    1v

    v

    &  %v

    #v

    &  %+

    v

    v == ∫ 

    ((a$i e!7a 'i'3e2 %e! 'a30a" 2a''a:a$i e!7a 'i'3e2 %e! 'a30a" 2a''a:

  • 8/16/2019 TERMODINAMIKA MODUL KULIAH.ppt

    92/432

      92

    2

    1ln p

     p&  %+ =→

    1

    2

    112

    1

    11   lnln v

    v

    v p p

     p

    v p+   ==⇒

    % ; Q R T

    ;;

    ((11

    ((&&

    ;;&&;;11

    11

    &&

    T Q CT Q C

    a$i