tÜrk ‹dare tar‹h‹ -...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2699

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1665

TÜRK ‹DARE TAR‹H‹

YazarlarDoç.Dr. Erkan TURAL (Ünite 1, 2, 6, 7, 8)

Dr. fiahin KILIÇ (Ünite 3)Dr. Ayflegül KILIÇ (Ünite 3)

Doç.Dr. Cenk REYHAN (Ünite 4)Yrd.Doç.Dr. Ercan UYANIK (Ünite 5)

EditörDoç.Dr. Erkan TURAL

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Yrd.Doç.Dr. Alper Altunay

Yrd.Doç.Dr. Nuran Öztürk Baflp›nar

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Hatice Çal›flkan

GrafikerlerAyflegül DibekAysun fiavl›

Hilal Küçükda¤aflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Türk ‹dare Tarihi

ISBN 978-975-06-1366-1

2. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 37.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Eski Türklerde Yönetim Yap›s› .............................................. 2ORTA ASYA: YAfiAM VE CO⁄RAFYA......................................................... 3TÜRKLER TAR‹H SAHNES‹NDE .................................................................. 5DEVLET TEfiK‹LATININ TOPLUMSAL KÖKENLER‹.................................... 9‹MPARATORLUK ‹DARES‹N‹N YAPI TAfiLARI ............................................ 11‹lkeler ............................................................................................................. 11

Oks›zl›k (Ba¤›ms›zl›k) ............................................................................. 11Ulufl (Ülke) .............................................................................................. 11Kün (Halk)............................................................................................... 11Töre (Kanun)........................................................................................... 12

Yöneticiler...................................................................................................... 12Kut’lu Ka¤an............................................................................................ 12Toy (Kurultay - Meclis)........................................................................... 14Buyruk (Ka¤an’›n Yard›mc›lar› - Bakanlar) .......................................... 16Hatun ....................................................................................................... 17Tigin (fiehzade) ....................................................................................... 17

FEDERASYON ORDUSU............................................................................... 19GÖÇEBEN‹N TÖRES‹ KENTL‹N‹N KANUNU.............................................. 19Özet................................................................................................................ 21Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 22Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 23Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 24S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 24Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 25

‹lk Türk-‹slam Devletlerinde Yönetim Yap›s›....................... 26KARAHANLILAR DEVLET‹............................................................................ 27Karahanl› Yönetiminin Yap›tafllar›................................................................ 28

Kut’lu Ka¤an’dan Köni Han’a................................................................. 28Hatun ....................................................................................................... 30Saray Teflkilat›.......................................................................................... 30Merkez Teflkilat› ...................................................................................... 30Taflra Teflkilat›.......................................................................................... 31

GAZNEL‹LER DEVLET‹ ................................................................................. 31Gazneliler Devleti’nin Do¤as›....................................................................... 33

Sultan ....................................................................................................... 33Vezir ......................................................................................................... 34Divân-› Arz .............................................................................................. 34Divân-› Risâlet ......................................................................................... 34Divân-› fiugul-i ‹flrâf-› Memleket ............................................................ 34Divân-› Berîd ........................................................................................... 34Divan-› Vekâlet........................................................................................ 35Gaznelilerde Adalet Yönetimi ................................................................ 35Gazne Taflras›n›n ‹daresi ........................................................................ 35

SELÇUKLULAR............................................................................................... 35fief’likten Saltanat’a........................................................................................ 35

Anadolu Selçuklu Devleti ...................................................................... 38Selçuklu Yönetiminin Ögeleri ...................................................................... 41

Sultan ....................................................................................................... 41Selçuklu Saray› ........................................................................................ 42Merkez Teflkilat› ...................................................................................... 43

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Eyalet Teflkilat› ........................................................................................ 45Özet ............................................................................................................... 47Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 48Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 49S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 49Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 51

Osmanl› Kurulufl Dönemi’nde Yönetim Yap›s› .................... 52KURULUfi DÖNEM‹’NDE OSMANLI YÖNET‹M ANLAYIfiI VE YAPILANMASI ............................................................................................... 53Osmanl› Yönetim Anlay›fl› ............................................................................ 53Kurulufl Döneminde Osmanl› Devlet ‹daresinin Yap›lanmas›.................... 56Devflirme Sisteminin Ortaya Ç›k›fl› ............................................................... 58MERKEZ TEfiK‹LATI...................................................................................... 60Divân-› Hümâyûn.......................................................................................... 60Divân-› Hümâyûn’un Üyeleri ve Yard›mc›lar› ............................................. 61

Veziriazam ve Vezirler ............................................................................ 61Kazaskerler (Kad›askerler)...................................................................... 61Defterdar.................................................................................................. 62Niflanc› ..................................................................................................... 62Di¤er Üyeler ............................................................................................ 62

TAfiRA TEfiK‹LATI ......................................................................................... 62‹dari Taksimat................................................................................................ 62Erken Dönem Osmanl› Devlet Teflkilat›nda Toprak ‹daresi ...................... 64ASKERÎ TEfiK‹LAT ......................................................................................... 66Yaya ve Müsellemler..................................................................................... 66

Kap›kulu Askerleri .................................................................................. 66Eyalet Askerleri........................................................................................ 68Erken Dönem Osmanl› Bahriye Teflkilat› .............................................. 69

Özet ............................................................................................................... 71Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 72Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 73Okuma Parças› ........................................................................................... .. 73Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 74S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 74Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 75

Osmanl› Klasik Dönemi’nde Yönetim Yap›s› ....................... 76OSMANLI DEVLET YAPISINDA MERKEZ TEfiK‹LATI ................................ 77SARAY............................................................................................................ 79Enderun ........................................................................................................ 81Birun ............................................................................................................. 81Harem ........................................................................................................... 84D‹VAN-I HÜMAYUN..................................................................................... 84As›l Üyeler ..................................................................................................... 87Divan-› Hümayun Kalemleri......................................................................... 91OSMANLI ‹DAR‹ YAPISINDA TAfiRA TEfiK‹LATI ....................................... 93T›mar Sistemi ................................................................................................ 93EYALET ‹DAR‹ B‹R‹M‹.................................................................................. 96Eyaletler ve Beylerbeyilik (Askeri-‹dari Birim)............................................ 96SANCAK ‹DAR‹ B‹R‹M‹................................................................................. 97Sancaklar ve Sancakbeyilik (Askeri-‹dari Birim) ......................................... 97KAZA ‹DAR‹ B‹R‹M‹...................................................................................... 98Kazalar ve Kad›l›k (Adli-‹dari Birim) ........................................................... 98‹mtiyazl› Eyelatler ......................................................................................... 100Taflra Teflkilat›ndaki Di¤er Görevliler .......................................................... 100

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Klasik Dönem Osmanl› Yönetim Yap›s›n›n Dönüflümü............................. 101Özet ............................................................................................................... 102Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 103Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 104S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 104Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 105

Tanzimat Dönemi’nde (1839-1876) Yönetim Yap›s› ........... 106MERKEZ TEfiK‹LATINDA DE⁄‹fi‹KL‹K ........................................................ 107Bab›âli’nin Ortaya Ç›k›fl› .............................................................................. 107Sadaretin Baflvekâlete Dönüfltürülmesi ........................................................ 108Merkez Teflkilat›nda Yeni Meclislerin Oluflturulmas› ................................. 109TANZ‹MAT DÖNEM‹’NDE TAfiRA TEfiK‹LATINDA DE⁄‹fi‹KL‹K .............. 113Taflrada Meclislerin Ortaya Ç›k›fl› ................................................................. 114Muhass›ll›k Meclisleri .................................................................................... 114Büyük Meclislerin Kurulmas›........................................................................ 1151849 Düzenlemesiyle Valilerin Devre D›fl› B›rak›lmas›............................... 1151852 Düzenlemesiyle Valilerin Yeniden Güçlenmesi ................................. 116Islahat Ferman› ve 1858 Düzenlemesi ........................................................ 1161864 Vilâyet Nizâmnâmesi............................................................................ 1181867 Vilâyet-i Umûmiye Nizâmnâmesi ........................................................ 1191871 ‹dâre-i Umûmîye-i Vilâyet Nizâmnâmesi ............................................ 119Belediyeler ..................................................................................................... 121Özet................................................................................................................ 123Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 124Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 125Okuma Parças› .............................................................................................. 125Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 126S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 126Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 127

II. Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1908) Yönetim Yap›s› .. 128BALKAN M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹............................................................................. 129ANAYASAL MONARfi‹YE GEÇ‹fi: KANUN-‹ ESAS‹ ..................................... 130Kanun-i Esasi’nin Yap› Tafllar›...................................................................... 131TANZ‹MAT fiEHZADES‹, ‹ST‹BDÂD PAD‹fiAHI: II. ABDÜLHAM‹D.......... 133Liberalizmden Muhafazakârl›¤a .................................................................... 134Y›ld›z Saray-› Hümayûnu ............................................................................. 135SARAY TEfiK‹LATI......................................................................................... 137Büyük Mabeyn .............................................................................................. 137Baflkitâbet Dairesi.......................................................................................... 138Hususi fiifre Dairesi ve Telgrafhane............................................................. 139Mabeyn-i Hümayûn Mütercimleri................................................................. 139Komisyonlar................................................................................................... 140‹stibdad Ayg›tlar›: Jurnal ve Sansür ............................................................. 141BÂBIÂL‹ ......................................................................................................... 141Baflvekil (Sadrazam) .................................................................................... 142Meclis-i Vükelâ .............................................................................................. 143Meflîhat........................................................................................................... 143Maliye Nezareti.............................................................................................. 144Hariciye Nezareti ........................................................................................... 145Dâhiliye Nezareti ........................................................................................... 146Osmanl› Taflras› ............................................................................................ 146Özet................................................................................................................ 149Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 150Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 151

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 151Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 153

II. Meflrutiyet Dönemi’nde (1908-1918) Yönetim Yap›s›..... 154JÖN TÜRKLER ............................................................................................... 155HÜRR‹YET’‹N ‹LANI: KAOS & SAVAfi ......................................................... 159Saray’dan Nuruosmaniye’ye Kanun-i Esasi.................................................. 160MEfiRUT‹YET HÜKÜMETLER‹ VE OSMANLI BÜROKRAS‹S‹ ..................... 161II. MEfiRUT‹YET YÖNET‹M‹N‹N YAPI TAfiLARI......................................... 166Sultan ............................................................................................................. 166Meclis-i Vükelâ ............................................................................................. 167

Müsteflar ................................................................................................... 169Sadâret .......................................................................................................... 169Maliye Nezareti ............................................................................................ 170Dâhiliye Nezareti ........................................................................................... 171Meflrutiyet Taflras›.......................................................................................... 172Vali ................................................................................................................. 173

Vilayet Bürokrasisi .................................................................................. 174Vilayet ‹dare Meclisi................................................................................ 174Vilayet Genel Meclisi .............................................................................. 1751913 Vilayet Kanunu............................................................................... 176Meflrutiyet Belediyesi .............................................................................. 176

Özet ............................................................................................................... 180Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 181Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 182S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 182Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 183

Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1960) Yönetim Yap›s› ....... 184ANKARA BÜROKRAS‹S‹N‹N KURULUfiU .................................................... 185KAB‹NE S‹STEM‹ VE KAB‹NELER................................................................ 186CUMHUR‹YET BÜROKRAS‹S‹N‹N YAPI TAfiLARI ..................................... 189Reis-i Cumhur (Cumhurbaflkan›).................................................................. 189‹cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu)....................................................... 189Baflvekil (Baflbakan) ve Vekiller (Bakanlar)................................................ 190Müsteflar ......................................................................................................... 191fiura-y› Devlet (Dan›fltay).............................................................................. 191Divan-› Muhasebat (Say›fltay) ....................................................................... 192CUMHUR‹YET MEMURU .............................................................................. 193Kamu Yöneticilerinin Yetifltirilmesi - TODA‹E Örne¤i ............................... 196CUMHUR‹YET TAfiRASI................................................................................ 197Köy Kanunu - Reaya’dan Efendili¤e ........................................................... 197Belediye ......................................................................................................... 198Vilayet (‹l) ...................................................................................................... 200‹lçe ................................................................................................................. 201Bucak ............................................................................................................. 202Özet................................................................................................................ 203Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 204Yaflam›n ‹çinden............................................................................................ 205Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 207S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 207Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 208

Sözlük ................................................................................... 209

‹ ç indek i lervi

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

Önsöz

Tarihin herhalde en s›k›c› alan› idare k›sm›d›r. Orada ne savafl meydanlar›n›n

enerjisi ne toplumsal olaylar›n sars›nt›lar› ne de insanlar›n tekrar tekrar okuyaca-

¤› fliirsel metinler vard›r. Ancak ilginç flekilde tüm bu aktivitelerle devletin çok ya-

k›ndan ilgisi vard›r. Savafl›n maliyeti, toplumsal olaylar›n kontrolü ve fliirin toplu-

ma uygunlu¤u hep bürolar›n hesaplamakla yükümlü oldu¤u mekânlard›r!

Ders kitaplar›na kaynak olarak verilen "100 Türk Büyü¤ü" gibi yard›mc› kitap-

lardaki karakterlerin büyük bir k›sm›n›n örgütlerden, hiyerarflilerden ç›kt›¤›n› gör-

mek ve kariyerlerini o bürolar içerisinde sürdürmüfl olduklar›n› bilmek dahi ken-

di bafl›na anlaml›d›r. Savafl meydanlar› ve uluslararas› sözleflmeler d›fl›nda da bir

tarihimiz oldu¤unu ilkö¤retim ö¤rencilerimiz daha yeni yeni okuyorlar, araflt›r›-

yorlar. Elinizde tuttu¤unuz "Türk ‹dare Tarihi" kitab› tüm bu çekinceler gözetile-

rek kaleme al›nd›. ‹darenin yap›tafllar›na de¤inildi ancak o birimlerin o flekilde ça-

l›flmas›na neden olan genel düflünceye, idare mant›¤›na k›saca zaman›n ruhuna

referanslar verilerek düz bir aktar›mdan sak›n›lmaya çal›fl›ld›.

Fuad Köprülü, ‹smail H. Uzunçarfl›l›, Halil ‹nalc›k, ‹lber Ortayl›, Musa Çad›rc›,

Ali Aky›ld›z ve Mehmet Seyitdanl›o¤lu gibi bu alana hayat›n› vakfetmifl duayen

hocalar›m›z›n eserleri olmasayd› böyle bir çal›flmay› yapmak herhalde mümkün

olmazd›. Çal›flma süresinin k›sal›¤›na ra¤men projede yer almay› kabul eden de-

¤erli meslektafllar›m Doç.Dr. Cenk Reyhan, Yrd.Doç.Dr. Ercan Uyan›k, Dr. fiahin

K›l›ç ve Dr. Ayflegül K›l›ç’a teflekkürlerimi sunuyorum. Kitab›n haz›rl›k süresince

tüm sorular›ma h›zl› bir flekilde cevap veren ve çözüm üreten Anadolu Üniversi-

tesi Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Birimi yöneticileri Mehmet Emin Yüksel ve Ufuk

Önce baflta olmak üzere tüm personele ayr›ca teflekkürü borç bilirim. Projenin ilk

aflamas›ndan itibaren çal›flmam›z› yönlendiren Kamu Yönetimi Bölüm Koordina-

törü Doç.Dr. Süleyman Sözen'e teflekkürlerimi sunuyorum. Son olarak çal›flman›n

ortaya ç›kmas›na vesile olan ve böylesi önemli bir dersin müfredata al›nmas›n›

sa¤layan sayg›de¤er hocam, Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Genel

Müdürü Prof.Dr. Eyyup Günay ‹sbir’e flükranlar›m› sunuyorum.

Doç.Dr. Erkan TURAL

2012 / ANKARA

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Orta Asya’daki farkl› yaflam tarzlar›n›n siyasi ve iktisadi yap›y› ne ölçüde be-lirledi¤ini de¤erlendirebilecek,Co¤rafyan›n toplumsal yap› üzerindeki etkisine örnekler verebilecek,‹lk Türk devletlerini hem teflkilat hem siyasi süreç ba¤lam›nda birbirleriylek›yaslayabilecek,Orta Asya Türklerinin kurdu¤u siyasi yap›n›n hangi devlet flekliyle aç›klana-bilece¤ini ay›rt edebilecek,Steplere hakim inanç sistemlerinin yönetim biçimini ne ölçüde etkileyebile-ce¤ini saptayabilecek,Eski Türk devlet mant›¤›n›n köfle tafl› kavramlar›n› listeleyebilecek,Co¤rafya ve toplumsal flartlar›n sadece idareyi de¤il ordu ve adalet teflkilat›-n› da flekillendirdi¤ini tespit edip yorumlayabilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Devlet• Göçebe Çobanl›k• Federasyon• Türk Kozmogonisi

• Bodun• Kut• Toy• Töre

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

N

N

NN

Türk ‹dare Tarihi Eski TürklerdeYönetim Yap›s›

• ORTA ASYA: YAfiAM VECO⁄RAFYA

• TÜRKLER TAR‹H SAHNES‹NDE• DEVLET TEfiK‹LATININ

TOPLUMSAL KÖKENLER‹• ‹MPARATORLUK ‹DARES‹N‹N YAPI

TAfiLARI• FEDERASYON ORDUSU• GÖÇEBEN‹N TÖRES‹ KENTL‹N‹N

KANUNU

1TÜRK ‹DARE TAR‹H‹

ORTA ASYA: YAfiAM VE CO⁄RAFYADünyan›n yafl›n›n 4,5 milyar y›l, insano¤lunun yeryüzü üzerindeki serüveninin ise50 bin y›l kadar (cro-magnon insan›) oldu¤u düflünülürse ilk örgütlü toplumlar›nmazisinin çok daha yeni (yaklafl›k 5000 y›l) oldu¤u ileri sürülebilir. Ünitemiz bo-yunca iflleyece¤imiz ve tarihimizdeki ilk yönetim yap›lar›n›n temelini atan göçebedevletler, günümüzden hemen hemen üç bin y›l önce Çin, Hindistan ve ‹ran gibitar›m toplumlar›n s›n›rlar›nda görülmüfl ve kay›tlara geçirilmifltir.

Dönem üzerine alan çal›flmalar› yapan arkeologlar ve tarihçiler, göçebelerindünya tarihi ve özellikle Orta Asya tarihi içindeki yerlerinin kavranmas›n›n tar›mtoplumlar›yla kurduklar› iliflkilerin daha yak›ndan incelenmesinden geçti¤ini önesürmüfllerdir (Krader, 1993). Eski Türklerin yaflamlar›na dair bilgilerin neredeysetamam› Çin arflivlerinden sa¤lan›rken, günümüze kadar gelen yaz›l› ürünler, yerle-flik hayata geçilmesiyle beraber verilmeye bafllanm›flt›r.

Göçebe çobanl›k, Eski Türklerin hem yaflam biçiminin hem de geçim kayna-¤›n›n esas›n› oluflturmaktayd›. Söz konusu ekonomik-toplumsal yap›n›n yüzy›llar-ca sürmesinin en önemli nedenleri aras›nda; toplumu bir arada tutan gelenekler enbaflta gelmek üzere birçok iç dinamik etmen bulunmaktayd›. Öte yandan, çevretoplumlar taraf›ndan bask›l› bir flekilde arkas›nda durulan ekonomik ifl bölümü ve‹pek Yolu’nun denetimi gibi ögelerin yer ald›¤› d›fl dinamikler de önemli bir yertutmaktayd›.

Yukar›da bahsetti¤imiz ifl bölümünün çap› o kadar genifl ve içeri¤i çeflitliydi kiyak›n zamana kadar dünya üzerinde böylesi bir mübadele iliflkisine tan›k olunma-m›flt›r. Göçebeler - bu arada Arabistan yar›madas›ndaki bedevilerin de bölgelerinebenzer bir dinamizm getirdikleri hat›rlat›lmal›d›r- canl› hayvan ve hayvan ürünleri-ni ticari döngüye dâhil ederken, karfl›l›¤›nda Çinliler tar›m ürünleri ile bu dolafl›-m›n sürekli canl› kalmas›na çal›fl›rlard›. Orta Asya siyasi tarihine damgas›n› vuransavafllar›n da yine bu ba¤lamda cereyan etti¤i görülmektedir. Dolafl›mda meydanagelen herhangi bir aksama veya paylafl›m müzakerelerinde yaflanan anlaflmazl›klarsavafllar›n fliddetini belirlemifltir. Göçebelerin Çin s›n›r›n› geçip ya¤ma seferlerindebulunmalar› veya tam tersine Çinlilerin göçebeler içindeki çat›flmalara müdahale-leri hep maddi kültürdeki farkl› alg›lamalardan kaynakland›.

Yaflam biçimlerinin taban tabana z›t olmas› mekânsal farkl›laflmaya, bu da yö-netim sistemlerinin ayr›flmas›na yol açm›flt›r. Tar›m, yo¤un (entansif), çobanl›k iseyayg›n (ekstansif) üretimdir. Göçebelerin sürüleri çok genifl topraklar üzerinde ya-

Eski TürklerdeYönetim Yap›s›

Göçebe Çobanl›k: ‹lk olarakNeolitik Dönem’de (M.Ö.8000-5000) hayvanlar›nevcillefltirilmesiyle beraberyerleflik toplumun ortayaç›k›fl› ile eflzamanl› flekildebeliren üretim ve yaflambiçimi.

y›l›rken, tar›msal üretim ona oranla daha dar noktalarda yo¤unlaflm›flt›r. K›sacabelli say›da insan›n çobanl›k üretimiyle yaflayabilmesi için gerekli toprak parças›,ayn› say›da tar›mc›n›n yaflayabilmesi için gerekenin yüz kat› fazlad›r. Üretim çap›-n›n art›fl›, etnik çeflitlili¤i de beraberinde getirmifltir. Örne¤in ayn› dönemde Avru-pa’da üretim, ayn› etnik topluluk içinde gerçeklefltirilirken (otarfli kastediliyor),Asya’da zaman içerisinde ortaya ç›kan ifl bölümü, Sanayi Devrimi öncesi dünyan›ngördü¤ü en büyük ticari mübadelenin etnik gruplar aras›nda paylaflt›r›lmas›yla so-nuçlanm›flt›.

Erken Devlet, Haz. H. Claessen - P. Skalnik, Çev. A. fienel, Ankara: ‹mge Yay›nevi.

Orta Asya’daki göçebe toplumlar; d›fla kapal›, kendine yeter bir ekonomik yap›ya sahipmiydi?

Mübadele kadar devlet yap›s› üzerindeki en önemli belirleyici, co¤rafyayd›.Yaklafl›k üç bin kilometrelik bir alan boyunca uzanan bozk›r, yine de pek çok yer-de yerini farkl› ama daha az çetin olmayan yer flekillerine b›rakmaktayd›. Örne¤inUral-Altay da¤ silsileleri, Takla Makan ve Gobi çölleri sadece insanlar›n de¤il dev-let gibi büyük organizasyonlar›n dahi imkânlar›n› k›s›tlamaktayd›. Bozk›r topra¤›-n›n tar›ma elveriflsizli¤i, co¤rafya insan›n›n hayvanc›l›kla u¤raflmas›n› kaç›n›lmazk›lm›flt›r. Ancak iklimsel koflullar›n de¤iflkenli¤i ve hayvanlar için gerekli çay›rl›kalanlar›n s›n›rl›l›¤›, göçebeli¤in hayat tarz› olarak belirlenmesine yol açm›flt›. Bunedenledir ki göçebe çoban toplumlar› ömürlerini, ya¤›fll› ve çay›rl› bölgelerin bit-mek bilmez aray›fl› içerisinde geçirmekteydi. Co¤rafyan›n sertli¤i ve kaynaklar›nk›s›tl›l›¤›, paylafl›m mücadelesine, bu ise savaflç› bir karaktere davetiye ç›karm›flt›r.Mücadele alan›n›n geniflli¤i nedeniyle at, göçebe hayat›n vazgeçilmez bir parças›hâline gelmifltir. ‹ri kemikli Taki ile küçük ama hareketli Torpan cinsi atlar, OrtaAsya’dan Avrupa’ya de¤in Türklerin kaderine damgas›n› vurmufltur. Mesafelerinuzakl›¤›, anl›k hava de¤iflimleri ve düflman kabilelerin bask›nlar› nedeniyle at kul-lan›m›nda üstün bir yetenek sergileyen bozk›r topluluklar›, yine ayn› gerekçelerlehayatlar›na hiçbir flekilde uymayan ev tipinden uzak kalarak çad›r ve at arabalar›-n› kendilerine yuva bellemifllerdir. At üstünde geçen hayat, göçebenin beslenmetarz›n› da belirlemiflti. Et ve süt temel besin maddesiydi. Kurutulmufl et, past›rma,yo¤urt ve k›srak sütünün mayalanmas›yla elde edilen k›m›z ö¤ünlerin demirbafl›y-d›. Zaman›n Çin elçisi de Hun toplumunu flu flekilde anlatm›flt›;

“Kendi sürülerini yerler ve süt ile k›m›z içerler. Ayr›ca hayvanlar›n›n derilerini de gi-

yinirler. Sürüleri, otla beslerler. Kendileri de onlar›n sütlerini içerler. Bunun için

mevsimlere göre sürülerini izleyerek fluraya veya buraya giderler. Tehlikeli zaman-

larda, gerekirse herkes at›na biner ve oklar›n› kullan›rlar. Savafl geçip, bar›fl gelince

de herkes yeniden mutlu olur ve rahatl›¤a kavuflur. Hakan ile vezir aras›ndaki iliflki-

ler basit de¤ildir. Bütün bir devletin idaresi adeta tek bir vücut gibidir”.

Bu kadar çok olumsuzluk aras›nda göçebenin ayakta kalmas› ancak sürü sahi-bi olmas›na ve sürüsünü koruyabilmesine ba¤l›yd›. Bu nedenle mülkiyet duygusuk›sa süre içerisinde geliflirken bozk›ra hakim düzensizlik ortam›, aileleri kabilele-re, kabileleri de boylara do¤ru adeta sürüklemifltir. Otlak ve sürünün korunmas›veya tam tersine komflu kabilenin otlak ve sürülerinin ya¤malanmas› gerekçeleriy-

4 Türk ‹dare Tar ih i

Otarfli: Ekonomik olarakkendi kendine yeterli olmahâli.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

le bir araya gelen aileler aras›ndaki birliktelik çok uzun süreli olmuyor, amac›nkaybolmas› veya daha kârl› beraberlikler ve ittifaklar aileleri farkl› tutumlara sevkediyordu. Sonu gelmeyen beklenti ve hedefler, örgütlerin uzun soluklu yap›lar ol-mas›n› engellemifl ve afla¤›da konfederasyon tipindeki devletlerde de görece¤imizüzere bozk›r üzerinde kal›c› devletler kurmak neredeyse imkâns›z hâle gelmifltir.Söz konusu süreci ise Türk topluluklar› çerçevesinde ele alaca¤›z.

TÜRKLER TAR‹H SAHNES‹NDE Türk topluluklar›n›n ilk defa ne zaman ortaya ç›kt›¤›, bilim adamlar› aras›nda hâlâtart›fl›lan bir konudur. Türkçenin M.Ö. 3000-500 aras›nda konufluldu¤u bilinmek-tedir. Kald› ki bu tarihlerde Çin kaynaklar›nda “Tujue” olarak adland›r›lan ve Türktopluluklar›n› iflaret eden sat›rlara rastlamaktay›z. M.Ö. 7000’lerde ‹ç Asya’n›n gü-ney platolar›nda tar›m yap›lmaya bafllanm›fl, 4000’lerde kasaba ve kentler ortayaç›km›fl ve yine ayn› dönemlerde yaflanan kurakl›¤›n etkisiyle hayvanc›l›k, tar›mc›-l›¤a tercih edilmeye bafllanm›flt›. S›¤›r, koyun ve keçinin ehlilefltirilmesi 6000’ler,tüm Türk halklar›n›n yaflam biçimini derinden etkileyecek at›n evcilefltirilmesi ise4000’ler ile 2000’ler aras›nda gerçekleflmiflti (Findley, 2006).

‹lk devlet örgütlenmesinin, yani bozk›r imparatorlu¤unun temelini atacak ge-liflmeler ise M.Ö. 400’lerde yine Çin kaynaklar›nda görülmeye baflland›. Kurakl›k,boylar aras› bitmek bilmez çat›flmalar ve Çin’in istila hareketleriyle kesiflti¤i bir za-manda Hunlar›n lideri Mete, çevre boy ve klanlar› kendi liderli¤i alt›nda toplaya-rak imparatorlu¤unu ilan etmiflti (M.Ö. 210 - 174). Kabile veya boya de¤il de ki-fliye / hanedana sadakat ekseninde bir araya gelen bu ilk siyasi örgütlerin enönemli özelli¤i; yüksek bir disipline ve tamamen askeri bir yap›ya sahip olmas›y-d›. Bafl›na buyruk ve kayda de¤er ölçüde eflitlikçi bir tarz› olan boylar›n bir lide-rin sanca¤› alt›nda hiyerarflik ve merkezî bir sisteme geçifli uzun ve kanl› bir sü-reç içerisinde gerçekleflti. Patenti Çin’e ait olan “çanyü” sözcü¤ü yerine “ka¤an”unvan› ilk olarak, bahsedilen de¤iflimin hemen sonras›nda Hunlar taraf›ndan kul-lan›ld›. Çin kaynaklar›nda “ko-han” fleklinde geçen “ka¤an” kelimesi köken ola-rak Türkçe de¤ildir.

Hun ka¤an› kendisini Çin imparatoru gibi “Gö¤ün O¤lu” saymaktayd›. Bu, okadar etkili ve inand›r›c› bir nitelemeydi ki ‹slamiyet’e kadar beylikten imparator-lu¤a neredeyse tüm yöneticilerin bafll›ca referans noktas› olacakt›.

Devletin temellerini atan ka¤an, tahta gök-tanr›n›n (tengri) ihsan›yla ç›kt›¤›n›savunurken, y›l içinde düzenledi¤i kurultaylarda davas›n›n meflruiyetini bodunla-r›n ileri gelenlerine ettirdi¤i yeminlerle de sa¤lamlaflt›r›yordu. Hun ka¤an›n›n alt›n-da Do¤u ve Bat›’n›n bilge prensleri bulunuyordu. “Tu-ki” (do¤ru) unvanl› bu veli-aht prensler veya hanedan mensuplar›, tahta yak›nl›¤›na göre imparatorlu¤un do-¤u ve bat› yar›s›n›n bafl›na atan›yordu. Hun yönetim hiyerarflisinde daha sonra sa¤ve solun “ku-li” beyleri, sa¤ ve solun baflkomutanlar›, sa¤ ve solun valileri, binba-fl›, yüzbafl› ve onbafl›lar› gelmekteydi. Devlet teflkilat› toplumla özdeflleflmifl ve ade-ta sürekli seferde olan bir ordu görünümündeydi (Grousset, 2006; 46).

Hun hâkimiyetinin kök sald›¤› co¤rafyada yaklafl›k olarak 1.5 milyon insan›nyaflad›¤› tahmin edilmektedir. T›pk› Romal›lar›n s›n›rlar› d›fl›ndaki halklar› nitele-dikleri gibi kendileri de Çinliler taraf›ndan barbar olarak görülmekteydi. Oysa ulafl-t›klar› siyasi ve toplumsal teflkilatlanma aflamas› ya da ekonomik ürünler bu tan›m-laman›n son derece yetersiz oldu¤unu göstermektedir. Hun toplumu, sa¤ ve sol ol-mak üzere iki kanada ayr›lan toplam yirmi dört kavimden oluflmaktayd›. Ordu tefl-kilatlanmas›nda haylice karmafl›k bir yap›lanmaya gitmifl, komflu devletlerle olan

51. Ünite - Eski Türk lerde Yönet im Yap›s ›

siyasi ve ticari iliflkilerinde bu kozlar›n› baflar›yla kullanm›fllard›. Çin kronikleriHunlar›n dar› yetifltirdiklerinden bahsetmektedir. Yine de alan araflt›rmac›lar› buverinin bask›n iktisadi yap›n›n üzerinde etkisi olmad›¤›n›, zaten bu üretimin de kö-lelere yapt›r›ld›¤›n› savunmaktad›rlar. Öte yandan ayn› çevreler, Hunlar›n zanaat-ç›l›¤›n› eserlerinde hayranl›k cümleleriyle ifade etmifllerdir. Hayvan dövüfl figürle-ri ve temalar›, yüksek kabartma teknikleri, taflk›n bir fantezi ve canl›l›kla iflledikle-ri geyik ve koç figürleri gelinen aflaman›n tipik yans›malar›yd›. Bilhassa, günümü-ze kadar ulaflan kral mezarlar›ndan ç›kar›lan bronz kabartmalar, yeflim tafllar›,ipekli dokumalar ve renkli kumafllar, bölüm bafl›nda belirtti¤imiz Çin’den Akde-niz’e uzanan büyük mübadelenin en güzel örnekleridir (Raux, 2006, 116).

Hunlar›n sonunu getiren olaylar M.S. 40’l› y›llarda olgunlaflmaya bafllad› ve im-paratorlu¤u oluflturan kavimlerin merkeze isyan›yla ivme kazand›. Gerek verasetgerek iç çat›flmalar nedeniyle parlak günlerinden h›zla uzaklaflan Hun’lar, Çin’inmüdahaleleri ile k›sa sürede da¤›lma noktas›na geldi. Tahta ç›kma ilkelerini otur-tamam›fl, federe devlet fleklinde ortaya ç›km›fl imparatorlu¤un da¤›lma süreci,devlet akl›na ve veraset sistemine keskin prensipler getiren Fatih Kanunnamesi’-ne de¤in, hem ‹slam öncesi hem ‹slam sonras› Türk devletlerinde pek çok defayaflanacakt›r.

Türklerin bir kez daha devletli toplum olarak sahneye ç›kmas› için 500 asr›ngeçmesi gerekmifltir. Kendilerine Türk diyen ve Çin kroniklerinde “Tu-kiu” olarakgeçen terim neredeyse Türkçe konuflan tüm halklar› ifade eder hâle gelmifltir.Mevcut egemenlere k›sa sürede ve kesin flekilde varl›klar›n› kabul ettiren bu yenihalk›n kendilerini “Kök-Türk” yani “mavi-kutsal” olarak ifade etmeleri haylice an-laml›d›r. Çünkü Orhon An›t›’nda da yaz›ld›¤› üzere;

“Yukar›da mavi Gök, afla¤›da karanl›k Yer var oldu¤unda bunlar aras›nda insa-

no¤lu yarat›ld›. Bu insano¤ullar› üzerinde atalar›m Bumin ve ‹stemi Ka¤an hüküm

sürdüler”.

Söz konusu mevcudiyetin, ilahi kökenleri oldu¤una inan›yorlard›. Di¤er yandaGöktürkler soylar›n›n Hunlara dayand›¤›na inanmaktayd›. Çin kay›tlar›nda da ben-zer aç›klamalara rastlanmas›, ihtimalin yüksekli¤ini göstermektedir. Yine de pekçok ‹lk Ça¤ uygarl›¤› gibi Göktürkler de flecerelerini, efsanevi ögelerle anlatmay›seçmifltir. Kurucu atalar›n difli bir kurt taraf›ndan yetifltirilmesi veya demircilik ye-tenekleriyle da¤› eritmeleri gibi motifler kolektif haf›zada da yer etmifl söylenceler-dir. Kurt’u devletin sanca¤›na kaz›yan ve ona, ka¤an kat›l›ml› özel tören günleriadayan, öte taraftan da demircilerle flamanlar› bir sayan anlay›fl›n alt›nda çok güç-lü uhrevi bir temel bulunmaktayd›. Devlet idaresine damgas›n› vuran dini yap›lan-maya geçmeden önce kurucu hükümdarlar›n ve ard›llar›n›n faaliyetlerine bir gözatal›m.

Bumin Ka¤an’›n Mo¤olistan’a hakim Avarlar’› tarihten silmesi, Türkler’in yeniadreslerini de tayin etmiflti. Ötüken ad› verilen nehirler ve ormanlarla çevrili kuzeyMo¤olistan bölgesi, en bafltan itibaren imparatorlu¤un esas merkezi olarak sivrildi.Bu nedenle Türkler, Orhon nehrinden beslenen da¤l›k ve ormanl›k alana, “KutluÖtügen Orman›”, havzaya da “Ötügen yeri” ad›n› vermifllerdi. Hunlar›n merkezi,“ejderler flehri”, Göktürklerin “Ötügen”i, Uygurlar›n “Ordu-bal›g”› hep bu havzaiçerisinde kurulup yükselmiflti. Raux’nun da alt›n› çizdi¤i üzere bölgenin kaderi,adeta üzerindekilerin al›n yaz›lar›yla kesifltirilmifltir;


Asena: Göktürk kurucuhanedan› “Aflena” boyunamensuptu ve ailemensuplar› kendilerininmitolojide anlat›lan diflikurttan yani “Asena”dangeldiklerini iddia ediyordu.

“Ötüken orman›ndan daha yüce bir yer yoktur. (...) ‹mparatorlu¤un birli¤ini sa¤la-

yan toprak Ötüken orman›d›r. (...) Ey Türk halk› Ötüken orman›nda oturuyorsan,

sonsuz imparatorlu¤un hakimi sensindir”.

Bumin’in ›fl›lt›l› zaferi, ertesi y›l gelen beklenmeyen ölümüyle gölgelenir. Tah-ta, o¤lu Mugan otururken, Mugan’›n görevlendirmesiyle Bat› topraklar›n›n bafl›naamcas› ‹stemi tayin edilir. ‹stemi’nin parlak komutanl›¤› ve zaferlerine ra¤men “ka-¤an” unvan›n› kullanmaktan imtina etmesi (yabgu payesini tercih edecektir), ülke-yi olas› taht çekiflmelerinden uzak tutarken, devletin hazinesini ve s›n›rlar›n› tah-minlerin ötesinde büyütecektir. Önce Avarlar›n bakiyesini, sonras›nda da özellikleAfganistan platolar›n› ellerinde tutan Hunlar›n güçlü bir kolunu, Ak-Hunlar› orta-dan kald›rarak Sasanilere komflu olurlar. ‹ki devlet aras›ndaki iliflkiler baflta dos-tane bir havada geliflmifl ve Roma’dan Ba¤dat’a tüm imparatorluklar üzerinde de-rin izler b›rakan ‹ranl›lar, yeni komflular›n› yönetimden edebiyata pek çok sahadaetkilemifltir. Türkler, t›pk› Çinlilerle oldu¤u gibi Sasanilerle de ittifaklar gerçeklefl-tirmifl ve bunu evliliklerle de sa¤lamlaflt›rm›fllard›r. Çok daha sonralar› Osmanl›la-r›n dahi baflvuraca¤› bu ifl birli¤i/yak›nlaflma takti¤i, idare sanat›n›n s›k kullan›lanpratiklerinden birine dönüflecektir.

Sasaniler ile Gök-Türkler aras›ndaki balay› günleri, ‹pek Yolu gelirlerinin pay-lafl›m›nda yaflanan anlaflmazl›klar nedeniyle k›sa sürmüfltür. ‹stemi Yabgu’nun Sa-sanilere karfl› Bizansl›larla ittifak kurmas›ysa çat›flman›n çok genifl bir co¤rafyayayay›lmas›na neden olmufltur. ‹lk Türk-Bizans görüflmeleri, Gök-Türk elçilerinin576’da geldi¤i ‹stanbul’da bafllam›fl ve bir dizi elçi al›flveriflinden sonra sa¤lam birittifak›n zemini yarat›labilmiflti. 602-630 tarihleri aras›nda sürecek olan Bizans-Sa-sani Savafllar›, anlaflman›n en somut sonucuydu. Belirtilen sürede Türkler de özel-likle Kafkasya üzerinden ‹ranl›lar› s›k›flt›rm›flt›. Tarihçiler bu y›prat›c› savafllar›n as›lAraplar’a yarad›¤›n›, sonraki on y›lda bafllayacak olan ‹slam yay›l›m›n›n bu neden-le kolaylaflt›r›ld›¤›n› iddia etmektedirler. Öyle veya böyle söz konusu y›llarda Türk-ler kendi iç sorunlar›na döneceklerinden bu geliflmelerin uza¤›nda kalacakt›r.Gök-Türklerin üçüncü neslinden itibaren Bat› ve Do¤u aras›ndaki iliflkiler eskiyiaratacak hâle gelecek ve Hunlardan aflina oldu¤umuz veraset sorunlar› neredeyseisim de¤ifliklikleri d›fl›nda aynen yaflanacakt›r.

Mugan’›n varisi Taspar’dan sonra tahta geçen ka¤anlar›, Bat› yabgular›n›n onay-lamamas› önce iç savafla, Çin’in Do¤u Gök-Türklerine destek vermesiyle de ulus-lararas› savafla kap› aralam›flt›r. 650’lere gelindi¤inde Çinli bürokratlar›n ak›ll› ma-nevralar›, Gök-Türk ‹mparatorlu¤u’nu tatl› hat›ralara dönüfltürmüfltü. Federasyontipi imparatorluklara sahip olmakla beraber taht kanununu ç›karamaman›n bedeli,bir kez daha esaret ve y›k›mla ödenmiflti;

“‹mparatorluk kurmufl bir halkt›m (...), bir ka¤an›m vard› (...). El-Ka¤an elindekile-

rin al›nmas›na göz yumarak (halk›n›) o¤ullar›n› köle, k›zlar›n› da Çinlilerin odal›-

¤› yapt›. Türk soylular Türk adlar›n› unuttular. Çinli olan soylular Çinli adlar ald›-

lar ve Çinli ka¤ana boyun e¤diler”.

‹kinci Gök-Türk veya orta ö¤retim kitaplar›nda geçti¤i ismiyle Kutluk ‹mpara-torlu¤u’nun kuruluflu, tafllara kaz›nan umutsuzluk a¤›tlar›n›n ortas›nda gerçekleflir.Türk tarihinde s›k s›k karfl›lafl›lacak karizmatik hükümdar eksenli anlat›lara örnekgösterilecek flekilde ‹lterifl, 680-691 aras›nda kendisine ka¤an unvan› kazand›rm›flve Türkleri bir kez daha Mo¤olistan’›n hakimi k›lacak muzaffer seferlere ç›km›flt›r.O¤uzlar ve Çinlilere boyun e¤dirilmifl, Ötüken ormanlar› bir kez daha imparator-


Sasaniler: 224-651tarihlerinde hüküm sürmüfl,‹kinci Pers ‹mparatorlu¤u dadenen ‹ran Devleti.

lu¤un merkezi hâline getirilmifltir. Ard›l› Kapgan, Çin’e yönelik ganimet ve vergigetirili ak›nlara ç›karken; o¤lu Bilge, Tonyukuk’la beraber bat›ya yönelerek K›rg›z-lar ve Türgefllerin ba¤›ms›zl›¤›na son vererek kendisini “flad” ilan ettirmifltir. Bir ke-re daha devletin sonunu getirecek veraset yasalar› iflletilir ve Kapgan, o¤lunu Bat›kanad›n›n ka¤an› ilan eder. Bilge’nin yeni komflular›, yeni inanc›n güçlü temsilci-leri Müslümanlard›r. 700’lerin ilk çeyre¤indeki sert mücadelelerin kazanan› yoktur.Ancak ülke içinde göçebe Karluklar›n ve hemen ard›ndan Türgefllerin uzun soluk-lu, sert baflkald›r›lar› Bat› Gök-Türklerini hedeflerinden ve gücünden uzaklaflt›r›r.

Do¤u’da ise Kapgan sonras›nda tahta silik karakterli bir hükümdar›n tahta ç›k-mas›, çözülmeye yatk›n kabile ba¤lar›n› tehdit eder. Bilge’nin kardefli Kültegin’indo¤udaki mevcut hükümdar› ve dan›flmanlar›n› ortadan kald›rmas› ve Bilge’yi Do-¤u’nun ka¤an› ilan ettirmesiyle buhran›n önü al›n›r (716-717). Bilge’nin 734 y›l›n-da ölümüne kadar sürekli olarak O¤uzlar, Karluklar ve Çinlilerle mücadele içindeolmas›, meflruiyetinin sadece ülke içinde de¤il, ülke d›fl›nda da sorguland›¤›n› gös-termektedir. Bakanlar›ndan biri taraf›ndan zehirlendi¤inde üçüncü Türk devletininde sonuna gelinmiflti. Çocuklar›n›n, babalar›n›n dirayeti ve Tonyukuk’un bilgeli-¤inden yoksun olmas›, 741’de farkl› karakteriyle tarih sahnesine ç›kan di¤er birTürk ‹mparatorlu¤u’nun yani Uygurlar›n kurulmas›na yol açm›flt›r.

Kutluk Devleti’nin sonunu haz›rlayan iç ayaklanmalarda özellikle üç Türk bo-yunun ad› sürekli zikredilmifltir. Karluk, Basmil ve Uygur Türkleri, Kutluklar› dizegetirdikten sonra bu sefer kendi aralar›nda Mo¤olistan’›n hâkimiyeti üzerine müca-deleye giriflmifllerdir. Basmilleri kolay bir flekilde boyun e¤diren Uygurlar, eskiTürk devletlerinde gördü¤ümüz üzere Mo¤olistan co¤rafyas›n› Karluklar ile pay-laflma yoluna gitmifllerdi. Eski Türk devletlerinin miras›na sahip ç›kan Uygur hü-kümdarlar›, taht merkezi olarak kendisine Ötüken ormanlar›n› seçerlerken, Kar-luklar› bat›n›n, kendilerini de do¤unun hükümran› olarak göstermifllerdi. Devletinkurucusu Kutlu¤ Bilge Kül Ka¤an’›n üç y›ll›k iktidar›ndan sonra tahta, “Gökten ge-len imparator, imparatorlu¤un kurucusu” unvanlar›yla Tengri Bolmifl ‹lterifl BilgeKa¤an ç›kar (747). Eski Türkler üzerine yapt›¤› çal›flmalarla tan›nan Roux’nun daalt›n› çizdi¤i üzere, böylesi abart›l› elkablar daha önce hiçbir Türk hakan› taraf›n-dan kullan›lmam›flt›. Uygur ka¤anlar›n› süslü ifadeler kullanmaya hangi uygarl›¤›netkide bulundu¤u hâlâ tart›fl›lan bir konudur. Ancak ‹ran Devlet adab›nda hüküm-darlara abart›l› payeler biçildi¤i bilinmektedir. Benzer flekilde Osmanl› devletadamlar› da benzer etkilenme nedeniyledir ki oldukça süslü s›fatlarla kendilerinive hükümdarl›klar›n› nitelemifllerdi.

Uygurlarda de¤iflim sadece devlet adab›nda olmam›fl belki de en önemlisiinanç sisteminde görülmüfltü. Çinlilerin aciz kald›klar› bir iç isyan sonras›nda Uy-gulardan yard›m istemeleri üzerine ‹lterifl, Lo-yang ve fiangay’› ele geçirerek isya-n› kontrol alt›na alm›fl ancak buralardaki Uygur ‹stilas› taht›n di¤er sahipleri tara-f›ndan da devam ettirilmiflti. Uygur hükümdarlar›n›n Çin kültürü ile kurduklar›do¤rudan iliflkiler, Mani dininin Türkler aras›nda popüler hâle gelmesine, bir sü-re sonra da resmi din olarak kabul edilmesine yol açm›flt›. Yeni dinin devlet tefl-kilat›na etkisi, Mani rahiplerinin karar alma organlar›na dâhil edilmeleriyle dahada artm›flt›. Hükümet meselelerinin daima Maniheist din adamlar›na sorulmas›,Çin kroniklerinde belirtilecek kadar yayg›nlaflm›flt›r. Karabalgasun Yaz›t›’ndakilerher ne kadar abart›l› da olsa üretim biçimindeki de¤iflime dikkat çekmesi bak›-m›ndan çok önemlidir;


Maniheizm: Hz. ‹sa, Zerdüfltve Buda’n›n ö¤retileriniharmanlayan, MS. III. as›rdaPers ‹ran’›nda yaflayanMani’nin gelifltirdi¤i inançsistemi.

“[V]ahfli adetleri olan ve kan seline bo¤ulmufl bu ülkenin sebzeyle beslenilen bir ülke

hâline geldi¤ini, insanlar›n öldürüldü¤ü o yerin iyilik yapman›n teflvik edildi¤i bir

yer oldu¤u (...)”.

Uygurlar›n bir di¤er farkl›l›¤› Maveraünnehir Bölgesi’nde ‹ranl›lardan gördükle-ri yaz›y› kendi dil yap›lar›na göre de¤ifltirip “Uygur Alfabesi”ni gelifltirmeleri ol-mufltur. Böylelikle çevre ve eski uygarl›¤a ait yaz›l› hazineler Uygurcaya çevrilir-ken, Türkçede ilk özgün ürünler verilmeye bafllanm›flt›r. Yeni alfabe o kadar be-nimsenmifltir ki Altaylardan Orhon’a tüm Türk-Mo¤ol kavimlerine -ve kuflkusuzCengiz Han Devleti’ne- mensup “bitigçiler” yani kâtipler yaz›flmalar›n› yürütmüfl-lerdir. Uygurlar› kendinden önceki Türk devletlerinden ve zamane çoban impara-torluklar›ndan ay›ran baflat özelli¤i yerleflik hayata geçmifl olmalar›yd›. Yeni hayattarz› sayesinde hem yukar›da sayd›¤›m›z kültürel at›l›mlar› gerçeklefltirebilmifllerhem de flu an içinde bulundu¤umuz yaflam biçimi ile ç›kar›mlarda bulunabilece¤i-miz bir hayat tarz›na ulaflabilmifllerdi. Çin elçisi Wang Yen-te’nin Uygur prensesle-rinin flehri olan Kao-ch’ang flehri izlenimleri, tahminlerimizi ete kemi¤e büründür-mesi bak›m›ndan önemlidir;

Kao-ch’ang flehrinde ya¤mur ve kar ya¤maz. Ayn› zamanda buras› çok s›cakt›r.

Chin-ling da¤lar›ndan ç›kan nehir, kentin tüm çevresini dolafl›r, tarlalar› ve meyve

bahçelerini sular ve su de¤irmenlerini iflletir. Evler beyaz badanal›d›r. Pek çok iki

katl› bina vard›r. ‹nsanlar iyi yüzlüdür ve usta sanatkârlard›r. Zengin insanlar at eti

yerler. Geri kalanlar ise s›¤›r eti ve yaban kaz› yerler. Onlar›n müzik aleti olarak kul-

land›klar› alet kopuz’dur. Onlar, samur kürkü postu, pamuklu kumafl ve çiçek mo-

tifleriyle ifllenmifl elbise imal ederler. Onlar›n adetlerine göre büyük bir k›sm› ata bi-

nerler ve ok atarlar. Uygurlar gümüfl ve pirinçten kaplar yaparak su ile doldururlar-

d›. Onlar suyu birbirine f›flk›rtarak yahut suyu birbirlerine atarak spor yaparlard›.

Onlar seyahat etmekten hofllan›rlard›. Müzik aletlerini de yanlar›nda tafl›rlard›.

Kentte imparatorlu¤a ait fermanlar›n sakland›¤› kule vard›r. Bu kulede imparator-

luk ferman ve mektuplar› çok dikkatli flekilde yerlefltirilmifl ve kilitlenmifltir. Bu top-

raklarda fakir insan yoktur. ‹nsanlar uzun ömürlüdür. Umumiyetle yüz yafl›n›n üs-

tüne kadar yaflarlar (‹zgi, 1986).

840’ta Uygurlar K›rg›zlar önünde baflar›s›zl›¤a u¤ray›p tarih sahnesinden çeki-lirken Türklerin devlet teflkilat›, atalar› Hunlar›nkinden hayli farkl› mecralara ak-m›fl, tam anlam›yla baflkalaflm›flt›. Yerleflik hayata geçildi¤i, yap›lan ifle göre mües-seselerin ve buradan hareketle ifl bölümünün ortaya ç›kt›¤› ve yaz› üzerinden iflle-rin yürütüldü¤ü yeni devlet adab›n›n olmazsa olmaz ögelerine de¤inerek konumu-zu açmaya devam edelim.

‹lk Türk devletlerinin baflar›lar›n› ve ömürlerini belirleyen en önemli unsur neydi?

DEVLET TEfiK‹LATININ TOPLUMSAL KÖKENLER‹Türk devlet teflkilat›n›n temeli “aile” (aul) ünitesine dayanmaktayd›. Yap›lan arafl-t›rmalar Eski Türk aile tipi konusunda kesin hükümler verememektedir. Ancaktahmin edildi¤inin aksine, çoban hayat› ve mirasla ilgili geleneklerin genifl aile ti-pinin oluflumunu engelledi¤ini göstermektedir. Genifl aile tipinden farkl› olarakçocuklar›n aile hukukunda mülk hakk› bulunmamaktayd›, ayn› flekilde ebeveynle-rince evlendirilen gençlerin ço¤unlukla evden ayr›lmalar› da yine genifl aile tipinedayanan toplumsal bir yap›n›n bulunma ihtimalini azaltmaktad›r. Ailelerin birbirle-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

2

riyle iliflkileri mevsime göre de¤iflmekteydi. Yaz›n daha ba¤›ms›z hareket eden ai-leler, k›fl›n yaklaflmas›yla sürüleri beraber korumak için bir araya gelirlerdi. Top-lumsal hiyerarflide ailelerin bir basamak üzerinde boylar bulunmaktayd›. Öncelik-le savunma ihtiyac› için bir araya gelen aileler, arz ettikleri savafl gücü ve sahip ol-duklar› topraklar bak›m›ndan siyasi bir kimlik de tafl›maktayd›lar. Gerek hayvanla-r›nda gerek sancaklar›nda kulland›klar› damga hem aileler birli¤inin sembolü hemde boylar›n kendi aralar›na koyduklar› mesafenin tesciliydi.

‹mparatorlu¤a karakterini veren federatif yap›lanman›n boylarda bafllad›¤›söylenebilir. Örne¤in Kutluk Devleti’nin hükümdar› Kapgan ka¤an için yaz›tta“otuz boyun ka¤an›” nitelemesi yap›lm›flt›. Boy beylerinin; aileler, soylar aras›ndayap›lan seçimlerle belirlendi¤i düflünülürse söz konusu prati¤in devlet kurma sü-recinde ka¤an seçimine kadar geniflletildi¤i ileri sürülebilir. Kuflkusuz boy beyinibelirleyen tek koflul, aile veya soyun vars›ll›¤› veya asilli¤i de¤ildi. Bey statüsüneaday olan kiflilerin cesareti, güvenirlili¤i ve flöhreti de gözetilen unsurlar aras›nday-d›. Boylar›n bir araya gelmesiyle de toplumsal katman›n bir üst aflamas›nda bulu-nan bodunlar meydana gelmekteydi. Eski Türklerde “bod” sözcü¤üyle “ba¤›ms›zve ka¤anl›” bir Türk toplumu ifade edilmekteydi. Dilbilimciler “boy” kelimesininde bu bak›mdan “bod” kelimesinden türedi¤ini düflünmektedir. Bodun, içerdi¤ifarkl› soy ve dilden boylarla daha karmafl›k bir örgütlenme modeline iflaret etmek-teydi. Neresinden bak›l›rsa bak›ls›n bodunlar›n oluflumu, ayn› zamanda boylar›nçap›n› aflan daha büyük projelerin hedef al›nd›¤›n› da göstermekteydi. Hedefin ge-tirece¤i prestij veya ekonomik fayda bodunun içeri¤ini ve büyüklü¤ünü de belir-lemekteydi. Amac› tayin eden veya di¤er boylar› ülkü etraf›nda toplayan bodunbaflkanlar›, “yabgu”, “flad” ve “ilteber” gibi payeler kullanm›fllard›.

Devlet ise flu ana kadar bahsetti¤imiz yap›y› tamamen kuflatan ve hedefini k›-talar ötesine tafl›yan bir örgütlenme olarak do¤mufltur. Eski Türkler devleti, “il”,“el” kavramlar› ile karfl›lam›fllard›. Devlet idaresi ise genellikle tutmak fiili ile birlik-te kullan›lmaktayd›. “il tutmufl” yani “il idare etmifl” deyimi birçok ka¤an unvan›-n›n bafl›nda geliyordu. Devletin düzene konmas› ise “itmifl” fiili ile karfl›lanm›flt›.Devletten yoksun kalmay› “ilsirmek” fleklinde ifade ederek, bafla gelebilecek enbüyük felaket olarak görmüfllerdi. Bu nedenledir ki devletin kuruluflu bir kelimeile söylenirken y›k›l›fl› için pek çok kelime ve deyim üretilmiflti (Ögel).

“O Han yok olduktan sonra, ‹l, kaybolmufl! Elden ç›km›fl!, kaç›flm›flt›!”

Bu kavramlarla ba¤›ms›zl›klar›n›n ve siyasi birlikteliklerinin önemine vurguyapm›fllard›. Söz konusu kavramlarla ka¤anlar›n›, devletin yap›s›n› son derece aç›kbir flekilde tan›mlam›fllard›. Örne¤in Uygurlar, içerisinde Karluk ve Basm›l gibi bü-yük bodunlar› bar›nd›ran tam on bir bodundan oluflmufltu ve devletin topra¤› dasürece yapt›klar› katk›ya göre on bir parçaya “ülüfl”türülmüfltü. Ancak Ka¤an bo-dun baflkanlar›n›n sahip olduklar› yetkilere de el koymufl ve buradan hareketle sa-vafl-bar›fl, ganimet bölüflümü, makamlar›n paylaflt›r›lmas›, vergilerin da¤›t›lmas› veadaletin sa¤lanmas› gibi konularda son karar mercii hâline gelmifltir. Sonuç olaraktoplumsal taban›n alt s›ras›nda yer alan bey seçimlerinde ve karar alma sürecindegördü¤ümüz göreli kat›l›mc›/seçimli hava, tepeye do¤ru ç›k›ld›kça azalmaktayd›.Bu durum özellikle devletin temellerinin bir kifli veya bir aile taraf›ndan at›ld›¤› dö-nemlerde en berrak flekilde hissedilmekteydi. Örne¤in Mete ve ‹lterifl gibi karizma-tik kiflilerin veya Hunlar›n Tu-ku, Gök-Türklerin Aflena veya Uygurlar›n Ya¤lakaraileleri söz konusu sürecin en tipik örnekleriydi. ‹lgili literatür Eski Türk impara-


Federasyon: Küçük örgütveya devletçiklerin bir arayagelmesiyle oluflturulanbirlik.

Devlet: ‹ktidar , mevki vegüç anlamlar›na gelenArapça bir kelimedir.Arapçadaki bir di¤er eflanlaml›s› “Mülk”tür.

torluklar›n› özellikle dört aç›dan tahlil etmektedir. Ayn› zamanda devletin olmazsaolmaz koflullar› olan bu ögeleri teker teker ele alal›m.

Bozk›r imparatorluklar›n›n federatif flekilde örgütlenmeleri ile toplum yap›s› aras›ndaba¤ var m›d›r?

‹MPARATORLUK ‹DARES‹N‹N YAPI TAfiLARI

‹lkeler

Oks›zl›k (Ba¤›ms›zl›k)

“Bey olma¤a lay›k o¤lun kul, hatun olma¤a lay›k k›z›n cariye oldu”

Türk’ün ilk yaz›l› ürününde, Orhon Yaz›tlar›nda geçen bu cümlede, kaybedilenözgürlü¤e a¤›t yak›lmaktad›r. Göçebe-çoban toplumlar›n en baflat özelli¤i siyasi,ekonomik veya iklim koflullar›nda zorda kal›nd›¤› takdirde yeni toprak/mekân ara-y›fl›na girmeleri ama en nihayetinde kendisine manevra sahas› açabilecek bir im-kân yaratmas›yd›. ‹flte bu gelene¤e istinaden bölümün bafl›nda belirtti¤imiz büyükifl bölümü ortaya ç›km›fl ve yine ayn› nedenden dolay›d›r ki yerleflik toplumlar ve-ya yerleflik hayata geçme düflünceleri sürekli küçümsenmifltir. Yine de güney kom-flular› Çin’in yüksek medeniyetlerinin fark›ndayd›lar ve bu cazibeye kap›lman›nbedelinin de esaret oldu¤unun bilincindeydiler. Orhun Yaz›tlar›nda Tonyukuk, bil-geli¤iyle haleflerine flu flekilde seslenmiflti;

“Bu olmamal›! Türklerin say›s› çok az. Hatta Çinlilerin yüzde biri kadar bile de¤il.

Buna ra¤men, Çin’e her zaman karfl› koyabiliriz. Gerçekten biz bunu flu anda otla-

r› ve sular› takip ederek, sabit bir yere konamay›fl›m›za ve avc›l›k yapmam›za borç-

luyuz. Bütün halk›m›z savafl talimi içindedir. Kuvvetli olursak askerlerimize ya¤ma-

l› ak›nlar yapt›r›r›z. Zay›flarsak da¤lara ve vadilere kaçar saklan›r›z. Çin askerleri-

nin çok fazla oldu¤unu düflünürsek, surlar›n hiç faydas› olmaz. ‹çinde oturmak için

kaleler yapt›r›r ve eski geleneklerimizi de¤ifltirirsek, günün birinde Çinlilere yeniliriz

ve ülkemiz kesinlikle onlar taraf›ndan ilhak edilir. Esasen Budist ve Taoist tap›nak-

larda sadece hoflgörülük ve uysall›k telkin edilmektedir. Kuvvet ve savaflç›l›k yolu bu

de¤ildir. Bundan dolay› tap›naklar yapt›rmamal›y›z!”

Ulufl (Ülke)Eski Türk imparatorluklar›yla ilgili olarak Çin kay›tlar› ve dönem gezginlerinin se-yahatnamelerine düflen yaflanm›fll›klardan hareketle dönem araflt›rmac›lar›, ülketopraklar›n›n hanedan ailesine de¤il, devleti oluflturan tüm halka ait oldu¤u anla-y›fl›n›n geçerli oldu¤unu ileri sürmektedirler. Buna göre devletin hâkimiyet sahas›,hükümdar›n keyfince idare etti¤i bir toprak parças› de¤il, milletin mal›, devletin te-meli ve ka¤anlar›n korumakla yükümlü olduklar› de¤erli bir emanetti.

Kün (Halk)Eski Türk toplumu özellikle “statü” ve “servet” kavramlar› ekseninde incelenmifltir.“Statü” çerçevesinde konuya yaklaflan araflt›rmac›lar, özellikle köle s›n›f›n›n bulun-mad›¤› bilgisinden hareketle s›n›flara ayr›lan bir toplumsal yap›n›n oluflmad›¤›, ki-flilerin -dolay›s›yla tabi oldu¤u boy, bodun- toplumdaki konumunun devletin ku-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

rulufl sürecine yapt›¤› katk› kadar de¤erlendi¤i ileri sürülmüfltür. Bunun en aç›kyans›malar› olarak da kurultay veya flölen gibi etkinliklerde kiflinin oturaca¤› yerveya savaflta hangi mevkide savaflaca¤› (cephe önü veya gerisi) hep statüsüne ya-ni “orun”una göre belirlenmesi gösterilmifltir. Bu anlamda Kafeso¤lu, insanlar›ngenifl topraklara sahip olmay›fl›, askerlik mesle¤inin Avrupa’da oldu¤u gibi asil ai-lelere terk edilmemesi ve ayr›cal›kl› bir din s›n›f›n›n da bulunmay›fl› gibi nedenler-den dolay› Feodal Avrupa’daki gibi toplumsal s›n›flar›n Orta Asya’da ortaya ç›kma-d›¤›n› savunmufltur. Benzer flekilde Köymen de veraset kavgalar›n›n bitmek bilme-yiflini bu göreli eflitlikçi yap›ya ba¤lam›fl ve O¤uzlar örne¤inden hareketle “asilkan” veya “ayr›cal›kl› soy” gibi anlay›fllar›n olgunlaflmamas› nedeniyle her boyuntaht mücadelesine soyunabildiklerinin alt›n› çizmiflti.

Töre (Kanun)

“[D]evleti ellerine al›p töreyi tesis ettiler ... Ey Türk bodunu, devletini töreni kim boza-

bilir? ... Kazand›¤›m›z devlet ve töresi öyle idi ... Devletini, töresini terk etmifl ... (O)

atalar›n›n töresine göre bodunu teflkilatland›rd›”.

Orhon Kitabelerinden al›nan flu sat›rlar dahi yaz›l› olmayan kaidelere Eski Türkle-rin siyasal hayat›nda ne kadar büyük önem tafl›d›¤›n› göstermektedir. Töreler hemtecrübelerden/yaflanm›fll›klardan hem beylerin/ka¤anlar›n uygulamalar›ndan sü-zülerek yayg›nl›k kazanm›fl, mücadelenin hakim oldu¤u bir co¤rafyaya düzen, ni-zam getirmifltir. Osmanl›’da örfi hukuk olarak görece¤imiz, sultan›n k›skançl›klasahip ç›kt›¤› ve fler’i yasalar d›fl›na ç›karak yasa koymas›, asl›nda kökleri Orta As-ya’ya uzanan çok eski bir gelene¤in göstergesiydi. Eski Türk dilindeki “törüg”, gü-nümüz kanunu ile efl anlaml›yd›. Tahta oturan bir ka¤an›n ilk icraatlar› aras›nda tö-re yay›nlamak veya mevcut töreleri düzenlemek gelmekteydi. Ele geçirilen toprak-larda da hâlihaz›rdaki töreler vakit geçirilmeden uygulamaya geçiriliyordu.

Eski Türk ve Feodal Bat› Avrupa toplumlar›n›n özellikle hangi kavramlar ekseninde birbi-rinden ayr›ld›¤› savunulmaktad›r?

Yöneticiler

Kut’lu Ka¤an

“Günefl bayra¤›m›z, gökyüzü ota¤›m›zd›r ... daha çok denizlere, daha çok ›rmakla-

ra do¤ru”

Tüm zamane devletlerinde oldu¤u gibi Eski Türkler de taht›n hakanlar›na, Tanr›ihsan› oldu¤unu düflünüyorlard›. Bu bak›mdan Türk ka¤an›n›n Tanr› taraf›ndan“kut”land›¤›na inan›l›yordu. Bilge Ka¤an yaz›tlarda hükümdar olufl fleklini flu flekil-de aç›klam›flt›;

“Türk milletinin ad› ve ünü yok olmas›n diye: Babam ka¤an›, Annem Hatunu (yu-

kar›) götürmüfl tanr›! ‹l veren, tanr›! Türk milletinin ad› ve ünü yok olmas›n, diye:

Özümü tahta oturtan gerçek, O tanr›!”.

Ka¤anlar, kulland›klar› unvanlarda özelikle buna dikkat çekmifllerdi. Örne¤inBilge ka¤an, “Tengri teg tengride bolm›fl Türk bilge ka¤an”, ve Moyun-çor, “Ten-gride bolm›fl il etmifl Bilge ka¤an” ifadelerinde tanr›yla olan yak›nl›klar›n› göster-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

mek istemifllerdi. Günümüz Türkçesinde de yayg›n bir flekilde kullan›lan “kut” ke-limesi -kutlu, kutlamak, kutsamak vb.- buradaki anlam›yla “siyasal iktidar” kavra-m›na denk düflerken daha genifl olarak, “devlet”, “ikbal”, “saadet”, “ruh” ve “baht”anlam›yla kullan›lmaktayd›. Eski Türk söylencelerine göre Tanr›, kutlad›¤› ka¤an›-na tüm dünyay› vaad etmiflti. “Güneflin do¤du¤u yerden bat›’ya kadar her yer se-nin emrine girecek, çal›fl” diyen Uygur Yaz›t›’nda da görülece¤i üzere ka¤an, ciha-n› kendi sanca¤› alt›nda birlefltirmek fliar›n› yüklenmiflti. Asya Hunlar›ndan AvrupaHunlar›na kadar uzanan ve hükümdar›n “tanr›n›n k›l›c›” oldu¤una inanan bu alg›-lama tarz›, Osmanl›’da “k›z›l elma” olarak karfl›m›za ç›kan “cihan hâkimiyeti mef-kûresini” do¤urmufltur. “Yukar›da mavi gök, afla¤›da ya¤›z yer yarat›ld›kta, ikisiaras›nda insano¤lu yarat›lm›fl. ‹nsano¤lunun üzerine atalar›m Bumin Ka¤an ve‹stemi Ka¤an oturmufl” sat›rlar›ndan da anlafl›laca¤› üzere Türk ka¤an› hem zamanhem mekân anlam›nda dünya hâkimiyeti için gönderilmiflti. ‹nsano¤lunun yarat›l›-fl›yla bafllayan bu hükümranl›k yasas›n›n ebediyete kadar geçerli olaca¤›na vurguyap›lm›flt›r.

Ka¤an’›n bir di¤er vasf›, küç (güç) sahibi olmas›yd›. “Tengri küç birtük üçünanda sançt›m” sözleriyle Gök-Türk hakan› tanr›n›n kendisine ba¤›fllad›¤› güç/sa-vaflç›l›k yetisi sayesinde k›sa sürede baflar›ya ulaflt›¤›n› ifade etmiflti. Ancak bu ih-san ve yard›m koflulsuz de¤ildi, hakan›n da bunun karfl›l›¤›nda tengrinin yolundayürümesi, savaflç›l›¤›n› bu u¤urda kullanmas› beklenmekteydi.

Hakan, tanr›n›n kendisine bahflettiklerini halk›yla paylaflmal›yd›. “Ülüg”, “ülüfl”ve “üleflmek” gibi kavramlarla karfl›lanan paylaflmak fiili, asl›nda ka¤an›n en öndegelen erdemlerinden birisiydi. Yaz›ttaki sat›rlar Türk hükümdar›n›n bu hususiyeti-ni çok aç›k flekilde ifade etmekteydi; “[A]ç milleti doyuruyor, ç›plak milleti giydiri-yor, fakir milleti zengin yap›yor, az milleti çok k›l›yordu”.

“Kut, küç ve ülüfl”, ka¤anl›¤›n manevi boyutunu oluflturan esas kavramlard›r”, önermesido¤ru bir önerme midir?

“Gök” kavram›, manevi hayat›n oldu¤u kadar siyasal hayat›n da merkezindey-di. Örne¤in ka¤an çad›r›n›n önüne dikilen tu¤’un dokuz kollu olmas›, hem dokuzgezegeni hem de gö¤ün dokuz kat oldu¤unu göstermekteydi. Dünyan›n da dokuzbölgeye ayr›ld›¤›na inan›l›yor ve tümü üzerinde ka¤an›n hakk› oldu¤u iddia edili-yordu. O nedenledir ki tanr› için “il berigme tengri” yani “il veren tanr›” s›fat›n›kullanan Eski Türkler, devlet teflkilatlar›n› da yine bu çerçevede ele al›p infla etmifl-lerdir. Söz konusu kozmik bak›fl aç›s›yla devletin sa¤ ve sol, iç-d›fl, ak-kara, bü-yük-küçük, do¤u-bat› olmak üzere (güneflin do¤ufl ve bat›fl yönleri) iki kanada ay-r›lm›flt›. Yine buradan hareketle sa¤ kanat, sol kanad›n üzerinde yer almaktayd›.Hakan taht›n›n ve ota¤ kap›s›n›n do¤uya bakmas›, kap›dan ç›k›nca kutsal günefliselamlamas›, müstakbel ka¤an›n -veliahd›n- sa¤ koldaki önemli bir göreve tayinedilmesi gibi sembolik uygulamalar hep bahsedilen düflüncenin yans›malar›yd›.Teflkilat›n merkezinde ka¤an yer almakta ve maiyeti üzerinde flüphe götürmez birotoritesi bulunmaktayd›. Buyruklar› (bakanlar›) tayin eder, toy’u saray›na daveteder, yasa yay›nlar, töreleri yeni bafltan düzenler ve adaleti bizatihi kendisi tesisederdi.

Eski Türk imparatorluklar›nda hükümdarlar farkl› zamanlarda farkl› unvanlarkullanm›fllar ancak hiçbiri “ka¤an” kadar kal›c› olmam›flt›r. “Tan-hü”, “fian-yü”,“idikut”, “ilteber” ve “erkin” bunlardan sadece birkaç›yd›. Ota¤, davul, sorguç, yay,taht ve tu¤ daha sonraki Türk imparatorluklar›nda da görece¤imiz en yayg›n hü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Tu¤: Ucuna çeflitli renklereboyanan at kuyru¤u,tepesine alt›n vb. de¤erli birelementten sembol (kurtbafl›, hilal gibi) konulanm›zrak.

Türk Kozmogonisi: Evren veinsan›n yarat›l›fl› ile devletinkuruluflu aras›nda sebep-sonuç ba¤lant›s› kuraninan›fl. Tanr›lar aras›ndahiyerarfli oldu¤u gibiinsanlar aras›nda da benzerfarkl›l›klar vard›r. Ya dakâinat›n merkezinde tanr›oldu¤u gibi dünyan›nmerkezinde ka¤an vard›r.

kümdarl›k sembolleriydi. Örne¤in K›rg›zlar›n, Uygurlar› yenmesinden sonra Uygurka¤an›n alt›n taht›n› yakmalar›, sembollerin o dönemde nas›l alg›land›¤›n› aç›k birflekilde ortaya koymaktad›r. Kurulufl mitolojisinde de bahsetti¤imiz üzere “kurt”,Türkler için önemli bir simgeydi ve ka¤an tu¤lar›n›n tepesine alt›ndan bir kurt ba-fl› yerlefltirilmiflti. Tahta oturan ka¤an›n kilim veya kalkan üzerine oturtularak ha-vaya kald›r›lmas› ve günefle do¤ru çad›r› etraf›nda dokuz defa döndürülmesi kay›t-lara düflen törelerdendi.

Yine de ka¤an›n tanr› taraf›ndan görevlendirilmifl olmas›, onu Bizans ‹mparato-ru gibi aziz veya Sasani flah› gibi yar›-tanr› gibi görünmesine yol açmam›flt›r. K›sa-ca “kut” ka¤ana veya ailesine hayat boyu kabilinden ba¤›fllanmam›flt›r. Baflar›s›zseferler, ekonomik yoksunluk veya adaletsizlik gibi kötü idare biçimleri sergileme-si üzerine görevden el çektirilebilirdi.

Kuflkusuz bu süreçte en büyük rolü, afla¤›da daha ayr›nt›l› bir flekilde ele ala-ca¤›m›z, kurultay oynamaktayd›. Veraset sisteminin her aflamas› her ne kadar kes-kin kurallarla belirlenmemiflse de kifliyi tahta ç›karacak birtak›m töreler bulunuyor-du ve kurultay bunlara özen gösterilmesi konusunda mümkün oldu¤unca hassasi-yet sergilemiflti. Örne¤in 581 y›l›nda sab›k Ka¤an taraf›ndan varis gösterilen Ta-lo-pien’in hükümdarl›¤›, töreye ayk›r›l›¤› nedeniyle kurultayca reddedilmiflti. Benzerflekilde Göktürk Ka¤an› Kapgan’›n o¤lu ‹nel’in verdi¤i hatal› kararlar üzerine “kuttaplamad›” denilerek görevden uzaklaflt›r›lmas›, ka¤anlar›n taht sürelerinin baflar›-lar›na ba¤l› oldu¤unu göstermekteydi. Dolay›s›yla Eski Türk imparatorluklar› kuru-lufl ve geliflmelerini karizmatik ve güçlü ka¤anlara borçlularsa da töre faktörünühiçbir zaman gözden uzak tutmam›fllard›. Meflruiyetlerini siyasi ve askeri baflar›la-r› kadar törelere de s›ms›k› flekilde ba¤lamaya çal›flm›fllard›.

Türk ka¤anlar›, Sasani veya Bizans hükümdarlar› gibi yar›-tanr› bir varl›k olarak m› görül-mekteydi?

Toy (Kurultay - Meclis)Bölüm bafl›nda da belirtildi¤i üzere Eski Türk devletleri, birçok boy ve bodununbir araya gelmesiyle kurulan konfederasyon özellikli organizasyonlard›. Teflkilat›nç›karlar bileflkesini en aç›k flekilde gözler önüne seren unsur ise bir nevi dan›fl-ma/istiflare kurulu fleklinde hizmet gören toy’lard›. Dönem kay›tlar›ndan anlafl›ld›-¤› kadar›yla toy’un y›lda üç defa olmak üzere toplanmas›, törenin gere¤iydi. Toyla-ra Mo¤ollarda sadece asiller kat›l›rken, Hun ve Göktürklerde halk da -yani boy yö-neticileri d›fl›ndaki kifliler- ifltirak edebilmekteydi. Yeni y›l›n ilk ay›nda Ka¤an ota-¤›nda toplanan ilk toy’da a¤›rl›kl› olarak dinsel ritüeller yerine getirilmekte, yeni y›liçin selamet ve zafer dilemek için tanr›ya yakar›lmaktayd›.

Y›l›n beflinci ay›nda toplanan toy, daha çok siyasi gündemi ile ön plana ç›k-maktayd›. Ka¤an seçimi, politikalar›n gözden geçirilmesi ve belirlenen hedefleregöre yetki da¤›l›m›n›n gerçeklefltirilmesi hep bu mecliste ele al›nan konular aras›n-dayd›. Toy, tam bir flenlik havas›nda geçer, ziyafetler verilir, oyunlar (genellikle ci-rit ve gürefl) düzenlenir ve tanr›lara kurbanlar adan›rd›. Ka¤an ve hatun taraf›ndanaç›l›fl› yap›lan y›l›n bu en büyük toyuna hanedan›n di¤er mensuplar› ve devletinönde gelen kiflileri (tiginler, ayguci vd.) ev sahipli¤i yaparken, ba¤l› bodun ve boy-lar›n baflkan ve yard›mc›lar› misafir olarak kat› bir protokol çerçevesinde a¤›rlan›r-d›. Protokol “ülüfl” ilkesine göre, yani boy ve budun baflkanlar›n›n devlet içindekiyeri, “orun”una göre iflletilmekteydi. Kiflilerin ülüfl hakk›n›n da sabit olmad›¤› be-lirtilmelidir. T›pk› ka¤anlar gibi beyler de baflar›lar›na göre itibarlar› art›p azalmak-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

ta, dolay›s›yla toy’larda ka¤anla olan mesafesi yak›nlafl›p uzayabilmekteydi. Herbey, kendi “tamga”s› yani bayra¤› ile toy’a gelir, kendisine gösterilecek mevkisineuygun bir alanda misafir edilirlerdi.

‹lkbahar toy’una kat›l›m flartt› ve aksi hâli, devlete ihanetle birdi. Toy davetineuymamak önce tanr›ya sonra da ka¤ana karfl› gösterilmifl bir sayg›s›zl›kt›. Örne¤inBat› Türkistan’daki Wusun kral›, neredeyse Asya K›tas›’n› bafltanbafla geçerek butoy’a kat›l›yordu. Ya da Dede Korkut öykülerinden birinin toy’a ifltirak etmemekleilgili olmas› davete atfedilen önemi göstermektedir. Toy’a icabet etmemenin anla-m› o kadar aç›kt› ki komflu devletlerin bu kiflilerle derhal ittifak görüflmelerine bafl-lamalar›, söz konusu durumun tipik bir yans›mas›yd›.

Son toy, sonbaharda toplan›r ve adeta devletin maddi gücünün anlafl›lmas› içininsan ve hayvan say›m› yap›l›rd›. Toy’un eylül ay›na denk getirilmesinin nedeni ya-z›tlarda da belirtildi¤i üzere sonbaharda atlar›n daha da güçlenmesiydi. Çevre ül-keler veya itaatsiz boylar üzerine yap›lacak seferlerin eylül toy’unun sonras›narastlamas›, bir bak›ma söz konusu maddi flartlar›n s›nanmas› olarak da düflünüle-bilir.

Toy, gere¤inde ülke içindeki anarfliye son vermek için de toplanabilirdi. Örne-¤in Göktürk ka¤an› Tabo Ka¤an’›n ölümünden sonra yaflanan huzursuzlu¤u orta-dan kald›rmak için ola¤anüstü flekilde kurultay toplan›rken, tahta oturan YunyülüKa¤an, hükümdarl›¤›yla ilgili flaibeleri yok etmek için kurultay ça¤r›s›nda bulun-mufltu.

Toyun siyasal karakteri kadar önemli bir di¤er boyutu, yasa yapma yani törekoyma yetkisidir. Her ne kadar yasa süreci ka¤an taraf›ndan bafllat›lsa da toy üye-leri yapt›klar› katk› ile törenin oluflmas›nda önemli bir paya sahip olurlard›. Dola-y›s›yla ancak toy onay› ile ifllerlik kazanan ka¤an töreleri, halk içinden ç›kan töre-lerle beraber devletin siyasi-toplumsal yap›s›n› flekillendirmekteydi.

Yine de bir bak›ma devletin kurulufl yasas›n›n belirlendi¤i ilk toy, en büyüktoy’du. Bu toy, gerek çok genifl kat›l›m›yla gerek hedeflerin tespit edilmesiyle ge-rekse de bodun ve boylar›n konumunun kararlaflt›r›lmas›yla takip eden ve yuka-r›da belirtilen toy’lardan her anlam›yla ayr›lmaktayd›. ‹lk toylar genellikle devletkurucular›n›n ad›yla an›lm›flt›r. O¤uz Han töresi ve orun ile ülüflü, ‹stemi Ka¤antörüsü gibi. Eski Türk devletlerinin kurulufl flekli göz önüne al›nd›¤›nda toylar›nvarl›¤› kaç›n›lmaz hâle gelmifltir. Neredeyse her Eski Türk devletinde ancak farkl›isimlerle bu tip meclisleri takip edebilmekteyiz. Toy’a, örne¤in Avrupa Hun Dev-leti’nde “logades”, Peçeneklerde “komenton” ve O¤uzlar’da “tirnek” denmekteydi.Çin kroniklerinden edindi¤imiz bilgiye göre de toy’a kat›lan kiflilere “toygun” ad›veriliyordu. Kelime, bir gruba mensubiyet, aidiyet anlam› veren “gun” ekinden tü-retilmiflti.

Toy gibi kurumlar›n farkl› Türk devletlerinde görülmesi benzer bir devlet fleklinin varl›-¤›na iflaret eder mi?

Ka¤an bulunmad›¤› dönemlerde toy, “ayguc›” veya “üge” unvanl› dan›flman›nbaflkanl›¤›nda toplan›rd›. Protokolde yeri, her zaman için ka¤an›n yan taraf›nday-d›. Her koflulda “ayguc›”lar›n toy içerisindeki varl›¤›, devlet idaresinde oldu¤u gibiçok belirleyiciydi. Toy kararlar›n›n hayata geçirilmesi ve denetlenmesi ona havaleedilmiflti. Ayguç›, Göktürklerdeki Tonyukuk ve Uygurlardaki Kutluk örneklerindede görüldü¤ü üzere hanedan d›fl›ndan, yetenekleriyle sivrilmifl ve halka kendisinisevdirmifl yöneticiler aras›ndan tayin edilirdi. Uygurlar döneminde vezir say›s›n›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



T

7

art›fl› ile unvanlar farkl›laflm›fl ve ilk vezire “ulug ayguç›” denmifltir. “Ayguç›” keli-me olarak “söylemek” anlam›na geliyordu. Orhun Yaz›tlar›nda geçen, “Tanr› bilgiverdi¤i için ben özüm, kendi ka¤an›m› k›z›flt›rd›m” gibi cümlelerden anlafl›laca¤›üzere t›pk› ka¤anlar gibi onlar da bulunduklar› konumun kendilerine tanr› hediye-si oldu¤unu düflünüyorlard›. Ayguç›’n›n ka¤an karfl›s›ndaki durumu en nihayetin-de bir dan›flmandan öteye gitmiyordu. Ancak bu, kendilerini devletin ve töreninkoruyucusu ve kurtar›c›s› olarak görmelerini engellememifltir. Tonyukuk’un yaz›-t›nda söyledikleri tam anlam›yla bunu do¤rular niteliktedir; “‹l-terifl Ka¤an kazan-masa, yavafl olsa idi! Ben kazanmasam, yok olsa idim! Kapa¤an Ka¤an’›n ve soy-lu Türk milletinin yerinde, ne ba¤›ms›z bir kitle, ne bir millet ne bir kifli ve ne debir sahip olacakt›!”

Yine ayn› kaynaklarda meclise ifltirak eden, “tigin”, “külçor”, “apa”, “erkin”, “tu-dun” ve “il-teber” gibi unvanlara rastlanmaktad›r. Bunlar ayn› zamanda devletinönemli makamlar›nda bulunan ve ka¤an›n sürekli yan›nda olan yetkililere, yani birbak›ma günümüz hükümet üyelerine karfl›l›k gelmekteydi. Hanedan üyelerincekullan›lan üst makamlar verasetle çocuklar›na devredilebiliyordu. Ancak ayn› du-rum alt makamlar için söz konusu de¤ildi. Hiyerarflinin daha alt basamaklar› içintüm babaerkil sistemlerde oldu¤u gibi kay›rmac›l›k/hamilik iliflkilerinin mevcudi-yeti yads›namaz bir gerçekti. Yine de yetenek ve liyakat gibi vas›flar›n da gözönünde bulunduruldu¤una dair elimizde örnekler bulunmaktad›r.

‹ddial› olmakla beraber Eski Türklerdeki bu hükümetvari yap› hakk›nda aç›kla-mada bulunmak uygun olacakt›r.

Buyruk (Ka¤an’›n Yard›mc›lar› - Bakanlar) Toy’larda al›nan kararlar›n arkas›nda duran, uygulamaya koyan ve zaman içerisin-de çeflitlilik kazanan görevleri yerine getiren ka¤an›n maiyetinin say›s› zamanlaartm›flt›. Söz konusu çevre, bir bak›ma bugünkü bakanlar kurulu gibi günün me-selelerini ele al›p çözümler üretmeye çal›flm›flt›. Asya Hunlar›nda bu tip görevlile-rin tümü ayn› zamanda evlilik yoluyla hanedanla bütünleflmifllerdi. Benzer kurulave görev da¤›l›m›na baflka isimlerde Avrupa Hunlar›, O¤uzlar ve Tabgaçlarda darastlanmaktad›r. Çin kaynaklar›na bak›lacak olursa söz konusu kurul, 6-9 üyedenoluflmaktayd›. Üyelere bugünkü bakan kelimesine karfl›l›k gelen “buyruk” den-mekteydi. Unvan, “buyurmak” kelimesinden türetilmiflti. Yaz›tta da geçti¤i üzere,“(Ka¤anlar›) Bilge-ka¤an imifl. Alp Ka¤an imifl! Buyruk’lar› yine bilge imifl, Alpimifl! Be¤leri yine milleti tüz imifller!” Yönetici tabaka kendi içerisinde; (1) ka¤an,(2) buyruklar ve (3) beyler olarak ayr›flm›flt›. Yine ayn› kaynaklardan ö¤rendi¤imi-ze göre buyruk’lar sorumluluklar› aç›s›ndan iç-d›fl olarak ayr›lm›flt›. Farkl›l›k, sarayile saray d›fl› görevlendirmeden kaynaklanmaktayd›. E¤er buyruk, ka¤an›n yan›n-da ise “iç” payesi veriliyor ve saray›n d›fl›nda görev alan üst düzey asker - sivil dev-let adamlar›ndan, buyruklar›ndan ayr›l›yordu. Göktürkler, iç buyruklar›n› “sebeg”olarak adland›rm›fllard›. Sebeg, Çince bir kelimeydi ve “katip” anlam›na gelmek-teydi. Araflt›rmac›lar buradan hareketle de Çin’le olan tüm yaz›flmalar› bu görevli-nin yürüttü¤ünü ileri sürmüfllerdir.

Her buyruk tafl›d›¤› sorumlulu¤a göre, Buyruk-çor, Çi-si ‹lteber gibi ayr› bir un-van alm›flt›. Buyruk’lar›n tam olarak hangi görevler üstlendikleri ve yetkilerinin ne-leri kapsad›¤› bilinmemektedir. Ancak öncelikle ka¤ana karfl› sorumlu olduklar› veonun taraf›ndan bu göreve getirildikleri tart›flmas›zd›r.


HatunKa¤an›n eflini ifade eden ve önceleri “yen-shih” olarak kullan›lan kelime, zamanlayerini “hatun” veya “ulu¤ hatun”a b›rakm›flt›. Karar alma sürecinde en az ka¤an ka-dar söz sahibiydi ve bu durum özellikle Arap seyyah› ‹bn-i Fadlan’› oldukça flafl›rt-m›flt›. Hatunun konumu protokol ve sembolik olarak o kadar önemliydi ki Uygur-lar, Göktürk Devleti’ni tamamen y›kt›klar›n› göstermek için yaz›tlar›na Göktürk ha-tununu esir ald›klar›n› belirtme gere¤i hissetmifllerdi; “Tuttum hatununu orada al-d›m. Türk budun orada bütün yok oldu”. Kendilerine ait ota¤lar› ve buyruk’lar›bulunmaktayd›. Protokolde efllerinin yan›nda yer al›rlar, diplomaside elçi gönderirve kabul ederlerdi.

Tarihsel süreç içerisinde Mete’nin (Mo-tun) efli gibi diplomasinin do¤rudan içe-risinde yer alanlardan, Gök-Türk ve Uygurlardaki gibi naip olarak bizatihi tahta ge-çen hatunlar görülmüfltü. Dolay›s›yla hatunlar›n da t›pk› ka¤anlar gibi bir tanr› ina-yeti (karizma) tafl›d›¤›na inan›lmaktayd›. Ka¤anlar›n evliliklerini belirleyen unsur,siyasetti. Bu nedenle ka¤an efllerinin güçlü bodundan olmas›na ihtimam gösterilir-ken, yabanc› hanedanlardan stratejik amaçlarla gelinler (konçuy) al›nmas›na da yi-ne Bozk›r imparatorluklar›nda bafllanm›flt›r. Ancak böylesi evliliklerin taht silsilesi-ni bozmas›na karfl› azami özen sergilenmifl ve ka¤an›n ilk hatunun soylu Türk bo-yundan ve dolay›s›yla veliahd›n da bu anneden olmas›na dikkat edilmifltir.

Bozk›r devletlerinde her yönetici bulundu¤u makam› o¤luna miras b›rakabiliyor muydu?

Tigin (fiehzade)

“fiimdi iki kardefl mücadele ediyorlar, büyük veya küçük kardefl devlete sahip olacak”.

Eski Türk devletlerinde tahta geçme usulünün bir sisteme oturtulmay›fl›, ço¤u za-man hanedan ailesi d›fl›ndaki bodun beylerini dahi kanl› mücadelelere soyunma-s›na yol açm›flt›r. Kuflkusuz sürecin gerilimini en fazla hissedenler veliahtlar, yanitiginler olmufltur. Ne en büyük kardefle (primagenituras) ne de hanedan›n en bü-yü¤üne (senyoritas) taht yolunu kesin kurallar içerisinde açan Eski Türkler, adetamevcut karizmatik hükümdar modelini teflvik etmifl ve liyakat sahibi kiflilerin baflageçmesini meflru saym›flt›r. Bu ise yukar›da da belirtmifl oldu¤umuz üzere FatihKanunnamesi’ne kadar sürecek ve devletleri h›zl› bir çöküfl sürecine sürükleyecekkanl› veraset savafllar›na neden olmufltur.

Tiginlerin idare sanat›nda tecrübe kazand›klar› as›l mevki, devletin sa¤ veya solkolunda verilen “baflbu¤”luk göreviydi. Eski Türk kozmik düflüncesinden kökeni-ni alan bu zihniyet, devleti kendi içerisinde sa¤ ve sol olmak üzere iki kola ay›r›r-ken, yine bu kollar› ayn› flekilde kendi içerisinde ikiye ay›rarak dört ana yönü or-taya ç›kar›yordu (tört bulung). Tiginlere bazen Hunlarda oldu¤u gibi “sol bilge ti-gin”, bazen de Göktürklerde oldu¤u üzere “flad” unvan› verilerek devletin do¤u ta-raf›n›n idaresi emanet edilirdi. Do¤uda görevlendirilen tigine “tölös flad”, bat›daki-ne ise “tardufl yabgu” unvan› verilmekteydi. Görevlendirme ile beraber kendisinebir tümen de asker tahsis edilirdi. Veliaht olan tigine bazen devleti oluflturan boy-lar›n birinin kontrolünün de verildi¤i olurdu. Örne¤in Uygur tigini ve müstakbelka¤an› Bayançor, O¤uz boylar›n› denetlemekle görevlendirilmiflti. Ayn› flekilde bumakamlar›n alt mevkilere ayr›flmas› da ara yönler düflünülerek gerçeklefltirilmiflti.Bu makamlar›n bafl›na genellikle “elig”, “flad” ve “yabgu” unvan› verilen tigin veyahanedan mensubu kiflilerin tayin edildi¤ini görüyoruz. Örne¤in Gök-Türklerde ‹s-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

temi yabgu, Ka¤an Bumin’in kardefliydi. Bir di¤er Göktürk Tigin’i Bilge, “flad” un-van›yla 19 y›l Tardufl boylar› üzerine idarecilik yaparken, Kül-tigin 16 yafl›nda atan-d›¤› “flad” unvan› ve tümeniyle pek çok Göktürk seferine dâhil olmufltu. Benzer fle-kilde Avrupa Hunlar›nda kanat “eligleri”, ‹rnek ve Dengizik, ‹mparator ‹lek’in kar-deflleriydi. Makam atamalar›n›n aile içinden yap›lmas› o kadar bildik bir geliflmey-di ki ‹lig Ka¤an’›n uygulamay› de¤ifltirerek Sogd ço¤unluklu bir üst bürokratlar gu-rubu oluflturmas›, Çin y›ll›¤›nda dahi kendisine yer bulacak bir aç›klamayla kayde-dilmiflti.

Taflran›n tümünü merkeze ba¤layan ve yönler üzerinden taksime tabi tutulanmakamlar›n say›s›, Asya Hunlar›nda 16, Göktürklerde 28’di. Ka¤andan sonra enbüyük makam devletin sol kolunun idaresinden sorumlu “yabgu”luk makam›yd›.Yukar›da da dolayl› bir flekilde belirtildi¤i üzere bu makam genellikle ka¤an kar-defllerine bahfledilmiflti. Örne¤in Göktürk hükümdar› Bumin, yabgu’lu¤a kardefli‹stemi’yi getirmifl ve emrine on bey vermiflti. Yabgu; ka¤ana ba¤l› olmakla beraber,sol kolun idaresinde büyük bir serbestiyet içerisindeydi. Yine de Çin veya Sasanigibi büyük bir devlete karfl› sefere ç›k›lacak olursa, yabgu ve di¤er flad’lar ka¤an›ntu¤’u alt›nda toplanmak zorundayd›.

Hunlarda “tan-hu” veya “flan-yu” denilen ka¤an›n alt›ndaysa “dört köfle veyaboynuz” ile “alt› köfle veya boynuz” isimli üst düzey makamlar gelmekteydi. Dörtve alt› rakamlar›, ana ve tali yönlere iflaret etmekteydi. Her iki düzeydeki makam-lara öncelikli olarak hanedan mensuplar› ve kurucu bodun baflkan ile üyeleri ta-yin edilmekteydi. Her iki guruptan makamlar›n tam olarak nas›l bir sorumlulukmanzumesine sahip oldu¤u bilinmemekle beraber makam yöneticilerine yard›mc›-lar, dan›flmanlar ve askerlerden oluflan bir maiyet tahsis edilmekteydi. Di¤er yan-da her birinin önde gelen bir boyun beyi oldu¤u tahmin edilen 24 komutan, “chang- baflbu¤” unvan›yla Hun ordusuna hükmetmekteydi. Ayn› tigin’lerde oldu¤u gibihepsinin kumandas›nda bir tümen bulunmaktayd›.

Göktürk ve Uygurlardaki devlet teflkilat›, birtak›m küçük farkl›l›klarla Hunlar›n-kiyle ayn›yd›. Prof. Donuk söz konusu makamlar› flu flekilde s›ralam›flt›r: Yabgu,flad, kündür, ayguç› (devlet dan›flman›), üge (devlet dan›flman›), yu¤rufl (bakan),ilteber, erkin, köl-erkin, apa Tarkan, Tarkan, baga Tarkan, boyla, buyruk (bakan),buyruk çor, köl çor (büyük komutan), inanç/inak, ataman, babac›k (atabey), tu-dun (vergi görevlisi), tutuk (asker vali), subafl› (ordu komutan›), alpagu (subay),flengün (komutan/general), çavufl (k›lavuz), kalabur (lider), yula, elçi, tilmaç (ter-cüman), ag›ç› (hazinedar), alumç› (tahsiladar), tamgac› (mühürdar, tu¤rac›), emçi(tabib), bitikçi (kâtip) ve yarguc› (yarg›ç).

Bunlardan “tamgac›” özellikle Uygurlar Dönemi’nde giderek ön plana ç›km›fl,idari yetkileri yan›nda mali yetkilerle de donat›lm›fllard›. Adeta bir “baflvekil” gibigörülmüfller, her personel atamas›nda onun imzas› aran›rken, finansal harcamaylailgili her türlü belgenin alt›na mührünü koymalar› istenmifltir. “Bitig”, kay›t defterianlam›na geliyordu, daha çok da vergi kayd› kastedilmekteydi. “Ay biti¤i” ise as-keri personelin sicil defteriydi. Tahmin edilece¤i gibi “bitigçi” de söz konusu def-terden sorumlu kifliye verilen unvand›. Göktürk ve Uygurlarda unvan›n, “bitici, bit-geci ve bitigeci” fleklinde de kullan›ld›¤› olmufltu. S›ras›nda kendilerine o kadar de-¤er biçilmifltir ki yaz›tlarda kendileri için “bitigçi yan›lmaz” ifadesi kullan›lm›flt›.“Elçi”, “ilçi” kelimesinden türetilmiflti ve bugünküne benzer bir görevle tan›mlan-m›flt›. Ka¤anlar›n mesaj›n› komflu devlet hükümdar›na ulaflt›rmakla mükellefti, yi-ne de görevin makam hâline gelmesi için 10. yüzy›la kadar beklemek gerekecek-ti. Hun ve Göktürk Devletlerinde flamanlar ayn› zamanda doktorluk görevini de


üstlenmifllerdi. Uygurlarda ilk defa bu görevler birbirinden ayr›lm›fl ve ilaç anlam›-na gelen “em” kelimesinden doktor yani “emçi” kelimesi türetilmifltir. “Çapkunc›”ve “Kap›gç›” kelimeleriyle saray muhaf›zlar› nitelenmifl, kelime daha sonra “kap›-c›”ya oradan da Osmanl›’da gördü¤ümüz “kap›kuluna” dönüflmüfltür.

Eski Türk devletlerinde üst düzey makam isimlerinin belirlenmesinde inanç sisteminin et-kisi var m›d›r?

FEDERASYON ORDUSUOrdu konusunu Eski Türkler ba¤lam›nda ele alman›n en önemli taraf›, t›pk› dev-let örgütünde görüldü¤ü gibi ordu teflkilatlanmas›nda da boylar›n merkezi bir öne-me sahip olmas›d›r. Her boy kendine seçti¤i bir sembol vard› ve sembol sayesin-de gerek savaflta gerek bar›flta birbirlerini kolayca tan›yabiliyorlard›. Boyun kendi-ne has sembolüne “uran” denmekteydi. Bozk›r imparatorluklar›nda ordu sadeceegemen boy ve budunlardan oluflmaz, ayn› zamanda güçle boyun e¤dirilmifl boyve kabilelerin silahl› güçlerinden destek al›rd›. Ordunun en küçük çekirde¤i, teme-li Mete taraf›ndan at›lan onlu sisteme dayanmaktayd›. 10, 100 ve 1000 kiflilik bö-lümlere ayr›lan ve her birimin bafl›nda onbafl›, yüzbafl› gibi unvanlar tafl›yan rütbe-lilerin bulundu¤u ordu, ayn› mant›k içerisinde aile, boy ve budun dilimlerine göretaksim edilmiflti. Buna göre bir boyun 1000, bodunun 10000 askerle sefere icabetetmesi beklenirdi. Kuflkusuz rakamlar› belirleyen as›l unsur boy veya bodunun bü-yüklükleriydi. Hiyerarflinin sa¤ ve sol tepesinde ka¤an ve yabgu daha sonra sa¤ vesolda on birer askeri flef vard›r. Ka¤an ve yabgu ile beraber bu rakam yirmi dördeulafl›yordu. Göktürklerde de Hunlara benzer flekilde ordu, on boydan oluflmaktave sa¤-sol olmak üzere befler boya bölünmüfllerdi.

Ordunun baflkomutan› ka¤and›. Zaten ordu kelimesi “orta” kelimesinden türe-tilmifltir. Buna göre toplumun merkezinde yani ortas›nda bir ka¤an ve onun ota¤›bulundu¤u düflünülmüfltür. Dolay›s›yla ordu sözcü¤ünün “hükümdar çad›r›” anla-m›ndan geldi¤i görülmektedir. Bunun yan›nda “yabgu”, kül-çur” ve “apa-tarkan”,kurmay kadrosunda yer alan di¤er görevlilerdi. Göktürklerde ise “sübafl›l›k” (ordukomutanl›¤›), fladlara yani ka¤anlar›n küçük kardefllerine b›rak›lm›flt›. Büyük kar-defllere ise “yabgu” unvan› verilmekteydi.

Üst yönetim kademelerini mümkün mertebe hanedan mensuplar›na b›rakanemir-komuta zinciri, asl›nda taflra sisteminin de iskeletini oluflturmaktayd›. Di¤eryanda tahmin edilece¤i üzere bar›fl dönemlerinde flefler ve birlikleri normal hayat-lar›na dönmekte ve çobanl›kla hayatlar›n› devam ettirmekteydiler. Ayn› mant›ktanhareketle ordu, boy ordular› ve s›n›r garnizonlar› olarak iki gruba ayr›lm›flt›.

Bozk›r imparatorluklar›nda ordunun teflkilatland›r›lmas›nda gözetilmifl midir?

GÖÇEBEN‹N TÖRES‹ KENTL‹N‹N KANUNUÜnitemizin as›l konusu olmamakla beraber, idari yap›n›n dayand›¤› temelleri gös-termesi bak›m›ndan bir di¤er inceleme nesnesi hukuktur. Törelerin önemi BilgeKa¤an taraf›ndan flu flekilde dile getirilmiflti; “Bu ça¤da tahta oturdum: Bu kadara¤›r (sayg›de¤er) törelerle dünyan›n dört köflesindeki milletleri düzenledim”. Töre-sini kaybetmifl bir toplum yok olmufl demekti. “Türk törüsin içg›nm›fl budun” ya-ni Türk töresini kaybetmifl bir bodun tarihten silinmifl olmakla eflde¤erdi.

Hayat›n zorluklar› toplumsal normlar› yani töreleri de mümkün oldu¤unca sert-lefltirmifl, kat›laflt›rm›flt›r. Bugün mahkeme salonlar›nda gördü¤ümüz, “Adalet mül-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T



T

10

kün temelidir” atasözünün Eski Türklerdeki karfl›l›¤› “il gider, töre kal›r” idi. Suçkelimesine “yazuk” diyen Eski Türkler, cürmü iflleyene de “yazukl›g” demifllerdi.Suçluya hükmü yani “k›y›n”› at üzerinde okunur ve ihanet, isyan, cinayet, zina ileh›rs›zl›k deri yüzmeden üzerinden sürü geçirmeye kadar çeflitli flekillerde infazedilirdi. En aç›k flekilde Cengiz Han yasas›nda gördü¤ümüz üzere suçlar sert birflekilde cezaland›r›lm›fl hatta ceza, suçlunun akrabalar›na kadar geniflletilmifltir.Göçebe hayat›nda hapsetme gibi bir cezan›n imkâns›zl›¤›, idam› neredeyse yegâ-ne infaz flekline dönüfltürmüfltür. Örne¤in her türlü h›rs›zl›k eylemi idamla ceza-land›r›l›rken, suçlunun kesilen bafl› ibret olsun diye babas›n›n boynuna as›l›rd›(Ögel). Di¤er tarafta, dövme ve yaralama gibi suçlar karfl›l›¤›nda küçük veya bü-yükbafl hayvan vererek bedel ödettirme yani mali tazminat uygulamas›na yönel-mifllerdi. Cezalar›n hepsi bir töreye karfl›l›k gelmekte ve ka¤andan itibaren boybeylerine kadar tüm yöneticiler törenin icras›ndan sorumlu tutulmaktayd›. Örne¤inUygurcada geçen “bilge töriçi” hem “kanun koyucu” hem “yarg›ç” karfl›l›¤›nda kul-lan›lmaktayd›. Yarg›da son merci ka¤and›r. Devlet düzenini tehdit eden veya boyileri gelenlerinin kar›flt›¤› olaylar ka¤an taraf›ndan incelenir ve hükme ba¤lan›rd›.Son olarak belirtilmesi gereken konu, yönetici zümrenin bu cezalardan neredeysemuaf oldu¤u ya da çok hafif flekilde kendilerine tatbik edilmesiydi.

Yerleflik hayatla beraber, yani Uygurlarla beraber toplumsal ve ekonomik ha-yat›n çeflitlenmesine koflut flekilde adalet iflleri de günümüze yak›n bir görünümeulaflm›flt›. Prof. Ögel’in de belirtti¤i üzere, “Törü” sözü Uygur Ça¤›’nda art›k do¤-rudan do¤ruya “kanun” anlam›nda kullan›lmaya bafllanm›flt›. Bu anlamda hem ger-çek hem tüzel flahsiyet ortaya ç›km›flt›r. Mülkiyet birikimi ile beraber s›n›fsal ayr›mkesinleflmifl ve bunun sonucunda borç hukukundan medeni hukuka, ticaret huku-kundan ceza hukukuna kadar son derece ayr›nt›l› akitler, kay›tlar düzenlenmeyebafllam›flt›r.



‹bn-i Haldun’dan beri bilinir ki devletler üzerinde gelifl-tikleri co¤rafya ve toplumsal-ekonomik yap›lar›n eseri-dir. Orta Asya’daki devletler bunun en aç›k göstergesi-dir. Kilometrelerce uzayan bozk›r ve da¤ silsileleri in-sanlar› göçebe bir hayata sürüklemifl bu ise Çin’deki ve-ya Avrupa’dakinden çok farkl› yönetim sistemlerininoluflmas›na neden olmufltu. Bozk›r imparatorluklar›ndaka¤an›ndan en sade göçerine kadar herkes göçebe-ço-banl›kla hayat›n› idame ettirmekteydi ve siyasi-toplum-sal her müessese bu tarza göre kurgulanm›flt›.Orta Asya insan› göçebe çoband›. Bu hayat tarz›, küçükaile tipini zorunlu k›lm›fl ancak korunma veya ya¤mazamanlar›nda bir araya gelmeyi zorunlu k›lm›flt›. Bununsonucunda boylar ve bodunlar oluflmufl en nihayetindekarizmatik liderler baflkanl›¤›nda imparatorluklar kurul-mufltu. Ancak bu tarihin görebilece¤i en hareketli dev-letiydi çünkü baflflehrinden en küçük müessesine kadarher birim mevsimine ve hedefine göre sürekli yer de-¤ifltirmekteydi.Uygurlar bir tarafa b›rak›lacak olursa Hun, Göktürk veKutluk Devletleri her bak›mdan neredeyse birbirininayn›s› devletlerdi. Devletin kuruluflunda karizmatik birkiflinin “alt›n dokunuflu” (Mete ve ‹lterifl gibi), verasetsistemindeki düzensizlikler, komflu ülkelerle giriflileniliflkilerin maddi boyutu neredeyse hep ayn› flekilde ce-reyan etmifl ve y›k›l›fl süreci de buna koflut flekilde ge-liflmiflti. Uygurlar her ne kadar yukar›da belirtilen mo-del üzerinde kurulup geliflmiflse de yerleflik hayata geç-mekle mevcut sistem bambaflka bir görünüm kazan-m›flt›r. Toplumsal s›n›flar›n oluflumundan bürokrasininçeflitlenmesine, inanç biçimin dönüflümünden kültürelreflekslere kadar neredeyse Türk’ün hayat› sil bafltande¤iflmifltir.Devletleri analiz ederken kullan›lan araçlardan biri desiyasi otoritenin topland›¤› yere bak›lmas›d›r. Ülkemizgibi devletlerde bu merkezi bir flekilde yani üniter fle-kilde olurken, Almanya gibi ba¤›ms›z ünitelerden olu-flan devletlere birleflik ya da karma devletler ad› veril-mektedir. Bu ba¤lamda Orta Asya’ya bak›lacak olursagüçlü bir ka¤an›n varl›¤›, bizim ak›l yürütmemizi flafl›rt-mamal›d›r. Çünkü imparatorluk olarak adland›rd›¤›m›zkatman›n alt›nda pek çok boy ve bodun örgütlenmesibulunmaktad›r. Zaten siyasi tarihe bak›ld›¤›nda örgütle-rin h›zl› bir çözülme sürecine girmesine, bahsetti¤imizbu son derece karmafl›k toplumsal yap› neden olmak-tayd›. Merkezi devlet fleklinde görülen bu federatif ya-

p›, hem bafllang›c› hem de sonucu içerisinde bar›nd›r-maktayd›.Tüm zamane devletleri gibi Orta Asya imparatorluklar›da siyasal söylemlerini, müesseselerinin inançlar›na pa-ralel flekilde gelifltirmiflti. Hiyerarflinin en tepesinde bu-lunan ka¤an›n mevcudiyeti do¤rudan tanr› hediyesi ola-rak yorumlanm›flt›. Benzer flekilde en üst makam sahip-leri de meflruiyetlerini bu ba¤lant›ya bahfletmifllerdi. Göktanr› inanc›ndan bildi¤imiz gök kültü, manevi dünyay› okadar doldurmufltur ki devletin her karar›, yaflanan herolay, tüm protokol, unvan isimleri bu çerçevede ele al›-n›p tan›mlanm›flt›r. Metafizik söylemlerle devlete mefl-ruiyet sa¤lamak, Frans›z Ayd›nlanmas› ve ihtilaline ka-dar devam edecek genel bir uygulama olmufltur. Orta Asya devletlerini birbirleriyle ve günümüzle kesifl-tiren ortak ilkeleri bulunuyordu. “Oks›zl›k” olarak ad-land›r›lan ba¤›ms›zl›k bunlardan önde geleniydi. Günü-müze egemenlik olarak çevirece¤imiz prensip, Orta As-ya’daki en basit göçebe çoban aileye kadar nüfuz etmiflve hareket alan›n›n k›s›tland›¤› anda, esaret alt›nda ya-flamaktansa yeni yaflam alanlar› aramaya koyulmufltu.Bozk›r ülkesi günümüzün yurt kavram› gibi düflünül-müfl ve hanedan›n de¤il üzerinde herkesin hakk› oldu-¤u bir toprak parças› gibi düflünülmüfltür. Halk, devle-tin en önemli unsuruydu ve devlet politikalar›nda so-rumluluklar›n da¤›t›m›nda azami ölçüde gözetilmektey-di. O nedenledir ki Cengiz Han’›n istila seferlerinde hal-k›n bafltanbafla yok edilmeye çal›fl›lmas› Uygur bilgele-rince elefltirilmifl ve devletin kendi eliyle yoklu¤u davetetti¤i belirtilmiflti. Steplere hâkim bir di¤er anlay›fl tö-reydi. Törenin ihlalinin ise dünyay› tepetaklak edece¤i-ne inan›l›yordu. Bu anlamda ka¤anlar törenin hem kay-na¤› hem de en büyük koruyucusu hatta mevcudiyeti-nin en önemli nedeni olarak görülmekteydi.Devlet hiyerarflisi gibi ordu ve adalet mekanizmas› dabu yaflam biçimi ve toplumsal yap› üzerinde örgütlen-miflti. Boy ve bodunlardan oluflan ordu bar›fl zaman›n-da çiftçilikle u¤rafl› savafl zamanlar›nda beylerinin ko-mutas›nda seferlere kat›l›rd›. Ayn› flekilde töre ka¤an veboy beylerinin gözetimindeydi ve ceza ifllemleri bizati-hi bu kiflilerce yerine getirilirdi. Buradan hareketle yö-neticilerin adalet sisteminde ayr›cal›kl› bir konuma sa-hip oldu¤u da belitilmelidir.

Özet


1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi göçebe-çobanl›kkültürünün özelliklerinden birisi de¤ildir?

a. Küçük aile tipi hâkimdir.b. At, en önemli üretim arac›d›r.c. Toprak sahipli¤ine dayan›r.d. Maddi kültür geliflmemifltir.e. ‹klim, hayat› belirler.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Orta Asya co¤rafyas›n› ta-n›mlar?

a. Genifl bozk›r, da¤ ve çöl alanlar› bulunur.b. Maki kapl› da¤ silsileleri ço¤unluktad›r.c. Her mevsim ya¤›fll› ve ormanlarla kapl›d›r.d. Kar örtüsü y›l boyunca kalkmaz.e. Ya¤›fllar her zaman ya¤mur biçimindedir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi ‹pek Yolu ticareti nedeniy-le Bizans ve Sasanilerle mücadeleye giriflen Türk ‹mpa-ratorlu¤udur?

a. Asya Hun Devletib. Uygurlarc. Avrupa Hun devletid. Göktürk Devletie. Kutluk Devleti

4. Hun toplumun araflt›rmac›lara yürüyen bir ordu gibigörünmesinin nedeni hangisidir?

a. Göçebeli¤in yaflam biçimi olmas›b. Herkesin ayn› zamanda asker olmas›c. Askerlikle Gök tanr›ya hizmet edildi¤ine inan›l-

mas›d. Her zaman ka¤anlar›n›n emrinde olduklar› içine. Ordu teflkilat›n›n boy ve bodunlara dayanmas›

5. Günümüz isimleriyle s›ralanan afla¤›daki bölgeler-den hangisi Eski Türk baflkentlerine ev sahipli¤i yap-m›flt›r?

a. Kuzey Mo¤olistanb. Bat› Türkistanc. Do¤u Azerbaycand. Güney Sibiryae. Türkmensahra bölgesi

6. Afla¤›dakilerden hangisi bozk›r imparatorluklar›n›nh›zl› bir çöküfl sürecine girmelerinin nedenlerinden bi-ri de¤ildir?

a. Veraset sistemindeki sorunlarb. Üst düzey makamlar›n hanedana tahsis edilmesic. Yerleflik hayata geçilmemesid. Federatif bir yap›ya sahip olmas›e. Güçlü ka¤anlar›n ç›kmay›fl›

7. Eski Türklerde protokol ve unvan isimlerini belirle-yen en önemli etken hangisidir?

a. Töreb. Toyc. Ka¤and. Dine. Buyruk

8. Afla¤›dakilerden hangisi “Federal yap›n›n en önemlisembolü toy’dur” yarg›s›n› kan›tlamaktad›r?

a. Y›lda üç defa ka¤an baflkanl›¤›nda toplanmas›b. Boy beylerine dan›fl›lmas›c. Tüm boy beylerinin kat›lmak zorunda olmas›d. Töre ilan etmesie. En önemli icra organ› olmas›

9. ‹lk ordu teflkilat›n› yapan Bozk›r devleti ve ka¤an›hangisidir?

a. Bumin Ka¤an - Göktürklerb. Atilla - Avrupa Hun Devletic. ‹lterifl Ka¤an - Kutluk Devletid. Bilge Kül Ka¤an - Uygurlare. Mete - Asya Hun ‹mparatorlu¤u

10. Afla¤›dakilerden hangisinde töre’nin kaynaklar› do¤-ru flekilde s›ralanm›flt›r?

a. Ka¤an - Toy - Halkb. Ka¤an - Buyruk - Tiginc. Ka¤an - Toy - Buyrukd. Toy - Hatun - Tudune. Göktengri - Ka¤an - Toy

Kendimizi S›nayal›m


Mo¤olistan’da Türk ‹zi Ar›yorlar (3 A¤ustos 2010)

Dokuz Eylül Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Kafkasya-Orta Asya Arkeoloji Araflt›rmalar› Merkezi Müdürü Doç.Dr. Semih Güneri baflkanl›¤›ndaki 20 kiflilik ekip, AltayDa¤lar›’n›n 3 bin metre yüksekli¤inde s›f›r›n alt›nda s›-cakl›kta Türkler’e ait izleri ar›yor.‘Orta Asya’da Türk Kültürünün Arkeolojik Kaynaklar›’(OTAK) adl› projenin tamamlanan ilk 15 günlük çal›fl-mas› sonucunda Türk siyasi tarihi aç›s›ndan çok önem-li olan yaz›tlar ve 100 kadar Türk dönemi kurgan› (Or-ta Asya’da eski Türk mezarlar›na verilen ad, höyük) bu-lundu. Altay Da¤lar›’nda 3 bin metre yükseklikte, yazolmas›na ra¤men s›cakl›¤›n s›f›r›n alt›nda oldu¤u bölge-de DEÜ Arkeoloji Bölümü Kafkasya- Orta Asya Arke-oloji Araflt›rmalar› Merkezi Müdürü Doç. Dr. Semih Gü-neri baflkanl›¤›nda, Mo¤olistan Ulusal Üniversitesi’nden20 kiflilik ekip taraf›ndan yürütülen ‘Orta Asya’da TürkKültürünün Arkeolojik Kaynaklar› (OTAK) Projesi’ninbu y›lki bölümü bütün h›z›yla sürüyor. Yükseklik nede-niyle iletiflim kurulamayan ekibin erzak almak için enyak›n kasabaya indi¤inde Türkiye’ye ulaflt›rd›¤› ilk bil-gilerin Türkler’in Orta Asya’daki tarihi ve Avrasya göçe-be kültürü ile ilgili bugüne kadar bilinenleri tersine çe-virecek nitelikte oldu¤u ileri sürüldü.

Kay›tl› Olmayan 200 Yeni Kurgan

Altay Da¤lar› ve Bat› Mo¤olistan’da yap›lan çal›flmalars›ras›nda henüz kay›tlara geçmemifl, kaya üzerine oyul-mufl yeni yaz›tlar, Türk dönemine ait yüz kadar kurgan,tafl steller, binlerce kaya resmi ve Çin alfabesi ile yaz›l-m›fl iki an›tsal yaz›t›n bulundu¤unu dile getiren Doç.Dr. Semih Güneri, ilk okunufllar› sonucunda yaz›tlar›neski Türk kültür ve siyasi tarihine önemli ›fl›k tutaca¤›-n› söyledi. Doç. Dr. Güneri,

“Altay Da¤lar›’nda, Rusya s›n›r›na yak›n vadilerde ‹lk15 günde keflfedilen Türk dönemine ait kurganlar enaz yaz›tlar kadar önemlidir. Çünkü bu kurganlar ka-y›tlarda yoktur” dedi. OTAK Projesi kapsam›nda 2009y›l›nda yap›lan çal›flmalarla bu y›l yap›lan çal›flmala-r›n birlefltirildi¤inde ortaya eski Türklere ait 200’e ya-k›n kurgan ç›kt›¤›n› belirten Doç. Dr. Güneri, “Kurgan-lar Avrasya Türk Arkeolojik Tarihi’nin ö¤renilmesi ba-k›m›ndan önem tafl›maktad›r. Çünkü bu güne kadarAltay Da¤lar›’nda hiçbir Türk kurgan› kaz›lmad›. Rusarkeologlar›n 1995-2000 y›llar› aras›nda Rusya Al-tay’›nda yapt›klar› baz› küçük denemeler sonuçsuz kal-d›. O nedenle bu kurganlar›n içlerinde nelerin bulun-du¤unu bilmemiz bu gün söz konusu de¤il. Baflta yeniyaz›l› belgeler olmak üzere pek çok arkeolojik malzemekurganlarda bizleri bekliyor. Eski Türklerin ölü gömmegeleneklerini, anatomik yap›lar› ve sanat anlay›fllar›hakk›nda detayl› bilgileri ancak o kurganlar› kazarakö¤renebilmemiz mümkün” diye konufltu.

Bilge Ka¤an Hazinesi Kadar De¤erli

Son 2 y›ld›r sürdürülen çal›flmalarda elde edilen bulgu-lar›n bölgedeki Türk varl›¤›n› kan›tlayan binlerce arke-olojik belgenin gün ›fl›¤›na ç›kart›lmay› bekledi¤ininhabercisi oldu¤unu söyleyen Doç. Dr. Güneri, flunlar›söyledi:“Türklerin anayurdu olan Mo¤olistan Altaylar›’ndakihenüz ortaya ç›kar›lmam›fl arkeolojik belgeler, AvrasyaTürk tarihinin birkaç kez yeniden yaz›lmas›n› gerektire-cek çokluktad›r ve niteliktedir. Keflfetti¤imiz kurganlardamuhtemelen say›s›z yaz›t ve en az Bilge Ka¤an Hazinesikadar de¤erli sanat eserleri bizleri bekliyor. Türk kur-ganlar›n›n bu güne kadar yabanc› meslektafllar›m›zcakaz›lmak istenmemesinin bir nedeni de budur. ÇünküTürk kurganlar›nda bulunacak her fley, Bat›l›larca yaz›-lan ve hâlâ ilavelerle geniflletilen Avrasya göçebe kültür-ler tarihini her an tersine çevirebilir. Çünkü Altaylar’daTürkler’den baflka bir etnik kültür yok. Orada buluna-cak bütün buluntular tamamen Türk eseri olacakt›r.Türk kurganlar› kaz›lacakt›r ve onlar›n içinde keflfedile-cek bulgular herkesi flafl›rtacakt›r. Binlerce kaya resminitafllara kaz›yan, yüzlerce kurgan yapan, Orta Avrasyatarihine ad›n› yazd›ran Türk ‹mparatorlu¤u’nun bölge-deki muazzam yay›l›m› ve hâkimiyetinin yans›mas›, Or-hun Vadisi’ndeki birkaç yaz›l› tafl ve bir avuç de¤erli süseflyas›ndan ibaret olamaz.”

http://turkkazak.com/site/?p=1163

Yaflam›n ‹çinden

“

”


1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Asya: Yaflam ve Co¤-rafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Orta Asya: Yaflam ve Co¤-rafya” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkler Tarih Sahnesinde”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkler Tarih Sahnesinde”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Türkler Tarih Sahnesinde”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Devlet Teflkilat›n›n Top-lumsal Kökenleri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mparatorluk ‹daresinin Ya-p› Tafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mparatorluk ‹daresinin Ya-p›tafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Federasyon Ordusu” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Göçebenin Töresi KentlininKanunu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Türklerin ve di¤er Orta Asya halklar›n›n temel geçim kay-na¤› çobanl›k olmas›na karfl›n sürdürdükleri göçebe ha-yat› onlar› di¤er yerleflik toplumlarla sürekli etkileflim için-de bulunmalar›na, bu da canl› bir ticari hayat›n do¤mas›-na neden oluyordu. Dolay›s›yla yaflam alanlar›, zaman›nAvrupas›ndaki gibi d›flar›ya kapal› de¤il, her zaman yerde¤ifltiren ve birbirleriyle etkileflim hâlindeydiler.

S›ra Sizde 2

Bozk›r toplumlar›na bak›ld›¤›nda gerek boy, gerek bo-dun gerekse devlet örgütlenmesinde lider etmenininönemli bir rol oynad›¤› görülüyor. Mete gibi ‹lterifl gibikarizma sahibi ka¤anlar sayesinde tüm k›tay› etkisi alt›-na alan etkili rejimler kurulurken, ayn› baflar›n›n variska¤anlar taraf›ndan gösterilmedi¤i zamanlarda, siyasive toplumsal örgütlenmenin k›sa sürede çözülmeyebafllad›¤› görülmekteydi.

S›ra Sizde 3

Devletin flekli ile toplum yap›s› aras›nda do¤rudan ba¤vard›. Bozk›r imparatorluklar›n›n istisnas›z hepsi boy vebodunlar›n bir araya gelmesiyle kurulmufltu. Söz konu-

su çok bafll› yap›, güçlü ka¤anlar taraf›ndan sert bir fle-kilde kontrol alt›na al›nm›flt›. Bununla beraber bahsedi-len ço¤ulculu¤u en güzel gösteren kurum toydu. Ka-¤an y›lda üç defa toplad›¤› toyda, her hareketini boy vebodun yöneticileriyle paylafl›r, onlar›n görüfllerindenyararlan›rd›. K›saca devleti oluflturan her unsurun, ka-rarlar üzerinde söz hakk› oldu¤u vurgulan›rd›.

S›ra Sizde 4

Farkl›l›k en baflta yaflam tarzlar›ndan kaynaklanmaktay-d›. Avrupa’da tamamen yerleflik hayata dayal› bir kültürsöz konusu iken Orta Asya Türkleri göçebe bir hayatsürdürmekteydiler. Yaflam biçimlerindeki bu farkl›l›ksiyasi, toplumsal ve ekonomik anlamda kendisini gös-termiflti. Avrupa’da üniter birbirinden çok kopuk olsada daha istikrarl›, uzun dönemli siyasal kurumlara dö-nüflmüfltü. Di¤er yanda tar›msal hayat maddi kültürün,birikimin daha gözle görünür bir hâle dönüflmesine yolaçm›fl ve toplumsal s›n›flar›n çok aç›k flekilde ortayaç›km›flt›. Bu anlamda alan araflt›rmac›lar›, Avrupa’dakiköle (serf), aristokrasi ve kentlerdeki orta s›n›f›n tamkarfl›l›klar›n› Orta Asya’da en az›ndan Uygurlardan bul-man›n zorluklar›na iflaret etmektedirler.

S›ra Sizde 5

Kut, küç ve ülüfl ka¤anl›k kavram›n›n içini dolduran te-mel de¤erlerdi. Kut, ka¤anl›¤›n en önemli göstergesi vetanr›n›n hükümdara hediyesi olarak görülmekteydi.Tanr› taraf›ndan “kut”lanan ka¤ana ayn› zamanda “küç”,yani güç ba¤›fllanm›fl ve bu güçle kazand›¤› baflar›lar›,ald›¤› ganimetleri halk›na “ülüfl”türece¤i yani paylaflt›-raca¤›na inan›lmaktayd›.

S›ra Sizde 6

Orta Asya Türklerinin hükümdarlar›n› kendilerindenfarkl› gördükleri do¤ru ancak onu metafizik bir varl›kolarak kabul ettikleri yanl›flt›r. O di¤er uygarl›klardakigibi ne tanr›n›n o¤lu ne de azizdi. Bunun en aç›k gös-tergesi tahta ç›kma seramonisinde bo¤az›n›n s›k›larakkaç y›l hükümdarl›k yapaca¤›n›n sorulmas›d›r. Ayn› fle-kilde u¤ran›lan baflar›s›zl›klardan sonra “kut taplamad›”denilerek görevden el çektirilmekteydi.

S›ra Sizde 7

Bozk›r imparatorluklar› Asya Hunlar›ndan Avrupa Hun-lar›na kadar ayn› üretim flekli üzerine kurgulanan dev-letlerdi. Bu nedenle de ortak bir hedef için bir araya ge-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


tirdi¤i toplumsal ünitelere her zaman dan›flma ihtiyac›hissetmifltir. Bunu sa¤layan en önemli ayg›t ise toy ol-mufltur. Toy, Avrupa Hunlar›nda “logades”, Peçenekler-de “komenton” ve O¤uzlarda “tirnek” ad›yla an›lm›fl an-cak hep ayn› mant›k üzerinden iflletilmifltir.

S›ra Sizde 8

Orta Asya imparatorluklar›nda üst düzey makamlar ha-nedan ailesine ayr›lm›fl ve makam sahiplerinin yetkileri-ni çocuklar›na b›rakabilecekleri kabul edilmiflti. Ancakorta ve alt düzey makamlarda bu ilke iflletilmemifl ve pat-ronaj iliflkileri bir tarafa konuldu¤unda atamalar›n bilgive beceri esas›na istinaden yap›lmas›na dikkat edilmiflti.

S›ra Sizde 9

Bozk›r devletlerinde “gök” kültünün makam isimlerinekadar yans›t›lm›fl olmas›, manevi ve maddi hayatlar›n›nne kadar iç içe geçti¤ini göstermesi bak›m›ndan da an-laml›d›r. Hem ana hem ara yönler üst düzey makamla-r›na denk düflürülmüfl ve isimlendirmede dahi (“dörtköfle veya boynuz”, “alt› köfle veya boynuz” gibi) bunueksik etmemifllerdi. Kendilerine göre bir gökyüzü tasa-r›m› vard› ve bunun dünya üzerinde birebir karfl›l›¤› ol-du¤una inan›yorlard›. Han›n tahta ç›kmas›ndan, toy aç›-l›fllar›na kadar tüm protokoller, bu kozmogonik sistemegöre inceltilmifl ve hayata geçirilmiflti.

S›ra Sizde 10

Bozk›r imparatorluklar›nda ordu sadece egemen boyve budunlardan oluflmaz, ayn› zamanda güçle boyune¤dirilmifl boy ve kabilelerin silahl› güçlerinden destekal›rd›. Ordunun en küçük çekirde¤i, temeli Mete tara-f›ndan at›lan onlu sisteme dayanmaktayd›. 10, 100 ve1000 kiflilik bölümlere ayr›lan ve her birimin bafl›ndaonbafl›, yüzbafl› gibi unvanlar tafl›yan rütbelilerin bulun-du¤u ordu, ayn› mant›k içerisinde aile, boy ve budundilimlerine göre taksim edilmiflti.

Yararlan›lan KaynaklarArat, R.R. (1964). “Eski Türk Hukuk Vesikalar›”, Türk

Kültürü Araflt›rmalar› Y›ll›¤›.Bafltu¤, S. (1996). “Asya Bozk›rlar›ndaki Altayl› Göçebe-

lerde Kabile, Federasyon ve Devlet”, Toplum ve

Bilim. S. 69.Baykan, S. (1979). Asya Tarihinde Su Boyu Ovalar›

ve Bozk›r Uygarl›klar›. ‹stanbul: ‹stanbul Üniver-sitesi Edebiyat Fakültesi Bas›mevi.

Cafero¤lu, A. (1934) “Uygurlarda Hukuk ve Maliye Ist›-lahlar›”, Türkiyat Mecmuas›. C. IV.

Divitçio¤lu, S. (1992). Nas›l Bir Tarih? Köktürkler,

Karahanl›lar. ‹stanbul: Ba¤lam Yay.Divitçio¤lu, S. (2006). Orta-Asya Türk Tarihi Üzerine

Alt› Çal›flma. Ankara: ‹mge Yay›nevi.Donuk, A. (1982). “Eski Türklerde Hükümdar›n Vazife-

leri ve Vas›flar›”, Türk Dünyas› Araflt›rmalar›, Ni-san, 17.

Findley, C.V. (2006). Dünya Tarihinde Türkler. Çev.A. Anadol, ‹stanbul: Kitap Yay›nevi.

Gömeç, S. (1997). Kök Türk Tarihi. Ankara: TürksoyYay›nevi.

Grousset, R. (2000). Bozk›r ‹mparatorlu¤u. Çev. M. R.Uzmen, ‹stanbul: Ötüken Yay›nevi.

Gumilöv, L.V. (1999). Eski Türkler. Çev. A. Batur, ‹s-tanbul: Birleflik Yay›nevi.

‹nan, A. (1968). Makaleler ve ‹ncelemeler. Ankara:TTK.

‹nan, A. (t.y). Yasa; Töre-Türe ve fieriat. y.y.‹zgi, Ö. (1986). Kutluk Bilge Kül Ka¤an - Bögü Ka-

¤an ve Uygurlar. Ankara: Kültür Bakanl›¤› TürkKültürü Araflt›rmalar› Enstitüsü.

Kafeso¤lu, ‹. (1987). Türk Bozk›r Kültürü. Ankara: Kül-tür Bakanl›¤› Türk Kültürü Araflt›rmalar› Enstitüsü.

Koca, S. , “Eski Türklerde Devlet Gelene¤i ve Teflkilat›”,Genel Türk Tarihi Ansiklopedisi. C. II.

Krader, L. (1993). “Devletin Asya Göçebeleri Aras›nda-ki Kökeni”, Erken Devlet. Haz. H. Claessen - P.Skalnik, Çev. A. fienel, Ankara: ‹mge Yay›nevi.

Ögel, B. (1955). Uygur Devletinin Teflekkülü ve Yük-

selifl Devri. Ankara: T.T.K.Ögel, B. (1971). Türk Kültürünün Geliflme Ça¤lar›.

‹stanbul: M.E.B.Ögel, B. (1982). Türklerde Devlet Anlay›fl›. Ankara.Roux, J.P. (2006). Orta Asya - Tarih ve Uygarl›k. Çev.

L. Arslan. ‹stanbul: Kabalc› Yay›nevi.Seyitdanl›o¤lu, M. (2009). “Eski Türklerde Devlet Mec-

lisi “Toy” Üzerine Düflünceler”. Tarih Araflt›rmala-

r› Dergisi. Cilt. XXVIII, S. 45.Sinor, D. (2009). Erken ‹ç Asya Tarihi. ‹stanbul: ‹leti-

flim Yay›nevi.Sümer, F. (1984). Eski Türklerde fiehircilik. ‹stanbul:

Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Vakf›.Yakut, E. (2002). “Eski Türklerde Hukuk”, Anadolu

Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. Cilt 1,Say› 3.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lk Türk-‹slam devletlerinin kurulufluna neden olan faktörleri birbirleriyle k›-yaslayabilecek‹slamiyet öncesi ve sonras›nda kurulan devletler aras›ndaki süreklilikleri vekesintileri ay›rt edebilecek‹slamiyet’in Türk devlet yap›s›na olan etkisini sultan-halife ba¤lam›nda ta-n›mlayabilecekTürkistan’da bafllay›p Anadolu’da devam eden süreçte özellikle hangi alan-larda kurumlaflman›n sa¤lanabildi¤ini ve baflar›s›zl›¤a u¤ran›ld›¤›n› de¤erlen-direbilecekOsmanl›’n›n temellerini atan idari birikimin niteliklerine dair ç›kar›mlarda bu-lunabilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Devlet• ‹slamiyet• Han/Sultan• ‹kta

• Veraset Sistemi• Türkmenler• Divan

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N


• KARAHANLILAR DEVLET‹• GAZNEL‹LER DEVLET‹• SELÇUKLULAR

‹lk Türk-‹slamDevletlerindeYönetim Yap›s›


KARAHANLILAR DEVLET‹“Eski Türklerde Yönetim Yap›s›” isimli bölümümüzde Uygurlar›n kurulufl sürecianlat›l›rken (M.S. 740 bafllar›), iktidar mücadelesinden yenik ç›kan ve bunun so-nucunda Türkistan’›n bat› taraf›nda göç etmek zorunda kalan Karluklardan bah-sedilmiflti. Karluklar›n talihsizli¤i, ‹slamiyet’in Talas zaferi ile flansa dönüflmüfl veTürgifl illeri (Balasagun ve Taraz gibi), birer birer bu büyük boyun mensuplar› ta-raf›ndan kontrol alt›na al›nm›flt›r. Bu dönemde Karluklar gibi yine büyük bir boy-lar federasyonu olan ve Uygur hanedan›yla ba¤lant›lar› bulunan Ya¤malar›n daBat› Türkistan’a geldikleri görülmektedir. Ancak bu tarihten sonra neredeyse ikiyüz y›l bu co¤rafyada neler oldu¤u ve ilk Türk-‹slam devletlerine kuruculuk ede-cek halklar›n tam olarak nas›l bir geçmifle sahip olduklar› hakk›nda bilgilerimizneredeyse yok gibidir. Bu ise pek çok tarih varsay›m›na neden olmufltur. O kadarki sadece Karahanl› devletinin kurulufluna yönelik yedi ayr› bak›fl aç›s› ortayakonmufltur.

Bahsedilen süreçle ilgili özellikle flu kitaplara bak›labilir; Necef, E. (2005). Karahanl›lar.‹stanbul: Selenga Yay›nevi. Genç, R. (2002). Karahanl› Devlet Teflkilat›, Ankara: TTKYay›nevi Divitçio¤lu, S. (1992), Nas›l Bir Tarih? Köktürkler, Karahanl›lar, ‹stanbul: Ba¤-lam Yay›nevi.

Karahanl› fleceresinde göze çarpan ilk isim Bilge Kül Kad›r Han’d›r. Kendisihakk›nda kesin bilgilerimiz bulunmamakla beraber devletin bu dönemde Samanidevletinin bask›s› alt›nda oldu¤u anlafl›l›yor. Öyle ki o¤ullar› Bazir Arslan ve O¤ul-cak zaman›nda bu bask› tam anlam›yla iflgale dönüflmüfl, Taraz flehri, Samaniler ta-raf›ndan ele geçirilirken, O¤ulcak’›n Hatun’u da dâhil olmak üzere binlerce Türkesir edilmifl ve kentteki tap›nak camiye çevrilmiflti (893). Bu arada Samani Hane-dan› içinde yaflanan çekiflme sonucunda Karahanl›lara s›¤›nan bir Samani emiri,Müslümanl›¤›n Karahanl› yöneticiler aras›nda yayg›nlaflmas›na ve en sonundaO¤ulcak’›n ye¤eni Satuk Bu¤ra taraf›ndan kabul edilmesine sebep olmufltu (böy-lece Satuk ismine Abdülkerim’i ekletmiflti). Satuk Bu¤ra, bir sonraki aflamada am-cas›n› tahtan indirmesiyle Karahanl› Devleti’nin bat› kanad›nda ‹slamiyet’in resmenkabul edilmesini sa¤lam›flt› (900-910). Bu tarihten itibaren tahta geçen tüm Kara-hanl› hükümdarlar› bir Müslüman ad veya lakap kullanm›fllard›r (Muhammed, Yu-suf, Hasan, Cebrail gibi). Hatta daha halifelik müessesesiyle iletiflime geçmeden di-

‹lk Türk-‹slam DevletlerindeYönetim Yap›s›

Talas Savafl›: MüttefikAbbasi - Karluk ordusununÇinlileri yendi¤i ve bununsonucunda Orta Asyakap›lar›n›n ‹slamiyet’eaç›ld›¤› savafl (751).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Samaniler: Kökenleritart›flmal› (‹ran veya Türk)874-1005 tarihlerindehüküm sürmüfl, ‹slamiyet’inOrta Asya’ya yay›lmas›n›sa¤lam›fl, kadim ‹ranyönetim geleneklerine sahipç›km›fl hanedan.

nin koruyucu anlamlar›na gelen “flihabü’d-devle”, “zahir’üd-devla” gibi elkablar›isimlerinin önüne ilifltirmeye bafllam›fllard›.

‹slamiyet’e geçen Bat› Karahanl›lar, yüzy›l›n sonuna do¤ru Semerkant ve Sama-ni baflkenti Buhara’y› ele geçirip devletin s›n›rlar›n› bat›ya tafl›rken, bir yandanTürkler aras›nda Müslümanl›¤›n yay›lmas›na çal›flm›fl (cihad), di¤er tarafta Sünni ‹s-laml›¤a ters inanç ve hiziplerle mücadeleye giriflmiflti. 1000’li y›llar›nda bafl›nda Ab-basi Halifesi ile kurulan temaslar ve ittifaklar söz konusu mücadelenin semeresiydi.Bas›lan paralarda art›k halifenin ad› geçer (mavla-amir al-muminin). Komflu boylar-la girifltikleri mücadeleler, co¤rafyan›n yazg›s›n› belirlemifltir. Örne¤in O¤uzlar›Ceyhun’un di¤er taraf›na sürmeleri, Selçuklu Devleti’nin ‹ran’da kurulmas› ve kök-leflmesine yol açacakt›. Karahanl›lar›n bat› ve do¤u kanatlar›, daha önceki Türk dev-letlerinde gördü¤ümüz üzere yönetimsel bir ayr›l›kt›. Hâkimiyet, do¤u’daki han ta-raf›ndan kullan›lmakta, bat› ise (ilig) hakandan ald›¤› yetkiyle politika gelifltirmek-teydi. Söz konusu denge 1020’lerden itibaren bozuldu, Türklerin yeni co¤rafyas›n-da Çin’in yerini afla¤›da görece¤imiz di¤er Türk devletleri Gazneliler ve Selçuklularalacakt›. Karahanl› iç çekiflmesinin böylece komflu boy ve devletlere s›çramas›, ka-ç›n›lmaz sonu getirmifl ve devlet kesin flekilde 1041 y›l›nda ikiye ayr›lm›flt›.

‹slamiyet’in kabulü, Karahanl› devlet teflkilat›nda ne gibi de¤iflikliklere yol açm›flt›r?

Bat› Karahanl›lar Devleti olarak adland›r›lan oluflumun “alt›n ça¤›”, ayn› zaman-da ilk hükümdarlar› olarak kabul edilen Tamgaç Bu¤ra Han Dönemi’dir. ‹brahimad›n› kullanm›fl olan han, her bak›mdan ideal hükümdar portresi çizmifltir. Ülke-nin asayiflini sa¤lam›fl, ekonomisine istikrar kazand›rm›fl, halk›n refah ve huzurunuher zaman gözetmiflti. Ulemaya hak etti¤i de¤eri göstermifl, onlar›n irfan›ndan isti-fade etmeye çal›flm›flt›. ‹slam fukahas›n› meclisinden eksik etmemifl, yapt›¤› heriflin adil olmas› için azami gayret sergilemiflti. Baflkent Özkent baflta olmak üzereSemerkant ve Buhara’da hastaneler, külliyeler ve medreseler yapt›rm›flt›. Kay›tlarabak›lacak olursa ilk ça¤lardan itibaren kaleme al›nan siyasetnamelerde betimlenenhükümdar tipinin hayat bulmufl hâliydi. Yine de ne kendisi ne de halefleri Selçuk-lu gücüne karfl› koyabilecek kabiliyetteydi. Selçuklu Sultan› Melikflah, 1091’de Ba-t› Karahanl›lar› denetlemek için bir yetkili tayin ederken, yüzy›l›n sonunda Semer-kant’ta ç›kan ayaklanmay› bast›ran Harezmflahl›lar ayn› zamanda devleti de tarihsahnesinden silmifllerdi (1212). Do¤u Karahanl›lar› ise bir yandan Çin, di¤er yan-dan Kankl› ve Karluk gibi Türk boylar›na karfl› yürüttü¤ü mücadelelerde yetersizkalm›fllard›. Öyle ki hükümdarlar› art›k “han” unvan›n› terk ederek daha alt bir ida-reci payesi olan “ilig”i kullanmaya bafllam›flt›. En nihayetinde Mo¤ol gücü Karahi-taylar karfl›s›nda ald›klar› a¤›r yenilgi üzerine baflkent Balasagun’u kaybederek y›-k›lm›fllard› (1205).

Karahanl› Yönetiminin Yap›tafllar›

Kut’lu Ka¤an’dan Köni Han’aBozk›r devletlerinde hükümdar›n en ay›rt edici özelli¤i, ilahi boyutuydu. Kendisiça¤dafllar› gibi yar› tanr› veya aziz mertebesinde de¤ildi ama mevcudiyetinin biri-cik nedeni göktengri taraf›ndan kutsanm›fl olmas›yd›. Oysa co¤rafya de¤iflikli¤i veyukar›da bahsedilen karanl›k dönem sonras›nda karfl›m›za daha farkl› bir hüküm-dar tipi ç›km›flt›r. Bozk›r ka¤an› gibi Karahan han› da kutsal bir dava peflindedir.Allah ad›na savafllar verir, cihat yapar ve yoksullar› korur. Ancak alan araflt›rmac›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Harezmflahl›lar Devleti:1077-1231 y›llar›nda ‹ran veBat› Türkistan co¤rafyas›n›kontrol alt›nda tutmufl Türkdevleti.

lar›n›n da dikkat çekti¤i üzere vurgu, kut’tan adalet ve do¤ruluk anlamlar›na gelen“köni”ye kaym›flt›r. Orhun yaz›tlar›’ndan anlafl›ld›¤› kadar›yla Eski Türklere tama-men yabanc› olan “köni” kelimesi, Karahan sultan›na arma¤an edilen Yusuf HasHacib’in büyük eseri Kutadgu Bilig’de baflköflededir.

“Bu Kün do¤du (hükümdar) dedi¤im do¤rudan do¤ruya kanundur” (b. 355)

Dönüflüm, pek çok faktörün bileflkesi olarak ortaya ç›km›flt›r. Bozk›r hayat›n›nterk edilmeye bafllanmas› ve kentli kültürün bask›nl›k kazanmas›, yönetilenlerineskisi gibi boy-bodun yap›lanmas›na sahip toplumlardan de¤il, icab›nda köleciüretim biçimine sahip toplumlardan oluflmas› ve konumuz aç›s›ndan as›l önemlisi,Hint ve ‹ran’da oldu¤u üzere köklü bir yönetim gelene¤ine sahip olmalar› bunla-r›n en önemlileriydi. Türkler, yeni co¤rafyada yöneten-yönetilen ayr›m›n›n dahada keskinleflti¤ini görmüfllerdi. Toplumlar Orta Asya’da oldu¤u gibi dinamik/etkenbir konumda de¤il daha pasif/edilgen bir durumdayd›. Kutadgu Bilig, söz konusudurumu tüm yal›nl›¤›yla gözler önüne serer;

“Budun koy san› ol begi koyç›s›

Ba¤›rsak kerek koyka koy kötçisi”

Yani,“Budunu koyun san, beyi de çoban›

Merhamet gerek koyuna, koyun güdeni” (b. 1412)

“Hükümdar aynalar›” olarak tan›mlanan nasihatname/siyasetname türü ö¤üt ki-taplar›n, söz konusu co¤rafyada büyük bir popülaritesi vard› ve en önemli taraf›,mevcut siyasi tan›mlamalar› sadece hükümdar üzerinden yapmaktayd›. ‹nalc›k’›nda belirtti¤i üzere, “Eski Hint-‹ran Nasihatname ve Siyasetnamelerinde devlet, hü-kümdar›n kuvvet ve kudretinden, otoritesinden baflka bir fley de¤ildir”. Otorite iseancak adalet yoluyla kurulabilirdi. Halk›n memnuniyetsizli¤i veya fakirli¤i, adaletduygusunu afl›nd›r›p halk› isyana teflvik edebilecek koflullard›. Han’a düflen, bun-lardan mümkün oldu¤unca kaç›nmas›, halk›n› hoflnut etmesi, k›saca yukar›da be-lirtti¤imiz Tamgaç Bu¤ra Han gibi olmas›yd›.

“Ey hakim! Memlekette uzun müddet hüküm sürmek istersen, kanunu do¤ru yürüt-

meli ve halk› korumal›s›n. Kanun ile ülke genifller ve dünya düzene girer, zulüm ile

ülke eksilir ve dünya bozulur” (b. 2033-2035).

As›rlardan beri monarflik idarelere tan›kl›k eden co¤rafyada benzer bir siyasikültür geliflmifl ve bunun sonucu olarak politik reçeteler kiflisellefltirilmifltir. Siyasetrisalelerinde hükümdarlar›n vas›flar›na a¤›rl›kla yer ayr›lmas›, bahsetti¤imiz kültü-rün tipik yans›mas›d›r. Kutadgu Bilig, ideal hükümdar›n› flu flekilde çizer, “Bey tokgözlü, haya sahibi ve yumuflak tabiatl› olmal›” (b. 2000); “beyin dili dürüst ve kal-bi do¤ru olmal›” (b. 2010); “beye cömertlik ve alçak gönüllülük laz›md›r” (b. 2049),(‹nalc›k, 2000). Hükümdar ile halk aras›nda kurulan dolays›z ba¤lant›, mevcut si-yaset risalelerinde ifllenen ve özellikle Osmanl›lar taraf›ndan daha gelifltirilecekolan “adalet dairesine” iflaret etmekteydi; “Memleket tutmak için çok asker ve ordulaz›md›r, askerini beslemek için de çok mal ve servete ihtiyaç vard›r, bu mal› eldeetmek için halk›n zengin olmas› gerekir. Halk›n zengin olmas› için de do¤ru ka-nunlar konulmal›d›r” (b. 2057-2059).

Ka¤an ile han aras›ndaki süreçte yaflanan kopufl sadece ideolojik düzlemde kal-mam›fl, hükümdarl›k sembollerine de aleni flekilde yans›m›flt›. Örne¤in hükümdar

292. Ünite - ‹ lk Türk- ‹s lam Devlet ler inde Yönet im Yap›s ›

Yusuf Has Hâcib (1017-1077): Balasagunlu Yusufolarak da an›lan, Türkdilinin yüz ak›, ayn›zamanda dönem siyasetanlay›fl›n› gözler önüneseren Kutadgu Bilig (kutluk›lan bilgi) isimli eserinyazar›, Karahanl› devletadam›.

isimlerinin Arapçalaflmas›n›n yan› s›ra “han” ve “ilig” gibi Orta Asya hükümdar un-vanlar›na, “emir” ve “sultan” gibi ‹ran-‹slam dünyas›nda kullan›lan sanlar eklenmifl-tir. Karahanl›lardan itibaren yöneticiler hükümranl›klar›n›, ‹slam dünyas›nda oldu¤ugibi adlar›na hutbe okutup, para (sikke) bast›rarak ilan etmeye bafllam›fllard›. Yafla-nan kültürel dönüflüm “tu¤” konusunda da kendisini göstermifl ve tu¤lar, devletinba¤›ms›zl›¤›n›n simgesi olan sancak/bayrak formuna çevrilmifltir. Benzer flekildehil’at, ba¤›ms›zl›¤› simgeleyen önemli bir hükümdar giysisiydi ve halifelerin dahaKarahanl›lar devrinden itibaren Türk sultanlara birtak›m meflruiyet sembolü ile be-raber bu elbiseyi de göndermifllerdi. Kutadgu Bilig’de de belirtildi¤i üzere söz ko-nusu semboller üzerinden hükümdar, makam›n› yüceltmekteydi; “Unvan, mühür,at, koflum verdi; çok itibar gösterdi, o, ikbalin son derecesine ulaflt›” (b. 1766).

Kutadgu Bilig’in hükümdar› ile Orta Asya ka¤an› aras›ndaki ayr›mlar› belirtiniz?

HatunHükümdar efllerine Eski Türklerde oldu¤u gibi “hatun” (katun) denmekteydi. Bunaek olarak hanedana mensup kad›nlara “oglagu” (flefkatli, nahif) ve “terken” gibibaflka kelimeler/payeler de verilmiflti. Eski Türklerde ka¤anlar›n yabanc› eflleri içinkullan›lan “konçuy” kelimesine, bu devirlerde de rastlanmaktad›r. Di¤er yanda ha-tunun devlet teflkilat›nda ve saray hayat›ndaki yeri konusunda kesin bilgi bulunma-maktad›r. Örne¤in Kutadgu Bilig’de hatuna de¤il ancak kad›nlar hakk›nda azamitemkinli olunmas› gerekti¤i yönünde nasihatlerde bulunulmufl, buradan da araflt›r-mac›lar eskiye nazaran hatunun konumunun düfltü¤ü sonucuna ulaflm›fllard›r.

Saray Teflkilat›Karahanl›larla beraber han›n ifllerini görmek üzere görev tan›m› yap›lm›fl kalabal›kbir görevliler gurubu ile karfl›laflmaktay›z. Söz konusu maiyetin bafl›nda Hacib un-vanl› ve hükümdar›n bir numaral› dan›flman›n› görüyoruz. Saray›n d›flar› ile ba¤-lant›s›n› kuran Hacib, saray›n tüm teflrifat ve protokol ifllerinden sorumlu tutulmufl-tu. Bu bak›mdan hükümdar›n her ad›m›n› takip eder, devlet görevlileri ve yaban-c› yöneticilerle olan tüm ba¤lant›lar›n› kurard›. Hacibin en büyük dayana¤› saraypersonelinin idaresiyle görevli Kapucubafl›yd›. Personelin seçilmesi, hakana arz›ve saray içinde hükümdar›n korunmas›ndan sorumlu k›l›nm›flt›. Emir-i candar isehan›n saray d›fl›ndaki güvenli¤inden mükellefti. Güvenlikle ilgili tüm teçhizat Si-lahdara, tu¤ ve sancaklar›n muhafazas› ise Alemdar’a b›rak›lm›flt›. Baflta hükümdarolmak üzere saray halk›n›n giyimi-kuflam›ndan Camedar, mutfak ifllerinden Aflç›-bafl›, ilaç da dâhil olmak üzere tüm içeceklerden ‹diflçibafl› (‹çkicibafl›) ve sarayhayvanlar›ndan ‹lbafl› (Seyisbafl›) sorumluydu.

Merkez Teflkilat›Hayat› sarayda geçen devlet görevlilerinin bir numaras› Yu¤rufl yani vezirdir. Kutad-gu Bilig’den anlad›¤›m›za göre tu¤, nevbet, z›rh, hil’at, at ve mühür, makama tayin-le vezirlere sunulan hediyelerdi. Vezirler için adeta hana mahsus birtak›m vas›flararan›rken, kendisinden orduyu haz›r, hazineyi bol, ülke s›n›rlar›n› genifl ve halk›esen k›lmak gibi görevler belirlenmiflti. Kendisi, devlet görevlilerinin topland›¤› veönemli konularda hana dan›flmanl›k yap›lan Büyük Divan’›n en önemli üyesiyken,ofis ifllerinde benzer alt divanlar oluflturmufltu. Örne¤in devlet harcamalar›ndan so-rumlu ve bafl›nda A¤›ç›’n›n (Hazinedar) bulundu¤u ofis böyle bir alt kuruldu. Tam-gac› (Mühürdar) yönetiminde Bitigçi unvanl› kâtiplerin devletin tüm yaz›flmalar›n›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

yürüttükleri ofis, yine Yu¤rufl’un yükünü paylaflan bir di¤er alt divand›. Hakk›ndaçok fazla bilgimiz olmayan ancak askeri personelin maafl dâhil tüm kay›tlar›ndan so-rumlu Ay Biti¤i unvanl› devlet memurunun bafl›nda bulundu¤u ofis bir di¤er divan-d›. Adalet ifllerinin do¤rudan Divan-› Mezalim ad› verilen ve han›n baflta bulundu¤uüst düzey devlet adamlar›nca görüldü¤ü söylense de söz konusu sürecin esas olarak‹slam f›k›h›nda yetkin kad›lara tahvil edildi¤i bilinmektedir.

Taflra Teflkilat›Karahan Devleti’nin, Bozk›r devletlerinde oldu¤u gibi iki kanat üzerinden teflkilat-land›¤› yukar›da belirtilmiflti. 1041 y›l›na kadar bat›, do¤u kanad›na ba¤l› kalm›flBüyük Han’dan gelen emirlere uymufltur. Bat› kanad›n›n en üst yöneticisi “ilig” un-van›n› kullanm›flt›. Her iki kanatta vilayetlere bölünmüfl ve bafllar›na hanedanmensuplar› tayin edilmiflti. Vilayet yöneticilerine mali anlamda yard›mc› olmaküzere do¤uda “›mga” bat›da “âmil” ad› verilen memurlar tayin olunurken adalet ifl-leri kad›lara tahvil edilmiflti. Tüccar ve esnaf›n ifllerini kontrol eden muhtesip veasayiflten sorumlu kale komutan› taflran›n öne ç›kan yüzleriydi. Baflkentle taflraaras›ndaki haberleflmeden eflkinci isimli atl› postac›lar sorumluydu. Köylerde nas›lbir idari yap›n›n iflletildi¤ine dair elimizde bilgi bulunmazken “kökyuk” unvanl› ki-flinin günümüz muhtar› gibi görevlendirildi¤i tahmin edilmektedir.

Orta Asya Türk devletleri ile Karahanl› taflta teflkilatlar› özellikle hangi aç›lardan benzefli-yorlard›?

GAZNEL‹LER DEVLET‹Gaznelilerin kurulufl öyküsü, Abbasi ‹slam ‹mparatorlu¤u’nun eyalet/taflra politi-kas›/sistemi ile kesiflmektedir. Dolay›s›yla öykünün anlafl›lmas› sitemin kavranma-s›ndan geçmektedir. ‹slam Devleti’nin çeyrek as›r gibi k›sa bir sürede genifl birco¤rafya (Asya, Afrika ve Avrupa) üzerinde genifllemesi, zamane devletleri ile or-tak bir kaderi paylaflmas›na yol açm›flt›r; adem-i merkezi bir taflra yap›lanmas›. Ge-rek co¤rafi gerek teknolojik yetersizlikler, 19. yüzy›la de¤in tüm imparatorluklar›,merkezi devlet rüyalar›n› hayata geçirmekten al›koymufltur. Hatta Abbasiler selef-lerine k›yasla valilere karfl› daha tavizkâr davranm›fl ve onlar› y›ll›k vergilerini ak-satmamak kofluluyla sadece idari anlamda de¤il mali, askeri ve hukuki konulardada serbest b›rakm›flt›. Özellikle Toluno¤ullar›, ‹hflidler, A¤lebiler ve Tahiriler gibivalilerin adlar›yla an›lan devletler, söz konusu özgür ortam içerisinde k›sa süredesiyasi bir kimlik kazanarak sadece meflruiyet bak›m›ndan Ba¤dat’taki halifeye ba-¤›ml› kalm›fllard›.

Gözlerimizi do¤uya, Abbasilere taht sürecini açan topraklara çevirdi¤imizdebenzer iliflkiler sonucunda kurulan Samanileri ve ona tabi Gaznelileri görürüz.900’lü y›llara damgas›n› vuran Samaniler Devleti, Abbasi gücünün tüm kurumlar›-n› üstlenmifl hatta co¤rafyaya Arap ‹mparatorlu¤u’nu aratmayacak bir istikrar ka-zand›rm›flt›. Yönetim aç›s›ndan halifeye ba¤l›l›k okunan hutbelerde, bast›r›lan sik-kelerde sürdürülmüfl hatta sultanlar halifeyi kendilerinden üstün gördüklerini bel-geleyecek flekilde “Mevla emir’ül-müminin” yani “inanlar›n›n emirinin efendisi” el-kab›n› yaz›flmalar›ndan eksik etmemifllerdi. Yaklafl›k bir as›r boyunca kemikleflenemir-halife iliflkileri hem Gazne hem de Selçuklularda karfl›laflaca¤›m›z adab›n datemelini atacakt›r. ‹ranl›lar›n do¤udan gelen bitmek bilmez Türk göçüne karfl› yi-ne Türkleri kullanmas›, ordu içindeki paral› Türk askerlerinin say›s›n›, en nihaye-tinde yönetime ayaklanacak derecede art›rm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Abbasiler (750-1258):Emevi hâkimiyetine sonvererek ‹slam‹mparatorlu¤unun bafl›nageçen Arap hanedan.

961 y›l›nda ç›kan ayaklanman›n bafl›nda gulam (kul) ordunun komutanlar›ndanAlp Tigin bulunuyordu. Komutan›n Belh kentindeki ayaklanmas› baflar›s›zl›kla so-nuçlan›nca adamlar›yla beraber müstakbel devletinin temellerini ataca¤› günümüzAfganistan topraklar›na çekilmifl ve buradaki Gazne Devleti’ni fethetmiflti. ‹ran’›Hindistan’a ba¤layan önemli bir üs noktas›n›n ele geçirilifli, Gaznelilere belki deönceden tahmin etmedikleri stratejik bir imkân sa¤lam›flt›r: Hindistan’a cihad. Ba-t›daki Samani-Karahan çekiflmesinde enerjilerini tüketmektense, Gazneli hüküm-darlar önlerinde aç›lan kap›n›n tüm f›rsatlar›ndan sonuna de¤in yararlanmay› bile-ceklerdi. Alp Tigin sonras›nda tahta oturan iki emir, t›pk› M›s›r’a hakim MemlüklerDevleti’nde oldu¤u gibi ordu taraf›ndan tayin edilmiflti. Ancak 977 tarihinde iktida-ra gelen Sebük Tigin (Alp Tigin’in maiyetindeki bir di¤er gulam), öncelikle devle-tin mevcut yap›s›n› oldu¤u gibi de¤ifltirmifl, akabinde hükümranl›¤›n› ‹ran-‹slammodeline göre kurgulam›flt›r. Önemli bir di¤er giriflimi, Samani-Karahanl› mücade-lesine el koyarak Karahanl›lar› bozguna u¤ratmas› ve Samaniler’in elinden Hora-san’› almas›d›r.

Gazne alt›n ça¤›, o¤ul Mahmud Dönemi’dir. (998-1030). Tarihimize GazneliMahmud olarak geçen sultan, öncelikle taht davas› gütmemesi için kardeflini orta-dan kald›rm›fl, ard›ndan Karahanl›larla ittifak anlaflmas› yaparak kuzeye yönelerekCeyhun havzas›n› kontrolü alt›na alm›flt›. Kazand›¤› baflar›larla Karahanl›larla olanittifak›na son vermifl ve fiiilikle mücadele ad› alt›nda Rey ve Hamedan flehirlerini ül-kesinin s›n›rlar› içine katm›flt›. Sultan Mahmud’un flan›n› ve devletinin itibar›n› art›-ran as›l geliflme 1000 y›l›nda bafllatt›¤› ve neredeyse ömrünü vakfedece¤i Hint se-ferleridir. Ordusunun bafl›nda yürüttü¤ü toplam on yedi sefer boyunca, Hindistan’›n


(1) Sebüktegin977-997

(2) ‹smail977-998

(3) Mahmud998-1030

(4) Muhammed1030 ve 1040-1041

(5) Mesud1030 ve 1040

(9 ) Abdülraflid1049 ve 1052

(6) Mevdud1041-1048

(8) Ali1049

(7) Mesud II1048-1049

(10) Farukzad1052-1059

(11) ‹brahim1059-1099

(12) Mesud III1048-1049

(14) Arslanflah1116-1118

(13) fiirzad1115-1116

(15) ‹brahimflah1118-1157

(16) Hüsrevflah1157-1160

(17) Hüsrevmelik1160-1187

fiekil 2.1

Gazne Hanedan›Soy A¤ac›

dinsel kimli¤ini geri dönülemeyecek flekilde de¤ifltirirken, ülkenin zenginliklerinihazinesine katarak devletini ça¤›n›n en müreffeh ülkesi hâline getirmifltir. Öldü¤ün-de ülkesinin s›n›rlar› ‹ran’›n bat›s›ndan Hint Okyanusu’na de¤in uzanmaktayd›.

Ancak Sultan Mahmut’dun haleflerinin beceriksiz politikalar› sonucunda devletk›sa sürede gücünü yitirmifltir. Önce Karahanl›lara karfl› çok masrafl› bir savafltan ka-zançs›z flekilde ayr›l›nm›fl, bir süre sonra da Dandanakan’da Selçuklular karfl›s›ndau¤ran›lan yenilgiyle ‹ran’daki topraklar›n› kaybetmifltir (1040). Bu tarihten itibaren s›-n›rlar› küçülen Gazneliler, y›k›l›fl tarihi olan 1186’ya kadar gerek hanedan içi çekifl-melere gerekse de Hint menfleili hanedanlarla k›s›r mücadelelere sürüklenmifllerdir.

Abbasi taflra teflkilat›, Gazne Devleti’nin kuruluflunu hangi bak›mlardan etkilemifltir?

Gazneliler Devleti’nin Do¤as›Gazne Devleti’nin kurulufl süreci, ayn› zamanda Selçuklu Devleti’nin kurulufluhakk›nda da bizlere önemli bilgiler sunmaktad›r. Samani devleti’nden kopan kul-askerler k›sa süre içerisinde ayr›ld›klar› devleti ortadan kald›rm›fllar ancak yüzy›l-l›k bilgi birikimini, devlet tecrübesini ‹ranl› devlet adamlar› kanal›yla miras alm›fl-lard›. Yönetici hanedan›n ve ordunun büyük bir k›sm› Türk olmas›na karfl› Gazne-liler, tipik bir Ön Asya devletiydi. Tebaas› ‹ran-Hint unsurlardan oluflan ve bürok-rasisi, söz konusu halklardan devflirilmifl, çok dilli çok toplumlu bir sistemdi. K›sa-ca fark, sadece idareci zümrenin farkl›laflmas›ndan kaynaklanmaktayd›. Yoksa üre-tim sisteminden vergilendirmeye, orta ve üst düzey bürokratlardan büyük topraksahiplerine (dikhan), ‹pek Yolu’nu kullanan tüccarlardan çiftçilere kadar herhangibir de¤ifliklik yoktur. Daha önce de aç›kland›¤› üzere halk›n pasif konumu nede-niyle de¤iflen tek fley, hanedan isimleridir. Hakl› olarak tarihçi Prof. Köprülü konuile ilgili olarak flu yorumu yapm›flt›r; “Gaznelilerin, Karahanl›lar›n ve daha sonraSelçuklular›n birçok müesseseleri üzerinde Samani müesseselerinin tesiri gözeçarpmaktad›r”.

Divitçio¤lu, S. (2000). O¤uz’dan Selçuklu’ya. ‹stanbul: YKY. Yay›nevi.

SultanGazne hükümdar›n›n en ay›rt edici taraf›, “sultan” unvan›n› sahiplenen ilk Müslü-man-Türk devleti olmas›d›r. Kelime anlam› olarak hükmetmek anlam›na gelen un-van, siyaset bilimciler taraf›ndan otoritenin flahsileflti¤inin en aç›k göstergesi olarakde¤erlendirilmifltir. De¤erlendirmenin do¤rulu¤u, devletin de¤iflen do¤as›n›n birdi¤er kan›t›d›r. Gazne sultan›, Sasani hükümdar› veya Bizans imparatoru kadarotokratt›r. Halifeyle gelifltirdi¤i iliflkiler neticesinde de “tanr›n›n yeyüzündeki göl-gesi”dir. Merkez teflkilat›nda “hace-i büzürg” sanl› bir vezir vard›r fakat karar almasürecinin tek sorumlusu sultand›r. Bu anlamda kendisi hem vezir hem baflkad›hem de ordular›n› sefere ç›karan baflkomutand›r. Taflra sistemini dahi k›skançl›klakendi otorite alan›na çekmeye çal›flm›flt›r. Vilayetlere gönderdi¤i hanedan mensu-bu veya asilzadeleri, yak›nlar›n› rehin alarak veya yer de¤ifltirerek kontrol alt›ndatutmaya çal›flm›flt›r. Di¤er yanda casus ve muhbirleriyle hem merkez hem taflradaetkili bir istihbarat a¤› kurmufltu. Sultan, sistemin düzgün ifllemesi için tüm köfle ta-fl› makamlar› bizatihi elinin alt›nda tutmufl ve buralara gerçeklefltirecek atamalar›tamamen kendisi yönlendirmiflti.

Cihad politikas›n›n, Gazne Devleti’ne sa¤lad›¤› kazançlar› s›ralay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

VezirParlak bir beyin, usta bir kalem ve devlet yönetiminde geçirilmifl istisnai bir kari-yer çizgisi, vezaret makam› için aran›lan en genel flartlard›. Örne¤in Sultan Mah-mud’un ikinci veziri Ahmed b. Hasan-i Meymendî, makama gelmeden önce vergidenetmenli¤i, Divân-› Risâlet baflkanl›¤›, bafldefterdar ve Divân-› Arz baflkanl›¤› gö-revlerinde bulunmufltu. Mülki ve mali iflleri bünyesinde bar›nd›ran Divân-› Veza-ret, ad›ndan da anlafl›laca¤› üzere vezirin ofisiydi. Vezirden özellikle devletin gelir-lerini toplamas› ve art›rmas› beklenirdi. O da vilayetlerdeki Sâhib-i Divân’lar (yanidefterdar) ve onlara ba¤l› amiller (maliye memurlar›) kanal›yla devletin en uç nok-tas›na de¤in devletin en önemli gelir kalemleri olan zekat, öflür, tabi devletlerin ha-raç ve hediyeleri ile ‹pek Yolu dolafl›m vergileri üzerinde mali disiplini sa¤lamayaçal›fl›rd›. Gazneli Mahmut, vezirleri “sultanlar›n düflman›” olarak de¤erlendirmifl-ti. Ellerinde tuttuklar› abart›l› yetkiler böylesi bir çekinceye yol açm›fl olabilirdi. An-cak gerek yöneticiler karfl›s›ndaki çaresizlikleri gerek halk gerek aristokrasiyle olantutars›z konumlar› onlar› bir anda idamla karfl› karfl›ya b›rakabilirdi. Örne¤in az ön-ce bahsedilen Meymendi, vezaretteki üstün baflar›lar›na ra¤men söz konusu çevre-lerin hoflnutsuzlu¤unu çekmifl, nihayetinde de mallar›n›n müsadere edilip KâlincârKalesi’ne hapsedilmekten kurtulamam›flt›.

Divân-› ArzGünümüz Milli Savunma Bakanl›¤›n›n ifllevlerine sahip makam›n bafl›nda “Sâhib-idivân-› arz” bulunmaktayd›. Genellikle göreve istisnai yetenekleriyle sivrilmifl, par-lak zekâl› siviller getirilmekteydi. Askerî meselelere aflinal›k, organizasyon ve ka-rar almada beceriklilik atamalarda en çok bak›lan koflullard›. Ordunun durumuylailgili her türlü konuya vak›f olan Sahib-i arz ayn› zamanda askerî konularda sultan-lara dan›flmanl›k yapard›.

Divân-› RisâletRisalet, Arapça bir kelimedir ve “elçilik” anlam›na gelmektedir. Makam›n bafl›ndaolan bürokrat (sâhib-i divân-› risâlet), sultan ad›na tüm d›fl temaslar› yürüten kifliy-di. Ofisin önemi, yo¤un çal›flma saatlerinden de anlafl›lmaktayd›. Ayn› zamandadevletin tüm flifreli yaz›flmalar› bu ofis taraf›ndan yerine getirilirdi.

Divân-› fiugul-i ‹flrâf-› MemleketSelçuklular ne kadar casusluk faaliyetlerinden geri durmufllarsa Gazneliler de o kadarbu alana önem vakfetmifller, hatta kendi bafl›na bir ofis dahi teflkilatland›rm›fllard›.“Yüksek yerden bak›p anlamak” manas›na gelen Arapça kelimeden isimlendirilen di-van›n bafl›nda “Sahib-i Divan-› ‹flraf” bulunurdu. Sahib’in idaresinde say›lar› binleribulan “müflrifler” görev almaktayd›. Müflrifler kanal›yla sadece çevre ülkeler de¤il, tafl-ra-merkez yöneticileri hatta saray mensuplar› ve flehzadeler dahi kontrol alt›nda bu-lundurulurdu. Önemli bir harcama kalemine de yol açan bilgi alma a¤›na gerekti¤in-de çevre hanedanlar›n üyeleri hatta veliahdlar› dahi dâhil edilmeye çal›fl›l›rd›.

Divân-› Berîdfiüphe yok ki böylesi etkili bir bilgi dolafl›m a¤› ancak etkili bir posta sistemi ile ifl-letilebilirdi. “Sâhib-i berîd” unvanl› yöneticinin bafl›nda bulundu¤u ofis, her vilayetmerkezinde kurdu¤u merkezlerle incelikle ifllenmifl bir örgütlenmeye gitmiflti. ‹m-paratorlu¤un en ücra köflesindeki haberlerin dahi k›sa sürede sultana iletilmesiesas amaçt›. fiifreli flekilde merkeze gönderilen raporlar, Sâhib-i berîd taraf›ndan


Sâhib-i risâlet’e oradan da -kayda de¤er bulunanlar- sultana aktar›l›rd›. Ofisin iflle-vine o kadar önem atfedilmifltir ki Sâhib-i berîd makam›nda bulunan yöneticilerinbir k›sm› daha sonra vezaret makam›na getirilmiflti.

Divan-› VekâletGazne saray›n›n ve sultan›n›n özel hayat›ndan sorumlu olan ofisti. Sâhib-i vekâlet,sadece sultan›n hazinesi ve mülkünün iflletilmesi ile ilgilenmez, saray teflrifat›ndanmutfak personeline, güvenlik elemanlar›ndan saray hayvanlar›na kadar tüm birim-lerin organizasyonundan da sorumlu tutulmufltu.

Gaznelilerde Adalet YönetimiAdalet kavram›n›n co¤rafya ile beraber geçirdi¤i dönüflüm ve atfedilen öneme yu-kar›da de¤inilmiflti. O nedenledir ki Müslüman hakan›n adaleti sahiplenmesi buçerçevede gerçekleflmifl, hakk›n hakkaniyetin sembolü olarak görülmüfltür. Hakanhaftan›n iki günü saray›nda toplad›¤› mahkeme (meclis-i mezâlim), vilayet mer-kezlerine atad›¤› Kâdi’l-kudât ve kazalara gönderdi¤i kad›larla tüm tebaas›n›n so-run ve flikâyetlerini çözme aray›fl›nda olmufltur. Kad›lar sorunlar› ‹slamiyet’in Sün-ni yorumlar›na dayanarak karara ba¤lard›r. F›k›h alan›nda yetkin kifliler, kad›l›klar-da de¤erlendirilirken, getirdikleri yorumlar sonucunda flöhret kazanan müftü vefakihlerin de bahsedilen makamlara getirildikleri görülmüfltü.

Gazne Taflras›n›n ‹daresiGazne vilayet idaresi ayn› merkez teflkilat› gibi yap›land›r›lm›flt›. Her vilayetin bafl›n-da idari-mali iflleri yapmakla yükümlü ve do¤rudan vezirle iletiflim içinde olan Sa-hib-i divan bulunmaktayd›. Sahib-i divan’›n emrinde “âmil” ad› verilen küçük birmemurlar grubu bulunmaktayd›. Vilayette askerî ifller garnizon komutan›na havaleedilmiflken, adalet ifllerine Kâdi’l-kudât’lar bakard›. Genel olarak birbirinden ba¤›m-s›z görev tan›mlamalar› getirilmiflken, baz› durumlarda söz konusu yöneticiler biraraya gelerek ortak kararlar al›rlard›. Gazne flehirlerinin idaresine dair elimizde çokaz bilgi vard›r. Her flehir genellikle surlarla çevrili kale-kent görünümündeydi veher kalenin korunmas›ndan sorumlu askerî bir muhaf›z› (Kutval) vard›. Kentin ida-resi ise Muhtesib (fiahne) ad› verilen sivil bir görevliye devredilmiflti. Muhtesibin gö-rev alan› bu anlamda pazar yerinin, a¤›rl›k aletlerinin, fiyatlar›n teftiflinden kamugüvenli¤inin sa¤lanmas›na kadar uzan›yordu. ‹slam dünyas›n›n en göze batan ku-rumu olan vak›flar›n idaresi Gazne flehirlerinde ‹flraf-› evkaf ad› verilen ofise b›ra-k›lm›flt›. Tüm hay›r ifllerinin düzen ve denetiminden sorumlu olan ofis, toplananmebla¤larla dinî ve e¤itim kurumlar›n›n oluflturulmas›na öncelik ederdi.

Gazne teflkilat›ndaki bilgiler, aslen doktora tezi olarak haz›rlanan flu esere dayanarak ak-tar›lm›flt›r; Nazim, M. (1971). The Life and Times of Sultan Mahmud of Ghazna, Cambrid-ge: University Press. Ayr›ca yak›n zamanda yay›nlanan bir di¤er çal›flma da fludur; Palab›-y›k, H. (2002). Valilikten ‹mparatorlu¤a Gazneliler. Ankara: Araflt›rma Yay›nevi.

SELÇUKLULAR

fief’likten Saltanat’aO¤uzlar’›n gerek Göktürk gerekse Uygur Devletlerini en çok u¤raflt›ran boylardanbirisi oldu¤una ilk ünitede de¤inilmiflti. Ancak u¤raflt›klar› imparatorluklar›n y›k›l-mas›, O¤uzlar için yarar sa¤laman›n tam tersine ata topraklar›n› terk edip bat›yado¤ru göç etmelerine neden olmufltu. Samani Devleti’nin parlak günlerinde (900’ler


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bafl›) O¤uzlar, Hazar Denizi’ne kadar sokularak Seyhun havzas›n› yurt tutmufllar-d›. Söz konusu havza, Orta Asya devletlerinden bildi¤imiz teflkilatlanmaya tan›kl›ketmifl ve K›n›k Boyu’nun da içinde yer ald›¤› O¤uz, Yabgu federasyonuna ev sa-hipli¤i yapm›flt›r. Selçuklular›n bu as›rlar› ile bilgimiz son derece k›s›tl›d›r. Kay›tla-ra geçen Dukak ve onun o¤lu Selçuk Bey her ne kadar yabgunun adam› ise de gü-nümüze kadar gelen anlat›lardan anlafl›ld›¤› kadar›yla yabgu’nun konumu “eflitleraras›nda birinci” (seçimli flef) gibiydi. Selçuk Bey’in Cend’e göç etmesine nedenolan sorunlarda ve kendisinden sonra gerçeklefltirilen görev da¤›l›m›nda o¤ullar›-n›n ayr›cal›kl› yerler almas›nda (ancak Arslan daha bir ayr›cal›kl›!) Eski Türklerdenitibaren görmeye al›flt›¤›m›z sorunlu veraset sistemi bulunmaktad›r.

Selçuklular›n güneye inifli ve do¤udan gelen göçebeleri davalar›na ortak etme-leri, yeni komflular› Karahanl› ve Gaznelileri rahats›z etmifltir. Arslan Bey’in bir Gaz-ne hilesiyle ortadan kald›r›lmas›, yaflanan gerilimin derecesini göstermektedir (1025).Arslan Bey’in yerine bir di¤er flefin, kardefli Musa’n›n seçilmesi ve onun “yabgu” pa-yesini kullanmaya bafllamas›, boy gelene¤inin hâkimiyetini göstermektedir. On y›l-l›k zaman diliminde O¤uzlar, Musa Yabgu’nun flefli¤inde; kardefli Yusuf ile MikailBey’in çocuklar› Tu¤rul ve Ça¤r› Beylerin ortak idaresinde bölgede varl›k-yoklukmücadelesi verdiler. Gerek 1035, gerek 1038 gerekse 1040 y›llar›nda Gaznelilerekarfl› kazan›lan parlak baflar›lar ve büyük toprak kazan›mlar›nda, “ülüfl” ilkesi gere-¤i savafl ganimetleri flefler aras›nda taksim edilmiflti. Taksimat bir baflka Orta Asyagelene¤i olan kurultayda kararlaflt›r›lm›flt›. Örne¤in devletin kurulufl tarihi olarakkabul edilen Dandanakan Savafl›’ndan sonra toplanan kurultayda her ne kadarTu¤rul’un önceli¤i kabul edilmekle beraber Gazne topraklar› önde gelen hanedanmensuplar› aras›nda paylaflt›r›lm›fl ve hatta Tu¤rul’un kardefli Ça¤r› ve amcas› Mu-sa, ganimet topraklar›nda kendi adlar›na hutbe okutup sikke bast›rm›fllard›.

Selçuklu ve Gazne devletlerinin kurulufl sürecini kesifltiren benzerlikler nelerdir?


K›n›k: Selçuklu devletinikuracak olan ve O¤uzlar›n24 boy’undan birisi olan boy.

Selçuk Bey’in befl o¤lubulunmaktayd›: ArslanYabgu, Mikail, Musa Yabgu,Yusuf ‹nal ve Yunus.

Dandanakan Savafl› (1040):Selçuklular›n rüfltünüispatlad›¤›, ba¤l› olduklar›Gaznelileri dize getirdikleri,bir anlamda devletlerinintemellerini att›klar› savafl.

Dukak

SelçukÖ.1009?

Yunus Mikail1009-1037 Musa Yabgu Yusuf Arslan Yabgu

Ça¤r› Bey990-1060

(1) Tu¤rul Bey1038-1063

Kutalm›flÖ.1063 Resul Tegin

(2) Alp Arslan1063-1072 Kavurd Kara Aslan Kutalm›flo¤lu

Süleyman fiahÖ.1086

(3) Melikflah1072-1092

TutuflSuriye Selçuklular›

Kirman Selçuklular›1041-1157

(4) Mahmud 11092-1094

(5) Berkyaruk1094-1105

(7) Muhammed 1(Tapar)

1105-1117

(8) Ahmed Sancar1117-1157

(6) Melikflah II1105 Mahmud II

AnadoluSelçuklular›1077-1302

fiekil 2.2

SelçukluHanedan›Soy A¤ac›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Tu¤rul Bey’in 1063 y›l›nda ölümüne de¤in geçen süre zarf›nda devletin “do¤a-s›” kayda de¤er flekilde de¤iflmifltir. Buzcani ve Kunduri gibi ‹ranl› vezirlerin yön-lendirmeleri sonucunda devlet giderek merkezî bir politika uygularken, Halife ilegirilen diyaloglar sonucunda K›n›k Bey’i Tu¤rul, “sultân’ul-mu’azzam” ve pers im-paratorlar›n›n “flâhânflâh” unvanlar›n› kullanmaya bafllam›flt›r. Yine de unvanlarbizlerde kay›ts›z bir merkezî idarenin olufltu¤u kan›s› uyand›rmamal›d›r. Kuzeni‹brahim Y›nal’›n Anadolu’daki baflar›lar› sonras›nda toprak talebinde bulunmas›veya 1050’lerin sonunda Ça¤r› Bey ve Musa Yabgu’nun devletin do¤usunda sahipolduklar› topraklarda birbirleriyle mücadele içinde bulunmalar› ve hem kendilerihem de çocuklar› için para kestiriyor olmalar› tevcih edilen unvanlar›n niteli¤inisorgulamaya açmaktad›r.

Selçuklu Devleti’nin kuruldu¤u s›ralarda Abbasi ‹mparatorlu¤u çökmüfl, yerine birbirleri-ne karfl› üstünlük sa¤layamayan, mezhep kavgalar›yla günü tüketen (flii-sunni) pek çokdevletçik kurulmufltu (tavaîf-i mülûk). Selçuklular Tu¤rul Bey’den itibaren Ba¤dat’taki ha-lifeye prestij kazand›r›p, mevcut siyasal enkaz› ortadan kald›r›rken, kendileri de karfl›l›-¤›nda faaliyetleri için meflruiyet kazanm›fllard›. ‹ttifak›n sonucunda Hanefi mezhebi etkialan›n› geniflletmifl, özellikle medrese politikas› ,sürecin çok daha sistemli flekilde kon-trolünü sa¤lam›flt›r. Ancak yönetim aç›s›ndan as›l vurgulanmas› gereken, Türk yöneticile-rin eski “kut” söylemlerinden ziyade meflruiyetlerini daha dünyevi referanslarla aç›klama-ya bafllam›fl olmalar›d›r.

A.Y. (2002). Ocak, Selçuklular›n Dini Siyaseti 1040-1092. ‹stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf›.

Tu¤rul Bey’in 1063 y›l›nda ölümü üzerine Selçuklular veraset sorunlar› nedeniy-le parçalanman›n efli¤ine gelmifltir. Musa Yabgu, Alparslan ve Kutalm›fl aras›nda ce-reyan eden taht mücadelesini Alparslan’›n kazanmas› üzerine Tu¤rul Bey zaman›n-da bafllayan merkezîleflme e¤ilimi, daha da h›z kazanarak devam etmifltir. Selçuklumerkezîleflmesinin zirve noktas› Melikflah Dönemi’dir (1072-1092). Tahta ç›kar ç›k-maz al›fl›lageldik veraset tart›flmalar›n›n ortas›nda kendisini bulan Melikflah öncelik-le amcas› Kavurd’un isyan›n› ard›ndan da Suriye meliki kardefli Tutufl’un taht müca-delesini kontrol alt›na alm›flt›. Melikflah’›n saltanat›, zehirlenerek öldürülece¤i 1092y›l›na kadar bir daha sorgulanmam›fl, bu süre zarf›nda ise özellikle Anadolu-M›s›rbölgesinde yo¤unlaflt›r›lan seferler sonucunda devletin s›n›rlar› ‹stanbul’dan Çin’ekadar geniflletilmiflti. Ancak sultan›n zamans›z ölümü, efli, kardefli ve çocuklar› ara-s›nda devletin temellerini sarsacak iktidar savafllar›na kap› aralayacakt›.

Merkeze hükmeden güçlerin (idari-askerî) veliahtlar (Mahmud, Berkyaruk veMuhammed) aras›nda tercih yapamamas›na, Melikflah’›n kardefli Tutufl’un iktidarözlemi eklenince etkileri, imparatorluk sath›na yay›lan taht kavgalar› kaç›n›lmaz ol-mufltur. Siyasi kar›fl›kl›k, mali ve askerî zafiyete neden olmufl, en sonunda Berkya-ruk 1104 y›l›nda ülkeyi kardefli Tapar ile paylaflmak zorunda kalm›flt›r. Her ne ka-dar son Selçuklu Sultan› Sencer, ülkeyi kendi sanca¤› alt›nda birlefltirmeyi baflarm›fl-sa da bu son derece tart›flmal› bir birlik olarak de¤erlendirilmifltir. Çünkü hanedanmensuplar› kontrolü alt›nda tuttuklar› topraklarda neredeyse otonom bir idare ku-rarlarken, ba¤›ms›zl›k flark›lar›na bir süreden beri kendi bafllar›na hareket etmekteolan atabegler de dâhil olmufltu. Sencer’in Karahitay ve O¤uz göçerleri karfl›s›nda-ki yenilgileri devletin de sonunu getirmiflti (1157). Büyük Selçuklu Devleti y›k›l›r-ken, ülke topraklar› üzerinde hanedan üyelerince kurulan devletler yükselmiflti.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Suriye Selçuklu Devleti: Melikflah’›n ölümü üzerine onunla daha öncesindetaht mücadelesine giriflen Tutufl taraf›ndan ba¤›ms›zl›¤› ilan edilmifl (1092) ancakkendisinden sonra o¤ullar› R›dvan (Halep) ve Dukak (fiam) aras›nda pay edilmifl-ti. Devlet özellikle Haçl›lar karfl›s›nda al›nan yenilgilerle gücünü yitirmifl ve 1117’deHalep flah›n›n hapsedilmesiyle tarihe kar›flm›fllard›.

Kirman Selçuklu Devleti: Ça¤r› Bey’in o¤lu Kavurd taraf›ndan ‹ran’›n güne-yinde kurulan devlettir. Kavurd’un Melikflah taraf›ndan bo¤durulmas›ndan sonradahi bölge, çocuklar›n›n kontrolüne b›rak›lm›fl, Melikflah’tan sonra özerk bir idaresergileyerek 1187 y›l›nda yönetim merkezleri Berdesir’in O¤uzlar taraf›ndan fethiy-le tamamen y›k›lm›fllard›r.

Irak Selçuklu Devleti: Devletin temelleri, yukar›da k›saca bahsedilen Sencerve Tapar aras›ndaki mücadelede at›lm›flt›r. Sencer ile yap›lan protokolde Irak top-raklar› Tapar’a b›rak›lm›fl ve söz konusu mülki taksimattan kendi bafl›na bir devletdo¤mufltur. Gerek kardefller gerek Büyük Selçuklu sultan›n›n do¤rudan müdaha-leleri nedeniyle taht kavgalar›ndan kendini kurtaramayan devlet, bir de kendisineba¤l› emir ve atabeglerin (‹madeddin Zengi ve Mengübars gibi) isyanlar› karfl›s›n-da zor durumda kalm›fl ve 1194 tarihinde bir baflka Türk hanedan› Harezmflahl›lartaraf›ndan ortadan kald›r›lm›flt›r.

Anadolu Selçuklu Devleti Selçuklular›n Anadolu’daki devletleflme süreci, ayn› zamanda Anadolu’nun Türk-leflmesinin tarihidir. Arslan Yabgu’nun torunu Kutalm›fl’›n Sultan Tu¤rul ve AlpArslan’a karfl› yürüttü¤ü baflar›s›z iktidar mücadelesini kendisi hayat›, çocuklar› iseuçlarda sürgün hayat› çekerek ödemek zorunda kalm›fllard›. Çocuklar›ndan üçü,sonras›nda Alp Arslan taraf›ndan ortadan kald›r›l›rken, sadece Süleyman fiah ha-yatta kalm›fl o da Anadolu’ya göç eden Türkmenlerin liderli¤ine soyunarak Malaz-girt Savafl›’ndan sadece dört y›l sonra ‹znik’i Bizansl›lardan alm›fl ve devrin BüyükSelçuklu Sultan› Melikflah taraf›ndan “Sultan-› Rum” payesi ile onurland›r›lm›flt›.

“Rum gazâs›na gidiniz, Tanr› yolunda cihad yap›n›z ve ganimet al›n›z”.

Anadolu’da bu s›rada Kutalm›flo¤lu Süleyman gibi gaza hareketine kat›lan Türk-men flefleri bulunmaktayd›. Daniflmentliler, Artuklular, Mengücüklüler ve Saltuklu-lar bafllar›ndaki bey/gazinin ismiyle kurumlaflan Anadolu’daki ilk Türk devletçik-leri idi. Kurumlaflman›n h›z›n› iskân politikas›na istisnas›z tüm beyliklerin ayn› has-sasiyeti göstermesi belirlemifltir. Bir Selçuklu sultan› veya bir Daniflmend emiri det›pk› bir Sasani flahanflah› veya bir Bizans imparatoru gibi genifl kitleleri iskân ede-rek üretim sürecine eklemifltir. Prof. Turan’›n verileri çarp›c›d›r; “I. Mesud, II. K›l›-çaraslan, I. G›yaseddin Keyhusrev, Daniflmendli Ya¤›-basan ve Artuklu hüküm-darlar› 10.000’den 70.000 kifliye varan halklar› kendi bölgelerine nakl ve iskân et-mifllerdir”. Hatta yap›lan ifli Artuklu Beyi Kara Arslan flu flekilde aç›klam›flt›r; “Bizbu tehcir etti¤imiz insanlar› esir yapacak de¤iliz. Bunlar› köylere nakl ve iskânedece¤iz; onlar da çiftliklerinde bizim için çal›flacaklar”.

Anadolu’daki nüfus dengelerinin k›sa süre içerisinde de¤iflmesinin nedenlerini s›ralay›n›z.

Sonuç olarak gerek iskân gerek fetih hareketlerinde Selçuklu Devleti di¤er bey-liklerin önüne geçti. Bunda Bizans s›n›r›nda olmalar›ndan daha ziyade içinde bar›n-d›rd›¤› devlet mant›¤›na hakim unsurlar›n a¤›rl›kta olmas› en önemli nedendi. Sel-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

çuklu yönetimine bak›ld›¤›nda Türk ve ‹ranl› gazilerin yan› s›ra merkezi devlet kül-türünü fazlas›yla solumufl yönetici, hukukçu ve müdderis bulunmaktayd›. Bir yüz-y›l sonra bafllayacak Mo¤ol istilas›’na kadar Anadolu’daki yerleflik kültür ve devletadab› iyice kökleflecek, gelmeye bafllayan Türkmen kafileleri kendilerinden gittikçefarkl›laflm›fl soydafllar›yla karfl›laflacaklard›. Köprülü, Konya’da bafllayan bürokratiksüreci flu flekilde de¤erlendirmiflti, “Bütün memuriyetler, hukuken de¤il, fakat te-amülen, adeta irsi, sülalenin etraf›nda eskiden beri o sülaleye hizmet etmifl ailele-rin etraf›nda eskiden beri mürekkep bir bürokratlar aristokrasisi teflkil etmifltir”.Köprülü’nün verdi¤i bilgilere bak›lacak olursa Selçuklu ordusunun hedefindekikentlerin, ticaret aç›s›ndan stratejik kentler olmas›nda yine bürokrasinin maddi ar-zular› rol oynuyordu, “Büyük araziye, flehirlerde zengin emlake malik olan bu s›n›ff›rsat buldukça, birikmifl paras›n› ticaret sermayesi olarak da kullanmakta, büyüktacirlerle müflterek ticaret ifllerine, hatta bazen tabii gizli olarak- insafs›zca spekü-lasyonlara da giriflmektedirler”. Selçuklu üst düzey yönetiminin serveti dillere des-tan olmufltur. Ortaya koyduklar› eserler o kadar göz al›c›d›r ki 1270’lerde Anado-lu’ya gelen Memluk Sultan› Baybars hayranl›¤›n› gizlememifltir (Köymen, 1986). Ti-carete atfedilen önemi, kervansaray politikas›ndan da takip edebiliriz. Dönem arafl-t›rmac›lar›na bak›lacak olursa, kentlerin imar›, flehirleraras› yollar, flehir içi sulamasitemleri, saray, bedesten ve kervansaray gibi imar çal›flmalar› o kadar genifl çapl›yürütülmüfltür ki Selçuklular bu konuda Romal›lar› adeta ezmifltir.

Anadolu Selçuklular›n›n seleflerine göre en önemli fark›, merkezî idare konu-sunda daha hassas uygulamalara yönelmeleridir. Örne¤in Anadolu’nun pek çokkentinde kal›nt›lar› hâlå görülebilen medreseler söz konusu bak›fl aç›s›n›n ürünüy-düler. Selçuklu ideolojisine ba¤l› okur-yazar zümreyle memur kadrolar›n› her daimbesleyebilen bürokrasi, di¤er yanda ilk defa uygulamaya geçirdi¤i mirî toprak reji-miyle taflray› mümkün oldu¤unca kontrolü alt›nda tutmaya çal›flm›flt›r. Bu anlamdaBüyük Selçuklunun ikta sisteminden uzaklafl›lm›fl memurlara da¤›t›lan ikta arazileriöncekiyle k›yas kabul etmeyecek oranda küçültülmüfltür. Hatta arazilerin küçültül-mesi ile yetinilmemifl yöneticilerin statüsü gözden geçirilerek, Konya’ya s›k›ca ba¤-l› ve personeline hakim de¤il amir olan yönetici tipi yarat›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Kufl-kusuz merkezîyetçilik politikas›nda yaflanan dönüflümün en önemli dura¤› toprakmülkiyet sisteminde gerçekleflmifltir. Anadolu Selçuklular› seleflerinden farkl› flekil-de tüm topraklar› “mirî” arazi statüsüne soktuklar›ndan yani devletlefltirdiklerindengerek kendi bürokratlar›na gerek gaza harekât›na giriflen taflra aristokratlar›na ge-rekse Anadolu’ya gelen Türkmenlere yeni hukukun damgas›n› yemifl topra¤›n ta-sarrufunu (zilyed) b›rak›yor ancak büyük bir k›skançl›kla ç›plak mülkiyetini (raka-besini) kendisine sakl›yordu. Sistem, Anadolu Selçuklu idaresinin çöktü¤ü 1277’densonra ‹lhanl›lar taraf›ndan “dalay” ad›yla devam ettirilmifl ve nihayet Osmanl›lar ta-raf›ndan çok daha profesyonellefltirilecek “t›mar sistemi”ne dönüfltürülmüfltür.

Anadolu Selçuklular›n›n uygulamaya geçirdi¤i yeni toprak sistemi ile merkezileflme politi-kas› aras›nda nas›l bir ba¤ oldu¤unu aç›klay›n›z.

Anadolu topraklar›n›n mirî sistem içine çekilmesi, geleneklere ve tarihi pratiklere uyula-rak m› yoksa gaza sürecinde dinî ve askerî bürokratlar›n ortak çal›flmalar› sonucunda m›inceltilerek hayata geçirildi¤i henüz ayd›nlat›lmam›fl konular aras›ndad›r. Yaln›z mirî re-jim; Hz. Ömer’in Irak fethi’nden sonra fler’i yoruma dayanan toprak taksimat› ile Selçukluikta sisteminin (yani örfi tatbikat›n) Anadolu’da baflar›l› flekilde kaynaflt›r›lmas› olarak yo-rumlanabilir.


Mo¤ol ‹stilalar›:Japonya’dan ‹talya’ya kadargenifl bir co¤rafyay› tüm 13.yüzy›l boyunca etkisi alt›naalan Mo¤ol sald›r›lar›d›r.Özellikle 1220’lerdenitibaren Anadolu’ya yönelikyo¤un Türkmen göçünütetiklemifltir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tecrübeler ve merkezi devlet adamlar›n›n etkisi her ne kadar Anadolu’da Türk-lerin o tarihe kadar kurdu¤u en merkezi devleti ortaya ç›karm›flsa da Bozk›r impa-ratorluklar›ndan beri devletlerin sonunu getiren veraset sorununa ve Mo¤ollarönünden adeta akarcas›na Anadolu’ya gelen ve yerleflik kültürü tehdit eden göçer-lere karfl› politika üretemeyen merkez, adeta sonunu haz›rlam›flt›r.

“Gök-Türklerde Karahanl›larda ve Büyük Selçuklularda oldu¤u gibi Anadolu Sel-çuklular› ve Beyliklerde de eski Türk siyasi hukuk ve anlay›fl›na göre devlet, haneda-n›n müflterek mal› say›l›yordu. Bu anlay›fl saltanat mücadelelerine ve flehzâdelerinayaklanmalar›na sebep oluyordu. Devleti idaresinde birlefltiren ve rakiplerini bertarafeden kudretli bir hükümdar›n ölümü, umumiyetle evlâdlar› ve kardeflleri aras›ndabir taht kavgas›na bafllang›ç oluyordu. Büyük evlad›n saltanat varisi oldu¤una dairyayg›n bir kanaat mevcut idiyse de bizzat hükümdarlar bile buna riâyet etmiyor; la-yik ve münasip görülen bir flehzade veliahd ilan ediliyor ve merasim yap›l›yordu. Fa-kat, bu takdirde bile, onun iradesi saltanat mücadelelerini önleme¤e kâfi gelmiyordu”(Turan, 1965: 254). Örne¤in gerek Daniflment gerek Haçl›lar karfl›s›nda önemli bafla-r›lara imza atan Rükneddin Mesud (I. Mesud - 1116-1156) daha kendi sa¤l›¤›nda dev-leti üç o¤lu aras›nda paylaflt›rm›fl ve devletini s›k›nt›l› bir sürecin içine sokmufltur. Kar-defller aras›nda yaflanan taht kavgalar›na Bizans, Daniflmend, Musul Beyi ve Ermenitekfuru da dâhil olmufl ve neredeyse tüm Anadolu’yu etkisi alt›na alan mücadeledengalip ç›kan II. K›l›ç Arslan hükümdarl›¤›n› ilan etmiflti. Ancak sultan bu olaylardanotuz bir y›l sonra bu sefer ülkeyi on bir o¤lu aras›nda paylaflt›rmas›, ülkeyi bir keredaha da¤›lman›n efli¤ine getirmifltir. O¤ullar› aras›nda mücadele uzun bir süre devamedecek, en nihayet II. Rükneddin Süleymanflah’›n Amasya ve Niksar’da ba¤›ms›zl›k-lar›n› ilan etmifl kardefllerini ortadan kald›rmas›yla devletin bütünlü¤ü teminat alt›naal›nabilecektir (1202). Kardefller aras›ndaki taht mücadelesi Daniflmentlilerde de ayn›flekilde yaflanm›fl, örne¤in 1104 y›l›nda Daniflmend Emir Gazi, beyli¤inin bafl›na an-cak tüm kardefllerini ortadan kald›rarak geçebilmiflti. Taht› hanedan›n ortak mal› ola-rak gören anlay›fl, Anadolu Selçuklular›ndan beyliklere (Saruhan ve Karamano¤ullar›en canl› örnekleridir) ve oradan Osmanl›lara geçmifl ve en nihayet Fatih Kanunname-si ile devletin bekas›n› tehdit eden bir unsur olmaktan kurtar›labilmifltir.

Selçuklu Devleti’nin sonunu haz›rlayan olaylar Türkmen göçleriyle ivme kazan-m›flt›r. Baba ‹shak’›n söylemlerinin hem merkez-çevre aras›nda aç›lan uçuruma hemde yaflanan iktisadi sorunlara ›fl›k tuttu¤u söylenebilir. “Baba ‹shak Türkmen fleyhiy-di. Doktrini ile ilgili bilgiler azd›r. Muhtemelen Türk flamanl›¤› etkileriyle yo¤rulmuflpopüler ‹slam› temsil ediyor ve Türkmenleri vergi mükellefi ve asker olarak “reaya”lafl-t›rma¤a çal›flan merkezi idareye karfl› halk› ayakland›r›yordu. Selçuk sultanlar› Ba-ba ‹shak’›n takipçilerini Ermeni asillerinin ve Frank flövalyelerinin yard›m›n› sa¤la-yarak yenebildiler. Prof. Sümer’in belirtti¤i gibi, Selçuklular, “Türkmenlerden güzelcefaydalan›yor, sonra kullardan müteflekkil hassa ordusuna sahip olunca onlar› hiz-metlerinden ay›r›yorlard›. Ancak müflkül bir duruma düfltükleri zaman yeniden Türkoymaklar›ndan istifadeyi düflünüyorlard›” (Timur, 1979; 51). Ayn› ‹ran’daki seleflerigibi Anadolu Selçuklular› da göçebeler karfl›s›nda h›rpaland›lar ve egemenlikleriniMo¤ollara teslim ettiler (1243). Yass›çemen Savafl›’nda (1230) Selçuklulara destek ve-ren Kay› Boyu bu tarihlerde Ankara civar›nda bulunuyordu. Mo¤ol istilas›’ndan kaçanTürkmenlerin bask›s›yla bat›ya do¤ru göç edecekler ve burada Orta Asya’dan beri gö-rülen en merkezi ve en teflkilatlanm›fl devletin temellerini atacaklard›.

Orta Asya’dan Anadolu’ya kadar yönetici hanedanlar›n neredeyse hiç de¤iflmeyen ortaközelli¤i ne olmufltur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

Selçuklu Yönetiminin ÖgeleriSelçuklu Devleti’nin kurulufl flekli birçok bak›mdan Gazne Devleti’nin kurulufl mo-deline benzemektedir. Nas›l Gazneliler, Samani devletini ülkesinden bürokrasisinekadar tüm ögelerini içine alarak kurumlaflm›flsa, Selçuklular da Gazne gelene¤ininüzerine bir imparatorluk infla etmifllerdi. Selçuklu Devleti’nin as›l hayat alan› Ho-rasan’d› ve bu co¤rafyan›n yurt hâline getirilmesi ancak Dandanakan Savafl›’ndansonra gerçekleflmiflti. Selçuk Bey’in halefleri idarelerine ald›klar› toplumlara da ya-banc› de¤illerdi. Gerek Samani gerekse Gazne hükümdarl›klar›yla olan ittifaklar›s›ras›nda kendilerini göstermifller, 1040 y›l›nda kazand›klar› parlak baflar› ile deKüçük Asyal› rahibin güncesine, “Kara bayraklar›yla Tu¤rul Bey göründü! (BarHebraeus)” ifadesiyle girecek kadar nam salm›fllard›. Köklü bir soya/hanedana da-yanmad›klar› hâlde halk üzerinde kurduklar› koflulsuz otoritede ‹ranl› bürokratla-r›n yads›nmaz bir pay› bulunuyordu. Kurulufl sürecini çabuklaflt›ran bu katk›n›n,uzun dönemde Selçuklunun kandafllar› Türkmenlerle aralar›n›n bozulmas›nda dapay› olmas› kaderin cilvesi olsa gerektir. Selçuklunun 1040’taki devlet tecrübesi ve‹ranl› yönetici etkisine küçük bir örnek verilecek olursa; Dandanakan’dan sonrakomflu ülkelere gönderilecek zafernâmeyi yazacak kâtip olmad›¤›ndan Gazne-li/‹ranl› memurlara yaz›n›n kaleme ald›r›lmas› yönetim fleklinin akaca¤› mecray› daen bafltan göstermifltir. Ayn› flekilde savafltan hemen sonra Selçuklu idari ve aske-rî kadrolar›na geçmeye bafllayan Gazneli devlet adamlar› sayesinde gulam (kul)sistemi gerek bürokraside gerek hassa ordusunda en fazla yararlan›lan mekaniz-malardan birisi hâline gelmifltir.

Co¤rafyan›n belki de en bariz flekilde bürokrasiye yans›d›¤› saha dil olmufl veartan ‹ran etkisi, k›rtasiyenin Farsça üzerinden dönmesine neden olmufltur. Her nekadar Saray, Türkçe’ye sad›k kalm›flsa da “lingua franca” Farsça olmufltur.

Sultan“Tanr› her as›rda ve zamanda halk aras›ndan pâdiflahl›k vas›flar› ve ö¤ülme¤e de-¤er hasletleriyle bezedi¤i birini seçer; dünya iflleri ve reayân›n sulh ve sükûn için-de yaflamalar›n› ona tevcih eder...”

“Bütün mülk ve reâyâ, sultan›nd›r”.

Bu sat›rlar, 11. asr›n en güçlü devletinin veziri olan Nizamülmülk’ün, SultanMelikflah’a sundu¤u Siyasetname’sinden al›nm›flt›r. Bölüm bafl›ndan beri anlatma-ya çal›flt›¤›m›z yöneten ve yönetilenin konumlar› son derece berrak flekilde çizil-mifltir. Ayn› kitapç›¤a göre sultan›n biricik görevi vard›r, “ihsan ve adalet”. Ancaksultan, görevlerini yerine getirirken, veziri baflta olmak üzere devlet adamlar›nadan›flmal›d›r. Dan›flma kavram›na atfedilen önem ayn› zamanda divanlar›n da (ba-kanl›klar! meflruiyet kayna¤›d›r. Vezir, sultan›n dan›flma konular›n› da haylice ge-nifl çizmifltir; mülki, mali, savafl, iafle, imar, ak›n ve reaya iflleri.

Sultan unvanlar›ndaki dönüflümden yukar›da bahsedilmiflti. “Es-Sultanu’l-mu’azzam flâhenflâh” gerek yaz›flmalarda gerek sikkelerde en s›k rastlanan unvan-d›. Dünya hâkimi (hodâyegân-i rûy-i zemin), kâinat›n hükümdâr› (hodâvend-iâlem) ve âdem o¤ullar›n›n padiflah› (pâdiflâh-› benî âlem) s›kça kullan›lan di¤erunvanlard›. Halife ise hutbelerde Selçuklu hükümdarlar›n›, “melikü’l-arab ve’l-acem”, “seyyidu mülûki’l-ümem” ve “ziyâu’d-dîn” payeleriyle kutlam›flt›. AnadoluSelçuklular› da en büyük sultan (sultan-› âzam) payesini di¤erlerinden daha fazlaolmakla beraber hepsine sahip ç›km›fllar ve aynen kullanm›fllard›. Cuma namazla-


r› öncesinde okunan hutbelerde hükümdar›n ad›n›n zikredilmesi, Karahanl›lardanberi görülen önemli hükümdarl›k simgelerinden birisiydi. Melikflah sonras›nda ku-rulan devletlerin hutbelerinde, önce Büyük Selçuklu sultan›n›n sonras›nda ba¤l›devlet emirinin (Kirman veya Irak Selçuklu örne¤in) unvan ve adlar› söylenirdi.Hükümdar›n tahta ç›k›nca yapt›¤› bir di¤er eylem sikke kestirmektir. Unvan, lakapve ismin belirtildi¤i ilk sikkeyi Tu¤rul Bey kestirmifl, ard›llar› zaman›nda ise para-n›n de¤eri devletin gücü ile orant›l› flekilde art›¤›ndan gümüfl (dirhem) ve alt›n (di-nar) paralar da tedavüle sokulmufltu. Anadolu Selçuklular›na ait en eski para Me-sud zaman›na dayan›rken (ilk oldu¤u konusu tart›flmal›d›r), o¤lu II. K›l›ç ArslanDevri’nden itibaren gümüfl ve alt›n para dolafl›ma sokulmufltu. Hükümdarl›¤›n birdi¤er niflanesi taht’t›. Sultan cülus denilen törenle taht›na otururdu. Taht hüküm-darla beraber savafl meydanlar›ndan, ülke içi gezilerine de¤in her yere götürülürve hatta müstakbel sultan›, hükümdarlar tahta oturtarak devlet adamlar›na takdimederlerdi. Türklerin ‹slamiyet’e geçmelerinden sonra kabul ettikleri bir di¤er sem-bol tac’d›r. ‹lk tac›n Abbasi Halifesi taraf›ndan Tu¤rul Bey’e tak›ld›¤› söylenmekte-dir. Özellikle takip eden sultanlar tac› giysilerinin bir parças› olarak görüp, benim-semifllerdir. Çok de¤erli kumafllardan yap›lan (atlas ve alt›n s›rma gibi) ve sultan›güneflten korumak için kullan›lan çetr, Hint kökenli bir simgeydi. Hem Tu¤rul hemard›llar› hem de melikler taraf›ndan ra¤bet görmesi, tafl›d›¤› öneme delalet etmek-tedir. T›raz ad› verilen, üstünde sultan›n unvan ve isimlerinin ifllendi¤i elbise Sel-çuklulara halifeler taraf›ndan gönderilmekteydi. Benzer flekilde sultanlar da devletadamlar›na hil’at ad› verilen giysiler arma¤an eder, onlar› onurland›r›rlard›. Bayra-¤›, Selçuklu Türkleri liva, sancak veya âlem sözcükleriyle karfl›lam›fllard›. Selçuklubayra¤›n›n ne oldu¤u konusunda elimizde kesin bilgiler bulunmamaktad›r. Tu¤rulBey’in siyah sanca¤› oldu¤u, ayn› flekilde baz› Selçuklu sultanlar›n›n seferlerde Ka-rahanl›lar gibi k›rm›z› bayrak açt›rd›klar›n› dönem kay›tlar›ndan anlayabiliyoruz.Di¤er hükümdarl›k alametleri; serâdik (ota¤-çad›r), nevbet, gafliye (at eyerinin üze-rine serilen ipekli örtü), ok ve yay, yüzük, mühür ve tevki’dir (Sasani ve Emeviler-den geçerek Selçuklulara gelmifltir, k›saca sultan imzas›d›r).

Sürekli vurgulad›¤›m›z üzere veraset sisteminin olmay›fl›, taht›n hanedan›n ortakmal› olarak kabul edilmesi, kamu düzeni ve devletin bekas›n› tehdit eden büyük birsorundu. Süleyman’a karfl› Alp Arslan, Alp Arslan’a Kutalm›fl ve kardefli Kavurt, Me-likflah’a Kavurt, Mahmut’a Berkyaruk, Berkyaruk’a Tutufl ve Mehmet Tapar, I. Me-sut’a kardeflleri, II. K›l›ç Arslan’a o¤ullar› hep bu düflünceyle bafl kald›rm›fllard›(Uluçay, 1965). Osmanl›da yayg›n bir uygulamaya dönüflecek olan veliaht kardeflinkatli hadisesi, Selçuklularda ayn› s›kl›kta rastlanmamakla beraber özellikle Kirmanve Türkiye Selçuklular›nda gerekti¤inde baflvurulan bir usul olmufltur.

Anadolu beyliklerinde devletin bafl›na geçen kifliye “ulu bey” denmekteydi. Ay-n› Selçuklu sultanlar› gibi hükümdarl›k alametleri vard›. Yaln›z unvan olarak, “sul-tan-› mükerrem”, “emir-i azam” ve “emîr-i âdil” gibi ifadeler seçmifllerdi. Arap sey-yah› ‹bn-i Battuta’n›n kay›tlar›ndan gördü¤ümüz kadar›yla beylikler de Selçuklula-ra benzer saray teflkilat›na yönelmifl ve mefruflat› de¤erli, birimleri çeflitlenmifl birörgütlenmeye gitmifllerdi.

Selçuklu Saray›Tu¤rul Bey’den itibaren Selçuklular›n muazzam saray inflaatlar›na soyunduklar›hatta hükümdarlar› için farkl› flehirlerde saray infla ettiklerini biliyoruz. Bu biraz dabaflkentin çok s›k flekilde de¤ifltirilmesinden kaynaklanmaktayd›. Merv, Serahs veNiflabur bu listede öne ç›kan kentlerdir. Baflkentlerde infla edilen saraylar “dergah”


veya “bârgâh” olarak da adland›r›lm›flt›. Saray mimarisinde Karahan ve Gaznelilerioldu¤u gibi Selçuklular› da etkileyen medeniyet Sasaniler’di. Büyük SelçuklularMerv’de Anadolu Selçuklular› ise “darü’l-mülk” ad›n› verdikleri Konya’da büyüksaraylar (Kubadabad gibi) yapm›fllard›. Devletin h›zl› flekilde örgütlenmesi ve ge-nifllemesi, kurumlaflm›fl bir saray teflkilat›n› da ortaya ç›karm›flt›r. Teflkilat›n öndegelen görevlilerine k›saca bakacak olursak;

Büyük hâcib ve hâcibler; Hâcib-i buzurg (hâcib-ül-hüccâb) yani büyük hâcibolarak adland›r›lan görevli saray›n en yetkili kiflisiydi. Protokolde vezirden sonragelmesine karfl›n sarayda yap›lan seremonilerde konuklar› vezirle beraber a¤›rlar-d›. Hâcibler devlet edeb ve adab›n›n kilit noktas›yd›. Sultandan payesiz memurakadar herkesin nas›l davranaca¤› bu kiflilerce belirlenir kontrol alt›nda tutulurdu.Büyük hâcib son derece hassas görevini alt kademedeki hâciblerle beraber yerinegetirirdi. Alparslan ve di¤er sultanlar döneminde ordu kumanda eden hatta en önsafta savaflan saray hâciblerinin oldu¤u da bilinmektedir. Hâciblerden sonra me-murlar›n cezaland›r›lmas› iflini yerine getiren “hares emirli¤i” gelirdi. Emir’in proto-kolde hâciblerden sonra gelmesi ayn› zamanda “infaz”a yüklenen anlam› da göz-ler önüne sermekteydi (Melikflah’tan itibaren yerini “çûbdâr”lara yani “de¤nek-çi”lere b›rakm›flt›r). Protokolde üçüncü s›rada saray hizmet personelinin amiri olan“vekîl-i hâss” bulunmaktayd›. Vekil, sultan›n huzurunda bulunur, saray rutini hak-k›nda düzenli flekilde hükümdar› bilgilendirirdi. Sadece sultan›n de¤il saraydakitüm silahlar (saraydaki silahl›¤a z›rhhane deniyordu) silahdârin sorumlulu¤unday-d›. Ayr›ca kendisi sultan›n muhaf›zl›¤›n› da üstlenmiflti. S›ras›yla di¤er saray hiz-metlileri; âbdâr (sultan›n temizli¤i), çaflni¤îr (saray yemekleri), flarabdâr (sultan›niçkileri), câmedâr (sultan›n k›yafetleri) ve nedîmler (parayla sat›n al›nan veya sa-vaflta kazan›lan esirlerden saray hizmetleri için al›nan köleler) yer almaktayd›.

Merkez Teflkilat›Devlet örgütünün merkezinde vezir bulunmaktayd›. Kündüri ve Nizamülmülk gibivezirlere bak›ld›¤›nda baz› ortak noktalar göze çarpmaktad›r. Örne¤in her ikisi de‹ranl› toprak aristokrat›yd› ve vezarete haciblik makam›ndan terfi ettirilerek getirilmifl-lerdi. Söz konusu isimlerin Alparslan ve Melikflah Dönemlerine damgalar›n› vurduk-lar› düflünülürse, bölümümüzün bafl›ndan beri bahsetti¤imiz kültürel etkileflimin han-gi kaynaklardan süzüldü¤ü daha iyi anlafl›labilir. Vezirlerin ülkeleraras› iliflkilerde deson derece yüksek bir itibar› bulunmaktayd›. Örne¤in halifeler sadece sultanlar› de¤ilvezirlere de unvanlar vermifller, onlar› “seyyidü’l-vüzerâ” ve “amîdü’l-mülk” gibi un-vanlarla taltif etmifllerdi. Vezirlik sembolü, sar›k ve alt›n divit idi. Vezirin yetki sahas›nerdeyse s›n›rs›zd›, dönem araflt›rmac›lar›n›n da dikkat çekti¤i üzere sultana efl biryetki tan›mlamas› vard›. O nedenledir ki tüm devlet teflkilat›n› avucunun içine alm›fl-t› ve sultan taraf›ndan tayin edilenler d›fl›nda tüm personel üzerinde dolays›z bir etki-si bulunmaktayd›. Selçuklu veziri maafl›n› ikta olarak al›r (di¤er merkez memurlar› gi-bi) ve genellikle Osmanl›da da uygulanaca¤› üzere ülkenin en çok gelir getiren top-raklar› (has arazi) tahsis edilirdi. Sultan ve vezir baflkanl›¤›nda tüm divan baflkanlar›-n›n kat›l›m›yla toplanan meclise büyük divan ad› verilmekteydi. Osmanl›da gördü¤ü-müz “kap›” kelimesine ilk önce Selçuklularda rastlamam›z tesadüf de¤ildir. ‹lk kuru-lufl y›llar›nda divan toplant›lar› sultan çad›r›n›n önünde gerçeklefltirilirken, daha son-ra Sasani örne¤inde oldu¤u gibi saray›n özel bir bölümünde, Anadolu Selçuklular›n-da ise ayr› bir yap›da (devlethane) toplanmaya bafllam›flt›r. Büyük divan›n yaz›flma ifl-leri vezaret taraf›ndan yerine getirilirdi. Devlet iflleri ise divanlar üzerinden hayata ge-çirilirdi. Merkez teflkilat› özellikle dört divan›n üzerine oturtulmufltu;


Tu¤râ ve ‹nflâ Divan›: Dönem kay›tlar›ndan anlafl›ld›¤› kadar›yla divan›n köke-ni Hz. Muhammed’in sahabeleriyle komflu devletlerle yapt›¤› yaz›flmalara ve buamaçla görevlendirilen kâtiplere uzanmaktad›r. Ofis, isminden de anlafl›laca¤› üze-re iki bölümden oluflmaktayd›. ‹lki, tamamen saltanat yaz›flmalar›n› yürüten ve ev-rak›n alt›na sultan›n imzas›n› (tu¤ra, tevki) atan “tu¤ra” birimiydi. Kelime Orta As-ya’dan itibaren kullan›mdayd› ve yeni co¤rafyada adeta prestij kazanm›flt›r. Selçuk-lu hükümdar›n›n sembolü ok ve yayd›, söz konusu sembol tu¤ra formunda fer-manlar›n sonuna ilifltirilmekteydi. Di¤er birimde ise devletin ülke içi ve ülkelerara-s› di¤er tüm yaz›flmalar› yürütülmekteydi. Divan›n bafl›nda “sahib-i divân-› tu¤ra veinflâ” unvanl› münflî bulunmaktayd›. Bafl münflînin gerekti¤i hâllerde vezire vekâ-let etmesi, makam›n vezarete efl görüldü¤ünü düflündürmektedir.

Divân-› ‹stifâ-y› Memalik: Devletin tüm mali ifllerinin kayd›n›n tutuldu¤u ofisti.Bafl›nda bulunan “müstevfî”, eyalet ve vilayetlere da¤›lm›fl “amid” ve “amil” unvan-l› maliye memurlar›yla baflta vergi olmak üzere devletin tüm gelir kaynaklar›n› de-netim alt›nda tutmaktayd›.

Selçuklu üst düzey bürokrasisinde özellikle ‹ran-Arap kökenli yöneticilerin ço¤unluktaolmas› nas›l aç›klanabilir?

Anadolu Selçuklular›n›n taflradaki en önemli maliye memuru i¤diflbafl› idi. Bü-yük Selçuklu flehirlerinde görev yapan “reis”e ifllev bak›m›ndan çok benzeyen, aha-linin temsilcisi olarak da çal›flan i¤diflbafl›, ticari hayat› düzenleyen kifliydi. ‹¤diflba-fl›n›n kökenlerine bak›ld›¤›nda zaman içerisinde Müslümanl›¤› kabul eden yerelaristokrat zümrelerden gelmekteydi. Gümrük resimleri, vergiler, hediyeler müstevfitaraf›ndan devlet hazinesine aktar›l›rd›. Hazine de yaln›z para olmaz Anadolu Sel-çuklu, beylikler ve Osmanl›da da tekrarlanaca¤› üzere k›ymetli silahlar, eflyalar, el-biseler, kitaplar ve vesikalar da konurdu. Müstevfinin kesin denetiminde olan ver-giler flu flekilde bafll›klara ayr›lm›flt›: 1) Müslümanlardan al›nan aflar 2) Gayrimüslim-lerde al›nan cizye ve haraç 3) Gümrük vergileri 4) Pazar yerlerinde kesilen resimler4) Maden gelirleri 5) Ba¤l› devletlerden toplanan vergiler 6) Savafl ganimetleri.

Divân-› ‹flrâf-› Memâlik: Devletin hem mülki hem mali personelini teftifl alt›ndatutan denetleme birimiydi. Bafl›ndaki yetkiliye “sahib-i divan-› iflraf” veya sadece“müflrif” ad›yla kay›tlarda geçmektedir. Söz konusu makama tayin edilmenin olmaz-sa olmaz koflulu mali konularda yetkinlikti. Vilayetlerde görev alan “naib” isimli me-murlarla etkisini imparatorlu¤un en uç köflelerine kadar hissettirmeye çal›fl›rd›.

Divan-› Arz›’l-cuyufl: Selçuklu ordusunun her türlü ihtiyac›n› karfl›layan divan-d›. Bir bak›ma bugünkü Milli Savunma Bakanl›¤›n›n görevlerini yerine getirmek-teydi. Ofisin bafl›nda bulunan “Âr›zu’l-ceyfl” gerek merkez gerek eyalet ordular› ileilgili eksiklikleri her daim ofisi kanal›yla ö¤renir ve üst makamlar› bilgilendirirdi.Özellikle maafl ve savafl günlerinde orduyu teftifle tabi tutarak askerî her birimiotoritesi alt›nda bulundururdu.

Söz konusu divanlar›n d›fl›nda büyük divana girmeyenler ise flu flekilde s›ra-lanmaktayd›; Divan-› Mezâlim, Divan-› Müsâdere, Divanü’l-Terekât ve Divanü’l-Kaza idi. Anadolu Selçuklular›nda özellikle Divân-› Mezâlim’e sultan ad›na vekâ-let eden Emîr-i dâd’›n yetkilerinin geniflletildi¤i ve protokoldeki yerinin öne kay-d›r›ld›¤› görülmektedir.

Anadolu Selçuklular›, Büyük Selçuklulardan farkl› olmak üzere merkez teflkila-t›nda ayr› bir mekân düzenlemesine gitmifller ve infla ettikleri “devlethane” denilenyap›yla, sultan›n evi saray ile aralar›na keskin bir s›n›r çizmifllerdi (Eravflar, 2001).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10

Eyalet Teflkilat›Selçuklu taflras›, eyalet ad› verilen birimlerden oluflmaktayd›. Eyaletler “amid”veya “hakim” olarak adland›r›lan valilerce idare edilmekteydi. Valiler, merkezdedivanlar veya do¤rudan sultanla haberleflmekte direktifler almaktayd›lar. Taflrabürokrasisindeki etnik yap› merkezden farkl› de¤ildi. Yani Türk-‹ran kar›fl›m› birbürokratlar grubunca yönetilmekteydi. ‹ranl›lar›n merkezden ziyade taflra görev-lerinde sivrilerek, ad›m ad›m kariyer basamaklar›n› ç›kt›klar›, bu anlamda özel-likle taflradaki ümeran›n (k›l›ç beyleri) gözüne girmeleri ve onlar›n tavsiyeleriyleikbal sahibi olduklar› görülmekteydi. Nizamülmülk’ün verdi¤i bilgilere bak›lacakolursa, yine de özellikle de Melikflah Dönemi’ne gelinceye de¤in memur al›m›n-da Karahan ve Gaznelilerden beri uygulanan birtak›m istihdam ilkeleri bulun-maktayd›. Asillik ve vars›ll›k bunlar›n bafl›nda gelmekte ve bu vesileyle makam-lar görkem kazanarak rüflvetten azade k›l›nmaktayd›. Oysa Melikflah’tan itibarenmeflrebçe ve gelirce düflük seviyeli kiflilere kadrolar›n aç›lmas› devletin itibar vedüzenine halel getirmiflti.

Taflrada s›kça bahsedilen yetkililer aras›nda; amîd, flahne, amil, naz›r, muhtesib,reis, kad›, hatib ve müftü bulunmaktayd›. Amid, eyalet/vilayet yöneticisi, reis iseflehir/kasaba amiriydi. ‹mparatorlu¤un ilk devirlerinde sadece Irak, Horasan veHarezm’e amîdler gönderilmiflken, bir süre sonra daha küçük idari birimlere valigönderecek kadar atama gerçeklefltirilmiflti. Valili¤in babadan o¤la geçti¤i de olu-yordu. Mali fonksiyonlar› bask›n daha sivil karakterli “amid”lik statüsü Alp Ars-lan’›n son y›llar›na do¤ru yerini askerî nitelikleri daha bask›n olan ve öz olarakeyalet asayiflinden sorumlu olan “flahne”li¤e b›rakm›flt›. Yaflanan dönüflümle taflra-daki yönetici kadrolar, ‹ranl›lardan Türklere geçerken, idari-mali ayr›m› keskinlefl-mifltir. fiahnelik kadrosuna atanan Türk komutanlar sadece mülki-askerî ifllerdensorumlu tutulmufllard›. Amilin yani taflra vergi sorumlular›n›n (defterdar) daha önplana ç›kmalar› da bu dönüflümün bir di¤er sonucuydu. Ancak her akçal› ifle ba-kan ofiste yaflanan suistimaller k›sa sürede amiller için de konuflulmaya bafllam›flhatta Nizamülmülk eserinde reayan›n refah›n› amillerin dürüstlü¤üne ba¤layacakölçüde vergi konusunun hayatiyetine iflaret etmiflti. Selçuklu kentlerindeki ticarihayat›n denetimi Gaznelilerde oldu¤u gibi muhtesiblere tahvil edilmiflti. Metan›nkalitesinden ölçü-tart› aletlerinin denetimi, fleriata ayk›r› hareket edenlerin uyar›l-mas›, cezaland›r›lmas›, özellikle cami yak›nlar›nda içki içilmemesi ve toplum ahla-k›na riayet edilmesi muhtesibin sorumlulu¤una b›rak›lm›fl konulard›.

T›pk› adaletin kad›lara b›rak›lmas› gibi. Kad›lar, devlet taraf›ndan tayin edilendevlet memurlar›yd›. Sünni itikada göre davalar› ele almakta, kalemlerini k›rmak-tayd›. Ancak bu keyfi bir prosedür de¤il, davan›n ele al›nmas›ndan sonuçland›r›l-mas›na kadar her bir safhas› vilayet-flehir bürokrasisinin gözetimine tabi bir süreç-ti. fier’i hukukun tüm topluma nizam vermesi kabul edilmekle beraber özellikleMelikflah, hayata geçirdi¤i alt› maddeli yasas›yla mülkiyet ve evlilik konular›ndaörfi yetkisini kullanm›flt›. Adaletin sürekli vurguland›¤› ortam, kad›lara daha büyükbir sorumluluk yüklemifl, önce halife sonra sultan›n temsilcileri olarak tasvir edile-rek, atacaklar› her ad›mda bunun bilincinde olmalar› sal›k verilmiflti. Ba¤dat’ta birbaflkad› (kadî’l-kûzât) bulunur, mülki ve siyasî (örfi hukuk) konularla ilgili hukukimeselelerle de “emîr-i dâd” (ve onun eyaletlerdeki temsilcileri) ilgilenirdi. Anado-lu Selçuklular›nda ise kadî’l-kûzât makam›, baflkent Konya’dayd›. Adalet ifllerine si-vil ve askerî olmak üzere farkl› adalet görevlileri tayin edilmiflti. Kad›lar halk›n, ka-dîleflkerlerse sivil-asker yöneticilerin hukuki mevzular›yla ilgilenirdi.


Selçuklu taflras› yönetimi; hanedan mensuplar›, Gazne, Memluk örne¤indenbildi¤imiz gulam (kul-köle) emîrler, Türkmen gazi beyleri, Ermeni ve Gürcü kral-l›klar›, Mekke flerifleri gibi hükümetler/idareler aras›nda taksim edilmiflti. Merkez-den tayin edilen eyalet yöneticisine “emir” unvan› verilirken hanedan mensuplar›-na “melik” denmekteydi. Örne¤in Melikflah’›n kardefli Tutufl Suriye’de, amcao¤ul-lar› Kavurdlar Güney ‹ran’da, ayn› flekilde Süleyman fiah Anadolu’da özellikle deMelikflah’dan sonra merkezden ba¤›ms›z kendi bafl›na idarenin keyfini sürmüfller-di. fiehzadeler/melikler ise kendi bafl›na bir kategori oluflturmaktayd›. Atand›klar›eyalette küçük bir divan oluflturur ve vezir (atabeg) tayin ederdi. Nizamülmülk,Alp Arslan’›n melikli¤i döneminde vezirli¤ini üstlenmifl, kariyer çizgisi en parlakatabeglerden birisidir. Anadolu Selçuklular›nda ise atabeg, sultan›n yard›mc›lar›yd›(Bu nedenle günümüzün baflbakan yard›mc›s›na benzemektedir). fiehzade sanca-¤a ç›kaca¤› zaman atabege emanet edilir ve onun himayesinde devlet ifllerinde tec-rübe kazan›rd›. Atabegi Osmanl›daki “lala” ile kar›flt›rmamak gerekir çünkü lalan›natabeg gibi idari yetki ve mevkii bulunmamaktayd›.

Anadolu Selçuklu ba¤lam›nda taflra idaresine bak›lacak olursa, yukar›da de¤i-nilen II. K›l›ç Arslan’›n ülkeyi on bir o¤lu aras›nda taksim etmesi, ayn› zamandataflra sisteminin yap›s›na dair elimizdeki en göze batan veridir. fiehzadeler atand›k-lar› kentlere, saraydaki maiyetleriyle beraber gitmifller ve burada küçük ölçekli pa-yitaht idareleri yaratm›fllard›. ‹dari birimin tepesinde flehzadelerin atand›¤› eyaletbulunmaktayd› ancak bunlar›n alt›nda vilayet, flehir yoksa kent mi (“kend” asl›ndasogd kökenlidir, Semerkant gibi) oldu¤u aç›k de¤ildir. Kay›tlarda vilayet geçti¤i gi-bi Farsça kökenli flehir kelimesine s›kça rastlanmaktad›r. Kent ise daha çok kasa-ba-köy gibi yerleflimler için tercih edilmekteydi. Di¤er yanda Selçuklular ele geçir-dikleri beldeleri tayin ettikleri “emâret” ve “serleflker” unvanl› kiflilerle düzenler, bukapsamda kent surlar›n›n tadili ve esas bay›nd›rl›k çal›flmalar›ndan sonra yönetim“subafl›” veya “sahib” unvanl› kiflilere b›rak›l›rd›. Bahsedilen yetkilinin en önemliyard›mc›s› hiç kuflkusuz kad›yd›. Bir kad›ya bazen birkaç vilayetin adalet ifllerininterk edildi¤i de oluyordu (Baykara, 1990; 44-57).



Karahan, Gazne ve Selçuklu Devleti’nin kurulufl fleklibirçok bak›mdan birbirleriyle benzerlikler göstermekte-dir. Nas›l Gazneliler, Samani Devleti’ni ülkesinden bü-rokrasisine kadar tüm ögelerini içine alarak kurumlafl-m›flsa, Selçuklular da Gazne gelene¤inin üzerine bir im-paratorluk infla etmifllerdi. Ayn› flekilde Karluk ve Ya¤-ma gibi boylar devletleflme sürecinde nas›l kan ba¤la-r›ndan uzaklaflm›flsa, K›n›k Boyu da ayn› süreç içerisin-de boy geleneklerinden uzaklaflarak ‹ran devlet gele-neklerine uymaya bafllam›fllard›. Bu sürecin en tipikyans›malar›, kültürel baflkalafl›m ve Türkmenlere (ken-di soydafllar›na) yabanc›laflmayd›.‹slamiyet’in kabulü hem yöneten hem de yönetilen züm-re üzerinde derin etkilerde bulunmufltur. Öncelikle hü-kümdar›n söylemleri, isimleri, unvanlar› farkl›laflm›flt›.Süreklilik olarak lider merkezli otorite kullan›m›n›n ar-tarak devam etti¤i söylenebilir. Ayn› flekilde taht›n ha-nedan›n ortak mal› olmas› ve dolay›s›yla veraset savafl-lar› bir di¤er sürekliliktir. Hatun, Orta Asya’daki kadarolmasa da güçlü bir figür olmaya devam etmifltir. Dev-letin tipi federasyondan monarfliye do¤ru kaym›fl, yö-netimde ifl bölümü/uzmanlaflma eskisiyle k›yaslanma-yacak ölçüde artm›flt›r. Ancak as›l k›r›lma, toplumsalyap›da yaflanm›fl, eskinin boy örgütlenmesi yerini teba-a’ya b›rakm›fl bu ise yönetimin yöneticilere ait bir kav-ram olarak anlafl›lmas›na yol açm›flt›r.‹lk Müslüman Türk devletleri kurulurken hanlar/sultan-lar karfl›lar›nda siyasi olarak zay›flam›fl, parçalanm›fl bir‹slam dünyas› bulmufllard›. Yine de otoriteleri karfl›s›n-da tek rakip veya müttefik halifelerdi. Dinsel idareninen üst kutbu olan halifeler ayn› zamanda siyasi rejimle-re meflruiyet da¤›t›yordu. Gazne ve Selçuklular›n dahakurulufl aflamas›nda halifeye sadakatlerini sunmalar› veeylemlerini cihad ad› alt›nda gerçeklefltirmelerinin al-t›nda bu gibi bir meflruiyet sorunu yatmaktayd›. Yinede sadakatin koflulsuz bir bafl e¤me olmad›¤› belirtil-melidir. En az›ndan devletin güçlü oldu¤u zamanlardahalife her zaman siyasetin d›fl›nda tutulmufl, kendi r›za-lar›na göre davranmalar›na müsaade edilmemiflti. Oysataht çekiflmeleri s›ras›nda halifelerin mücadelelere mü-dahil oldu¤u ve bu vesileyle daha ba¤›ms›z hareket et-tikleri görülmüfltü.

Kurumlaflman›n en zay›f kald›¤› taraflar veraset, taflra veiskân sistemlerinde görülmüfltür. Yani taht› hanedan›ntüm mensuplar›na hak olarak gören anlay›fl hem devlethem de toplum katmanlar›nda derin sars›nt›lar yaratma-ya devam etmifltir. Taflrada her ne kadar Sasani-‹slamkaynakl› ikta sistemi daha merkezi bir mant›¤›n devletadab›na ithaline neden olmuflsa da baflta melikler olmaküzere hanedan üyelerine ba¤›fllanan topraklar, geniflyetkili valiler ve tabi devletlerin otonom karakteri taflra-n›n k›sa sürede merkezden kopmas›na sebep olmufltur.Bat›ya yönelik Türkmen göçleri Mo¤ol istilas›’yla bera-ber adeta ç›¤a dönüflmüfl ancak ne Büyük Selçuklularne de Anadolu Selçuklular› bu ç›¤› engelleyecek çözüm-ler üretebilmifltir. Uygulanan iskân politikas›n›n baflar›-s›zl›¤› en aç›k flekilde Baba ‹lyas ayaklanma’s›nda görül-müfltür. Sultan›n örfi hukuku kullanmas›, gulam sisteminin dev-flirme sistemi ad› alt›nda son derece profesyonel flekil-de iflletilmesi, Selçuklu ikta sisteminin t›mar sistemiyleneredeyse kusursuz bir aflamaya geçirilmesi ve merkezofislerindeki yaz›flma adab›, Türkistan’dan beri arkas›n-da durulan ilkelerde kaydedilen geliflme derecesini or-taya koymas› bak›m›ndan önemlidir. Kitab›m›z›n üçün-cü ve dördüncü bölümlerinin okunmas›yla bahsetti¤i-miz süreklilik ve uzmanlaflma aflamalar› daha iyi de¤er-lendirilebilecektir.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi Karahan hükümdar›na su-nulan, siyasetname literatürünün önde gelen eseridir?

a. Kabusnâmeb. Divân-› Lügati’t- Türkc. Kutadgu Biligd. Tarih-i ebu’l-fethe. Nushet’üs-selâtin

2. Afla¤›daki devletlerden hangisinin Karahanl›lar iletemas›, Karahanl›lar›n ‹slamiyet’i tan›mas›na ve resmidini olarak kabul etmesine yol açm›flt›r?

a. Harezmflahl›larb. Gaznelilerc. Büveyho¤ullar›d. Samanilere. Fatimiler

3. Afla¤›dakilerden hangisi Gaznelilerin Selçuklular›nortak özelli¤idir?

a. ‹ran’da kurulmufl olmalar›b. Resmi dillerinin Türkçe olmalar›c. T›mar sistemini iflletmelerid. Köklü hanedanlara dayanmalar›e. Y›kt›klar› devlet yap›s›n› oldu¤u gibi kullanmalar›

4. Anadolu Selçuklular› özellikle hangi alanda BüyükSelçuklular›ndan farkl› bir politika takip etmifltir?

a. Topraklar› devletlefltirmeleri b. Türkçeyi resmi dil olarak kabul etmeleric. Geliflmifl bir saray teflkilat› oluflturmalar›d. Medrese e¤itimini teflvik etmelerie. Gulam ordusu kurmalar›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Hindistan’a seferler dü-zenleyerek bu ülkenin Müslümanlaflmas›n› sa¤layandevlettir?

a. Selçuklularb. Gaznelilerc. Karahanl›lard. Samanilere. ‹hflidler

6. Afla¤›dakilerden hangisi ülke içi ve d›fl›nda savaflla-ra neden olan, siyasi-ekonomik sars›nt›lara yol açan veadem-i merkezileflmeyi h›zland›ran faktördür?

a. Bürokratlar›n ‹ran-Arap kökenli olmas›b. ‹kta sisteminin uygulanmas›c. Veraset sisteminin bulunmay›fl›d. Gulam ordusunun kuruluflue. Ulema s›n›f›n güçlenmesi

7. Afla¤›dakilerden hangisi istihbarat› önemseyen veküçük gören Türk devletleri do¤ru flekilde efllefltirilmifl-tir?

a. Gazne-Selçuklub. Gazne-Karahanc. Karahan-Selçuklu d. Samani-Gaznee. Gazne-Abbasi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Divan-› mezalim’in ifllevidir?a. Maliyeb. Savaflc. Adaletd. ‹ktae. Diplomasi

9. Afla¤›dakilerden hangisinde Selçuklu flehir yönetici-leri efllefltirilmifltir?

a. Subafl›-Sahibb. Subafl›-Müflrifc. Emîr-i dâd-Müflrifd. Imga-Kökyuke. Kutval-fiahne

10. Türk-‹slam devletlerinde adalet yönetiminde en üst

makam neresidir?a. Kad›b. Müftüc. Hâcibd. Sultane. Kadi’l-kudat



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karahanl›lar Devleti” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karahanl›lar Devleti” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gazneliler Devleti ve Sel-çuklular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anadolu Selçuklu Devleti”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gazneliler Devleti” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Selçuklu Yönetiminin Ö¤e-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gazneliler Devleti ve Sel-çuklular” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karahanl›lar Devleti” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anadolu Selçuklu Devleti”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Karahanl›lar Devleti, Gaz-neliler Devleti ve Selçuklular” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Karahanl›lar›n ‹slamiyet’i kabul etmeleriyle en bafltasultan isim ve unvanlar› de¤iflmiflti. Müslüman olduktansonra Muhammed, Yusuf ve Hasan gibi adlar alan Ka-rahanl› hükümdarlar›, halifelik müessesesiyle iletiflimegeçmeden dinin koruyucu anlamlar›na gelen “flihabü’d-devle”, “zahir’üd-devle” gibi elkablar› isimlerinin önüneilifltirmeye bafllam›fllard›. Türk Han’› Allah’›n adaletinisa¤lamak için tahta oturdu¤unu iddia ederken, Kara-hanl› ordusu cihad u¤runa savaflmaya bafllam›flt›. Hu-kuk fleraite göre düzenlenmifl, sorumlulu¤u kad›laratahvil edilmiflti.

S›ra Sizde 2

Kutlu ka¤an ile Müslüman han aras›ndaki temel farkverdikleri mesaj ile muhatap olduklar› tebaadan kay-naklan›yordu. Yönetme hakk›n› Göktengri’den ald›¤›n›iddia eden ka¤an, halifenin gölgesinde kalan ve temelifllevi adalet ve ihsan da¤›tmakla s›n›rlanan handan da-ha güçlü biri gibi görünmektedir. Oysa bu öngörünün,toplumsal yap›yla beraber düflünüldü¤ünde yan›lt›c› ol-du¤u görülür. Boy ve bodunlardan oluflan Orta Asyatoplumu gerekti¤inde kurultaylar veya sert baflkald›r›-larla ka¤anlar›n kararlar›n› sorgulay›p, otoritesini s›n›r-larken, Müslüman han, son derece pasif karakterli biryönetilenler zümresiyle muhatap olmufl ve öncekiylek›yaslanmayacak ölçüde yetkilerini art›rm›flt›r. Yukar›dada verdi¤imiz Kutadgu Bilig m›sras›nda belirtildi¤i gibi,art›k kendisi bir “çoban”d›r.

S›ra Sizde 3

Karahanl› Devleti’ni ve Bozk›r devletini birbirine ençok yak›nlaflt›ran özellik, taflra idareleriydi. “Çift bafll›idare” olarak tan›mlanan yap›ya göre Ka¤an/Han, ülke-yi kendisi ve o¤lu aras›nda taksim ediyor ve tüm üstdüzey makamlara hanedan mensuplar›n› tayin ediyor-du. Step imparatorluklar›nda oldu¤u gibi Karahanl›lar›nda uzun süre ba¤›ms›z iki devletten olufltu¤u düflünül-müfltü. Oysa bat› kanad› (yabgu/ilig) her zaman do¤uka¤an›/han›n›n idaresine tabi olmufl sadece parçalanmaevresinde ayr›m kesinleflmiflti.

S›ra Sizde 4

Abbasilerin taflra idaresini genifl yetkili vali/komutanla-ra b›rakmas›, uzun dönemde ademi merkezî bir yap›-n›n sa¤lamlaflmas›na ve da¤›lmas›na neden olmufltur.Samaniler Devleti de özde bu vilayetlerden bir tanesiy-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


di. 800’lerin sonundan itibaren daha ba¤›ms›z hareketetmeye bafllam›fllar ve sonunda istiklallerini ilan etmifl-lerdi. Ancak kendileri de Abbasiler gibi askerlik ve vi-layet yöneticiliklerini profesyonel askerlere/gulamlarab›rakmalar›yla ayn› süreci bir yüzy›l sonra kendileritecrübe edeceklerdi.

S›ra Sizde 5

Sultan Mahmud’un flan›n› ve devletinin itibar›n› art›ranas›l geliflme 1000 y›l›nda bafllatt›¤› ve neredeyse ömrü-nü vakfedece¤i Hint seferleridir. Ordusunun bafl›ndayürüttü¤ü toplam on yedi sefer boyunca, Hindistan’›ndinsel kimli¤ini geri dönülemeyecek flekilde de¤ifltirir-ken, ülkenin zenginliklerini hazinesine katarak devleti-ni ça¤›n›n en müreffeh ülkesi hâline getirmifltir.

S›ra Sizde 6

Selçuklu Devleti’nin kurulufl flekli birçok bak›mdan Gaz-ne Devleti’nin kurulufl modeline benzemektedir. Nas›lGazneliler, Samani Devleti’ni ülkesinden bürokrasisinekadar tüm ögelerini içine alarak kurumlaflm›flsa, Sel-çuklular da Gazne gelene¤inin üzerine bir imparatorlukinfla etmifllerdi. Örne¤in, Dandanakan’dan sonra kom-flu ülkelere gönderilecek zafernâmeyi yazacak kâtip ol-mad›¤›ndan Gazneli/‹ranl› memurlara yaz›n›n kalemeald›r›lmas›, Selçuklunun en az›ndan kurulufl aflamas›n-da devlet adab›ndan habersiz oldu¤unu göstermektey-di. Do¤al olarak, savafltan hemen sonra Selçuklu idarive askerî kadrolar›na geçmeye bafllayan Gazneli devletadamlar› sayesinde gulam (kul) sistemi gerek bürokra-side gerek hassa ordusunda en fazla yararlan›lan meka-nizmalardan birisi hâline gelmifltir.

S›ra Sizde 7

Özellikle Malazgirt sonras›nda Anadolu’daki fetih hare-ketlerini daha sistemli flekilde yürütmeye bafllayan Ga-ziler, kendi adlar›yla kurduklar› beyliklerde sahip ol-duklar› topraklarda kal›c› olmak için Anadolu’ya göçeden Türkmenleri iskân etmeye çal›flm›fllard›. Kurum-laflman›n h›z›n› iskân politikas›na istisnas›z tüm beylik-lerin ayn› hassasiyeti göstermesi belirlemifltir. Bir Sel-çuklu sultan› veya bir Daniflmend emiri de t›pk› Bir Sa-sani flahanflah› veya bir Bizans imparatoru gibi geniflkitleleri iskân ederek üretim sürecine eklemifltir. Prof.Turan’›n verileri çarp›c›d›r: “I. Mesud, II. K›l›çaraslan, I.

G›yaseddin Keyhusrev, Daniflmendli Ya¤›-basan ve Ar-

tuklu hükümdarlar› 10.000’den 70.000 kifliye varan

halklar› kendi bölgelerine nakl ve iskan etmifllerdir”.

S›ra Sizde 8

En önemli de¤ifliklik, ikta arazilerinin öncekiyle k›yas-lanamayacak flekilde küçültülmesidir. Kuflkusuz merke-ziyetçilik politikas›nda yaflanan dönüflümün en önemlidura¤› toprak mülkiyet sisteminde gerçekleflmifltir. Ana-dolu Selçuklular›, seleflerinden farkl› flekilde, tüm top-raklar› “mirî” arazi statüsüne soktuklar›ndan yani dev-letlefltirdiklerinden gerek kendi bürokratlar›na gerekgaza harekât›na giriflen taflra aristokratlar›na gerekseAnadolu’ya gelen Türkmenlere yeni hukukun damgas›-n› yemifl topra¤›n tasarrufunu (zilyed) b›rak›yor ancakbüyük bir k›skançl›kla ç›plak mülkiyetini (rakabesini)kendisine sakl›yordu.

S›ra Sizde 9

Bozk›r imparatorluklar›nda gördü¤ümüz gibi Karahan-l›lar, Gazneliler ve Büyük Selçuklular› da Eski Türk ve-raset anlay›fl›na göre, devleti hanedan›n ortak mal› say›-yordu. Bu anlay›fl sadece flehzadelerin de¤il, di¤er ha-nedan mensuplar›n›n da ayaklanmas›na neden oluyor-du. Devleti idaresinde birlefltiren ve rakiplerini ortadankald›ran güçlü bir hükümdar›n akabinde ayn› ayardabir veliahd›n bulunmay›fl› veya ölen hükümdar›n kar-defllerinin hakk›n kendilerine geçti¤ini iddia etmesi tahtkavgalar›na sebep oluyordu. Büyük evlad›n tahta varisoldu¤una dair bir kanaat vard›ysa da en baflta sultanlarolmak üzere tüm yöneticiler kendilerine yak›n buldu¤ukiflinin idareye geçmesini istiyorlard›.

S›ra Sizde 10

‹ranl›/Arap bürokratlar›n ço¤unlukta olmas›n›n temelnedeni, Türklerin yerleflik kültürle henüz tan›fl›yor ol-malar› ve daha önemlisi yeni geldikleri co¤rafyada te-baayla aralar›nda hiçbir ba¤ bulunmamas›yd›. Bu ne-denle y›kt›klar› devletlerin yöneticilerini hemen kadro-lar›nda istihdam ederken, yerel halk›n eflraf› (asilleri)taraf›ndan yönlendirilmifller ve hatta bu kiflileri vezaretmakam›na kadar (Kunduri, Nizamülmülk gibi) yüksel-terek rehberliklerinden istifade etmifllerdi.


Alptekin, C. (1989). “Büyük Selçuklular”, Büyük ‹slam

Tarihi. C. VII, ‹stanbul. Yay›nevi.Baykara, T. (1990). Anadolu’nun Selçuklular Dev-

rindeki Sosyal ve ‹ktisadi Tarihi. ‹zmir: Ege Üni-versitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nevi.

Bosworth, C. E. (2000). “The Ghaznavids”, History of

Civilizations of Central Asia. Volume IV, UNES-CO.

Divitçio¤lu, S. (2000). O¤uz’dan Selçuklu’ya: Boy, Ko-

nat ve Devlet. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nevi.Eravflar, O. (2001). “Anadolu Selçuklular›nda ‹dari Me-

kân Olarak Devlethâne”, I. Uluslararas› Selçuklu

Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri. Kon-ya: Yay›nevi.

Genç, R. (2002). Karahanl› Devlet Teflkilat›. Ankara:Türk Tarih Kurumu.

Gövsa, ‹. A., Gazneli Mahmut. ‹stanbul: Yenigün Mat-baas›.

Hunkan, Ö. S. (2007). Türk Hakanl›¤› Karahanl›lar

766-1212. ‹stanbul: IQ Kültür Sanat Yay›nc›l›k.Kafeso¤lu, ‹. (1953). Sultan Melikflah Devrinde Bü-

yük Selçuklu ‹mparatorlu¤u. ‹stanbul: ‹stanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay›nevi.

Kafeso¤lu, ‹. (1976). Gazneli Devleti 969-1187. Anka-ra: Ayy›ld›z Matbaas›.

Klausner, C. (1973). The Seljuk Vezirate: A Study of

Civil Administration 1055-1194. Cambridge: Har-vard University.

Koca, S. (2011). Selçuklu Devri Türk Tarihinin Te-

mel Meseleleri. Ankara: Berikan Yay›nevi.Köprülü, M. F. (2005). Türkiye Tarihi: Anadolu ‹sti-

lâs›na Kadar Türkler. Ankara: Akça¤ Yay›nevi.Köymen, M. A. (1976). Tu¤rul Bey ve Zaman›. Anka-

ra: Kültür Bakanl›¤›.Köymen, M. A. (1989). Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-

¤u Tarihi - Kurulufl Devri. C. I, Ankara: Türk Ta-rih Kurumu.

Köymen, M. A. (1993). Selçuklular Devri Türk Tari-

hi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu ‹mparatorlu-

¤u Tarihi - Alp Arslan ve Zaman›, C. III, Ankara:Türk Tarih Kurumu.

Kurpalidis, G. M. (2007), Büyük Selçuklu Devletinin

‹darî, Sosyal ve Ekonomik Tarihi. ‹stanbul: Ötü-ken Yay›nevi.

Merçil, E. (1976). Karahanl›lar. Ankara: Ayy›ld›z Mat-baas›.

Merçil, E. (1987). Sultan Gazneli Mahmûd. Ankara:Kültür ve Turizm Bakanl›¤›.

Merçil, E. (1989). Gazneliler Devleti Tarihi. Ankara:Türk Tarih Kurumu.

Merçil, E. (2007). Selçuklular’da Hükümdarl›k Alâ-

metleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.Nazim, M. (1971). The Life and Times of Sultan Mah-

mud of Ghazna. New Delhi: Yay›nevi.Necef, E. N. (2005). Karahanl›lar. ‹stanbul: Selenge

Yay›nevi.Nuho¤lu, G. (2002). “Gazneli Devleti Teflkilat›”, Türk-

ler Ansiklopedisi. C. VIII, Ankara: Yay›nevi.Ocak, A. Y. (2002). Selçuklular›n Dinî Siyaseti (1040-

1092). ‹stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf›.Öz, M. (2006). “Türkiye Selçuklular› Döneminde Top-

rak Sistemi”, Anadolu Selçuklular› ve Beylikler

Dönemi Uygarl›¤›. C. I, Ankara: Kültür ve TurizmBakanl›¤›.

Özgüdenli, O. G. (2002). “Selçuklu Devlet TelakkisininTeflekkülü”, Türkler Ansiklopedisi. C. V.

Palab›y›k, H. (2002). Valilikten ‹mparatorlu¤a Gazne-

liler: Devlet ve Saray Teflkilat›. Ankara: Araflt›rmaYay›nevi.

Paul, J. (2002). “Karahanl›lar”, Türkler Ansiklopedisi.

Çev. fieyda Y›lmaz, c. IV. Rice, T. T. (1961). The Seljuks in Asia Minor. London:

Thames and Hudson.Timur, Taner (1979). Osmanl› Toplumsal Düzeni. An-

kara: Sevinç Matbaas›.Turan, O. (1948). “Türkiye Selçuklular›nda Toprak Hu-

kuku”, Belleten. C. XII.Turan, O. (1965). Selçuklular Tarihi ve Türk-‹slâm

Medeniyeti. Ankara: Türk Kültürünü Araflt›rma Ens-titüsü.

Turan, O. (1971). Selçuklular ve ‹slâmiyet. ‹stanbul:Turan Neflriyat.

Uluçay, Ç. (1965). ‹lk Müslüman Türk Devletleri. An-kara: Milli E¤itim Bakanl›¤›.

Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1970). Osmanl› Devlet Teflkilât›na

Medhal. Ankara, Türk Tarih Kurumu.Yaz›c›, N. (2004). ‹lk Türk-‹slam Devletleri Tarihi.‹s-

tanbul: Diyanet Vakf› Yay›nevi.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› yönetim anlay›fl›n›n dayand›¤› kökenleri ve oluflum sürecini aç›kla-yabilecek,Devletin yönetim yap›s›n› oluflturan kurumlar› ve üzerinde yükseldi¤i anlamdünyas›n› de¤erlendirebilecek,Osmanl› Devleti’nin merkez teflkilat›n›n temel yap›s›n› aç›klayabilecek,Osmanl› Kurulufl Dönemi taflra kurumlar›n› özetleyebilecek,Osmanl› Devleti’nin askerî teflkilat›n›n ögelerini s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Divân-› Hümâyûn• Eyalet/Taflra ‹daresi• Kul Sistemi/Kap›kullar›• T›mar Sistemi

• Ak›nc›/Uc Beyleri• Mirî Arazi• Reâyâ

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NNN


• KURULUfi DÖNEM‹’NDE OSMANLIYÖNET‹M ANLAYIfiI VE YAPILANMASI

• MERKEZ TEfiK‹LATI• TAfiRA TEfiK‹LATI• ASKERÎ TEfiK‹LAT

Osmanl› KuruluflDönemi’ndeYönetim Yap›s›


KURULUfi DÖNEM‹’NDE OSMANLI YÖNET‹M ANLAYIfiI VE YAPILANMASI

Osmanl› Yönetim Anlay›fl›Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun idari yap›s› ve devlet teflkilat› özellikle XVI. yüzy›ldaklasik fleklini ve ifllevlerini kazanm›flt›r. Bu yüzy›la gelinceye kadar Osmanl› devletteflkilat›n›n kurumlar› ve ifllevleri, kurulufl y›llar›ndan itibaren çeflitli aflamalardangeçmifltir. Bu geliflim ve de¤iflim Osmanl› tarihi boyunca çöküfl sürecine kadar de-vam etmifltir. Osmanl› tarihçileri, Osmanl› Devleti’nin kuruldu¤u 1299 -veya 1302y›l›ndan itibaren devam eden ilk 150 y›l›, kurulufl y›llar› olarak adland›rm›fllard›r.Osmanl› Devleti’nin yönetim yap›s›n›, fetihlerin yay›lmas› ve devletin daha genifltopraklara, daha fazla nüfus ve etnik çeflitlili¤e hükmetme ihtiyac› belirlemifltir.Devlet, küçük bir beylikten büyük bir imparatorlu¤a geçifl sürecinde ihtiyaca ce-vap verecek flekilde giderek merkezîyetçi bir yönetim yap›s›na do¤ru evrilmifltir.Yönetim yap›s›, II. Mehmed Dönemi’ne (1451-1481) gelindi¤inde mutlak merkezi-yetçi bir yap›lanma içindedir. Özellikle kul sisteminin gelifltirilmesi ve ümeran›n gi-derek daha etkin bir hâle getirilmesiyle sultan›n yan›nda yeni bir yönetici s›n›f›nortaya ç›km›flt›r. Yine ayn› süreçte klasik medrese sisteminden yetiflen uleman›netkinli¤inin artmas› sonucu kurulufl y›llar›ndaki zengin düflünce ortam›n› ve eskizenginli¤ini yitirmifltir. Bu nedenle ilk Osmanl›lar›n yönetim örgütlenmesinin evre-lerini ve kurumlar›n›n oluflumunu anlayabilmek için, onlara miras kalan devlet an-lay›fl›n›n kaynaklar›n› bilmek gerekir.

Tarih içinde geliflip de¤iflmeye devam eden Osmanl› devlet anlay›fl›, kurulufly›llar›nda Türkiye Selçuklular› ve ‹lhanl›lar gibi eski Türk devlet gelene¤ini Ana-dolu’ya tafl›yan devletlerin etkisi alt›nda kalm›flt›r. Ancak Osman Gazi zaman›ndaortada henüz bir devlet de¤il, eski Türk töresine uygun olarak aflireti esas alan biryap›lanma vard›r. Eski Türk töre ve adetlerine göre iflleyen bu basit afliret yap›s›,Osman Gazi’nin afliret baflkan› olarak bey s›fat›yla idare etti¤i daha çok askerî birörgütlenmedir. Osman Gazi ile etraf›ndaki afliret boylar›n›n hayat› savafllarda geç-mekle beraber düzenli bir ordusu yoktur. Osman Gazi’nin ilk y›llar›ndan henüzdevlet kurumlar›ndan bahsetmek de mümkün de¤ildir. Osmanl› Beyli¤i’nin ege-menlik alan› büyüdükçe bu basit afliret yap›s›n›n yerini daha karmafl›k bir idare sis-temi almaya bafllam›flt›r. Dolay›s›yla mevcut afliret yap›s›yla yönetilemeyecek kadargeniflleyen devletin kurumlaflma zorunlulu¤u ortaya ç›km›flt›r. Fethedilen toprakla-

Osmanl› Kurulufl Dönemi’nde Yönetim Yap›s›

Kurulufl Tart›flmalar›:Osmanl› Devleti’nin kurulufltarihi ve yeri ünlü tarihçiHalil ‹nalc›k’›n araflt›rmalar›ile son y›llarda popüler birtart›flma konusu olmufltur.Halil ‹nalc›k, devletinkurulufl tarihinin 1302y›l›nda ve Yalovayak›nlar›nda meydana gelenbir savaflla ilgili oldu¤unuiddia etmektedir. Pek çoktarihçi bu görüflü kabuletmektedir. Bu konudakitart›flmalara dair, Yaflam›n‹çinden bölümünde bilgibulabilirsiniz.

‹lhanl›lar (1256-1335):Cengiz Han’›n torunuKubilay ve Mengü Hanlar›nkardefli Hülagû Hantaraf›ndan kurulmufltur.Tebriz baflkent olmak üzerebugünkü ‹ran, Azerbaycan,Afganistan, Pakistan veAnadolu topraklar›n› içinealan Mo¤ol Devleti’dir. ‹darianlamda çevre ülkeleri amaözellikle Osmanl›lar›etkilemifllerdir. Örne¤in maliifllere bakan “defterdar”terimi ‹lhanl›lardangelmekteydi.

r›n idaresi, vergi toplama, büyüyen ordunun örgütlenmesi ve iaflesi, yönetim yet-kilerinin paylafl›lmas› ve bir yönetici s›n›f›n oluflturulmas›, halka, topra¤a ve üreti-me dair tasarruflar gibi pek çok mesele sadece bey ve yak›nlar›ndan oluflan ida-reyle çözülemezdi. Zaman içinde ortaya ç›kan bu ihtiyaçlarda, Osmanl›lar elbettekendilerinden önceki devlet anlay›fl› ve yap›lar›n› örnek alm›fllard›r. Bu dönemde,Eski Türk ve ‹slam devlet geleneklerinin Anadolu’daki temsilcileri olan TürkiyeSelçuklular› ve ‹lhanl›lar zaten iki devlet kurmufltu. Dolay›s›yla Osmanl›lar için or-taya ç›kan yeni mecburiyetler için hem kurumlar hem de bu kurumlar› yeni ihtiya-ca göre oluflturacak insanlar mevcuttu. Örne¤in, hükümet ve hukuk meseleleri içiniç bölgelerden gelerek Osmanl› himayesine giren yüksek kültür sahibi ulema çokönemli bir rol oynam›flt›r. Daha 14.yüzy›ldan itibaren bu kesimin devlet bürokrasi-sinde etkin olmaya bafllad›¤› söylenebilir. Benzer flekilde, toprak sistemi ve divangibi yönetimle ilgili meseleler de Osmanl› devlet sisteminin baflvurdu¤u kadim ge-leneklerle çözülmüfltür. Osmanl› tarihi boyunca sürekli geliflen ve tarihsel koflulla-ra göre ve ihtiyaca göre yeniden düzenlenen kurumsal yap›lar›n›n kökenini bura-larda aramak yanl›fl olmayacakt›r. Prof. ‹nalc›k, Osmanl›lara miras kalan devletkavram›n›n oluflum sürecini flöyle özetlemifltir: Bu dönemde yöneticiler, Anado-lu’daki Selçuklu merkezleriyle ‹ran ve M›s›r’dan gelerek, eski Ortado¤u devlet veyönetim kavramlar›n› bu yeni ve h›zla büyüyen devlete s›k›ca yerlefltiriyordu.Hint-‹ran kaynakl› bu devlet ve idare kavram, ‹slâm öncesi dönemde geliflmifl,‹ranl› ve Hristiyan kâtiplerin istihdam› yoluyla da Abbasî Halifeli¤i’ne geçmiflti.11. ve 13. yüzy›llar aras›nda Orta Asya Türk-Mo¤ol gelenekleriyle de¤iflmifl haliylede Osmanl›lara geçmifltir. Bu cümle esas›nda, Osmanl› tarihi boyunca de¤iflendevletin yönetim yap›s›n›n kaynaklar›na da at›fta bulunmaktad›r. ‹slam öncesiTürk devletlerinden itibaren Türk hükümdarlar›n›n yönetim felsefesine kaynakl›keden Göktürk Yaz›tlar›’ndan Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adl› eserine, Niza-mü-l Mülk’ün Siyasetnâme’si ve ‹bn-i Haldun’un Mukaddime’sine kadar onlarcaeser vard›r. Orta Do¤u’daki hakim devlet anlay›fl› hâline gelen bu gelene¤i Anado-lu’ya tafl›yan Selçuklu ve ‹lhanl› Devletleri ise Osmanl›lar›n devlet örgütlenmesininen do¤al insan kayna¤›n› da sa¤lad›lar.

Osmanl› devlet anlay›fl›n›n oluflum sürecini nas›l aç›klar›z?

Osmanl› Devleti’nin kurulufl y›llar› kültür ortam› bak›m›ndan da devlet anlay›-fl›n›n ve flekillenmesinde önemli rol oynam›flt›r. Yunus Emre, Hac› Bayram-› Velî,Mevlânâ Celaleddin-i Rumî, Hoca Ahmet Yesevî, Ahi Evren, Hac› Bektafl-› Velî vedaha fazlas› hem Anadolu’da hem de Osmanl›lar›n yay›ld›¤› di¤er bölgelerdeki yö-netim anlay›fl›n› ve kurumlar› etkileyen anlay›fl›n kaynaklar› olmufllard›r. Devletanlay›fl›n›n bütün bu kaynaklar›nda devletin nas›l olmas› gerekti¤ine dair ortak birprensibi olan “adalet” kavram›, Osmanl› devlet anlay›fl›n›n da temeli olmufltur.Adalet kavram› devletin veya hanedan›n -ki Prof. ‹nalc›k’›n da belirtti¤i gibi OrtaÇa¤’da hanedan demek ayn› zamanda devlet demektir- meflru olabilmesi için ada-letli olmas› gerekirdi. Adaletin tecelli etti¤i yer ise Osmanl›’da Divân-› Humâyûn ol-mufltur. Bafllang›çta, t›pk› Türkiye Selçuklular›nda oldu¤u gibi hükümdar›n haks›z-l›¤a u¤rayanlar›n flikâyetlerini dinledi¤i yer olan divan, zaman içinde geliflen hu-kuk sisteminin sonucunda daha çok yüksek mahkeme olarak ifllevini sürdürecek-tir. Adalet kavram›n›n halk›n gözünden meflru bir devletin temel niteli¤i oldu¤unaduyulan inanç, bütün Orta Do¤u devletlerinde oldu¤u gibi Osmanl›larda da ayn›zamanda hükümdar›n iktidar›n› korumas›n› da sa¤layan bir anahtard›r. Devletin en


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

önemli görevi, devlet yetkililerine karfl› flikâyetleri dinlemek ve haks›zl›klar› önle-mekti. Bu anlay›fl›n temelinde ayn› zamanda devletin halk›n› s›n›fland›rma anlay›fl›yatar. Bütün ‹slam hükümdarlar› gibi Osmal›lar da tebaas› olan halk› reâyâ olaraksayar. Reâyâ, tanr›n›n hükümdara emanetidir ve onun görevi bunlar› korumakt›r.Bu anlay›fl sonucu Osmanl› hükümdarlar› toplumu iki s›n›fa ay›rm›flt›r. ‹lki Reâyâyani vergi veren, tar›m ve ticaretle u¤raflanlard›. ‹kincisi ise askerî/yönetici s›n›ft›.

Bunlar dinlerine ve etnik kökenlerine bak›lmaks›z›n bu s›n›flamaya tabi tutulur,özellikle Reâyâ’dan ç›kmak için özel izinler gerekirdi. Bu nedenle Osmanl›lar, Ru-meli fetihleri s›ras›nda Balkanlardaki aristokrat askerî s›n›flar› kendi askerî s›n›fla-r›na rahatl›kla kabul ettiler ve kendi yönetimlerinde önemli görevler verdiler. Ayn›flekilde buradaki Reâyâ da yine konumunu de¤ifltiremiyordu. Benzer flekilde Ana-dolu’da ilhak edilen Türkmen beyliklerindeki askerî s›n›f konumunu korurkenReâyâ da ayn› konumda Osmanl› idaresine geçiyordu. Bugün de s›kça kullan›lanReâyâ o¤lu reâya sözü bu sebeple ortaya ç›km›flt›r. Di¤er askerî/yönetici s›n›f ver-gi ayr›cal›klar› ile do¤rudan sultan›n hizmetinde olduklar›ndan, bütün askerî-sivilbürokratlar› ve ailelerini de kapsar. Üretmeyen, dolay›s›yla da vergi vermeyen bus›n›f›n ayr›cal›¤› olsa da devletin as›l üretici gücü olarak Reâyâ s›n›f›n›n Osmanl›Devleti’ni ayakta tutan güç oldu¤u aç›kt›r. Dolay›s›yla, yukar›da bahsetti¤imiz ada-let kavram›n›n neden önemli oldu¤u daha iyi anlafl›lacakt›r.

Osmanl› devleti anlay›fl›nda toplum hangi s›n›flara ayr›lm›flt›r?

553. Ünite - Osmanl › Kurulufl Dönemi’nde Yönet im Yap›s ›

Reâyâ: Vergiye tabi olanaskerî seçkinler d›fl›ndakalan Müslüman veyagayrimüslim tebaayaOsmanl›larda kullan›lanterim.

fiekil 3.1

‹cra Askeriler

Ulema

Kentliler

Köylüler

Göçebeler

T›marl› Sipahiler

Maafll›lar

Tüccarlar ve Sarraflar

Lonca Esnaf›

Osmanl› Kurulufl ve Klasik Döneminde Tabakalar Osmanl› Kurulufl veKlasik Dönemi’ndeTabakalar

Kaynak: Sina Akflin(1977). “Osmanl› -TürkToplumundakiS›n›f Yap›s› ÜzerineBir Deneme”.Toplum ve BilimDergisi, ss. 31-46.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Osmanl› Devleti’nin baflta yönetim olmak üzere di¤er alanlarda sadece eski Türk/‹slamdevletlerinden de¤il ayn› zamanda önce komflu oldu¤u sonra da ele geçirdi¤i Bizans Dev-leti’nden etkilendi¤ine dair görüfller de söz konusudur. Bu konuda tarihçiler aras›ndakitart›flmalar oldukça eski olmas›na ra¤men bir sonuca ulaflm›fl de¤ildir. Bu konuda ayr›nt›l›bilgiyi Bizans Müesseselerinin Osmanl› Müesseselerine Tesiri, ‹stanbul: Akça¤ Yay›nlar›.

Kurulufl Döneminde Osmanl› Devlet ‹daresinin Yap›lanmas›Osmanl› Devleti teflkilat›n›n kurulufl y›llar›ndan itibaren ihtiyaca cevap verecek ye-ni yap›lar›n teflkilata eklendi¤ini yukar›da belirtmifltik. Afla¤›da, Osmanl› devletidaresini oluflturan temel kurumlar›n aç›klamalar›na geçmeden önce, Osman Ga-zi’den itibaren oluflmaya bafllayan devlet örgütlenmesinin k›sa tarihsel geçmiflinianlatmak gerekir. Osman Gazi’nin hükümdarl›¤› zaman›na dair devlet idaresininne durumda oldu¤unu anlatan yeterli kaynak yoktur. Yukar›da belirtti¤imiz gibiesas›nda onun ilk y›llar›nda ortada kurumlar›yla bir devletin olmayaca¤› zatenaç›kt›r. Ancak Osman Gazi öldü¤ünde fethetti¤i flehirleri, bürokrasisi ve ordusu ilebir devlet idaresinden k›smen de olsa söz edilebilir. Bu döneme ait baz› vak›f ka-y›tlar›nda Osman Gazi’nin bir bürokrasiye ve saraya sahip oldu¤u tahmin edilmek-tedir. En erken Osmanl› kronikleri, Osman Gazi’nin Karaca Hisar’› fethinden son-ra buradaki baz› idari uygulamalar›ndan bahsetmektedir. Osman Gazi’nin koydu-¤u kanunlar› kal›c› hâle getirmek için ne kadar çok u¤rafl verdi¤i bu kroniklere ka-dar yans›m›flt›r. Osman Gazi’nin çevresinde Alp unvan›n› tafl›yanlar gibi, aile birey-lerinin Türkçe isimler tafl›mas› (Sungur Tekin, Gündo¤du, Dündar Alp, Savc› Beygibi) Orta Asya afliret gelene¤ine iflaret eden unsurlard›r. ‹lk Osmanl› beyleri, hemkendi ailelerinden hem de etraflar›ndaki gazi ve beylerden devletin kuruluflunakatk› sa¤layanlar› ve onlar›n ailelerini koruyan bir siyaset izlemifllerdir.

Osman Gazi’nin Dönemi’nde devletin güvenlik ve adalet teflkilat›n›n kuruldu-¤una dair iflaretler vard›r. Bu dönemde kad›, subafl› ve dizdar atamalar› gibi görev-ler afliretin ileri gelenlerine verilmifltir. ‹lk fethdedilen Karaca Hisar, Yeniflehir gibiflehirlerde idari teflkilat›n ilk temellerinin at›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. ‹lkin, Karaca Hi-sar’da bir sancak oluflturularak flehzade Orhan’a sancak beyli¤i, buran›n subafl›l›¤›görevi de Gündüz Alp’e verilmifltir. Devletin s›n›rlar› geniflledikçe yeni idari birim-ler oluflturulmufl, etraf›ndaki komutanlar›ndan Aykut Alp, Hasan Alp gibi yak›nlar›yeni flehirlere yönetici olarak atanm›fllard›r. Osman Gazi’nin ölümününden sonrao¤lu Orhan Gazi Dönemi’nde ayn› idari örgütler, fethetti¤i Bursa, ‹znik ve ‹zmit’tede kurulmufltur. Bu idari örgütlenmeyle beraber sürdürülen ticari ve ekonomik fa-aliyetlerle vergi sistemi, iktisadi yap›n›n düzenlenmesi ihtiyac›n› ortaya ç›karm›flt›r.En erken Osmanl› kaynaklar›ndan anlafl›ld›¤›na göre, bu dönemde, hem ticarethem de toprak üretimine dair düzenlemeler, toprak-meta mülkiyetine yönelik dev-letin ilk vergilendirme teflebbüsü olarak nitelendirilebilir. Ayn› zamanda bu mülki-yet düzeninde sultan›n kendisine ayr›lm›fl olan gelirler, vak›f kay›tlar› ve mülknâ-meler gibi tarihî belgelerle ortaya ç›kan bilgilerden belirli bir mülkiyet düzenininolufltu¤u anlafl›lmaktad›r. En erken tarihli Osmanl› kronikçilerinden olan Afl›kpafla-zâde, Osman Gazi’nin vefat›ndan sonra mallar›n›n listesini vermifltir. Bu kay›tlar-dan Osman Gazi ve sonraki sultanlar›n ça¤dafl› Orta Ça¤ krallar› gibi genifl mülki-yet ayr›cal›klar›na sahip olmad›klar›, sadece kendilerine ayr›lan has arazilerininvergi gelirleriyle geçindikleri anlafl›lmaktad›r. Osman Gazi Dönemi’nde halka veyaflah›slara verdi¤i hizmetler karfl›l›¤› tan›nan vergi muafiyeti sistemi, halefi (o¤lu)

56 Türk ‹dare Tar ih iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kronik: Tarih s›ras›na görekayda geçirilen olaylar›içeren eserlere denir.Osmanl›cas›vakayi’nâme’dir.

Orhan Gazi Dönemi’nde de devam ettirilmifltir. Dirlik sistemi denilen bu uygula-ma, sonraki yüzy›llarda devletin idari örgütlenmesinde belirleyici unsurlardan biriolacakt›r. Di¤er yandan vefat eden hükümdar›n taht›n› alacak kiflinin seçimindeileri gelenlere dan›flma mekanizmas›, Orhan Gazi Dönemi’nde bütün devlet iflleri-ne uygulanm›flt›r. Bu dönemde devlet ileri gelenlerinin giyim k›yafetinin bir kura-la ba¤lanmas›, para bast›r›lmas› gibi uygulamalar devletin belirli bir gelenek ve an-lay›fl içinde örgütlendi¤ini gösterir. Özellikle sultan›n etraf›nda bir dan›flma meka-nizmas›na izin vermesi ve kararlar› tek bafl›na almak yerine umera ve komutanla-r›na dan›flmas› “Divân” teflkilat›n›n çekirde¤ini oluflturur.

14. yüzy›l›n ilk yar›s› boyunca askerî alanda Orta Asya’n›n eski göçebe Türk ge-leneklerini önemli oranda devam ettiren beylik, giderek ihtiyaç duyulan düzenliordu sistemine geçmeye bafllam›flt›r. Yönetimde ise ‹slam devletlerinin yönetim ör-gütlenmesinin temeli olan ikta veya mukataa denilen sistemi, kendilerine uyarla-yarak saray hiyerarflisinden, maliye yönetimine kadar devleti yeniden örgütlemeyeçal›flm›fllard›r. ‹ktâ veya mukataa sisteminde devletteki her görev bir gelir kayna-¤›yla ba¤lant›l›yd›. Bu sistem Osmanl›’da t›mar sistemi olarak hem askerî teflkilat›nhem de taflra yönetiminin önemli bir unsuru olacakt›r. Yine ayn› dönem, Osmanl›devlet idaresinin temel kurumlar›ndan biri olan kul (gulam) sisteminin ortaya ç›k-t›¤› süreç olmufltur. Devlet hizmetinde ve idaresinde kullan›lmak üzere kölelerdenyetifltirilen gulamlar›n daha önce Selçuklularda ve di¤er Orta Do¤u devletlerindekullan›ld›klar› bilinmektedir. Osmanl›lar›n bu sistemi daha Orhan Gazi zaman›ndauygulamaya bafllad›klar›na dair kay›tlar vard›r. Bu sistem daha sonra Osmanl›laraözgü devflirme sistemi ve I. Murad Devri’nde kurulan Yeniçeri ordusunun da te-melini oluflturacakt›r.


Resim 3.1

MuradHasodas›’nda(detay - Tacü’t-tevarih)

Bu kurumlar afla¤›da devlet teflkilat› içinde aç›klanacakt›r. Ancak devlet anlay›-fl›nda ve örgütlenmesinde büyük de¤ifliklikler anlam›na gelen bu kurumlar, Os-manl› tarihi boyunca hep karfl›m›za ç›kan yönetimdeki iktidar mücadelelerini deberaberinden getirmifltir. Bu çat›flmalar›n nedenini anlamak için Osman Gazi Dö-nemi’nden itibaren ordunun yap›s›ndaki de¤iflime bakmak gerekir.

Devflirme Sisteminin Ortaya Ç›k›fl›14. yüzy›l›n bafllar›nda Osmanl›lar›n ordusu büyük oranda Türkmen göçebelerdenolufluyordu. Kendi afliret ve boylar›n›n liderlerinin emrinde, atl› savaflç› olarak dü-zenli bir ordudan ziyade, ya¤ma ve ak›nlardan elde ettikleri gelirlere ba¤›ml› bir-liklerdi. Devlet egemenli¤ini, ‹znik, Bursa gibi flehirlere geniflletmiflse de göçebe-ler, devletin ilk kurumlar›n›n olgunlaflt›¤›, düzen ve güvenli¤in esas oldu¤u flehiryaflam›na uyum sa¤layam›yorlard›. Bu nedenle Orhan Gazi zaman›ndan itibarenbu topluluklar, yeni yerler fethetmekte yararl› ve vurucu güçler olarak sürekli s›n›rbölgelerine göndermeye devam ettiler. Bu durumdan Türkmen gruplar› da hoflnut-tular. Orhan Gazi zaman›nda bu Türkmen gruplar›n yerine ikame edilecek ve do¤-rudan hükümdara ba¤l› düzenli bir ordu olarak, piyadelerine yaya, süvarilerinemüsellem ad› verilen paral› bir ordu kuruldu. Ordu; ücretini savafl ganimetinden veya¤madan de¤il, düzenli olarak merkezî yönetimden alacakt›. Orduya en az›ndan

kurulufl döneminde az say›da Hristiyangönüllüler de al›nm›flt›. Zamanla Hristi-yanlar›n say›s› artt›. Buna ra¤men orduyahakim olan komutanlar, Türk beyleri veileri gelen askerî s›n›ftand›. Bu askerî s›-n›f, fethedilen yerlerdeki t›mar ve ya¤-malardan servet biriktirdiklerinden asker-lerin ücretini karfl›layabiliyorlard›. Sulta-n›n merkezi bütçesi, henüz bu orduyutek bafl›na besleyebilecek kadar zenginde¤ildi. Bu durum Orhan Gazi ve o¤lu I.Murad zaman›nda rahats›z edici bir bo-yuta ulaflm›flt›r. Türk askeri aristokrasisi-nin orduya egemen olmas›, sultan›n bus›n›f üzerindeki kontrolünü zay›flat›yorve iktidar›n› tehlikeye sokuyordu. ‹flte,Yeniçeri Oca¤›’n›n kuruluflunu ve yuka-r›da bahsetti¤imiz kul sisteminin uygu-lanmas›n› bu ba¤lamda düflünmek gere-

kir. Özellikle I. Murad zaman›nda devletin do¤rudan kendilerine ba¤l› bir kölelerordusu kurarak Türk askerî aristokrasisine olan ba¤›ml›l›ktan kurtulmak istediler.

Böylelikle Osmanl› sultan›, göçebe Türkmenleri ak›nc› kuvvetler olarak s›n›rlar-da kullan›yor ve merkezden uzak tutuyor, di¤er yandan da sadece kendisine sad›kdevflirmelerden oluflan bir orduyla merkezdeki di¤er güç odaklar›n› kontrol edebi-liyordu. Bu yeni ordu, savafl tutsa¤› Hristiyanlar›n Müslüman yap›lmas›, sonras›n-da da e¤itim verilerek yetifltirilmeleriyle (devflirilmelerine) oluflturulmaktayd›. Yal-n›zca sultana yükümlülükleri olan bu askerî ve idari s›n›f, Kap›kullar› olarak ad-land›r›lm›flt›r. Yaya ve müsellemlerin önemi giderek azalm›fl ve zamanla ortadankalkm›flt›r. Yeniçeri ordusu, kap›kullar›n›n piyadesi olarak yüzy›llarca Osmanl› or-dusunun temelini oluflturmufltur. Bu sistem ayn› zamanda devlet gücünün merke-


Resim 3.2

Yeniçeriler (detay -Surnâme-i vehbi)

ziyetçi bir yap›ya do¤ru evrilmesi anlam›na geliyordu. Bu e¤ilim özellikle I. Baye-zid zaman›nda zirveye ç›km›flt›r. Ancak Ankara Savafl› bozgunu bu süreci kesinti-ye u¤ratm›flt›r. Elbette Türk askerî aristokrasisinin yönetimdeki tesiri devam etmifl-tir. Taflra idaresinin en temel kurumu olan ‘t›mar sistemi’ bu kesimin as›l gelirleri-ni ve etkinliklerinin temelini oluflturuyordu. Onlar›n ne denli etkin olduklar› vemerkezî yönetime olan ba¤l›l›klar›n›n hâlâ ne kadar zay›f oldu¤u, Ankara Sava-fl›’ndan sonra ortaya ç›kan manzarada daha iyi anlafl›l›r. ‹leri gelen Türkmen beyle-ri, eski beyliklerini yeniden canland›rarak f›rsattan istifade etmifllerdir. Bir k›sm› isebu kar›fl›kl›¤› f›rsat bilerek kap›kullar› sistemini ortadan kald›rmak istemifllerdi. fieh-zadelerin iktidar savafllar›nda, Türk beyleri ç›karlar›na göre taraf de¤ifltirmifllerdir.

Osmanl› yönetici s›n›flar› aras›nda iktidara hakim olma mücadelesi, kul sistemive t›mar sistemine göre flekillenmifltir. Osmanl› Devleti’ne hükmeden bu iki siyasigüç, esas olarak I. Murad zaman›nda yukar›da bahsetti¤imiz askeri ilkeler çerçeve-sinde örgütlenmifllerdir. Bir yandan da büyük ve küçük t›marlar, belirli esaslaraba¤lanarak yeni fethedilen Rumeli ve Anadolu’daki topraklarda da¤›t›lm›flt›r. Bafl-larda gazi çevreleri ve Türkmenlerden oluflan askeri aristokrasiye tevcih edilen t›-marlar›n, ayn› zamanda belirli dini gruplar› temsil eden din adamlar›na, fleyhlere,Rumeli’de ise sonradan Müslüman olan yerel asilzadelere de da¤›t›ld›¤› bilinmek-tedir. Öyle ki I. Bayezid zaman›nda (1389-1403) kullara da önemli t›marlar›n veril-di¤i bilinmektedir. Kurulufl y›llar›nda Osmanl› idaresinde kullar›n görevini bafllan-g›çta din adamlar›, Müslüman olmufl Hristiyan asilzadeler, ‹ran’dan gelmifl ulemâ-dan kifliler temsil ediyordu. Osmanl› Devleti’nin ilk paflalar›, vezirleri gibi sarayaristokrasisi bu s›n›f›n içinden ç›km›flt›r. Bir yandan savaflç› gazi ve göçebe Türk-men beylerinin nüfuzu, di¤er yanda onlar›n gücünü dengelemeye çal›flan merkez-deki hükümdar›n nüfuzu iktidar mücadelesi içinde olmufllard›r. I. Murad zaman›n-da uygulanmaya bafllayan kul sistemi, I. Bayezid zaman›na gelindi¤inde sultan›nicra gücünü yaln›z kendine sorumlu kullar›na emanet eden politikas›yla iyice güç-lenmifltir. Özellikle 15. yüzy›lda ele geçirilen Rumeli’deki Hristiyan asilzâdeler Os-manl› saray›na al›nm›fl, burada ayr›cal›kl› olarak bey unvan›yla görevlere getirilmifl-lerdir. Bafllang›çta savafl esiri statüsündeki Hristiyan yöne-tici s›n›flardan -ve onlar›n çocuklar›ndan- veya sat›nal›nan esirlerden devflirilmesiyle iflleyen uygulama, I.Bayezid zaman›nda sistematik bir hâl alm›flt›r. Böylece,Balkanlar›n Hristiyan aristokrasisine mensup beyleri,k›sa süre içinde nüfuzlu Osmanl› beylerine dönüflmüfl-lerdir. Ancak Türkiye Selçuklular›nda oldu¤u gibi kul-lara sadece askerî makamlar verilmifl, maliye ve di¤erbürokratik görevlere, ilmiye s›n›f›ndan gelen Müslü-man-Türk unsurlar atanmaya devam etmifltir. Kullar›netkinli¤inin artmas›n›n gazi çevrelerinde yaratt›¤› rahat-s›zl›k, Osmanl› kaynaklar›na yans›m›flt›r. Fatih SultanMehmed Devri’nde kul sistemi daha da gelifltirilmifl veveziriazaml›k dâhil devletin önemli icra yetkileri kulla-ra teslim edilmifltir. Böylelikle, Osmanl› sultan› merke-ziyetçi gücünü art›rarak, Osmanl› topraklar› dâhilindekendi askerî gücüne rakip olabilecek kudretli uç beyle-rini veya di¤er güç odaklar›n› kontrol edebilmifltir. Os-manl› sultan›n›n gücü ve otoritesi, ondan baflka kimse-ye sorumlu ve ba¤›ml› olmayan kullar›na dayanm›flt›r.


Resim 3.3

Osmanl›merkezileflmeanlay›fl›n›nmanifestosunuyay›nlad›¤›kanunameyle ilaneden Sultan II.Mehmed.

Kurulufl dönemi Osmanl› devlet yönetimini incelerken bu dönemdeki devletyap›s› ve kurumlar› hakk›nda kesin yarg›lara ve tespitlere ulaflmak oldukça zordur.En baflta belirtti¤imiz gibi bu döneme ait tarihi kaynaklar çok s›n›rl›d›r. Bu neden-le yukar›da, dönemin devlet anlay›fl› ve kurumlaflmas›na dair bir bak›fl aç›s› olufl-turacak girifl yapt›k. Afla¤›da Osmanl› devlet yap›s›n› sistematik olarak ay›rarak,ak›lda kalmas›n› kolaylaflt›r›c› tan›mlay›c› bir sistemle sunmaya çal›flaca¤›z. Osman-l› devlet idaresini, tarihçiler genellikle üç ana bafll›k alt›nda incelemifllerdir. MerkezTeflkilat› (Merkezi ‹dare), Askeri Teflkilat ve Taflra Teflkilat› (Eyalet Yönetimi.)

Osmanl› hükümdarlar›n›n kul sistemini benimsemelerinin sebebi nedir?

MERKEZ TEfiK‹LATI

Divân-› Hümâyûn“Divân” ilk Osmanl›lar›n yabanc› olduklar› bir kurum de¤ildi. Osmanl›larda devletifllerinin Divân kurularak yürütülmesi, ‹ran, ‹slam ve Türk-‹slam devlet gelene¤in-den kaynaklanmaktad›r. ‹slam hukukunda yer alan flura meclisi mahiyetindedir.Daha Hz. Ömer zaman›nda ‹slam devletlerinde devlet iflleri, Divân kurularak yü-rütülmekteydi. Emevi ve Abbasilerde de mevcut olan bu gelenek, Gaznelilere, Bü-yük Selçuklu Devleti’ne ve Türkiye Selçuklular›na da intikal etmifltir. Osmanl›lardaise daha çok Türkiye Selçuklu ve ‹lhanl› Divân teflkilat›n›n etkisi görülmüfltür. Os-manl› merkez teflkilat›n›n en önemli organ› olan Divân-› Hümâyûn, “padiflah di-vân›” anlam›na gelmektedir. Bizzat padiflah›n, onun bulunmad›¤› zamanlarda isevezirin baflkanl›¤› alt›nda baflkentte veya padiflah›n bulundu¤u yerlerde toplananbir kuruldur. Osmanl›larda, Divân-› Hümâyûn’un temelleri Orhan Bey taraf›ndanat›lm›flt›r. Orhan Bey’in Divân’›nda ordu temsil edilmiyordu. I. Murad zaman›ndaaskerî yetkileri elinde toplayan ilk veziriazam ise Çandarl› Kara Halil HayreddinPafla olmufltur. Divân, I. Murad zaman›nda geliflmeye bafllam›fl ve I. Bayezid Dö-nemi’nde de bu geliflme devam etmifltir. Bu dönemde halk›n problemleri bizzatpadiflah taraf›ndan dinlenmifltir. Fatih Kanunnamesi ile de Divân-› Hümâyûn’unhukuki niteli¤i tam olarak flekillenmifltir.

Divân üyeleri, her gün sabah namaz›ndan sonra padiflah›n huzurunda toplana-rak, devlete ve halka ait askeri, mali, hukuki ve örfi ifller hakk›nda karar verirdi.Divân’da padiflah, veziriazam ve di¤er vezirlerden baflka kazasker, defterdar ve ni-flanc› bulunmaktayd›. Askeri ve örfi iflleri veziriazamlar, fleri ve hukuki iflleri kazas-ker, mali iflleri de defterdar yürütürdü. Niflanc› ise arazi iflleri, has-zeamet-t›martevcihlerini deftere kaydetmekle yükümlü idi. Yaz›lan fermanlar›n ve beratlar›nüzerindeki tu¤ralar da niflanc›n›n kaleminden ç›kmaktayd›. Hükümdar nerede iseDivân orada kurulurdu. Hangi din ve mezhepten, hangi s›n›ftan olursa olsun ka-d›n erkek bütün halka aç›kt›. Devletin herhangi bir yerinde haks›zl›¤a u¤rayan, zu-lüm gören veya kad›lar taraf›ndan yanl›fl hüküm verildi¤ine inananlar, flikâyeti bu-lunanlar her zaman Divân’a baflvurabilirdi. Divân’da sonuçlanamayan ya da padi-flah›n arz›na gerek olmayan ifller ise padiflah›n mutlak vekili olan veziriazam›nikindi Divân’›nda görüflülürdü. Divân-› Hümâyûn, bugünkü manada bir bakanlarkurulu, Dan›fltay, Yarg›tay, Anayasa Mahkemesi gibi devlet kurumlar›n›n görevle-rini yerine getiren bir meclis konumundayd›. fieri hükümlere uymak ve devlet ni-zam›n› çi¤nememek flart›yla baz› yasama yetkilerini de kullanabiliyordu. Bu an-lamda padiflah ve veziriazam› da ba¤layan en yüksek karar ve yürütme organ›yd›.Divân’da al›nan kararlar, Osmanl› hukuk sistemi gere¤ince kanun say›lm›fllard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Divân-› Hümâyûn: Farsçakökenli bir kelimeydi vedan›flma meclisi, günümüzbakanl›k ofisi anlamlar›nageldi¤i gibi küçük fliirkitaplar› da yine bu adlaan›lmaktayd›.

Çandarl› ailesi erken dönemOsmanl› tarihinde büyükhizmetler veren ve önemligörevler üstlenen birTürkmen ailesidir.

Divân kararlar› fleri ve kanuni hükümlere göre verilirdi. Al›nan kararlar›n ya da ve-rilen emirlerin kanun hükmüne girebilmesi için araflt›rmalar yap›l›r ve gerekli gö-rüldü¤ünde fleyhülislama sorularak bunun için fetva al›n›rd›. Bu ba¤lamda da Di-vân, ayn› zamanda devleti için yürütme organ› niteli¤ini tafl›yordu. ‹dari, siyasi vemali ifllerde bir dan›flma meclisi ve hususi bir mahkeme niteli¤i tafl›maktayd›. Ka-d›lar›n verdi¤i kararlar da Divân’da flikâyet üzerine tekrar görüflülebilirdi. Divân bumanada da temyiz mercii görevini üstlenmiflti. Divân’da verilen kararlar padiflah›nonay›ndan sonra hüküm ad›n› al›r ve önemli say›lanlar mühime defterlerine kay-dedilirdi.

Orhan Bey Dönemi’nden itibaren Fatih’in ilk y›llar›na kadar Divân, her gün hü-kümdar›n baflkanl›¤›nda toplanmaktayd›. Erken dönem Osmanl› Divân’›na padiflahbaflkanl›k etti¤i için Fatih zaman›na kadar Divân Edirne’de toplanm›flt›r. Padiflah›norduyla sefere ç›kt›¤› zamanlarda da gerekli oldu¤unda yol üzerindeki kentlerdede Divân toplant›lar› olmufltur. fiehirden uzak bir yerde olundu¤unda da ordugâh-ta padiflah›n iste¤i üzerine Divân toplanabilirdi. Divân toplant›lar› sabah namaz›n-dan sonra bafllay›p ö¤leye kadar devam eder ve birlikte yenilen ö¤le yeme¤iyleson bulurdu. Fatih zaman›nda hem padiflahlar›n Divân’a kat›lmalar› ve hem de ye-mek usulü kald›r›lm›fl, Divân baflkanl›¤› ise veziriazama b›rak›lm›flt›r. Divân-› Hü-mâyûn en geliflmifl fleklini Fatih Sultan Mehmed zaman›nda almaya bafllam›flt›r.

Divân-› Hümâyûn’un bafll›ca yetki ve görevleri nelerdir?

Divân-› Hümâyûn’un Üyeleri ve Yard›mc›lar›

Veziriazam ve VezirlerErken dönem Osmanl› Divân’›nda ulema s›n›f›ndan gelen sadece bir vezir olmas›-na ra¤men, vezirlerin say›s›nda zamanla art›fl olunca birinci vezire “vezir-i azam”ad› verilmifltir. Osmanl› Devleti’nin ilk vezir-i azam› Çandarl› Halil Hayreddin Pa-fla’d›r. XV. yüzy›l›n sonlar›na kadar vezir say›s› ise üçü geçmemifltir. Afl›kpaflazâ-de, I. Mehmed’in vefat etti¤i y›lda (1421) Divân’da üç vezirin bulundu¤unu belirt-mektedir ki bunlar; Hac› ‹vaz Pafla, Bayezid Pafla ve Çandarl› ‹brahim’dir. Beyler-beyi rütbesini tafl›yan eyaletlerdeki valiler, bulunduklar› yerde uzun süre hizmetettikten sonra ancak vezirli¤e atanabilirdi. Bu nedenle de ilk dönemlerde vezir sa-y›s› s›n›rl› idi. Osmanl› Devleti’nin ilk veziri ise ulema s›n›f›ndan Alâeddin Paflaidi. Yukar›da da bahsetti¤imiz gibi Fatih Dönemi’nin sonlar›na kadar Divân’a padi-flahlar baflkanl›k yapm›fllar, daha sonra ise bu görev veziriazama b›rak›lm›flt›r. Ve-ziriazam padiflah›n mutlak vekili oldu¤undan padiflah›n ad› yaz›l› alt›n mührünü otafl›rd›. Bütün devlet ifllerinden de kendisi sorumluydu. Göreve atama, görevdenalma iflleri ve devlet iflleriyle ilgili tüm ifllemler veziriazam›n karar› ve padiflah›nonay› ile gerçekleflirdi.

Kazaskerler (Kad›askerler)Baflar›l› fetih hareketleri ve uygulanan iskân neticesinde Balkanlara yerleflme siya-seti güden Osmanl› Devleti’nin yap›lan göçler neticesinde bölgede idari ve askerîdüzeni yap›land›rmas› gerekmifltir. Bu nedenle Trakya’da yeni bir askerî nizam›noluflturulmas› için askeri s›n›flar›n fler’î ifllerine bakmak, seferlerde bulunmak veayn› zamanda ilmiye s›n›f›n›n en yüksek derecesi olmak üzere “kad›askerlik” ma-kam› oluflturulmufltur. Afl›kpaflazâde ve Neflri’nin verdi¤i bilgiye göre bu makamailk defa Bursa kad›s› olan Çandarl› (Cendereli) Kara Halil Efendi tayin edilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Âfl›kpaflazâde: Osmanl›kronik yazarlar›ndan eserigünümüze ulaflabilen enerken tarihli kroni¤inyazar›d›r. Eserini XV. yüzy›lbafllar›nda kaleme alm›flt›r.

Alaeddin Pafla: OrhanGazi’nin kardefli ilk veziridir.

Mehmed Neflri: En erkenOsmanl› kronikyazarlar›ndand›r.

Halil Pafla daha sonra “Hayreddin” unvan›yla I. Murad zaman›nda vezir ve dahasonra da veziriazam olarak atanm›flt›r. Kazasker say›s› 1480 y›l›na kadar bir taneiken bu tarihten itibaren say›s› ikiye ç›kar›larak Anadolu ve Rumeli kazaskerli¤iolarak ikiye ayr›lm›flt›r. Kazaskerler XIV. yüzy›l›n ortalar›na kadar fleyhülislamdandaha önemli bir mertebede say›lm›fllard›r. Divân toplant›lar›nda ise veziriazam›nsol taraf›nda yer alm›fllard›r.

DefterdarOsmanl› Devleti’nin mali ifllerinden sorumlu olan defterdar›n daha XIV. yüzy›l›nsonlar›ndan itibaren varl›¤› bilinmektedir. Daha önceki Müslüman-Türk devletle-rinde bu görevi müstevfî denilen yüksek devlet memurlar› yürütürken, sadece ‹l-hanl›larda bu göreve Defterdâr-› Memâlik denilmifltir. Osmanl›lar mali ifllerden so-rumlu bu memura defterdar ad›n› vermifllerdir. Kurulufl döneminde bir tane def-terdar bulunurken, Fatih Sultan Mehmed zaman›nda bu görev, Rumeli ve Anado-lu defterdarlar› olmak üzere ikiye ç›kar›lm›fl ve Rumeli defterdar›na bafldefterdardenilmifltir. Divân’›n asli üyelerinden olan defterdar, sal› günleri arza girer ve pa-diflah›n huzuruna ç›kmadan önce de veziriazamla görüflürdü.

Niflanc›XVI. yüzy›l›n bafllar›na kadar niflanc›lar ilmiye s›n›f› aras›nda kalemi kuvvetli olankifliler aras›ndan seçilirlerdi. Hatta bulunduklar› mevkiden ziyade sahip olduklar›görev bak›m›ndan birinci derece memur s›fat›n› tafl›maktayd›lar. Osmanl› Devle-ti’nin arazi kay›tlar›n› içeren Tahrir Defterlerindeki düzeltme ve de¤ifliklikleri yap-mak da niflanc›n›n en önemli görevleri aras›ndayd›. Padiflah mektuplar›n›n yaz›m›ise XVI. yüzy›ldan itibaren reisülküttaplara devredilince, niflanc›lar sadece tu¤raçekme ifliyle meflgul olmufllard›r. Ancak Divân’da hiçbir zaman birden fazla niflan-c› bulunmad›¤› düflünülmektedir.

Di¤er ÜyelerRumeli Beylerbeyi Divân-› Hümâyûn’un en önemli üyelerinden olmasa da taflra ör-gütünün en önemli görevlisi idi ancak her toplant›ya kat›lmazd›. Anadolu Beyler-beyi ise yetki alan›na giren bir konu olmas› hâlinde toplant›ya ça¤›r›l›rd›. Di¤erüyeler aras›nda ise Yeniçeri a¤as› ve donanma kaptan› olan kaptan paflay› sayabi-liriz. fieyhülislam ancak davet edilmesi durumunda Divân toplant›lar›na kat›labil-mifltir.

Divân›-› Hümayun hangi görevlilerden oluflur, ne zaman toplan›r ve hangi konular› görü-flürdü?

TAfiRA TEfiK‹LATI

‹dari TaksimatOsmanl› Devleti’nde baflta merkez teflkilat› olmak üzere taflra teflkilat› Divân-› Hü-mâyûna ba¤l› iki birimden oluflmaktad›r ki bunlar da eyalet ve kaza teflkilatlar›d›r.Osmanl› Devleti’nin ilk devirlerinden itibaren taflra idaresinde her idari birime Di-vân-› Hümâyûn’dan iki amir tayin edilmifltir. Bunlardan ilki sultan›n yürütme yet-kisini elinde bulunduran ve askeri s›n›ftan olan “bey” ile di¤eri sultan›n hukukiyetkilerini kullanarak temsil eden ve ilmiye s›n›f› mensubu olan “kad›” idi. Bey, ka-d›n›n hükmü olmadan ceza veremezken, kad› da beyin izni olmadan bulundu¤u


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

kazada kendili¤inden bir yapt›r›mda bulunamazd›. Kad›lar, mutlaka yüksek e¤itimalm›fl, medrese tahsilli kifliler aras›ndan seçilirler ve iki sene süre ile görevde kal›r-lard›. Osmanl› Devleti’nde taflra, idari bak›mdan köy, nahiye, kaza, sancak ve eya-letlere ayr›lm›flt›r ki kendisine ba¤l› olan köylerin nahiyelerle birleflmesinden kaza;kazalar›n birleflmesinden sancak; sancaklar›n birleflmesinden de eyaletler meyda-na gelmifltir. Ancak ilk dönem Osmanl› taflra teflkilat›nda bu tabirlerin birbirinin ye-rine kullan›ld›¤› tespit edilmifltir.

XV-XVI. As›rlarda Edirne ve Pafla Livas›, Vak›flar-Mülkler-Mukataalar adl› eserinde, Bey-lerbeyilik olmayan küçük yerlerin eyalet ad› ile belirtildi¤i ve nahiye kelimesinin de Bey-lerbeyilik yerine kullan›ld›¤›n› belirtilmifltir.

Osmanl› teflkilat tarihinde idari teflkilatta en fazla yere sahip olanlar kaza vesancaklard›. Kazalar›n yönetici s›n›f› ise kad›, alaybeyi ve subafl›lardan olufluyordu.Osmanl› Devleti’nde kad›lar di¤er ‹slami devletlerdeki meslektafllar›na göre dahafazla yetkiye sahiptiler. Yarg› kuvvetinin en önemli ismiydiler. Osmanl› Devleti’ninilk kad›s› daha Osman Bey zaman›nda bu göreve atanan Kad› Dursun Fakih’tir.‹lmiye s›n›f›ndan olan kad›lar, fleri ve hukuki ifllerden sorumluydu ancak bütün yö-netici zümre gibi askeri s›n›f›n bir üyesi konumundayd›. Kazan›n iaflesinin temini,beledi ve adli iflleri ile merkezden istenilen fleylerin temini ile görevlendirilmiflti.fieri hukuku uygulamakla sorumlu oldu¤u için de reayan›n devlet karfl›s›ndaki söz-cüsü durumundayd›lar. Bir bak›ma devletle merkez aras›nda bir köprü görevinigörmekteydiler. Di¤er taraftan da yarg› kuvvetinin sembolü olarak do¤rudan mer-keze sorumluydular. Subafl›lar›n görevi ise kazalar›n asayiflini sa¤lamakt›. Afl›kpa-flazâde’ye göre Osmanl›lar›n ilk atama yapt›klar› memuriyetlerden biridir ve Os-man Gazi, Karahisar’› fethetti¤i zaman subafl›l›¤a kardefli Gündüz Bey’i atam›flt›r.Alaybeyleri ise kazan›n askeri meselelerine bakard›.

Kazalar›n birleflmesinden oluflan sancaklar›n idaresi ise sancakbeyinin yöneti-mindeydi. Sancak kelimesinin XIV. yüzy›lda kullan›m› flüpheli olsa da yayg›n ola-rak kullan›m› XV. yüzy›la rastlamaktad›r. Asl›nda erken dönem Osmanl› tarihinebakt›¤›m›zda ilk Osmanl› sancakbeylerinin Orhan Gazi’nin o¤ullar›ndan SüleymanPafla ve Murad Gazi olduklar› anlafl›lmaktad›r. Süleyman Pafla ve Murad Gazi gibiflehzadelerin yetiflmeleri için bir sanca¤a atanmalar› hariç tutulursa, sancak beyleridaha çok saray görevlileri, ümera çocuklar›, alaybeyi, za’im, defter kethüdas›, t›-mar ve hazine defterdarlar› gibi taflra yöneticilerinin aras›ndan seçilirlerdi. fiehza-delere ve saray görevlilerine sancak verilmesine ise sanca¤a ç›kmak ad› verilmifl-tir. Sanca¤›n en önemli idarecisi olan sancakbeyinin görev ve sorumluluklar› bü-yüktü. Askeri ve idari mesuliyetleri olan sancakbeylerine sancakta asayifl ve emni-yeti sa¤lamak, kalpazanl›kla mücadele etmek, özel görev için gelen devlet memur-lar›na yard›mc› olmak gibi görevler yüklenmiflti. Ayr›ca savafl s›ras›nda sanca¤›ndayer alan sipahilerle birlikte ba¤l› bulundu¤u beylerbeyinin komutas›nda savafla gi-derdi. S›n›r bölgelerinde bulunan sancakbeyleri ise bu görevlerin yan› s›ra yaban-c› devletlerle iliflkilerin anlaflmalara uygun olarak yürütülmesinde de etkili ve gö-revli idiler. Bunlar›n d›fl›nda idarelerinde bulunduklar› sancaklarda ifllenen suçla-r›n cezaland›rma görevi de sancakbeylerine verilmiflti.

Osmanl› idari teflkilat›nda sancaklar›n birleflmesiyle de beylerbeyilik oluflmak-tayd›. XV. yüzy›lda beylerbeyinin görev bölgesi için beylerbeyilik veya vilayet ad›kullan›l›rken, XVI. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren ise eyalet kelimesi kullan›lmayabafllanm›flt›r. Osmanl› Devleti’nin Rumeli’ye geçifli ve yerleflmesinin ard›ndan bu-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Dursun Fakih: 1300’lüy›llarda Karacahisar’aOsman Gazi taraf›ndanatanm›flt›r. Ayr›ca DursunFakih’e ait Osman Gazi’ninaskerleri ile ilflkilerinianlatan Gazavatnâmeönemli bir eserdir.

Erken dönem Osmanl› kronikyazarlar›ndan Afl›kpaflazâdeOrhan Bey’in, Kand›r›-‹zmityöresi sanca¤›n› SüleymanPafla’ya, ‹nönü Sanca¤›’n›da di¤er o¤lu Murad Gazi’yeverdi¤ini belirtmifltir.

rada da idari bir yap›ya gereksinim duyulmufltur. Asl›nda Orhan Bey’in o¤lu Süley-man Pafla bir beylerbeyi idi. ‹nalc›k’›n da belirtti¤i gibi Rumeli Beylerbeyili¤inin çe-kirde¤i daha Süleyman Pafla zaman›nda oluflturulmufltu. Ancak 1361’den sonra bu-rada bir idari birim olarak Rumeli Beylerbeyili¤i makam› oluflturulmufl ve makamailk Rumeli Beylerbeyi olarak Süleyman Pafla’n›n da vefat etmifl olmas› nedeniyleLala fiahin Pafla atanm›flt›r. Edirne’nin fethinde gösterdi¤i baflar›lar neticesinde La-la fiahin Pafla, Rumeli Beylerbeyi olmufltur. XIV. yüzy›lda beylerbeyiler belli birbölgenin idarecisi konumundan çok bütün ordu ifllerinden sorumlu bir durumday-d›lar. Ancak Rumeli’deki fetihlerin artmas› ve Anadolu ve Rumeli’nin tek bir bey-lerbeyi taraf›ndan idaresi s›k›nt› yarataca¤›ndan Beylerbeyilik makam› Anadolu veRumeli Beylerbeyilikleri olmak üzere ikiye ç›kar›lm›flt›r. Y›ld›r›m Bayezid’in ilk za-manlar›nda da sadece bir beylerbeyi bulunuyordu ve Timurtafl Pafla bu görevdey-di. Ancak Karamanl›larla yaflanan geliflmeler neticesinde Anadolu’da bir kuvvetkumandan› ve idari personel bulundurulma gere¤i hissedilmifl ve Timurtafl PaflaAnadolu’ya gönderilerek 1393’te Ankara merkezli olan Anadolu Beylerbeyili¤i gö-revine atanm›flt›r. Firuz Bey de Rumeli Beylerbeyili¤i görevine getirilmifltir. 1451 ta-rihine kadar Anadolu Beylerbeyili¤inin merkezi Ankara iken bu tarihten sonra Kü-tahya olmufltur. Daha sonra yeni fetihlerle birlikte Osmanl› s›n›rlar›n›n geniflleme-siyle Beylerbeyiliklerin (eyalet) say›s› da h›zla artm›flt›r. XV. yüzy›la gelindi¤indeise 1413’te Rum (Sivas-Amasya) ve 1481’de Karaman Beylerbeyilikleri de eklene-rek say›lar› dörde yükselmifltir.

Kendi bölgesinde hükümdar›n temsilcisi konumunda olan beylerbeyiler, bey-lerbeyi Divân’›nda askeri meselelerle ilgilenmek, bölgesinde asayifl ve güvenli¤isa¤lamak, t›mar tevcihinde bulunmak, bulundu¤u bölgeyi ya¤madan ve düflmanaskerinden korumak gibi görevlere sahipti. Ayr›ca kendilerine emir geldi¤i zaman-larda da kendi bölgelerindeki sancakbeyleri ve t›marl› sipahilerle birlikte savaflakat›lmakla mükellef idiler.

Osmanl› taflra teflkilat›n›n en büyük idari ve askeri amiri olan beylerbeyiler, vi-layet merkezlerinde oturmaktayd›lar. Rumeli Beylerbeyinin merkezi Manast›r iken,Anadolu beylerbeyinin merkezi Kütahya idi. Her ne kadar Osmanl› Devleti, Ana-dolu topraklar›nda kurulmufl olsa da Rumeli Beylerbeyi, Anadolu Beylerbeyi’ndendaha önce gelirdi. Çünkü Rumeli Beylerbeyili¤i yukar›da da bahsetti¤imiz gibi da-ha önce kurulmas› itibariyle de önceli¤e sahipti.

Divân-› Humâyûn taflra idaresi için hangi memurlar› görevlendirir ve bunlar›n görevlerinelerdir?

Erken Dönem Osmanl› Devlet Teflkilat›nda Toprak ‹daresiOsmanl› Devleti de erken dönemlerden itibaren t›pk› Selçuklu, Türkiye Selçuklu-lar›, ‹lhanl›lar, Türk Beylikleri dönemlerinde oldu¤u gibi yeni fethedilen yerleri birtak›m asker ve kumandanlar›na mülk olarak tahsis etmifllerdir. Hatta Bizansl›lar›nkulland›klar› pronoia sistemi de t›mar sistemi ile ayn› amaçlarla kullan›lm›flt›r. Os-manl› Devleti de fethetti¤i yeni topraklar› Büyük Selçuklular, Türkiye Selçuklular›ve Anadolu beylikleri gibi bölerek yönetmeyi uygun görmüfltür. Anadolu beylikle-rinden ald›klar› yerleri aynen korurlarken, Rumeli’den ald›klar› topraklar› devletarazisi olarak kabul etmifller sadece kilise ve manast›rlara ait dinî vak›flar› tan›m›fl-lard›r. Osmanl› Devleti’nde toprak idaresi birtak›m idari ayr›mlara tabi tutulmufltur.Di¤er ‹slam devletlerinde oldu¤u gibi arazi taksimat›na gidilmifl ve ‹slam hukukugere¤ince devlet arazisi, arazi-i öflriyye, arazi-i haraciyye, ve arazi-i emiriyye yani


Lala fiahin: “Pafla” unvan›n›alan ilk RumeliBeylerbeyidir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

miri topraklar olmak üzere üçe ayr›lm›flt›r. Osmanl›lar›n topraklar› bu flekilde tas-nif biçimi topraklar›n tasarruf hakk›n› elinde tutan reayadan kaynaklan›yordu. ‹lkiMüslümanlar, ikincisi gayr›müslimler taraf›ndan tasarruf edilen topraklar için kul-lan›lan tabirlerdir. Arazi-i emiriyye ya da arz-› memleket denilen topraklar ise dev-lete ait olan mirî topraklard›r. Mülkiyeti devletin olan bu topraklarda tasarruf hak-k› ise reayaya verilmifltir. Yeni fethedilen topraklar da ba¤, bahçe ve meralar d›fl›n-da bu gruba al›nm›fl ve ifllenmek flart›yla yine eski sahiplerine b›rak›lm›flt›r. Arazi-iemiriyye iflletenler, tarlalar›na ait öflür ve resimleri (vergileri) her y›l devlet arazisiyerine hizmet karfl›l›¤› olarak kime tahsis edilmifl ise tespit edilen ürün miktar› yada paray› ona verirlerdi. Mirî topraklar, al›nan vergilere ve büyüklüklerine göre dehas, zeamet ve t›mar olmak üzere üçe ayr›lm›flt›: Has, geliri yüz bin ve daha fazlaolan topra¤a denilirdi. Bu topraklar senelik geliri en yüksek olan topraklard›r vepadiflahtan baflka, hanedan mensuplar›na, vezirlere, beylerbeyleri ve sancakbeyle-rine verilirdi. Zeamet ise senelik geliri yirmi bin akçadan yüz bin akçaya kadarolan dirlikler için kullan›lan bir tabirdi. Bu topraklar, eyalet merkezlerinde bulunanhazine ve t›mar defterdarlar›na, zeamet kethüdalar›na, sancaklardaki alaybeyleri-ne, kale dizdarlar›na, kapucubafl›lara, Divân-defterhane ve hazine kâtiplerine ve-rilmekteydi. T›mar, senelik geliri bin ile yirmi bin akça aras›nda olan dirli¤e veri-len add›r. Arazi-i emiriyye denilen topraklardan k›l›ç hakk› olarak sipahilere ve su-bafl›lara verilen topraklard›r. T›mar sistemi ile Osmanl› Devleti, birtak›m asker vememura geçimlerini ve hizmetlerine ait masraflar› karfl›lamak üzere baz› bölgele-rin gelirlerinin tahsis etmesi durumudur. T›mar sistemi, devletin askeri gücü ile ol-du¤u gibi iktisadi ve sosyal durumuyla da alakal› bir durumdur. Osmanl› Devle-ti’nin en kuvvetli süvari birlikleri bu sistem sayesinde devlete bir külfet getirmedenyetifltirilmifltir. Ayn› zamanda bu sistem sayesinde devletin merkezî topraklar›nda-ki tar›m üretimini de kontrol etmekteydi. Devlet buradaki üretimden ald›¤› vergi-nin d›fl›nda halk›n g›da ihtiyac›n› da güvence alt›na alm›flt›r. Sipahi bu vergiyi tah-sil eder ve asker olarak ihtiyaçlar›n› karfl›lar.


Resim 3.4

Sipahi (AlbrechtDürer, 1495)

Böylece devlet iki yönlü bir fayda sa¤lam›flt›r. Bir yandan t›mar topra¤›n›n düz-gün ifllenmesi ve üretimini denetleyen sipahi, di¤er yanda devletin buradaki kon-trol arac›d›r. Reayan›n topra¤› terk etmemesine çal›fl›r. Reayan›n evlili¤i dahi sipa-hinin iznine ba¤l›d›r. Dolay›s›yla, sosyal aç›dan devletin taflradaki halk› denetlemegörevini de yerine getirir. Osmanl› Devleti’nin Kurulufl Dönemi’nde kullan›ld›¤›flüphesiz olan t›mar sistemine dair günümüze ulaflabilen en erken tarihli kay›t iseI. Murad Dönemi’ne aittir. Bu dönemdeki bilinen ilk t›mar tevcihi Gelibolu’nun fet-hini müteakip yap›lan tevcihleridir.

Osmanl› Devleti’nde arazi-i emiriyyeden baflka vak›f ve mülk topraklar da mev-cuttu. Vak›f topraklar›ndan vergi al›nmaz, gelirleri ise cami, medrese, imarethanegibi hay›r ifllerine harcan›rd›. Vak›f reayas› arazi hangi vakfa tahsis edilmiflse gelir-lerini (yani öflür ve resmini) vakf›n mütevellisine verir ve o da gerekli ifllemler içinkullan›rd›. Vak›f arazileri sat›lmaz ve hediye edilemezdi. Mülk araziler ise hizmetkarfl›l›¤› verilen topraklar idi. Mülklerin de sat›l›p, hediye edilmesi yasak oldu¤u gi-bi müdahale edilemezdi.

ASKERÎ TEfiK‹LATOsmanl› devlet teflkilat› içinde askeri teflkilat›n önemli bir yeri vard›r. Bir bak›maaskerî devlet diyebilece¤imiz Osmanl› Devleti’nin en önemli mevkileri bu s›n›f›nelinde olmufltur. Ancak kurulufl y›llar›nda gönüllü askerlerden oluflan bir güce sa-hipti. Osman Gazi’nin flöhreti yay›l›p, beyli¤in topraklar› geniflledikçe bu gönüllüsavaflç›lar›n say›s› artmaya bafllam›flt›r. Kurulufl döneminde yap›lan ilk fetihler isedaha çok beyli¤e tabi olan atl› afliret kuvvetleri sayesinde yap›labilmifltir. Osmanl›askerî teflkilat›n›n oluflmas›nda Türkiye Selçuklular›, ‹lhanl› ve Memlüklerin etkisigörülmektedir.

Yaya ve MüsellemlerOrhan Bey, atl› süvari birlikleri olan afliret kuvvetlerinin yerine kendi askeri birli-¤ini kurmak istemifl ve veziri Alaeddin Pafla ve o dönem kad›l›k makam›nda bulu-nan Çandarl› Halil’in tavsiyeleriyle Türk gençlerinden oluflan yaya ve müsellem ad-l› iki s›n›f piyade ve süvari s›n›f› meydana getirilmifltir. I. Murad’›n ilk dönemlerinekadar Osmanl› Beyli¤i’nin askerî baflar›lar› afliret kuvvetleri ile yaya ve müsellem-lerin faaliyetlerinden oluflmaktayd›. Bunlara savafl zaman›nda önce birer, sonra iki-fler akça günlük verilmifl ve vergiden muaf tutulmufllard›r. Savafl olmad›¤› zaman-larda ise yine vergiden muaf olarak kendilerine tahsis edilen topraklarda çal›flm›fl-lard›r.

Yaya olanlar onar ve yüzer kiflilik bölüklere ayr›lm›fllar ve on kiflilik gruplaraonbafl›, yüz kiflilik gruplara yüzbafl› ve bin kiflilik gruplara ise binbafl› ismi alt›ndasubaylar›n kumandas›na verilmifllerdi. Müsellem denilen atl› birliklerin ise her otuzneferi bir ocak olarak tabir olunmufltur. Önce yaya ve müsellem ad› verilen bu ikiasker s›n›f› bulunurken, daha sonra kap›kulu, eyalet ve deniz kuvvetleri olmaküzere Osmanl› askerî teflkilat› üç k›sma ayr›lm›flt›r. XV. yüzy›ldan itibaren kap›ku-lu ve süvarilerin say›lar› art›nca da yaya ve müsellemler köprü yap›m›, yol inflaat›,kale inflaat› ve tersane hizmeti gibi geri hizmette kullan›lm›fllard›r.

Kap›kulu AskerleriYukar›da da aç›klad›¤›m›z gibi Osmanl› Devleti, Rumeli’de kazan›lan baflar›lar ne-ticesinde genifllemeye bafllam›fl ve ellerinde bulunan yaya ve müsellem kuvvetleriise ihtiyac› karfl›layamaz hâle gelmiflti. Ayn› zamanda sadece kendine ba¤l› bir or-


du kurma ihtiyac› da bu askeri s›n›f›n do¤mas›ndaki en önemli nedenlerden biri-dir. Bu amaç do¤rultusunda savafllarda esir al›nan Hristiyan çocuklar›n›n k›sa birmüddet Türk terbiyesi ile yetifltirilerek onlardan oluflacak askerî bir s›n›f›n gerekti-¤i gündeme gelmifltir. Bu oluflacak teflkilat kap›kulu oca¤›n›n çekirde¤ini meyda-na getirmifltir.

Acemi Oca¤›Osmanl› kroniklerinden ö¤rendi¤imize göre Çandarl› Halil ve Karamanl› RüstemBey’in tavsiyeleri üzerine ele geçirilen esirlerden istifade edebilmek maksad›ylamaafll› askerî birlikler oluflturulmaya karar verilmifltir. Yeni askerî birliklerin olufl-turulma karar›n› Osmanl› kronik yazarlar›ndan Afl›kpaflazade, Neflri ve Oruç Bey’ineserlerinde rastlamak mümkündür. Afl›kpaflazade’nin kayd› flöyledir: “...bu ihdâsiki Daniflmendin tedbîridir. Biri Cenderelü Halil ve biri Karamanlu Kara Rüs-tem’dir. Ve hem Gazi Evrenoz’a dahi ›smarlad›lar, ‘ak›ndan ç›kan esirin beflte bi-rin al’ dediler. An›n kim esiri befl olmaya her esirden yirmi befl akça al’ dediler. Butertîb üzerine Evrenoz dahi bir kad› ta’yîn eyledi ve hayli o¤lanlar cem’ etdi.”

Bu do¤rultuda al›nan tavsiyelerin ard›ndan savafllarda al›nacak her bir esire 125akça paha biçilerek bunun 1/5’i olan 25 akça tahsis edilmifl veya her erkek esirdenbirinin padiflah hakk› olarak al›nmas› kanunlaflt›r›lm›flt›r. Buna da “pençik kanunu”ad› verilmifltir. Uzunçarfl›l› bu konuda Gelibolu iskelesine pençikçi ad›yla bir me-mur tayin edildi¤ini kaydetmektedir. Daha Süleyman Pafla zaman›ndan beri savaflesirleri aras›ndan acemi o¤lanlar›n al›nd›klar› bilinmektedir. Pençik o¤lanlar›n›nönemli bir k›sm› ise ak›nc›lar›n düflman memleketlerine yapt›klar› ak›nlar sonu-cunda elde edilmifltir.

Yeniçeri Oca¤›Acemi oca¤›, Yeniçeri Oca¤›’n›n temelini oluflturmaktad›r ve Yeniçeri Oca¤›’na as-ker yetifltirmek amac›yla kurulmufltur. Askeri ihtiyac›n artmas› ile pençik o¤lanla-r›ndan baflka devflirme ad› alt›nda Rumeli taraf›nda oca¤a erkek toplanmas› bafllan-m›fl ve bunun için de devflirme kanunu ç›kar›lm›flt›r. Erkek esirler Türk çiftçi aile-lerin yan›na verilmeye bafllanm›fl ve hem orada hizmet görmeyi hem de Türkçeyiö¤renmifllerdir. Adlar›na ise çeri denmifltir. Afl›kpaflazade, bu kelimenin asl›n›n çi-rik olup asker anlam›na geldi¤ini belirtmektedir. Günden güne geniflleyen bu uy-gulama ile Türk aileler yan›nda Müslümanlaflan esirlerin say›s› artm›fl ve “ak börk”giydirilerek “çeri” ad› verilen bu askerlerin ad› “yeniçeri” olmufltur. En erken Os-manl› kroniklerinden Oruç Bey, bu konuda: “bu tertîb üzere vard›lar o¤lanlar dev-flürdiler. Anatolu’da getürüp Türk kavmine ülefltürdier, çift sürdürdiler. Hem Türk-çe ö¤renürler. Üç dört y›l Türkçe dahi ö¤rendükten sonra getürüp kapuda yeniçe-ri eyledier” diyerek çerilerin 3-4 y›l e¤itimden sonra göreve bafllad›klar›n› belirt-mektedir. Yeniçeri Oca¤› da acemi oca¤› gibi Çandarl› Halil ile Karamanl› RüstemBey’in tavsiyeleriyle kurulmufltur. Yeniçerilik kurumu I. Murad zaman›nda Rume-li’de yo¤un faaliyetlerde bulunarak bol esir ve ganimet topland›¤› dönemdeHristiyan esirlerden faydalanma amac›yla oluflturulmufltur. Orhan Gazi zaman›ndakurulan yaya ve müsellem teflkilat› ise Yeniçeri Oca¤›’n›n geliflmesinden sonraönemini kaybederek geri hizmette kullan›lmaya bafllanm›flt›r.

Cebeci Oca¤›Cebe z›rh anlam›na gelmektedir ancak Cebeci Oca¤›’n›n manas› ise farkl›d›r. Ce-beci oca¤›, Yeniçerilere ok, yay, kalkan, k›l›ç, tüfek, kazma, kürek, barut gibi sa-


vafl aletlerini tedarik etmekle görevli oca¤a verilen isimdir. Bunlar savafl malzeme-lerini deve veya kat›rlarla savafl meydanlar›na naklederek cephede Yeniçerilereda¤›t›rlar ve savafl sonras›nda ise tekrar toplayarak tamire ihtiyac› olanlar› onar›pdaha sonra silah ambarlar›na kald›rmakla görevlilerdir.

Topçu Oca¤›Kap›kulu Oca¤›’n›n yaya k›sm› olan topçu oca¤›, top dökmek, top merasimleri dü-zenlemek ve top atmak amac›yla kurulmufltur. Osmanl› ordusunda ilk top kullan›-m› I. Murad Dönemi’nde yaflanan 1389 Kosova Savafl›’ndad›r. Y›ld›r›m Bayezid za-man›nda da ‹stanbul kuflatmas› s›ras›nda ve Ni¤bolu Savafl›’nda da top kullan›lm›fl-t›r. Ancak topçu oca¤›n›n as›l geliflimi ise Fatih Sultan Mehmed Dönemi’ne rastlar.

Kap›kulu SüvarileriErken dönem Osmanl› askeri baflar›lar›nda Yeniçeri Oca¤› kadar kap›kulu süvari-lerinin de pay› bulunmaktad›r. Kap›kulu süvarileri, saray›n Enderun k›sm›yla d›flsaraydaki iço¤lanlar› ve Yeniçeri Oca¤›’ndan terfi edenler aras›ndan seçilirlerdi.Kap›kulu süvarileri oca¤› I. Murad zaman›nda Timurtafl Pafla’n›n tavsiyesiyle sipahve silahdar olmak üzere iki bölük olarak kurulmufl, daha sonra bu iki bölü¤e sa¤ve sol ulufeci ile sa¤ ve sol garipler ad› verilen dört bölük daha ilave edilerek ka-p›kulu süvarileri alt› bölü¤e ç›kar›lm›flt›r.

Kap›kulu süvarileri de Yeniçeriler gibi padiflah›n flahs›na ait atl› kuvvetlerdir.Derece ve maafl olarak Yeniçerilerden üstün olmalar›na ra¤men, Yeniçerilerin hü-kümet üzerindeki etkileri ve savafllarda oynad›klar› roller daha önemli idi. Kap›ku-lu süvarileri hükümdarla birlikte savafla giderlerken padiflah›n sa¤ ve sol yan›ndayürürlerdi. Sipah ve silahdarlar savafl meydan›nda padiflah›n çad›r›n›, ulufecilerhem savafl zaman›nda hem de konaklama yerlerinde saltanat sanca¤›n› ve gariplerise ordu a¤›rl›klar› ile hazineyi korumakla görevli idiler.

Eyalet AskerleriErken dönem Osmanl› eyalet askerleri, t›marl› sipahiler, azablar ve ak›nc›lardanoluflmaktayd›.

T›marl› SipahilerOsmanl› Devleti’nin belkemi¤ini oluflturan t›marl› sipahiler, devletin imparatorlukhâline gelmesinde birinci derecede hizmeti görülen bir teflkilatt›r. Bu teflkilat Os-manl›lardan önce di¤er Türk-‹slam devletlerinde mevcuttu. Osmanl›lar zaman›ndageliflen bu teflkilat ile dirlik sahipleri, kendilerine tahsis edilen dirlik karfl›l›¤›ndadevlete hizmette bulunmufllard›r. T›marl› sipahinin reayadan ald›¤› öflür ve resme“dirlik” sipahinin kendisine ise “sahib-i arz” denilmifltir. Bu sistemin as›l amac› dev-letin asker ihtiyac›n› karfl›lamakt›r. Böylece hem gerekli asker temin edilebilmiflhem de dirlik sahipleri kendilerine tahsis edilen topraklar mukabilinde devlet mu-hafazas›n› üstlenmifllerdir.

Asker ihtiyac› ise reaya aras›ndan kendilerine t›mar verilerek karfl›lanm›flt›r. T›-mar sahiplerinin senelik gelirleri ise 1.000 - 19.999 akça aras›nda idi. Kendilerinetahsis edilen dirlik geliri karfl›l›¤›nda ise sefere giderlerdi. Yani devlet halktan ala-ca¤› vergiyi kendisi tahsil etmeyerek askeri hizmet karfl›l›¤›nda t›marl› sipahiyi gö-revlendirmiflti. T›marl› sipahi ise savafl zamanlar›nda t›mar miktar›na göre orduyacebelü yani tam teçhizatl› bir veya birkaç süvari ile savafla kat›lmakla yükümlü idi.Cebelünün bütün masraflar› ise t›marl› sipahi taraf›ndan karfl›lanmaktayd›. Cebelü-


Enderun: Saray›n padiflahaait olan k›sm›d›r ve iç sarayanlam›nda kullan›lm›flt›r.Burada padiflah›n özelhizmetlerini gören üst düzeyOsmanl› erkân›n›n e¤itildi¤iodalar mevcuttur.

ler genellikle Anadolu gençlerinden veya sipahi taraf›ndan para ile al›nan ya da sa-vafllarda esir düflen kimselerden oluflabiliyordu. Sefere gitmeyen t›marl› sipahininise dirli¤i elinden al›n›rd›.

AzablarAzablar ise Anadolu’dan savafl için toplanan dinç, kuvvetli ve bekâr Türk erkekleriiçin kullan›lan bir tabirdir. Bunlar, Osmanl› ordusunun hafif yaya askerleridir. Azab-lar›n masraflar› ise topland›klar› yerlerin halk› taraf›ndan karfl›lan›rd›. Ok, yay ve pa-la kullan›rlar, merkez ordunun önünde bulunarak ilk hücumu yaparlard›. Savafl bafl-lad›¤›nda ise sa¤ ve sol kanatlara aç›larak topçunun atefl etmesini beklerlerdi.

Ak›nc›larAk›nc›l›k teflkilat›, s›n›rlar› düflman iflgaline karfl› korumak ve di¤er taraftan f›rsatbuldukça onlar›n topraklar›na ak›nlar yaparak ganimet sa¤lamak amac›yla kurul-mufltur. ‹yi binici atl›lardan oluflan ak›nc›lar, s›n›rlarda veya s›n›ra yak›n yerlerdebir plan ve program dâhilinde yaz-k›fl ak›n yaparlar, mal ve esir al›rlar ve düflmankuvvetleri hakk›nda önemli bilgiler getirirlerdi. Savafl zaman›nda ordunun keflifkolu hizmetini gören ak›nc›lar, güzergâhlar› ordudan önce tespit ederek ordununyolunu açarlar, köprü ve geçitleri tutarak düflman›n pusu kurmas›na mâni olurlar-d›. Fetihten 4-5 gün önce yap›lan keflif ak›nlar› sayesinde de orduyu haberdar et-me f›rsatlar› olur ve düflmana yarayacak maddeleri ganimet olarak toplarlar veköprü ve geçitleri de emniyet alt›na alarak ordunun sorunsuz bir biçimde ilerleme-sini sa¤larlard›. Ak›nc›lar, hafif süvari birliklerinden olufltuklar› için düflman top-raklar›nda çok h›zl› ilerleyebilmifllerdir.

Osmanl› Devleti’ne büyük yararl›l›klar gösteren ak›nc› aileleri aras›nda Evreno-so¤ullar›, Mihalo¤ullar›, Turahano¤ullar› ve Malkoço¤ullar› gibi önemli aileler bu-lunmaktad›r. Bu aileler ak›nc›lar›n›n isimleri ile an›lmaktad›rlar. Erken dönem Os-manl› tarihinde bu ak›nc› ailelerinin önemi büyüktür. Bu aileler Rumeli uclar›nda-ki askeri birlikleri kumanda etmekle kalmam›fllar, ayn› zamanda birer siyasi güçhâline gelerek bulunduklar› bölgelerin feodal beyleri durumuna gelmifllerdir.

Ak›nc›lar›n o¤ullar› da ak›nc› aday› say›l›rlard›, bir nevi babadan o¤ula geçenbir teflkilatt› ve her isteyen ak›nc› olamazd›. E¤er ailenin yetiflmifl erkek çocuklar›varsa onlar›n öncelikleri vard› ve ak›nc› olarak kaydedilmeleri kanundu. Ak›nc›olabilmenin de baz› flartlar› vard›. Bunlar güçlü, yi¤it delikanl›lar aras›ndan seçilir-lerdi. Her ak›n sonras›nda veya ihtiyaç hâlinde bir daha ak›na ç›kamayacak olan-lar, hastalan›p, sakatlananlar veya ölenler tespit edilir ve onlar›n yerlerine genç, çe-vik ve iyi at binici kuvvetli gençler al›n›rlard›.

Erken Dönem Osmanl› Bahriye Teflkilat›Osmanl› Devleti’nin Rumeli’ye geçiflte ve erken dönem Rumeli fetihlerinde kullan-d›¤› en etkin deniz teflkilat› Karesi Beyli¤i’nin donanmas›d›r. Osmanl›lar daha son-raki deniz faaliyetlerinde ise Türk korsanlar›ndan istifade etmifllerdir ki bunlardanbiri de Kemal Reis’tir. Ayr›ca Osmanl› Devleti’nin ilk zamanlar›nda küçük de olsaKaramürsel, Edincik ve ‹zmit’te tersane kurduklar› tespit edilmifltir. Ayr›ca donan-ma sahibi olan Ayd›n, Saruhan, Mentefle gibi di¤er beyliklerin de Osmanl› himaye-sine al›nmas›yla tersanelerinden faydalan›lm›fl, ileride kurulacak imparatorluk do-nanmas›n›n temelleri at›lm›flt›r.

Osmanl› donanmas› özellikle Y›ld›r›m Bayezid zaman›nda büyük bir geliflmegöstermifl, Venedik ve Ceneviz gemileri yenilgiye u¤rat›lm›flt›r. Donanman›n ikin-


Evrenoso¤ullar›: Bu ak›nc›ailelerinden Evrenoso¤ullar›XIV. yüzy›ldan itibaren nesligünümüze kadar ulaflanönemli bir ailedir. EvrenosBey, Osmanl›’n›n Balkanfetihlerinde yer alan ucbeylerinin en önemlisisay›labilir. Yapt›¤› fetihlerkadar kazand›¤› mülkler vezenginli¤iyle de ad›kaynaklara konu olmufltur.“K›l›ç hakk›” olarak eldeetti¤i mülkleri vakfadönüfltüren Evrenos Bey,sadece fetih yapmaklakalmam›fl, kurdu¤uvak›flarla Balkantopraklar›n›n Türkleflme veMüslümanlaflmas›na dakatk›da bulunmufltur.

ci önemli çat›flmas› ise Çelebi Mehmed zaman›nda 1415’te meydana gelmifl ancakdonanma yenilerek büyük kay›plar vermifltir. Ancak bu durum denizcili¤in geliflme-sini yavafllatsa da donanmaya olan ihtiyac› ve çal›flmalar› h›zland›rm›flt›r. Osmanl›donanmas›n›n Ege denizi ile Karadeniz aras›nda faal bir rol oynamas› ise yine bü-tün devlet teflkilat›n›n geliflti¤i Fatih Sultan Mehmed dönemine rastlamaktad›r.

Yusuf Halaço¤lu’nun (2003)., XIV-XVII. Yüzy›llarda Osmanl›larda Devlet Teflkilât› ve Sos-yal Yap›, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›) adl› eserinde kurulufl dönemi Osmanl›Devlet teflkilat› hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgileri bulabilirsiniz. ‹smail H. Uzunçarfl›l›’n›n(1982), Osmanl› Tarihi, C. I, Ankara: T.T.K. adl› eserinde daha ayr›nt›l› bilgi bulabilirsi-niz. Halil ‹nalc›k’›n (2003), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klâsik Ça¤ (1300-1600), çev. RuflenSezer, ‹stanbul: YKY, adl› eserinde Osmanl› devlet sistemi, merkezî yönetimi, eyalet yöne-timi ve t›mar sistemi hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi bulabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Osmanl› devlet teflkilat›, küçük bir beylikten, büyük birimparatorlu¤a geçifl sürecinde ihtiyaca cevap verecekflekilde sürekli geliflmifl ve de¤iflmifltir. Osmanl› Beyli¤i,ilk devlet teflkilat›n› düzenlerken Türkiye Selçuklular›ve ‹lhanl›lar gibi Eski Türk devlet gelene¤ini Anado-lu’ya tafl›yan devletleri örnek alm›fllard›r. Osmanl› yönetim yap›s›n› belirleyen en önemli kurum-lar kul sistemi ve t›mar sistemidir. Kurulufl y›llar››ndanitibaren afliret yap›s›n›n çözülerek kurumlaflma ihtiyac›ortaya ç›kt›¤›nda kul sistemi ile hem hükümdar›n do¤-rudan kendine ba¤l› bir ordu oluflturmas› hem de dü-zenli ordu ihtiyac›n› karfl›lamas›n› sa¤lam›flt›r. T›mar sis-temi ise devletin üretimden alaca¤› vergiyi asker sa¤la-ma karfl›l›¤›nda tevcih etti¤i t›marl› sipahiler sayesindehem asker ihtiyac› karfl›lanm›fl hem de topra¤›n ifllen-mesi ve üretim bak›m›ndan fayda sa¤lam›flt›r. Osmanl›-lar›n devlet anlay›fl›ndaki temel avram “adalet” anlay›fl›-d›r. Eski Türk ve ‹slam geleneklerine göre flekillenmiflbu kavram Osmanl› yönetimini temel kavramlar›ndanbiri olmufltur. Osmanl› merkezî yönetiminin ana unsuru Divân› Hümâ-yûn olmufltur. Kurulufl y›llar›nda daha iptidai bir flekildevarl›¤› bilinen Divân’›n yap›s› devletin ihtiyaçlar›na göreflekillenmifltir. Devlet kararlar›n›n al›nd›¤› ve bir nevi ba-kanlar kurulu gibi çal›flan Divân’›n üyeleri her gün sa-bah namaz›ndan sonra padiflah›n huzurunda toplana-rak, devlete ve halka ait askeri, mali, hukuki ve örfi ifl-ler hakk›nda karar verirdi. Divân’da padiflah, veziriazamve di¤er vezirlerden baflka kazasker, defterdar ve niflan-c› bulunmaktayd›. Dolay›s›yla yürütme organ› gibi çal›-flan Divân-› Hümâyûn Osmanl› merkez teflkilat›n›n ta-mam›n› kaps›yordu.Osmanl› Devleti’nde baflta merkez teflkilat› olmak üze-re taflra teflkilat› Divân-› Hümâyûn’a ba¤l› iki birimdenoluflmaktad›r ki bunlar da eyalet ve kaza teflkilatlar›d›r.Osmanl› Devleti’nin ilk devirlerinden itibaren taflra ida-resinde her idari birime Divân-› Hümâyûn’dan iki amirtayin edilmifltir. Bunlardan ilki sultan›n yürütme yetki-sini elinde bulunduran ve askeri s›n›ftan olan “bey” iledi¤eri sultan›n hukuki yetkilerini kullanarak temsileden ve ilmiye s›n›f› mensubu olan “kad›” idi. Bey, ka-d›n›n hükmü olmadan ceza veremezken, kad› da beyinizni olmadan bulundu¤u kazada kendili¤inden bir yap-t›r›m faaliyetinde bulunamazd›. Kad›lar, mutlaka yük-sek e¤itim alm›fl, medrese tahsilli kifliler aras›ndan se-çilirler ve iki sene süre ile görevde kal›rlard›. Osmanl›

Devleti’nde taflra, idari bak›mdan köy, nahiye, kaza,sancak ve eyaletlere ayr›lm›flt›r ki kendisine ba¤l› olanköylerin nahiyelerle birleflmesinden kaza; kazalar›nbirleflmesinden sancak; sancaklar›n birleflmesinden deeyaletler meydana gelmifltir. Ancak ilk dönem Osman-l› taflra teflkilat›nda bu tabirlerin birbirinin yerine kulla-n›ld›¤› tespit edilmifltir. Osmanl› Devlet teflkilat› içinde askeri teflkilat›n önemlibir yeri vard›r. Bir nevi asker devleti diyebilece¤imizOsmanl› Devleti’nin en önemli mevkileri bu s›n›f›n elin-de olmufltur. Ancak kurulufl y›llar›nda daha bir beylikaflamas›nda iken düzenli askeri birlikleri yoktu ve dahaçok savafl s›ras›nda toplanan bir nevi gönüllü askerler-den oluflan bir güce sahipti. Osman Gazi’nin flöhreti ya-y›l›p, beyli¤in topraklar› geniflledikçe bu gönüllü savafl-ç›lar›n say›s› artmaya bafllam›flt›r. Kurulufl dönemindeyap›lan ilk fetihler ise daha çok beyli¤e tabi olan atl›afliret kuvvetleri sayesinde yap›labilmifltir. Osmanl› as-keri teflkilat›n›n oluflmas›nda Türkiye Selçuklular›, ‹l-hanl› ve Memlüklerin etkisi görülmektedir.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi Divân-› Hümâyûn’un asliüyelerinden de¤ildir?

a. Veziriazamb. Niflanc›c. Defterdard. Kazaskere. Anadolu Beylerbeyi

2. Osmanl› Devleti’nin ilk yaz›l› Kanunnâmesi hangihükümdar zaman›nda ç›kar›lm›flt›r?

a. I. Muradb. Orhan Gazic. Y›ld›r›m Bayezidd. Fatih Sultan Mehmede. Osman Gazi

3. Afla¤›daki terimlerden hangisi Osmanl› Devleti’indetoprak yönetimiyle ilgilidir?

a. Müsellemb. T›marc. Cebecid. Azabe. Niflanc›

4. Erken dönem Osmanl› askeri teflkilat›n›n ilk düzen-li birliklerine ne ad verilir?

a. Ak›nc›larb. Yeniçerilerc. Yaya ve Müsellemd. Topçulare. Serhad Kullar›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› askeri teflkilat›n›nkuruluflunda tavsiyeleriyle rol oynam›flt›r?

a. Çandarl› Halilb. Lala fiahinc. Alaeddin Paflad. Afl›kpaflazadee. Timurtafl Pafla

6. Afla¤›dakilerden hangisinde Osmanl› Devleti’nin tafl-ra idaresi büyükten küçü¤e do¤ru olarak s›ralanm›flt›r?

a. Köy-Kaza-Nahiye-Sancak-Beylerbeyilikb. Beylerbeyilik-Sancak-Kaza-Nahiye-Köyc. Sancak-Kaza-Beylerbeyilik-Nahiye-Köyd. Beylerbeyilik-Nahiye-Sancak-Kaza-Köye. Beylerbeyilik-Kaza-Nahiye-Sancak-Köy

7. Divân-Hümâyûn’da fler’i ve hukuki ifllere kim ba-kard›?

a. Vezirlerb. Defterdarc. Veziriazamd. Niflanc›e. Kazasker

8. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’nin ilk Ve-ziriazam’›d›r?

a. Süleyman Paflab. Rüstem Paflac. Lala fiahin Paflad. Çandarl› Kara Halil Hayreddin Paflae. Timurtafl Pafla

9. Osmanl› Eyalet askerleri hangi askeri birliklerdenoluflur?

a. T›marl› sipahiler-Azaplar-Ak›nc›larb. Cebeci Oca¤›-Yeniçeriler- Kap›kulu süvarileric. T›marl› sipahiler-Topçular-Azablard. Ak›nc›lar-Azablar-Yeniçerilere. Yaya ve Müsellemler-Yeniçeriler-Azablar

10. Afla¤›dakilerden hangisine Osmanl› arazi teflkilat›n-da geliri en yüksek olan Has’lar verilmez?

a. Sultanlarb. Alay beyleric. Vezirlerd. Beylerbeyilere. Sancakbeyleri



Prof. ‹nalc›k: Osmanl› 1302’de kurulduÜnlü tarihçi Prof. Dr. Halil ‹nalc›k, Osmanl›’n›n devletniteli¤ini 1302 y›l›nda Yalova’daki Bafeus Zaferi sonra-s› kazand›¤›n› söyledi.

YALOVA - Yalova ve Bilkent üniversitelerince düzenle-nen Osmanl› Devleti’nin Kurulufl Tarihi Sempozyu-mu’nda Prof. Dr. Halil ‹nalc›k, Osmanl› Beyli¤i’nin dev-let statüsünü 1302 y›l›nda Yalova’da Bizans’a karfl› yap-t›¤› Bafeus Savafl›’yla kazand›¤›n› öne sürdü. Prof. Dr.‹nalc›k, 70 y›ld›r bu konudaki gerçekleri dünyaya anlat-mak için u¤raflt›¤›n› söyledi. Türk devletlerinde hanedan›n kurulmas› için hutbeokunmas› ve sikke bast›r›lmas› gerekti¤ini ifade edenünlü tarihçi, “Osmanl›, Karacahisar’da payitaht›n› kur-

du¤u zaman, ço¤u Müslüman olan halk, kad› tayin

edilmesini ve hutbe okutulmas›n› istemiflti. Bunun üze-

rine camilerde hutbe okutulup kad› tayin edildi. Bu-

nun oldu¤u tarihi tarihçiler iki as›r sonra 1299 olarak

kabul etmifllerdir ve öyle süregelmifltir. Bu zamanlarda

sikke bas›m› da söz konusu de¤ildir. Bunlar›n ço¤u hu-

rafeden ibarettir’’ diye konufltu. ‹nalc›k, Osmanl›’n›n O¤uzlar›n Kay› boyundan geldi¤ikonusunun da hurafeden ibaret oldu¤unu iddia etti:“Türk ananelerinde hakanl›¤a namzet olanlardan biri-

sinin zafer kazanmas› gerekiyor. Bu, Tanr›n›n ona bir

kut vermesi fleklinde tasvir edilir. O halde araflt›rmalar›-

m›zda bu konular› ön plana ç›karaca¤›z. Osman Gazi,

s›n›rda kendi dönemindeki alplerle mücadele ediyor.

Burada tarihçi hangi eseriyle öteki alpleri gölgede b›rak-

t›¤›na bakmal›. ‹flte bu hadise Bafeus Savafl›’yla gerçek-

leflmifltir. Yani kendisinden sonra o¤lunun hiç itirazs›z

beylik taht›na oturmas› yani hanedan›n kurulmufl ol-

mas› tarihçinin tespit edece¤i en önemli fleydir. Orta

Ça¤’da hanedan demek devlet demektir. ‹flte bunu te-

min eden, Osmanl›’n›n büyük Bafeus Zaferi’dir.”

Bafeus Savafl›’n›n Bizans kuvvetleriyle Osman Gazi ko-mutas›ndaki ordu aras›nda geçti¤ini kaydeden ‹nalc›k,bu tarihin Bizans kaynaklar›nda da geçti¤ini belirtti.‹nalc›k, bu çok önemli savafl konusunda Türk kaynak-lar›nda hemen hiçbir fley bulunmad›¤›n› söyleyerek,flöyle konufltu:

Kaynaklar›mla ‹spat Ediyoruum

“Bu savafl›n neticesinde Osman’›n flöhreti yay›lm›flt›r.

Her taraftan onun emri alt›na Türkler gelmeye bafllad›.

Demek ki bir ordu sahibidir. Demek ki bu zafer Türk

ananesine göre kut sahibi oldu¤u zaferdir. Kendisin-

den sonra Orhan hiç itirazs›z tahta geçmifltir. ‹flte bu

sebeple bu tarihte bir hanedan olarak kuruldu¤unu

söylüyorum. Bu zamana kadar 1299 olarak kabul et-

tik. fiimdi ‘Bu nereden ç›kt›’ diyorlar. Delillerimle, kay-

naklar›mla ispat ediyorum. Lütfen okuyun....’’

Kaynak: www.ntvmsnbc.com/ 27 Temmuz 2009 Pa-zartesi

Okuma Parças›1-Osmanl› kronik yazarlar›ndan Neflri’nin anlatt›¤› birhikâye kurulufl y›llar›ndaki idari örgütlenmeyle ilgili bil-giler verir. Bu örnek ulemadan olan Çandarl› Halil Pa-fla’n›n devlet idaresindeki yükselifli ve Osmanl› beyleri-nin atamalarda bunlara verdi¤i önemi göstermesi bak›-m›ndan dikkat çekicidir:“...Kar›ndafl› eyitdi: ‘an› kad›ya dan›flmak gerek’. Ol

zamanda Çandarlu Hayrüddin Pafla Bilecik kad›s› idi.

Kad›l›¤› ana Osman kendi virmifldi. Orhan sonra an›

‹znik’e kad› kon›ld›. Andan Bursa’ya kad› oldu Or-

han’dan sonra Gazi Hünkar an› Kad›asker idindi. An-

dan vezir olub Beylerbeyi dahi oldu ve hem Edebali’nün

h›s›m› idid. Ana dan›fld›lar.”

Kaynak: Mehmed Neflrî (1995), Neflri Tarihi (Kitâb-›

Cihan-nümâ)., I, Haz. F. R. Unat-M. A. Köymen, An-kara: Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›., s. 154.

2- Bir Avrupal›’n›n gözünden bir Osmanl› divân toplan-t›s›n›n anlat›lmas› bizlere önemli bilgiler sa¤lar:“1432’ye do¤ru Edirne’de II. Murat’›n saray›n› ziyaret

eden Bertrandon de La Brocquiére de, dönemin divân

toplant›s›n› flöyle anlat›r:


”

“


“Birinci kap›dan geçtik. Kap› içeri do¤ru aç›l›yordu ve

hepsi elinde de¤nek, otuz kadar kul (kap›c›) taraf›ndan

korunuyordu. Biri izinsiz girmeye kalkarsa önce uzak-

laflmas› için uyar›rlar; direnirse ellerindeki de¤neklerle

onu uzaklaflt›r›rlar... Milano elçisi girince kap›n›n ya-

n›nda oturtuldu. Ne zaman bir elçi gelse (hemen her

gün bir elçi gelir), sultan kap›da divân kurar (“il fait

porte” “Faire porte” için Fransa’da “kral›n huzuruna

kabul edilmek” denir) Bizim “court dur oy” dedi¤imiz

fleye Türkler “Padiflah Kap›s›”, derler. Sultan içeri girdi

ve yandaki bir divânhaneye gitti. Oturmas› için haz›r-

lanm›fl kadife döfleli befl basamakla ç›k›lan bir sedirde,

âdetleri üzere, terzilerin çal›fl›rken oturduklar› biçim-

de, oturdu. Sonra divânhanenin yan›ndan baflka bir

yerde beklemekte olan paflalar gelip sultan›n önünden

geçtiler. Divânhaneye girdiler ve divâna kat›lmas› âdet

olan herkes yerini ald›. Divânhanenin duvar› boyunca

sultandan olabildi¤ince uzakta idiler.”

Kaynak: Halil ‹nalc›k. (2004) Osmanl› ‹mparatorlu-

¤u, Klasik Ça¤ (1300-1600). çev. Ruflen Sezer, 4. Bas-k›, ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›, s. 95.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkez Teflkilat›” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkez Teflkilat›” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Taflra Teflkilat›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Askeri Teflkilat” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Askeri Teflkilat” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Taflra Teflkilat›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkez Teflkilat›” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz. 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Merkez Teflkilat›” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Askeri Teflkilat” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Taflra Teflkilat›” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Osmanl› tarihçilerinden Halil ‹nalc›k, Osmanl›lara miraskalan devlet kavram›n›n oluflum sürecini flöyle özetle-mifltir: Bu dönemde yöneticiler, Anadolu’daki Selçuklu

merkezleriyle ‹ran ve M›s›r’dan gelerek, eski Orta Do¤u

devlet ve yönetim kavramlar›n› bu yeni ve h›zla büyü-

yen devlete s›k›ca yerlefltiriyordu. Hint-‹ran kaynakl›

bu devlet ve idare kavram, ‹slâm öncesi dönemde gelifl-

mifl, ‹ranl› ve Hristiyan kâtiplerin istihdam› yoluyla da

Abbasî Halifeli¤i’ne geçmiflti. 11. ve 13. yüzy›llar aras›n-da Orta Asya Türk-Mo¤ol gelenekleriyle de¤iflmifl hâliy-le de Osmanl›lara geçmifltir. Bu cümle esas›nda Osman-l› tarihi boyunca de¤iflen devletin yönetim yap›s›n›nkaynaklar›na da at›fta bulunmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Bütün ‹slam hükümdarlar› gibi Osmal›lar da tebaas›olan halk› reâyâ olarak sayar. Reâyâ tanr›n›n hükümda-ra emanetidir ve onun görevi bunlar› korumakt›r. Buanlay›fl sonucu Osmanl› hükümdarlar› toplumu iki s›n›-fa ay›rm›flt›r. ‹lki Reâyâ yani vergi veren, tar›m ve tica-retle u¤raflanlard›. ‹kincisi ise askeri/yönetici s›n›ft›.Bunlar dinlerine ve etnik kökenlerine bak›lmaks›z›n bus›n›flamaya tabi tutulur, özellikle Reâyâ’dan ç›kmak içinözel izinler gerekirdi.

S›ra Sizde 3

Osmanl› hükümdarlar›, kurulufl y›llar›ndan beri ordu-nun esas gövdesini oluflturan göçebe Türk afliretleri veTürk askerî aristokrasisinin idaresi alt›ndayd›. Ayn› za-manda devletin ihtiyaçlar›na cevap vermeyen bu yap›-n›n art›k düzenli bir orduya dönüflmesi gerekiyordu.Özellikle I. Murad zaman›nda devlete sad›k köleler or-dusu kurularak, Türk askerî aristokrasisinin etkisi azal-t›lmaya baflland›. Böylelikle Osmanl› sultan›, göçebeTürkmenleri ak›nc› kuvvetler olarak s›n›rlarda kullan›-yor ve merkezden uzak tutuyor, di¤er yandan da sade-ce kendisine sad›k devflirmelerden oluflan bir orduylamerkezdeki di¤er güç odaklar›n› kontrol alt›nda tutu-yordu.

S›ra Sizde 4

Divân-› Hümâyûn, devlete ait siyasi, idari, mali vehatta askerî ifllerin görüflüldü¤ü, incelendi¤i ve nihaibir karara ba¤land›¤› en yüksek merciidir. Ayn› za-manda adli ve idari anlamda yüksek bir mahkeme ko-numundad›r.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 5 Divân, her gün sabah namaz›ndan sonra padiflah›n hu-zurunda toplanarak, devlete ve halka ait askerî, mali,hukuki ve örfi ifller hakk›nda karar verirdi. Divân’dapadiflah, veziriazam ve di¤er vezirlerden baflka kazas-ker, defterdar ve niflanc› bulunmaktayd›. Askerî ve örfiiflleri veziriazamlar, fleri ve hukuki iflleri kazasker, maliiflleri de defterdar yürütürdü. Niflanc› ise arazi iflleri,has-zeamet-t›mar tevcihlerini deftere kaydetmekle yü-kümlü idi. Yaz›lan fermanlar›n ve beratlar›n üzerindekitu¤ralar da niflanc›n›n kaleminden ç›kmaktayd›. Hü-kümdar nerede ise Divân orada kurulurdu.

S›ra Sizde 6Osmanl› Devleti’nde baflta merkez teflkilat› olmak üze-re, taflra teflkilat› Divân-› Hümâyûna ba¤l› iki birimdenoluflmaktad›r ki bunlar da eyalet ve kaza teflkilatlar›d›r.Osmanl› Devleti’nin ilk devirlerinden itibaren taflra ida-resinde her idari birime Divân-› Hümâyûn’dan iki amirtayin edilmifltir. Bunlardan ilki sultan›n yürütme yetkisi-ni elinde bulunduran ve askerî s›n›ftan olan “bey” iledi¤eri sultan›n hukuki yetkilerini kullanarak temsil edenve ilmiye s›n›f› mensubu olan “kad›” idi. Bey, kad›n›nhükmü olmadan ceza veremezken, kad› da beyin izniolmadan bulundu¤u kazada kendili¤inden bir yapt›r›mfaaliyetinde bulunamazd›.

Yararlan›lan KaynaklarAh›shal›, R. (1999). “Divân-› Hümâyûn Teflkilat›”, Os-

manl›. c. VI, Ankara: Yeni Türkiye Yay›nlar›. Akda¤, Mustafa. (1959). Türkiye’nin ‹ktisadî ve ‹çtimaî

Tarihi (1243-1453), c. I, Ankara: Bar›fl Yay›nevi.Akgündüz, A. (1990). Osmanl› Kanunnâmeleri ve

Hukukî Tahlilleri. 1. Kitap Osmanl› Hukukuna Gi-rifl ve Fatih Devri Kanunnâmeleri, ‹stanbul:?

Afl›kpaflazâde. Afl›kpaflazâde Tarihi. ‹stanbul: Matbaa-iAmire 1332.

Barkan, Ö. L. (1979). “T›mar”, ‹slam Ansiklopedisi c.XII/1, ‹stanbul: Milli E¤itim Bakanl›¤› Yay›nlar›.

Fendo¤lu, H.T. (1999). “Osmanl›’da Kad›l›k Kurumu veYarg›n›n Ba¤›ms›zl›¤›”, Osmanl›. c. VI, Ankara: Ye-ni Türkiye Yay›nlar›.

Gökbilgin, T. (1952). XV-XVI. As›rlarda Edirne ve Pa-fla Livas›, Vak›flar-Mülkler-Mukataalar. ‹stanbul:‹flaret Yay›nlar›.

Göyünç, N. (1999). “Kurulufl Devrinde Askerî Teflkilâtve Devflirme Düzeni”, Osmanl›. c. VI, Ankara: Ye-ni Türkiye Yay›nlar›.

Göyünç, N. (1999). “Osmanl› Devleti’nde Taflra Teflkilâ-t› (Tanzimat’a Kadar)”, Osmanl›. c. VI, Ankara: Ye-ni Türkiye Yay›nlar›.

Halaço¤lu, Y. (2003). XIV-XVII. Yüzy›llarda Osman-l›larda Devlet Teflkilât› ve Sosyal Yap›. Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Imber, C. (2006). Osmanl› ‹mparatorlu¤u 1300-1650.çev. fiiar Yalç›n, ‹stanbul: Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›.

‹nalc›k, H. (1996). Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Toplumve Ekonomi. 2. Bask›, ‹stanbul: Eren Yay›nlar›.

‹nalc›k, H. (2003). Osmanl› ‹mparatorlu¤u KlâsikÇa¤ (1300-1600). çev. Ruflen Sezer, ‹stanbul: Yap›Kredi Yay›nlar›.

‹nalc›k, H. (2011). Kurulufl ve ‹mparatorluk Sürecin-de Osmanl›, Devlet-Kanun-Diplomasi. ‹stanbul:Timafl Yay›nlar›.

‹pflirli, M. (1992). “Beylerbeyi”, Türkiye Diyanet Vak-f› ‹slam Ansiklopedisi. c. VI, ‹stanbul.

Kunt, M. (1978). Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Ara-s›nda Osmanl› Ümeras› ve ‹l ‹daresi. ‹stanbul:Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›.

Kurt, Y. (1999). “Osmanl› Toprak Yönetimi”, Osmanl›.c. III, Ankara: Yeni Türkiye Yay›nlar›.

Mehmed Neflrî, (1995). Neflri Tarihi (Kitâb-› Cihan-nümâ). I, Haz. F. R. Unat-M. A. Köymen, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Mumcu, A. (1994). “Divân-› Hümâyun”, Türkiye Diya-net Vakf› ‹slam Ansiklopedisi. c. IX, ‹stanbul.

Mumcu, A. (1986). Hukuksal ve Siyasal Karar Orga-n› Olarak Divân-› Hümâyûn. Ankara.

O¤uzo¤lu, Y. (2000). Osmanl› Devlet Anlay›fl›. ‹stan-bul: Eren Yay›nlar›.

Ortayl›, ‹. (1994). Hukuk ve ‹dare Adam› Olarak Os-manl› Devleti’nde Kad›, Ankara: Turhan Kitabevi.

Oruç Be¤ Tarihi (Osmanl› Tarihi 1288-1502), Öz-türk, ‹stanbul: Çaml›ca Yay›nlar›, 2008.

Pakal›n, M. Z. (1993) Osmanl› Tarih Deyimleri Te-rimleri Sözlü¤ü. c. I-II-III, ‹stanbul: Milli E¤itimBakanl›¤› Yay›nlar›.

Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1982). Osmanl› Tarihi. c. I, Ankara:Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›.

Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1984). Osmanl› Devlet Teflkilât›n-dan Kap›kulu Ocaklar›. c. I-II, Ankara: Türk TarihKurumu Yay›nlar›.

Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1984). Osmanl› Devleti’nin Merkezve Bahriye Teflkilât›. Ankara: Türk Tarih KurumuYay›nlar›.

Ünal, M. A. (1999). “Osmanl› Devleti’nde Merkezi Oto-rite ve Taflra Teflkilat›”, Osmanl›. c. VI, Ankara: Ye-ni Türkiye Yay›nlar›.

Varl›k, M. Ç. (1999). “Anadolu Eyaleti Kuruluflu ve Ge-liflmesi”, Osmanl›. c. VI, Ankara: Yeni Türkiye Ya-y›nlar›.

Yücel, Y., Sevim, A. (1995). Türkiye Tarihi, Osmanl›Dönemi (1200-1566). c. II, Ankara: Türk Tarih Ku-rumu Yay›nlar›.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Osmanl› yönetiminin merkez ve taflra örgütlenme modelinin genel yap›s›n›flematik olarak belirleyebilecek,Osmanl› merkez teflkilat›nda, Divan-› Hümayun’daki görevlileri ve görev da-¤›l›m›n› tespit edebilecek,Osmanl› taflra teflkilat›nda idari birimleri ve görev alanlar›n› s›ralayabilecek,Osmanl› kamu personel yap›s›n›n üçlü ifllevsel ayr›flmas›n› çözümleyebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Kul Sistemi• Divan-› Hümayun• Kap›kulu Ocaklar›

• ‹lmiye-Seyfiye-Kalemiye• Merkez-Taflra • Eyalet-Sancak-Ksaza

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN


• OSMANLI ‹DAR‹ YAPISINDAMERKEZ TEfiK‹LATI

• SARAY• D‹VAN-I HÜMAYUN• OSMANLI ‹DAR‹ YAPISINDA TAfiRA

TEfiK‹LATI• EYALET ‹DAR‹ B‹R‹M‹• SANCAK ‹DAR‹ B‹R‹M‹• KAZA ‹DAR‹ B‹R‹M‹

Osmanl› KlasikDönemi’ndeYönetim Yap›s›


OSMANLI DEVLET YAPISINDA MERKEZ TEfiK‹LATIOsmanl› devlet yap›s›n›n temeli örgütlenme modeli “kul sistemi“ üzerine kurul-mufltu. Bu sistem Osmanl› merkeziyetçi örgütlenme modelinin temel unsurlar›n-dan biri idi. Bu sistemle, Osmanl› padiflahlar› kendi icra gücünü yaln›z kendi kul-lar›na emanet etmeyi bir prensip olarak kabul etmifllerdir. Kul sisteminden gelen-lere yaln›zca askerî makamlar verilmifl, maliye ve yaz› iflleri flefliklerine genellikleilmiye s›n›f›ndan Türk ve Müslüman unsurlar getirilmifltir.

Kullar›n kökeni bafllang›çta savafl esirleri (acemi o¤lanlar-pencik o¤lanlar) idi-ler. Sarayda, Balkan aristokrat s›n›flar›n›n çocuklar›ndan rehine olarak tutulanlar›da buna katmak gerekir. Büyük flehirlerde esir pazarlar›ndan en iyi esirler padiflahiçin sat›n al›n›rd›. I. Bayezid devri’nden itibaren kullara devflirmeden gelen çocuk-lar kat›ld›.

Sarayda ve devlet hizmetinde kullan›lmak üzere kölelerden gençlerin yetifltirilmesi

OrtaDo¤u ‹slam devletlerinde gelen eski bir gelenek olmakla birlikte, “devflirme siste-

mi“ Osmanl›lar›n kul sistemine getirdikleri önemli bir yeniliktir. Savafllarda ordu

fertleri taraf›ndan elde edilen esirler hakk›nda düzenlenen kanuna Pencik Kanunu,

ordu için al›nan esir o¤lanlara pencik o¤lan› denir. Pencik o¤lanlar›n›n önemli bir

bölümü ak›nc›lar›n düflman ülkelerine yapt›klar› ak›nlar sonucu elde edilirdi. On

beflinci yüzy›l Pencik Kanunun’a göre, bu esirler, ak›nc› beyi, toyca ve pencikçi de-

nilen memur taraf›ndan tespit edilirdi. Fiilen esir ettikleri esir o¤lanlar›n yirmi ade-

di ak›nc› beyine, befli pencikçiye, biri toycalar›n büyüklerine, biri toycalar›n iki kü-

çü¤üne b›rak›larak, kalan esir o¤lanlardan on ila on yedi yafllar› aras›ndaki erkek

esirlerden fiziken sa¤lam olanlar, devlet taraf›ndan üçyüz akçe karfl›l›¤› sat›n al›n›r-

lard›. Pencik Kanunu daha sonra önemli de¤iflikliklere u¤rad›. Acemili¤e al›nma-

yan ve adedi beflten afla¤› olan erkek esirler flirhor (0-3 yafl›na kadar olan yavru),

beççe (3-8 yafl aras› yavru), gulamçe (8-12 yafl aras› küçük çocuk), gulam (bülu¤ ça-

¤›ndaki çocuk), sakall› (trafl ça¤›ndaki o¤lan) ve pir (yafll› o¤lan) diye birtak›m s›n›f-

lara ayr›ld› ve bu düzenlemeye göre vergi al›nd›.

Çelebi Mehmed ve o¤lu ‹kinci Murad’›n ilk devirlerinde Rumeli’de fetihler durdu-¤u için, esirlerden yararlan›lamam›fl, yeterli miktarda pençik o¤lan› toplanamam›fl-t›. Bunun üzerine yeni bir yöntem ile Hristiyan teban›n birden fazla çocuklar›ndanyaln›z bir tanesinin Osmanl› ordusuna al›nmas›na karar verildi. Bunun için “Dev-flirme Kanunu“ ç›kar›ld›. Bu yeni kanun art›k eski önemini kaybetmifl olan “Pencik

Osmanl› Klasik Dönemi’ndeYönetim Yap›s›

Kanunu“ ile askere alman›n da yerini al›p, kuvvetli ve sürekli olarak iki buçuk yüz-y›l devam etti. Devflirme Kanunu’na göre lüzum ve ihtiyaca göre üç befl bazen da-ha uzun bir zamanda Hristiyan tebaan›n sekiz ile yirmi yafllar› aras›ndaki çocukla-r›n›n s›hhatli ve kuvvetlilerinden acemi o¤lan› al›nmaya baflland›.

Önceleri Rumeli’de uygulanan bu kanunla; Arnavutluk, Yunanistan, Adalar ve Bul-

garistan’dan ve daha sonra da S›rbistan, Bosna-Hersek ve Macaristan’daki Osman-

l› arazisinden de devflirmeler yap›ld›. On beflinci yüzy›l sonlar› veya on alt›nc› yüz-

y›l bafllar›ndan itibaren Anadolu’daki Hristiyan tebeay› da kapsayan bu kanun on

yedinci yüzy›lda genel bir flekil ald›.

Devflirme iflinde Oca¤›’na birinci derecedesorumlu olan “Yeniçeri a¤as›“, devflirilecek ço-cuk miktar›n› da belirlerdi. Yeniçeri oca¤›naacemio¤lan› al›nmas› onun tezkeresiyle olurdu.Devflirmeye gidecek devflirme a¤alar›n› da oseçerdi. Devflirme iflleminde, ocak taraf›ndanbir emin ile bir memur tayini kanundu. Baflkayerden olamazd›. Devflirme emini ile bir me-mur tayininden önce bu ifli on alt›nc› yüzy›l›nilk yar›s›na kadar beylerbeyi, sancakbeyi ve ka-d›lar yapmakta idi. Fakat bunlar›n rüflvet ve il-timas alarak yolsuzluk yapmalar› üzerine dev-flirme ifli Yeniçeri Oca¤›’na b›rak›lm›flt›. Bu hiz-mete kanunen, ocaktan sekbanbafl›, solakbafl›,za¤arc›bafl›, seksoncubafl›, turnac›bafl›, haseki-ler, zenberekçibafl›, deveciler veya yayabafl›lar-dan biri bir tak›m maiyetiyle memur edilirlerdi.Bunlardan herhangi biri özürünü bildirip gö-

revden af dilerse di¤erine verilirdi. Yeniçeri Oca¤›’sn›n a¤a bölükleri sonradan, II.Bayezid devri’nde kurulduklar› için bunlar›n zabitleri olan kethüdabey, Baflçavufl,kethüda yeri, muhz›rbafl› ve talimhanecibafl›n›n devflirmeye gitmeleri kanun de¤il-di. Güvenilen kiflilerden seçilen ve görevinde tamamen serbest olan devflirme me-muru, elinde bulunan devflirme ferman ve yeniçeri a¤as›n›n mektubu çerçevesin-de memur edildi¤i bölgede çocuk devflirirdi. Fermanda devflirilecek o¤lan say›s›kazalara göre belirlenmiflti. Devflirilen çocuklar›n köy, kaza, sancak, ana-babaisimleri, do¤um ve eflkalleri deftere kaydedilirdi. ‹ki nüsha hâlinde düzenlenendefterin biri bu çocuklar› ‹stanbul’a götürecek sürü bafl›nda, di¤eri de devflirme ifli-ni yapan memurda kal›rd›.

Kanun gere¤ince, Hristiyan çocuklar›n en asilleri seçilirdi. Papaz o¤ullar› dadevflirilirdi. Bir o¤lu olan›n o¤lu devflirilmeyip baba oca¤›na b›rak›l›r, iki o¤lu ola-n›n biri, birkaç erkek çocu¤u olan ailelerin sekiz ile on sekiz yafllar› aras›nda bu-lunan çocuklar›ndan en s›hhatli ve gürbüz olan bir tanesi seçilirdi. Her bölgedek›rk aileden bir o¤lan seçmek kanun icab›yd›. Annesi ve babas› ölmüfl çocuklar ge-nelde iyi terbiye görememifl; asil olmayan fakat makam sahibi kiflilerin devfliril-mezlerdi. Devflirilen çocuklar “sürü“ denilen yüzer, yüzellifler, ikiyüz veya dahafazla kiflilik kafileler hâlinde “sürücü“ denilen devflirme memurlar›n›n ve muhaf›z-lar›n nezaretinde at, deve ya da arabalarla ‹stanbul’a sevkedilirlerdi. ‹stanbul’a ge-len çocuklar, iki üç günlük istirahattan sonra kelime-i flahadet getirerek Müslüman


Resim 4.1

Yeniçeriler han-›ya¤ma’da. Çanakya¤mas› da denilenbu gelene¤e göreYeniçeriler, üçayda bir ulufelerinialmak için saraydatoplan›r veSultan’›nikram›ndannasiplerinial›rlard›.

olurlar ve daha sonra Yeniçeri a¤as›n›n huzurunda kontrolden geçirilirler ve eflkaldefterlerine kaydedilir ve sünnet edilirlerdi. Yeniçeri a¤as›n›n padiflaha arz› ile fi-ziken güzel olanlar saray için ayr›l›r ve gürbüzce olanlar Bostanc›oca¤›na verilir,kalanlar ise Anadolu ve Rumeli a¤alar› vas›tas›yla Anadolu ve Rumeli’deki Türkle-re geçici bir süre için sat›l›rd›.

SARAYPadiflah›n hem özel hayat›n›n geçti¤i hem de devletin yönetildi¤i yerdi. Saray, En-derun ve Birun olmak üzere iki bölümden olufluyordu.Bu iki bölüm babü’s-saade (Orta kap›) denilen kap›yla birbirine ba¤lanm›flt›.

Osmanl›larda ilk saray Bursa da yap›lm›flt›. Baflkent Edirne olunca burada daha bü-

yük bir saray yap›lm›fl, ‹stanbul’un fethiyle Fatih, Beyaz›t’taki mevcut sarayda otur-

mufl, buran›n yeterli gelmemesi üzerine ayn› yerde baflka bir saray yapt›r›lm›flt›. Es-

ki Saray denilen bu saray›n da yeterli olmamas› üzerine Topkap› Saray› (yeni saray)

yap›lm›flt›r. Padiflahlar 19. yüzy›la kadar burada oturmufllar, 19. yüzy›lda Dolma-

bahçe, Beylerbeyi, Ç›ra¤an ve Y›ld›z saraylar› yap›lm›flt›r.

Devflirme o¤lanlar ‹stanbul’a getirilince, vücut ve karakter itibariyle en iyileriseçilir, bazen sultanlar seçimde bizzat haz›r bulunurlard›. Saray için seçilenler ‹s-tanbul’da Galatasaray ve ‹brahim Pafla saraylar›na, taflrada Edirne ve Manisa saray-lar›na gönderilirlerdi. Kalanlar›n ço¤u Yeniçeri olmak üzere Anadolu’da Türk köy-lülerinin yan›na gönderilir, küçük bir k›sm› padiflah bahçelerinde hizmet için bos-tanc› yap›l›rd›. Saraya ayr›lm›fl olanlara iço¤lan›, Yeniçeri Ocaklar›na ayr›lm›fl olan-lara acemio¤lanlar› denirdi. Ayr›ca fethedilen yerlerde asil ailelerin çocuklar› seçi-lerek saraya gönderilirdi. Bu o¤lanlar, 2 ile 7 y›l aras›nda bu saraylarda s›k› bir di-siplin alt›nda e¤itim gördükten sonra ç›kma denilen ikinci bir elemeden geçer veen uygun görülenleri seçilerek padiflah›n oturdu¤u sarayda, yani Yeni Saray’da Bü-yük Oda ve Küçük Oda denilen dairelere al›n›rlard›. Saraya al›nmayanlar Kap›ku-lu sipahi bölüklerinden alt kademede bulunan ulufeciler ve garipler bölüklerineverilirlerdi. Büyük odada ve küçük odada o¤lanlar yaln›z okuma-yazma ve bede-ni idmanlarla u¤rafl›rlard›. ‹slami e¤itimden sonra iço¤lan› kendi özel e¤itimine gö-re özel bir alanda uzmanlaflmak imkân›na sahipti. Odalarda türlü fenler, hat, infla,

794. Ünite - Osmanl › K lasik Dönemi’nde Yönet im Yap›s ›

Resim 4.2

Topkap› Saray›‹stanbul 2010,European Capitalof culture,http://tr.visit2istanbul.com/topkapi-sarayi/

siyakat, hesap, musiki ö¤retilirdi. Bunlar kâtip s›n›f›na geçebilirlerdi. Odalarda o¤-lanlara beden kuvvetini gelifltirme, binicilikte ve silahflorlukta beceri kazanma im-kân› verilirdi. Bafll›ca sporlar, a¤›rl›k tafl›mak ve çekmek, gürefl, ok atma, süvarilik,k›l›ç talimi, tomak ve cirit oyunlar› idi. Enderun’da minyatür, nakfl, ciltçilik, hattat-l›kta birçok üstat yetiflmifltir. Bu lüzumlu bilgiler ve maharetler yan›nda saraydakiterbiyenin en önemli amac›, padiflah›n hizmetinde kendisine mutlak ba¤l›l›k ve ita-at duygular› afl›lamakt›. Odalarda mutlak bir disiplin uygulan›rd›. Yatma, kalkma,yemek ve istirahat için belli zamanlar belirlenmiflti. Odalarda o¤lanlar, onar kiflilikgruplara ayr›lm›fl olup her grubun bafl›nda yetiflkin bir o¤lan lala unvan› ile arka-dafllar› aras›ndaki disiplinden sorumludur. O¤lanlar birbirlerine laladafl derler. Fa-kat odalar›n as›l gözetimi, kap›o¤lan› kethüdas›na verilmifltir. O, kendi emrindeki(say›lar› 16 ile 30 aras›nda de¤iflmifl olan) had›mlarla bu görevi yerine getirir.

Sarayda devaml› personeli had›mlar olufltururdu. Bunlar, disiplini koruyan veo¤lanlar› terbiye eden, had›m edilmifl personeldi. Bütün had›mlar›n bafl› kap› a¤a-s› (babü’s-sade kap›s›) idi. Onun alt›nda s›ras›yla üç odabafl› (hasodabafl›, hazine-darbafl›, kilercibafl›) gelirdi. Bunlar padiflah›n kiflisel hizmetleri ile görevli olup d›-flar›da ve içeride daima yan›nda bulunurlar, gece nöbet tutarlard›. Bunlar›n padi-flaha do¤rudan arzda bulunma yetkisi vard›. Kap›a¤as›, padiflah ad›na saray›n mut-lak amiridir. Hasodabafl›, hazinedar bafl› ve kilercibafl› padiflah›n do¤rudan do¤ru-ya kiflisel hizmetlerine bakan yukar› odalar›n amiridirler. O¤lanlar, büyük oda veküçük odada normal olarak dört y›l tahsil ve terbiyeden sonra yeni bir elemedengeçerler. Buna ç›kma denir.

Ç›kmada en uygun görünenler, hazine ve kiler odalar›na al›n›rlar, kalanlar ka-p›kulu süvari bölüklerinden sipahi o¤lanlar› ve silahdar bölüklerine verilir. Yukar›odalar aras›nda en yükse¤i padiflah›n flahsi güvenli¤ine ve flahsi odalar›na bakanhasodad›r. 17. yüzy›l bafllar›nda baz› özel hizmetler için seferli odas› ad›yla dör-düncü bir oda kurul. Burada berberler, tellaklar, soytar›lar, pehlivanlar, musikifli-naslar, flairler, hanendeler toplanm›flt›.

O¤lanlara ait terfi, nakil gibi bütün ifller kap› a¤as›n›n veya hasodabafl›n›n arz›üzerine bizzat padiflah›n emriyle yap›l›rd›.

Kul sisteminin ahenkli bir bütün fleklinde ifllemesini sa¤layan sistem ç›kmad›r.Yani belli aral›klarla, 2-7 y›lda bir veya her padiflah›n cülusunda, yap›lan terfi venakillerdir. Ç›kma büyük ve küçük odalardaki o¤lanlar›n eskileri, yani k›demleri,yukar› odalara, s›ras›yla seferli, kiler, hazine odalar›na, kalanlar› da sipahi o¤lanla-r› ve silahdar bölüklerine nakledilir, seferli, kiler ve hazine odalar›ndaki kabiliyet-liler ise hasodaya yükseltilirdi.

Ç›kma uygulamas›nda Enderun ve Birun’daki bütün gruplar hareketlenirdi. Bi-run’daki a¤alardan özengi a¤alar›, sancak beyli¤i veya beylerbeyli¤i ile o¤lanlar isezeamet ile eyaletlere ç›karlard›. Çaflnigir ve müteferrikalar ile bölüklerdeki sipahi-ler zeamete, çavufllar, kap›c›lar ve Yeniçeriler genellikle t›mara ç›karlar, yani eya-letlerde t›mar ve zeamet tasarruf eden sipahi s›n›f›na geçerlerdi. Bostanc› ve aflç›-lar ise ç›kmada, ileri gelenleri süvari bölüklerine ve kap›c›l›¤a, kalanlar› YeniçeriOca¤›’na ç›kar›l›rd›. Özetle, Enderun ve Birun’daki iço¤lanlar›n›n erifltikleri sonmertebe, eyaletlerde t›mar teflkilat›ndaki askerî hizmetlerdi. Eyaletlerde yaln›z san-cakbeyli¤i ve beylerbeyili¤i de¤il, zeamet ve t›marlar, daha 15. yüzy›l›n ilk yar›s›n-da padiflah ve bey kullar›na verilmekte idi.

Osmanl› saray› bafll›ca Enderun (iç) ve Birun (taflra) olarak ikiye ayr›lm›flt›r. En-derun’da padiflah›n kiflisel hizmetleri ile gulamlar›n e¤itimine yer verilmifltir. Birunise onun d›fl hayat›n›n geçti¤i bir yer oldu¤u kadar ayn› zamanda bir mekteptir de.


Enderun Padiflah›n özel hayat›n›n geçti¤i saray›n iç bölümüdür. Burada padiflah›n hizmeti-ne bakan güvenilir kimselerin bulundu¤u hizmet ve e¤itim odalar› ve harem bulu-nuyordu.

Enderun’daki odalar flunlard›r: a. Hasoda: Bu oda en üst rütbelileri bar›nd›r›rd›. Padiflah›n günlük hizmetine ba-

karlard›. Hasodabafl› giyinmesine-kuflanmas›na, silahdar silahlar›na, çuhadard›fl giyimine, dülbentçi iç giyimine, rikabdar ayakkab›lar›na bakan a¤alard›.

b. Hazine Odas›: Padiflah›n özel hazinesine bakarlard›. c. Kiler Odas›: Yemek ve sofra hizmetlerini yaparlard›. d. Seferli Odas›: Berber, terzi, müzisyen gibi görevliler bulunurdu. Bu odalar›n her birinin bafl›nda bir “a¤a“ bulunuyordu.Saray›n Enderun halk›, devflirmeden Hristiyan tebaan›n çocuklar› ile savafllarda

esir al›n›p, yetifltirilen gençler ve gönüllüler oluflmaktayd›. Devflirme usulüyle top-lanan o¤lanlar, acemi o¤lanlar oca¤›na götürülmeden önce, içlerinden seçilenlerTopkap› Saray›’na al›narak, s›k› bir disiplin alt›nda yetifltirilirlerdi. Bunlara dinî bil-giler, Arapça, Farsça gibi dersler ve pratik el sanatlar› ö¤retilirdi. Bunlara iço¤lan›denilirdi. Amaç, saraya al›nan bu iço¤lanlar›n› gerçek bir dindar, devlet adam›, as-ker ve seçkin nitelikli bir kifli olarak yetifltirmekti. ‹ço¤lanlar, hasoda, kiler odas›,hazine odas› ya da seferli odalar›nda bir yandan hizmet ederler bir yandan da e¤i-tim ve ö¤retimlerini sürdürürlerdi.

Enderun’da yetiflen iço¤lanlar› daha sonra ç›kma denilen bir atama usulüyleBirun’da görevlendirilirdi. Bu odalar›n bafl›ndaki a¤alar ise taflrada mesela sancak-beyli¤i gibi yüksek taflra görevlerine atan›rlard›.

Birun Saray›n d›fl bölümüydü. Birun’da genifl bir yönetici kadro yer al›rd›. Birun’daki Ka-p›kullar› flunlard›:

• Yeniçeriler • Alt› Bölük Halk› (sipahiler, silahdar, sa¤ ve sol garipler, sa¤ ve sol ulufeciler.) • Topçular ve Cebeciler • Mehterler • Müteferrikalar: (Enderun’dan ç›kma iço¤lanlar, beyzade çocuklar›, devlet

ileri gelenlerinin çocuklar›.) Birun’da baflka görevliler de vard›. Bafll›calar› flunlard›:Padiflah Hocas›: fiehzadelerin e¤itimiyle meflgul olurdu.Hekimbafl›: Cerrahbafl› da denilen doktordu.Çavufllar ve Çavuflbafl›: Haberleflme ve elçilik görevini yapar.Ayr›ca Müneccimbafl›, mimarbafl›, seyisler, okçular, rikabdarlar, darbhane emi-

ni vb... Üstün baflar› gösterenler, saray d›fl›ndaki görevlere atanarak ödüllendirilir-lerdi.

Bunlar›n görevleri flöyle özetlenebilir:Yeniçeri Oca¤›: Yeniçeriler, Osmanl› ordusunun a¤›r piyade s›n›f›n› teflkil eder-

ler ve harpte ordu merkezinde padiflah›n önünde bulunurlard›. Padiflah, sefere gi-derken hududa yaklafl›nca, etraf›nda yürüyerek gece-gündüz onu muhafaza alt›n-da bulundururlard›. ‹stanbul’da bulunduklar› zaman ise içtima günlerinde nöbetleDivan-› Hümayun muhaf›zl›¤› yaparlar, yang›n olursa söndürmeye giderler, Yeni-çeri a¤as›yla kol gezerek ve karakollarda bulunarak asayifli sa¤larlard›. Bundan


baflka, üç senede bir de¤iflmek üzere hükümetçe uygun görülen serhat kalelerin-de muhaf›zl›k ederlerdi.

En büyük kumandanlar› Yeniçeri a¤as› idi. Bundan sonra büyük subay olaraks›ras›yla; sekbanbafl›, kul kethüdas›, za¤arc›bafl›, samsoncubafl› (saksoncubafl›),turnac› bafl›, hasekiler, baflçavufl, muhz›rbafl›, kethüdayeri vard›.

Alt› bölük halk› kap›kulu süvarileriydi. Yeniçeriler ve bostanc›lar aras›nda hiz-met görmüfl olanlarla Enderun ve Enderun’a eleman yetifltiren Edirne, Galatasaray,‹brahim Pafla, ‹skender Pafla saraylar› gibi yerlerden iço¤lanlar› ve büyük fedakâr-l›¤› görülen garib yi¤itlerden al›nan fertlerle oluflturulmufl bir s›n›ft›. T›marl› sipahi-lerden ay›rmak için bunlara, kap›kulu süvarisinden baflka bölük halk› da denilirdi.Daha sonralar› yaln›z sipahi demekle de kap›kulu süvarisi kastedildi.

Sipah bölü¤ü, padiflahlar›n camiye ç›k›fllar›nda ve sefere hareketlerinde, ikiflerikifler sa¤ taraf›nda yürürlerdi, harp sahas›nda ordu merkezinin sa¤ taraf›ndaki sal-tanat bayraklar› alt›nda ve bazen de hükümdar›n arka taraf›nda dururlard›. Seferegiderken ordunun geçece¤i güzergâh› tespit ederlerdi: Muharebe meydan›nda ça-d›rlar›n› hükümdar ota¤›n›n sa¤›nda kurarlar, Ota¤-› Hümayun’un gece korunma-s›n› silahdar bölü¤üyle dönüflümlü olarak yaparlard›.

Sipahiler üç yüz bölükten meydana geliyordu. On yedinci asr›n ilk yar›s›ndaher bölükte yirmi-otuz kifli ile bir de bölükbafl› bulunurdu.

Silahdar bölü¤ü, sefere gidilirken askerin geçece¤i yollar›n aç›l›p temizlenmesisilahdarlara aitti. Yol açma hizmetlerinden baflka tu¤culuk (padiflah›n tu¤ralar›n›ntafl›nmas›), yedekçilik (padiflah›n yedek atlar›n›n götürülmesi), buçukculuk (padi-flah›n camiye ç›k›fl›nda fakirlere sadaka da¤›t›lmas›) gibi itibarl› vazifeler de bu bö-lü¤e verilmiflti.

‹ki yüz altm›fl bölü¤e ayr›lan silahdar bölü¤ü seferde oldu¤u gibi, camiye ç›k›fl-larda da padiflah›n sol taraf›nda yürürler, harp sahas›nda ise saltanat sancaklar›n›nsol yan›nda ve bazen padiflah›n arkas›nda bulunurlard›.

Gerek sipahi ve gerekse silahdarlar›n bafllar›nda büyük zabit olarak silahdara¤as›ndan baflka; kethüda, kethüda yeri, baflçavufl, çavufl ve bir de kâtipleri vard›.


Resim 4.3

Yeniçeriler RodosKuflatmas›nda

Sa¤ ulufeciler seferde padiflah›n sa¤›nda yürüyen sipah bölü¤ünün sa¤›nda; solulufeciler de solunda yürüyen silahdarlar›n solunda yürürlerdi. Harp meydan›ndave ordunun konak yerinde ise padiflah sanca¤›n›n biri sa¤›nda, di¤eri solunda du-rurlard›. Hazineyi korumak bunlar›n görevleri aras›ndayd›. Bu iki bölükten dördüsa¤, üçü de sol ulufecilerden olmak üzere yedi kifli, subafl› ismiyle bölük subafl›l›-¤›na tayin edilirlerdi.

Sa¤ garibler ve sol garibler denilen bölüklere, afla¤› bölükler de denirdi. Seferesnas›nda merkez kolunda her gece ota¤ ve a¤›rl›klar› muhafaza ederlerdi. Harpesnas›nda en mühim vazifeleri, sancak-› flerifin muhafazas› idi. Bunun için sanca¤›flerifin konuldu¤u çad›r›n etraf›n› karargâh yaparlard›. Ordugâha odun naklinite’min etmek de görevleri aras›ndayd›.

Cebeci oca¤›, kap›kulu ocaklar›n›n yaya k›sm›nda olup, bölük ve cemaat ola-rak iki gruba ayr›lan cebeci oca¤›, Yeniçerilere aid ok, yay, tüfek, k›l›ç, kazma, kü-rek, barut, fitil, kurflun, z›rh, tolga, harbe ve buna benzer levaz›mat›n› yapar, mu-hafaza eder, muharebe zaman›nda bunlar› cepheye götürürdü. Muharebe öncesin-de Yeniçerilere da¤›tt›¤›, bu silahlar› dönüflte toplar, tamire muhtaç olanlar› tamireder, ya¤lay›p bak›m›n› yapar, eksikleri tamamlar ve cephanede saklard›.

Cebeci oca¤›n›n en büyük zabitine cebecibafl› denilirdi. Sancakbeyi seviyesin-de olan cebecibafl›n›n tayininde, padiflah›n huzuruna ç›kmas› kanun icab›yd›.

Ocak, Yeniçeri Oca¤›’yla beraber Sultan II. Mahmud taraf›ndan ilga edildi. Topçu oca¤› teflkilat›na, acemi oca¤›ndan fertler al›nmaktayd›. Gerek topçunun

at›fl k›sm›na, gerekse top ve mermi imalinde istihdam edilecek acemi fertlere ihti-yaç duyuldu¤u zaman; topçubafl›, Divan-› Hümayun’a müracaat eder, lüzumu ka-dar acemi isterdi. Durum Yeniçeri a¤as›na, acemi oca¤›n›n hangi k›sm›ndan nemiktarda ve hangi vas›flarda ç›kma yapaca¤› yaz›yla bildirilirdi. Her iki s›n›f içinayr›lan efrat da flakird olarak deftere kaydedilirdi.

Top dökücüleri k›sm›nda bulunan flakirdler, tezgâhlarda yetiflerek usta olurlard›.Top arabac›lar› oca¤›n›n bafll›ca görevi; toplar›n nakil iflleri, bunun için gereken

arabalar›n yap›m› ve tamiri ile beygirlerin bak›m› idi. Arabac›bafl› denilen bir ko-mutandan sonra ocakta; kethüda, çavufl, baflçavufl, kethüda yaveri, ocak kâtibi gi-bi birinci derecede ve bölükbafl›, odabafl›, halife isimleriyle de ikinci derecede or-ta ve bölük zabitleri bulunurdu.

Top arabac›lar›, sefere topçularla beraber giderlerdi. Sahra toplar›n› çeken vetoplar›n a¤›rl›klar›na göre ayr› ayr› dizayn edilmifl ve yap›lm›fl olan arabalar ile bey-girler, bunlar›n nezareti alt›nda bulunurdu.

Humbarac› oca¤›, önceleri topçu ve cebeci ocaklar›n›n baz› bölükleri humba-rac› idiler. On alt›nc› as›rda ayr› bir ocak hâline getirildiler. Humbara, el bombas›olup, tüfekle at›lanlar› da vard›.

‹stanbul’daki ulufeli humbarac›lardan baflka, taflrada t›marl› humbarac›lar vard›.Her ikisinin amiri ‹stanbul’daki humbarac›bafl› idi.

La¤›mc› oca¤›, iki s›n›ftan meydana gelen bu ocak; muharebe zaman›nda muhasa-ra edilen kaleleri y›kmak için la¤›m yapmak ve atmakta vazifeli idi. Birincisi maafllaolup cebecibafl›n›n emri alt›nda cebeci oca¤›na ba¤l› idi. ‹kincisinin de zeamet ve t›-marlar› vard›. T›marl› la¤›mc›lar›n bafl›ndaki amire la¤›mc›bafl› denirdi. Bundan baflkakethüda ve çavufl, oca¤›n büyük zabitlerinden olup alemdar da küçük zabitlerdendi.


Harem Sarayda kad›nlar›n yaflad›¤› bölüme denirdi. Saraya al›nan k›zlar t›pk› iço¤lanlar›gibi s›k› bir e¤itim görürlerdi. Saraydaki görevlerine göre statülendirilirlerdi: Cari-ye, flakird, gedikli, usta, haseki gibi. Haremdeki çok say›da had›ma¤an›n yöneti-minde bulunan bu kad›nlar, halife ad›ndaki kad›n hocalar taraf›ndan e¤itilirdi.E¤er padiflah taraf›ndan sarayda tutulmazlarsa ç›kma ile saray d›fl›nda görevlendi-rilen kap›kullar›yla evlendirilirlerdi. Bu uygulama ile taflrada görevli yüksek dere-celi görevlilerin, yerel ailelerle h›s›ml›k iliflkisi kurarak merkeze karfl› yerel bir güçoda¤› olmas›n›n da yolu kapat›lm›fl olurdu. Di¤er yandan, saray kültürü bu kad›n-lar arac›l›¤› ile taflra yöneticilerinin çevresine de yans›ma imkân› bulurdu.

Klasik dönem Osmanl› idari yap›s›nda ki “kul sistemi“ni aç›klay›n›z.

D‹VAN-I HÜMAYUNFatih Kanunnamesi’ne göre de¤erlendirecek olursak, Osmanl› idari teflkilat›na da-ir bu belgede, do¤rudan do¤ruya ilmiyye, seyfiyye ve kalemiyye s›n›flar›n›n adlar›geçmese de yatay kademelendirmede askeri s›n›f olarak kategorize edilen yöneti-ci s›n›f-bürokrasi, ilim, k›l›ç ve kalem ehillerine göre bir düzen içinde alg›lanm›fl vekamu personelinin görev ve yetkileri buna göre belirlenmifltir. Bu alg›lama biçimi,dikey kademelendirmede Osmanl› hukuk sistemini de belirleyen temel bir anlay›-fla binaen, örf ve fler’iat olarak iki bafll›k alt›nda de¤erlendirilebilir.

Lybyer daha genel bir tan›mlama ile “yönetim kurumu“ ve “‹slamiyet (din) kurumu“

olarak s›n›fland›rmakta ve seyfiyye ile kalemiyyeyi yönetim kurumuna, ilmiyyeyi din

kurumuna daâhil etmektedir.

“Bu kanunname atam ve dedem kanunudur ve benim dahi kanunumdur. Ev-lad-› kiram›m neslen ba’de neslin (nesilden nesile) bununla amil olalar“

diye bafllay›p, geçmiflini kendini ve gelece¤ini ba¤layan ve bu suretle Orta Asyasteplerinden itibaren geliflen bir örfi kanun gelene¤ini de vurgulam›fl olan Fatih’in,yay›mlad›¤› ve üç babdan oluflan kanunnamede (Kanunname-i Ali Osman), bah-setti¤imiz yatay kademelendirme, en üst bürokrasi de temsil edilenler itibariyle,flöyle ifade edilir;

“Evvela vüzera ve ümeran›n vezir-i azam bafl›d›r. Cümlenin ulusudur. Cümleumurun vekil-i mutlak›d›r.

Ve mal›m›n vekili defterdar›md›r. Ve ol naz›r›d›r. Ve oturmada ve mertebedecümleden mukaddemdir.

Ve fleyhülislam uleman›n reisidir. Ve muallim-i sultan dahi kezalik serdar-›ulemad›r. Vezir-i azam onlar› riayeten üstüne almak münasibdir. Amma müfti vehoca ve sair vüzeradan bir nice tabaka yukar›dur ve tasaddur dahi ederler.

(...)Evvela vüzera onlardan sonra kad›askerler, onlardan sonra defterdarlar ve

defterdarlardan afla¤›ya yeniçeri a¤as› ve sair üzengi a¤alar›, mir-i alem ve kapu-cubaflular› ve mirahur oturur.

(...)“

Hiyerarfli böyle üstten asta do¤ru uzay›p gitmektedir. Kanunnamenin devam›n-da, bürokrasi içinde terfi koflullar›, bayram merasimlerinde izlenecek kaideler, or-dunun ç›kt›¤› seferlerde yüklenilecek hizmetler ve bürokratlar›n makamlar›na gö-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

re alacaklar› aidat, vergi ulufe vb. hakk›nda bilgiler de bulunmaktad›r. Kanunna-me, üst bürokratlara ve hanedan azas›na ithafen yaz›lan yaz›larda kullan›lacak un-vanlar ile bitmektedir. Buna göre denilebilir ki klasik dönem Osmanl› bürokratikyap›s› örfiyye (ehl-i k›l›ç=seyfiyye ve ehl-i kalem=kalemiyye) ile fleriyyeden (ilmiy-ye=ehl-i ilm=ulema) oluflmakta ve bunlar›n görev alanlar› birbirinden kesin çizgi-lerle ayr›lmaktayd›. Bu bak›mdan, Osmanl› zihin dünyas›nda,

“fler’i maslahat de¤ildir ulu’l-emr ne derse öyle ola=ehl-i ilmin/uleman›n konu-su de¤ildir ehl-i örf/ümera ne derse öyle olsun“

ifadesinde dile gelen görevler ayr›m›n›na dair vurgu önemlidir. Devlet yönetimgelene¤indeki dünyevi ve dini ayr›flmadan dolay›d›r ki Halil ‹nalc›k’›n, AlbertLybyer’› hat›rlatan tespiti ile Osmanl› hükümdarlar›, taflra idaresinde ilk dönem-lerden itibaren hep iki yetkili atam›fllad›r: Ordu=k›l›ç ehli (military-askeri diyeçevirirsek Osmanl› söyleminde kar›fl›kl›k yaratm›fl oluruz, zira Osmanl›’da tümidareci s›n›f askeri olarak tan›mlanm›flt›r) s›n›f kökenli bey ile ulema=ilim ehlis›n›f kökenli kad›. Bey, sultan›n yürütme yetkisini, kad› ise hukuki/yarg› yetki-sini temsil eder. Bey, kad› hükmü olmadan hiçbir ceza veremez. Kad›, bey erkiolmadan kendi karar›n› yürütemez. Emirleri do¤rudan do¤ruya sultandan al›r,sultana do¤rudan do¤ruya dilekçe verir. Osmanl›lar, eyalet idaresindeki bu kuv-vetler ay›r›m›n› adil bir yönetimin de temeli sayd›lar. ‹nalc›k, bir baflka incele-mesinde de “sultan›n kullar›, icra yetkisini kullanma, ilmiye ise bütün hukuki vemali meselelerin yönetim ve denetimi de dâhil, kanunlar›n uygulamas› ile gö-revlendirildiler. Yönetimin her iki kesimi merkezî hükümete ba¤l› fakat birbirin-den ba¤›ms›z idiler“ fleklindeki aç›klama ile bürokrasinin idari ve dini olarak iki-ye ayr›ld›¤›na dair vurgu yapmaktad›r. Sina Akflin de ayn› yaklafl›mla, “Osmanl›merkez bürokrasisini ilmiye (dini) ve askeri (icrai) olarak ikiye ay›rmakta fakat“alimlerin askeri s›n›f›n ayr›cal›klar›ndan yararland›klar›n› belirtmektedir. Bucümle ile Sina Akflin, ulemay› askeri s›n›f=yönetici s›n›f olarak de¤il, bu s›n›f›nayr›cal›klar›ndan yararlanan imtiyazl› bir ara s›n›f olarak alg›lam›fl olmaktad›r.

Biz, dönemin kaynaklar›ndan da hareketle, Osmanl› kamu personelini; üst bafl-l›kta örf ve fleri’iat bürolar› olarak s›n›fland›rman›n mümkün olaca¤›; alt bafll›kta il-miyye, seyfiyye, kalemiyye (mülki idari kalem: niflanc› reisülküttap ve mali idarikalem: defterdar), Carter Findley’e atfen 1830’lu y›llardan sonra mülkiyye, s›n›fla-r›n› ve bunlar›n taflra uzant›lar›n› kapsayan bir tasnifin, hem Osmanl› hukuk siste-mi hem de Orta Asya’dan itibaren devam edegelen devlet gelene¤i bak›m›ndananlaml› olaca¤› kanaatindeyiz. Buna göre, Osmanl› üst kamu personeli-askeri s›n›füyeleri genel anlamda flu flekilde tasnif edilebilir;

Seyfiye S›n›f› (Ehl-i Örf): Osmanl› Devleti’nde padiflah örfünü uygulayan s›-n›ft›r. Yönetim ve askerlik görevini yerine getirir. Ehli örf, ehli seyf ve üme-ra gibi isimler verilen bu s›n›f›n Divan-› Hümayun’daki temsilcileri vezir-iazam ve vezirlerdi. Divan d›fl›nda beylerbeyleri, sancak beyleri, kap›kulu as-kerleri, t›marl› sipahiler bu grubun içindedir.‹lmiye S›n›f› (Ehl-i fier’): Medreselerde iyi e¤itim görmüfl, devletin adalet,e¤itim ve yarg› görevlerini üstlenen gruptu. fieyhülislam, kazasker ve mü-derrisler gibi ilmi görevliler bu grubun içindedir. Ulema da denilen bu gru-bun üç önemli görevi vard›:


• Tedris Görevi: E¤itim-ö¤retim görevidir. Bu görevi müderris, muallim gi-bi kifliler yürütürdü.

• Kaza Görevi: Yarg› görevidir. Bu görev, kad›lar taraf›ndan yürütülürdü.Kad›lar ‹slam hukukuna göre davalara bakar ve karar verirlerdi.

• ‹fta Görevi: Fetva görevidir. Yap›lanlar›n fleriata uygun olup olmad›¤› ko-nusunda fikir beyan etme görevidir.Fetva verme yetkisine sahip olanlara müfti denilirdi. Müftilerin en üst rüt-belisi fleyhülislam ve kazaskerlerdi.

Kalemiye S›n›f› (Ehl-i Kalem): Niflanc›, reisül küttab, ve defterdar gibi büro ifl-lerini gören aklam ve muamelat görevlileri. Günümüzde bürokrasi diye adland›r›-lan bu s›n›f›n en üst rütbelileri niflanc› ve defterdarlard›r.

Ahmet Mumcu’nun tasnifi izlenerek, Divan-› Hümayun’daki kamu personeli ileilgili olarak fakat Ümit Hassan’›n deyimi ile kanunname hükümlerini aflan, flöylebir hiyerarflik yap› flemas› ç›kar›labilir:

Mumcu, fleyhülislamla ilgili olarak flöyle bir aç›klama yapar: “Uleman›n bafl› ve Os-

manl› Devleti’nde en büyük manevi sayg›nl›¤›n sahibi fleyhülislam Divan-› Hüma-

yun üyesi de¤ildir. fieyhülislam›n baz› atamalar d›fl›nda (XVI. yüzy›l sonlar›na do¤-

ru, müderrisler, büyük kad›lar ve baz› din hizmetlilerinin atamalar› ifli fleyhülislama

b›rak›ld›. ‹smail Hakk› Uzunçarfl›l›; Osmanl› Devleti’nin ‹lmiyye Teflkilat›, (yer, y›l

belirtilmemifl) s. 179.’a at›f. Ayr›ca Tekii Abdurrahman Pafla; “Osmanl› Kanunna-

meleri“, Milli Tetebular Mecmuas›, c.I, s. 3., s. 538-539’a at›f: “tertib-i silsile-i mevali

ve müderrisin fleyhülislam efendilere müfevvezdir. Kanun üzere yazub eshab-› istih-

kak› vekil-i saltanata arz eder. Ama kad›askerlikler ve baz› büyük mevleviyyetler ve-

kil-i devletin reyine muhtaçt›r.“ Mumcu, 1986: 56, dn. 112.) hiçbir yönetsel ya da si-

yasal rolü yoktur.

‹nalc›k dikkat çeker; “fieyhülislam uleman›n bafl›yd›. Medrese üyelerinin atanma,

terfi ve azillerine iliflkin dilekçeyi vezir-i azama o verirdi. 16. yüzy›ldan sonra molla

derecesindeki büyük kad›lar›n atanma ve azline iliflkin öneride bulunma yetkisini

elde ederek, bütün ulema örgütünün denetimini fleyhülislam gerçekten de ele geçir-

di. Vezir-i azam nas›l sultan›n yürütme yetkisinin mutlak temsilcisi ise fleyhülislam

da sultan›n ‹slam cemaatinin bafl› imam s›fat›yla dini yetkilerin mutlak temsilcisi sa-

y›lm›flt›r” ‹nalc›k, 2004: 103.

1. As›l Üyeler: a. Vezir-i azam, b. Kubbealt› vezirleri, c. Kad› askerler, d. Niflanc›, e. Defterdarlar, f. Rumeli beylerbeyi,

2. Belli bir statüye ulaflt›klar› zaman Divan-› Hümayun üyesi olan görevliler: a. Yeniçeri a¤as›, b. Kaptan-› derya;

3. Divan-› Hümayun üyesi olmamakla beraber toplant›lara kat›labilen kifliler:a. Beylerbeyi rütbesindeki yöneticiler, b. Mazul beylerbeyleri;


4. Divan-› Hümayun’un Yard›mc›lar›: • Birinci derece yard›mc›lar;

a. Reisülküttap,b. Tezkireciler, c. Çavuflbafl›.

• Di¤er Yard›mc›lar: a. Büro ifllerinin görülmesinde çal›flanlar,(do¤rudan do¤ruya niflanc›ya

hizmet edenler-kâtipler ve reisülküttab›n odas›nda çal›flanlar-tercü-manlar), saray görevlileri (teflrifatç›lar ve vakanüvisler)

b. ‹nfaz iflleri ile görevli olanlar (Divan-› Hümayun çavufllar› ve kap›c›lar). Her üç s›n›f›n astlar› ve taflradaki uzant›lar› da bu tasnif içinde de¤erlendirilir.Divan-› Hümayun, Osmanl› Devleti’nde merkezi bürokrasinin en yetkili kuru-

mudur. Divan’›n üyeleri, iflleyifli ve denetimi hakk›ndaki en iyi bilgileri mühimmedefterlerinden alabiliriz. 17. yy’›n ikinci yar›s›ndan itibaren divan eski gücünükaybetmifl, idare giderek Pafla Kap›s› ve Bab›ali’ye kaym›flt›r. Divan’›n toplant›günleri II. Murad zaman›nda hemen her gün toplanm›flt›r. Fatih Sultan Mehmetzaman›nda Divan baflkanl›¤› veziriazama b›rak›lm›flt›r. Divan genelde cumartesi,pazar, pazartesi ve sal› günleri toplan›r sal› ve pazar günleri de arza ç›k›l›rd›. 17.Yüzy›lda da sadece pazar ve sal› günleri divan toplan›yor ve sal› günü arza ç›k›-l›yordu. Divan toplant›lar› sabah namaz›ndan sonra bafllar, ö¤le yeme¤indensonra da¤›l›rd›.

Divan’›n topland›¤› yer Kubbealt›’d›r. Üç kubbeden oluflmaktad›r.1. Kubbe: Divan’›n esas salonudur ve divan üyelerinin sedirler üzerinde otur-

du¤u salondur.2. Kubbe: Katipler ve reisülküttab vard›r.3. Kubbe: Sand›klar içinde devlete ait defterler muhafaza edilirDivan’› Hümayun da Erkan-› Erbaa (niflanc›, kazasker, defterdar, vezirler) d›fl›n-

da asli üyeler ve kâtiplerde vard›r. Bunun d›fl›nda al›nan kararlar› uygulayan kap›-c›bafl›, bostanc›bafl›, subafl› gibi görevliler vard›r. Divan’da öncelikle devlet mese-leleri görüflülür, al›nmas› gereken kararlar al›n›r ve en son flikâyeti olanlar› çavufl-bafl› içeri al›r.

Arza Girme: Divan’da al›nan kararlardan ve var›lan sonuçlardan padiflah›n ha-berdar olmas› ve son sözü söylemesi aç›s›ndan önemlidir. Zaman zaman padifla-h›n kararlar› geri çevirdi¤ini, sert tepki gösterdi¤ini görürüz. Bu yolla da Divan ça-l›flmalar›n› denetlemektedir.

As›l ÜyelerVeziriazam, padiflah ad›na karar vermede yetkili kiflidir. ‹lk dönemlerde ilmiye s›-n›f›ndan gelirken Fatih’ten sonra devflirmeler içinden gelir. ‹dari ifllere bakar, bü-yük seferleri ve politikalar› takip eder, dilek ve flikâyetleri dinler, teftifle ç›kar, ta-yinleri yapar, Serdar-› Ekrem olarak ordunun bafl›nda bulunduklar› zaman yetki vesorumluluklar› artard›. Bir kiflinin görev süresi uzat›l›yorsa buna “ikba“, yerine bafl-ka biri geliyorsa “tevcih“ denir. Esnaflar› kontrol etti¤i kol gezmeleri vard›r. Bunla-r›n yapt›r›m gücü yüksektir.

Kubbealt› vezirleri, Divan-› Hümayun’un toplant› yeri olan Kubbealt›’nda çal›fl-t›klar› için Kubbealt› vezirleri denilen bu hizmetlilerin belirli bir say›s› yoktu. Üç ileyedi aras›nda azal›p ço¤alan bu vezirlerin say›s› onsekizinci yüzy›l bafllar›nda bireinmifl, 1731 y›l›ndan itibaren art›k bu vezirler atanmam›flt›r. Bu geliflim Divan-› Hü-mayun’un tüm de¤erini kaybetti¤i döneme rastlamaktad›r. Kubbealt› vezirlerine


neden ihtiyaç duyuldu¤u belli de¤ilse de on alt›nc› yüzy›ldan bafllayarak, devletbürokrasisinin geliflmesi, merkezde deneyler geçirmifl, memleketin her yan›n› tan›-yan devlet adamlar›n›n bulunmas›n› gerektirmifltir. Böylece terfi eden Rumeli bey-lerbeyleri, Divan-› Hümayun’a al›nm›fllard›r. Divan’da bulunarak, taflrada elde et-

tikleri deneyimleri merkeze aktar-m›fllard›r. Bir baflka neden, merkez-de belli bir görevi olmayan yüksekvas›fl› Divan üyeleri her zaman içinyedek bir güçtür. Örne¤in ani birsavafl durumunda bunlardan birihemen serdar yap›l›p ordunun ba-fl›nda sefere gönderilebilir ya dabunlardan biri önemli stratejik yer-lere (örne¤in Girit’e) vali olarak ata-narak orada merkezi otoritenintemsilcisi olarak otoriteyi kurabilir.Kubbealt› vezirleri teflrifatta sadra-zamdan sonra Divan-› Hüma-

yun’daki en sayg›n kiflilerdir ve Divan-› Hümayun’da sadrazamla di¤er vezirlerinaras›nda bir denge unsuru oldu¤u düflünülebilir.

Niflanc› tu¤ra çeker, tahrir defterleri üzerinde de¤ifliklik yapma hakk›na sahip-tir. Yabanc› devletlerden gelen nameleri Osmanl›caya çevirir. Yeni fethedilecektopraklar›n da¤›t›m›n› ve ora halk›ndan al›nacak vergiyi belirler. 17. yy da önemi-ni kaybeder. 18.’yy dan sonra bu görevler reisülküttaba geçer.

Divan’dan ç›kar›lan belgelerin üstüne padiflah›n niflan olan tu¤ray› çekti¤i içintu¤rac› da denirdi. Niflanc› kendisine ba¤l› reisülküttab baflkanl›¤›nda çeflitli kalem-ler vas›tas›yla merkez bürokrasisinin her türlü ifllemlerini yapard›.

Reisülküttaba ba¤l› kalemler flunlard›: a. Beylikçi Kalemi b. Tahvil Kalemi c. Ruus Kalemi, d. Amedi KalemiNiflanc› tu¤ra çekmenin yan› s›ra yukar›daki kalemler vas›tas›yla, Divan-› Hü-

mayun’da yap›lan görüflmelerin kay›tlar›n› tutarak Mühimme Defterlerine (DivanDefteri) kaydeder; ferman, berat gibi belgeleri; sadrazam ve padiflah aras›ndaki ved›fl ülkelerle olan yaz›flmalar› haz›rlar; Tapu Tahrir Defterlerini tutard›.

Defterdar, padiflah›n mal›n›n vekilidir. Hazineye giren ve ç›kan paradan sorum-ludur. Darphaneden sahih ayar ç›kmas›ndan sorumludur. Mültezimleri denetler,her y›l düzenli olarak bütçeyi padiflaha sunar. Ordu sefere gidince defterdar da gi-der. Padiflah›n yan›nda mali konularda davalara bakar.

Defterdar, Osmanl› Devleti’nde bütün mali ifllerden ve hazineden sorumlu enüst görevli idi. Osmanl›larda ‹ç ve D›fl Hazine olmak üzere iki tür hazine vard›. ‹çhazinede padiflah›n özel serveti ve de¤erli eflyalar› saklan›rd›. D›fl hazine ise dev-letin maliye teflkilat›n› olufltururdu. ‹lk dönemde defterdar say›s› bir iken sonralar›mali ifllerin artmas›ndan dolay› say›lar› ikiye yükselmifltir. Bunlar, Rumeli defterda-r› ve Anadolu Defterdar› idi. Rumeli Defterdar›, Bafldefterdar idi.

Defterdara ba¤l› kalemler flunlard›: • Ruznamçe kalemi, • Maliye emirleri kalemi,


Resim 4.4

Sadrazam, (detay,Jean BaptisteVanmour) 18. as›r

• Tarihçi kalemi, • Gelir ve gider kalemi. Bu kalemlerden ruznamçe kalemi hazinenin günlük en ayr›nt›l› kay›tlar›n›n tu-

tuldu¤u yerdi. Bu kaleme, her gün çeflitli kaynaklardan gelen gelirler kaydedilirdi.Maliye emirleri kaleminde maliyeyi ilgilendiren fermanlar yaz›l›r, bunlar ilgili yer-lere gönderilirdi. Tarihçi kaleminde, maliye belgeleri tarihlendirilirdi. Gelir giderkaleminde ülkenin çeflitli yerlerindeki mukataalar›n her türlü ifllemi, harcamalaraait kay›tlar tutulurdu.

Defterdara ba¤l› ve onun alt›ndaki görevliler ise flunlard›: • Baflbaki kulu, • Cizye baflbaki kulu • Veznedarbafl›, • Sergi naz›r›, • Sergi halifesi. Baflbaki kulunun defterdarl›kta bir

dairesi olup, baki kulu ad›yla altm›fltane mübafliri bulunurdu. Bunlar, ha-zineye borcu olup vermeyenleri takipeder, hapis veya tehdit yoluyla tahsi-lat yaparlard›. Cizye baflbaki kulu ma-liyenin ikinci icra memuru idi. Bu dacizye borcu olanlar› takip ve iltizamaverilen cizyelerin mültezimlerindenborcunu yat›rmam›fl olanlar› tespitederdi. Veznedarbafl›, emrinde bulunan dört veznedar ile paran›n ayar›n› muaye-ne eder, alt›n ve gümüflleri tartard›. Sergi naz›r› ve sergi halifesi ise hazine muame-lelerinin defterini tutarlard›.

Kazasker, fler’i hukukun bafl›ndaki kiflidir. Bütün davalara bakar. Bulundu¤uyerin idari, ticari amiri say›l›r. Hukuku uygular.

Divan-› Hümayun önceleri Divanhane’de toplan›rken Kanuni Sultan Süleymanzaman›nda yap›lan “Kubbealt›“ denilen yerde toplanmaya bafllam›flt›r. Divan teflki-lat› ilk defa Orhan Bey zaman›nda kurulmufltur. Fatih Sultan Mehmet padiflahlar›nDivan toplant›lar›na kat›lma gelene¤ine son vererek toplant›lar› kafesli bir pence-renin arkas›ndan takip etmifltir.

Rumeli beylerbeyi, devletin yap›s›n›n genifllemesinin bir gere¤i olarak taflradakiyönetim örgütünün ve askeri gücün bafl›na genifl yetkili bir memurun getirilmesigere¤i beylerbeyilik makam›n›n önemini artt›rd›. Onalt›nc› yüzy›lda Anadolu ve Ru-meli beylerbeyilikleri ortaya ç›kt›. Daha ileride eyalet valilerine de beylerbeyilik sa-n› verildi. Bunlar›n en k›demlisi olan Rumeli beylerbeyli¤i terfi edince Divan-› Hü-mayun üyesi olarak Kubbealt› vezirli¤ine atand›. Rumeli beylerbeyinin, Divan-› Hü-mayun üyeli¤i tart›flmal›d›r. Buna karfl›l›k Fatih Kanunnamesi’nin tahlilinden ve ko-nuyla ilgili alan uzmanlar›n›n tart›flmalar›ndan anlafl›l›yor ki Divan-› Hümayun’ungeliflkin döneminde Rumeli beyler beyi Divan-› Hümayun’un üyelerinden biri ol-mufltur. Gerçekten de bu kifli terfi edildi¤i zaman kubbe alt› veziri olaca¤›ndan onudeneyim sahibi yapmak için Divan-› Hümayun kadrosuna al›nd›¤› akla yatk›n gel-mektedir. Ancak bu durumda rütbesi, Kubbealt› vezirlerinin alt›ndad›r. Rumeli bey-lerbeyinin Divan-› Hümayun üyesi olarak önemli bir özelli¤i, devlet merkezinde gö-rev yapm›yor olmas›d›r. Bundan dolay›d›r ki devaml› olarak Divan-› Hümayun top-lant›lar›na kat›lamaz.


Resim 4.5

Kazasker, (detay,Jean BaptisteVanmour) 18. as›r

Divan-› Hümayun’un bu üyeleri d›fl›nda bir de belli bir statüye ulaflt›klar› zamanDivan-› Hümayun üyesi olabilen görevliler vard›r. Bunlardan Yeniçeri a¤as›, Di-van-› Hümayun toplant›lar›n›n teflrifat›nda çok önemli bir rol oynamamakla birlik-te ancak vezirlik rütbesine sahip olabilirse görüflmelere kat›labilirdi. Fatih Kanun-namesi’ne göre bütün a¤alar›n bafl› Yeniçeri a¤as›d›r. Onlara vezirlik rütbesinin nezaman verilmeye baflland›¤› kesin olarak belli de¤il ise de kesinlikle bilinen fley,vezir olsun olmas›n bu memurun Divan-› Hümayun toplant›lar›n›n düzenli biçim-de yürütülmesinde büyük rol oynad›¤›d›r. Padiflah›n kap›kullar›n›n (Yeniçerilerin)bafl› oldu¤u için, vezir rütbesine sahip olmad›¤› zamanlarda bile arza ilk kez o, yal-n›z bafl›na girer. Vezir rütbesine sahip ise gene ilk önce o arza yaln›z girer, ard›n-dan di¤er vezirler s›ras› gelince, bu kez onlarla birlikte tekrar huzura ç›kard›.

Arza ç›k›fl s›ras› devletin temel yap›s›n› yans›tt›¤› için önemlidir. Hep birlikte yenilen

ö¤le yeme¤inden sonra usulen arza ç›kma izni istenir. ‹lk önce yaln›z Yeniçeri a¤a-

s› huzura kabul olunur. A¤an›n vezir olup olmamas› önemli de¤ildir. Divan-› Hü-

mayun üyesi olmasa bile ilk kez Yeniçeri a¤as›n›n huzura ç›kmas›, padiflah kulu,

onun kiflisel, sürekli koruyucular› ve siyasal iktidar›n deste¤i olan yeniçerilere göste-

rilen sayg›n›n sembolik ifadesidir.

Kaptan-› derya Osmanl› denizcili¤inin geliflmesi ile paralel olarak belirmifl birmakamd›r. Kaptan pafla vezir ise Divan-› Hümayun’un do¤al bir üyesi oldu¤u so-nucu ç›kar›labilmektedir. Yine de Divan-› Hümayun’un do¤al üyesi olup olmad›¤›tart›flmalar› bir yana b›rak›l›rsa kaptan-› deryan›n bir özelli¤i vard›r. Her y›l uzunbir süre için donanma ile birlikte merkezden uzaklafl›r. Bu durumda Divan-› Hü-mayun toplant›lar›na kat›lamaz. Bu yönü ile Rumeli beylerbeyli¤i ile benzer birözellik tafl›d›¤› ileri sürülebilir.

Bir baflka kategori Divan-› Hümayun üyesi olmamakla birlikte toplant›lara kat›-lan memurluklard›r. Bunlar hükümet merkezinde bir ifl için bulunan beylerbeyirütbesindeki yöneticiler ile mazul beylerbeyleridir. Mazul olmayanlar vezirlerin,mazul olanlar ise niflanc› ya da defterdar›n alt yanlar›nda otururlar.

Divan-› Hümayun’un yard›mc›lar›na gelince, yukar›daki görev ve memurlardikkate al›nd›¤›nda bunlar aras›nda bir ifl bölümünün yap›lmas›n› beklemek nor-maldir. Divan-› Hümayun toplant›lar›n›n tam olarak yürütülebilmesi için çeflitli yar-d›mc› memurlara ihtiyaç vard›r. Bunlar, toplant›lar›n haz›rlanmas›, görüflmelerinyap›lmas›, var›lan kararlar›n uygulamaya konulmas› gibi ifllemleri yürütürler.

Reisülküttab, niflanc›n›n örfi hukukla ilgili iflleri son derece önemli ve zamanal›c› nitelikte oldu¤undan, ona bafltan bir yard›mc› olarak verilen reisülküttab k›-sa sürede hem Divan-› Hümayun toplant›lar›n›n yürütücüsü hem de merkez bü-rokrasisinin fiili flefi durumuna geldi. Reisülküttab, Divan-› Hümayun’da verilenkararlar› uygulamaya haz›rlayan kiflidir. Ayr›ca d›fl ifllerle ilgili önemli bir görevivard›r. Nâmeleri tercüme ve tesviye etmek. Böylece reisülküttab devletin diplo-matik sorunlar›n› herkesten önce ö¤renen ve onlarla ilgili iflleri yürüten kiflidir.Çok önemli görevlerine ra¤men reisülküttaplar hiçbir zaman Divan-› Hümayunüyesi say›lmam›fllard›r. Hukuksal statüsü aç›s›ndan yaln›zca kâtiplerin flefiydi. Ni-flanc›n›n boyunduru¤undad›r.

Tezkireciler, Divan-› Hümayun’da vezir-i azam›n iki yan›nda durup konuflulanve üzerinde karara var›lacak konular› onlara söylerler. Divan’da haz›r bulunmama-lar› durumunda bu ifli reisülküttap yapard›. Tezkireciler vezir-i azam›n divan›ndada ayn› biçimde hizmet ederler, ayr›ca Divan-› Hümayun teflrifat ifllerinde ve bafl-


ka görevlerde de çal›fl›rlard›. Divan-› Hümayun toplant›lar›n›n haz›rlanmas›nda iseçavuflbafl› ile birlikte baz› ifller görürler.

Çavuflbafl›, Divan-› Hümayun görüflmelerinin düzen içinde geçmesini sa¤lar.Toplant› bafllamadan önce hazine ve defterhane kap›s›ndaki mühürü açmak, top-lant› bitince gene vezir-i azam mührüyle oralar› mühürlemek görevi ona aittir. Di-van-› Hümayun toplant›s›ndan önce tezkirecilerle birlikte dava, yak›nma dilekçe-lerini inceleyip ay›rmak, toplant› s›ras›nda davac›lar›, daval›lar›, yak›nanlar› düzeniçinde Divan kurulu önüne ç›karmak, ifli bitenleri kurul önünden uzaklaflt›rmakonun görevidir. Divan toplant›s›n›n bitti¤ini de o haber verir. Toplant›n›n aç›l›fl›n-da ve kapan›fl›nda teflrifat görevleri vard›r. Ayr›ca toplant› sürerken verilen karar-lar›n içinde cezalar›n infaz› ile ilgili olanlar›n›, buyru¤undaki hizmetlilere havaleeder ve yerine getirilmesini denetlerdi. Fakat hizmetkâr say›ld›¤› için divanda hiç-bir zaman oturamaz. Ayakta hizmet eder.

Di¤er yard›mc›lar›, büro ifllerinin görülmesinde çal›flanlar ve infaz iflleriyle gö-revliler diye ikiye ay›rmak mümkündür. Büro ifllerinde çal›flan hizmetlilerin bir bö-lümü, niflanc›n›n buyru¤undad›r, bunlar kâtipler s›n›f›n› olufltururlar. Bir bölümüreisülküttab›n buyru¤undad›rlar, bunlar Divan-› Hümayun tercümanlar›d›r. Birgrup hizmetli ise saray görevlileridirler ki bunlar›n en önemlileri teflrifatç›d›r, bun-lar toplant›n›n teflrifat kurallar›na göre yap›lmas›n› sa¤larlar. Bir baflka grup vaka-nüvislerdir, bunlar da Divan-› Hümayun’da görüflülen önemli ifllerin tarih s›ras›ylayaz›lmas›ndan sorumludurlar.

‹nfaz ifllerinde çal›flan hizmetlileri çavuflbafllar›n›n boyunduru¤undaki Divan-›Hümayun çavufllar› infaz ifllerinin yürütülmesini sa¤larlar, bir di¤eri kap›c›bafl›n›nbuyru¤undaki kap›c›lard›r. Divan-› Hümayun’un güvenli¤ini sa¤larlar.

Klasik dönem Osmanl› idari yap›s›ndaki “üçlü ifllevsel ayr›flma“y› aç›klay›n›z.

Divan-› Hümayun KalemleriDivan-› Hümayun’daki kifliler reisülküttab ve onun idaresinde bulunan beylikçininnezaretinde yürütülürdü. Dolay›s›yla, bunlara ba¤l› çeflitli kalemler vard› ki bunla-ra k›saca Divan kalemleri denilirdi. Bu ayr›flman›n tam olarak hangi dönemde ge-liflti¤i henüz tam olarak netlik kazanmam›fl olsa da XV. yüzy›lda geliflmifl bir bü-rokrasinin varl›¤›na flüphe yoktur. Bu kapsamda, Divan-› Hümayun’daki kalemleriüçe ay›rmak mümkündür:

• Beylikçi Kalemi (Divan Kalemi): Reisü’l-küttab›n baflyard›mc›s› durumunda-ki beylikçinin emri alt›nda çal›flan bu kalem, devletin yaz›flma ifllerinin mer-kezi “umur-› aleme müteallik”dir. Kalem, di¤er kâtiplere nezaret eden “kise-dar”›n denetimi alt›nda çal›flan üç alt bölümden oluflmaktad›r. Bunlar› kâtip-lerin yazd›¤› emir ve hükümlerin kanunnameye uygunlu¤unu kontrol eden“kanuncu”, varsa, gerekli hâllerde düzeltmeleri yapan “mümeyyiz” ve kâtip-lerin yazd›¤› emir ve hükümlerin kanunnameye uygunlu¤unu kontrol eden“kanuncu” ve mevcut kanun ile çeliflki tafl›yan bir durum varsa bunun çözü-mü için rapor haz›rlayan “ilamc›” olarak tarif edebiliriz.

• Tahvil Kalemi: Bafl›nda “tahvil kisedar›” ile, yaz›lar› kontrol eden “mümey-yiz”in bulundu¤u bu kalem, yüksek rical-i devletin has, zeamet ve t›marla-r›na ait tevcihlerden sorumludur.

• Ru’us Kalemi: Tahvil kaleminin görev alan› d›fl›nda kalan, daha düflük dere-cedeki rical-i devletin maafl, tayin vb. iflleri ile ilgilenir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Kalemlerin çal›flmas›nda çok önemli husus, iflleme giren bir evra¤›n ilgili kalemiçinde alttan yukar›ya do¤ru izledi¤i yoldur: Evrak “mümeyyiz“ ve “kisedar“›n ifl-lemlerinden sonra daha üst kademedeki beylikçiye ulafl›r ve burada reisülküttab›n,“sahh“ ya da “resid“ gibi bir iflaret koymas› ile son flekline getirilir. Bunu takibenrical-i devletin en üstündeki vezir-i azama ulaflan evrak nihayet vezir-i azam›n buy-rultusunun ç›kmas› ve berat›n yaz›l›p, tu¤ra çekilmesi için niflanc›ya verilmesi ileen son fleklini al›r.

XVIII. yüzy›ldan bafllayarak Divan-› Hümayun kalemleri tamamen pafla kap›s›-na geçmifl ve ayr›ca reisülküttab›n buyru¤u alt›nda çal›flan iki yeni büro daha aç›l-m›flt›r. Mektub-i sard-› âli ve Âmedi kalemleri. Bu kalemler Divan-› Hümayun’dakikalemlerin görev ve yetkilerini büyük ölçüde devralm›fllar ve tüm devlet iflleri ar-t›k paflakap›s›nda görüflülür olmufltur.

Bunlar askeri, idari, adli, mali ve bürokrasinin en üst yetkilileriydi. Buradan daanlafl›ld›¤› gibi Divan-› Hümayun: devlet teflkilat›n›n esas›n› oluflturan seyfiye, ilmi-ye ve kalemiye kollar›n›n temsil edildi¤i bir kurulufltu.

Di¤er divanlar› flöyle s›n›fland›rabiliriz:

1. Merkezdeki Divanlar:

-‹kindi Divan›: Sadrazam›n kendi kona¤›nda toplad›¤› ikinci önemli divand›r. Ça-

vufllar, kâtipler, tercümanlar kat›l›rd›. Bu divan herkese aç›kt›. Halk aç›kça flikâyet

ve isteklerini bu divana iletirdi.

-Cuma Divan›: Sadrazam›n cuma sabah› Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile topla-

d›¤› divand›r. Örfi ve fler’i davalar, ilmiyenin çeflitli meseleleri görüflülürdü.

-Çarflamba Divan›: Çarflamba sabah› ‹stanbul ve Galata, Eyüp, Üsküdar ( Bilad-› Se-

lase) kad›lar›yla toplad›¤› divand›r.

-‹stanbul Muhaf›z›n›n Divan›: Padiflah ve sadrazam ‹stanbul’da olmad›¤› zaman-

larda, (mesela seferde ya da Edirne’de vb.) ‹stanbul’da merkezî hükümeti temsil et-

mek üzere bir muhaf›z ya da kaymakam b›rak›l›r. Bu da divan kurarak dava din-

ler, baflka iflleri görür, kararlar al›rd›.

Ayr›ca, her yüksek yöneticinin kendi dairesinde toplad›¤›, kendi görev ve sorumlu-

luklar› ile ilgili divanlar vard›r. Bunlar›n Cuma divan› ile aras›ndaki fark tam ola-

rak tespit edilememifltir.

2. Eyalet Divanlar›:

-Her eyaletin merkezinde, yani beylerbeyi ya da valinin oturdu¤u kentte bir “eyalet

divan›’ bulunurdu. Paflan›n kona¤›nda, bu divan›n çal›flt›¤› yere Divanhane denir-

di. Divanhanede eyaletin belli bafll› iflleri görüflülürdü.

-Beylerbeyi, eyaletin ve eyalet divan›n›n bafl›yd›. Hizmetinde “kap› halk›“ denilen çok

say›da görevli ve asker bulunurdu. Beylerbeyi tayini ç›kt›¤›nda kapuhalk›n› da bera-

berinde götürürdü.

-Divan Efendisi: Divandaki yaz› ifllerini yürütürdü.

-Hazine (Mal) Defterdar›: Eyaletin mali ifllerinden sorumluydu.

-T›mar Defterdar› ve T›mar kethüdas›: T›mar ifllerine bakar.

-Eyalet Kad›s›: Eyaletin adli ifllerinden sorumluydu.

-Divan Çavufllar›: Divan’›n yard›m eden en önemli hizmetlilerdendir. Özellikle s›n›r

eyaletlerinde komflu ülkelerdeki ilgili kiflilere beylerbeyi elçisi olarak yollan›rlard›.

-Eyalet Subafl›s› ve Asesbafl›s›: Kolluk gücün bafl›ndad›r. Suçlular›n takibi ve yaka-

lanmas›nda, kad› taraf›ndan verilen hükümlerin uygulanmas›ndan ve merkezden

gelen emirlerin uygulanmas›ndan sorumludur.

Divan, beylerbeyi kethüdas› ile yaz›flma ifllerine bakan katip ve sultan taraf›ndan

atanan t›mar defterdar›, defter kethüdas› ve hazine defterdar›ndan oluflmaktayd›.


OSMANLI ‹DAR‹ YAPISINDA TAfiRA TEfiK‹LATI

T›mar Sistemi Osmanl› Devleti’nde taflra teflkilat›n›n temelini “t›mar sistemi“

Osmanl› toprak düzeninde, t›marlar› s›n›fland›rmak güç ve ince bir ifl olmakla bir-

likte onlar› tiplerine göre birkaç k›sma ay›rabiliriz. Bunlar:

1. T›mar arazisinin mülk olarak verilip verilmemesine göre: a) Mülk t›marlar: Anado-

lu’nun baz› vilayetlerinde mevcut olan bu tip t›mar sahipleri, sefer an›nda yerlerine

“cebelü“lerini gönderebiliyor, kendileri ise sefere kat›lmayabiliyorlard›. Bu mükellefi-

yetini yerine getirmeyen t›mar sahibinin bir y›ll›k geliri hazine taraf›ndan al›n›rd›.

Fakat t›mar baflkas›na verilmezdi. Ölümü hâlinde o¤luna, yoksa di¤er mirasç›lar›na

kal›rd›. b) Mülk olmayan t›marlar: Bunlar, hizmet karfl›l›¤› varidat›n›n bir k›sm›n›n

tahsisi suretiyle verilen t›marlard›r ki Osmanl› t›marlar›n›n ço¤u bu türdendir.

2. T›mar sahiplerinin gördü¤ü ifllere göre: a) Eflkinci t›marlar›: Bunlar›n sahipleri

alay beyinin sanca¤› alt›nda sefere giderler. “Cebelü“leri ile birlikte sefere gitmek zo-

runda olan bu tip t›marlar›n mutasarr›flar›, sefere gitmedikleri zaman t›marlar› el-

lerinden al›n›rd›. Osmanl› toprak sisteminde bu türden olan t›marlar ço¤unlukta

idi. b) Mustahf›z t›marlar›: Bu t›marlar›n sahipleri, mensubu bulunduklar› kale mu-

hafazas›nda bulunurlard›. c) Hizmet t›marlar›: Baz› serhatlerde bulunan camilerin

imamet ve hitabetinde bulunanlar ile saraya hizmet edenlere verilen t›marlard›r.

3. Verilifl flekillerine göre: a) Tezkireli t›marlar›: Beylerbeyilerin, bir tezkire ile devlet

merkezine teklif ettikleri t›marlara bu isim verilirdi. b) Tezkiresiz t›marlar›: Beylerbe-

yilerin, kendi beratlar› ile verdikleri t›marlara da tezkiresiz ad› verilir.

4. Mali durumlar›na göre: a) Serbest t›marlar: T›mar sahibinin “resm-i arûs“, “resm-

i tapu“, “k›fllak“, “yaylak“, “cürüm, cinayet“ vs. gibi vergileri, alma hakk›na sahip

bulundu¤u t›marlard›r. Bunlar vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, niflanc›, defterdar, di-

van kâtipleri, çavufllar çeribafl›lar›, subafl›lar ve dizdarlar gibi yüksek rütbeli idare

amirleri ile memur ve askerlerin has ve zeametleridir. Bunlar, baz› imtiyazlara sa-

hiptirler. b) Serbest olmayan t›marlar: Böyle bir t›mar› tasarruf eden sipahinin, ser-

best t›mar tasarruf eden gibi bir yetkisi yoktur. Onun için yukar›da ad› geçen vergi-

leri kendi nam ve hesab›na alamaz.

ve bunun tamamlay›c› unsuru “iltizam sistemi“

‹ltizam usulünün do¤mas›, t›marlar›n akraba ile yak›nlara da¤›t›lmas› ve rüflvetin or-

taya ç›kmas› sonucu, t›mar sahiplerinin askere gitmemesi üzerine bafl gösteren bozul-

man›n sebeplerini söyle s›ralayabiliriz:

1. Merkezi devlet bürolar›nda t›mar kay›tlar›n›n son derece kar›fl›k bir hâle düflmesi. T›-

mar sahiplerinin seferlerde yap›lmas› gerekli yoklamalar›n›n türlü tesirler alt›nda iyi bir

flekilde yap›lamamas› ve bu yoklamalar›n daha sonraki t›mar da¤›t›m› için iyice muha-

faza edilmemesi.

2. Bofl kalan t›marlar›n, istihkak sahiplerine verilmesi yerine bir kenara ayr›larak çeflit-

li hileli yollarla baz› nüfuzlu kiflilerin adamlar›na verilmesi.

3. ‹fl adam› vasf›ndaki yeni t›mar sahipleri, sefer zahmetinden, baç ve can korkusundan

halas olup safa ve huzur içinde kâr ve kazançlar› ile meflgul olabilmek için, harp za-

manlar›nda t›marlar›n› birtak›m arac›lara, seferden dönüflte bu t›marlardan eski sa-

hipleri lehine feragat etmek flart›yla, devir ve tahvil ettirmenin yolunu bulmakta idiler.


oluflturuyordu. Devlet, baz› bölgelerin vergi gelirlerini hizmet veya maafl karfl›l›¤›olarak devlet görevlilerine ay›r›rd›. Devletin tahsis etti¤i ve miktar› belirlenmifl olanbu gelir kayna¤›na dirlik denilirdi. Ekonominin nakdi ölçülerde ifllemedi¤i bir dö-nemde bu sistem sayesinde devlet, ayni olarak toplanan vergilerin merkezî hazine-ye aktar›lmas› iflleminden kurtulup toplanan vergileri yerinde kullanm›fl oluyordu.

Dirlikler arazinin gelirine göre 3’e ayr›lm›flt›. T›mar: T›mar sistemine göre savaflta sivrilmifl, t›mar beyi olma özelli¤i kazan-

m›fl sipahilere verilen 3-20 bin akçe y›ll›k vergi geliri olan dirliklerdir. Zeamet: Savaflta üstün yetenek göstermifl olan t›mar sahipleri ile devlet merkezin-

deki divan çavufllar›na, müteferrika ve kâtipler ile eyalet ve sancaklardaki ileri gelendevlet görevlilerine verilen y›ll›k vergi geliri 20-100 bin akçe aras›ndaki dirliklerdir.

Has: Padiflah ve ailesine, sadrazam, vezirler, beylerbeyi ve sancak beylerine ve-rilen geliri 100 bin akçeden fazla dirliklerdir.

T›mar sahipleri geri kalan gelirin her 3 bin akçesi, zeamet ve has sahipleri iseher 5 bin akçesi için tam teçhizatl› bir atl› asker yetifltirmek ve gerekti¤inde bun-larla birlikte savafla kat›lmak zorundayd›. Bu askere “cebelü“ denirdi. Dirlik sahip-leri kendisine verilen topraklar› köylüye 50-150 dönümlük topraklar hâlinde da-¤›t›r ve hasat zaman›nda köylünün yetifltirdi¤i ürünün vergisini (öflür ya da haraç)al›rlard›. Has ve zeametler, görevleri süresince kullanmalar› kayd› ile tahsis edilir,görevleri bitti¤inde yerlerine tayin edilenler de ayn› dirlikleri tasarruf ederlerdi.T›marlar, kanuna ayk›r› bir davran›fl› olmad›¤› sürece sipahiye ömür boyu tahsisedilirdi.

Dirlik sisteminde topra¤›n; mülkiyeti devlete, vergisi dirlik sahibine, kullan›mhakk› köylüye aittir. Buna göre t›mar sisteminde reaya, sipahi ve devlet olmak üze-

re üç temel taraf bulunmaktad›r. Bunlar›nbirbirlerine karfl› nas›l davranmalar› ge-rekti¤i, kanunname, adaletname ve za-man zaman ilan edilen fermanlarla belir-tilmiflti. Bununla beraber taraflar aras›n-daki anlaflmazl›klar Osmanl› sosyoeko-nomik tarihinin en önemli konusu olmufl-tur. Bilindi¤i gibi dirlik sisteminde dev-let, arazinin rakabesine (ç›plak mülkiye-tine) sahiptir. Sahib-i arz veya t›mar sahi-bi ad›yla da an›lan sipahi ise devlete aitaraziyi iflleten, devletin reayadan alaca¤›vergileri toplayan kimsedir. Sipahi, top-lad›¤› bu vergilerin bir k›sm›n› kendisineay›rmakta, kalan k›sm› ile asker besleyipbu askerlerle birlikte seferlere kat›lmak-tad›r. Bu durumu ile sipahi, mirî topra¤›iflleyen bir devlet memurudur. Bu bak›m-

dan, reaya üzerinde herhangi bir tasarrufyetkisi bulunmamaktad›r. Sorumlulu¤u alt›nda bulunan topraklarda devletin otori-tesini temsil etmektedir.

Reaya ise üzerinde yaflad›¤› toprakla iflleyip bunlar›n vergisini devlet ad›na si-pahiye vermek zorundad›r. O dönemlerde nakdi ekonomi geliflmedi¤i için vergi-leri ayni (mahsul) olarak ödenirdi. Reaya mahsulünü teslim etmek üzere kendisi-ne en yak›sn pazara götürmek zorunda idi. Sipahi, reayan›n bu mahsulü daha


Resim 4.6

Sipahiler, Viyanayolunda

Kaynak: Anonim

uzaktaki pazara götürmesini isteyemezdi. Bundan baflka reayaya eziyet edilmesi-ne, maddi ve manevi külfet yüklenmesine izin verilmezdi. Devlet, sipahi, reaya üç-lüsünün statüleri ve karfl›l›kl› mükellefiyetleri “Tahrir Defterleri”nin bafl›nda yeralan sancak kanunnamelerinde ayr›nt›l› bir biçimde belirlenmifltir. Nitekim döne-min devlet adamlar›na ö¤ütler veren siyasetnamalerinde devletin bekas›n›n reayaile mümkün oldu¤u s›kl›kla dile getirilmifltir.

T›marl› sipahi; topra¤› sebepsiz yere terk edenlerden, sebepsiz yere 3 y›l üst üs-te ekmeyenlerden, sebepsiz yere vergisini vermeyenlerden topra¤› geri alabilirdi.T›marl› sipahinin köylüye karfl›; köylünün güvenli¤ini sa¤lamak, vergisini en kolayflekilde ödemesini sa¤lamak, tohum, gübre vb. ihtiyaçlar›n› temin etmek gibi gö-revleri vard›.

Osmanl› toprak rejiminde her dirli¤in çekirde¤ini teflkil eden ve “k›l›ç“ ad› ve-rilen bir k›s›m vard›r. T›marlar, k›l›ç tabir edilen ve hiç de¤iflmeyen bir çekir-dek/as›l k›sm› ile bu k›sma zamanla ilave edilmifl olan hisselerden oluflur; “terak-ki“ denilen bu ilave gelirler, sipahinin o¤luna ayn› görevleri sürdürmesi kayd› ilemiras b›rak›l›rd›. K›l›ça bir t›mar sahibinin tayin edilmifl olmas› laz›md›r. Bir k›l›çyerine iki kifli tayin edilemez. Bu, her sancaktaki zeamet ve t›marlar›n büyüklü-kü-çüklü da¤›l›fl seklinin ve kadro mevcutlar›n›n ayn› kalmas›n› temin için baflvurul-mufl bir çaredir.

Klasik dönem Osmanl› devlet yap›s›nda topra¤›n örgütlenmesinde “t›mar sistemi“ni aç›k-lay›n›z.

Osmanl› Devleti’nin toprak üzerinde örgütlenmesinde, t›mar sistemi d›fl›nda ka-lan faaliyetlerin gerektirdi¤i nakdi hazineye ulaflt›rmak için t›mar sisteminin yan›n-da bir de “iltizam sistemi“ uygulanm›flt›r. ‹ltizam sistemi, kanunlar›n belirlemifl ol-du¤u, devlete ait bir gelirin belli flartlarla flah›slara ihale edilmesidir. Bu sistemdedevlete ait bir gelir genellikle 3 y›ll›k bir süre için aç›k art›rmaya ç›kar›l›r, en yük-sek bedeli verene devredilirdi. Bu ihaleyi kazanan kifliye “mültezim“ denirdi. Ver-gilerin toplanma ve devlet hazinesine ulaflt›rma ifllemini yürüten mültezim de bu-lundu¤u bölgede, vergiye konu olan iflin yürütülmesinde vergi mükellefleri üzerin-de dirlik sahibinin yetkisine sahipti.

Klasik Osmanl› merkezî örgütlenmesinde devflirme sistemi, acemi o¤lanl›k veEnderun kurumlar› Osmanl› taflra sisteminin ana kaynaklar› olmufltur. Osmanl› ka-mu personeli sisteminde ilmiye-seyfiye-kalemiye aras›nda paylafl›lan üçlü ifllevselayr›flma, taflra yönetimine de yans›t›lm›flt›r. Beylerbeyi ve sancakbeylerinden sipa-hiye de¤in askeri-idari yetki ve sorumluluklar›, adli-idari yetki ve sorumlulu¤un‘kad›’ya, mali-idari yetki ve sorumlulu¤un defterdara b›rak›lmas› ve bu ifllevlere birtür idari özerklik verilerek, bir tür “kontroller ve dengeler” sistemi kurulmufltur.Beyin, kad› hükmü olmadan hiç kimseyi cezaland›ramamas› ile dengeli olarak, hü-kümlerinde ba¤›ms›z ve do¤rudan padiflaha ba¤l› olan kad›, Beyin kuvveti olma-dan hükmünü uygulatamaz. Buna göre, Osmanl› Devleti’nde askeri ve kazai-idaribirimlere ayr›lan taflrada da ehl-i ilm/kad›-kaza ile ehl-i örf/bey-eyalet aras›nda birgörevler ayr›m› uygulamas› vard›r. Nitekim I. Selim Kanunnamelerinde de sürekli“kaz›/kad› marifeti” ile “sipahi marifeti”nden ayr› ayr› bahsedilmektedir:

Böylece yönetimin adli ve örfi kesimi merkezi hükümete ba¤l› fakat birbirindenba¤›ms›zd›r. Bu kesimler aras›nda bir anlaflmazl›k ç›kmas› durumunda, konu do¤-rudan merkezi hükümete havale edilmektedir. Taflra yönetiminde, bey ile kad› ara-s›nda uygulanan bu güçler ayr›m›, adil yönetimin de temeli say›lmaktad›r. Asker-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

likten yetiflen dirlik sahibi yöneticiler ile medreseden yetiflen ve ayr› bir devlet ifl-levini temsil eden kad›lar, ifl birli¤i yapmak, birbirlerinin düzgün ve adil çal›flmas›-n› sa¤lamak zorundad›rlar.

Bütün kademelerdeki taflra görevlileri, merkezden uzak bölgelerde imtiyaz sahi-bi bir hanedan›n oluflmas›n› engellemek amac›yla, devlet görevine dönüflümlü ola-rak getirilmifltir. Taflradaki memurlar, memuriyetlerinde k›sa bir süre için atanm›fl-lard›. Genel olarak üç y›lda bir görev yerlerinin de¤ifltirilmesi etkili bir merkezî de-netim mekanizmas› olarak ifllev görmüfltür. Böylece merkezî otorite, bu görevlilerinyerel ailelerle ya da toplumsal güç odaklar› ile bütünleflip merkezi otoriteye karfl›muhalefet yapmalar›n› engellemek istemifltir. Bu uygulama Osmanl› yönetim siste-minde adeta bir anayasal ilke gibidir. Bu sistem, t›mar sahibiyle t›mar aras›nda her-hangi bir hukuki ba¤ kurulmas›n› da engellemifltir. Ancak yine de t›mar sahipleri-nin o¤ullar›na, genellikle babalar›n›nkinden farkl› bir bölgede, t›mar tahsis edilme-siyle bu s›n›f›n kendini bir flekilde yeniden üretebildi¤i görülmektedir.

Genel olarak kul statüsü içinden yükselen düflünce yap›lar›, sarayda flekillendi-rilen ve dönüflümlü olarak atanan bu görevlilerin konumu 17. yüzy›ldan itibarenönemli ölçüde de¤iflecektir.

EYALET ‹DAR‹ B‹R‹M‹

Eyaletler ve Beylerbeyilik (Askeri-‹dari Birim)Fatih Kanunnamesi’ne göre, merkez teflkilat›nda görev alan mal defterdarlar›n›n,niflanc›lar›n, befl yüz akçeli kad›lar›n ve sancakbeylerinin de beylerbeyi olmas›

mümkündür. Beylerbeyilik, özellikle Rume-li beylerbeyli¤i, Divan-› Hümayun üyeli¤in-den Kubbealt› vezirli¤ine uzanan bir terfimekanizmas› içinde vezir-i azaml›¤a kadaryükselebilen bir niteli¤e sahiptir.

Eyaletlerin bafl›nda ehli seyften beyler-beyi bulunuyordu. Eyaletin en yüksek rüt-beli yönetici s›fat› ile beylerbeyi, padiflah›nyürütme gücünü ve otoritesini taflrada tem-sil etmektedirler. Ya saraydan ç›kma siste-mi ile bu göreve tayin edilir ya da taflradadaha alt bir idari görevdeyken bu görevetayin olunurdu. Beylerbeyi, Divan-› Hüma-yunun küçük bir kopyas› olan “Eyalet Diva-n›”n›n bafl›yd›.

Beylerbeyi her fleyden önce eyaletinde-ki t›marl› sipahi ordusundan sorumludur,en önemli görevi kuvvetlerini haz›rlay›p or-

duya katmakt›r. Beylerbeyiler daha önceki dö-nemlerde saray görevlileri aras›ndan seçilirken, özellikle Fatih Sultan Mehmed Dö-nemi’nden sonra devflirmeler aras›ndan atanmaya bafllam›flt›r. Acemio¤lanlar oca-¤› ve Enderun Mektebi’nde yetiflen kullar, kap› a¤al›¤› ve Yeniçeri a¤al›¤›ndan son-ra taflraya ç›kt›klar›nda beylerbeyi oluyorlard›.

Bir beylerbeyinin görevleri tayin berat›nda özetlenmektedir. Buna göre 15.yüzy›lda vali s›fat›yla an›lan beylerbeyiler, sultan›n yürütme gücünün temsilcileriolarak, eyaletin bütün ifllerinden sorumlu olurlar, kad›lar›n hükümlerini ve padifla-


Resim 4.7

Beylerbeyi (1576,Melchior Lorck)

h›n emirlerini uygulamaya koyarlard›. Beylerbeyi, görevli oldu¤u bölgeyi Beyler-beyi Divan› ile yönetirdi. Bu divan esas olarak t›mar iflleri, sipahilerle ilgili davalarve halk›n flikâyetleriyle ilgilenirdi. Beylerbeyi bölgesinde güvenli¤i sa¤lamak, t›-marl›lar›n atanmalar› ile belli bir miktara kadar t›marlar›n tevcihi ifllemlerini yürüt-mekle de görevli say›lm›flt›r. Reaya ile sancakbeyi aras›nda bir anlaflmazl›k ç›karsahükümet merkezinin izni ile beylerbeyi bu sorunu çözebilmekteydi. Eyaletin hersanca¤›na, do¤rudan do¤ruya merkezden bir sancakbeyi atan›rken, pafla sanca¤›olarak adland›r›lan biri beylerbeyinin yönetimine b›rak›lm›flt›r. Beylerbeyi, bütünsancaklardaki t›marl› sipahilerin birinci derecedeki askeri flefi, sivil yönetim bak›-m›ndan ise pafla sanca¤›nda sancakbeyidir. Gerekti¤inde kad› da görüflmelere ka-t›l›rd›. Eyalet birimi bu yönleri ile ülke yönetiminde merkezi idarenin küçük bir öl-çe¤i idi. Taflradaki en yüksek askeri-idari birim olarak eyaletteki dirlikler da¤›t›lma-s›nda, t›marl› sipahiler, beylerbeyinden tezkere al›r, bu belge ile Divan-› Hüma-yun’a baflvururlard›. Beylerbeyilik makam›, ayr›ca, Divan-› Hümayun’a müracaatetmeden önce müracaat edilecek en yüksek flikâyet mercii idi.

Beylerbeyi Divan›’nda eyaletin mufassal defterleri ve mücmel defterleri bulu-nurdu. E¤er beylerbeyi, sancaklar›na (pafla sanca¤›) gitmezlerse, yerlerine “buyrul-du“ adl› bir belge ile “mütesellim“ atarlard›. Mütesellim, beylerbeyi ad›na sanca¤›yönetir, beylerbeylerine ait gelirleri toplay›p kendisine yollard›. Bölgede görev ya-pan kad›lar, görev ve sorumluluklardaki adli ve örfi ifllevsel ayr›flma dâhilinde,do¤rudan merkezi yönetime karfl› sorumludur ve kararlar›nda beylerbeyili¤e ba¤-l› de¤ildir. Ayr›ca baz› büyük flehirlerdeki Yeniçeri birliklerinin a¤alar›n›n da bey-lerbeyiliklere ba¤l› olmad›¤›, beylerbeyilerin Yeniçeri garnizonlar›n›n bulundu¤ukalelere asla giremedikleri bilinmektedir. Bu s›n›rlamalar da ve görev yerlerinin s›ks›k de¤iflmesi gibi beylerbeyilerin fazla güçlenmelerini ve ba¤›ms›z hâle gelmeleri-ni önlemeye yöneliktir.

Osmanl› Devleti’nde eyaletler salyaneli ve salyanesiz olmak üzere ikiye ayr›l›-yordu. Salyaneli (y›ll›kl›) eyaletlerde t›mar sistemi uygulanma, vergiler y›ll›k olaraktoplan›rd›. M›s›r, Habefl, Ba¤dat, Basra, Yemen, Tunus, Cezayir, Trablus salyanelieyaletlerdendi. Salyanesiz (y›ll›ks›z) eyaletler t›mar sisteminin uyguland›¤› eyalet-lerdir. Bu eyaletlerdeki topraklar has, zeamet ve t›mar olarak ayr›lm›flt›r. Merkezeyak›n eyaletlerdir. Rumeli, Budin, Anadolu, Karaman, Dulkadir, Sivas, Erzurum,Diyarbak›r, Halep, fiam, Trablusflam salyanesiz eyaletlerdendir.

SANCAK ‹DAR‹ B‹R‹M‹

Sancaklar ve Sancakbeyilik (Askeri-‹dari Birim)Ülke idaresinde eyaletin bir alt birimi sancakt›r. Eyalet yönetiminde beylerbeyi-nin bulundu¤u sancak, pafla sanca¤› ad›yla an›l›rd› ve buraya ayr›ca bir sancakbeyi atanmazd›. Sancaktaki en üst dereceli yöneticisi sancak beyidir. Sancakbe-yinin atanmas› da beylerbeyi gibi yine, do¤rudan merkezden ve beylerbeyiningörevlerini sancak idari birimi ölçe¤inde uygulamak üzere, liyakatte dikkate al›-narak atan›rd›.

Sancakbeyi, idaresi alt›ndaki bölgede güvenli¤i sa¤lama ve suçlular› cezaland›r-ma yetkileri ile donat›lm›flt›. Ayr›ca, sanca¤›na gelen di¤er devlet görevlilerine yar-d›mc› olmak, merkezden gönderilen fermanlar çerçevesinde verilen görevleri yeri-ne getirmek, s›n›r sanca¤›nda ise komflu oldu¤u yabanc› devletlerle iliflkilerin an-laflmalara uygun biçimde yürütülmesini sa¤lamakla da yükümlü idi. Kendisine ay-r›lan has geliri d›fl›nda, serbest olmayan t›marlarda bad›hava ve cürmü cinayet ak-


çelerinin hepsini ya da sipahi ile paylaflarak yar›s›n› toplama, baz› sancaklarda iseçift resmini alma hakk›na sahiptir.

Sancakbeyinin askeri ve siyasal otoritesinin, bir yandan sanca¤›n›n içinde bu-lundu¤u beylerbeyili¤e ba¤l› olmas›, di¤er yandan da sanca¤›nda do¤rudan mer-kezden emir alan kad›, gümrük emini gibi memurlar›n bulunmas› nedeniyle s›n›r-land›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Sancakbeylerinin belli bir sancakta uzun süre b›ra-k›lmad›¤›, genellikle üç y›l içinde görev yerlerinin de¤ifltirildi¤i görülmektedir.Beylerin bir görevden di¤erine giderken fazla zaman kaybetmesini önlemek, san-caklar›n da mümkün olabildi¤ince az bir süre yöneticisiz kalmalar›n› sa¤lamakiçin, sancakbeyleri ço¤u zaman ayn› beylerbeyilik içinde ya da komflu beylerbeyi-likteki sancaklara atanm›flt›r. Böyle bir politika izlenmesinde beylerin belli bir ge-nel bölgenin yönetimi hakk›nda yeterince deneyim kazanmalar› düflüncesinin deetkili oldu¤u söylenebilir. Nitekim imparatorlu¤un s›n›r eyaletlerinde yerel bilgi,deneyim ve nüfuza duyulan gereksinim nedeniyle, yerel askeri kökenli kifliler san-cakbeyli¤ine kadar yükseltilmifltir. Yine ayn› nedenle, bu tür görevliler kendi böl-gelerinin d›fl›na da ç›kar›lmam›flt›r.

Merkezî yönetimin, sancaklardaki ifller konusunda sürekli olarak kad› ve san-cakbeyi ile haberleflmesi, beylerbeylerinin sivil yetkilerinin çok az oldu¤unu gös-termektedir. Bölgedeki bütün sancakbeyi, kad›lar ve di¤er görevliler ile reaya üze-rinde beylerbeyinin genel bir otoritesi bulunmakla birlikte, bu gücün çeflitli flekil-lerde s›n›rland›r›ld›¤› görülmektedir. Padiflah›n iste¤i hâlinde hem yönetimde hemde seferlerde ayr› olarak görevlendirilebilen sancakbeylerinin atamalar› do¤rudanmerkezden yap›lmaktad›r.

Sancaklarda asayifl, subafl› ve yasakç›lar (asesler); kalenin korunmas› kale diz-darlar› taraf›ndan yap›l›rd›.

KAZA ‹DAR‹ B‹R‹M‹

Kazalar ve Kad›l›k (Adli-‹dari Birim)Hem adli hem de idari birimdir. Bundan dolay›d›r ki Osmanl› yönetiminde kad›la-r›n hüküm bölgeleri demek olan kazalar oluflturulmufltu. Kazalar bir yönü ile ka-d›lar›n yetki alanlar›n› belirlerken, di¤er yönüyle idari bir birim olma özelli¤i tafl›-maktad›rlar. fieri ve hukuki hükümleri uygulayan, ayr›ca devletin hükümlerini ye-rine getiren bir fonksiyona sahip olan (“hakimü’fl-fler’i” daha sonra “ale’l-›tlak ha-kim” denilen) kad›lar sultan taraf›ndan beratla atan›rlard›. Eyalet ve sancak idari bi-rimlerinin yan›nda seyfiye s›n›f› ile birlikte kaza uygulamas› ile yönetime kat›larakicraat›n hukuka uygunlu¤unu denetlerlerdi.

1555 y›l›nda Habefl Beylerbeyli¤i kurulunca, beylerbeyi ile birlikte kad› da atanm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nde de kad›, geniflleyen görevleriyle son Osmanl› ça¤›na ka-dar en önemli taflra yöneticilerden biridir. Ele geçirilen bir bölgeye kad› atanmas›,o yerde Osmanl› devlet düzeninin hüküm sürmekte oldu¤u anlam›na gelmektedir.

Kad›n›n yarg›çl›k yönü a¤›r basmakla birlikte, mülki ve mali görevleri de bu-lunmaktad›r. Kad›, öncelikle fleriat hükümleri ile kanunnameleri uygulayan bir yar-g› hâkimidir. Bununla birlikte sultan›n idari-mali emirlerinin yerine getirilmesinigözetlemekle görevlidir ve yöneticilerin yasa d›fl› etkinliklerini derhal hükümetebildirmek yetkisine sahiptir. Sultan›n emriyle bazen eyaletlere teftifl gezileri de ya-pabilmektedir. Osmanl› yönetiminin omurgas›n› oluflturan kad›lar, on beflinci yüz-


y›lda yükselerek sancakbeyi ve beylerbeyi olabilmifllerdir. Ülkede kad› say›s› s›n›r-l› oldu¤undan kad›l›k görevi için, t›pk› t›marlarda oldu¤u gibi, büyük rekabet var-d›. Bundan dolay›d›r ki kad›l›k iki y›la hatta zamanla daha k›sa zamanlara indiril-mifltir. Kad›, cami, vak›f gibi kurumlar›n yönetim ve denetiminden, flehir yönetimive asayifl ifllerine uzanan çeflitli alanlarda yetkiye sahiptir. Bir hukuk adam› ve fler’ihâkim olarak kad›, do¤rudan merkeze ba¤l› olup, yerel otoritelerden ve yönetici-lerden ba¤›ms›zd›r. Bu nedenle kad›n›n amiri eyalet beylerbeyi veya sancakbeyide¤il, kazaskerlik dairesidir (Anadolu ve Rumeli kazaskeri).

Ancak baz› konularda mülki görevlilerle karfl›l›kl› iliflki içinde oldu¤u görülmektedir.

Örne¤in bir valinin görevine fiilen bafllamas›, onun tayin berat›n›n kad› taraf›ndan

incelenip sicile kaydedilmesi ile mümkün olmaktad›r. Di¤er yandan sancak kad›s›

öldü¤ünde, beylerbeyi ‹stanbul’dan tayin edilen kad› gelene kadar o bölge ulemas›n-

dan birini vekaleten görevlendirme yetkisine sahiptir. Tabii kad›ya görevini hat›rlat-

mak ve ihmalini önleyerek adaleti yerine getirmesini her konuda sa¤lamak da bu

grubun görevidir.

Beylerbeyi ve sancakbeyi, idari sorunlar veya reayan›n müraacat› ile ilgili olarakkad›ya mübaflir veya mektup göndermektedir. Beylerbeyi ve sancakbeyi sefere gi-derken flehirde vekil olarak kad›y› b›rakmaktad›r. Osmanl› yönetim sisteminde,bütün di¤er memurlar›n halk ile olan iliflkileri “fler’i flerif”in denetimi alt›na al›nm›floldu¤undan, kad› sancakbeyi ile onun temsilcisi olan subafl›n› kontrol etme yetki-sine de sahiptir. Kad›, sancakbeyini teftifl edebildi¤i hâlde, sancakbeyinin kad›yahiçbir flekilde kar›flt›¤› görülmemifltir. Kad›l›k kurumu ve bu kurumun temsil etti¤iadli-idari daire (kaza), baflka bir ara makam ya da idari birim olmaks›z›n, payitah-ta ba¤l› tek yönetim mekanizmas›d›r. Ancak bu ideal sistemin ne ölçüde iflleyebil-di¤i tam olarak bilinmemektedir.

Belirli bir kaza veya sancak bölgesine gönderilen kad›, bu bölge kapsam›nda-ki küçük birimlerde, birer mahkeme kurmakta ve bu mahkemelerin bafl›na naipad› verilen bir temsilci atamaktad›r. Naip, genellikle nahiye olarak adland›r›lankendi bölgesi içinde, kad›n›n ifllevlerini yerine getirmektedir. Ancak bu konuda hi-yerarflik yetki ve denetim üstünlü¤ü bizzat kad›da bulunmaktad›r. Naip mahkeme-si kurulacak yerin di¤er semtlere olan mesafesi ve o bölgenin nüfus ve ifl hacmi enönemli rolü oynamaktad›r. Kad›n›n yarg› alan› içinde atad›¤› naipler, genellikle ye-rel kimselerden seçilmektedir. Taflrada halk ile karfl›laflan devlet ve yarg› gücünü,naip kimli¤i tafl›yan bu yerel kifliler oluflturmaktad›r.

Kad› bir yerde naip mahkemesi kurdu¤u zaman, o nahiyeden alaca¤› resimle-rin gelirini peflin bir para karfl›l›¤›nda naibe b›rakmakta, bir baflka deyiflle naipli¤isatmaktad›r. Bu bir çeflit iltizamd›r ve Osmanl› Devleti’nde memuriyetleri bu flekil-de satma yöntemi özellikle 16. yüzy›ldan sonra genifl bir uygulama alan› bulacak-t›r. Hem layihalar hem de adaletnameler, kad›larla naiplerin k›rsal nüfusa karfl› su-istimallerde bulundu¤u örneklerle doludur. Kad›lar›n suistimalleri o dönemde Ki-tab-› Müstetab’›n ad› bilinmeyen yazar›, Akhisari, Koçibey ve Gelibolulu MustafaAli taraf›ndan elefltirilmifltir. Kad›lar gerek olmad›¤› hâlde fazladan naiplikler kur-makta, bu naipler de verdikleri paray› ç›karmak ve kâr etmek amac›yla nahiyele-rinde s›k s›k devre ç›kmakta, çeflitli resimleri toplamak için reayay› rahats›z etmek-tedirler. Kaynaklar, naiplerin kalabal›k bir maiyetle köylere inerek, kendisini,adamlar›n› ve hayvanlar›n› köylüye bedava beslettiklerini, halk›n da bu durumdanflikâyetçi oldu¤unu göstermektedir. Kad›lar eflk›yay› belirlemek için emredilen “ge-


nel teftifl”lerde köy köy gezerek reayay› soymak için çeflitli yollara baflvurmakta,suçlular›n suç kayd›n› rüflvet alarak defterden silmektedirler.

16. yüzy›l›n ilk yar›s›nda ihtiyaç olan yerlere naip atanmas›n› öngören ve naiplerin

devre ç›kmas›n› yasaklayan bir adaletname yay›nlanm›flt›r. 1596 tarihli bir adalet-

namede kad›lar›n, fermanlarda reayadan toplanacak vergiler aç›kça gösterildi¤i

hâlde, bunlar› fazlas›yla tahsil ettikleri, fermanda bu yaz›lm›fl m›d›r diye sorufltu-

ranlar hakk›nda fermana karfl› geldi diye ifllem yapt›klar› ve hatta bu kiflilerin mal›-

na el koyduklar› anlat›lmaktad›r.

Kad›lar y›llarca adayl›kta bekleyebilir, atan›r atanmaz da çok para kazanmak içinyolsuzluklardan çekinmezlerdi. Di¤er taraftan onalt›nc› yüzy›l ortalar›nda yüzlerceAnadolu medresesinde o kadar çok ö¤renci kad› olmak için okuyordu ki onlarayer bulmak imkâns›z hâle geldi. Suhte denen bu ö¤rencilerin çeteler kurup, kentyaflam›n› felç ettikleri, köyleri talan ettikleri s›kça görülmüfltür.

Klasik dönem Osmanl› devlet yap›s›n›n mekân örgütlenmesinde “icrai ve kazai“görev vesorumluk ayr›flmas›n› aç›klay›n›z.

‹mtiyazl› Eyelatler Osmanl› Devleti’nin hakimiyetini tan›yan K›r›m Hanl›¤›, Mekke Emirli¤i, Eflak,Bo¤dan ve Erdel Beylikleri, Sak›z Cumhuriyeti imtiyazl› yönetimlerdi. Bunlar iç ifl-lerinde serbest olup yöneticileri Osmanl› taraf›ndan kendi soylular› aras›ndan ata-n›rd›. Bu hükümetlerden K›r›m Hanl›¤› ve Mekke Emirli¤i d›fl›ndakilerden y›ll›kbelli bir vergi al›n›rd›.

Osmanl› Devleti’nde baz› topraklar do¤rudan do¤ruya merkezin s›k› denetimialt›nda tutulmaya çal›fl›rken, baz› bölgelerde yerel güçlere özerklik verilmesi top-rak üzerinde “kademeli bir otorite kurma politikas›“ izlendi¤ini göstermektedir.

Taflra Teflkilat›ndaki Di¤er GörevlilerEyalet yönetiminin beylerbeyi ve kad›dan sonraki üçüncü dire¤i hazine defterdar›-d›r. Hazinenin ç›karlar›n› temsil eden defterdar, kad› gibi ba¤›ms›zd›r. Do¤rudando¤ruya baflkentle haberleflebilmekte, beylerbeyi ve di¤er yöneticileri flikâyet ede-bilmektedir. Hazine defterdarl›¤› kurumu, t›mar sisteminin geçerli oldu¤u, ba¤›ms›zhazinesi bulunan eyaletlerde oluflturulmaktad›r. T›mar sisteminin uyguland›¤› amakendi hazinesi olmayan eyaletlere ise yaln›zca zeamet da¤›t›m›n› düzenlemek üzere“defter kethüdas›“ ve t›marlar›n verilmesiyle ilgilenmek üzere “t›mar defterdar›“ atan-maktad›r. M›s›r gibi, t›mar sisteminin uygulanmad›¤› eyaletlerde ise mirî gelirlerintoplanmas›na ve da¤›t›lmas›na nezaret eden defterdarlar bulunmaktad›r. Hazine def-terdar› bafldefterdara, beylerbeyi ise sadrazama karfl› sorumlu k›l›nm›flt›r. Böylecesadrazam ile bafldefterdar›n yetki alanlar›n›n ba¤›ms›zl›¤›, taflra yönetimine de yans›-t›lm›flt›r. Bununla birlikte baz› eyaletlerde beylerbeyine, defterdar›n üzerinde bir ge-nel denetim yetkisi de tan›nm›flt›r. Bu yetki, defterdar›n ölmesi ya da azledilmesi du-rumunda, yeni görevlinin gelmesine kadar, geçici olarak defterdar› temsil etme yet-kisine dönüflebilmektedir.

Taflrada bunlardan baflka, çarfl› ve pazar denetlemesi yapard›. Sat›lan mal ve fi-yatlar› kontrol eden muhtesip; herhangi bir yerleflim yerinde kamuya ait ç›karlar› ko-rumakla görevli Beytülmal Emini, kasaba ve flehirlerde sanat ve ticaretle ilgili vergi-leri toplayan gümrük ve bac eminleri ve flehirlere gelen mal›n vergilendirilmesinisa¤layan kapan eminleri -sebze-meyvenin topland›¤› yerlere “kapan“ denirdi- gibigörevliler de vard›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Klasik Dönem Osmanl› Yönetim Yap›s›n›n DönüflümüOsmanl› Devlet’i idealize etti¤i merkeziyetçi yap›y›, yatay/mekânsal örgütlenmedetaflraya hakim olabilmek için “t›mar sistemi“, dikey/s›n›fsal örgütlenmede tebaa-ya/üreticiye hakim olabilmek için “kul sistemi“ uygulamalar› ile kurmaya çal›flm›flve bunlar› klasik dönem boyunca baflar›yla uygulam›flt›. Fakat, 16. yüzy›l›n sonla-r›ndan itibaren çözülmeye bafllayan kul ve t›mar sistemine dayal› klasik dönemmerkeziyetçi devlet sistemi, Osmanl› merkez ve taflra egemen s›n›flar›n›n amaç veç›karlar›na göre yeniden örgütlenme ve tan›mlanma sorununu ortaya ç›kard›. Kla-sik dönem sonras›ndaki Osmanl› yönetim yap›s›nda ortaya ç›kan de¤iflimleri bukapsamda incelemek mümkündür.

Merkezde, Köprülü Mehmet Pafla’n›n 1656 y›l›nda vezir-i azaml›¤a atanmas›,hem bu makam›n siyasal iktidar alan› hem de devletin siyasal geliflim tarihi bak›-m›ndan bir dönüm noktas› oldu. Zira Mehmed Pafla’n›n bu görevi, örne¤ine dahaönce rastlanmayan flekilde baz› flartlarla kabul etmesi, vezir-i azaml›k makam›n›n veBab›âli’nin devlet yönetimi içindeki etkinli¤ini padiflaha ve saraya karfl› yükseltti.

Taflrada, 1695 y›l›nda toprak yönetiminde malikâne sistemi uygulanmaya bafl-land›. Yeni uygulaman›n iltizam sisteminden fark› flöyle tan›mlanabilir: Klasik dö-nemde, eyalet-sancak düzeni içinde, bir sanca¤›n tahrir sonucu belirlenen gelirle-ri, has-zeamet-t›mar ad›yla örf mensuplar›na dirlik olarak verilir, ayn› zamanda yö-netim bölgesinde vak›flara ait gelirler de belirlenirdi. Halbuki, 18. yüzy›lda sancakyönetiminin; mali aç›dan,

• “sancakl›k üzere zabt“ (yani eskiden oldu¤u gibi, sancak mutasarr›flar›nabelirli gelirleri olan dirlikleri arpal›k ad›yla tahsis etme),

• “miriden zabt“ (sancak gelirlerinin mirî mukataa hâline getirilerek, belirle-nen y›ll›k gelirini hazineye vermek kofluluyla, en yüksek teklif getirene yö-netimi b›rakma) ve

• “malikâne suretiyle verme“ (mukataan›n tevcihinin hayat boyu olmas›) gibi bir de¤iflimi söz konusudur ve son ikisi giderek a¤›rl›k kazanm›flt›r. Osmanl›, sonraki yüzy›llara merkezde ve taflrada bu flekilde dönüflmekte olan

bir yönetim yap›s›n› miras b›rakt›.

Toprak sisteminde yaflanan evrim, t›marl› sipahilerin zay›flamas›na yol açarken, Osmanl›taflras›nda ayanlar›n güçlenmesine neden olmufltu


fiekil 4.1

‹crai Askerler

Ayanlar

Ulema

T›marl› Sipahiler

Maafll›lar

Kaynak: Sina Akflin,(1977) “Osmanl› - TürkToplumundaki S›n›fYap›s› Üzerine BirDeneme“, Toplum veBilim. ss. 31-46.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




1. Seyfiye S›n›f› (Ehl-i Örf): Osmanl› Devleti’nde padi-flah örfünü uygulayan s›n›ft›r. Yönetim ve askerlik gö-revini yerine getirir. Ehli örf, ehli seyf ve ümera gibiisimler verilen bu s›n›f›n Divan-› Hümayun’daki temsil-cileri vezir-i azam ve vezirlerdi. Divan d›fl›nda beyler-beyleri, sancak beyleri, kap›kulu askerleri, t›marl› sipa-hiler bu grubun içindedir.2. ‹lmiye S›n›f› (Ehl-i fier’): Medreselerde iyi e¤itim gör-müfl, devletin adalet, e¤itim ve yarg› görevlerini üstle-nen gruptu. fieyhülislam, kazasker ve müderrisler gibiilmi görevliler bu grubun içindedir. Ulema da denilenbu grubun üç önemli görevi vard›:a- Tedris Görevi: E¤itim-ö¤retim görevidir. Bu görevimüderris, muallim gibi kifliler yürütürdü.b- Kaza Görevi: Yarg› görevidir. Bu görev kad›lar tara-f›ndan yürütülürdü. Kad›lar ‹slam hukukuna göre dava-lara bakar ve karar verirlerdi.c- ‹fta Görevi: Fetva görevidir. Yap›lanlar›n fleriata uygunolup olmad›¤› konusunda fikir beyan etme görevidir.Fetva verme yetkisine sahip olanlara müfti denilirdi.Müftilerin en üst rütbelisi fleyhülislam ve kazaskerlerdi.3. Kalemiye S›n›f› (Ehl-i Kalem): Niflanc›, reisülküttab,ve defterdar gibi büro ifllerini gören aklam ve muame-lat görevlileri. Günümüzde bürokrasi diye adland›r›lanbu s›n›f›n en üst rütbelileri niflanc› ve defterdarlard›r.a- Vezir-i azam b- Kubbealt› vezirleri c- Kad› askerler d- Niflanc› e- Defterdarlar f- Rumeli beylerbeyi1. Belli bir statüye ulaflt›klar› zaman Divan-› Hümayunüyesi olan görevliler: a-Yeniçeri a¤as›, b- Kaptan-› derya2. Divan-› Hümayun üyesi olmamakla beraber toplant›-lara kat›labilen kifliler:3. Beylerbeyi rütbesindeki yöneticiler b- mazul beyler-beyleri4. Divan-› Hümayun’un yard›mc›lar›: 4.1. Birinci derece yard›mc›lara- Reisülküttap b-tezkireciler c-çavuflbafl›4.2. Di¤er Yard›mc›lar: a- Büro ifllerinin görülmesinde çal›flanlar,(do¤rudando¤ruya niflanc›ya hizmet edenler-kâtipler ve reisülküt-tab›n odas›nda çal›flanlar-tercümanlar), saray görevlileri(teflrifatç›lar ve vakanüvisler) b-infaz iflleri ile görevliolanlar (Divan-› Hümayun çavufllar› ve kap›c›lar). 1. Eyalet → Beylerbeyi 2. Sancak → Sancakbeyi

3. Kaza → Kad›→ Subafl›

4 Nahiye (Köy gruplar›) a. → Serbest t›mar (has-zeamet-vak›f t›mar›) → Subafl›

→ Naibb. → Serbest olmayan t›mar (sipahi t›mar›) → fiubafl›

→ NaibOsmanl› Devleti idealize etti¤i merkeziyetçi yap›y›, ya-tay/mekânsal örgütlenmede taflraya hakim olabilmekiçin “t›mar sistemi“, dikey/s›n›fsal örgütlenmede tebaa-ya/üreticiye hakim olabilmek için “kul sistemi“ uygula-malar› ile kurmaya çal›flm›fl ve bunlar› klasik dönemboyunca baflar›yla uygulam›flt›.

Özet


1. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi Osmanl› merkezi-yetçili¤ini sa¤lamaya yönelik bir uygulama de¤ildir?

a. ‹ltizam sistemib. T›mar sistemic. Devflirilen o¤lanlar› kap› kulu olarak yetifltiril-

mesid. ‹cra ve adli yetkilerin birbirinden ayr›flt›r›lmas›.e. Taflraya merkezden görevliler atanmas›.

2. Afla¤›dakilerden hangisi alt› bölük halk›ndan de¤ildir?

a. Silahdarb. Sipahilerc. Sa¤ garipler.d. Sa¤ ulufeciler.e. Yeniçeriler

3. Afla¤›dakilerden hangisi Divan-› Hümayun’un birin-ci derecede yard›mc›lar›ndand›r?

a. Niflanc›b. Reisülküttabc. Tezkirecilerd. Yeniçeri a¤as›e. Kubbealt› vezirleri

4. Afla¤›dakilerden hangisi “Mühimme Defterleri“ninözelli¤ini tan›mlar?

a. Ölen askerileri s›n›f üyelerinin terekesi kaydedilir.b. ‹ço¤lanlar›n kay›tlar› tutulur.c. Saray›n mutfak masraflar›n›n kay›tlar› tutulur.d. Divan-› hümayun’da görüflülen konular, al›nan

kararlar vb. tutulur.e. Pazar baclar›n›n resimlerinin kay›tlar› tutulur.

5. Afla¤›dakilerden hangi eflleme birbiriyle iliflkisizdir?a. Eyalet, sancak, kazab. Beylerbeyi, sancakbeyi, kad›c. T›mar, iltizam, birund. Has, zeamet, t›mare. Sipahi, mültezim, cebelü

6. Kul sistemi ile ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisiyanl›flt›r?

a. Bab›âli’de yetiflirler.b. Yerel otoritelerin oluflmas›n› engeller.c. Padiflah otoritesini temsil eder.d. Kökeni bafllang›çta savafl esirleridir.e. Osmanl› merkeziyetçili¤ini sa¤layan unsurlar-

dand›r.

7. Afla¤›daki aç›klamalardan hangisi yanl›flt›r?

T›marlar;a. Arazinin mülk olarak verilip verilmemesine gö-

re ayr›l›r.b. Sahiplerinin gördü¤ü ifllere göre ayr›l›r.c. Verilifl flekillerine göre ayr›l›r.d. Mali durumlar›na göre ayr›l›r.e. Reayan›n hukuki statüsüne göre ayr›l›r.

8. Afla¤›dakilerden hangisi imtiyazl› eyaletlerdende¤ildir?

a. K›r›m Hanl›¤›b. Mekke Emirli¤ic. Eflak ve Bo¤dan Voyvodal›¤›,d. Rumeli Beylerbeyli¤ie. Erdel Krall›¤›

9. Afla¤›dakilerden hangisi ilmiye s›n›f›n›n yetki ve so-rumluluk alan›na girmez?

a. ‹crab. ‹ftac. Kazad. Teftifle. Tedris

10. Afla¤›dakilerden hangisi Divan-› Hümayun’un birin-ci derecede yard›mc›lar›ndand›r?

a. Vezir-i azamb. Niflanc›c. Reisülküttabd. Defterdare. Kubbealt› vezirleri.



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Osmanl› ‹dari Yap›s›ndaMerkez Teflkilat›“ konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Birun“ konusunu yenidengözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Divan-› Hümayun“ konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Niflanc›“ konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Osmanl› ‹dari Yap›s›n-da Taflra Teflkilat›“ konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Osmanl› Merkez Yap›s›n-da Merkez Teflkilat›“ konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “T›mar Sistemi“ konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹mtiyazl› Eyaletler“ konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “‹lmiye S›n›f›“ ara-bafll›¤›n›ve “Kazalar ve Kad›l›k (adli-idari birim“ konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Divan-› Hümayun“ konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtarlar›S›ra Sizde 1

Kul sistemi, Osmanl› devlet yap›s›n›n temel örgütlenmemodelidir. Osmanl› merkeziyetçi örgütlenme modelinintemel unsurlar›ndan biri olan bu sistemde, Osmanl› pa-diflahlar› kendi icra gücünü yaln›z kendi kullar›na ema-net etmeyi bir prensip olarak kabul etmifllerdir. Kul sis-teminden gelenlere yaln›zca askeri makamlar verilmifl,maliye ve yaz› iflleri flefliklerine genellikle ilmiye s›n›-f›ndan Türk ve Müslüman unsurlar getirilmifltir.

S›ra Sizde 2

Klasik dönem Osmanl› bürokrasisinde bürokratlar›nyetki ve sorumluluk alanlar› örfiyye (ehl-i k›l›ç=seyfiy-ye ve ehl-i kalem=kalemiyye) ile fleriyyeden (ilmiy-ye=ehl-i ilm=ulema) oluflmakta ve bunlar›n görev alan-lar› birbirinden kesin çizgilerle ayr›lmaktayd›. Bu bü-rokratik iflleyifl üçlü ifllevsel ayr›flmaya karfl›l›k gelmek-tedir. Osmanl› kamu personeli sisteminde ilmiye-seyfi-ye-kalemiye aras›nda paylafl›lan üçlü ifllevsel ayr›flma

taflra yönetimine de yans›t›lm›flt›r. Beylerbeyi ve san-cakbeylerinden sipahiye de¤in askeri-idari yetki ve so-rumluluklar›, adli-idari yetki ve sorumlulu¤un ‘kad›’ya,mali-idari yetki ve sorumlulu¤un defterdara b›rak›lmas›ve bu ifllevlere bir tür idari özerklik verilerek, bir tür“kontroller ve dengeler” sistemi kurulmufltur

S›ra Sizde 3

Devlet baz› bölgelerin vergi gelirlerini hizmet veya ma-afl karfl›l›¤› olarak devlet görevlilerine ay›r›rd›. Devletintahsis etti¤i ve miktar› belirlenmifl olan bu gelir kayna-¤›na dirlik denilirdi. Ekonominin nakdi ölçülerde iflle-medi¤i bir dönemde bu sistem sayesinde devlet, ayniolarak toplanan vergilerin, merkezî hazineye aktar›lma-s› iflleminden kurtulup toplanan vergileri yerinde kul-lanm›fl oluyordu. Dirlik sisteminde topra¤›n; mülkiyeti devlete, vergisi dir-lik sahibine, kullan›m hakk› köylüye aittir. Buna göre t›-mar sisteminde reaya, sipahi ve devlet olmak üzere üçtemel taraf bulunmaktad›r. Bunlar›n, birbirlerine karfl›nas›l davranmalar› gerekti¤i, kanunname, adaletnameve zaman zaman ilan edilen fermanlarla belirtilmiflti.

S›ra Sizde 4

Osmanl› bürokratik yap›s›ndaki ifllevsel ayr›flmaya görebey, sultan›n yürütme yetkisini, kad› ise hukuki/yarg›yetkisini temsil eder. Bey, kad› hükmü olmadan hiçbirceza veremez. Kad›, bey erki olmadan kendi karar›n›yürütemez. Emirleri do¤rudan do¤ruya sultandan al›r,sultana do¤rudan do¤ruya dilekçe verir. Osmanl›lar,eyalet idaresindeki bu kuvvetler ayr›m›n› adil bir yöne-timin de temeli sayd›lar. Sultan›n kullar›, icra yetkisinikullanma, ilmiyye ise bütün hukuki ve mali meselelerinyönetim ve denetimi de dâhil, kanunlar›n uygulamas›ile görevlendirildiler. Yönetimin her iki kesimi merkezihükümete ba¤l› fakat birbirinden ba¤›ms›z idiler.



Akda¤, M. (1995). Türkiye’nin ‹çtimai ve ‹ktisadi Ta-

rihi (1453-1559). Ankara: Cem Yay›nlar›, c. II.Akflin, S. (1977). “Osmanl› Türk Toplumundaki S›n›f

Yap›s› Üzerine Bir Deneme“. Toplum ve Bilim,

Yaz, sy. 2.Barkan, Ö. L. (1980). “Timar”, Türkiye’de Toprak Me-

selesi: Toplu Eserler I. ‹stanbul: Gözlem Yay›nla-r›.

Cin, H. (1978). Osmanl› Toprak Düzeni ve Bu Düze-

nin Bozulmas›. Ankara: Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›.Cin. H. Aky›lmaz, S. G. (1995). Tarihte Toplum ve Yö-

netim Tarz› Olarak Feodalite ve Osmanl› Düze-

ni. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay›nlar›.Ergenç, Ö. (1995). Osmanl› Klasik Dönem Kent Ta-

rihçili¤ine Katk›: XVI. Yüzy›lda Ankara ve Kon-

ya. Ankara: Ankara Enstitüsü Yay›nlar›.Ergenç, Ö. (1988). “XVIII. Yüzy›lda Osmanl› Sanayi ve

Ticaret Hayat›na ‹liflkin Baz› Bilgiler“, Belleten, LI-I/203.

Findley, C. V. (1996). Kalemiyeden Mülkiyeye: Os-

manl› Memurlar›n›n Toplumsal Tarihi. (Çev.,Gül Ça¤lal› Güven), ‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Ya-y›nlar›.

Fleischer, C. (1996). Tarihçi Mustafa Ali: Bir Osman-

l› Ayd›n ve Bürokrat›. (Çev. Ayla Ortaç), ‹stanbul:Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›.

Güler, B.A. (1998). Yerel Yönetimler: Liberal Aç›kla-

malara Elefltirel Yaklafl›m. Ankara: Türkiye veOrtado¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›nlar›.

Hassan, Ü. (2001). Osmanl›: Örgüt-‹nanç-Davran›fl-

tan Hukuk-‹deolojiye. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.‹nalc›k, H. (2007). Osmanl› ‹mparatorlu¤u: Klasik

Ça¤ (1300-1600). (Çev. Ruflen Sezer), ‹stanbul: Ya-p› Kredi Yay›nlar›.

………..(1990). “Osmanl› Toplum Yap›s›n›n Evrimi“,(Çev. Mehmet Özden-Fahri Unan), Türkiye Günlü-

¤ü. Yaz......... (1977). “Centralization and Decentralization in

the Ottoman Administration”, Studies in Eighte-

enth Century Islamic History. (Ed. T. Naff-R.Owen) Illionis Un. Press.

………(1965). “Adaletnameler”, Belgeler. II/3-4.‹pflirli, M. (1994). “Osmanl› Devlet Teflkilât›”, Osmanl›

Devleti ve Medeniyeti Tarihi. I, (Ed. E. ‹hsano¤-lu), ‹stanbul: IRCICA Yay›nlar›s.

Halaço¤lu, Y. (2003). Osmanl›larda Devlet Teflkilât›

ve Sosyal Yap›. Ankara: TTK Yay›nlar›.

Hassan, Ü. (2002). Osmanl›: Örgüt-‹nanç-Davra-

n›fl’tan Hukuk-‹deoloji’ye. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›n-lar›.

(1335). “Kanuname-i Âli-i Osman”, Tarih-i Osmani En-

cümeni Mecmuas› ‹lavesi. ‹stanbul. Keskin, N. E. (2009). Türkiye’de Devletin Toprak

Üzerinde Örgütlenmesi. Ankara: Tan Yay›nlar›.Kunt, M. (1978). Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Ara-

s›nda Osmanl› Ümeras› ve ‹l ‹daresi. ‹stanbul:Bo¤aziçi Üniversitesi. Yay›nevi.

Lybyer, A. H. (1987). Kanuni Sultan Süleyman Dev-

rinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Yönetimi.

(Çev. Seçkin C›l›zo¤lu), ‹stanbul: Seçkin Yay›nlar›.Mumcu, A. (1986). Divan-› Hümayun. Ankara: Birey

ve Toplum Yay›nlar›. Ortayl›, ‹. (1978). Türk ‹dare Tarihi. Ankara: TODA‹E

Yay›nlar›.Reyhan, C. (2008). “‹lim-K›l›ç-Kalem: Osmanl› Kamu

Personeli Rejiminde Üçlü ‹fllevsel Ayr›flma”, Belle-

ten. Cilt: LXXII, Say›: 263. ...........(2008). Osmanl›’da Kapitalizmin Kökenleri:

Kent-Kapitalizm ‹liflkisi Üzerine Tarihsel-Sos-

yolojik Bir Çözümleme. ‹stanbul: Tarih Vakf› YurtYay›nlar›.

Shaw, S. j. (1992). Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Mo-

dern Türkiye Tarihi (Çev. Mehmet Harmanc›), ‹s-tanbul. E. Yay›nlar›, c. I.

Tevkii Abdurrahman Pafla, “Osmanl› Kanunnameleri”,Milli Tetebbular Mecmuas›. c. I, say›. 3, 1331.

Uzunçarfl›l›, ‹. H. (1988). Osmanl› Devleti’nin ‹lmiy-

ye Teflkilat›. Ankara: TTK Yay›nlar›..............(1988). Osmanl› Devleti’nin Saray Teflkilat›.

Ankara: TTK. Yay..............(1988). Osmanl› Devlet Teflkilat›ndan Kap›-

kulu Ocaklar›. c. I ve c. II, Ankara: TTK Yay›nlar›.Yücel, Y. (Haz.) (1988). Kitab-› Müstetab: Osmanl›

Devlet Teflkilat›na Dair Kaynaklar. Ankara: TTKYay›nlar›.

http://www.teknolojiweb.net/osmanlida-kapikulu-ocaklari-kapikulu-ocagi-nedir-ne-zaman-kuruldu-kapikulu-ocaklarinin-gorevleri-nedir-kapukulu-ocaklari-ne-zaman-ve-nasil-kapatildi/


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;19. yüzy›l Osmanl› idari reformlar›n› aç›klayabilecek,Tanzimat Dönemi’nde Osmanl› merkezî idare teflkilat›ndaki de¤iflimi tan›m-layabilecek,Nezaretlerin kuruluflunu ve Bab›âli’nin ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek,Tanzimat Dönemi’nde Osmanl› taflra idare teflkilat›ndaki de¤iflimi tan›mlaya-bilecek,Tanzimat Dönemi’nde Osmanl› taflra idare teflkilat›nda oluflturulan yerel mec-lisleri aç›klayabilecek,Belediyelerin kuruluflu konusunda yap›lan düzenlemeleri tan›mlayabilecek bilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Tanzimat Dönemi• ‹dare Teflkilat›• Merkez Teflkilat›• Taflra Teflkilat›

• Bab›âli• Vilayet ‹daresi• Belediyeler

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

N

N


• MERKEZ TEfiK‹LATINDADE⁄‹fi‹KL‹K

• TANZ‹MAT DÖNEM‹’NDE TAfiRATEfiK‹LATINDA DE⁄‹fi‹KL‹K


TanzimatDönemi’nde(1839-1876)Yönetim Yap›s›

MERKEZ TEfiK‹LATINDA DE⁄‹fi‹KL‹KOsmanl› yönetim kurumlar›nda 16. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayan gerileme, 17.ve 18. yüzy›llar boyunca devam etmifltir. 18. yüzy›l sonundan bafllayarak kendisinihissettiren merkezileflme e¤ilimi, II. Mahmut’un saltanat› s›ras›nda (1808-1839) da-ha da güçlenmifltir. Osmanl› devlet teflkilat› içinde idare organ›ndaki en esasl› de¤i-fliklikler, II. Mahmut zaman›nda bafllam›flt›r. Islahata askeri alandan bafllayan II.Mahmut, reformlar›n önünde bir engel olarak duran Yeniçeri Oca¤›’n› kald›rarak“Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye” ad›yla düzenli ve e¤itimli bir ordu kurdu. II.Mahmut, merkezden bafllayarak esasl› ›slahat hareketlerine giriflti. Islahat hareketle-ri önceden devletin do¤rudan ilgilenmedi¤i, ziraat, ticaret, bay›nd›rl›k ve sanayi gi-bi alanlarda da kendini göstererek teflkilat›n yenilenmesini, dolay›s›yla yeni bir tefl-kilat yap›s›n›n ortaya ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Yeni kurulan heyetler ve nezaretlerlebirlikte merkez teflkilat›n›n yap›s›nda önemli de¤ifliklikler olmufltur.

Bab›âli’nin Ortaya Ç›k›fl› Geleneksel Osmanl› idare teflkilat›nda yönetim iflleri, Divân-› Hümayûn’da görül-mekteydi. Bu meclis, sadrazam›n baflkanl›¤›nda Kubbealt› vezirleri, Rumeli ve Ana-dolu kazaskerleri, defterdar ve niflanc›n›n kat›l›m›yla, padiflah›n flahs›nda toplananyasama, yürütme ve yarg› görevlerini yürütmekte ve kuvvetler birli¤i esas›na göreçal›flmaktayd›. Ancak 18. yüzy›ldan itibaren devlet teflkilat›ndaki bozulmadan etki-lenen Divân-› Hümayûn, bu ifllevi yerine getirememeye bafllam›flt›r. Divân-› Hüma-yûn’un yetkileri giderek sadrazama geçmifl ve onun taraf›ndan kullan›l›r olmufltu.

Sadrazam, kendisine ba¤l› Divân-› Hümayûn bürokrasisi ile devletin iç ve d›flifllerini yürütmekteydi. Zamanla bu bürokrasinin amiri konumuna gelen reisülküt-tap, daha çok d›fl ifllere dair görevleri üstlenmiflti. Devlet ifllerinin yürütülmesindeyeni anlay›fl›n gerektirdi¤i kurumlar, 1836 y›l›nda kurulmaya bafllam›flt›r. ‹lk ola-rak 1836 y›l›nda sadrazam›n yard›mc›s› olarak görev yapan sadaret kethüdal›¤›,Umur-› Mülkiye Nezareti’ne; geleneksel reisülküttapl›k makam› ise d›fl ifllerini gör-mek üzere Hariciye Nezareti’ne dönüfltürülmüfltür. Hariciye Nezareti kuruluncaUmur-› Mülkiye Nezareti’nin ad› da Dâhiliye Nezareti olarak de¤ifltirilmifltir.

Osmanl› maliyesi, geleneksel devlet hazineleri olan Hazine-i Amire ve Darpha-ne-i Amire’yle birlikte 1826 y›l›nda kurulan Hazine-i Mansure (Mukataat Hazinesi)adlar›yla ayr› hazinelerle yürütülüyordu. 1838 y›l›nda ifllemlerde düzen ve birliksa¤lamak amac›yla söz konusu hazineler birlefltirilerek Umur-› Maliye Nezareti ku-

Tanzimat Dönemi’nde(1839-1876) Yönetim Yap›s›

1789’da III. Selim’denitibaren yap›lan reformlar,Yeniçerilerle merkezdegörevli baz› kiflilerin iflbirli¤i yaparak padiflah›tahttan indirmeleri üzerinedurmufl, II. Mahmut’un1826’da Yeniçeri Oca¤›’n›kald›rmas›yla yenidenbafllam›flt›r.

1826’da Yeniçeri Oca¤›’n›kald›rarak ülke yönetimindeyeni düzenelemer yapan II.Mahmut, hükümetörgütündeki birçok kurumunad›n› de¤ifltirerekyöneticilere yeni unvanlarvermifltir. Merkezi yönetimve denetimigerçeklefltirebilmek içinçaba harcam›flt›r.

ruldu. Böylece gelir ve giderler tek hazinede toplanacak, taflrada vergi iflleri tek el-den kontrol edilecek, usulsüzlük ve vergi adaletsizli¤i önlenerek gelirler art›r›la-cakt›. Taflra teflkilat› da merkezî maliye teflkilat›na ba¤lanarak yeniden düzenlene-cekti. 1836’da çavuflbafl›l›k ve Divân-› Hümayûn’a ba¤l› tezkereci kalemi birlefltiri-lerek Deavi Nezareti kurulmufl, daha sonra ad› Adliye Nezareti olarak de¤ifltirilmifl-tir. 1836 y›l›nda kurulan bir di¤er bakanl›k Evkaf Nezaretidir. Bu dönemde yap›lanönemli yeniliklerden biri de yetkileri art›r›larak fleyhülislaml›¤›n hükümete al›nma-s›d›r. ‹lmiye s›n›f› üzerinde merkezin kontrolünü sa¤lamak amac›yla Bab-› Meflihatkurulmufltur. 1839 y›l›nda Ticaret Nezaretinin kurulmas›yla modern Osmanl› kabi-nesinin iskeleti oluflmufltur.

Modern Osmanl› kabinesinin iskeleti nas›l oluflmufltur?

Sadaretin Baflvekâlete DönüfltürülmesiUzmanlaflmaya dayal› yeni birimler olan nezaretlerin kurulmas›yla Bab›âli’nin kla-sik yap›s› büyük ölçüde de¤iflmifl, bu köklü de¤iflimin bir sonucu olarak padiflah›nmutlak vekili olan sadrazam›n konumu da de¤iflmiflti. Yetkilerinin bir k›sm›n›n ye-ni kurulan nezaretler taraf›ndan kullan›lmas›, sadrazam›n eski önemini kaybetme-sine neden olmufltur. 1838 y›l›nda yap›lan yeni bir düzenlemeyle sadaret makam›-n›n ad›, yeni konuma uygun flekilde bütün vekillerin bafl› olmak üzere baflvekâle-te dönüfltürüldü. Sadrazaml›k unvan› da “Baflvekil”e çevrilerek Dâhiliye Nezâretibaflvekile ba¤land›. Böylece padiflah›n mutlak vekili olarak onun ad›na ifl görmeyetkisine sahip sadrazam›n konumu de¤iflmiflti. Art›k sadrazam, vekiller heyetininbafl› durumunda ve elinde Mühr-i Hümâyûn’u bulunduran sembolik bir memurdu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 5.1

Sultan Abdülmecid

Sadaret makam›n›n baflvekâlete çevrilmesi, idarede büyük bir anlay›fl de¤iflikli¤i-nin de iflaretidir. Çünkü Osmanl› kabinesinin yap›s› yeni bafltan düzenlenerek, yürüt-meye ifllerlik ve ça¤dafl bir nitelik kazand›rmaktayd›. Baflvekil bundan sonra kurulanbakanl›klar aras›nda ifl birli¤i ve koordinasyonu sa¤layan bir üst makam olacakt›.Böylelikle, Divân-› Hümayûn’un önemini kaybediflinden bu yana sadrazam›n kiflili-¤inde tek bir kifliye yüklenen ve her biri uzmanl›k isteyen hükümet iflleri nâz›rlar ara-s›nda paylaflt›r›lacakt›. Amaç, uzmanlaflmaya gidilerek devlet ifllerine ifllerlik kazand›r-makt›. Sadrazam yine padiflah›n mutlak vekili olacak ve sadrazaml›¤›n gelenekselsimgesi olan Mühr-i Hümâyûn’un kendilerine verilmesiyle bu göreve atanacakt›.

Osmanl› hükümetine verilen bu yeni biçimle, ilk kez devlet memurlar› iç ve d›fl ifl-lerine bakmak üzere iki s›n›fa ayr›lm›flt›r. Böylece kalemiye s›n›f›, yeni ve modern biryap›ya kavuflturulmufltur. Merkezî devle-tin oluflumunda en önemli ad›mlardan bi-risi olan devletin geleneksel maafl ödemesistemi de¤ifltirilerek, memurlara merkezîhazineden maafl ödenmesi usulüne degeçilmifltir. Böylece imparatorluk düze-yinde merkezî kontrol artt›r›larak rüflvetlede etkili bir mücadeleye giriflilmifltir. Dev-let memurlar›n›n tabi olduklar› unvan verütbelerin hiyerarflik ve hakkaniyete ba¤-l› bir sistem oturtulmas›n›n yan› s›ra tayinve azillerde de adalet sa¤lanmaya çal›fl›l-m›flt›r. Bu amaçla, bir ceza kanunnamesi-nin kaleme al›nmas›, bu alanda at›lan enbüyük ad›m olmufltur. Tüm bu geliflme-ler, Tanzimat Dönemi’nde daha da geli-flen ça¤dafl Osmanl› bürokrasisinin temel-lerinin at›lmas›n› sa¤lam›flt›r.

1839 y›l›nda ilan edilen Tanzimat Fer-man›’yla da merkezî Osmanl› bürokrasisi de¤iflim ve dönüflümünü sürdürmüfltür.Tanzimat’›n ilan›yla giriflilen kapsaml› reformlarla, bürokrasinin yaz›flma ve ifl hac-mi ola¤anüstü bir flekilde artm›flt›r. ‹mparatorlu¤un dört bir taraf›ndan gelen evra-ka cevap verme zorunlulu¤u, yaz›flmalar›n niteli¤ini de de¤ifltirmiflti. Al›nan karar-lar›n uygulanabilirli¤ini sa¤lamak için resmî evrak›n dili ve üslubunda da büyük öl-çüde sadeleflmeye gidilmifltir. Abart›l› lakap, unvan ve övgülerle dolu sat›rlar yeri-ne, sade ve standartlaflm›fl bir belge sistemine geçilmifltir. Gönderilen bütün resmîevraka gönderenin mühür veya imzas›n›n yan› s›ra tarih konulmas› zorunlulu¤ugetirilmifltir. Merkez ve taflrada her düzeydeki memurun yeni yaz›flma usulüne uy-maya mecbur tutulmas›, dönemin kal›c› reformlar›ndan birisi olmufltur.

Sadaretin baflvekâlete çevrilmesiyle sadrazam›n rolünde ne tür bir de¤iflim olmufltur?

Merkez Teflkilat›nda Yeni Meclislerin Oluflturulmas› Klasik Osmanl› devlet teflkilat›nda Divan-› Hümâyûn, padiflah›n Mühr-i Hümâ-yûn’unu elinde bulunduran sadrazam baflkanl›¤›nda, kuvvetler birli¤i esas› içeri-sinde çal›flmaktayd›. Baflka bir deyiflle Divan-› Hümâyûn, yürütme ve yüksek yar-g›yla birlikte yasama görevini de yürüten bir organd›. Özellikle 18. yüzy›ldansonra bu meclisin yetkileri sadrazam taraf›ndan kullan›lmaya bafllanm›fl, böylece

1095. Ünite - Tanzimat Dönemi’nde (1839-1876) Yönet im Yap›s ›

Mühr-i Hümâyûn, saltanat›sembolize eden mühürdür.Padiflahlar›n mutlakvekâletine sahip oldu¤unaiflaret etmek üzeresadrazamlara verilen ço¤uzaman alt›ndan yap›lanmühürdür.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 5.2

Reform dönemiOsmanl›bürokrasisinin kilitismi SadrazamFuad Pafla(1814-1868)

19. yüzy›l›n modern Bab›âli’sine giden süreç bafllam›flt›r. Divan-› Hümâyûn’unönemini kaybetmesi, onun yürütme ve yarg›ya iliflkin yetkilerinin sadrazamcayönetilen di¤er meclislere geçmesi, yasama ifllemine iliflkin önemli bir fonksiyo-nel bofllu¤un do¤mas›na neden olurken, ‹kindi ve Cuma divanlar›n›n ve bununsonucu olarak Bab›âli’nin ve sadrazam›n yetkilerinin art›fl›yla sonuçlanm›flt›r. II.Mahmud ve Tanzimat Dönemlerinde oluflturulan yeni meclislerin temel kuruluflamac› da iflte bu Divan-› Hümâyûn’un bofllu¤u doldurulamam›fl olan yasama erk-lerinin yürütülmesine yöneliktir.

Geleneksel dan›flma kurulu olan Divan-› Hümâyûn’un önemini kaybetmesin-den sonra Meclis-i Meflveret, onun yerine daha s›k toplanmaya bafllam›flt›r. III. Se-lim Devri Nizam-› Cedid reformlar›n›n kararlaflt›r›lmas›nda önemli rol oynayanMeflveret Meclisinden, II. Mahmut da Osmanl› devlet teflkilat›n› yeni bafltan flekil-lendirirken büyük ölçüde yararlanm›flt›r. Ancak Meflveret Meclisinin düzenli bir hi-yerarflisi, üyeleri, mekân› ve bürokrasinin bulunmamas›, girilecek yeni reformlardöneminde yeni bir meclisi gerekli k›lmaktayd›. Merkezî idarede yapt›¤› düzenle-melerle Osmanl› hükümetini ça¤dafllaflt›rmak isteyen II. Mahmut, Meflveret Meclis-lerinden farkl› nitelikte üç sürekli kurul oluflturmufltur. Bunlar; 1826 y›l›ndan itiba-ren bafllat›lan askerî reformlar› yürütmek üzere 1836 y›l›nda Dâr-› fiûrâ-y› Askerî,24 Mart 1838’de sadrazama dan›flmanl›k yapmak üzere Dâr-› fiûrâ-y› Bâb’› Âli ve 24Mart 1838’de aç›lan Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye’dir.

3 Kas›m 1839 y›l›nda ilan edilen Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i yeni prensipler,Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun art›k yeni bir anlay›flla yönetilmek istendi¤ini göster-mekteydi. ‹mparatorluk, bu fermanla geleneksel yap›s›ndan s›yr›larak yeni bir hu-kuk ve devlet anlay›fl›na yönelmekteydi. Ferman’a göre; modern, h›zl› iflleyen,merkezî devlet üç temel esas üzerine infla edilecekti:


Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-›Adliye, Tanzimat’tan sonraoluflturulan yeni meclislerinbafl›nda gelir. Bu meclisinen önemli görevi, kanun vetüzükleri haz›rlamak ve suçiflleyen üst düzey memurlar›yarg›lamakt›.

Resim 5.3

Tanzimat Ferman›,dönemin ResmiGazetesi olanTakvim-i Vekayi’deilk sayfadanyay›mlanm›flt›.

Birinci esas; Osmanl› vatandafllar›n›n can, mal ve ›rz dokunulmazl›klar›n›n sa¤-lanmas› ve bunun devletin garantisi alt›na al›nmas›d›r. ‹kincisi, mali ve ekonomikyap›n›n üzerine oturtulaca¤›, herkesin geliriyle orant›l› vergi vermesini sa¤layacakdüzenlemelerin yap›lmas›yd›. Üçüncüsü ise derin sosyal ve ekonomik etkileri ola-bilecek askerlik yükümlülü¤ünün adil ve belirli bir süre için yap›lmas›n› sa¤laya-cak önlemlerin kararlaflt›r›lmas›d›r. Bu üç temel esas, gerçekte imparatorlu¤un bü-tün kurumlar›n›n yeni bafltan gözden geçirilmesini gerektiren genifl kapsaml› re-formlar›n yap›lmas›n› gerektiriyordu. Bu temel de¤iflikli¤in arkas›ndaki ideoloji isefarkl› dil, din ve milletten oluflan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu, Osmanl›l›k fikri etra-f›nda birlefltirebilecek ‘Osmanl›c›l›k’t›. Yukar›da de¤inilen üç prensibin hayata ge-çirilebilmesi için merkezî modern bir devlet yönetiminin kurulmas› zorunluydu.Tasarlanan de¤iflimin Müslim ve gayrimüslim tebaaya eflit ve adil olarak yans›ma-s›n›n sorunlara çare olmas› beklenmekteydi. Tanzimat Ferman›, Osmanl› vatandafl-lar›n› temel hak ve görevler yönünden eflit gören bir metindir. Tanzimat’la girilenbu yeni evrede Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yasama erki, gücünü yar›-anayasal birbelgeden alan, yar›-anayasal bir dan›flma meclisine devrediliyordu. Tanzimat re-formlar›n›n planlanmas› ve uygulanmas› yetkisi verilen bu meclis, bir reform mec-lisi olarak çal›flacakt›. Böylece 1839-1876 y›llar› aras›nda I. Meflrutiyet’e giden yol-da, yasama, yürütme ve yarg› güçlerinin ayr›lmas› süreci bafllat›lm›flt›.

Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i yeni anlay›fla göre devlet hangi esaslar üzerine kuruluyordu?

Tanzimat Ferman›’n›n ilân›ndan sonra kurulan önemli di¤er bir meclis de “Mec-lis-i Âli-i Umûmî”dir. Meclis-i Hâss-› Umûmi ya da Meclis-i Vâlâ-y› Umûmi de deni-len bu meclisin üye say›s› zaman zaman 300kifliye ulaflmaktayd›. Meclis-i Âlî-i Umûmi;görev, yetki ve iflleyifli bak›m›ndan genifl yet-kilere sahipti. ‹ki görevi olan Meclis-i Umû-mi, ola¤anüstü durumlarda genifl üyeli yap›-s›yla temsili bir nitelik arz ederek gelenekselMeclis-i Meflveret gibi bir ifllevle toplanmak-tayd›. Meclis-i Umûmi’nin di¤er görevi dehaftada iki gün yap›lan rutin toplant›lar›yd›ve Meclis-i Vâlâ kararlar›n›n bir kez daha eleal›n›p onayland›¤› bir senato ifllevini gör-mekteydi. Hem Meclis-i Vâlâ hem de Mec-lis’i Umûmî’nin kararlar› padiflah›n onay›n-dan geçtikten sonra yürürlü¤e girmekteydi.

Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye, 1839-1876 Dönemi’nde, Osmanl› ‹mparatorlu-¤u’nun yasama, yürütme ve yarg› güçleri-nin ayr›lmaya bafllad›¤› modern bir devletyönetimine do¤ru yol alm›flt›r. Meclis-i Vâ-lâ-y› Ahkâm-› Adliye, bazen Bâb›alî’deki ikti-dar mücadeleleri yüzünden bazen de afl›r› ifl yükü nedeniyle Tanzimat Dönemi bo-yunca çeflitli yap›sal de¤iflikliklere u¤ram›flt›r. Meclis-i Vâlâ, 26 Eylül 1854’te Mec-lis-i Âlî-i Tanzimat ve Meclis-i Vâlâ-i Ahkâm-› Adliyye adlar›yla ikiye ayr›ld›. 1854-1861 y›llar› aras›nda, genifl yetkilerle donat›lm›fl, önceden hükümet taraf›ndan ken-disine gönderilen konular› görüflebilirken, bu devirde Meclis-i Tanzimat olarak in-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Resim 5.4

ÖlümüyleTanzimatDönemi'ninkapand›¤› kabuledilen SadrazamMehmed Emin ÂliPafla (1815-1871).

siyatif kullanabilmifl ve kendisinin uygun gördü¤ü konular› ele alabilmifltir. Ayr›ca,uygun gördü¤ü takdirde hükümet üyeleri olan nâz›rlar› bile sorgulama ihtiyac› gö-rürse yarg›lama yetkisine sahip k›l›nm›flt›r. Bu dönemde Meclis-i Vâlâ ise yüksekbir temyiz mahkemesi olarak yarg› gücünü neredeyse tam ba¤›ms›z olarak kulla-nabilmifltir. Bu iki meclis, 1861 y›l›nda tekrar birlefltirilmifltir. 1868 y›l›nda son defafiûrâ-y› Devlet ve Divân-› Ahkâm-› Adliye isimleriyle ikiye ayr›lm›flt›r. Bu iki mec-lis, 1868 y›l›ndan I. Meflrutiyet’e kadar olan on y›ll›k sürede ise kuvvetler ayr›l›¤›yolunda en büyük evrimi geçirmifl ve fiûrâ-y› Devlet olarak yasama gücünü tek ba-fl›na kullanm›flt›r. Divân-› Ahkâm-› Adliye ise yarg› alan›nda en üst kurum olarakdevlet teflkilât› içerisinde yer alm›flt›r. fiûra-y› Devleti aç›fl konuflmas›nda; yasama,yürütme ve yarg› ifllerinin birbirinden ayr›lmas›n› en gerekli ›slahat olarak gördü-¤ünü ifade eden Abdülaziz, Midhat Pafla ve Cevdet Pafla gibi dönemin seçkin ikidevlet adam›n› bu iki meclisin bafl›na getirmifltir.

Tanzimat’tan sonra oluflturulan Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye’nin ifllevi hakk›nda bilgiveriniz?

Tanzimat Dönemi’nde kabineyi oluflturan nezaretlere ba¤l›, nezaret meclisleri degöz ard› edilmemelidir. II. Mahmud taraf›ndan 1836 y›l›nda bafllat›lan, modern Mec-lis-i Vükelâ’n›n kurulmas› gayretleri Tanzimat’tan sonra amac›na ulaflm›fl ve modernBâb›alî ortaya ç›km›flt›r. Bu amaçla kurulan nezâretler de her biri uzmanl›k kuruluolan Nezâret Meclisleriyle desteklenmifltir. Bu yolda kurulan ilk meclis 1838 y›l›nda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Sultan

Meclis-i Vala-y› Ahkam-›

Adliye

Mabeyn

Dar-› fiura-y› Bab-› ali

Baflvekil veDâhiliyeNezareti

HariciyeNezareti

Divan-›Deavi

Nezareti

DâhiliyeNezareti

Dâhiliye Müsteflar›

Maruzat-› dâhiliyekâtibi

Mektub-i dâhiliye

Hariciye Nezareti

Harici Müsteflar›

Maruzat-› hariciyekatibi

Mektub-i hariciye

Divan-› hümayenkalemi

Bab-› tercümeodas›

Divan-i deaviNezareti

Tezkereci

fiekil 5.1

Bâb-› âli 1838-1839. Carter V.Findley (1994).Osmanl› DevletindeBürokratik Reform -Bâb›âli 1789-1922.‹stanbul: ‹z,Yay›nevi

kurulan Sanayi ve Ticaret Meclisidir. Daha sonra ad› Meclis-i Umûr-› Nafia olarak de-¤ifltirilmifltir. Tanzimat’›n ilan›ndan sonra Tanzimat Ferman›’n›n gere¤i olarak giriflilenmali ›slahat› planlamak üzere 1840 y›l›nda Maliye Nezâreti bünyesinde Meclis-i Mu-hasebe-i Maliye kuruldu. E¤itim alan›nda, Osmanl› e¤itimini afla¤›dan yukar› do¤rukademeli bir flekilde modernlefltirme hareketlerini görüflüp, uygulamak amac›yla1845 y›l›nda Meclis-i Maarif-i Umûmiye oluflturuldu. Meclis-i Umûr-› S›hhiye, Meclis-iZabtiye, Meclis-i Tophâne-i Âmire, Meclis-i Bahriye, Meclis-i Meadin, Meclis-i Rüsû-mat, Meclis-i Haza’in, Meclis-i Karantina, Meclis-i Ziraat, Meclis-i Es’ar gibi farkl› uz-manl›k alanlar›nda çal›flan ve uzman üyelerden oluflan çeflitli reform meclisleri kurul-du. Bütün bu meclisler ya do¤rudan Meclis-i Vâlâya ba¤l› olarak çal›fl›yor ya da nihaikararlar bu meclisçe padiflah onay›ndan geçtikten sonra yürürlü¤e konuyordu.

Tanzimat Dönemi’nde yukar›da an›lan meclislerin yan›nda, bir meseleyi hallet-mek için oluflturulan ve sorun çözüldükten sonra kapat›lan geçici meclisler de ku-rulmufltur. Bu geçici meclislerin en tipik örne¤i, 1845 y›l›nda kurulan ‹mar Meclis-leridir. Bu meclisler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki yol, su, köprü gibi bay›nd›rl›kve imar faaliyetlerini belirlemek, planlamak ve uygulamak üzere eyaletlerden ça¤-r›lan bölgesel temsilcilerin de kat›l›mlar›yla kurulmufllard›r. ‹mar Meclisleri hükü-mete gerekli önlemleri sunduktan sonra da¤›t›lm›fllard›r.

19. yüzy›l Osmanl› devlet yap›s›nda merkezî idare ve kanun yapma yetkisinikullanan hükümet kurumlar› ve meclisler, Tanzimat Dönemi’nde artan entelektüelhayat›n meydana ç›kard›¤› fikir hareketleri ve yaz›l› bas›n, özellikle 1865 y›l›ndansonra Yeni Osmanl›lar Cemiyeti’nin muhalefeti parlamenter monarfli isteklerini önplana ç›karm›flt›r. Tanzimat’›n ortaya ç›kard›¤› yeni ayd›n kitlesi Tanzimat’› eleflti-rerek Kanûn-› Esasi’yi gündeme getirmifltir. Hem yurtiçinde hem de yurtd›fl›ndah›zlanan muhalefetin, Meflveret Meclislerini örnek göstererek, bir millet meclisi ku-rulmas› talepleri Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda anayasal sisteme giden yolu açm›flt›r.

Yeni Osmanl› ayd›nlar›, ülkenin Müslüman ve gayrimüslim vatandafllar› taraf›ndanseçimle belirlenen temsilcilerinin oluflturdu¤u bir millet meclisince yönetilmesinin, da-¤›lmakta olan çok uluslu imparatorlu¤u bir arada tutaca¤› görüflündeydiler. Bütün bugeliflmelerin sonucunda, 1876 y›l›nda II. Abdülhamit taraf›ndan Osmanl›’n›n ilk anaya-sas› olan Kanun-i Esâsî ilan edildi. Yeni meclis, padiflah taraf›ndan atanan Meclis-iÂyan ve seçimle oluflan Meclis-i Meb’ûsân olmak üzere iki yap›l› bir Meclis-i Umûmîolarak flekillenecekti. Yasama, bu iki meclisle birlikte fiûrâ-y› Devlet’in yasa tasar›lar›-n›n haz›rlanmas› sürecine kat›lmas› fleklinde oluflmaktayd›. Meclis-i Meb’ûsân’da bulu-nacak mebuslar›n›n seçiminde, Tanzimat Dönemi’nin eseri olan Vilâyet Meclislerininseçimle gelen üyeleri önemli rol oynam›flt›. Bu nedenle Tanzimat Dönemi’nde merkezve eyalet yönetim teflkilat›nda kurulan meclisler, meflrutiyetin ilan›yla sonuçlanacak sü-reçte kurumsal ad›mlar olarak ifllev görerek önemli rol oynam›fllard›r.

TANZ‹MAT DÖNEM‹’NDE TAfiRA TEfiK‹LATINDADE⁄‹fi‹KL‹KOsmanl› yönetimi, geleneksel t›mar sistemine ba¤l› vergi düzeni bozulunca, iltiza-ma baflvurmak zorunda kalm›flt›. ‹ltizam ad› verilen sistem, devletin vergi gelirleri-ni önceden merkezî hazinede toplamak için ihaleye vermesidir. Vergi ihalesinialan kifliler olan mültezimler, bu ifli yaparken devlete peflinen ödedi¤i paradan da-ha fazlas›n› halktan ç›karmaya çal›flt›klar› için vergi mükellefi tebaa a¤›r vergiler al-t›nda bunal›yordu. II. Mahmut, 1826’dan sonra mali ›slahata bafllam›fl, kurdu¤u ye-ni hazineyle vergileri merkezî hazineye aktarmaya özen göstermifl ve modern birmaliye yönetimi için Maliye Nezareti’ni kurmufltu.


Siyasi, askerî ve mali bir kriz döneminde bafllayan Tanzimat’›n en önemli yön-lerinden biri mali merkeziyetçiliktir. Tanzimat Dönemi bürokratlar›n›n amac›, dev-letin mali gücünü ve merkezî kontrolünü gelifltirmekti. Üretimin artmas›, zenginlikve yasal idare sayesinde rahatlayan bir tebaan›n vergi vermesi ve devlet hazinesi-nin bu sayede zenginleflmesi gerekli görülmekteydi. Ayn› flekilde harcamalar,planl›, gerekli yerlerde kanuni usul ve kontrolle, askeri ve idari ›slahat›n ihtiyaçla-r›na göre yap›lmal›yd›.

Osmanl› eyalet yönetimindeki düzenlemeler, temelde mali kayg›larla bafllam›fl-t›r. Tanzimat Ferman›’n›n vergi alan›nda ortaya koydu¤u eflit, adil ve herkesin ge-liriyle orant›l› vergi vermesi prensibinin hayata geçirilmesi, köklü bir eyalet yöne-timi reformuna ve buna ba¤l› olarak mal ve mülk yaz›m›na ba¤l›yd›. II. Mahmut,1830’da nüfus ve mal say›m› yapt›rarak bu reformu tamamlamak istemiflti. Ancak,köklü bir mali reform, Tanzimat sonras›na kalm›flt›r. Tanzimat Dönemi’nde merke-zi teflkilatta de¤iflikli¤in yan›nda vilayet yönetiminde de yeni bir yap› kurularak ka-demeli bir idare ve meclis hiyerarflisi oluflturulmufltur.

Taflrada Meclislerin Ortaya Ç›k›fl›18. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda ve 19. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren yaflanan geliflmelerinsonucunda Osmanl› Devleti, 1839’da yeni bir aflamaya ulaflt›. An›lan tarihlerde ya-flanan geliflmeler, devlet yönetimine Tanzimat Ferman› olarak yans›m›flt›r.

Muhass›ll›k MeclisleriTanzimat’›n ilk uygulamalar› vergi ifllerini düzenleyebilmek için yap›lmaya bafllan-m›flt›r. Meseleyi Meclis-i Vâlâda detayl› bir flekilde tart›flan Tanzimat bürokratlar›,halk›n y›llard›r flikâyetçi oldu¤u iltizam usulünden vazgeçilmesine karar vermifller-dir. Bu nedenle, Tanzimat Ferman›’nda öngörüldü¤ü üzere herkesin geliriyle oran-t›l› bir flekilde vergilendirilmesi için maafllar›n› devletten alan memurlarca vergile-rin toplanmas› gündeme gelmifltir. Bu amaçla iltizam usulü kald›r›larak taflraya mu-hass›l ad› verilen görevliler gönderildi. 24 Ocak 1840 tarihli talimatla görev ve so-rumluluklar› belirlenen muhass›llar›n temel görevi, verginin adil bir flekilde toplan-


Resim 5.5

TanzimatDönemi’ndeOsmanl› ülkesinins›n›rlar›n› gösterenharita (1862).

mas›yd›. 1840 tarihli talimat, muhass›llara vergi toplama görevi d›fl›nda Osmanl› ül-ke yönetiminde bir ilki gerçeklefltirme sorumlulu¤u da yüklüyordu. Çünkü talima-t›n ikinci bendi, taflrada meclislerin kurulmas›n› öngürüyordu. Bendin devam›ndabu meclislerin nas›l oluflturulacaklar› da belirtilmiflti. Buna dayanarak vergilerinbelirlenip, toplanmas›nda muhass›la yard›m edecek olan Muhass›ll›k Meclisleri ku-rulmufltur. Bu meclisler, muhass›l baflkanl›¤›nda iki kâtip, kad›, müftü, zabit vemeclisin ba¤l› bulundu¤u bölgenin dört ileri geleninden oluflmaktayd›. Ayr›ca, böl-gede gayrimüslim cemaat varsa bunlar› temsil etmek üzere metropolit ve kocabafl-lardan iki temsilci de meclise atan›yordu.

Bu yeni sistem, mültezimlerin sabote etmeleri ve vergi ödememeye al›flm›flolanlar›n ç›kard›klar› engellemeler nedeniyle, beklenen yarar› sa¤layamayarak ba-flar›s›z oldu. Halk genellikle gerçek gelirini gizlemifl, özellikle gayrimüslim tebaa-n›n gelirleri oldu¤undan fazla yaz›larak pek çok usulsüzlük yap›lm›flt›. Artan flikâ-yetlerin önü al›namay›nca pek çok yerde isyanlar ç›km›fl ve imparatorlu¤u bir hu-zursuzluk ortam› kaplam›flt›. Devlet gelirlerinin önemli bir k›sm› toplanamay›ncaMart 1841’de muhass›ll›k kald›r›larak tekrar iltizam uygulamas›na geri dönülmüfl-tür. Fakat taflradaki meclisler, isim de¤ifltirerek varl›klar›n› sürdürmüfllerdir. Eyaletve sancak meclisleri bir süre “Memleket Meclisleri” olarak an›lm›fl, daha sonra eya-let meclisleri “Büyük Meclis”, sancak meclisleri de “Küçük Meclis” diye adland›r›l-m›flt›r. Eylül 1841’de Meclis-i Vâlâ’n›n karar›yla küçük meclisler kald›r›lm›flt›r.

Muhass›ll›k kurumunun oluflturulmas›n›n sebepleri nelerdir?

Büyük Meclislerin Kurulmas›1842 y›l›nda taflra idare teflkilat›nda de¤ifliklik yap›larak eyaletler sancaklara, san-caklar ise kazalara ayr›ld›. 17. ve 18. yüzy›llarda adli bir birim olan kaza, 1842düzenlemesiyle idari bir birim hâline getirildi. Böylece yeni idari kademelendir-me; eyalet-sancak-kaza fleklinde ortaya ç›km›flt›r. 1842’deki düzenlemelerin ama-c›, taflra yönetiminin her düzeyinde idari etkinli¤i artt›rarak verginin toplanmas›-n› gelifltirmekti.

1841-1842 düzenlemelerinden sonra taflra idaresini gelifltirmek amac›yla 1844’teyeni bir düzenleme yap›ld›. 13 Eylül 1844 tarihli bu düzenleme, eyaletlerin her dü-zeyindeki meclisleri kaps›yordu. Bu düzenlemeyle, her düzeyde meclis oluflturul-mas› zorunlu hâle gelmifl, bu meclislere seçilecek üyelerin ‹stanbul yönetimi tara-f›ndan onaylanmas› koflulu getirilmifltir. Eyalet meclislerine fler’i mahkemelerin tem-yizi yetkisi de verilmifltir. Düzenleme, eyalet meclislerinin yetkilerini geniflletirkenmerkezin meclisler üzerindeki denetimini de artt›rm›flt›r. Ancak bu meclislerin iflle-yiflinde birtak›m aksamalar olmufl, özellikle gayrimüslim halk›n lay›k›yla temsil edi-lememesinin yaratt›¤› sorun, 24 Ocak 1847 tarihli bir emirle önlenmeye çal›fl›lm›flt›r.

1849 Düzenlemesiyle Valilerin Devre D›fl› B›rak›lmas›1848 y›l›ndan itibaren eyaletlerdeki idari yap›n›n oturtulmas› için çal›flmalar yo¤un-laflt›r›lm›fl, 1849 y›l›ndaki düzenlemeyle de Osmanl› yönetim yap›s› kapsaml› bir de-¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Bu düzenlemenin getirdi¤i en önemli uygulama, meclis baflka-n›, iki kâtip ve bir üyenin do¤rudan hükümet taraf›ndan atanmas›d›r. Eyalet meclis-lerinde hükümetçe do¤rudan atanacak bu dört üye d›fl›nda vali, defterdar, hâkim,müftü ile halktan seçilecek dört Müslüman ve gayrimüslim bir temsilci de yer ala-cakt›. 1849 düzenlemesiyle büyük meclisler “Eyalet Meclisleri” küçük meclisler ise“Sancak Meclisleri” olarak isimlendirilmifllerdir. 1849 düzenlemesi, basit ve küçük


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

sorunlar›n sancak meclislerinde, önemli ve büyük sorunlar›n eyalet meclislerindegörüflülmesini öngörerek bu meclisler aras›nda hiyerarflik bir yap› kurmufltur.

1849 düzenlemesi, meclis baflkan›yla birlikte dört üyesi merkezden atanan, dörtüyesi de memurlardan oluflan meclisler arac›l›¤›yla taflrada daha s›k› bir merkezi-yetçilik kurma amac›n› tafl›yordu. Bu meclislerin yetkileri artt›r›larak valiler devred›fl› b›rak›l›rken merkezin denetimi artt›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Daha önce baflka gö-revliler taraf›ndan yap›lan ifller, meclislere b›rak›larak yönetimin her kademesinde-ki görevlilerin denetlenmesi amaçlan›yordu. Böylece merkez, merkezî bürokrasi,valiler ve yerel egemenler aras›nda kurmaya çal›flt›¤› dengede, valileri devre d›fl›b›rakm›flt›r. Tanzimat öncesi valilerin mutlak otoritesi düflünüldü¤ünde, 1849 dü-zenlemesi valilerin yetkilerini son derece k›s›tlam›flt›r. Valilerin ifllevsizlefltirilme-sinden beklenen sonuç al›namay›nca üç y›l sonra yeni bir düzenleme yap›larak va-lilerin yetkileri tekrar art›r›ld›.

1852 Düzenlemesiyle Valilerin Yeniden Güçlenmesi1849 düzenlemesiyle valilerin vilayetlerdeki konumlar›n›n zay›flat›lmas› ve meclis-lere merkezî yönetim taraf›ndan atananlar›n da eski dönemin ayr›cal›kl› kesimle-rinden gelmeye devam etmesi, taflrada merkezî otoritenin kurulmas›n›n önündekien büyük engelin valiler oldu¤u görüflünü de¤ifltirmifltir. Yerel meclislerde temsilhakk›na kavuflan yerel egemenler, bu dönemde Tanzimat reformlar›n›n uygulan-mas›nda valilerden daha önemli bir engel olarak alg›lanmaya bafllanm›flt›r. Böyle-ce yerel eflraf›n reformlar› engelleyici tavr›n› gören merkezî yönetim, valilerin baz›yetkilerini iade etmifltir. 1852 y›l›nda yay›nlanan bir fermanla, muhass›llar, mal mü-dürleri, kaza ve nahiye meclisi üyeleri, valilerin emrine verilerek, valilere bu me-murlar› azletme yetkisi tan›nm›flt›r. Meclis baflkanlar›n›n merkezden atanmas›ndantamamen vazgeçilerek, valillerin kamu asayifl ve düzeninin korunmas› konusunda-ki yetkileri de geniflletilmifltir.

1849 düzenlemesiyle valilerin devre d›fl› b›rak›lmas›n›n ve 1852 düzenlemesiyle de valile-rin tekrar güçlendirilmesinin nedeni nedir?

Islahat Ferman› ve 1858 Düzenlemesi Çok çabalamas›na ra¤men Tanzimat yönetimi, ülke idaresinde verimli bir iflleyifl sa¤-layamam›flt›. Osmanl›-Rus gerginli¤i, 1853-1856 y›llar› aras›nda K›r›m Savafl›’na yolaçm›fl, savafl›n sonunda Paris Antlaflmas›’n›n imzalanmas›yla Rusya, uzun bir süreimparatorluk için tehlike olmaktan ç›km›flt›r. Böylece Osmanl› da idari ›slahat yap-mak için gerekli bar›fl ortam›n› yakalam›flt›r. 1856 Paris Konferans› ile Avrupa devlet-ler camias›na kabul edilen Osmanl› ‹mparatorlu¤u, bu antlaflmayla Avrupal› devlet-lerin Tanzimat Ferman› hükümlerinin geniflletilerek uygulamas› taleplerini kabul et-mifltir. Bu nedenle Bab›âli 25 fiubat 1856’da Islahat Ferman›’n› ilan etmifltir. TanzimatFerman›’n›n hükümlerini tekrarlayan Islahat Ferman›, Müslüman ve gayrimüslim te-baa aras›ndaki mevcut eflitsizliklerin giderilmesini öngörüyordu. Kanunlar önündeeflitlik, vergi eflitli¤inin sa¤lanmas›, mahkemelerde gayrimüslimlere flahitlikte eflitliktan›nmas›, karma mahkemelerin kurulmas› ve gayrimüslim tebaan›n hem merkezîhem de taflra idare meclislerinde üye bulundurmalar› öngörülüyordu. K›saca, IslahatFerman›’yla idare daha genifl ve kat›l›mc› bir yap›ya kavuflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Os-manl› ‹mparatorlu¤undaki gayrimüslim tebaan›n koruyuculu¤unu üstlenen Avrupadevletlerinin gayrimüslimler için yeni imtiyazlar elde etmeye çal›flmalar›, onlar›n im-paratorlu¤un iç ve d›fl ifllerine müdahale etmelerinin de yolunu açm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Islahat Ferman› ile bir kere daha vurgulanan eflitlik prensibi, genel olarak te-baa aras›nda hoflnutsuzluk yaratm›fl, Müslüman tebaa, ferman›n getirdi¤i eflitlik-ten hofllanmam›flt›r. Gayrimüslim tebaa da fermanla getirilen askerlik yükümlülü-¤ünden dolay› memnuniyetsizlik içerisindedir. Gayrimüslimler aras›nda yüzy›llar-d›r sürdürmekte olduklar› imtiyazl› konumlar›n› kaybettikleri için Rumlar da ç›kar-lar›n›n zedelendi¤ini düflünüyorlard›. Rusya’n›n Ortodoks Hristiyanlar, Fransa’n›nKatolikler aras›nda yapt›klar› k›flk›rtmalar, imparatorluk için ayr› bir sorun olufltu-ruyordu. Islahat Ferman›’n›n ilan›n› izleyen y›llarda özellikle Balkanlar’da Bosna,Hersek, S›rbistan, Nifl; Orta Do¤u’da Suriye ve Lübnan’da hoflnutsuzluklar artm›flve ayaklanmalar ç›km›flt›. Rumeli bölgesinde isyanlar giderek yayg›nlafl›yordu.Balkanlar’da Slav ayr›l›kç› hareketlerini destekleyen Rusya, Bâb›âlî nezdinde bun-lar›n koruyuculu¤unu üstlenmiflti. Müslümanlar da Bosna-Hersek, Suriye ve Lüb-nan’da ayaklanm›fllard›.

22 Eylül 1858’de Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye, vali, mutasarr›f ve kayma-kamlar›n görevlerini kapsayan bir talimat yay›nland›. Talimat, vali, mutasarr›f vekaymakamlar›, gayrimüslim tebaan›n da Müslüman tebaa ile ayn› haklardan yarar-lanmalar›n› sa¤lamakla yükümlü tutuyordu. 1858 Talimatnamesi, valilerin yetkile-rini oldukça k›s›tlayan 1849 düzenlemesinin tersine, meclislere b›rak›lm›fl görevle-ri valilere devrederek valilerin meclislerin üzerinde yetkilere sahip olmalar›n› sa¤-lam›flt›r. Merkezî yönetim bu talimatla valilere, meclisleri denetleme yetkisini devererek taflray› valiler arac›l›¤›yla denetlemek istemifltir.

1840'larda gerilen cemaatler aras›ndaki iliflkiler 1860 y›l›nda Lübnan'› kan gölüne çevir-mifltir. Bâb-› âli, 1861 y›l›nda burada otonom bir idare olufltururken, taflran›n acil çözümbekleyen sorunlar› oldu¤u daha iyi anlafl›lm›flt›.

Bu konuda bak›n›z: Erkan Tural (2005). “Minyatür Bir Tanzimat Ülkesi: Lübnan ve 1861Lübnan Vilayet Nizamnâmesi”, Ça¤dafl Yerel Yönetimler. C. 14, S. 2, Nisan. Cenk Reyhan(2012). Lübnan'da Siyasal Kültürün Osmanl› Kökenleri. Amme ‹daresi Dergisi, 44/3.


Resim 5.6

Kaynak: http://en.wikisource.org/wiki/Page:Syria,_the_land_of_Lebanon_%281914%29.djvu/51.

Beyrut Liman›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nifl’te ç›kan kar›fl›kl›klar Avrupa devletlerinin müdahalelerine yol açm›fl, Sad-razam K›br›sl› Mehmet Pafla, 1860 y›l›nda Rumeli vilayetlerini denetlemek üzereVarna’ya gitmiflti. Bu s›rada Orta Do¤u’da Dürzîler ile Marûniler aras›nda çat›fl-malar meydana gelmiflti. Olaylar Avrupa devletlerinin de müdahalesiyle bir iç so-run olmaktan ç›karak uluslararas› bir boyut kazanm›flt›. ‹ngiltere, Fransa, Avustur-ya, Rusya ve Osmanl› hükümetlerinin kat›l›mlar›yla oluflturulan bir komisyon, 9Haziran 1861 tarihli Lübnan Nizâmnâmesi’ni haz›rlad›. Cebel-i Lübnan Vilayeti’neözerk bir statü veren nizâmnâmeye göre, vilayet Hristiyan bir mutasarr›f taraf›n-dan yönetilecekti. Mutasarr›f›n baflkanl›¤›nda, üyeleri Lübnan’daki etnik topluluk-lar›n temsilcilerinden oluflan bir meclis görev yapacakt›. Mutasarr›f, Suriye ve Bey-rut’ta bulanan Osmanl› valilerinden ba¤›ms›z davranabilecekti. Cebel-i Lübnan Vi-layeti’nin Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na ba¤l›l›¤› yaln›zca y›ll›k bir vergi ödemekle s›-n›rland›r›lacakt›. Avrupal› büyük güçlerin bask›s›yla ortaya ç›kan bu düzenleme-nin Osmanl›’y› parçalayabilecek bir model olma riski tafl›mas›, Bâb›alî’yi yeni ara-y›fllara sevk etmifltir.

9 Haziran 1861 tarihli Lübnan Nizâmnâmesi’yle Cebel-i Lübnan Vilayeti’nin statüsü ne ol-mufltur?

Bu s›rada Rumeli vilayetlerinde de meydana gelen olaylar›n önlenememesi,Tanzimatç›lar› ülke yönetiminde yeni düzenlemeler yapmaya zorluyordu. Düflü-nülen yeni eyalet idaresi, Lübnan’da ortaya ç›kan olumsuz örne¤in Avrupal›güçler taraf›ndan yayg›nlaflt›r›lmas›n› önleme amac›n› tafl›yordu. ‹nisiyatifi elealmak isteyen Bâb›âlî, kendi iradesiyle ›slahat yaparak kötüye gidifli durdurma-y› tasarl›yordu. Ayr›ca Tanzimat’tan beri yürütülmekte olan merkezî bir yönetimkurmak için ileri bir ad›m at›lmas› düflünülmekteydi. 1842 y›l›ndan beri uygu-lanmakta olan Büyük Meclis’e dayal› eyalet idaresi daha da ileri bir ad›mla ye-nilenecekti. ‹flte bu endifle ve aray›fllar›n sonucunda 1864 Vilayet Nizamnâmesihaz›rlanm›flt›r.

1864 Vilâyet Nizâmnâmesi1863 y›l›nda yeni düzenleme için haz›rl›klar›na bafllanan yeni vilayet nizâmnâme-si, dönemin iç ve d›fl siyasal ve sosyal geliflmelerinin ortaya ç›kard›¤› sorunlar› çö-zebilmek için haz›rlanm›flt›r. 1860 y›l›nda Frans›z sefareti taraf›ndan Nifl Sanca-¤›’nda Hristiyanlara zulmedildi¤i iddia edilince, içlerinde Ahmet Cevdet Pafla’n›nda bulundu¤u üç Müslüman, iki Rum, bir Bulgar ve bir Ermeni’den oluflan bir ko-misyonca Rumeli eyaletleri teftifl edildi. Mithat Pafla, vezir rütbesiyle Nifl valili¤inetayin edildi. Mithat Pafla’n›n Nifl valili¤inde baflar›l› olmas›yla 1864 y›l›nda Nifl, Si-listre ve Vidin eyaletleri Tuna Vilayeti ad›yla birlefltirildi. Mithat Pafla, bu yeni ida-ri birimin valili¤ine getirildi. Önceden haz›rlanan vilayet nizâmnâmesinde baz›de¤ifliklikler yap›larak ç›kar›lan Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi, 7 Kas›m 1864’te Tak-vim-i Vekayi’de yay›mlanarak yürürlü¤e girdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

Dürzîlerle MarunîlerinLübnan’da çat›flmas›üzerine 9 Haziran 1861’deç›kar›lan LübnanNizamnamesi’yle, Hristiyanbir mutasarr›f taraf›ndanyönetilen Cebel-i LübnanVilayeti’nin, Osmanl›yönetimine y›ll›k bir vergivermek d›fl›nda bir ba¤l›l›¤›kalmam›flt›.

Mülki teflkilata yenilik getiren 1864 Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi’yle Osmanl› ‹m-paratorlu¤u yukar›dan afla¤›ya do¤ru vilayet, sancak, kaza ve köy olmak üzere ye-ni idari birimlere ayr›lm›flt›r. 1864 tarihli Vilayet Nizâmnâmesi’ne göre her daireye“vilayet” ad› veriliyordu. Vilayetler sancaklardan, sancaklar kazalardan, kazalar daköylerden olufluyordu. Vilayet idaresi valiye, sancak idaresi mutasarr›fa, kaza idare-si de kaymakamlara veriliyor; köylerde ise seçimle gelen muhtarlar görev al›yordu.

Nizamnamede göze çarpan belli bafll› özellikler; baflta idare amirleri olmaküzere, bütün memurlar›n vazifelerini düzene koymas›, belediye teflkilat› ve nahiyeidarelerinin kurulmas›yla köy ihtiyar heyetlerinin görev ve yetkilerinin geniflletil-mesidir. Ayr›ca, vilayet yönetiminde valinin baflkanl›¤›nda toplanacak olan bir di-zi dan›flma meclisleri kurulmufltu. Vilayet ‹dare Meclisi, Liva ‹dare Meclisi ve köy-lerde ‹htiyar Meclisleri oluflturulmufltur. Vilayet ‹dare Meclisi’nde, valinin d›fl›ndakad›, mektupçu, defterdar ve hariciye memurlar› bulunacakt›. Ayr›ca, müftü, gay-rimüslimleri temsilen ruhani liderleri ve yerel halk›n temsilcisi olarak halk taraf›n-dan seçilen ikisi Müslüman, ikisi gayrimüslim üye olmak üzere dört kifli meclisekat›l›yordu. Sancak ve kazalarda da bu meclisler ayn› flekilde oluflturulacakt›. 1864Nizâmnâmesi’yle bu meclislerin yan› s›ra, hukuk, cinayet ve ticaret mahkemeleride vilayet yönetiminde yer alan yeni idare ve yarg› organlar› olmufllard›r.

1864 Vilayet Nizâmnâmesi’nin vilayetlerin yönetiminde baflarmak istedi¤i temel amaç nedir?

1867 Vilâyet-i Umûmiye Nizâmnâmesi1864 yönetmeli¤inin getirdi¤i yeni düzenlemeyle Mithat Pafla’n›n Tuna Vilâyeti’ndeelde etti¤i olumlu sonuçlar, di¤er baz› vilayetlerde de uyguland›¤›nda benzer bafla-r›lar sa¤lam›flt›r. 1867 y›l›ndan itibaren yayg›nlaflt›r›lmas›na karar verilen bu yönet-meli¤in bütün vilayetlerde uygulanmas› için 1867 Vilâyet-i Umûmiye Nizâmnâmesiç›kar›ld›. Bu nizâmnâme, pek bir de¤ifliklik getirmemifl, 1864 tarihli Nizâmnâme’ninbütün ülke vilayetlerini kapsayacak flekilde düzenlenmesini sa¤lam›flt›r.

1871 ‹dâre-i Umûmîye-i Vilâyet Nizâmnâmesi22 Ocak 1871 tarihinde yay›mlanan ‹dâre-i Umûmîye-i Vilâyet Nizâmnâmesi’yleOsmanl› Devleti idari bak›mdan, 27 vilayet, 123 sanca¤a bölünmüfltü. Rumeli top-raklar›nda 10 vilayet, 44 sancak; Anadolu’da 16 vilayet, 74 sancak; Kuzey Afrika’da


1864 Vilayet Nizamnamesi,vilayetlerin yönetimindeVilayet ‹dare Meclisi veVilayet Umumi Meclisiadlar›n› tafl›yan iki kurulunsöz sahibi olmas›n›öngürüyordu. Bu kurullarda,Müslüman vegayrimüslimlerin temsilcisiolarak seçilen üyelerin yeralmas› halk›n yönetimekat›lmas›n› sa¤lamakamac›n› tafl›yordu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

Resim 5.7

Tuna VilayetiBürokrasisi, MithatPafla ve maiyeti.

ise 1 vilayet, 5 sancak bulunuyordu. Bunlar›n yan› s›ra Elviye-i Gayr-i Mülhaka di-ye adland›r›lan baz› livâlar (sancak) idari bak›mdan do¤rudan merkeze ba¤lanm›fl-t›. Farkl› konum ve statülerinden dolay› bu nizâmnâmenin d›fl›nda kalan topraklarda vard›. Bunlar; baflta baflkent ‹stanbul olmak üzere Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndanözerk bir statü elde etmifl olan Lübnan, M›s›r, Bosna ve Girit Adas›, merkeze uzakve sosyolojik yönden afliret düzenine dayal› Hicaz ve Yemen bölgeleriydi.

Daha önceki yönetmeliklerde oldu¤u gibi 1871 Nizâmnâmesi’ne egemen olanyönetim anlay›fl›, merkezî bir idare tarz›n› daha da gelifltirerek uygulanabilir bir hâ-le koymak amac›n› gütmektedir. Bu düzenleme de Tanzimatç› liderlerin imparator-lu¤un da¤›lmas›n› önlemek için giriflti¤i reformlar bütününün bir parças›yd› ve yi-ne imparatorlu¤u oluflturan bütün unsurlar› bir arada tutmay› öngören Osmanl›c›-l›k ideolojisinin bir yans›mas›yd›. Vilayet yönetiminde kurulan idare meclisleriyle,her bölge ve grubun temsilcileri yönetime kat›l›rken, merkezin denetim ve kontro-lü de artt›r›lmaktayd›.

1871 Nizâmnâmesi; vilayet, liva, kaza, nahiye ve köy yönetimini ayr›nt›l› bir fle-kilde düzenlemekteydi. Vâli Muavinli¤i ilk defa bu nizâmnâmeyle tesis edilmifltir. Vi-layet merkezinde, vali ile görev yapacak mülki amirlerin görev ve sorumluluklar› be-lirlenmekteydi. Buna göre valinin emrinde çal›flacak üst düzey devlet memurlar›;vergiden sorumlu defterdar, yaz›flmalar› yürüten mektupçu, yabanc›larla ilgili ifller-den sorumlu Umûr-› Ecnebiye Müdürü, yol yap›m›ndan sorumlu Tarik Emini, tapumüdürü olarak çal›flan Defter-i Hakâni Müdürü, Emlâk ve Nüfus Müdürü, Ticaret veZiraat Müdürü, Evkaf Müdürü ve iç güvenlikten sorumlu Alaybeyi’ydi. Bu görevlilerher y›l sonunda yap›lan iflleri bir raporla ‹stanbul hükümetine bildireceklerdi. Böyle-ce merkezdeki idareciler, bu raporlar›n ›fl›¤›nda taflra idaresindeki durum hakk›ndabilgi sahibi olacaklar, aksayan yönler için yeni düzenlemeler yapabileceklerdi.

1871 ‹dâre-i Umûmiye-i Vilâyet Nizâmnâmesi’yle kaza ile köy aras›nda ilk kezbir idari birim olarak Nâhiye oluflturulmufltur. Liva denilen sancak biriminde mu-tasarr›f; kaza yönetiminde kaymakam, nahiyede Nahiye Müdürü mülki amir ola-cakt›. Köyler ise seçimle gelen muhtarlar taraf›ndan yönetilen en küçük idari bi-rim olarak b›rak›lm›flt›. Nüfusu 500 kifliden fazla köy ve çiftlikler bir nahiye ola-rak düzenlenmifltir. Nahiye Müdürü kendisine ba¤l› köylerin ihtiyar meclislerin-den seçilen dörder üyenin kat›l›m›yla oluflan Nahiye Meclisi’yle birlikte nahiyeyiyönetecekti.

1871 Vilayet Nizâmnâmesi’yle ilk kez idari bir birim düzenlenen nahiye nas›l oluflturul-mufltur?

Bu nizâmnâmeyle Vilâyet Umûmi Meclisleri de oluflturulmufltu. Kademeliolarak, liva, kaza, nahiye ve köylerde oluflturulacak meclisler, bölge halk›n›temsilen seçilen Müslüman ve gayrimüslim üyelerin kat›l›m›yla flekillenecekti.Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda, yönetime halk›n da kat›l›m›yla oluflan bir dizi da-n›flma meclisi sayesinde merkezî yönetimin gücü ve vilayetler üzerindeki kon-trolü art›r›lm›flt›r. Öte yandan, meclislere gönderdikleri çeflitli düzeylerdeki tem-silcileri vas›tas›yla halk da meselelerini yönetime ulaflt›rarak çözüme kavufltura-bileceklerdi. Tanzimatç›lar, bu yolla Osmanl› vatandafllar›n› imparatorlu¤un yö-netimine ortak ederek birlik duygusunu gelifltirip da¤›lman›n önüne geçebile-ceklerini düflünüyorlard›.

1871 Nizâmnâmesi’nin, vilayetlerde kurulmas›n› öngördü¤ü birimlerden biri debelediye örgütüydü. Vali ve mutasarr›f›n bulundu¤u her merkezde bir belediye ör-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

gütü kurulacakt›. Kurulan Belediye ‹dare Meclisleri, memurlar aras›ndan seçilenbir meclis reisi vas›tas›yla kentin belediye ifllerini yönetecekti. 1871 ‹dâre-i Umû-mîye-i Vilâyet Nizâmnâmesi, 1913 y›l›nda ‹ttihat ve Terakki yönetimi taraf›ndan ç›-kar›lan yeni vilayet kanununa kadar 42 y›l süreyle yürürlükte kalm›flt›r.

BelediyelerGeleneksel Osmanl› kent yönetiminde, mülki idare ve belediyeye dair ifller birbi-rinden ayr›lmaks›z›n yürütülmekteydi. Kad›, adalet da¤›tma görevinin yan›nda, va-k›flar›n denetlenmesi, kentin güvenli¤i ve belediye hizmetlerinin karfl›lanmas›n›sa¤layan kifliydi. Beldenin temizlik ifllerinin yürütülmesi ve güvenli¤inin sa¤lanma-s›, mallardaki kalitenin korunmas›, fiyatlar›n belirlenmesi ile ticaretin güven içindeyürütülmesi için esnaf›n denetlenmesi de kad›n›n görev ve sorumlulu¤undayd›.Kad› bu görev ve sorumluluklar› yerine getirirken emrinde kolluk kuvvetleri, naip,subafl›, mimarbafl› ve muhtesip gibi görevliler bulunmaktayd›. ‹mparatorlu¤un yö-netiminde meydana gelen bozulmadan kad›l›k kurumu da nasibini alm›flt›r. Yeni-çeri Oca¤›’n›n bozulmas›yla kad›, belediye yönetimine iliflkin fonksiyonlar›n› yeri-ne getirememeye bafllam›fl, 1826 y›l›nda Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›yla da ka-d› yapt›r›m gücünü tamamen kaybetmifltir.

Kad›lar›n beledi ve mali yetkilerini yerine getirememeleri üzerine 1826 y›l›nda‹stanbul’da ‹htisab Nezareti kurulmufltur. Eyaletlerde ise ayn› ifllevi yerine getirmeküzere ‹htisab Müdürlükleri kurulmufltur.

Kad› taraf›ndan yürütülen vak›flar›n denetlenmesi ve yönetimi, 1836 y›l›nda ku-rulan Evkaf Naz›rl›¤›’na devredilmifltir. 1846 y›l›nda Zabtiye Nezareti’nin kurulma-s›yla da kad›n›n yerel yönetimdeki rolü son bulmufltur.

19. yüzy›lda baflta ‹stanbul olmak üzere d›fl dünya ile artan ticari iliflkilerin yo-¤unlaflt›¤› liman kentleri yeni bir idari yap›lanma içerisine girmifltir. Avrupa’yla gi-derek artan ekonomik iliflkiler, Do¤u Akdeniz’in önemli liman ve ticaret kentleri-ni, de¤iflen yap›ya uygun idari birimler kurmaya zorlamaktayd›. Söz konusu kent-ler, artan nüfuslar›yla yeni karantina ve konaklama mekânlar›na, sa¤l›k koflullar›-n›n iyilefltirmesine ve flehir ulafl›m›n›n gelifltirilmesine ihtiyaç duymufllard›r. Kent-lerin fiziki büyümelerine paralel olarak, de¤iflen flartlara uygun modern yerel hiz-metleri yürütebilecek yeni belediye idareleri kurulmal›yd›.

Osmanl› Devleti’nde bir yerel yönetim birimi olarak ilk modern belediye, 1853-1856 K›r›m Savafl› s›ras›nda Avrupa devletleriyle artan temas sonucunda, 1854’te ‹s-tanbul’da denenmifltir. 13 Haziran 1854’te “‹stanbul fiehremaneti” ad›yla kurulanbelediyenin karar ve yürütme organlar›, flehremini ve flehir meclisinden olufluyor-du. ‹htisab Nezareti’nin görevlerini yerine getirecek olan bu yeni birim; flehrin zo-runlu ihtiyaç maddelerini temin etmek, fiyatlar› belirlemek ve denetlemek, yol vekald›r›mlar› yapmak ve onarmak, temizlik ifllerini yapt›rmaktan sorumluydu.

fiehremaneti’nin bafl›nda flehremini bulunmaktayd›. fiehreminin yan›nda, üyele-ri flehrin ileri gelen esnaf ve memurlar›ndan oluflan ve merkezî hükümet taraf›n-dan seçilen fiehremaneti Meclisi bulunuyordu. Ancak modern belediyecilik konu-sundaki bu ilk deneme, mali s›k›nt›lar ve nitelikli personel eksikli¤i yüzünden ba-flar›l› olamam›flt›r.

Osmanl› hükümeti, sakinlerinin ço¤u yabanc› olan ve liman›n da bulundu¤u Gala-ta ve Beyo¤lu’nu kapsayan bölgede, Paris örne¤ini izleyerek Alt›nc› Daire-i Belediye’yikurdu. Yeterli bütçeye sahip olan Alt›nc› Daire-i Belediye ayr›cal›kl› konumu nedeniy-le baflar›l› bir uygulama olmufltur. Bu baflar›l› uygulamaya bak›larak ‹stanbul’un di¤ersemtlerinde de kurulan yeni belediye daireleri ayn› baflar›y› gösterememifllerdir.


1868 y›l›nda ç›kar›lan Dersaadet ‹dare-i Belediye Nizamnamesi’yle belediye ör-gütü tüm ‹stanbul’da yayg›nlaflt›r›lm›flt›r. Alt›nc› Daire-i Belediye model al›narak ‹s-tanbul, 14 daireye bölünmüfltü. Semtlerin yerel yönetimlerini idare eden, bu 14 da-irenin baflkanlar›ndan ve meclis üyelerinden seçilen Cemiyet-i Umumiye yönetimkademesinin en üstünde yer al›yordu.

Paris örne¤i izlenerek yap›lan ve Galata ve Beyo¤lu’nu kapsayan bölgede kurulan Alt›nc›Daire-i Belediye’nin Osmanl› yerel yönetim gelene¤ine katk›s› nedir?

Alt›nc› Daire-i Belediye’nin baflar›l› flekilde uygulanmas›, taflrada da belediyeteflkilat›n›n kurulmas›na öncülük etmifltir. Taflrada modern belediye örgütlerininkurulmas›na 1864 Vilayet Nizamnamesi’yle bafllanm›flt›r. Bu nizamnameyi teyiteden 1871 tarihli ‹dare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi; vilayet, sancak ve kazamerkezlerinde birer belediye teflkilat› kurulmas›n› öngörmekteydi. Taflrada, bele-diye reisi atama ile göreve gelirken, ayr›ca üyeleri seçimle belirlenen belediyemeclisi de bulunuyordu.

1876 Kanun-› Esasi, hem baflkentte hem de taflrada kurulacak belediyelerin,üyeleri seçimle belirlenen meclisler taraf›ndan yönetilmesini öngörmekteydi. Ka-nun-› Esasi; belediyelerin kurulufl, görev ve meclis üyelerinin seçiminin kanunlabelirlenmesini de öngörmekteydi. Her flehir ve kasabada bir belediye örgütününkurulmas›n› öngören 1876 Vilayet Belediye Kanunu’na göre; taflrada kurulacak herbelediyenin üç organ› bulunacakt›. Bunlar; belediye baflkan›, belediye meclisi veCemiyet-i Belediye idi. Belediye meclisinin üyeleri halk taraf›ndan seçilecekti. Be-lediye baflkan›, belediye meclisi üyeleri aras›ndan hükümet taraf›ndan atanacakt›.Cemiyet-i Belediye ise Mahalli ‹dare Meclisi ve Belediye Meclisi’nin birleflmesin-den oluflacakt›. ‹stanbul’un gittikçe büyüyen sorunlar›n› çözmek amac›yla 1877 y›-l›nda Dersaadet Belediye Kanunu haz›rlanm›flt›r.

Tanzimat Ferman› ve Islahat Ferman›’n›n içeriklerine www.anayasa.gen.tr adresinden ula-flabilirsiniz.

Tanzimat Dönemi Osmanl› idare teflkilat›ndaki de¤iflimi daha ayr›nt›l› flekilde ö¤renmekiçin Halil ‹nalc›k ve Mehmet Seyitdanl›o¤lu’nun birlikte haz›rlad›klar› Tanzimat: De¤iflimSürecinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u. (2011). ‹stanbul. Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nevi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10


19. yüzy›l Osmanl› tarihi, idari reformlar›n Osmanl› ta-rihinin görünümünü de¤ifltirdi¤i bir dönemdir. 19. yüz-y›l idari reformlar›, geçmiflteki reform uygulamalar›n-dan farkl› bir görünüfl ve içeri¤e sahiptir. Uzmanlaflma-ya bafllayan bürokrasinin dünya görüflünün etkisi alt›n-da, yeni hukuki düzenlemelerle gerçeklefltirilen idarireformlarda, merkeziyetçi bir düzenleme ve bütünlüksöz konusudur.Osmanl› devlet yönetimini, dönemin idari esaslar›nadayand›rmak isteyen Tanzimat hareketinin amac›, dev-let gücünün tek merkezden en etkili flekilde kullan›l-mas›n› sa¤lamakt›r. Tanzimat merkeziyetçili¤i olarakadland›r›lan bu istek, ülkenin tüm mali ifllerinin tekmerkezden yönetilmesini, yükümlülüklerin kanuniesaslara dayand›r›lmas›n› ve yarg› gücünün düzenli fle-kilde ifllemesini amaçlamaktad›r. Tanzimat Dönemi, Nezaretlerin ortaya ç›kt›¤› ve mer-kezi hükümette uzmanlaflman›n bafllad›¤› dönemdir.Devlet idaresinin merkezileflmesi ve yasama faaliyeti,Bab›âli’de kurulan meclisler sayesinde gerçekleflmifl-tir. Bu meclisler, Bab›âli’de Nezaretlerin üstünde yar›dan›flma, yar› yasama ve yar› denetim organlar› gibiçal›flmaktayd›lar. 19. yüzy›lda vilayet yönetimi merkeziyetçi esaslara gö-re düzenlenip yatay bir hiyerarfliye ba¤lanm›fl ve idariorganlar oluflmufltur. Önceden eyalet ad› verilen biri-min ad› vilayete çevrilmifl ve idaresi valilere b›rak›lm›fl-t›r. Sancak ve kazalarda da mülki amirler belirlenmifl veidari organlar oluflturulmufltur. 19. yüzy›l idaresininoluflturdu¤u bir kurum da flehir yönetimidir. 19. yüzy›lOsmanl› reformlar›, reformlar› yürütenleri ayd›n bir ta-bakan›n öncüleri hâline getirmifltir. Bütün bu düzenlemeler, problemlerle dolu bir ortamdave mali bir krizin ortas›nda gerçeklefltirilmeye çal›fl›l-m›flt›r. Bu dönemde en önemli geliflmelerden biri, gele-neksel meflveret prensibinin kurumsallaflmas›d›r. Çün-kü Tanzimat, hem merkezde hem de taflrada çeflitli mec-lislerin, uzmanl›k kurullar›n›n ve mahkemelerin olufl-mas› dönemidir. Bütün bu geliflmelerin sonucunda, Os-manl› siyasi hayat›nda parlamento kurumu kendine haskoflullar içinde oluflmufltur.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmut Dönemi’nde ku-rulan sürekli kurullardan birsidir?

a. Meclis-i Tanzimat b. Dâr-› fiûrâ-y› Askeric. Divan-› Hümâyûnd. ‹kindi Divan›e. Cuma Divan›

2. Afla¤›dakilerden hangisi 3 Kas›m 1839 tarihinde ilanedilen Tanzimat Ferman›’na göre merkezi ve moderndevletin temel esaslar›ndan birisidir?

a. Gayr-i Müslim tebaaya özgürlükler verilmesib. Ayanlara genifl yetki tan›nmas›c. Herkesin gelirine göre vergi verebilmesid. Osmanl› bürokrasisinin yeniden yap›land›r›lmas›e. Nezaret Meclislerinin yeniden yap›land›r›lmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi’nde birproblemi çözmek için aç›lan ve problemin çözümün-den sonra kapat›lan geçici meclislerin en iyi örne¤idir?

a. Meclis-i Umûr-› S›hhiyeb. Meclis-i Maâdinc. Meclis-i Rüsûmatd. ‹mar Meclisie. Meclis-i Zabtiye

4. Afla¤›dakilerden hangisi Tanzimat Dönemi’nde taflrateflkilat›nda yap›lan yeniliklerden biri de¤ildir?

a. Vergilerin tahsilinde ‹ltizam sistemine baflvurul-mas›

b. Meclislere dayal› idari bir mekanizma oluflturul-mas›

c. Mukataat hazinesinin kurulmas›d. Nüfus ve mal say›m›n›n yap›lmas›e. Harbiye Nezareti’nin kurulmas›

5. 1864 Vilayet Nizâmnâmesi ile Nifl, Silistre ve VidinEyaletlerinin birlefltirilmesiyle oluflturulan Tuna Vilaye-ti’nin ilk valisi kimdir?

a. Kaz›m Karabekir Paflab. Mithat Paflac. Cevdet Paflad. Mustafa Faz›l Paflae. Ziya Pafla

6. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› ‹mpratorlu¤u’ndaözel statüleri nedeniyle 1871 ‹dâre-i Umûmiye-i VilâyetNizâmnâmesi d›fl›nda kalan topraklardan de¤ildir?

a. Lübnanb. Girit Adas›c. Rodos Adas›d. ‹stanbule. Yemen

7. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ilk Vâli Muavinli¤i hangiNizâmnâme ile düzenlenmifltir?

a. 1864 Vilayet Nizâmnâmesib. 1871 ‹dâre-i Umûmiye-i Vilâyet Nizâmnâmesic. 1867 Vilâyet-i Umûmiye Nizâmnâmesid. 1876 Vilâyet Belediye Nizâmnâmesie. 1877 Dersaadet Belediye Nizâmnâmesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaönemli bir idari mekanizma olarak Belediye örgütününilk örne¤idir?

a. ‹stanbul fiehremanetib. ‹zmir Belediyesic. Galata Belediyesid. Beyo¤lu Belediyesie. Dersaadet Belediyesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi 1876 Vilâyet Belediye Kanu-nu’na göre taflrada bir belediyede bulunmas› gereken-lerden birisidir?

a. Muhtarb. Valic. Azalard. Cemiyet-i Belediyee. Nahiye Müdürü

10. Afla¤›dakilerden hangisi hem merkezde hem de tafl-rada belediyelerin seçimlere dayal› meclisler taraf›ndanidare edilmesini öngören yasad›r?

a. Gülhane Hatt-› Hümâyûn’ub. Islahat Ferman›c. 1876 Kanun-› Esasid. 1876 Vilayet Belediye Kanunue. 1877 Dersaadet Belediye Kanunu


“Taflra idaresi bir bak›ma mahallî personelin yetifltirildi-¤i bir flube olmufltur. Tanzimatç› grup, daha bafllang›ç-tan, iflleri yürütecek yetiflkin kadrolar›n s›k›nt›s›n› çek-mekteydi. Merkez ve eyalet idaresinde yap›lacak adlî,malî ve mülkî ›slahat için yeterli eleman yoktu. Tanzi-mat’›n ilân›ndan çok sonralar› bile valiler normal iflleriyürütecek personele sahip olmad›klar›ndan ekseri haldevali gelece¤in bürokratlar›n›n hocal›¤›n› yap›yordu. Buyetenekli gençleri ya ‹stanbul’dan birlikte getirir ya damahallinden bulur ve yetifltirirdi. Vali bu gelecek neslinpolitika ve dünya görüflü yönünden de hocas› olmufltur.Valiler bu ö¤rencilerin baz›lar›n›n kaleminde tarihlefl-mifltir. Ahmed Mithat Efendi, Vali Mithat Pafla’n›n yetifl-tirmesi idi ve Tuna ve Ba¤dat’ta maiyyetindeydi. Ba¤-dat’ta valinin yan›nda Müze-yi Hümâyun’un gelecektekimüdürü ressam Osman Hamdi Bey de vard›. Bu kimse-ler ayr› siyasî çizgide görünseler bile onu müdafaa et-mifllerdir. Kastamonu Valisi S›rr› Pafla kalemiyle grubu-nu yetifltiren ve kitabette çok etkili bir idareciydi.”

Kaynak: Ortayl›, ‹, (1974) Tanzimat’tan Sonra Mahalli‹dareler, Ankara; Nil Yay›nevi.

“Tanzimat hareketinin su yüzüne ç›kartt›¤› merkezcilike¤ilimi, Osmanl› eyalet yönetimini iki ana biçimde etki-lemifltir. ‹lk olarak, mali alanda yeni bir teflkilatlanmayagidildi¤ini görüyoruz. ‹kinci olarak, mahalli kifli ve kü-melerin devlet yönetimini etkilemeleri sürecinin düz-gün, h›zl› ve eflitlikçi biçimde ifllemesine gerek duyul-mufltur ki; bu durum, Türkiye’de yerinden yönetim ge-lene¤inin do¤mas›n› sa¤lam›flt›r. Yeni idari düzenleme-lerde bu iki etki sonucu vilayetlerin fiziki teflkilatlanma-s›n›n de¤iflti¤i görülür. Beliren yeni teflkilatlanma anla-y›fl›, imparatorlu¤un sonuna kadar devam etmekle kal-mam›fl, Cumhuriyet dönemi yönetim sistemine önemlibir tarihi miras olarak kalm›flt›r. Bu noktay› biraz aça-l›m. ‹lk tesbit; 19. yüzy›lda ülkenin ulafl›m flebekesi ved›fl ticaret yollar›n›n de¤iflti¤i, buna ba¤l› olarak da üre-tim ve denetim merkezlerinin de¤iflmesi lüzumudur.Ulafl›mdaki bu geliflmeler, ayn› zamanda, müessir birmerkezcili¤in maddi ve teknik temelini de oluflturmak-tad›r. ‹kinci tesbit; beliren ve büyüyen yeni yerleflmemerkezlerinin idari bölünmeyi ister istemez düzenlemeve düzeltmelere zorlad›¤›d›r. Söz gelifli, klasik Osman-l›’da Ayd›n vilayetinin üretim, da¤›t›m, yönetim ve de-netim iflleri Ayd›n flehrinde görülürken, ulafl›m yollar›-n›n ve üretim ve denetim merkezinin ‹zmir’e kaymas›eyalet merkezinin de ‹zmir’e tafl›nmas›na yol açm›flt›r.Yine 1860’larda Tuna vilayetinin düzenlenifli; de¤iflenihtiyaçlara ba¤l› olarak Basra’n›n idari yap›s›n›n da s›ks›k de¤iflti¤ini, bir ara ba¤›ms›z vilayet durumuna geti-rilen Marafl’›n bir türlü Halep merkezinin peyki olmak-tan kurtulamad›¤› için yine ona ba¤land›¤›n› görüyo-ruz. Üçüncüsü ve konumuz aç›s›ndan en önemli tesbit-se; merkezin idari müessiriyetini art›rmak için; ama bi-liçli, ama bilinçsiz, eyaletlerin fizik s›n›rlar›n›n daralt›l-mas› yoluna gidildi¤idir. 1789 ihtilali sonras› Fransa de-nemesinden biliyoruz ki, dar alanda teflkilatlanan say›-ca çok, hacimce küçük, paraca güçsüz yönetim birim-leri (department) müessir ve kat› merkezcilik için enuygun taband›r.”

Kaynak: Ortayl›, ‹, (1974) Tanzimat’tan Sonra Mahalli‹dareler, Ankara; Nil Yay›nevi.


”

“Okuma Parças›



1. b Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Merkez Teflkilat›ndaDe¤ifliklik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Merkez Teflkilat›ndaYeni Meclislerin Oluflturulmas›” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

3. d Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Merkez Teflkilat›ndaYeni Meclislerin Oluflturulmas›” bölümünü ye-niden gözden geçiriniz.

4. e Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Taflra Teflkilat›nda De-¤ifliklik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. b Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Taflra Teflkilat›nda De-¤ifliklik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Taflra Teflkilat›nda De-¤ifliklik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Taflra Teflkilat›nda De-¤ifliklik” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Belediyeler” bölümü-nü yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Belediyeler” bölümü-nü yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yanl›fl yan›t verdiyseniz, “Belediyeler” bölümü-nü yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

1836 y›l›nda sadrazam›n yard›mc›s› olarak görev yapanSadaret Kethüdal›¤›, Umur-› Mülkiye Nezaretine; Rei-sülküttapl›k makam› ise Hariciye Nezaretine dönüfltü-rülmüfltür. 1838 y›l›nda mali ifllemlerde birlik sa¤lamakamac›yla Umur-› Maliye Nezareti kuruldu. 1836’da Ad-liye ve Evkaf Nezaretleri kurulmufltur. 1839 y›l›nda Ti-caret Nezaretinin kurulmas›yla modern Osmanl› kabi-nesinin iskeleti oluflmufltur.

S›ra Sizde 2

Sadaret makam›n›n Baflvekâlet’e çevrilmesiyle Osmanl›kabinesinin yap›s› yeni bafltan düzenlenerek yürütme-ye ifllerlik kazand›r›lm›flt›r. Sadrazama yüklenen ve herbiri uzmanl›k isteyen hükümet iflleri bakanlar aras›ndapaylaflt›r›lacak, baflvekil de bundan sonra kurulan ba-kanl›klar aras›nda ifl birli¤i ve koordinasyonu sa¤layanbir üst makam olacakt›.

S›ra Sizde 3

Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i yeni prensipler, modern,h›zl› iflleyen, merkezî devletin üç temel esas üzerine bi-na edilmesini öngörüyordu. Birinci esas; Osmanl› va-tandafllar›n›n can, mal ve ›rz dokunulmazl›klar›n›n sa¤-lanmas› ve bunun devletin garantisi alt›na al›nmas›d›r.‹kincisi, mali ve ekonomik yap›n›n üzerine oturtulaca-¤›, herkesin geliriyle orant›l› vergi vermesini sa¤layacakdüzenlemelerin yap›lmas›yd›. Üçüncüsü ise derin sos-yal ve ekonomik etkileri olabilecek askerlik yükümlü-lü¤ünün adil ve belirli bir süre için yap›lmas›n› sa¤laya-cak önlemlerin kararlaflt›r›lmas›d›r.

S›ra Sizde 4

Meclis-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye, 1839-1876 dönemindeOsmanl› ‹mparatorlu¤unun yasama, yürütme ve yarg›güçlerinin ayr›lmaya bafllad›¤› modern bir devlet yöne-timine do¤ru yol almas›nda ifllev görmüfltür.

S›ra Sizde 5

Tanzimat’›n ilk uygulamalar› vergi ifllerini düzenleye-bilmek için yap›lmaya bafllanm›flt›r. Meseleyi Meclis-iVâlâda detayl› bir flekilde tart›flan Tanzimat bürokrat-lar›, halk›n y›llard›r flikâyetçi oldu¤u iltizam usulün-den vazgeçilmesine karar vermifllerdir. Bu nedenle,Tanzimat Ferman›’nda öngörüldü¤ü üzere herkesingeliriyle orant›l› bir flekilde vergilendirilmesi için ma-afllar›n› devletten alan memurlarca vergilerin toplan-




mas› gündeme gelmifltir. Bu amaçla iltizam usulü kal-d›r›larak taflraya muhass›l ad› verilen görevliler gön-derilmifltir.

S›ra Sizde 6

Taflrada merkezî otoritenin kurulmas›n›n önündeki enbüyük engelin valiler oldu¤unu düflünen merkezî yö-netim, 1849 düzenlemesiyle valilerin yetkilerini s›n›r-land›rm›flt›r. Valilerin vilayetlerdeki konumlar›n›n zay›f-lat›lmas›ndan istedi¤i sonucu alamayan merkezî yöne-tim, taflrada merkezî otoritenin kurulmas›n›n önündekien büyük engelin valiler oldu¤u görüflünü de¤ifltirmifl-tir. 1852 y›l›nda muhass›llar, mal müdürleri, kaza ve na-hiye meclisi üyeleri, valilerin emrine verilerek, valilerebu memurlar› azletme yetkisi tan›nm›flt›r. Meclis bafl-kanlar›n›n merkezden atanmas›ndan tamamen vazgeçi-lerek, valilerin kamu asayifl ve düzeninin korunmas›konusundaki yetkileri de geniflletilmifltir.

S›ra Sizde 7

9 Haziran 1861 tarihli Lübnan Nizâmnâmesi, Cebel-iLübnan Vilayeti’nin Osmanl› ‹mparatorlu¤una ba¤l›l›¤›-n› yaln›zca y›ll›k bir vergi ödemekle s›n›rland›raraközerk bir statü vermifltir.

S›ra Sizde 8

1864 Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi’nin vilayetlerin yöne-timinde baflarmak istedi¤i temel amaç, baflta idare amir-leri olmak üzere, bütün memurlar›n vazifelerini düzenekoymak, belediye teflkilat› ve nahiye idarelerinin kurul-mas›yla köy ihtiyar heyetlerinin görev ve yetkileriningeniflletmektir. Ayr›ca, vilayet yönetiminde valinin bafl-kanl›¤›nda toplanacak olan bir dizi dan›flma meclislerikurmakt›r.

S›ra Sizde 9

1871 ‹dâre-i Umûmiye-i Vilâyet Nizâmnâmesi’yle kazaile köy aras›nda ilk kez bir idari birim olarak nahiyeoluflturulmufltur. Nüfusu 500 kifliden fazla köy ve çift-likler birlefltirilerek bir nahiye olarak düzenlenmifltir.

S›ra Sizde 10

Yeterli bütçeye sahip olan Alt›nc› Daire-i Belediye ayr›-cal›kl› konumu nedeniyle baflar›l› bir uygulama olmufl-tur. Bu baflar›l› uygulamaya bak›larak ‹stanbul’un di¤ersemtlerinde de yeni belediye daireleri kurulmufltur.

Aky›ld›z, A. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanl› Mer-

kez Teflkilat›nda Reform. 1836 1956. ‹stanbul:Çad›rc›, M. (1985). “Tanzimat’tan Cumhuriyete Ülke Yö-

netimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye An-

siklopedisi, Cilt I.‹nalc›k, H., Seyitdanl›o¤lu, M. (2011). Tanzimat De¤i-

flim Sürecinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u. ‹stanbul:Ortayl›, ‹. (1985). “Tanzimat ve Meflrutiyet Dönemlerin-

de Yerel Yönetimler”, Tanzimattan Cumhuriyete

Türkiye Ansiklopedisi. Cilt 1.Ortayl›, ‹. (1974). Tanzimattan Sonra Mahalli ‹dare-

ler. Ankara: Hil Yay›nevi.Önen, N., Reyhan, C. (2011). Mülkten Ülkeye Türki-

ye’de Taflra ‹daresinin Dönüflümü 1839 1929.

‹stanbul: ‹letiflim Yay.Seyitdanl›o¤lu, M. (1999). Tanzimat Devrinde Mec-

lis-i Vâlâ 1838 1868. Ankara: TTKSeyitdanl›o¤lu, M. (2002). Yenileflme Dönemi Osmanl›

Devlet Teflkilat›, Türkler Ansiklopedisi. Cilt 13,Ankara:

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹lk anayasay› (Kanun-› esasi) haz›rlayan ve Abdülhamid’i tahta ç›karan koflul-lar› aç›klayabilecek,Anayasan›n yap›s› ve parlamentonun ifllevsizli¤i aras›ndaki ba¤› tan›mlayabi-lecek,Bir 19. yüzy›l flehzadesinin padiflahl›k öncesindeki sürecine dair de¤erlendir-melerde bulunabilecek,Sultan Abdülhamid’in saltanat›n›n hemen ilk günlerinde uygulanan ilkelerinneredeyse tüm iktidar› boyunca devam edece¤ini saptayabilecek,Sarayda oluflan yeni bürokratik yap›n›n temel ögelerini özetleyebilecek,Tanzimat’la iktidar› ele geçiren Bâb›âli’nin gücünü kaybetmesine neden olanetkenleri aç›klayabilecek,II. Meflrutiyet’e miras kalan kurumsal ve siyasal birikimi aç›klayabilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Y›ld›z• Kanun-i Esasi• Mabeyn• Komisyon

• Bâb›âli• Baflvekil• Hafiyye teflkilat›• Sansür

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

NN

N


• BALKAN M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹• ANAYASAL MONARfi‹YE GEÇ‹fi:

KANUN-‹ ESAS‹• TANZ‹MAT fiEHZADES‹ ‹ST‹BDÂD

PAD‹fiAHI: SULTAN II.ABDÜLHAM‹D

• SARAY TEfiK‹LATI• BÂBIÂL‹

II. AbdülhamidDönemi’nde (1876-1908)Yönetim Yap›s›


II. Abdülhamid 31 A¤ustos 1876 tarihinde 34. Osmanl› padiflah› olarak tahta otu-rurken, Tanzimat’›n kendisine b›rakt›¤› iki açmazla yüzleflmek zorunda kalm›flt›.Bunlardan ilki, 1808 tarihinden itibaren tüm Rumeli topraklar›n› tehdit eden Bal-kan milliyetçili¤i, di¤eri devletin de¤il reform planlar›n› gerçeklefltirmek, rutin ifl-lerini dahi yapmaktan al›koyan mali iflas idi (1875 moratoryumu). Balkan milliyet-çili¤i, afla¤›da da aç›klayaca¤›m›z üzere, önce anayasa daha sonra da parlamentogibi kurumlar› Osmanl› siyasal sistemine ekleyip geçici bir rejim de¤iflikli¤ine yolaçarken (Westminster modeli) benzer flekilde taflrada otonom idarelerin kuru-lup (Bosna-Hersek, Do¤u Bulgaristan ve Vilayet-i Selase gibi) yeni ›slahat alanla-r›n› (vilayat-› sitte - alt› vilayet gibi) zorunlu k›lmas›yla hem merkeze hem taflrayayeni ilkeler ve kurumlar getirecekti. Mali iflas aya¤› ise gerek Osmanl› mali itiba-r›n› yok etmesi gerek yabanc› denetleme organlar›n› (reji ve düyûn-› umûmiy-ye gibi) kurmas› bak›m›ndan ekonomik ba¤›ms›zl›¤› ortadan kald›ran geliflmeler-di. T›mar sisteminin tasfiyesinden sonra liberal dünyan›n ilkelerini kavrayamayanOsmanl› mali bürokrasisi, kendini dünya sistemine uyarlayacak üretim araçlar›/re-form planlar› gelifltiremedi¤inden kendisini önce vergisini toplayamayan sonundada borcunu ödeyemeyen bir ülke durumuna düflürerek ba¤›ml›l›k iliflkilerine gö-mülmüfltür. Mali kararlar›n› alamayan, taflras›na hükmedemeyen devlet içerisindekendine has bir otoriter âdâb (istibdâd), 1890’lardan itibaren etkisini art›racak vemevcut bürokratik kültürün payandalar›n› a¤›r a¤›r ancak derinlemesine dönüflü-me u¤ratacakt›r.

BALKAN M‹LL‹YETÇ‹L‹⁄‹‹stanbul’daki kamuoyu coflkuyla yeni padiflahlar›n›n tahta oturma törenlerini izler-ken, di¤er yan da merakla ve daha çok öfkeyle devam etmekte olan S›rbistan-Ka-rada¤ bölgesindeki savafllar› takip etmekteydi. Co¤rafyadaki ayr›l›kç› hareketleryüzy›l›n dönümünde filizlenmifl ve üç çeyrek as›r sonunda Osmanl› Rumeli ordu-lar›n› teyakkuza geçirecek seviyeye ulaflm›flt›. Asl›na bak›l›rsa Osmanl› fütuhat›Balkanlarda baflar›l› bir flekilde sürdürülmüfl, tüm Balkan aristokrasisi t›mar sistemiiçinde eritilerek baflkald›r› unsurlar› yok edilmiflti. Ancak millet sistemi çerçevesin-de kültürlerini devam ettirmifller ve özellikle kilise ricalinin gayretleriyle cemaat ru-hunu muhafaza edilebilmifllerdi. Frans›z ‹htilali’nin k›v›lc›mlar›, Rusya’n›n yay›lma-c› emelleriyle ilk defa S›rbistan’da alevlenmifl ve 1829’da (Edirne Bar›fl›) içifllerindeba¤›ms›zl›k kazanm›fllard›. Yunan Yar›madas›’ndaki geliflmeler benzer bir süreç

II. Abdülhamid Dönemi’nde(1876-1908) Yönetim Yap›s›

Westminster modeli: ‹çindekral ve parlamentoyubar›nd›ran, ‹ngiltere’dedo¤du¤u için bu adlaadland›r›lan siyasal sistem.

Düyûn ‹daresi 1881, Reji1883 y›l›nda Osmanl›borçlar›n› tahsil etmek üzerekurulan emperyal idarelerdir.Sadece Düyûn-›Umumûmiyye’nin personelsay›s›n›n MaliyeNezareti’nden çok oldu¤ununbelirtilmesi, teflkilat›nbüyüklü¤üne dair bir fikirverir.

‹stibdâd kelimesi Arapçada“müstakil” olma hâlineiflaret etmesi ve devletin enönemli niteli¤ine,“ba¤›ms›zl›¤›n›”vurgulamas› bak›m›ndanönceki devir padiflahlar› içinde kullan›lmaktayd›. AncakAbdülhamid idaresinde“müstakil” kelimesi, bask›c›uygulamalarla keyfilikanlam› kazand› ve kelimeönceki anlam›n›n d›fl›naç›karak, “keyfi idare”,“bask›” anlam› kazand›.

içerisinde ivme kazanm›fl ancak Kavalal› hanedan›n›n Yunanistan’a el koyma ihti-maliyle bambaflka bir mecraya sürüklenmifltir. Öncelikle Napolyon’un tasfiyesin-den beri arkas›nda durulan restorasyon ilkeleri çi¤nenerek ulusalc› Yunan isyan›teflvik edilmifl, ard›ndan da ilk ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan devlet olmas› sa¤lanm›flt›r(1829). Balkanlardaki rahats›zl›klar 1875’e kadar Girit’in özerkli¤i (1868) d›fl›ndaayn› çizgide devam etmifl fakat 1875’te bafllayan Bosna-Hersek isyan› ile bölgedeyeni bir döneme geçilmifltir.

Bölgedeki mali, idari ve adli haklar›ndan k›smen feragat ederek haz›rlad›¤› re-form plan›n›n ilan›, Bulgar ayaklanmas›yla çak›flm›flt›r (1876). Bulgaristan’dan yük-selen ba¤›ms›zl›k flark›lar›na 1829’da yar›m kalan süreci tamamlamak isteyen S›rp-lar ve Karada¤l›lar da dâhil oldu ve Bâb›âli kendisini bir anda Balkanlar sath›na ya-y›lan genifl bir isyan dalgas›n›n tam ortas›nda buldu. Osmanl› ordusu her ne kadarbaflar›l› manevralarla isyanlar› kontrol alt›na almay› baflarm›flsa da ‹ngiltere, Rusyave Avusturya devletlerinden gelen yo¤un reform bask›lar› karfl›s›nda Bâb›âli; Gül-hane, Islahat, Adalet fermanlar› akabinde son kozunu oynad› ve isyanlar›n benzernedenlerden kaynakland›¤›n› aç›klayarak çözümün anayasadan geçti¤ini ilan etti(23 Aral›k 1876).

ANAYASAL MONARfi‹YE GEÇ‹fi: KANUN-‹ ESAS‹Kanun-i Esasi’yi, Balkanlarda yaflanan sorunlar ve bunun üzerinden Avrupa dev-letlerinin Bâb›âli’yi s›k›flt›rmas›na verilen bir cevap olarak görmek, sürecin sadecebir yüzünü oluflturmaktad›r. Di¤er yüzünde Tanzimat reformlar›yla Osmanl› ayd›n-lar› aras›nda anayasa fikrinin 1860’lardan itibaren popülerlik kazanmas› yatmakta-d›r. Genç Osmanl›lar olarak adland›r›lan, içerisinde Nam›k Kemal ve Ziya Pafla gi-bi bürokratlar›/ayd›nlar› bar›nd›ran grup, yapt›klar› yay›nlarla hem mevcut rejimielefltiriyor hem de anayasan›n erdemlerinden bahsediyorlard›. Kendinden önce vesonraki muhalif ak›mlarda oldu¤u gibi padiflah› hedef tahtas›na koymaktansa onuyönlendiren üst düzey bürokrasiyi elefltiriyor ve bu kiflilerden sultan› koruman›ntek yolunun halk iradesinin somutlaflaca¤› parlamentonun aç›l›fl› oldu¤u propa-gandas›n› yap›yorlard›. Anayasa ak›m›n›n devlet organlar›ndaki sembol ismi MithatPafla’yd›. Taflra idaresinde sergiledi¤i üstün baflar›yla “temsil”in gücünü kan›tlam›fl,ayn› bak›fl aç›s›yla haz›rlanacak anayasayla parçalanman›n önünün al›naca¤› veimparatorlu¤a bar›fl getirilece¤ine inan›yordu. Bu düflünceyle anayasa haz›rl›k ça-l›flmalar›na baflkanl›k eden Mithat Pafla, haz›rlad›¤› metni yürürlü¤e koyan sadra-zam olarak da ad›n› demokrasi tarihine yazd›racakt›.


Resim 6.1

1877 Osmanl›parlamento binas›(eski Darülfünun)

Anayasan›n ilan›na yol açacak olan iç ve d›fl faktörleri s›ralay›n›z.

Kanun-i Esasi’nin Yap› Tafllar›Anayasan›n ilk maddesinde devletin yap›s› tan›mlanm›fl ve içerdi¤i vilayetler,bölgeler (memalik ve k›taat) ve ayr›cal›kl› beldelerle (eyalât-› mümtaze) hiçbir se-beple ayr›l›k kabul etmez bir bütün oldu¤u belirtilmiflti. 3, 4, 5 ve 6. maddelerledevletin flekli aç›klanm›flt›r. Buna göre Osmanl› padiflah›, tüm Müslümanlar›n hali-fesidir ve Osmano¤ullar› ailesinden gelmektedir. Maddelerde yap›lan hilafet vur-gusuyla idarenin “teokratik” vasf›na göndermede bulunulmufltur. Veraset sistemiy-se ailenin en büyük üyesinin tahta geçmesi esas›na dayand›r›lm›flt›r. Ayr›ca getirdi-¤i hak ve özgürlükler, açt›¤› parlamento ile siyasal rejim de¤iflime u¤ram›fl ve par-lamenter monarfliye geçilmifltir.

Egemenli¤in üç organ›ndan ilki yani yürütme padiflaha b›rak›lm›flt›r. Üstelikyapt›¤› ifllerden sorumlu tutulmad›¤› gibi kiflili¤inin kutsall›¤› ayr›ca belirtilmiflti.Hem mülkleri hem sa¤l›¤› genel güvence alt›na al›nan padiflah, devletin temel or-ganlar›n›n da naz›m›d›r. Yani, Meclis-i Vükelan›n seçilmesi ve azli, Meclis-i Mebu-san›n feshi, sadrazam, fleyhülislam, Meclis-i Ayan, fiura-y› Devlet (Dan›fltay), Di-van-› Muhasebat (Say›fltay) ve divan-› ali (yüce divan) üyelerinin seçimi sultanaterk edilmifltir.

Yasama organ›, meclis-i umumi ad› verilen ve “heyet-i ayan” ve “heyet-i mebu-san”dan oluflan parlamentoydu (md. 42).

Heyet-i ayan’›n üyeleri do¤rudan padiflah taraf›ndan tayin olunurken üye say›-s› mebusan›n 1/3’ü olarak oranlanm›flt› (md. 60). Mebusan üyeleri ayan›n tersinedönemlik seçiliyordu ve her 50.000 Osmanl› vatandafl›na bir mebus düflecek flekil-de saptanm›flt› (md. 65). Mebus seçimlerinin dört y›lda bir yap›lmas›, Türkçe bil-meleri, 30 yafl›n› tamamlamalar› anayasal hükümlerdi. Yasama aç›s›ndan bak›ld›-¤›nda da sultan merkezli yap›n›n korundu¤u görülmektedir. Taflra meclislerindekiseçim ilkelerine benzeyen genel seçim koflullar› yüzünden halk›n iradesi mecliseyans›t›lamazken, mebusan meclisinin karfl›s›na üyeleri padiflah taraf›ndan tayinedilen ayan meclisi konulmufltur.

1316. Ünite - I I . Abdülhamid Dönemi’nde (1876-1908) Yönet im Yap›s ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 6.2

Meclis-i mebusan -içtima salonu

Mebusan Meclisinin yasa teklifleri öncelikle ayan, sonras›nda sultan›n onay›nasunulaca¤›ndan zaten temelleri sorunlu olan halk iradesinin önü iyice kapat›lm›fl-t›r. Ayr›ca Meclis-i Vükela mebusana de¤il sultana karfl› sorumlu tutulmufltur. Me-busan, naz›rlar hakk›nda gensoru verebilir ama daha ötesi için bir bask›da buluna-mazd›. Ayn› flekilde kanun teklif ve de¤ifltirme önerileri için de sultan onay› geti-rilmiflti. Mebusan ile vükela aras›nda yaflanacak çekiflmelerdeyse son söz padiflahab›rak›lm›fl ve onun r›zas›na göre iki taraftan birisinin yeniden seçilmesi ilkesi geti-rilmiflti. ‹lk iki organla k›yasland›¤›nda yarg› sahas›ndaki geliflmelerin daha olumluoldu¤u görülmektedir. Hâkimlerin azlolunamazl›¤›, mahkemelerin bask›lardanazade k›l›nmas›, hâkim atamalar›n›n kanuna ba¤lanmas› ça¤dafl hukukun da üze-rinde önemli durdu¤u ilkelerdendir.

Kanun-i Esasi; yasama, yürütme ve yarg› aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda devletin yap›s›n› nas›lbelirlemifltir?

Kanun-i Esasi her ne kadar 1924 y›l›na kadar uygulamada kalan bir kanun ola-rak belirtilirse de II. Abdülhamid Dönemi’ndeki ömrü son derece k›sa olmufltur.1877 Ocak ay›nda genel seçimlere gidilmifl ve 80 Müslüman, 50 gayrimüslimdenoluflan parlamento, kap›lar›n› 19 Mart 1877’de açm›flt›r. ‹lk dönemin çal›flma süre-si son derece k›sa olmufl ve üç buçuk ay sonra 28 Haziran 1877’de tatil edilmifltir.‹kinci defa parlamento toplanmadan önce yeniden seçime gidilmifl ve yeni mebus-larla meclis çal›flmalar›na 13 Aral›k 1877’de bafllam›fl ancak Rusya ile devam edensavafl neden gösterilerek padiflah taraf›ndan 14 fiubat 1878’de otuz y›ll›k bir tatileç›kar›lm›flt›r. Görünüflte Kanun-i Esasi yürürlükteydi ancak reformcu grubun bu za-man zarf›nda tasfiye edilmesi ve Rusya karfl›s›nda u¤ran›lan a¤›r yenilgi, parlamen-toyu Osmanl› insan›n›n gündeminden k›sa sürede ç›karacakt›r. Önceki Sultan Ab-dülaziz’in Tanzimat bürokratlar›n›n sultas›n› k›rmak için yapt›¤› giriflimler asl›ndabürokrasi içerisinde saray yanl›s› kesimin güçsüz olmad›¤›n› göstermiflti. Gerçek-lefltirilen darbe bir anlamda, saray› kontrol alt›nda tutmakta zorlanan bürokratlar›niçine düfltükleri ihtiras ve gayrîmeflrulu¤u da göstermesi bak›m›ndan düflündürü-cüdür. Reformcu ricalin destekledi¤i fiehzade Murad’›n taht için uygun olmad›¤›anlafl›l›nca çaresizce Abdülhamid tahta ç›kar›lm›flt›. Genç sultan›n k›sa sürede yö-netime a¤›rl›¤›n› koymas›yla 1839’dan beri Ca¤alo¤lu’na kaym›fl dengeler, bu seferyeni bir mekânda Y›ld›z’da sil bafltan kurgulanacakt›.


Resim 6.3

Resim III: Meclis-iayan - içtimasalonu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

TANZ‹MAT fiEHZADES‹, ‹ST‹BDÂD PAD‹fiAHI: II. ABDÜLHAM‹DSultan Hamid, köklü bat›l›laflma hareketlerinin demir ald›¤› Gülhane Hatt›’ndan üçy›l sonra 22 Eylül 1842’de Ç›ra¤an Saray›’nda Sultan Abdülmecid’in sekizinci çocu-¤u, ikinci o¤lu olarak dünyaya geldi. Muzaffer savafllar›n Müslüman korsanlarlaberaber 1700’lerin sonlar›ndan itibaren hat›ralara dönüflmesi, haremin kaynaklar›-n› da etkilemifl ve Kafkasyal›lar giderek ço¤unlu¤u elde etmifltir. Abdülhamid’inannesinin Çerkes Tir-i Müjgan Han›mefendi olmas›, söz konusu de¤iflimin tipik biryans›mas›yd›. Babas›n›n uzak tav›rlar›na annesinin erken kayb›n›n eklenmesi, fleh-zadenin ruhsal durumunu olumsuz yönde etkilemifltir. Saraydaki di¤er akranlar›gibi befl yafl›na basar basmaz Topkap› Saray›’ndakiflehzade mektebine gönderilir. Burada Arapça,Farsça, Frans›zca derslerinin yan› s›ra vakanüvisLütfi Efendi’den tarih dersleri al›r. Sosyal bilimler-den ziyade matemati¤e merak› vard›r. ‹leride pekçok kiflinin dikkatini çekecek olan yaz›s›n›n kötü-lü¤ü ve yat›r›m ifllerine olan merak›n›n temelleribu dönemde at›l›r. Tanzimat politikalar›n› flekil-lendirecek diplomatlar›n saray ziyaretleri, K›r›mSavafl›, ilk d›fl borç, Reflit, Fuat ve Ali Paflalar›nidaresi, Islahat Ferman›, ceza, arazi ve vilayet ka-nunlar› hep gençli¤ine damgas›n› vuran ayn› za-manda imparatorlu¤u derinden etkileyen isim-ler/geliflmelerdi. Adab-› muafleret dersleri, at bin-me, at›fl talimi, yüzme, resim, piyano, bahç›vanl›kve ahflap iflçili¤i müstakbel sultanlar›n günlerinidolduran u¤rafl›lard›.

Sadece söz konusu rutini de¤il, as›rlar›n al›fl›lm›fll›¤›n› ortadan kald›ran olayla-r›n ilki 1863 di¤eri 1867’de yaflan›r ve fiehzade Hamid devir padiflah› Abdülaziz’inmaiyetinde önce M›s›r’a daha sonra da Avrupa’ya seyahate gider. Avrupa seyahativesilesiyle Fransa, ‹ngiltere, Almanya ve Avusturya saraylar›na girer, ça¤›n büyükflehirlerini dolafl›r, ünlüleriyle tan›fl›r. Gezinin kendisinde b›rakt›¤› estetik izler,hem kendi müzik zevkinde (klasik müzik, opera tutkusu gibi) hem de Y›ld›z Sara-y› mimarisinde aç›kça görülecektir. Bundan daha önemlisi Do¤u ve Bat› medeni-


Resim 6.4

‹lk Meclis-iMebusan’dan birkare

Vakanüvis: Devrin olaylar›n›kay›t alt›na almak amac›ylaDivan-› Hümayûn’a ba¤l› birkalem olarak XVII. Yüzy›ldakurulmufl ancak resmiatama Mustafa NaimaEfendi’nin bu makama 1699y›l›nda getirilmesiylegerçekleflmifltir.

Resim 6.5

Sultan II.Abdülhamid

yetleri aras›ndaki uçurum, flehzadeyi dehflete düflürmüfl, imparatorlu¤un en az yüzy›l geride kald›¤›n› flaflk›nl›kla itiraf etmiflti.

fiehzadeyi etkileyen bir di¤er hadise Prusya’n›n askerî gücü olmufltur. Gezi sü-resince hayranl›¤›n› maiyetiyle paylaflm›flt›. Hükümdarl›¤› döneminde d›fl politika-daki Almanya yak›nlaflmas› kuflkusuz ‹ngiliz-Rus ittifak›ndan kaynaklan›yordu an-cak gezide gördüklerinin katk›s›n›n olmad›¤›n› söylemek zordur. Gezi sonras›ndaTanzimat reformlar› fiura-y› Devlet’in kuruluflu, Maarif Nizanmanamesinin neflri veGalatasaray Sultânîsi’nin aç›l›fl› ile devam etmiflti. Ancak önce Fuad ard›ndan ÂliPaflalar›n ölümüyle Abdülaziz’in keyfi idaresi önündeki engeller azalm›fl bunun so-nucunda da Rusya’yla afl›r› bir yak›nlaflma politikas›na giriflilmiflti. Di¤er yanda Ab-dülaziz’in kendisinden sonra o¤lu Yusuf ‹zeddin’i ç›karmak istemesi, varisler ara-s›nda hoflnutsuzlu¤a neden olmufl, bu nedenle flehzade Abdülhamid rejime fliddet-li elefltiriler yönelten Genç Osmanl›larla temasa geçerken, ayn› zamanda da devletricalinden a¤›r isimlerle yak›nl›k kurmufltur. K›saca genç flehzade çok da parlak ol-mayan e¤itimiyle Tanzimat Dönemi olaylar›n› yak›ndan tetkik ederken, bir bak›masak›naca¤› ve yak›n›nda bulunduraca¤› kiflileri de tan›ma flans› yakalam›flt›. Y›l-d›z’daki saray› bu tecrübeler ›fl›¤›nda gürbüzleflirken, idare ilkeleri yine ayn› dene-yimler süzgecinden geçerek uygulamaya koymaya bafllayacakt›.

Sultan Abdülhamid’in flehzadelik y›llar›na bak›ld›¤›nda nas›l bir yönetim anlay›fl›na sahipoldu¤u düflünülebilir?

Liberalizmden Muhafazakârl›¤a1877-78 Rus Savafl› sonras›nda devletin Balkanlardaki topraklar›n›n neredeyse ya-r› yar›ya azalmas›, zaten iflas karar› alm›fl hazinenin a¤›r bir savafl tazminat›n› kar-fl›lamak zorunda b›rak›lmas› ve Rus ordusunun ‹stanbul’a kadar ilerlemesi gençsultan› öncekilerden çok farkl› politikalar izlemeye sevk etmifltir. Prof. Akarl› bun-lar› dört bafll›k alt›nda toplam›flt›r: 1) Tarafs›zl›k temelinde bir d›fl politika izlemek2) Mali itibar›n tekrar kazan›lmas› için üretim - vergi kaynaklar›n› gelifltirmek 3)Özellikle e¤itim kanal›yla Müslüman beldelerin devlete s›k›ca ba¤lanmas›n› sa¤la-mak 4) Adalet ve güvenlik kurumlar›n›n gelifltirilmesiyle devlet ile halk aras›ndasa¤lam bir ba¤ oluflturmak. Prof. Çetinsaya ilk madde, yani diplomasi konusundasultan›n iki ilkeye s›k› s›k›ya sar›ld›¤›n› belirtmektedir: a) Uluslararas› meselelerdemümkün oldu¤unca askerî güç kullanmaktan çekinmek b) Avrupa’da hatlar› kes-kinleflen bloklara karfl› eflit mesafede durmak. Devletin mali itibar›n› yeniden ka-zanmas› söz konusu koflullar içerisinde ulafl›lmas› en güç hedefi teflkil etmekteydi.Prof. Pamuk’un verilerine bak›lacak olursa gerek d›fl borç yükünün a¤›rl›¤› gerekd›fl piyasalarda tar›m ürünlerinde yaflanan de¤er kayb›n›n süreklili¤i, ekonomisi zi-raata dayanan Osmanl›’y› daha büyük ç›kmazlar›n içine atm›flt›r. Düyûn-› Umûmi-ye gibi emperyal örgütlerin kuruluflu, maliye bürokrasisindeki reformlar ve tasar-ruf tedbirleri özellikle belirli bir dönem umut yaratm›flsa da savafllar ve iç isyanla-r›n kesintisizli¤i masraf kap›lar›n› ço¤altacak bu ise d›fl borç vanalar›n›n tekrar aç›l-mas›na neden olacakt›r. Üçüncü maddeyle ilgili olarak Prof. Karpat 1878 BerlinAntlaflmas›’ndan sonra imparatorluk co¤rafyas›nda Müslüman nüfusun bask›n birço¤unluk elde etmesiyle sultan›n, cemaati kendi idaresi alt›nda birlefltirmek içinhalifelik müessesini ideolojik bir araç gibi kullanmaya bafllad›¤›n›, yani ‹slamc›l›kdüflüncesine sar›ld›¤›n› belirtmifltir. Yine de Prof. Deringil, merkezileflme ve e¤itimalanlar›ndaki uygulamalara bak›ld›¤›nda söz konusu ideolojinin seküler temelleredayand›¤›n›, bu bak›mdan da ilerici bir mahiyet içerdi¤ini ileri sürmüfltür. Son he-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

def yani güvenlik konusunda kolluk teflkilat›n›n profesyonelleflmesi bak›m›ndanönemli kurumsal reformlara gidildi. Baflkent güvenli¤i genel müdürlük fleklindeorganize edilen Zaptiye Nezareti’ne b›rak›l›rken (Ergut’a göre ilk sivilleflmifl polisörgütüne kap› aralanm›flt›r böylece), yine ayn› y›l Fransa ve ‹ngiltere’den getirilenuzmanlar›n yönlendirmesi sonucunda 1839’da kurulan zaptiyye teflkilat› “jandar-ma” ad› alt›nda yeniden yap›land›r›lm›flt› (1879).

Sultan Abdülhamid Dönemi’ne rengini veren temel politikalar› s›ralay›n›z.

Y›ld›z Saray-› Hümayûnu Dolmabahçe, babas› ve amcas› gibi genç sultan›n da en önemli yaflam alan›d›r.Yine de Abdülhamid gençli¤inde oldu¤u gibi saltanat›nda da resmî muayedeler d›-fl›nda vaktinin büyük bir k›sm›n› k›z kardefllerinin yal›lar›nda, Ç›ra¤an Saray›’ndave Y›ld›z Köflkü’nde geçirmekteydi. Özellikle 93 Harbi devam ederken daha uzunkalmaya bafllad›¤› Y›ld›z Köflkü’ne savafltan sonra daimi bir flekilde yerleflmifltir.Söz konusu tercih genellikle güvenlik nedenlerine ba¤lanm›flt›r. 1878 May›s’›ndaAli Suavi’nin Ç›ra¤an’da gerçeklefltirdi¤i baflar›s›z darbe giriflimiyle sultan›n kana-atleri tamamen pekiflmifltir. Dolmabahçe için “amcam Abdülaziz’in ve bedbahtkardeflim Murat’›n hat›ralar›yla dolu” ve “ac› hat›ralar›n topland›¤› yer” gibi ni-telemelerde bulunurken, Y›ld›z’› “yeryüzünün bu güzel köflesi” fleklinde tan›mla-m›flt›r.

Y›ld›z Köflkü’nün bulundu¤u yer, 17. yüzy›ldan itibaren saray zadegânlar›n›nve han›m sultanlar›n›n gezinti yerleri, sayfiye alanlar›yd›. II. Mahmud, Asâkir-iMansûre-i Muhammediyye ordusunun talimlerini bu tepeden izlemifl, o¤lu Abdül-mecid gözdelerinden birinin ismini bu tepeye ba¤›fllam›flt›r. Yine Abdülmecid’inannesi Bezm-i Âlem Vâlide Sultan burada bir kas›r yapt›r›rken, ilk park ve bahçedüzenlemesini de gerçeklefltirmifltir. Abdülmecid Dönemi sonlar›na do¤ru Y›ld›z,Dolmabahçe ve Ç›ra¤an sakinleri için yaz s›caklardan kaç›p s›¤›n›lan, en ra¤betedilen mekânlardan biri hâline gelmifltir.

Yine de Sultan Abdülhamid bu köflke yerleflti¤inde, di¤er saraylarla emsal ka-bul etmez bir basitlik içerisindeydi. Bir Frans›z gezginin tan›mlamas›yla “tam birk›r evi”ydi. Bu nedenle imar çal›flmalar› bafllad›¤›nda Sultan ve maiyeti için pekçok zorluklar yaflanm›fl ve iktidar›n›n sonuna kadar devam edecek inflaat süreci


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Ç›ra¤an 1843, Dolmabahçeise 1856 y›l›ndatamamlanarak saraymensuplar›n›n kullan›m›nasunulmufltur.

Resim 6.6

Y›ld›z Saray›

Kaynak: Salih AlkanArflivi, 1935-1940.Arapo¤lu, G.(2005), Y›ld›zSaray› fiehzadeKöflkleri ve fiehzadeBurhaneddinEfendi KöflküRestitüsyonu,Yüksek Lisans Tezi,Y›ld›z Üniversitesi,Fen BilimleriEnstitüsü.

Osmanl› ordusu özellikle II.Mahmud Dönemi’nde birçokde¤iflikli¤e u¤ram›flt›r.Tahta ç›k›fl›n›n ilkgünlerinde Alemdar’›nçabalar› sonucu Sekban-›Cedid ordusu kurulmuflancak Yeniçeri isyan› ile buyeni ordu kald›r›lm›flt›. 1825y›l›nda kurulan EflkinciOca¤›, Yeniçerilerin ilgas› ilekapat›lm›fl ve kaynaklar›kurulan Asâkir-i Mansûre-iMuhammediyye ordusunaaktar›lm›flt›r.

böylelikle bafllam›flt›r. Bu kapsamda saraylar, köflkler, kas›rlar, lojmanlar, atölyeler,seralar, müfltemilatlar, arabal›klar, imalathaneler, ah›rlar, tavlalar, kuflhaneler, gü-vercinlikler ve bir hamam yapt›r›lm›flt›r. Önceki dönemin inflaat maliyetleri düflü-nüldü¤ünden pratiklik ve fl›kl›k tasar›mlar› flekillendiren düflünceler olmufl, bununsonucunda da daha basit inflaat yöntemleri uygulanm›flt›r.

Yap›lar›n en önemli özelli¤i modernli¤idir. Mazi hayranl›¤› ve gelenekçili¤inizine rastlanmaz. Yukar›da flehzadeli¤i s›ras›nda kat›ld›¤› Avrupa seyahatindenbahsedilmifl ve gezinin kendisinde b›rakt›¤› estetik tatlar›n en aç›k flekilde Y›ld›zSaray kompleksinin inflas›na yans›d›¤›na de¤inilmiflti. Y›ld›z’›n sembol binas› Bü-yük Mabeyn, amcas› taraf›ndan infla ettirilmekle beraber as›l makam hüviyetini budönemde kazanm›flt›r. Mabeyn ve kompleksi oluflturan di¤er yap›larda Tanzimat’ave Avrupa’ya mal olmufl pek çok mimar›n dokunuflu vard›r. Ç›ra¤an ve Beylerbe-yi saraylar›n› yapan “ser mimar-› devlet” unvanl› Garabed Balyan’›n o¤lu SarkisBalyan, A. Vallaury ve Y›ld›z’a kazand›rd›¤› “art-nouvo” üslubuyla ‹talyan mimarRaimondo D’Aranco bunlardan sadece en meflhurlar›d›r. Y›ld›z bu anlamda Dol-mabahçe ve Ç›ra¤an gibi yekpare bir saray de¤il, Topkap› gibi zaman içerisindeeklemelerle geniflleyen organik bir yap›lar bütünüdür. Sarayda, hanedan üyeleri veçal›flanlara ait bürolar d›fl›nda, camii, bir kütüphane, bir müze, bir tiyatro, bir ecza-ne, marangozhane, çini atölyesi, bir fabrika, bir tamirhane, bir çiftlik, HabeflistanNegusu Menelik taraf›ndan hediye edilen ve vahfli hayvanlardan oluflan hayvanatbahçesi bulunur.

Saray’›n çevresini kuflatan duvarlar, 1895 suikast›ndan sonra gözden geçirilmiflve halk aras›nda “ancak kanatlar›na güvenen kufllar onu aflmaya göze alabilir”deyifli ç›karacak kadar yükseltilmifltir. Bu duvara ek olarak, iç tarafa iki iç duvar da-ha çevrilmifltir. Duvarlar›n d›fl›nda da mevcut askerî yerleflimlerin d›fl›nda yeni k›fl-lalar yap›lm›flt›r. Orhaniye k›fllas› tamamen surlara bitiflikken, Ertu¤rul k›fllas› ku-zey taraf›n› tahkim alt›na alm›flt›r. K›fllalar›n en önemli özelli¤i Arnavut, Boflnak veArap muhaf›zlar taraf›ndan korunmas› ve bu anlamda imparatorlu¤un ‹slami yönü-ne vurgu yap›lmas›d›r.

Y›ld›z Saray›, Topkap› ve Dolmabahçe ile k›yaslan›rsa ne söylenebilir?

Y›ld›z’da on iki bin kiflinin görev yapt›¤› tahmin edilmektedir. 350 mabeynci,kâtip, yaver, musahip, esvapç›, teflrifatç›, 60 hekim, 30 eczac›, 80 avc›, 60 ayd›nlat-ma görevlisi, 20 kahveci, 1000 hademe, 400 mutfakç›, sazende, hanende, cambazve Harem’de 3000 kad›n bu yüksek rakam›n bir bölümünü teflkil eder.

Sultan’›n Y›ld›z’a yerleflmesi ile çevre semtler de süratle büyümüfl ve geliflmifl-tir. fiiflli ve Niflantafl› h›zl› flekilde yerleflime aç›lm›fl; konaklar, köflkler, resmî bina-lar, okullar yap›lm›flt›r. Özellikle Niflantafl›, payitaht›n mûtena Müslüman semti,sadrazamlar›n, nâz›rlar›n, yüksek rütbeli subaylar›n, yaflad›¤› bir tür “paflakent” ol-mufltur. Baz›lar› sultana yak›n olmak amac›yla semti kendisine mesken ederken,ço¤u bürokrat padiflah›n kendilerini yak›n›nda bulundurmak arzusuyla emir üzeri-ne yerleflmifllerdi. Özellikle bu emirler, sadrazam, serasker ve fleyhülislam için ge-çerlidir. Bu amaçla Sultan; fieyhülislam Cemaleddin Efendi’ye Kuruçeflme’de birkonak hediye ederken, Serasker R›za Pafla’ya Y›ld›z’›n hemen yak›n›ndaki Yenima-halle’de bir konak ihsan etmifltir. Befliktafl ise Y›ld›z’›n orta halli memurlar›n›n, kâ-tip ve mülaz›mlar›n›n semti hâline gelmifltir. Semt, zaten 1870’te aç›lan atl› tramvayhatt›yla (Azapkap›-Befliktafl hatt›) belli bir dönüflüm yaflam›fl ancak as›l geliflmeSultan Abdülhamid Dönemi’nde görülmüfltür.


Mâbeyn: ‹ki fleyin aras›,aradaki fley, araanlamlar›na gelen Arapçabir kelimedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

Yukar›daki bilgiler özellikle flu esere dayanmaktad›r: François Georgeon (2006). SultanAbdülhamid. ‹stanbul: Homer Kitabevi.

SARAY TEfiK‹LATIY›ld›z’daki teflkilatlanmada Topkap› ve Dolmabahçe’de karfl›laflt›¤›m›z görev da¤›l›-m›na sad›k kal›narak, Mabeyn (resmî) ve Harem (hususi) daireleri ekseninde ku-rumlaflmaya gidilmiflti. Harem dairesinde Gazne saray idaresinden beri görülen es-vabç›bafl›l›k, ibriktarbafl›l›k ve kilercibafl›l›k gibi sultan›n özel hayat›n› düzenleyenbir hizmetkârlar ordusu bulunmaktayd›. Sultan›n en yak›n›ndaki yard›mc›lar›, ge-nellikle flehzadeli¤inden itibaren maiyetinde bulunan kiflilerdi. Söz konusu görevli-ler hiyerarflisinin tepesinde k›zlara¤as› bulunuyor; protokolde sadrazam ve fleyhü-lislamdan sonra vükeladan ise önce geliyordu. Yine de Sultan Abdülhamid, harempersonelinin kamusal alana ç›k›fllar›n› kesinlikle engellemifl hatta devlet y›ll›klar›n-da belirtilmesini dahi istememifltir. Di¤er yanda Mabeyn dairesi, sultan›n yönetimmizac› gere¤i gittikçe genifllemifl hatta Bâb›âli efendileri prosedürel ifllemler için bi-le baflkâtipin kap›s›n› afl›nd›rmaya bafllam›fllard›. Mabeyn’nin tepesinde tamamenonursal bir makam olarak sivrilen Mabeyn müflirli¤i bulunmaktayd›.

Mabeyn-i Hümâyun Müflirli¤i: Gerek sultana yak›nl›¤› gerek askerî nüfuzu vegerekse Plevne kahraman› Osman Pafla gibi mareflal taraf›ndan doldurulmas› bak›-m›ndan ›fl›lt›l› bir makam izlenimi verse de tüm bunlar kâ¤›t üzerindeydi. Padiflahyaverlerine olan amirli¤i, en az seraskerle olan iliflkileri gibi etkisizdi. Ofisi saray›nmutena bir köflesinde olmakla beraber tüm ziyaretçileri gibi kendisi de yak›n birgözetim alt›ndayd›. Sultan taraf›ndan kendisine hediye edilen kona¤› ile ofisi ara-s›nda geçen hayat güzergâh›, sadece Cuma selaml›klar›nda ve bayram törenlerin-de padiflaha efllik etmesiyle de¤iflirdi. Söz konusu törenlerde halk taraf›ndan sunu-lan dilekçeleri (marûzat-› rikâbiye) sonras›nda sultana sunmak ve yine ayn› tören-lerde tebaan›n öpmesi için padiflah saça¤›n› tutmak, hep onun sorumluluk alanla-r›yd›. Plevne kahraman›n›n hayat› boyunca söz konusu rutini k›ramay›fl› -Bo¤azi-çi’nde infla ettirdi¤i yal›s›na dahi- iktidar›n kendisine karfl› olan tedirginli¤ini degözler önüne sermekteydi.

Seryâver (Yâver-i Ekrem): Mabeyn müflirli¤inin alt›nda yer almas›na karfl›n ser-yaverin sorumlu oldu¤u kifli padiflaht›. Öncesinde yaver say›s› 4-5 civar›nda oluptek rütbe sahibi kifli pafla unvanl› seryaverken, Abdülhamid’le beraber kadro sa-y›s› üç yüzlere ulaflm›fl ve pek çok ferik ve liva rütbeli kurmaylar dâhil edilmiflti.Say›lar›n›n art›fl›yla beraber dönüflümlü flekilde sarayda haz›r bulunmalar› isten-miflti. Asl›nda yaverlik, sultanlar›n saray d›fl› etkinliklerine efllik etmesi amac›yla(bir tür kiflisel muhaf›zl›k) ihdas edilmiflti. Oysa Sultan Hamid saltanat› boyuncasaray d›fl›na ç›kmamas›na ra¤men kadro hem geniflletilmifl hem de tam bir görevtan›m› yap›lmam›flt›. Bunun alt›nda yaverlik makam›n›n daha çok onursal bir pa-ye olarak görülmesi yatmaktayd›. Yine de sultan›n devlet ricaliyle (sadrazam, fley-hülislam, serasker ve bahriye naz›r›) olan yaz›flmalar› yaverler kanal›yla sa¤lan›r-d›. Di¤er devlet görevlileriyle (naz›rlar ve onlar›n alt personeli) ise “maiyet-i se-niyye çavufllar›” vas›tas›yla haber gönderilirdi. Yaverler maafllar›n› bab-› serasker-likten ald›klar› gibi padiflah›n özel hazinesinden de (hazine-i hassa) kendilerinetahsisat verilirdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Büyük MabeynSaray›n sembol binas›yd›. Saray’›n ana kap›s›ndan (koltuk kap›s›) girildi¤inde he-men sa¤da yer alan kârgîr, zarif bina, yeni dönemde imparatorlu¤un teflrifât yükü-nü üstlenmiflti. Üç katl› binan›n alt kat› hademelere, ikinci kat› mabeyn personeli-ne ve en üst kat›ndaysa sultana ait odalar mevcuttu. Mabeyn Dairesi; Baflmabeyn-ci ve ikinci mabeynci idaresinde teflkilatlanm›fl toplam 7-8 kiflilik bir ofisti. Ofisinen önemli fonksiyonu isminin de ça¤r›flt›rd›¤› üzere padiflah ve bürokratlar aras›n-daki iliflkiyi koordine etmekti. Söz konusu iflin içeri¤ine bak›ld›¤›nda devlet adam-lar›n›n bizatihi padiflahla olan görüflmelerini sa¤lamaktan yaz›flmalar›n yürütülme-sine kadar birtak›m sorumluluklar bulunuyordu. Padiflaha olan yak›nl›klar› yüzün-den (kurenâ olarak adland›r›lmalar› bundan kaynaklan›yordu) kadro seçimine bü-yük özen gösterilir hatta sultan do¤rudan iradesini koyard›. Kadro say›s› sekiz ola-rak belirtilmifl ancak bunlar›n dördü gece-gündüz mesaisine ayr›lm›fl, di¤er dördügünlük ifllere yönlendirilmiflti. Günlük ifllerden kas›t da önceden verilen emirlerinyerine getirip getirilmedi¤ini araflt›rmak ve Bâb›âli’den gönderilen ihale ve sat›n al-malar› incelemekti.

Baflkitâbet Dairesi‹lk Türk-‹slam devletlerinden beri sultana ba¤l› çal›flan kanç›larya ofisinin belki deen büyü¤ü ve en yetkilisi Sultan Abdülhamid’le beraber organize edilmiflti. Önce-sinin bir baflkâtip ve onun yard›mc›s› 3-4 memurdan ibaret olan daire, yeni sultanve onun yönetim tarz›yla h›zla büyümüfl (seneler içinde say›s› de¤iflen 20-30 kadarmemur) adeta her bir nezaretin mükellef oldu¤u iflleri üstlenmiflti. Dairenin bafl›n-da baflkâtip unvanl› bir yetkili bulunurdu. Abdülhamid, iktidar› boyunca toplam üçbaflkâtiple çal›flm›flt›. Tahta ç›k›fl›nda baflkâtipli¤ine ertesi y›l ise sadarete getirdi¤iSaid Pafla, bilgi ve yetene¤i ile ad›ndan bahsettiren Süreyya Pafla ve 1894’ten itiba-ren Jön Türklerin en fazla elefltirdi¤i isimler aras›nda yer alan Tahsin Pafla. Saray-daki hizmetliler ordusundan devlet y›ll›klar›na kaydedilen tek s›n›f olan kâtipler,sadece naz›rlarla olan yaz›flmalar› de¤il onlar›n alt personeli, askerî personel ve d›fltemsilciliklerle olan tüm haberleflmeyi sa¤layan sultan›n beyin tak›m›yd›. Abdülha-mid’in devlet ifllerini do¤rudan yönetmek istemesi, dairenin mesai kavram›n› ade-ta ortadan kald›rm›fl, baflkâtip ve personeli ço¤u zaman geceyi mabeyn dairesindekendilerine ay›ran yerde geçirmifllerdi (gerekti¤inde bayramlar dahil). Ofisin öne-


Resim 6.7

Büyük MabeynKöflkü

minin artmas›yla hem personel hem hizmet anlam›nda ayr›cal›klar kazanm›fllard›.Öncelikle maafl ve çal›flma flartlar› (yemeklerinin sultan mutfa¤›ndan gelmesi gibi)iyilefltirilen kâtipler, seçilme aflamas›nda da farkl› kriterlere tabi tutulmufl, örne¤in-bu dönemde yeni bafltan düzenlenen- Mülkiye’den dereceyle mezun olanlara ön-celik tan›nm›flt›r.

Mabeyn teflkilat› ve baflkitabet ofisine bak›ld›¤›nda Sultan Abdülhamid’in yönetim tarz›hakk›nda ne gibi yarg›lara ulafl›labilir?

Mekteb-i Mülkiye; Hukuk Mektebi, Darulfünun ve di¤er teknik okullar aras›ndan öne ç›-kan, Abdülhamid’in e¤itim reformuna mal olmufl simge kurumlardand›. 1859 y›l›nda ku-rulmufl olmas›na ra¤men Mülkiye as›l at›l›m›n›, “flahane” payesini de kendisine tevdi edenSultan Abdülhamid’le gerçeklefltirmifl ve mezunlar› di¤er okullarda görülmeyen bir kadrogarantisiyle mabeyn kâtipli¤inden kaymakaml›¤a kadar devletin hassas makamlar›nda ifleal›nm›fllard›r.

Prosedür: Devletle sultan aras›ndaki yaz›flmalar›n tümü (gayr›resmî görüflme-ler, jurnaller mabeynciler vas›tas›yla) baflkitabetçe düzenlenmekteydi. Örne¤inmülki konular sadrazam, askerî meseleler serasker ve meflihatle ilgili mevzularfleyhülislam taraf›ndan büyük kâ¤›tlara yaz›larak (bu usûl sadece nezaret-sultanaras›ndaki yaz›flmalarda cari idi) baflkitabete gönderilirdi. Gelen evrak›n içeriközeti (hulâsa) öncelikle gelen defterine (âmed) kaydolunur, kâtiplerin son düzelt-me veya eklemelerinin (hamifl) ard›ndan di¤er belgelerle beraber konulduklar›torba içerisinde dezenfekte edilerek (etüv makinesinde) bir muhasib kanal›ylasultan›n çal›flma odas›na gönderilirdi. Sultan maruzat› do¤rudan okur veya ma-beyncisinden okumas›n› isterdi. Okunan belgeye sultan›n tarih koymas› onaylad›-¤›n›, tarihin yan›na (C) koymas› ise çekincesi bulundu¤unu gösterirdi. Bu takdir-de belge, hünkâr›n düflünceleri do¤rultusunda kâtipler taraf›ndan düzeltilir sonra-s›nda da onaydan geçirilirdi. Yukar›da bahsedilen torbaya ilifltirilen ve içeri¤inde-ki evrak› gösteren listeye sultan özel bir önem atfeder, bu liste kanal›yla arz olu-nan ve kendisinin onaylad›¤› belgeleri bir makbuz kanal›yla do¤rudan imzas›n›koyarak (sultan imza yerine “malûm” kelimesini yazmaktayd›) tüm yaz›flma süre-cini kontrolü alt›nda tutard›.

Hususi fiifre Dairesi ve TelgrafhaneBaflkitabete ba¤l› olmakla beraber tamamen sultan›n kontrolündeki bir di¤er oda,Hususi fiifre Dairesi’ydi. “Hususi” olmas› Abdülhamid’in yönetim tarz›ndan kay-naklan›yordu. Yaz›flmalar için vilayet idarecilerine ve d›fl temsilcilere özel flifreler(miftah) da¤›t›l›rken, Abdülhamid kendisi için ayr›ca flifreler vererek bir anlamdakitabeti aradan ç›karm›fl, meselelerle bizatihi ilgilenmeye bafllam›flt›. Sultan›n bü-rokratlarla olan yaz›flmalar› bir anlamda kay›t d›fl›na ç›karm›fl olmas›, sadece sada-reti de¤il do¤rudan kendisinin seçti¤i mabeyn efendilerine dahi güvenmedi¤inigöstermekteydi. Söz konusu yaz›flmalar›n yürütülmesi için bafl›nda bir müdür bu-lunan telgrafhane birimi bahsedilen nedenden dolay› önem kazanm›fl ve k›sa sü-rede personel bak›m›ndan önceki dönemle k›yaslanmayacak bir genifllemeye u¤-ram›flt›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Mabeyn-i Hümayûn MütercimleriAbdülhamid Dönemi’nde hem kadro hem ifllev bak›m›ndan dönüflüme u¤rayanbir di¤er görevliler grubu da tercümanlard›. Öncesinde baflmabeynciye ba¤l› ikensultan›n iflleri do¤rudan üstlenmesiyle söz konusu memurlar›n konumu yenidentan›mlanm›flt›. Say›s› yirmileri bulan tercümanlar sadece dünya gazetelerinden(ama özellikle Bat›l›) devletle ilgili haberleri çevirmezler ayn› zamanda sultan›n il-gisine mazhar (polisiye romanlar gibi) eserleri de Türkçeye aktar›rlard›. Çeviri ifli-nin bir di¤er sorumlusu Divân-› Hümâyûn tercüman›yd›. Öncesinde sadrazamaba¤l› bir ofisken, Abdülhamid taraf›ndan saraya ald›r›lm›fl ve yabanc› elçilerle olantüm temaslar onun sorumlulu¤una b›rak›lm›flt›. Söz konusu iflin hassasiyet arz et-mesi ve a¤›r bir protokol bar›nd›rmas› nedeniyle tercüman, kabul (teflrifat) ifllerinide üstlenmifl ve zamanla payesi Teflrifat Naz›r› (ofisi de teflrifat naz›rl›¤› dairesi)olarak de¤ifltirilmiflti. Özellikle Cuma selaml›¤› sonras›nda gerçeklefltirilen yabanc›elçileri kabul törenlerinin haz›rl›k süreci tamamen naz›r›n talimat›yla oluflturulmufl,daha sonra da söz konusu sorumluluk alan› sultan›n yer alaca¤› her türlü töreniiçerecek flekilde geniflletilmiflti (dini bayram törenleri dâhil). Bahsedilen dönemde‹ngiliz ve Alman krallar›ndan ‹ran fiah›na de¤in ünlü kiflilerin ziyaretlerinin eksikolmad›¤› düflünülürse makama biçilen önemin nedeni daha iyi anlafl›l›r.

KomisyonlarKomisyonlar afla¤›da da gösterilece¤i üzere nezaretleri aradan ç›karmak, idareyido¤rudan ele almak amac›yla oluflturulan saray merkezli ayg›tlard›. Yunan Savafl›s›ras›nda Gâzi Muhtar Pafla’n›n baflkanl›¤›nda sarayda kurulan Teftifl-i Askerî Ko-misyonu bir süre sonra daimilik kazanm›flt›. Birinci baflkan› padiflah olan komisyo-nun as›l görevi saraydan askerî ifllerle ilgili gönderilen raporlar› incelemekti. Bu-nun yan›nda birtak›m bay›nd›rl›k ihalelerinin (liman, demir yolu inflas› gibi) aske-rî bak›mdan görüflülmesi ve olas› savafl senaryolar›, komisyonun gündem madde-leriydi. Komisyonun görevleri, sarayda toplanan di¤er bir askerî kurulla yani Er-kân-› Harbiye Heyeti’yle benzerlikler göstermekteydi. Bir di¤er benzerlik baz› üye-lerin her iki komisyonda da üye olmas›yd›. Erkân-› harbiye heyeti, saraydaki ÇitKöflkü’nde serasker baflkanl›¤›nda düzenli flekilde bir araya geliyordu. Komisyon-lar bünyelerinde dönemin flöhretli kurmaylar›n› bir araya getirmiflti (Müflir Ethem,Ömer Rüfltü paflalar ile Kamus-i Türki yazar› fiemsettin Sami gibi). Askerî ricalin et-kisi olmayan komisyonlar için her hafta saraya ça¤r›lmas›n›, dönem araflt›rmac›lar›sultan›n vehmine ba¤lam›fl ve böylelikle söz konusu kesimi gözetim alt›nda tuttu-¤unu ileri sürmüfllerdir.

Asl›nda komisyonlar›n teflkili Abdülhamid saltanat›n›n ilk günlerine, Osmanl›-Rus Savafl›’na dayanmaktad›r. Savafl ma¤duru göçmenlerin s›k›nt›lar›n› gidermekve iskânlar›n› sa¤lamak amac›yla kurulan Muhacirin-i ‹slamiye Komisyon-u Âlisiile aç›lan kap›n›n sonras›nda bir dizi komisyon gelmifltir. Islahat-› maliye Komis-yonu ile 1900’de kurulan Hicaz Demiryolu Komisyon-u Âlisi, gerek çal›flma ilke-leri gerek üye seçimleri bak›m›ndan sultan›n kontrolü alt›nda bulunan ve önceki-ler gibi sarayda bir araya gelen di¤er komisyonlard›. Bunlar›n d›fl›nda özelliklememurlar için oluflturulan iki komisyona de¤inilmesi gerekir. Bâb›âli ve fiura-y›Devlet personelinden yap›lan kesintilerle oluflturulan ve bir nevi memurlara yar-d›m sand›¤› fleklinde organize edilen Bâb›âli Teshilat Sand›¤› bizzat sultan›n koy-mufl oldu¤u sermaye ile oluflturulmufltu. Y›ld›z merkezli yap›lanmay› sa¤lamlaflt›-ran belki de en önemli giriflim Memurin-i Mülkiye Komisyonu’nun kurulufluydu.


Memurlar›n seçim, tayin, izin ve terfi gibi hak ve durumlar›n›n kay›t alt›na al›nma-s› 1870’lerin bafl›nda kurulan ve Sadaret ile Dâhiliye Nezareti aras›nda gidip gelen“intihab-› memurin-i mülkiye komisyonu” taraf›ndan yürütülürken, söz konusuyap› 1895 y›l›nda teflkilat aç›s›ndan gözden geçirilirken do¤rudan Y›ld›z’a ba¤lan-m›flt›. Memurin-i Mülkiye Komisyonu ile saray, hem atamalar hem de sicil sistemi-ni yürüten merkez hâline gelmiflti.

Emeklilikle ilgili ilk çal›flmalar, memur maafllar›n› kayda de¤er flekilde düzenleyen 1880tarihli yasaya dayan›r. 1884 tarihli Memurin-i Mülkiye Terakki ve Tekaüd Kararnamesi iseemeklilik dâhil Osmanl› memurunun özlük haklar›yla ilgili milat kabul edilebilecek ilke-leri içermekteydi. Yine de yasalar ve ilk ad›mlar günün gerçeklerini görmemize engelle-memelidir. Osmanl› sivil-asker bürokrasisini oluflturan askerî, mülki ve ilmiye hiyerarfli-sinin sadece kendi personeline hizmet veren emekli (tekaüd) sand›klar› vard›. Kald› kisöz konusu sand›klar tüm nezaret personelini kapsamad›¤› için s›hhiye tekaüd, hicaz de-mir yolu tekaüd gibi personelinin haklar›n› korumak için teflkilatlanm›fl ilave sand›k tefl-kilatlar› ortaya ç›km›flt›. Maafllar›n dahi icab›nda y›lda iki defa verildi¤i bir ortamda sözkonusu sistemin ne ölçüde iflletildi¤i tahmin edilebilir.

Komisyon say›s›ndaki art›fl›n nedenleri hakk›nda bilgi veriniz.

‹stibdad Ayg›tlar›: Jurnal ve Sansür Hafiyye Teflkilat›’n›n kuruluflu, 1876 öncesine gitmekle beraber yasal düzenlemeve kurumlaflma ba¤lam›nda esas geliflme Sultan Hamid Dönemi’nde görülmüfltür.Kâ¤›t üzerinde Zaptiyye Nezareti’ne ba¤l› olsa da hünkâra ba¤l› çal›flmaktayd›. Ku-rumun kendi memurlar›n›n yan› s›ra teflkilat için çal›flan devletin pek çok organ›n-da -ve yabanc› ülkelerde- adamlar› bulunmaktayd›. Saray ile teflkilat üyeleri aras›n-da çok canl› bir haberleflme bulunurken, hafiyeler bilgilerini jurnal ad› verilen pu-sulalarla saraya gönderirlerdi. Tanzimat Dönemi’nde bas›na karfl› yürütülen bask›politikas›, Abdülhamid idaresinde de devam etmifl, bu amaçla özellikle DahiliyeNezareti’ndeki Matbuat-› Dahiliye Müdüriyeti (Sansür ‹daresi) ön plana ç›km›flt›r.Yay›mlanmas›ndan bir önceki gece kopyalar›n› Sansür ‹daresi’ne teslim eden ga-zete yöneticileri icazet ald›ktan sonra bas›m ifllemine geçerlerdi. “Hürriyet, vatan,zulüm ve adalet” gibi kelimelerin kullan›lmas›na hofl gözle bakmayan ‹dare, ince-lemede bu hususlar› bilhassa gözetir ve gazete yöneticilerini uyar›rd›. Özellikleyerli ve yabanc› kitaplar› takip eden bir di¤er birim Maarif Nezareti’ndeki Encü-men-i teftifl ve muayene’ydi.

BÂBIÂL‹III. Selim’in açt›¤› kap› sayesinde Bat› ülkelerinde bulunan ve kendi deneyimleri›fl›¤›nda imparatorluklar› ile Avrupa ülkeleri aras›nda oluflan uçurumu teflhis edenOsmanl› bürokratlar›, özellikle II. Mahmut’tan itibaren reform politikalar›n›n radi-kal bir flekilde de¤iflmesine öncülük etmifl, bu kapsamda kendi mevcudiyetlerinide sa¤lama alan birtak›m prensip ve ilkelerin de mümkün oldu¤unca yerleflmesi-ne çal›flm›fllard›. “Kanun” kavram›na yap›lan afl›r› vurgu, sadece 19. yüzy›la kadargelen gayr›resmî iliflkilere güçlü bir tepki de¤il ayn› zamanda devletin üzerindeyükseldi¤i anlamlar bütününe de bir baflkald›r›yd›. Reflid Pafla ile beraber yöneti-mi ele geçiren sivil bürokrasinin kendisini sultan›n kullar› yerine devletin hizmet-kârlar› olarak görmesi önce -üstü örtülü flekilde- Gülhane Ferman›’nda ard›ndantüm mülki ve adli reformlarda hissedilmiflti. Bireylerden ziyade kurumlar›n geliflti-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

rilmesine öncelik tan›yan bu yeni bak›fl aç›s›n›n, bizzat uygulay›c›lar› taraf›ndanyanl›fl flekilde iflletilmesi -kul sistemi bu sefer Ca¤alo¤lu’nda serpilecekti, Reflid Pa-fla’n›n bendeleri (kullar›) gibi- önce Genç Osmanl›lar›n ard›ndan da dönem hün-kâr› Abdülaziz’in tepkisini çekmifltir. Ali Pafla’n›n bir görüflmesinde kimseye güve-nemedi¤inden yetki da¤›t›m› yapmad›¤›n› söylemesi, miras ald›klar› siyasal kültür-den kendilerini çok da fazla kurtaramam›fl olduklar›n› göstermekteydi. Tanzimatbürokratlar›n›n bizzat kendi ilkelerine ters düflmeleri, aralar›ndaki k›r›lmalar›n de-rinleflmesine yol açm›fl, bu ise sadrazam merkezli yönetim anlay›fl›n›n sorgulanma-s›na neden olmufltu. Ali Pafla’n›n vefat›ndan sonra sadarete gelen Mahmut NedimPafla gibi vezirlerin monarfli yanl›s› tutumlar›, bir yandan Tanzimat reformlar›n›nkurumsallaflmad›¤›n›/anlafl›lmad›¤›n› gözler önüne sererken, di¤er yanda Abdülha-mid Dönemi’nde ortaya ç›kan saray a¤›rl›kl› yönetim için koflullar›n öncesinde ol-gunlaflt›¤›n› ortaya koymufltu.

Baflvekil (Sadrazam) “Baflvekil” unvan›, abart›l› payelerden hofllanmayan II. Mahmud taraf›ndan ilk de-fa getirilmifl ancak sivil bürokrasinin süreci kontrol alt›na almas›ndan sonra Sadra-zam payesi tekrar uygulamaya konmufltu. Anayasa haz›rl›klar› s›ras›nda Mithat Pa-fla, statüyü daha iyi ifade etmesi bak›m›ndan “baflvekil”e dönülmesini istemiflse depek çok teklifi gibi bu önerisi de hayat bulmam›flt›. Rus Savafl› s›ras›nda Abdülha-mid parlamentoya benzer bir öneride bulunmufl ancak bu teklif de mebuslar nez-dinde kabul görmemiflti. Meclisin kapanmas›ndan sonraki dönemde ise baflvekilunvan› -daha s›kl›kla- sadrazamla beraber kullan›lm›flt›. Sadrazam›n Tanzimat’laberaber kazand›¤› önem ve bunun saray çevresinde yaratt›¤› tedirginlik en aç›k fle-kilde sadrazam tayinlerinde kendisini gösterdi. Abdülhamid’in en yak›n›nda bulu-nan baflkâtipli¤e saltanat› boyunca üç kifliyi atarken -Said Pafla’y› saymazsak 32 y›l-da iki kâtip- ayn› süre zarf›nda 26 sadaret atamas› gerçeklefltirmesi, Y›ld›z lehinebozulan dengeleri göstermesi bak›m›ndan aç›klay›c›d›r. Sadaret makam›n› itibar-s›zlaflt›rma süreci o kadar aç›k bir flekilde yürütülmüfltür ki devlet ciddiyetiyle ala-kas› olmayan geliflmeler dönemin ola¤an olaylar›na dönüflmüfltür. En uzun sürey-le makamda kalm›fl olan Ferit Pafla’n›n (5 y›l), ayn› zamanda dönemin son baflve-kili olmas› anlaml›d›r. Ancak daha anlaml› olan sürecin baflar›yla bitirilmifl olmas›-d›r. Ferit Pafla’n›n bir konuflmas›nda kendisiyle k›yaslad›¤› r›ht›m hamallar›na g›p-ta etti¤ini söylemesi, makamdaki kan kayb›n› tüm ç›plakl›¤›yla göstermekteydi.Sadrazama gerek duymadan sultan›n naz›rlarla, naz›rlar›n sultanla görüflmesi, elçi-

lerin mesajlar› do¤rudan padiflahla paylaflmas›,valilerin yerel konularda de¤il dâhiliye naz›r›nasadrazama dahi bilgi vermeden hünkârla yaz›fl-malar› günün kan›ksanan gerçeklerine dönüfl-müfltür.

Yine de tüm Abdülhamid bürokrasisinde gö-rülen ofis ve kadro say›s›ndaki art›fl, baflveka-let’te de görülmüfltür. Baflvekâlet müsteflarl›¤›varl›¤›n› korumaya devam ederken, nezaretler-le olan yaz›flmalar› yönlendiren Amedi Kalemi,yaklafl›k elli memur bar›nd›ran ve dört birimeayr›lan (mektubi kalemi, flifre odas›, Bâb›âli ev-rak odas› ve Bâb›âli hazine-i evrak odas›) birofise dönüflmüfltür. Saray teflkilat›nda gördü¤ü-


Resim 6.8

Said Pafla

müz yaverler kadrosunun benzeri baflvekâlette de oluflturulmufltu. Divan-› Hüma-yun aklam›, t›pk› amedi kalemi gibi hem içerik hem say› bak›m›ndan de¤iflimi his-seden ofislerden olmufltur. “Beylikçi” unvanl› yöneticilerin denetimindeki ofisler;Divan-› Humayun kuyud odas›, vilayat-› mümtaze kalemi, mühimme odas› ve Di-van-› Hümayun odas›yd›. Vilayat-› mümtaze kalemi isminden de anlafl›laca¤› üze-re ayr›cal›kl› vilayetlerle payitaht›n iliflkisini sürdüren bir yandan da cemaatlerin ru-hani reisleriyle sadaret aras›ndaki görüflmeleri yürüten bir bak›ma Hariciye Neza-retinin ifllerini üstlenmifl bir kalemdi. Divan-› Hümayun odas› ise 1900’da yap›langözden geçirmelerle son hâlini kazanm›fl, eklenen birimlerle kadro say›s› 46’yaulaflm›flt›. Yaz›flma tasla¤›n›n haz›rlanmas› (tesvid), beyaza çekme olarak nitelendi-rilen tasla¤›n as›l belgeye çevrilmesi (tebyiz), özetlerinin ç›kar›lmas›, deftere ifllen-mesi, tayin tezkerelerinin (rüûs) düzenlenmesi ve geleneksel t›mar sisteminin ka-l›nt›lar›n›n dökümünün yap›lmas› gibi vazifeler ofisin gündelik ifllerini oluflturmak-tayd›.

Sadrazam de¤iflimlerindeki art›fl, tek bafl›na makamdaki itibar kayb›n› aç›klamaya yeterlimidir?

Meclis-i VükelâSadrazam, sadaret müsteflar›, fiura-y› Devlet (Dan›fltay) reisi ve naz›rlardan oluflanMeclis-i Vükelâ (bakanlar kurulu), Sultan Abdülhamid Dönemi’nde hem bakanlarhem de bakanl›klar aç›s›ndan istikrar kazand›. Çok az de¤iflikliklerle bu dönemdevükelâ flu naz›rlardan olufluyordu; meflihat, seraskerlik, bahriye nezareti, tophanemüfliriyeti, dahiliye, hariciye adliye ve mezahip, maliye, evkaf, maarif-i umumiyeve ticaret-nafia nezaretleri. Meclis-i Vükelâya dâhil olan nezaret say›s›n›n istikrarkazanmas›nda saray merkezli teflkilatlanman›n varl›¤› her zaman neden olarak ile-ri sürülmüfltür. Tanzimat Dönemi bürokrat çekiflmelerinden nasibini alan naz›rla-r›n hem vükeladan düflürülmeleri hem de bakanlar›n›n sürekli de¤iflime tabi tutul-mas› yukar›da bahsetti¤imiz Bâb›âli içerisindeki kurumlaflma eksikli¤ine iflaret et-mekteydi. Ancak yine de II. Mahmud ile bafllayan nezaret (bakanl›k) sisteminde enaz›ndan ilgilenilen ifller bak›m›ndan- II. Abdülhamid iktidar›na kadar önemli biraflama kaydedilmiflti. Naz›rlar›n kendi bafllar›na yasa yapma hakk› olmamakla be-raber kurum memurlar›n› ba¤layan talimatname, emirname ve kararlar yay›nlaya-bilirlerdi. Naz›rlar›n en büyük yard›mc›lar› müsteflarlar iken baz› nezaretlerde mua-vin payeli bürokratlar görev yap›yordu. Kurumlar›n akçal› ifllerinden muhasebeci-ler sorumluyken, k›rtasiye yükü mektupçunun bafl›nda bulundu¤u tahrir müdüri-yetlerine havale edilmiflti. Nezaretler, müdürlükler, flubeler, kalemler ve masalar-dan olufluyordu. Ancak günümüzün “stratejik plan” benzeri önemli konular›n eleal›nd›¤›, senenin belli zamanlar›nda naz›r ve yard›mc›lar› ile belirtilen bölüm mü-dürlerinin kat›l›m›yla toplanan Maliye’deki meclis-i umur-› maliye, Maarfi-i Umu-miyedeki maarif meclisi gibi dan›flma meclisleri de vard›. Neredeyse her nezaretinimparatorluk sath›na yay›lm›fl taflra teflkilat› vard› ve en az›ndan prensip olarak tefl-kilat›n en üst mercii naz›rlard›. Ancak yukar›da da de¤inildi¤i üzere nezaret içeri-sindeki hiyerarfli zincirinin saray taraf›ndan pek çok defa delinmifl olmas›, naz›rla-r›n etkisini ve a¤›rl›¤›n› zaman içerisinde bariz flekilde azaltm›flt›.

MeflîhatKanun-i Esasi haz›rl›klar› s›ras›nda nezaret sisteminin d›fl›nda b›rak›lmas› ›srarl› fle-kilde savunulmuflsa da -Mithat Pafla devletin dinî olamayaca¤› gibi dini sembolize


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

den bir kiflinin vükelada yer alamayaca¤›n› ileri sürmekteydi- hem anayasa hem deAbdülhamid taraf›ndan Meclis-i Vükelâdaki yeri korunmufltur. Meflîhat hiyerarflisi-nin tepesinde fleyhülislam ve yard›mc›s› müsteflar bulunuyorken, mektubi ve mu-hasebe kalemi, meclis-i tedkikat-› fler’iye, meclis-i intihabat-› hükkam’ül-fler, mec-lis-i mesalih-i talebe, meclis-i imtihan-› kur’a, meclis-i meflayih, meclis-i idare-i em-val-i eytam (personelin emeklilik ifllemlerinden sorumluydu) kurumun di¤er bi-rimlerini oluflturmaktayd›. Sadece fetva de¤il, e¤itim ve yarg› ifllerini de yürütenmeflîhat, kadrosunda cami ve medrese personelinden mahkeme kad› ve yarg›çla-r›na de¤in genifl bir memurlar grubu bar›nd›rmaktayd›.

II. Abdülhamid saltanat› süresince alt› fleyhülislam atamas› gerçeklefltirmiflti. Or-tak yönleri, sultan taraf›ndan dikkatli bir flekilde kontrol alt›nda tutulmalar›yd›. Ör-ne¤in döneminin son fleyhülislam› olan Cemalettin Efendi’ye saray civar›nda, mas-raf› hazineden karfl›lanan bir konak ihsan etmekle kalmam›fl, kendi maiyetindenmuhaf›zlar tayin etmifl, ayr›ca Meclis-i Vükelâ, Saray ve Meflîhat d›fl›ndaki güzer-gâhlar› hakk›nda rapor vermesini istemiflti.

Maliye NezaretiII. Mahmud taraf›ndan ihdas edilen, Tanzimat Dönemi’nde büyüme gösteren veKanun-i Esasi’nin malum 40. maddesi ile kurumsal ve ifllevsel boyutlar› tan›mlanannezaret, özellikle 1877 y›l›nda modern bürokratik örgütlerden al›nan flablonlaragöre yap›land›r›ld›¤›nda, Osmanl› bürokrasisinin seyrine hâkim olacak kadar mer-kezî bir konuma yükselmiflti. 1296 (1877) tarihli nizamname, Maliye teflkilat›n› ikiana eksen üzerinde kurgulam›flt›. Bunlardan ilki merkez, ikincisi ise çevre (mül-hak) teflkilat›yd›. Merkez teflkilat› kendi içerisinde on departmana ayr›l›rken (Budepartmanlar flu flekilde s›ralanm›flt›; 1- Maliye Müsteflarl›¤› 2- Heyet-i Teftifliye-iMaliye 3- Varidat ‹dare-i Umumiyesi 4- Mesar›fat ‹dare-i Umumiyesi 5- Düyun ‹da-re-i Umumiyesi 6- Maliye Mektupçulu¤u 7- Sand›k Emaneti 8- Evrak Müdüriyeti 9-Tercüme ve Techizat-› Ecnebiyye Müdüriyeti 10- Muhasebat-› Atika Muhasebecili-¤i) çevre teflkilat› iki bölümle devletin merkez ve taflradaki tüm ünitelerini denetimalt›na almay› hedeflemiflti (Bu departmanlar›n ilki merkez teflkilat›ndaki nezaretler-de görev yapan tüm maliye memurlar›n› içerirken, ikincisi vilayet-liva-kaza ünite-lerinde görev yapan maliye müdürlükleri, kaza mal müdürlükleri ve sand›k ema-neti personelinden olufluyordu).

1296 (1877) teflkilat› ile müsteflarl›k makam› Avrupa’daki benzerleri ile ayn› sevi-yeye çekilirken kurumsal denetimin sa¤lanmas› ad›na Heyet-i Teftifliye gibi Bat› bü-rokrasilerinin olmazsa olmaz üniteleri de mevcut yap›ya dâhil edilmeye çal›fl›lm›flt›.

On y›ll›k bir deneyimden sonra nezaret, 1888 y›l›nda çok önemli bir düzenle-meden geçirilmiflti. Yap›lan bu düzenleme ile mevcut departmanlar yeniden dü-zenlenmifl ve edinilen tecrübelere göre bir taraftan ifllevsiz birimler ilga olunurkendi¤er tarafta yeni departmanlar›n kurulmas›na gidilmiflti. Söz konusu düzenleme-nin alt›nda Abdülhamid Dönemi maliye bürokrasisinde h›zl› bir flekilde sivrilenMahmut Celalettin, Zühtü ve Agop Paflalar ile Sudi Efendi’nin imzalar› bulunuyor-du. Yap›lan bu düzenleme ile merkez departmanlar›n›n say›s› dokuza yükselirkençevre (mülhak) olarak adland›r›lan görev bafll›klar› befl ana ünite alt›nda organizeedilmiflti.

Nezaretin personel say›s› da bu süre zarf›nda kayda de¤er bir art›fl göstermiflti.1877’de nezaretin merkez personeli 650 kifliden oluflurken bu rakam on y›l sonra750’yi geçmiflti. 1908 Temmuzu’nda imparatorlu¤un kaderini de¤ifltirecek olaylardizisi bafllad›¤›nda ise üst düzey personel ile bunlar›n mümeyyizleri ve müdür


muavinleri 260, toplam merkez personeli ise 1500 civar›ndayd›. Kuflkusuz bu ra-kamlar Abdülhamid Dönemi’nin hoyrat istihdam politikas› düflünüldü¤ünde birta-k›m kesin saptamalarda bulunmam›z› engelleyebilirdi. Ancak özellikle Ziya PaflaDönemi’nde ortaya ç›kan teflkilat flemas›, birtak›m saptamalarda bulunmam›za yar-d›mc› olmaktad›r.

1888’den sonra maliye teflkilat› üzerindeki tekrar düzenleme çal›flmalar› artarakdevam etmiflti. Salnameler üzerinde yap›lacak çok k›sa bir inceleme dahi senedenseneye birtak›m departmanlar›n oluflturulup ilga edildi¤ini ortaya koymaktad›r.‹lan-› hürriyetten önceki üç y›l bile yaflanan bu hareketlili¤i göstermek için yeter-lidir. 1906’da toplam departman say›s› 60 iken ertesi sene bu rakam 63’e iki senesonra ise hayli ilginç bir flekilde 75’e yükselmiflti. Ünitelerin ço¤almas› Meclis-i Ma-liye gibi kalabal›k birimlerin say›ca azalmas›na neden olurken Maliye Müfettiflli¤igibi Abdülhamid Dönemi’nde bir türlü hak etti¤i konuma kavuflamam›fl birimlerinde giderek silikleflmesine yol açm›flt›.

Hariciye NezaretiII. Abdülhamid Dönemi’nde teflkilat bak›m›ndan geliflme gösteren ancak kurumsalsayg›nl›k bak›m›ndan afl›nmalara u¤rayan di¤er bir devlet organ› da Hariciye Ne-zareti’ydi. Özellikle Tercüme Odas› ile baflta gelece¤in sadrazamlar› olmak üzerebirçok devlet ricalini yetifltiren kurum, “devr-i istibdad” da yetkilerin Y›ld›z’da top-lanmas› sonucunda icra de¤il, tipik bir istiflare organ›na dönüflmüfltür. Saltanat›n›nilk y›llar›nda gerek Rumeli’de gerekse Akdeniz’in bat›s› ve do¤usunda önemli top-rak kay›plar› yaflayan Abdülhamid, d›fl politika inisiyatiflerini tamamen Y›ld›z mah-reçli bir konuma çekerken Hariciye ricalini de bu flablona uyum sa¤layacak kifli-lerden oluflturmufltur. Örne¤in Berlin Elçili¤inden Hariciye Naz›rl›¤›’na tayin edilenAhmed Tevfik Pafla, bu kurgunun mükemmel bir yans›mas›yd›. Ömrünün büyükbir k›sm›n› diplomasi mesle¤ine vakfeden Pafla, neme laz›mc› tutumuyla bafl›ndabulundu¤u nezarete ‹stanbul’daki büyükelçiliklerle saray aras›nda pürüzsüz birtampon bölge statüsü kazand›rm›flt›. Nezaret her ne kadar Tevfik Pafla ve MüsteflarNaum Pafla gibi pasif idareciler elinde ikinci plana düflürülmüflse de saray yine deiflini flansa b›rakmayarak saray ile yak›nl›¤› büyükelçilik raporlar›na kadar yans›yanMehmet Nuri Bey’i Mektubi Hariciye Kaleminin bafl›na getirerek kurum içinde s›-k› bir denetleme mekanizmas› oluflturmufltu.

Bâb›âli tercüme odas›, mektubi hariciye kalemi ve tahrirat-› hariciye kalemi ön-ceki dönemde oldu¤u gibi kurumun k›rtasiye yükünü s›rtlayan birimler olmaya de-vam etmifltir. Matbuat-› ecnebiye kalemi tahmin edilece¤i üzere hat›r› say›l›r bir ge-nifllemeye u¤rad› ve saray›n d›fl dünyay› daha dikkatli takip eden organ› hâlinegeldi. Osmanl› vatandafllar› ile yabanc› vatandafllar aras›ndaki hukuki sorunlar› in-celeyen umur-› hukuk-i muhtelite kalemi de önem kazanan birimlerden oldu¤uiçin Abdülhamid Dönemi sonlar›nda genel müdürlü¤e dönüfltürülmüfltü. Tahrirat-› hariciye kalemi, kendisi c›l›z olmakla beraber son derece gürbüz ünitelere amir-lik yap›yordu, umur-i flehbenderi kalemi gibi. Osmanl› sefir (elçi) ve flehbenderle-riyle (konsolos) yaz›flmalar› yürüten ofis, iflin nezaketi gere¤i çok k›sa sürede ge-nel müdürlük çat›s› alt›nda örgütlenmiflti. ‹flin tan›m› bak›m›ndan umur-› hukuk-imuhtelite kalemi ile ciddi benzerlikleri olan Bâb›âli hukuk müflavirleri kalemi ne-zaret bünyesine bu dönemde dâhil olmufl bir di¤er birimdi.

As›l ilginç olan hariciye naz›r›n›n 1880’den itibaren “s›hhiye nezareti”nin bafl›nagetirilmesiydi. Sa¤l›k ifllerine devletin kurumsal ba¤lamda e¤ilmesi için genel ola-rak karantina teflkilat›n›n 1838’de kurulmas› verilir. Hariciye naz›r›n›n hem s›hhiye


hem de “meclis-i umur-› s›hhiye” gibi Osmanl› memurlar›yla yabanc› sefaret üye-lerinin kat›l›m›yla oluflturulan kurumlar›n bafl›na getirilmesi özellikle sa¤l›k aç›s›n-dan ne kadar yabanc› bask›s› alt›nda bulundu¤unun da bir göstergesiydi.

Sultan Abdülhamid’in d›fl politikadaki kararlar›n›n hariciye nezareti üzerindeki etkileriniaç›klay›n›z.

Dâhiliye NezaretiII. Mahmud Dönemi’nin sonlar›nda çiçeklenen nezaret örgütlenmesi içerisinde ku-rulan (1836-1837) ancak Tanzimat bürokratlar›n›n yukar›da bahsedilen politikala-r›n›n kurban› olarak yetkileri Sadaret’e devredilen teflkilat, Sultan Abdülhamid ikti-dar›nda yeniden organize edilmifl, naz›r atamas› gerçeklefltirilerek bir kere dahakurulmufltu (1877). Y›ld›z merkezli yap›lanma ve taflradaki otonom idarelerin vila-yet sisteminin aleyhine art›fl›na karfl›n Abdülhamid iktidar›n›n sonunda nezaret içe-risinde 18 ana ünite alt›nda toplanabilecek hiyerarflik bir örgütlenme, geliflmeninen aç›k göstergesiydi. Ayr›ca harcama istatistikleri göz önüne al›nd›¤›nda da Mali-ye Nezareti’nden sonra sivil bürokrasinin en büyük bütçe paydas›na sahip nezare-tiydi. Bürokratik kadrolar›n büyük bir k›sm›n› içermesine ve en önemli karar or-ganlar›n› içinde bar›nd›rmas›na ra¤men Dâhiliye Nezaretinin bir çal›flma yönetme-li¤inin bulunmay›fl› kurumun tan›mlanmas›n› ve de iç yap›s›n›n analizini oldukçazorlaflt›rm›flt›r.

Örne¤in ‹ngiltere Büyükelçisince kaleme al›nan y›ll›k raporda Dâhiliye Nezare-ti k›sm› son derece yuvarlak ifadelerle geçifltirilmifltir. Tanzimat Dönemi’nin son re-formlar›ndan biri olarak görülen Dâhiliye Nezaretinin kuruluflundan sonra görevtan›mlamas›n›n yap›lmad›¤›na dikkat çeken rapor, Sadaret’e yak›n ve fiura-y› Dev-let ile ortak teflebbüsleri bulunan bir yönetim organ› olarak gösteriliyordu. Taflraidaresinden Dâhiliye Nezaretinin sorumlu oldu¤unu vurgulayan rapor, nezarettekiencümen ve kalemleri aktararak hafiyelik sisteminin en önemli yap› tafllar›ndan bi-ri oldu¤unun alt›n› çizmiflti. Nezaretin bafl›nda 1895’ten beri eski Sivas Valisi Mem-duh Pafla bulunuyordu ve Pafla’n›n karakteri, dönem bürokrasisinin karakteristi¤i-ni çok aç›k bir flekilde yans›t›yordu. Nezaretin taflraya uzanan k›lcal damarlar› ilebilgi al›flveriflini her zaman diri tutan Pafla, saraya olan ba¤l›l›¤›n› bu verileri kusur-suz aktarmas› ile gösterdi¤i gibi siyasi pozisyonunu yabanc› elçiliklere sundu¤ukolayl›klarla da desteklemesini bilmiflti.

1908 tarihli devlet y›ll›¤›na göre nezaret flu birimlerden oluflmaktayd›; baflta na-z›r ve yard›mc›s› müsteflar olmak üzere: 1-Tesri-i muamelat ve Islahat Komisyonu2- Mektubi Kalemi 3- Evrak Kalemi 4- Muhasebe Kalemi 5- Matbuat-› Dahiliye Mü-düriyeti 6- Vilayat Kalemi 7- Hesabat Kalemi 8- Kuyudat Kalemi 9- ‹statistik Kale-mi 10- Evrak Kalemi 11- Vukuat Kalemi 12- Mürur Kalemi 13- Pasaport Kalemi 14-Dahiliye Nezareti Mübayaat Komisyonu 15- Sicil-i Ahval fiubesi 16- Kap› Kethüda-lar› 17- Komisyon-u Mahsus ve 18- Komisyon Kalemi.

Osmanl› Taflras› Dâhiliye Nezaretinin tekrar kurulurken yürürlü¤e sokulan ‹dare-i Umumiye-i Vila-yat Talimatnamesi ile 1864 ve 1871 ‹dare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnameleri ye-niden gözden geçirilmiflti. Abdülhamid Dönemi’nin sonunda toplam otuz iki vila-yet bulunmaktayd›.

Söz konusu vilayet sisteminin d›fl›nda kalan beldeler flunlard›: fiarki Rumeli Vi-layeti olarak adland›r›lan bölge, Berlin Antlaflmas› madde 17’ye göre düzenlenmifl


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

ve eyalet idaresi tayin olunarak 1885 y›l›nda Bulgaristan’la ilhak›n› aç›klay›ncayakadar bir Bulgar prensi ile Bâb›âli’nin ortak yönetimine terk edilmiflti. Girit’teözellikle Islahat Ferman› sonras›nda kademeli flekilde t›rmand›r›lan gerilim neti-cesinde 1878’de kabul edilen Halepa Ferman› gere¤ince özerkli¤i tan›nm›flt›. Bu-na göre adan›n idaresi Hristiyan bir valiye b›rak›l›rken yard›mc›l›¤›nda biri Müs-lüman di¤eri Hristiyan olan müflavirler tayin edilmiflti. Ancak verilen imtiyazlarrahats›zl›¤› ortadan kald›rmam›fl ve Bâb›âli kazand›¤› 1897 savafl›ndan sonra da-hi d›fl bask›lar neticesinde adan›n valili¤ine bir Yunan prensinin tayinini ve Os-manl› askerinin aday› boflaltmas›n› kabul etmek zorunda kalm›flt› (1899). Tunuseyaleti de 1878 sonras› flartlar›nda Fransa taraf›ndan iflgal edilmifl ancak Osmanl›halifesinin haklar› mahfuz tutuldu¤undan “eyalet” olarak Osmanl› s›n›rlar›ndakald›¤› varsay›lm›flt›. M›s›r H›divli¤i de 1882’de ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edilmifl-se de yönetici hanedan›n Kavalal›lar elinde kalmas› ve ‹ngiltere ve Osmanl› hü-kümetlerince atanan komiserlerin denetiminde bulunmas› bak›m›ndan imtiyazl›vilayetler listesinde bulunmaktayd›. Sisam Emareti’nin özerkli¤i 1832 tarihindeSultan II. Mahmud taraf›ndan tan›nm›fl ve yönetim Bâb›âli taraf›ndan tayin edilenbir beyle ada sakinlerinden seçilen bir meclise b›rak›lm›flt›r. ‹stanbul payitaht ol-mas› nedeniyle sistemin d›fl›na ç›kar›l›rken, Hicaz için de özel bir tasarrufta bulu-nulmufltu. Lübnan, Beyrut, Kudüs ve ‹zmit merkeze ba¤l› ancak imtiyazlar sa¤-lanm›fl di¤er sancaklard›.

Osmanl› taflras›; vilayet - sancak - kaza - nahiye ve köy ünitelerine ayr›lm›fl ves›ras›yla vali, mutasarr›f, kaymakam, nahiye müdürü ve muhtar taraf›ndan idareedilmekteydi. Vali padiflah taraf›ndan tayin edilmekte ve bafl›nda bulundu¤u bi-rimdeki askerlik ve adalet d›fl›ndaki tüm alanlar›na hükmetmekteydi. Bu kapsam-da bafl›nda bulundu¤u vilayetin huzur ve asayiflini sa¤lamak ve vergilerin toplan-mas› öncelikli görevleriyken e¤itim, ticaret, ziraat ve sanayinin ›slah› ve gelifltiril-mesi, liman ve r›ht›mlar›n tesisi, köprü ve yollar›n inflas› gibi bay›nd›rl›k çal›flmala-r›, batakl›klar›n kurutulmas›, göllerin temizlenmesi, hastanelerin inflas› ve kamusa¤l›¤›n›n gözetilmesi say›lan di¤er sorumluluklar›yd›. Valinin idaresi alt›ndaki di-¤er vilayet personeli flunlard›; vali muavini (birsüre sonra iki vilayet d›fl›nda kald›r›lm›flt›), def-terdar, mektupçu, umur-› ecnebiye müdürü, zi-raat ve ticaret müdürü, maarif müdürü, (yol in-fla ve bak›m›ndan sorumlu) tarik emini, defter-ihakani (tapu kadastro) ve nüfus müdürleri, ev-kaf muhasebecisi ile zaptiye reisi.

Sancak ünitesinin bafl›nda bulunan mutasar-r›f vali gibi padiflah taraf›ndan tayin edilmekteve kendi s›n›rlar› içerisinde ayn› vali gibi yetki-lere hükmetmekteydi. Muhasebeci ile mali iflle-ri, tahrirat müdürü ile yaz›flmalar› yönlendirmek-teydi. Kazalar ise dahiliye naz›r› taraf›ndan tayinedilen kaymakamlar›n idaresine b›rak›lm›flt›. Mu-hasebeci ve tahrirat kâtibi, kaza birimindeki dev-letin di¤er temsilcileriydi. Nahiye ise iki yüz vedaha fazla haneli köy esas›na göre teflkilatland›-r›lm›fl, bu amaçla civar mahalle veya köylerin bir idare çat›s› alt›nda toplanmas› he-deflenmiflti. Nahiyenin halk taraf›ndan seçilen bir müdürü ve sekiz kiflilik meclisibulunmaktayd›. Köylerdeki dinî yap› gerek müdür gerek meclis üyelerinin temsil-


Resim 6.9

Nam›k Kemal’ino¤lu Kudüsmutasarr›f› AliEkrem Bey (1906-1908).

cilerini belirlemede önemliydi. Vilayet, liva ve kaza ünitelerindeki idare meclisleri“Tanzimat Dönemi’nde (1839-1876) Yönetim Yap›s›” bölümünde ifllendi¤i ve Ab-dülhamid idaresinde kayda de¤er bir de¤iflikli¤e gidilmedi¤inden burada ayr›cabahsedilmeyecektir.

Abdülhamit K›rm›z›. Abdülhamid’in Valileri - Osmanl› Vilayet ‹daresi 1895-1908. ‹stanbul:Klasik Yay›nevi.

Osmanl› taflra sitemi düflünüldü¤ünde hangi yönetim sistemlerinden bahsedilebilir?

Belediye; 19 Mart 1877 tarihinde soluk almaya bafllayan ilk Osmanl› parlamen-tosunun ele al›p yasalaflt›rd›¤› ilk kanun, belediyeler kanunu idi. ‹stanbul’a göste-rilen ayr›cal›kl› tutumu oturumlarda k›yas›ya elefltiren mebuslar yine de vilayetle-rin haricinde ‹stanbul için ayr› bir kanun haz›rlamak isteyen Bâb›âli bürokrasininbask›lar›na karfl› koyamam›flt›. Kanuna göre belediye daireleri on dörtten yirmiyeç›kar›l›yor ve her daire, bir reis ve ona ba¤l› bir meclis taraf›ndan idare ediliyordu.Meclis, bölge nüfusuna göre 8-12 üye aras›nda de¤ifliyor ve her iki senede bir ku-ra ile meclis üyelerinin yar›s› de¤ifltiriliyordu. Tüm flubeler flehremanetine ba¤lan›r-ken her flubenin seçece¤i iki kifli ile toplan›p ‹stanbul’un genel sorunlar›n› tart›fla-cak olan “Cemiyyet-i Umumiyye-i Belediyye” isimli bir de dan›flma meclisi kurulu-yordu. fiube reisleri, seçilen üyeler aras›ndan hükümetçe uygun görülen kiflininatamas› ile yap›l›rken ‹stanbul flehremini bizzat padiflah taraf›ndan belirlenecek vebu kiflide kendisine ba¤l› muhasebeci, mühendis gibi ihtisas sahibi kiflilerden olu-flan bir de fiehremaneti Meclisi kuracakt›.

Büyük bir heyecanla ilan edilen kanunlar, özellikle 1877-78 Rus Savafl›’n›n kay-bedilmesi ve hemen akabinde de “Düvel-i Muazzama” ile imzalanan 1881 Muhar-rem Kararnamesi ile imparatorlu¤un yar› sömürgeleflmesinin tescil edilmesi gibinedenlerden dolay› hayata geçirilip uygulama flans›n› bulamam›flt›r. Vilayetler birtarafa, yap›lan tadilat ile yirmiden tekrar on daireye indirilen ‹stanbul’un pek çokbelediye flubesinde dahi 1877 Kanunu bahsedilen nedenlerden dolay› uygulanmaf›rsat› bulamam›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10


1876 flartlar›nda Bosna-Hersek, S›rbistan ve Bulgaris-tan’daki isyanlar al›fl›lageldi¤i üzere uluslararas› bir me-seleye dönüflmüfl, bu nedenle de devletin iç sorunuemperyal devletlerin baflkentlerinde görüflülür olmufltu.Tahmin edilece¤i üzere görüflmeler, ayr›cal›k ve reformtalepleri/beklentileriyle sonuçlan›yor, devletten de bu-nun karfl›l›¤›nda ayr›cal›kl› yönetim alanlar› oluflturma-s› isteniyordu. Islahat Ferman›, 1858 Arazi Kanunu ve1864 Vilayet Kanunu bahsetti¤imiz türden bask›lar çer-çevesinde uygulamaya geçirilmifl yasal düzenlemelerdi.Ancak Kanun-i Esasi flu bak›mdan bu metinlerden ayr›-l›r ki ilan› Bat› devletlerini dahi flafl›rtm›flt›r. Yani Bat›devletleri daha yerel bir düzenleme için görüflürlerken,Bâb›âli inisiyatif kullanm›fl ve zaten yüzy›l bafl›ndan be-ri yapm›fl oldu¤u reformlar›n tamamlay›c›s› olarak gör-dü¤ü Anayasa’y› ilan etmifltir.Kanun-i Esasi’nin yasama ve yürütme aç›s›ndan ne ka-dar padiflah merkezli bir otorite kullan›m›na kap› açt›-¤›na yukar›da de¤indik. Sultan zaten Tanzimat reform-lar›ndan duydu¤u hoflnutsuzlukla -ricalin içine düfltü¤ük›s›r çekiflmeler ve Genç Osmanl›lar›n flikâyetleri hat›r-land›¤›nda bunda hakl›l›k pay› da büyüktür- idareyi eli-ne almak istemifl ve bu arzusunu Anayasa’n›n kendisi-ne bahfletti¤i haklarla rahat bir flekilde uygulamaya ge-çirebilmiflti. Parlamentoyu tatil ederken veya sürecinmimarlar›n› görevden el çektirip sürgüne gönderirken,bunlar›n tümünü Anayasa’n›n kendisine verdi¤i haklarçerçevesinde gerçeklefltirmiflti. K›saca Anayasa içindebar›nd›rd›¤› hükümlerle bir anlamda sonunu da haz›rla-m›flt›r.Sultan Hamid’in flehzadelik hayat› genel hatlar›yla yüz-y›llardan beri taht s›ras›n› bekleyen herhangi bir tahtvarisinden farkl› olmam›flt›r. Ald›¤› e¤itim, hobileri veçevresinde uyand›rd›¤› izlenimlerde ola¤an d›fl› bir fark-l›l›k bulunmamaktad›r. Yaln›z, III. Selim’den itibarengörüldü¤ü üzere Frans›zca e¤itim görmek, yabanc› ba-s›n› abone olunan dergiler kanal›yla takip etmek, modaestetik zevklere aflinal›k sa¤lamak zaman›n zorlamas›y-la programa al›nan uygulamalard›. Ancak Tanzimatolaylar›na olan yak›nl›¤› iktidar›n kullan›m›na yönelikbirtak›m düflüncelere sahip olmas›na yol açarken M›s›rve Avrupa seyahatlerinin her anlamda büyük bir yeni-lik oldu¤u da kabul edilmelidir.1) Tarafs›zl›k temelinde bir d›fl politika izlemek 2) Maliitibar›n tekrar kazan›lmas› için üretim - vergi kaynakla-r›n›n gelifltirilmek 3) Özellikle e¤itim kanal›yla Müslü-man beldelerin devlete daha s›k›ca ba¤lanmas›n› sa¤la-mak 4) Adalet ve güvenlik kurumlar›n›n gelifltirilmesiy-le devlet ile halk aras›nda sa¤lam bir ba¤ oluflturmak.

Sultan Abdülhamid’in saltanat politikas›n› özetleyenmaddelerdir. Sultan›n 33 y›ll›k iktidar›nda bu ilkeleringeçerli oldu¤u veya hiçbir sonuç alamad›¤› dönemlerolmufltur.Sultan Abdülhamid’in yönetim yetkilerini Bâb›âli’denalarak saray merkezli bir yap›lanmaya yönelmesi, ma-iyetinin de genifllemesine yol açm›flt›r. Gerek mabeyngerek baflkitabet personelinin sadece say›lar› artmam›flayn› zamanda prestijleri de son derece yükselmifltir. Sa-ray teflkilat› di¤er yanda eklenen yeni birimlerle de ge-nifllemeye u¤ram›flt›r. Örne¤in devlet ifllerini görüflmeküzere üst kurul fleklinde hareket eden komisyonlar›nsarayda kurulmas› ve bir anlamda nezaretler yerine ka-rar organlar› hâline gelmesi padiflah eksenli teflkilatlan-man›n bir di¤er yüzü olarak de¤erlendirilmifltir.Tanzimat’la yap›lan reformlar›n ve getirilen ilkelerinbizzat uygulay›c›lar› taraf›ndan yanl›fl flekilde iflletilmesi-kul sistemi bu sefer Ca¤alo¤lu’nda serpilecekti, ReflidPafla’n›n bendeleri (kullar›) gibi- önce Genç Osmanl›la-r›n ard›ndan da dönem hünkâr› Abdülaziz’in tepkisiniçekmifltir. Ali Pafla’n›n bir görüflmesinde kimseye güve-nemedi¤inden yetki da¤›t›m› yapmad›¤›n› söylemesi,miras ald›klar› siyasal kültürden kendilerini çok da faz-la kurtaramam›fl olduklar›n› göstermekteydi. Tanzimatbürokratlar›n›n bizzat kendi ilkelerine ters düflmeleri,aralar›ndaki k›r›lmalar›n derinleflmesine yol açm›fl, buise sadrazam merkezli yönetim anlay›fl›n›n sorgulanma-s›na neden olmufltu.Kurumlaflma aç›s›ndan Sultan Abdülhamid’le önemliat›l›mlar gerçeklefltirilmifl, Adliye Nezareti gibi devletinTanzimat’la yükümlendi¤i modern hukuk ilkelerini ha-yata kazand›ran kurumlar tek çat› alt›nda toplan›rken,e¤itim kurumlar› ile bürokratik yap›n›n niteli¤i yüksel-tilmeye çal›fl›lm›flt›r. Mülkiye, Hukuk, Darülfünun vesay›lar›yla beraber e¤itim kadrolar› da gözden geçirilenharb okullar›n›n sisteme yapt›klar› katk›ya her bir JönTürk’ün biyografisi örnektir. Ancak yine kurumlaflmaanlam›nda bak›lacak olursa saray merkezli yap›, örgüt-sel çal›flmay›, kurumsal adab› zedelemifl hatta hafiye vesansür gibi araçlar, Anayasa ile kazan›lan temel hak vehürriyetlerin çok d›fl›nda eylemlerin ve dolay›s›yla siya-sal-sosyal kültürün oluflumuna yol açm›flt›r. ‹ttihatç› mu-haliflerin “bir Sultan Hamid gitti birden çok Sultan Ha-mid geldi!” demeleri tamamen siyasal kültürdeki bu ek-sikli¤e hasredilmifl bir teflhistir.

Özet


1. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›dan ba¤›ms›zl›¤›n›alan ilk Balkan ulusudur?

a. Yunanistanb. Bulgaristanc. S›rbistand. Bosna-Herseke. Arnavutluk

2. Afla¤›daki halklardan hangisi Anayasa sürecini h›z-land›ran iç ayaklanmalarda yer almaz?

a. Bulgarlarb. Bosnal›larc. Karada¤l›lard. Arnavutlare. S›rplar

3. Afla¤›dakilerden hangisi Kanun-i Esasi’ye göre yasa-ma ve yürütmenin en önemli ayg›t›d›r?

a. Meclis-i vükelâb. Sadrazamc. Padiflahd. Meclis-i mebusane. Meclis-i ayan

4. Kanun-i esasi’de afla¤›daki kurumlar›n hangisiyle il-gili hükümler bulunmamaktad›r?

a. Osmanl› hanedan›b. Sadaretc. Meclis-i ayand. Vilayet meclislerie. Mabeyn

5. Sultan Abdülhamid’in hedefleri aras›nda afla¤›daki-lerden hangisi bulunmamaktad›r?

a. Tarafs›z d›fl politikab. Bireysel teflebbüsü gelifltirmekc. Kamu yat›r›mlar›n› Müslüman ülkelere yönlen-

dirmekd. Devletin mali itibar›n› sa¤lamake. Devletle halk aras›ndaki ba¤lar› güçlendirmek

6. Y›ld›z saray› mimari anlamda afla¤›daki saraylardanhangisine daha çok benzemektedir?

a. Dolmabahçe b. Beylerbeyic. Topkap›d. Ç›ra¤ane. Küçüksu

7. Sicill-i ahval fiubesinin iflleri afla¤›daki hangi komis-yon taraf›ndan devam ettirilmifltir?

a. Teftiflat-› askerî Komisyonub. Bâb›âli teshilat sand›¤›c. Hicaz demiryollar› Komisyonud. Islahat-› maliye Komisyonue. Memurin-i mülkiye Komisyonu

8. Afla¤›dakilerden hangisi Abdülhamid Dönemi’ninsimge sadrazamlar›ndan biri de¤ildir?

a. Fuat Paflab. Ferid Paflac. Sait Paflad. R›fat Paflae. Said Pafla

9. Afla¤›dakilerden hangisi Matbuat-› dahiliye Müdüri-yeti’ne (Sansür ‹daresi) ev sahipli¤i yapan kurumdur?

a. Mabeynb. Dahiliye Nezaretic. Baflvekaletd. Maarif Nezaretie. Meflihat

10. Afla¤›dakilerden hangisi vilayet sisteminin d›fl›ndakibir belde de¤ildir?

a. Cezair-i bahr-i sefidb. Cebel-i Lübnanc. Sisam Emaretid. Canike. ‹stanbul



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Balkan Milliyetçili¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Balkan Milliyetçili¤i” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anayasal Monarfliye Geçifl:Kanun-i Esasi” bölümünü yeniden gözden geçi-riniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Anayasal Monarfliye Geçifl:Kanun-i Esasi” bölümünü yeniden gözden geçi-riniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Tanzimat fiehzadesi, ‹stib-dad Padiflah›: II. Abdülhamid” bölümünü yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Y›ld›z Saray-› Hümayûnu”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Saray Teflkilat›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bâb›âli” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bâb›âli” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Osmanl› Taflras›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.


Anayasa haz›rl›k sürecini bafllatan etmenleri iç ve d›fldinamikler olarak iki bafll›¤a ay›rabiliriz. Kuflkusuz 1876flartlar›nda özellikle Osmanl›’n›n Rumeli vilayetlerinde-ki hareketlilik al›fl›lageldi¤i üzere uluslararas› bir mese-le hâline gelmifl, bu nedenle de devletin iç sorunu em-peryal devletlerin baflkentlerinde görüflülür olmufltu.Tahmin edilece¤i üzere görüflmeler, ayr›cal›k ve reformtalepleri/beklentileriyle sonuçlan›yor, devletten de bu-nun karfl›l›¤›nda ayr›cal›kl› yönetim alanlar› oluflturma-s› isteniyordu. Islahat Ferman›, 1858 Arazi Kanunu ve1864 Vilayet Kanunu bahsetti¤imiz türden bask›lar çer-çevesinde uygulamaya geçirilmifl yasal düzenlemelerdi.Ancak Kanun-i Esasi flu bak›mdan bu metinlerden ayr›-l›r ki ilan› Bat› devletlerini dahi flafl›rtm›flt›r. Yani Bat›devletleri daha yerel bir düzenleme için görüflürlerken,Bâb›âli inisiyatif kullanm›fl ve zaten yüzy›l bafl›ndan be-ri yapm›fl oldu¤u reformlar›n tamamlay›c›s› olarak gör-dü¤ü Anayasa’y› ilan etmifltir.

S›ra Sizde 2

Egemenli¤in üç organ›ndan ilki yani yürütme, padifla-ha b›rak›lm›flt›r. Sultan devletin temel organlar›n›n naz›-m›d›r. Yani, meclis-i Vükelan›n seçilmesi ve azli, Mec-lis-i Mebusan›n feshi, sadrazam, fleyhülislam, Meclis-iAyan, fiura-y› Devlet (Dan›fltay), Divan-› Muhasebat (Sa-y›fltay) ve divan-› ali (yüce divan) üyelerinin seçimi sul-tana terk edilmifltir. Yasama aç›s›ndan bak›ld›¤›nda du-rumun farkl›l›k arz etmedi¤i görülmektedir. MebusanMeclisinin karfl›s›na üyeleri padiflah taraf›ndan tayinedilen Ayan Meclisi konulmufltur. Mebusan Meclisininyasa teklifleri öncelikle ayan sonras›nda sultan›n onay›-na sunulaca¤›ndan zaten temelleri, sorunlu olan halkiradesinin önü iyice kapat›lm›flt›r. Yarg› sahas›nda, hâ-kimlerin azlolunamazl›¤›, mahkemelerin bask›lardanazade k›l›nmas›, hâkim atamalar›n›n kanuna ba¤lanma-s› ça¤dafl hukukun da üzerinde önemli durdu¤u ilkeler-dendir. Yasama ve yürütmenin padiflah ekseninde kur-gulanmas›, bölüm boyunca bahsetti¤imiz saray merkez-li bir teflkilat›n kurulmas›na yard›mc› olmufltur.

S›ra Sizde 3

Sultan›n flehzadelik sürecine bak›ld›¤›nda I. Ahmed’tenitibaren her taht aday›n›n yaflad›¤› sorunlar› daha az öl-çekte de olsa kendisi de yaflam›flt›r. Ço¤unlukla sarayiçerisinde geçen bir hayat, vasat bir e¤itim düzeyi, ve-raset sisteminden kaynaklanan psikolojik y›pranma veen önemlisi halktan uzak yaflam koflullar› bahsetti¤imizsürecin olumsuz yanlar›yd›. Ancak Tanzimat’la aç›lansüreçte Bâb›âli ricalinin saray mensuplar›ndan destekarama aray›fllar›, sultan adaylar›n› daha çok politikayayak›nlaflt›rm›fl, ayr›ca fiehzade Abdülhamid’in dâhil ol-du¤u yurt ve Avrupa gezileri ileride gerçeklefltirece¤ireformlar için son derece faydal› olmufl ve imparatorlu-¤un durumunu Avrupa devletleri ile k›yaslama imkân›elde etmiflti.

S›ra Sizde 4

1) Tarafs›zl›k temelinde bir d›fl politika izlemek 2) Maliitibar›n tekrar kazan›lmas› için üretim - vergi kaynakla-r›n›n gelifltirilmek 3) Özellikle e¤itim kanal›yla Müslü-man beldelerin devlete daha s›k›ca ba¤lanmas›n› sa¤la-mak 4) Adalet ve güvenlik kurumlar›n›n gelifltirilmesiy-le devlet ile halk aras›nda sa¤lam bir ba¤ oluflturmak.



S›ra Sizde 5

Mabeyn ve kompleksi oluflturan di¤er yap›larda Tanzi-mat’a ve Avrupa’ya mal olmufl pek çok mimar›n doku-nuflu vard›r. Ç›ra¤an ve Beylerbeyi Saraylar›n› yapan,“ser mimar-› devlet” unvanl› Garabed Balyan’›n o¤luSarkis Balyan, A. Vallaury ve Y›ld›z’a kazand›rd›¤› “art-nouvo” üslubuyla ‹talyan mimar Raimondo D’Arancobunlardan sadece en meflhurlar›d›r. Y›ld›z, bu anlamdaDolmabahçe ve Ç›ra¤an gibi yekpare bir saray de¤il,Topkap› gibi zaman içerisinde eklemelerle geniflleyenorganik bir yap›lar bütünüdür.

S›ra Sizde 6

Sultan Abdülhamid’in yönetim yetkilerini Bâb›âli’denalarak saray merkezli bir yap›lanmaya yönelmesi, ma-iyetinin de genifllemesine yol açm›flt›r. Gerek mabeyngerek baflkitabet personelinin sadece say›lar› artmam›flayn› zamanda prestijleri de son derece yükselmifltir. Sa-ray teflkilat› di¤er yanda eklenen yeni birimlerle de ge-nifllemeye u¤ram›flt›r. Örne¤in devlet ifllerini görüflmeküzere üst kurul fleklinde hareket eden komisyonlar›nsarayda kurulmas› ve bir anlamda nezaretler yerine ka-rar organlar› hâline gelmesi padiflah eksenli teflkilatlan-man›n bir di¤er yüzü olarak de¤erlendirilmifltir.

S›ra Sizde 7

Komisyon uygulamas›na ilk defa Tanzimat ricali tara-f›ndan tevessül edilmifl ancak kurumlaflma kazanma-m›flt›. Sultan Abdülhamid’in ilk günlerinde yaflanan mu-hacirler sorunu, sarayda kurulan bir komisyon nezare-tinde kontrol alt›na al›nmaya çal›fl›lm›fl ve yöntem son-ras›nda kurumsall›k kazanarak askerî konulardan de-mir yolu inflaat›na de¤in genifl bir çerçevede yorumla-narak hayata geçirilmiflti. Komisyonlar vas›tas›yla padi-flah gerekti¤inde do¤rudan konulara nüfuz ediyor ge-rekse devlet ricalini bu vesileyle mümkün oldu¤uncagöz önünde bulunduruyordu.

S›ra Sizde 8

Abdülmecid’in saltanat de¤ifliklikleri düflünüldü¤ündeSultan Hamid’in yapm›fl oldu¤u bu tasarrufun kendi ba-fl›na yeterli olmayaca¤› anlafl›lacakt›r. Sadaret atamala-r›nda takip edilen s›kl›¤›n haricinde makamla ilgili göz-le görülür ciddiyetsizlikler sergilenmifltir. Örne¤in Mec-lis-i Vükela yani naz›r atamalar›ndan alt personelin sad-razama bilgi vermeden do¤rudan sarayla temasa geç-mesi kay›tlara geçen devlet adab›na ayk›r› yaflanm›fll›k-lard›r. ‹sim de¤iflikli¤i ise asl›nda makama yönelik ön-yarg›y› tüm ç›plakl›¤›yla ortaya koymaktad›r.

S›ra Sizde 9

Hariciye Nezareti, di¤er kurumlarda oldu¤u üzere, yet-kilerin Y›ld›z’da toplanmas› sonucunda icra de¤il, tipikbir istiflare organ›na dönüflmüfltür. Saltanat›n›n ilk y›lla-r›nda gerek Rumeli’de gerekse Akdeniz’in bat›s› ve do-¤usunda önemli toprak kay›plar› yaflayan Sultan Abdül-hamid, d›fl politika inisiyatiflerini tamamen Y›ld›z mah-reçli bir konuma çekerken Hariciye ricalini de bu flab-lona uyum sa¤layacak kiflilerden oluflturmufltur. Örne-¤in Berlin Elçili¤inden Hariciye Naz›rl›¤›na tayin edilenAhmed Tevfik Pafla, bu kurgunun mükemmel bir yan-s›mas›yd›. Ömrünün büyük bir k›sm›n› diplomasi mes-le¤ine vakfeden Pafla, neme laz›mc› tutumuyla bafl›ndabulundu¤u nezarete ‹stanbul’daki büyükelçiliklerle sa-ray aras›nda pürüzsüz bir tampon bölge statüsü kazan-d›rm›flt›. Nezaret her ne kadar Tevfik Pafla ve MüsteflarNaum Pafla gibi pasif idareciler elinde ikinci plana dü-flürülmüflse de saray yine de iflini flansa b›rakmayaraksaray ile yak›nl›¤› büyükelçilik raporlar›na kadar yans›-yan Mehmet Nuri Bey’i Mektubi Hariciye Kaleminin ba-fl›na getirerek kurum içinde s›k› bir denetleme meka-nizmas› oluflturmufltu.

S›ra Sizde 10

Yüzy›l›n sonunda Osmanl› taflra sistemine bak›ld›¤›ndaçok parçal› bir idari sitemin cari oldu¤u görülmektedir.Bu anlamda M›s›r, Tunus ve fiarki Rumeli gibi sadece içifllerinde de¤il, d›fl ifllerinde de ba¤›ms›z ancak lâfzendevlete ba¤l› beldeler ilk gurubu oluflturmaktayd›. Girit,Lübnan gibi iç ifllerinde ba¤›ms›z birimler ile özel ne-denlerle ayr›cal›k tan›nm›fl Canik ve ‹stanbul gibi parça-lar ise özel statülü sancaklar› oluflturmaktayd›. Bunund›fl›nda kalan co¤rafya ise 1864 - 1871 tarihli VilayetlerKanunu’na ba¤lanm›flt›.


Akarl›, E. “II. Abdülhamid: Hayat› ve ‹ktidar›”, Osman-

l› Ansiklopedisi. C. 2, Haz. G. Eren, ‹stanbul: YeniTürkiye Yay›nevi.

Aky›ld›z, A. “II. Abdülhamid’in Çal›flma Sistemi, Yöne-tim Anlay›fl› ve Bâb›âlî’yle ‹liflkileri”, Osmanl› An-

siklopedisi. C. 2, Haz. G. Eren, ‹stanbul: Yeni Tür-kiye Yay›nevi.

Çetinsaya, G. (2010). “D›fl Politika”, II. Abdülhamid

Modernleflme Sürecinde ‹stanbul. Haz. C. Y›l-maz, ‹stanbul 2010 Avrupa Kültür Baflkenti.

Deringil, S. (2007). Simgeden Millete - II. Abdülha-

mid’ten Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. ‹stan-bul: ‹letiflim Yay›nevi.

Ergut, F. (2004). Modern Devlet ve Polis - Osman-

l›’dan Cumhuriyet’e Toplumsal Denetimin Di-

yalekti¤i. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi.Findley, C. V. (1994). Osmanl› Devletinde Bürokra-

tik Reform 1789-1922. ‹stanbul: ‹z Yay›nevi.Georgeon, F. (2006). Sultan Abdülhamid. ‹stanbul:

Homer Kitabevi.Karal, E. Z. (1995). Osmanl› Tarihi. C. VIII, Ankara:

Türk Tarih Kurumu.Karpat K. H. (2004). ‹slam’›n Siyasallaflmas›: Osman-

l› Devleti’nin Son Döneminde Kimlik, Devlet,

‹nanç ve Cemaatin Yeniden Yap›land›r›lmas›.Çev. fi. Yalç›n. ‹stanbul: ‹stanbul Bilgi Üniversitesi.

K›rm›z›, A. (2010). “Sultan II. Abdülhamid - ‹mparator-lu¤un Son Nefesi”, II. Abdülhamid Modernleflme

Sürecinde ‹stanbul. Haz. C. Y›lmaz, ‹stanbul 2010Avrupa Kültür Baflkenti.

Küçük, C. (1988). “Abdülhamid II.”, ‹slam Ansiklope-

disi, C. 1, ‹stanbul: Diyanet Vakf›.Örika¤as›zade, H. S. (2007). Sultan Abdülhamit Dev-

ri Hat›ralar› ve Saray ‹daresi. Haz. A. A. Yörük,‹stanbul: Dergâh Yay›nevi.

Özbek, N. (2004). “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ‹ç Gü-venlik, Siyaset ve Devlet 1876-1909”. Türk Araflt›r-

malar› Dergisi, S. 16, Güz. Pamuk, fi. (1994). Osmanl› Ekonomisinde Ba¤›ml›-

l›k ve Büyüme 1820-1913. ‹stanbul: Tarih Vakf›.Tahsin Pafla’n›n Y›ld›z Hat›ralar›. (1999). ‹stanbul:

Bo¤aziçi Yay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;‹ttihatç›lar›n selefleri Jön Türklerin devlet hakk›ndaki düflüncelerini aç›klaya-bilecek,Kanun-i Esasi de¤iflikliklerinin hangi siyasi-kurumsal yap›lar üzerinde yük-seldi¤ini ay›rt edebilecek,Meflrutiyet hükümetleri ekseninde idari reformlar› özetleyebilecek,Hem merkez hem taflra örgütündeki kurumlar› ve içinde bulunduklar› duru-mu de¤erlendirebilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Kanun-i Esasi• ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti

• Partizanl›k• Bürokrasi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NN


• JÖN TÜRKLER• HÜRR‹YET’‹N ‹LANI: KAOS VE

SAVAfi• MEfiRUT‹YET HÜKÜMETLER‹ VE

OSMANLI BÜROKRAS‹S‹• II. MEfiRUT‹YET YÖNET‹M‹N‹N

YAPI TAfiLARI


II.MeflrutiyetDönemi’nde (1908-1918) YönetimYap›s›

JÖN TÜRKLER‹dari politikalar›ndan bahsedece¤imiz ‹ttihatç›lar›n oluflumuna kaynakl›k eden ha-reket, Frans›z ‹htilali’nin yüzüncü y›l dönümünde Askeri T›bbiye’deki dört gençtaraf›ndan bafllat›ld›. ‹shak Sukuti, Abdullah Cevdet, Mehmed Reflid ve ‹brahimTemo isimli birbirinden farkl› etnik kimliklere sahip dört T›bbiyeliyi böylesi önem-li bir olay›n y›l dönümünde bir araya getiren temel neden, mevcut rejime duyduk-lar› tepkiydi. Berlin Antlaflmas›’ndan sonra çözülme sürecinin h›z kazanmas›naT›bbiyelilerin çözümü basitti; anayasa ve parlamento etraf›nda Osmanl› vatandafl-lar›n› bir araya getirmek. T›bbiyelilerin ilk örgütlerine “‹ttihad-› Osmani” yani “Os-manl› birli¤i” ad›n› vermeleri bu bak›mdan anlaml›yd›. Di¤er yanda Tanzimat’tanberi yarat›lmaya çal›fl›lan Osmanl› vatandafl› projesinin arkas›nda durduklar›n›ngöstergesiydi.

1895, örgüt için önemli bir y›ld›. 1889’da Paris’e giden ve burada Meflveret isim-li bir gazete ç›karan Ahmed R›za, ‹stanbul’daki T›bbiyelilerle temasa geçmifl ve ku-rulan ba¤lant› sayesinde örgüt ismini “Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiyeti” olarakde¤ifltirmiflti. ‹sim, Comte’un pozitivist fikirlerinden etkilenilerek de¤ifltirilmifl an-cak Osmanl› birli¤ine verilen önem “ittihat” kelimesinin muhafaza edilmesiyle gös-terilmiflti. Yine ayn› s›ralarda yay›mlad›¤› program›nda mevcut sistemi, bafltaki hü-kümet hariç, oldu¤u gibi olumlam›fl ve meflruti rejimin geri getirilmesiyle ahlak,zenginlik, ticaret ve bay›nd›rl›kta istenen hedeflere ulafl›laca¤› ilan edilmiflti. Ayn›s›ralarda örgütün çal›flmalar› hükümetin istihbarat›na tak›lm›fl ve yap›lan kovufltur-malar neticesinde Mizanc› Murat Bey, ‹brahim Temo, ‹shak Sukuti, Tunal› Hilmi veSelanikli Naz›m gibi Avrupa’daki Jön Türk hareketine öncülük edecek kifliler yurtd›fl›na kaçmak zorunda kalm›flt›.

II. Meflrutiyet Dönemi’nde(1908-1918) Yönetim Yap›s›

Jön Türk: 19. yüzy›lbafllar›ndan itibaren hemAvrupa hem de Osmanl›dakistatüko karfl›t›, ilerici veliberal gruplar bu isimlenitelendirilmifltir.

Auguste Comte (1798-1857): Sosyoloji biliminin vepozitivizm kavram›n›nbabas›d›r. Mezar tafl›ndaflunlar yazar: “‹lke olarakaflk, temel olarak düzen,amaç olarak da ilerleme.”

Bu tarihten ilk Jön Türk kongresinin yap›laca¤› 1902 y›l›na kadarki süre içindeda¤›n›k Jön Türk muhalefetinin fikirleri flu bafll›klar alt›nda toplanabilir: 1- Sosyalyap›n›n sonucu olarak, Jön Türk örgütleri birçok etnik unsurdan oluflmaktayd›. Budurum, hareket içindeki görüfl ayr›l›klar›n›n en önemli nedeniydi. 2- Anayasan›nyeniden yürürlü¤e konmas›, parlamentonun aç›lmas› ve tüm unsurlara eflit haklarsa¤lanmas› neredeyse her muhalifin üzerinde birleflti¤i ortak noktalard›. 3- Birlikyani “ittihad” kavram›na yap›lan vurgu, ‘Osmanl›l›k’ kavram›n›n esas hedef olarakgörülmesine yol açm›flt›. 4- Abdülhamit rejimine yönelik eylemlerin tamamen nefl-riyat/propaganda baz›nda yürütülmesi. 5- Kitlelerle ba¤lar›n›n bulunmamas›.

Sultan Abdülhamid’in ye¤enleri Sabahaddin ve Lütfullah’›n Paris’e kaçmas›yla,sürgündeki muhalefetin rengi daha da kar›fl›k bir görünüm kazanacakt›. Fikirlerinibir cemiyet çat›s› alt›nda 1906’dan sonra daha sistemli flekilde ifade edecek olanPrens Sabahattin’in Ahmet R›za ve çevresinden, “Osmanl›’n›n nas›l bir yönetim do-kusuna sahip olaca¤›” konusunda taban tabana z›t fikirlerinin ilk tohumlar›, yinebu y›llarda belirmeye bafllayacakt›. Prens Sabahattin’in adem-i merkeziyetçi düflün-celeri ve az›nl›k gruplara karfl› tavizkâr tutumu ve yak›nl›¤›, Ahmet R›za Bey veçevresince hiç de hofl karfl›lanmam›flt›r. Hoflnutsuzlu¤un yüzeye ç›kmas›ysa1902’deki Jön Türk Kongresi’nde olmufltur.

Avrupa’daki ilk Jön Türk gruplar›n›n karakteristik özelliklerini s›ralay›n›z.

4 maddelik karar tutana¤›n›n 2. maddesindeki, “‹mparatorlu¤un bütün halkla-r› ve ›rklar› ... yerel yönetimde pay sahibi olmalar›” ve 4. maddenin, “Uluslararas›anlaflmalara ve özellikle Türkiye’nin iç güvenli¤i ile ilgili düzenlemeleriyle BerlinAntlaflmas›na kesinlikle sayg› gösterilmesi ve Berlin Anlaflmas›ndaki düzenlemele-rin imparatorlu¤un bütün eyaletlerinde uygulanmas›” hükümleri ne SabahattinBey’in aç›l›fl konuflmas›yla ne de Ahmet R›za Bey’in fikirleriyle örtüflüyordu. Amabu durum, Ermenileri Prens Sabahattin’den ay›rmad›¤› hâlde, Ahmet R›za ve çev-resinin bu gruplardan tamamen ayr›lmas›na sebep olmufltur.

Jön Türk Kongresi’nin ertesinde yay›nlanan Osmanl› Terakki ve ‹ttihat Cemiye-ti’nin 41 madde ve bir ekten oluflan program›, hem kongredeki fikir ayr›l›klar›na›fl›k tutmas› hem de ilk günlerden beri arkas›nda durulan ilkelerin bir kere daha al-


Resim 7.1

Jön Türkler olarakadland›r›lan Abdülhamidmuhalifleri önce AskerîT›bbiye’de örgütlenmiflsonras›nda toplumunde¤iflik kesimlerinden detaraftar kazanm›fllard›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

t›n› çizmesi bak›m›ndan önemliydi. Program›n üçüncü maddesindeki; “De¤iflik Os-manl› unsurlar› aras›nda vatanperverlik ve insanl›k hisleriyle bütünleflmifl samimibir birlik oluflturmak, vatan›n ilerlemesi için Osmanl›lar› el birli¤iyle çal›flma¤asevk ve teflvik etmek” sat›rlar›yla partiye ad›n› veren “ittihad”›n; dördüncü maddede-ki; “Devlet-i Aliyye-i Osmaniyyenin siyasi ba¤›ms›zl›¤› ve topraklar›n›n tümününkorunmas›” ifadesiyle de ba¤›ms›zl›¤a vurgu yapmaktayd›. Program›n yay›nland›-¤› günlerde imparatorluk Do¤u Anadolu ve Makedonya’daki isyanlarla çalkalan-maktayd›. Ahmed R›za’n›n kaleme ald›¤› yaz›, ‹ttihatç›lar taraf›ndan da sürdürüle-cek Osmanl›c› duyguyu tüm berrakl›¤›yla gözler önüne sermekteydi; “Makedonyave Ermeni komitelerinin belirli birer bölge için istediklerini biz hiçbir ulusal ayr›-l›k gözetmeden bütün Türkiye için istiyoruz. Ah! Ermeniler, Giritliler, Araplar, Ar-navutlar, Türkler, Osmanl› Rumlar›, genel ›slahat isteyerek müflterek düflmanakarfl› u¤rafllar›n› birlefltirseler !”

Prens Sabahaddin’in kurtulufl reçetesinin Ahmed R›za’dan farkl› oldu¤u 1906 y›-l›nda yay›nlanan parti program›yla tüm ç›plakl›¤›yla belli olmufltu. Program›n ilkve ikinci maddeleriyle devlet idaresinin, adem-i merkeziyet ve yetki geniflli¤i ilke-lerine dayanarak ve yine vilayet meclisleri kanal›yla yap›laca¤› ilan ediliyordu. Heriki cephenin üzerinde birleflti¤i tek konuysa Osmanl› bürokrasisinin çürümüfllü-¤üydü. Liyakat yerine sadakat ilkelerinin gözetildi¤i devlet teflkilat›n›n içinde bu-lundu¤u durumu sert flekilde elefltiren Ahmed R›za’c›lar gibi (“Bir kitab okuyama-yan kapucu veya sucu bir Maarif Naz›r› veya Adliye Naz›r› intihab ediliyor”) Sa-bahaddin de “ars›zlar kafilesi” olarak adland›rd›¤› devlet yöneticilerinin ülke için-deki bireysel düflünceyi yok etti¤ini çok sert ifadelerle yaz›lar›nda, konferanslar›n-da belirtmekteydi.

1902’den 1908’e kadar olan dönemde iki önemli k›r›lma noktas› vard›r. ‹lki, ‹t-tihatç› hareketin esas kayna¤›n› oluflturan, Selanik merkezli Osmanl› Hürriyet Ce-miyeti’nin faaliyetlerinin ortaya ç›kmas›yla üyelerinin bir k›sm›n›n Paris’e kaçmakzorunda kalmas›yd›. Hüsrev Sami ve Ömer Naci Beyler gibi isimler ülkeden ç›kar-ken, Cemiyet kendilerinden Paris’teki Jön Türk gruplar›n› araflt›rmalar›n› istemiflti.Hüsrev Sami Bey’in makalelerinin bir süre sonra fiura-y› Ümmet’te yay›nlanmas›,Hürriyet Cemiyeti’nin Ahmed R›za grubuyla yak›nlaflt›¤›n› göstermekteydi. Yak›n-laflma, 1907’de Cemiyet’in isminin “Terakki ve ‹ttihat” olarak de¤ifltirmesiyle so-nuçland›. ‹kinci k›r›lma noktas› ise yine ayn› y›l›n sonunda düzenlenen ‹kinci JönTürk Kongresi’dir. Kongreyle cemiyetler, aralar›ndaki tart›flmaya son vererek önce-likle mevcut hükümetin düflürülmesini, anayasan›n yürürlü¤e konulmas›n› ve par-lamentonun aç›l›fl›n› esas hedef olarak belirlemifl ve haz›rlanan ortak çal›flma prog-ram›n›n alt›na imzalar›n› koymufllard›. Meflrutiyet’in ilan› sonras›nda yaflanacak ku-rumsal olaylara geçmeden önce Jön Türklerin siyasi görüfllerine k›saca göz atal›m.

Jön Türklük: Jön Türklerin en derin özlemlerinin “hürriyet” oldu¤u do¤ru de-¤ildir. Söz konusu idealist grubun iki ana amac› vard›: 1- Vatan› içinde bulundu¤ukötü durumdan kurtarmak. 2- Milleti içinde bulundu¤u zulüm ve esaretten ç›kar›pinsanl›¤a lay›k bir biçimde yaflatmakt›. (Mardin,1983: 219; Akflin, 1971: 154-155). Buhedeflere ulaflmak için Jön Türklerin yol haritas›n›, pozitivist okulun kuramc›lar›çizmifltir. Le Bon, Comte, Buchner ve Durkheim gibi isimlerin hem sivil hem de as-keri s›n›fa mensup Jön Türkler aras›nda bu kadar popüler olmas› da bu nedenledir.

Jön Türk çevresine egemen olan bir anlay›fla göre “hayat”; “fizik ve kimyadanibaretti.” (Hanio¤lu,1989: 604). Hayat kavram›n› elle tutulabilir bir nesne gibi ta-n›mlamakla, ona ba¤l› her unsurun bilimsel yöntemlerle analiz edilebilece¤i sonu-cuna ulaflm›fllard›. Jön Türklerin kendilerini “sosyal tabip” olarak adland›rmalar›n›n

1577. Ünite - I I . Meflrut iyet Dönemi’nde (1908-1918) Yönet im Yap›s ›

arkas›nda böylesi bir ç›kar›m yat›yordu. Jön Türkler geldikleri sosyal katman›n daetkisiyle halk›, yap›lacak reformlar›n d›fl›nda b›rak›lmas› gereken bir nesne olarakgörmediler. Fakat seçkinci bir potada eritilen bu projede halka etken de¤il, edil-gen bir durufl uygun görülmüfltü.

Seçkincilik: Jön Türklerin seçkinci düflüncelerini flekillendiren kifli, Frans›zsosyolog Gustave Le Bon’du. Halk›n bir y›¤›ndan fark› olmad›¤›n› ve parlamento-daki milletvekillerinin de bu y›¤›n›n bir uzant›s› oldu¤unu iddia eden Le Bon, ide-

al devletin bir elit tabaka taraf›ndan yönetilme-si gerekti¤i fikirleriyle Jön Türkleri fazlas›ylaetkilemifltir. Jön Türkler, Abdülhamid yöneti-mini sineye çekip kendi düflüncelerine tepkivermeyen halk› “her halk lay›k oldu¤u yöne-tim biçimince idare edilir” prensibiyle projele-rinin bir parças› olmaktan ç›karm›flt›r. Öyle kiAhmet R›za ve çevresi, Jön Türk kongrelerindehalk kanal›yla devrim yap›lmas› fikrini, “kabave cahil kimselerin deste¤i ile devrim yap›lma-s›n›n mümkün olmad›¤›” gerekçesiyle kesinbir flekilde reddetmifllerdi. Abdülhamid Döne-mi’nde Askerî Okullar Bafl Müfettifli olan Col-mar Von Der Goltz Pafla taraf›ndan yaz›lan vemektepli subaylar aras›nda da çok popüler olan

“Silahl› Ulus” isimli eserde, ›srarl› bir flekilde kuv-vetli hükümet fikrinin alt› çizilmifl ve askeriyenin devletin en önemli hizmetkâr› ol-mas› istenmifltir. Bu da bizi Jön Türklerin akl›ndaki devlet biçimine getiriyor.

Kuvvetli Devlet: Yirminci yüzy›l›n bafl›nda devlet kuramlar›na yön veren kav-ram Reichstaat (hukuk devleti) olmufltur. Güçlü devlet anlay›fl›n› sistemin merke-zine yerlefltiren bu görüfl, devletin hem kendi içindeki iflleyiflini hem de halklaolan iliflkisini güçlü yasal ba¤larla tan›mlam›flt›r. Jön Türk devlet anlay›fl› bu kadarbiçimsel olamazd› çünkü do¤ay› organik bir yap›da çözümleyen bak›fl aç›s›, fazla-s›yla sosyal darwinist prensipten beslenmekteydi. (Hanio¤lu, 1995: 214-215) . ‹kti-dar›n temeli bilgi ve bilgiyi elinde tutan kesim de iktidarda olmal›yd›. Güçlü dev-let prensibinin Jön Türk çevrelerince hararetle desteklenmesinin bir di¤er sebebide kendilerinin bürokratik kalemlerde yetiflmifl kifliler olmalar›ndan kaynaklan›-yordu. Hizmet anlay›fl›n›n somutlaflm›fl bir flekli olan devlet memuriyeti ve onunkendine özgü yap›s›, Jön Türk düflünce ikliminin ana damarlar›ndan birini olufltur-maktayd›.

Anayasa ve meclis ise ancak bu amaçlar ekseninde faaliyet gösterebilirdi. JönTürk eylem plan›nda anayasan›n ilan› ve meclisin aç›lmas› her zaman ilk s›ray› tut-mufltu. Yine de kozmopolit bir imparatorlukta temsil hakk›n›n geniflletilmesi, on-lar›n tasarlad›klar› yönetim profiliyle çelifliyordu. Bu ba¤lamda meclis de son dere-ce seçkinci bir çevreden oluflturulacakt›. ‹mparatorluk içindeki her az›nl›¤›n enseçkin üyeleri bu meclise kabul edilecekti. ‹ttihatç›lar bu ideal meclis projesinin ilkprovas›n› 1908 sonbahar›ndaki genel seçimlerde yapm›fllard›. Halk›n hangi aday›seçmesi gerekti¤i konusunda merkez teflkilat›nca oluflturulan heyetler vilayetlereda¤›l›p görev alm›fllard›.

Jön Türk düflüncesini biçimlendiren bir di¤er konu da hiyerarfli olmufltur. JönTürkler için hiyerarfli önemliydi ve mutlaka olmal›yd›. Var olan› y›kmak de¤il, ye-ni bafltan tan›mlamak istiyorlard›. Bu ayn› zamanda onlar›n ütopist olmayan fikir


Resim 7.2

Gustave Le Bon,kitle psikolojisiüzerine ilkçal›flmalar›yapan bilimadam›yd›.

Sosyal Darwinizm: CharlesDarwin’in düflüncelerinin1870’lerden itibaren sosyalbilimlere uyarlanmas› ileulafl›lan bak›fl aç›s›.

adamlar› oldu¤unun da bir göstergesiydi. Bu nedenle mevcut hiyerarflik yap› de-¤ifltirilip piramit fleklindeki toplum katman›n›n tepesine mektepli elit oturmal›yd›.Önemli ifller ancak elit kesimce yap›labilirdi, dolay›s›yla bu da onlara toplumu yö-netme hakk› vermekteydi.

‹kincil Gruplar›n Yeri: Jön Türk sistemati¤inde toplum ve devlet aras›ndaba¤lant› sa¤layan ikincil gruplara yer ayr›lmam›flt›r. Çünkü bu gruplar›n imparator-luk içindeki yans›malar› olan az›nl›klar›n dinî yöneticileri ve ayanlar gibi kesimler,Jön Türklere göre geleneksel yap›y› kuvvetlendirmek ve halk› sömürmek haricin-de baflka bir fleye hizmet etmiyordu. Dolay›s›yla bu kesimleri d›fllay›p millet iledevleti birlefltiren bir yap›, kolayca imparatorlu¤un ilerlemesini de sa¤layabilirdi.Pozitivizm’in ana düsturu “düzen”in (order) Jön Türklerce ittihat - birlik fleklindetadil edilmesi böylesi bir ç›kar›m›n sonucuydu. Dolay›s›yla böylesi bir yap›da “boz-guncu” ikinci gruplar›n yeri olamazd›.

Jön Türk düflüncesinin temel kavramlar›n› s›ralay›n›z.

HÜRR‹YET’‹N ‹LANI: KAOS & SAVAfi“Etrafa zarar vermeyen bir gök gürlemesi gibi patlayan” ve k›sa sürede tüm impa-ratorluk sath›na yay›lan Meflrutiyet’in ilan› haberi, günlerce sürecek sokak yürü-yüfllerinden, zulmüyle flöhret yapm›fl memurlar›n linç edilmesine kadar afl›r› sevinçgösterileriyle kutlanm›flt›.

.

Ancak; hürriyet, eflitlik, adalet ve kardefllik sloganlar› eflli¤inde yap›lan kutla-malar›n coflkusu, pek k›sa sürmüfltür. Sloganlardan ilki olan hürriyetin, Jön Türkanlam dünyas›ndaki yeri ve kavram›n ayr›l›kç› az›nl›k örgütler taraf›ndan k›sa süreiçerisinde “ba¤›ms›zl›k” fleklinde yorumlanmas›, sloganlar›n masumiyetini gölgele-mifltir. Bunlara bir de Jön Türkler aras›ndaki eski fikir ayr›mlar›n›n sert tart›flmala-ra dönüflmesinin eklenmesiyle rejimin temel ilkelerinin anlafl›lmas› ve yerleflmesimümkün olmam›flt›r. 1876 y›l›nda Kanun-i Esasi haz›rlan›rken bizzat komisyonüyeleri saltanat merkezli düzenlemelerden rahats›zl›k duymufllard›. 33 y›ll›k tecrü-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Resim 7.3

Hürriyet’in ilan›n›sembolize eden ogünlerdeyay›mlanm›flkartpostallardanbir tanesi

be, flüpheleri hakl› ç›karm›flt›r. Ancak 6,5 ay uygulamada kalabilmifl bir metin üze-rinden Jön Türklerin “kurtulufl” reçeteleri yazmas›, önce anayasay› ard›ndan ana-yasal dönemi keyfiliklere savurmufltur. II. Abdülhamid bölümünde yapt›¤›m›z üze-re önce anayasa de¤iflikliklerine, ard›ndan kurumsal dönüflümlere ve nihayet tefl-kilat yap›s›na de¤inerek dönemin genel hatlar›n› ç›karmaya çal›flaca¤›z.

Saray’dan Nuruosmaniye’ye Kanun-i Esasi23/24 Temmuz akflam› Kanun-i Esasi ikinci defa ilan olunurken, Said Pafla hükü-metinin kuruluflunda padiflahça yap›lan tercihlerin gözlerden kaçmamas› Anayasatadilini kaç›n›lmaz bir hâle getirmifltir. Parlamentonun aç›l›fl›yla düflünce art›k cid-di flekilde telaffuz edilmeye bafllanm›fl ancak 31 Mart ‹syan›’na kadar somut birgeliflme yaflanmam›flt›r. 31 Mart’tan sonra padiflah ve hükümetin de¤ifltirilmesininötesinde yap›sal sorunlara el at›lm›fl ve bu ba¤lamda Kanun-i Esasi’nin 24 madde-si yeniden düzenlenmifltir. Mehmed Reflat’›n daha cülûs hatt›nda müjdesini verdi-¤i düzenlemelerle rejimin a¤›rl›k merkezi yasamaya kayd›r›lm›flt›r. ‹ttihatç›lar›nparlamentoda ço¤unlukta oldu¤u ve iç isyan› bast›rarak güven tazeledi¤i bir or-tamda; 3, 6 ve 7. maddelerle sultan›n görevleri yeniden tan›mlanm›fl; bas›n, kifli,toplanma hürriyetiyle evrak›n gizlili¤ine vurgu yap›lm›flt›r (md. 10, 12, 119, 120).

Sadrazam ve fleyhülislam seçimini meclise, onay›n› saraya b›rakan yeni düzen-lemede, Meclis-i Vükelân›n amiri sadrazam›n yetkilerinin bir kere daha alt› çizil-miflti (md. 27-28). ‹ade-i itibar edilen tek mercii sadaret olmam›fl, naz›rlar›n kurum-lar›ndan sorumlu oldu¤u ve gerek hükümet kararlar›nda gerek kendi nezaret iflle-rinde de meclise karfl› yükümlü bulunduklar› belirtilmiflti (md. 29-30). Meclis fes-hinin koflullar›n› belirleyen yeni düzenleme, kanun-› muvakkat yani geçici kanu-nun karar ve tasdik flartlar›n› belirleyerek Meclis-i Vükelan›n manevra alan›n› ge-niflletmifltir (md. 35-36). Kanun teklif ve onay sürecini de takvime ba¤layan bir di-¤er maddeyle hem Ayan hem Saray vetosunun önü kapat›lm›flt›r (md. 54).

1911 Sonbahar›na gelindi¤inde ‹ttihatç›lar, iki y›l öncesinde savunduklar› dü-flüncenin art›k tam tersini savunmaktayd›. Yemen, Arnavutluk ve Trablusgarb’tadevam eden savafllar, ‹ttihatç›lar›n yönetim anlay›fl›n› tart›flmaya açm›flt›r. Kuruluflilkelerinden ödünler verdikçe kendi içerisinde de bölünmelere u¤rayan cemiyet-ten f›rkalar, partiler ç›km›fl bu ise meclis ço¤unlu¤unu tehlikeye düflürmüfltür. Hür-riyet’in ilan günlerinde “cemiyet-i mukaddese” olarak nitelenen ‹ttihatç›lar›n yasal-l›¤›, 1911’lere gelindi¤inde s›radan vatandafllar taraf›ndan dahi sorgulan›yordu. Si-yaset d›fl› kalmak için partileflmeyen ancak büründü¤ü gizemli havan›n rejimi ze-hirlemesine mâni olamayan ‹ttihatç›lar›n, yerel seçimlerde Hürriyet ve ‹tilaf’a karfl›baflar›s›zl›¤a u¤ramas›yla Anayasa’n›n yönünü tekrar saraya çevirme düflüncesinekap›lmalar› ayn› s›ralarda oldu.

7, 35 ve 43. maddelerle ilgili de¤ifliklikler için toplanan komisyon, haz›rlad›¤›tasar›y› üzerinde bir ay boyunca tart›fl›laca¤› meclise sevk etmiflti. Tart›flmalar ade-ta geçmiflini reddederek, padiflah için yetki art›r›m› isteyen ‹ttihatç›lar için hazin ol-mufltur. Üç y›l gibi k›sa bir sürede rejimin tüm de¤erlerini alt üst eden ‹ttihatç› kur-maylar, parlamentonun statüsünü 1876 tarihine geri çevirmekle kalmam›fl, içerisin-deki muhaliflerden ar›nd›rmak için ülkeyi yeni seçimlere götürmüfltür. Ülke ad›mad›m Balkan Savafl›’na do¤ru sürüklenirken, Sadrazam Said Pafla kanal›yla verilenteklifi benimseyen yeni kurulan ‹ttihatç› parlamento, meclis feshini sadrazam tek-lifi, saray›n onay›na b›rakm›flt›r. Ancak yeni de¤iflikli¤in hemen ayn› y›l içerisinde‹ttihatç› parlamentoyu da¤›tmak için kullan›lmas›, ‹ttihatç›lar›n siyasi gerçeklerinçok da ay›rd›nda olmad›¤›n› gözler önüne sermiflti.


‹ttihat ve Terakki’nin genelmerkezi, Nuruosmaniye fierefSoka¤›’nda bulunmaktayd›.

31 Mart ‹syan›: Günümüztakvimiyle 13 Nisan günügerçekleflen ve ‹ttihatç›iktidar› hedef alan statükoyanl›s› baflkald›r›.

‹ttihatç›lar on y›l içerisinde yedi anayasa de¤iflikli¤ine imza att›. Bu yedi de¤i-flikli¤in tek bir amac› vard›; mevcudiyetlerini sa¤lamlaflt›rmak. En son 1918’de ge-tirdikleri tek maddeli de¤ifliklikle (md. 69) savafl durumunun devam› hâlindemeclisin seçimlere gitmeden uzat›labilece¤i karar alt›na al›nm›flt›. Öncesinde mec-lis kompozisyonu üzerinde kafa patlatan ‹ttihatç›lar, 1913 y›l›ndaki darbeyle reji-min kontrolünü ele alm›fllar ve muhaliflerden temizledikleri parlamentoyu seçimegötürmeye dahi art›k gerek görmemeye bafllam›fllard›. 1898 Askeri T›bbiyesi’ndeüzerine yeminler içilen metnin yirmi y›l içinde düflürülen durumu, ayn› zamandamiras al›nan ve sürdürülen siyasi kültürün de yans›mas›yd›. Anayasa maddeleri-nin pefli s›ra de¤ifltirilmesi, 1908 Temmuzu’nun iyimserli¤inden h›zl› bir flekildeuzaklafl›lmas›na yol açm›flt›. 1918’deki düzenlemeyle de “meflrutiyet art›k fiilenbitmiflti.”

MEfiRUT‹YET HÜKÜMETLER‹ VE OSMANLI BÜROKRAS‹S‹Kamil Pafla Hükümeti: Anayasay› yürürlü¤e koyan ancak üyeleri padiflah tasar-rufuyla belirlenen Said Pafla Kabinesi’nin iki haftay› doldurmadan el çektirilmesiüzerine A¤ustos’un dördünde -‹ttihatç›lar›n deste¤iyle- Kamil Pafla Hükümeti’nikurmufltur. 13 fiubat’a kadar görevini sürdürecek olan kabine, önemli bürokratikreformlara giriflecekti. Öncelikle Hürriyet’in ilan›yla gayr›resmî flekilde bafllayanmemur ç›karmalar›, hükümetin kontrolü alt›na girmifl ve bu kapsamda Abdülha-mid merkezli teflkilat yeni bafltan düzenlenmeye bafllam›flt›r. Orman ve Maadin,Evkaf, Defter-i hakani ve Ticaret-Nafia nezaretlerinde kadro tenzilatlar› çok süratliflekilde iflletilirken, önceki dönem personelini denetim alt›nda tutan saray ayg›t›,Memurin-i Mülkiye Komisyonu feshedilerek yerine Dahiliye Nezareti’nde Sicill-iAhval Komisyonu kurulmufltu. Uygulama bir bak›ma önceki modele dönüfl gibi al-g›lanm›fl, ayr›ca valileri görev ve maafllar›na göre üç s›n›f hâlinde belirleyen reform-la taflrayla ilgili konular›n tek adresinin Dâhiliye Nezareti olaca¤›n›n alt› çizilmiflti.

Nezaret muhasebecilerinin Maliye Nezaretine çekilmesi, Techizat-› AskeriyeNezaretinin kald›r›lmas›, Rüsumat (gümrükler) müdürlü¤ü personelinin neredeyse

Toplam10.000 kifliye düflen

memur say›s›

Amerika Birleflik Devletleri 864.740 113

Almanya 714.860 126

Fransa 700.000 176

Rusya 575.980 62

Avusturya-Macaristan 569.685 125

‹talya 444.061 136

‹ngiltere 305.530 73

Osmanl› Devleti 220.917 105

Belçika 134.366 200

‹sveç 67.286 131

‹sviçre 46.475 140

Danimarka 33.449 136

Norveç 25.200 112


Tablo 7.11889-1901‹statistiklerine göresivil ve asker memursay›s› (Tural, 2009:92)

yar›ya çekilmesi, Maliye Nezareti baflta olmak üzere Nafia ve Rüsumat idarelerineyabanc› uzman (müflavir) getirilmesi, yeni dönemde arkas›nda ›srarla durulacakolan mali merkezileflmenin habercisiydi. Yabanc› uzmanlar hem ihtiyac›n hem dereformlar›n samimiyeti konusunda Bat›l›lara gösterilen teminat›n iflaretiydi. Bat›l›-lar›n güveninin kazan›lmas›, her fleyden önce borç temininin garanti alt›na al›nma-s› bak›m›ndan hayatiydi. Hükümet reformlar› gerçeklefltirmek ve memur maafllar›-n› ödemek için bu kayna¤a, iflbafl› yapt›¤› ay›n sonunda baflvurdu. Ancak kaynak-lar›n yetersizli¤i maafl ödemelerini sadece birkaç ay düzenli k›lm›fl, 1909 fiubat›’n-da zorunlu kesintilere dönülmüfltü. Tasarruf tedbirleri III. Selim’den beri karfl›lafl›-lan ancak mevcut rejime yönelik öfkeyi art›rmak bir yana hiçbir semeresi olmayanbir yöntemdi. Hükümet bunun bilincinde olarak ziraat ve baytar birimlerini göz-den geçirirken, maden nizamnamesini yeniden düzenlemiflti. Önceki döneminsimge yasalar›ndan Tekaüd ve Terakki Kararnamesi’ni sil bafltan haz›rlamaya kararveren kabine, bafllatt›¤› nüfus say›m›yla gelir rezervlerinin dökümüne ulaflmak is-temiflti.

Yap›sal reformlar nedeniyle hükümet, k›sa sürede kendisini destekleyen çevre-leri dahi kaybetmifltir. Kamil Pafla’n›n ‹ttihatç›lar› kabineye almas› dahi sempati ya-ratmam›flt›. Önce Bulgaristan ard›ndan da Girit’in ba¤›ms›zl›k bildirileri, öfkeninfarkl› boyutlara t›rmanmas›na neden olmufl ve sonunda sadrazam aleyhine verilengensoruyla parlamento, hükümeti düflürmüfltür (13 fiubat 1909).

Hüseyin Hilmi Pafla Hükümeti: 14 fiubat’ta sadaret mührü emanet edilenHilmi Pafla ne ‹ttihatç›lara ne de kamuoyuna yabanc› bir isimdi. Makedonya’dakikar›fl›kl›klar üzerine 1902’de kurulan vilayet-i selâse (Selanik, Kosova ve Manast›r)umum müfettiflli¤ine getirilen pafla buradaki alt› y›ll›k mesaisi s›ras›nda ‹ttihatç› fa-aliyetlere kar›flmam›fl, bunun meyvelerini önce Kamil Pafla Hükümeti’ne dâhiliyenaz›r›, ard›ndan da sadrazam olarak toplam›flt›r. Hilmi Pafla’n›n yaklafl›k bir y›ll›ksadaretine bak›ld›¤›nda ertesi ay atlataca¤› 31 Mart buhran› d›fl›nda ola¤and›fl› birgeliflme görülmemifltir. Kamil Pafla taraf›ndan bafllat›lan finansal kontrolü maliyedetoplama politikas›, tüm h›z›yla devam ettirilmiflti. Örne¤in önceki y›l umum müfet-tiflli¤ini yapt›¤› bölgede görev alan ›slahat-› maliye komisyonu Hürriyet’in ilan›ylafeshedilince bar›nd›rd›¤› yabanc› uzmanlar Maliye Nezaretinin çeflitli birimlerinekayd›r›lm›flt›. Rüsumat idaresinin Maliye’ye ba¤lanmas›yla kaydedilen gelir art›fl›, ‹n-giliz büyükelçilik raporlar›na yans›yacak ölçüde barizdi. Posta ve Telgraf ile EvkafNezaretleri gibi para dolafl›m› ve ihale yat›r›mlar›n›n çok oldu¤u nezaretlerin Mali-ye’ye ba¤lanmas›yla neredeyse kurumsal anlamda merkezileflme tamamlanm›flt›.

Yay›nlanan maliye müfettiflleri nizamnamesi ve bafl›na getirilen Frans›z uzman-la devletin tüm birimleri s›k› bir mali disiplin içine çekilirken, üst üste yay›nlanantasarruf tedbirleriyle abart›l› unvan ve resmî k›yafetlere veda edilmiflti. Ancak bun-lar, yat›r›mlarla desteklenmedi¤i müddetçe karfl›l›¤› çok uzun sürede görülebilecekönlemlerdi. Pafla’n›n sadaret mührünü eline ald›¤› ay, memur ve mazûl maafllar›n-da zorunlu indirimlere gitmesinin ertesi ay sistemi tehlikeye düflürecek ayaklanma-da hiçbir pay›n›n olmad›¤›n› söylemek kolay de¤ildir. Sadaret baflta olmak üzeredevletin tüm kurumlar›ndaki kadro tasfiyeleri (tensikat) ve maafl ödemelerindekisorunlar, hürriyet coflkusunu öfkeye dönüfltürmekteydi.

‹ttihatç›lar›n 31 Mart Olay›’ndan sonra güvenlik önlemlerine daha çok a¤›rl›kvermesi manidard›r. Abdülhamid rejimince kurulan Zaptiyye Nezaretini kald›r›la-rak yerine mülkiye ve hukuk mezunu personelle donat›lan Emniyet-i UmumiyeMüdürlü¤ü kurulmufl, di¤er yanda taflraya daha kolay nüfuz edebilmek için Dâhi-liye Nezareti’nde bir teftifl birimi oluflturmufltur. Geliflmeler sonucunda as›rl›k kap›


kâhyal›¤› birimi da¤›t›lm›fl, özellikle uzak vilayet valilerinin maafllar› art›r›larak enaz›ndan bu beldeler ekonomik anlamda cazip hâle getirilmeye çal›fl›lm›flt›.

31 Mart ile mevcut rejimin, dolay›s›yla ‹ttihatç›lar›n ne kadar k›r›lgan oldu¤u gö-rülmüfltü. Güvenlik güçlerinin takviye edilmesinin yan› s›ra Cemiyet, nezaretlerdede kontrolü ele almak istemifl ve Bâb›âli’nin “Mart performans›”ndan memnun ol-mad›¤›n› aç›k bir flekilde göstermiflti. Bu amaçla meclis taraf›ndan reddedilecek,her naz›ra bir -‹ttihatç›- yard›mc›/müflavir verilmesi yasa tasar›s›na imza atm›flt›r.Ancak oylamadan meclis ço¤unlu¤unun kayboldu¤unu gören ‹ttihatç›lar, sistemiyeniden kurgulamaya karar vermifller ve bu amaçla da önce Hilmi Pafla’n›n görev-den istifa etmesini sa¤lam›fllard›. Gönüllerindeki isim, Mülkiye’den hocalar›, Hürri-yet’in ilan› sonras›nda k›sa sürelerle Dâhiliye ve Maarif Naz›rl›klar›nda bulunan Ro-ma Büyükelçisi Hakk› Bey’dir.

Hakk› Pafla Hükümeti: Hakk› Pafla kabinesini kurarken, Meflrutiyet 1,5 y›l›n›doldurmak üzereydi. Büyük bir flevkle bafllanan reform programlar›, önceki yüz-y›ldan yadigâr siyasi ve mali sorunlarla sekteye u¤rarken, sadece içerdeki de¤ilkomflularla giriflilecek savafllar imparatorlu¤un ka-derini belirleyecekti. Hakk› Pafla’n›n meclis bas-k›s›na ra¤men bütçe haz›rlayamay›fl› ve geçicibütçelerle sadaretini tamamlamas› böylesi bir aç-maz›n sonucuydu. Ülke gelirleri 26 milyon olma-s›na karfl› sadece Harbiye ve Bahriye Nezaretininbu pastadaki pay› 14 milyon lirayd›. Hilmi Paflakabinesinde oldu¤u gibi Hakk› Pafla da ilgisiniözellikle iç güvenlik konular›na hasretmifl, buamaçla jandarma reformuna mesai ve kaynakay›rmaya çal›flm›flt›. Gerek çeteler gerekse kilise-ler kanunu özellikle Balkanlardaki tansiyonu dü-flürmek amac›yla ç›kar›lm›fl yasalar olmas›na kar-fl›n, ne Arnavutluk ne de Yemen’deki büyük çap-l› baflkald›r›lara mani olunamam›flt›.

Hakk› Pafla, program›yla ülkeye “adalet ve ih-san” getirece¤ini müjdelemiflti. Bu amaçla Kamil Pafla’dan beri sorun olan memurtasfiyelerini kanun çat›s› alt›na alm›fl ve ma¤durlara devlet kap›s›n› tekrar aralam›fl-t›. Meclis taraf›ndan sürekli hat›rlat›lan Teflkilat Kanunu ise türlü mazeretlerle ge-çifltirilmiflti. Bir di¤er Keyfilik Memurlar Kanunu’nda sergilenmifl ve say›s›z memurdilekçesi, toplant› ve yaz›s›na karfl› hükümet, genel bir memurlar yasas›yla eliniba¤lamak istememifltir.

Ülkenin ad›m ad›m Balkan Savafllar›na sürüklendi¤i günlerde ‹ttihatç›lar parti-zan tutumlar›yla tüm toplumu siyasi kamplaflman›n kuca¤›na atm›flt›r. ‹tilafç›-‹tti-hatç› çekiflmesinden toplumun hiçbir kesimi kendisini kurtaramam›fl, memurlar dabu anaforun içerisine h›zl› bir flekilde çekilmifltir. Her ne kadar Hakk› Pafla kabine-si memurlara parti yasa¤›, siyasi yaz›lar yazma tedbirleri getirmifllerse de partizan-l›k kalem odalar›na kadar inmifltir. Uluslararas› politikada yaflanan s›cak geliflmelerkarfl›s›nda memurlar dahi seferberlik durumuna geçirilmifl, hükümetin süreci kon-trol etmekte zorlanmas› ve ortaya ç›kan güvensizlik nedeniyle öncekilerde görül-meyen flekilde hükümet hakk›nda tam on befl gensoru verilmiflti.


Resim 7.4

Hakk› Pafla törenüniformas›yla

Vergi hadlerindeki yükselme, demir yolu ve bay›nd›rl›k harcamalar›ndaki art›fl,önceki bir buçuk y›lda kaydedilen reformlar›n bir getirisi olarak görülebilir. Ancakimparatorlu¤un Afrika’daki son parças›nda patlayan savafl ve hükümetin acz için-de görevden çekilmesi, reformlar›n de¤il devam›n›, ihtimalini dahi uzun bir süreortadan kald›racakt›r.

Said Pafla Hükümeti: Said Pafla, 30 Eylül 1911’de saraya davet edildi¤indeAbdülhamid Dönemindekilerle beraber sekizinci hükümetini kurmakla görevlen-dirilmiflti. Özellikle ‹ttihatç›lar›n siyaset üzerinde artan etkisi ve patlayan Trablus-garb Savafl, kabine üyesi bulmay› zorlaflt›rsa da Pafla “eylem hükümeti”ni kurmufl-tur. Pafla’n›n okudu¤u programla ayn› zamanda üç y›l›n muhasebesini yapm›flt›r.Kabinesinin “hareket serbestisi”ne sahip oldu¤unu söylemesi ile ‹ttihatç› etkidenazade oldu¤unu ima etmifl, vergi ve gümrük resimlerine zam yaparak bütçeye den-ge getirece¤ini söylemiflti.

Önceki hükümet taraf›nda ç›kar›lan ve mali merkezileflmenin en önemli ad›m›olan “Muhasebe-i Umumiye Kanunu”nun kazan›mlar›na dikkat çeken Pafla, Maliyemüfettiflleri nizamnamesinde yap›lacak düzenlemeler sayesinde de devlet kurum-lar›n›n daha etkin bir flekilde denetim alt›na al›naca¤› vaadinde bulunmufltu. Niza-miye mahkemelerindeki uzun dava sürelerinin k›salt›lmas›, medrese müfredatlar›-n›n modernlefltirilmesi programda yer alan di¤er hedeflerdi.

Program›n okundu¤u günlerde bas›n, yabanc› uzmanlar›n faaliyetlerini sorgu-lamaya açm›fl ve askeriye bir tarafa b›rak›lacak olursa sivil bürokraside bu kifliler-den fayda al›namad›¤› tespitinde bulunmufltu. Osmanl› kurumlar›nda yabanc› uz-manlar›n görevlendirilmesine ilk defa önceki yüzy›lda bafllanm›fl, Kont de Bonne-val ile aç›lan kap›dan pek çok Avrupal› bürokrat girmiflti. Bas›n - ve bütçe görüfl-melerinde baz› mebuslar- özellikle Adliye Nezaretinde görevlendirilen Kont Ostro-rog’un planlar›ndan ve baflar›s›zl›¤›ndan dem vurarak, art›k bu stratejinin yenidengözden geçirilmesinin gerekti¤ini ileri sürmüfllerdi.

Said Pafla büyük umutlarla görkemli planlar›n› kamuoyuyla paylaflm›flsa dayaklafl›k on ayl›k iktidar›nda bunlar› hayata geçirecek imkân› bulamam›flt›r. Biryandan Trablusgarb ve Balkanlardaki çat›flmalar›n derinleflmesi, di¤er yanda ülkeiçinde iki defa seçime gidilmesi reformlar için ne kaynak ne de zaman b›rakm›flt›r.‹ttihatç›larla muhalifleri, ‹tilafç›lar aras›ndaki çekiflmenin her geçen gün artmas›ylahükümetin ifl yapabilme kapasitesi azalm›flt›r. Örne¤in askerî siyasetten uzaklaflt›r-mak için haz›rlanan kanun tasar›s›, söz konusu dinamikler çerçevesinde parlamen-todan geçirilememifl ve bunun sonucunda Said Pafla ve ‹ttihatç›lar 1912 Tem-muz’unda bir askerî darbeyle iktidardan uzaklaflt›r›lm›flt›r.

1913 Ocak ay›nda ‹ttihatç›lar›n iktidar› ele geçirip parlamentoyu tekrar açacak-lar› tarihe kadar Bâb›âli, Gazi Ahmet ve Kamil Pafla Hükümetlerine ev sahipli¤iyapm›flt›r. Her iki kabine özellikle Balkan Savafllar›ndaki bozgunlarla itibar›n› yiti-rirken, iç politikada ‹ttihatç›lara karfl› yürüttükleri yok etme kampanyalar›yla mev-cut gerginli¤in artmas›na neden olmufllard›. Memurlardan al›nan ‹ttihatç› olmad›k-lar›na dair beyanlar ve naz›rdan kaymakama kadar tüm memur atamalar›na ‹tilafç›siyasilerin kar›flmas›, Rumeli’nin kayb›yla beraber giden geliflmelerdi. 23 Ocak’ta‹ttihatç›lar Bâb›âli’yi ele geçirdiklerinde önlerinde Balkanlar› kaybetmifl ve bürok-ratik mekanizmas› -kendi katk›lar›yla- felç geçirmifl bir enkaz duruyordu.

Mahmut fievket Pafla Hükümeti: 31 Mart Olaylar› s›ras›nda Hareket Ordusuumum kumandan› ve meflrutiyet hükümetlerinde harbiye naz›r› olarak görevler


alan fievket Pafla, ilk ‹ttihatç› kabinenin sadrazam› olmufltur (24 Ocak 1913). Dörty›l boyunca hükümetleri perde arkas›ndan yönlendiren, kabineye en çok 2-3 üyesokan Cemiyet, 1912 y›l›nda edindi¤i ac› tecrübelerin ›fl›¤›nda art›k do¤rudan hü-kümeti ele alm›flt›r. fievket Pafla’n›n katledilece¤i 12 Haziran tarihine kadar geçenk›sa sürede Yanya, Edirne ve ‹flkodra savunmalar›n›n çökmesiyle Londra’da yürü-tülen baflar›s›z diplomatik süreç döneme damgas›n› vurmufltur. Bu k›sa sürede da-hi Pafla, pek çok reform plan›na imza atm›flt›. Bu kapsamda, Do¤u Anadolu’ya birtetkik heyetinin gönderilmesi, Suriye Umum müfettiflli¤inin kurulmas›, Arap co¤raf-yas›nda kamu alan›nda Arapçan›n serbest b›rak›lmas›, uzak vilayetlerde yerel milisordu kurma çabalar›na giriflilmesi ve önceki hükümetlerin vaatleri aras›nda bulunanmemurin kanunu için bir komisyonun oluflturulmas› göze çarpan bafll›klard›r.

Balkan Savafl› ile özellikle artan asayifl problemi bekçilerin silahland›r›lmas›ylagiderilmeye çal›fl›lm›fl, sulh hâkimleri yasas› ile özellikle taflradaki adli sorunlaradaha çabuk müdahale edilmesinin zemini yarat›lm›flt›r. Bunlar aras›nda belki deözellikle vurgulanmas› gereken yasa, I. Meflrutiyet parlamentosundan beri sürekliüzerinde konuflulan Vilayet Kanunu’nun bu dönemde ilan edilmesidir (26 Mart1913). Taflra idarelerini özellikle finansal anlamda kendi ayaklar› üzerinde durabi-lecek yap›lar hâline getirmeyi, bu anlamda tüzel kiflilik tan›may› hedefleyen yasaüzerinde afla¤›da daha uzun bir flekilde durulacakt›r.

Kuflkusuz hükümetin önündeki en büyük engel mali sorunlard›. Hükümetinkurulmas›yla Cavit Bey’in Avrupa baflkentlerinde borç aray›fl›na bafllamas› ayn› s›-ralarda olmufltur. Di¤er yanda ülke içinde artan gerilimi yat›flt›rmak için ‹ttihatç›lar,Prens Sabahaddin ve ‹tilafç› liderlere bürokraside makamlar teklif etmifller ancakhusumetin bu kadar kolay giderilemeyece¤ini fievket Pafla’ya düzenlenen suikastile görmüfllerdir.

Said Halim Pafla Hükümeti: Artan Arap milliyetçili¤ine cevap olmak üzeresadarete getirildi¤i iddia edilmiflse de ‹ttihatç›lar›n 1913 Haziran›’nda ›srarla arka-s›nda durduklar› kifli Said Halim Pafla’yd›. Arap ayd›nlar›n›n Bat› ülkelerinde ba-¤›ms›zl›k için kulis yapt›klar› günlerde ‹stanbul önemli toplant›lara sahne oluyor veErmenilerle meskûn olunan bölgelerde genifl çapl› reform planlar› üzerine müza-kereler yürütülüyordu. Said Halim Pafla kabinesi bask›lar› bir parça da olsa azalta-bilmek için Osmanl› topraklar›n›n tümünü alt› müfettifllik bölgesine ay›rm›fl ve cid-diyetini sergilemek istemifltir. Ancak bu samimiyet jesti, Anadolu’nun do¤usunda-ki yedi vilayette iki jandarma bölgesinin oluflturulmas›n› engellememifltir. Bat›l›devletler söz konusu idari birimlerin yabanc› uzmanlar denetiminde teflkilatlanma-s›n› isterlerken, adeta gelecekte kurmay› düflündükleri devletlerin zeminini yarat-may› planlam›fllard›.

Di¤er yanda Bat› Anadolu’da zirai kalk›nma için yabanc› uzman getirilmesi, t›p-k› Do¤u Anadolu’da demir yolu inflas› projesi gibi Bat›l› devletlerin vetosuyla kar-fl›laflm›flt›. K›saca dünya ad›m ad›m büyük savafla do¤ru yaklafl›rken art›k saflar›netleflen taraflar, çevre ülkelerde meydana gelecek plan d›fl› geliflmelerden rahat-s›zl›k duyuyorlard›.

Kas›m 1914’te Osmanl› Dünya Savafl›’na girerken hükümet, geneli ve sonucuetkilemeyen küçük çapl› reformlar içerisindeydi. Deniz kaçakç›l›¤›n›n önlenmesiiçin Rüsumat Emaneti (Gümrük ‹daresi) bir dizi yasaklamalar ilan ederken, EvkafNezaretinde hem teflkilat hem gelirler -hicaz demir yolu düzenlemesi gibi- bak›-m›ndan düzenleme yönetmelikleri pefli s›ra yay›nlanm›flt›. Cemiyet’in fievket Pafla


sonras› ve büyük savafl öncesi emniyet ifllerine gösterdi¤i hassasiyet uzun süredenberi üzerinde çal›fl›lan Polis Nizamnamesi’yle daha iyi anlafl›lm›flt›r -özgürlüklerink›s›tlanmas› anlam›nda. Benzer kontroller bürokrasi içerisinde yay›nlanan bir dizireformla sürdürülmüfltür. S›nav sistemini hiyerarflinin her kademesine yayg›nlaflt›r-mak isteyen Cemiyet, 1909 bütçe görüflmelerinde kald›r›lan Sicill-i Ahval idaresini,etkin bir denetleme organ› olarak yeniden kurmufltur.

Ancak ekonomik anlamda memurlar›n içinde bulunduklar› durum, kelimeninher anlam›yla düflündürücüdür. Maafl yerine gönül alma kabilinden da¤›t›lan tafl›tbiletleri veya vergi indirimlerinin ne derece kar›n doyurdu¤u okuyucun takdirineb›rak›lm›flt›r. Osmanl› memuru, içinde bulundu¤u flartlara bakmaks›z›n getirilenonca önlem ve uyar›ya ra¤men Balkan Savafllar›’nda ve daha sonra I. Dünya Sava-fl›’nda cepheye koflmufl veya para toplayarak gerek erzak gerek mühimmat bak›-m›ndan ordusuna hizmette üstüne düflen vazifeyi fazlas›yla yerine getirmifltir.

Abdülhamid ve II. Meflrutiyet Dönemleri ba¤lam›nda bürokrasinin konumunu tart›fl›n›z.

II. MEfiRUT‹YET YÖNET‹M‹N‹N YAPI TAfiLARI

Sultan“Hükümdar saltanat eder; fakat hükümet etmez”.

1908 Temmuzu’nda anayasan›n ikinci defa uygulamaya geçirilmesiyle mevcutde¤erler sistemi bir kere daha gözden geçirilmifl bu kapsamda sultan›n Osmanl›lariçin, “faide-i maneviye”, hilafetin ise tüm Müslümanlar için “ulvi ve sayg›de¤er birduygunun” kayna¤› oldu¤u belirtilmiflti.

Hükümdar›n yetkileri, anayasan›n ilgili maddeleriyle s›n›rlanm›flt›. Padiflah›nhutbe okutmas›, para bast›rmas›, niflan vermesi, rütbe da¤›tmas› ve memur azil-ta-yin etmesi Kanun-i Esasi’nin 7. maddesinde belirtilirken, özellikle getirilen ek aç›k-lamalarla azil-tayin konular›nda “kanuna uygunluk” flart› aranmaya bafllam›flt›. Os-manl› kara ve deniz kuvvetlerinin komutanl›¤› da yine ayn› maddeyle sultana b›-rak›lm›flt›. Ancak bu, sultana nizamname yay›nlama hakk› veren hüküm gibi ger-çek hayatta karfl›l›¤› olmayan bir ibareydi. Sultan›n meclis açma ve kapama hakk›da yine çok kesin kurallarla belirlenmiflti. Anayasa’n›n 7, 43 ve 44. maddeleriylesultan, meclisi vaktinden önce toplayabilir, ola¤anüstü toplant›ya davet edebilirancak vaktinden önce kapayamaz veya çal›flma takvimini Âyan Meclisinden farkl›flekilde düzenleyemezdi. Meclisin y›ll›k çal›flma süresi toplam dört ayd›. S›k›yöne-tim ilan›n› ise yasa, padiflahla beraber meclise de vermiflti. Kanun-i Esasi’nin 7. mad-desi padiflaha meclisi tatil etme hakk› tan›m›flt› ancak bu süre üç ay› geçemezdi.

Padiflahlar›n yarg› sahas›na giren ayr›cal›klar› da bulunmaktayd›. Anayasa’n›n 7.maddesi ile sultanlar›n bireysel aflar ilan edece¤i, cezalar›n› tamamlayanlara huku-ki haklar›n› geri verebilece¤i ve hâkimleri tayin edebilece¤i belirtilmiflti. Hâkimler-le ilgili olarak ‹spanya, Avusturya, Felemenk, Rusya, Prusya, Würtemberg ve Lük-semburg ülkelerinde de benzer bir yasa uygulanmaktayd›. Bunun yan›nda sultan-lar›n birtak›m yükümlülükleri de bulunuyordu. Padiflahlar›n cüluslar›nda parla-mentoda Anayasa üzerine yemin etmesi, e¤er Meclis-i Mebusan kapal›ysa ilk otu-rumda bunu gerçeklefltirece¤i Kanun-i Esasi’nin 3. maddesinde kay›t alt›na al›n-m›flt›. Meclis aç›l›fl ve kapan›fllar›nda beyanname yay›nlamak da bu yükümlülükleraras›ndayd› ( md. 45).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Bütün bunlar›n yan›nda padiflah, tam anlam›yla bir dokunulmazl›k z›rh›yla ku-flat›lm›flt›. Yapt›¤› yanl›fll›klar›n tümü sadrazama veya naz›rlara tahvil edilirdi. Bunaflahsi nedenlerle adam öldürmek de dâhildi. Osmanl› hükümdar›n›n taht›na göz di-kenler Divan-› Âliye gönderilirken (Kanun-i Esasi md. 92), can›na kast edenleridamla cezaland›r›l›rd› (ceza kanunnamesi md. 55). Padiflaha hakaretin cezas› üçay ile üç y›l aras›nda de¤iflirken, bas›n yoluyla elefltirilerde ve yak›fl›ks›z imalardabulunman›n cezas› yine ayn› oranlarda belirlenmiflti (Bas›n Kanunu, md. 26). Ayn›hareket veya sözler sade vatandafla sarf edilseydi, iki aydan bir seneye kadar de-¤iflen hapis cezas› veya befl alt›ndan elli alt›na para cezas› öngörülmüfltü (Ceza Ka-nunu, md. 214).

Meclis-i Vükelâ Hürriyet’in ilan›ndan sonra nezaretler yeni bafltan ele al›nm›fl ve bu de¤iflim Mec-lis-i Vükelân›n yap›s›na da yans›t›lm›flt›. ‹mparatorlu¤un sonuna kadar de¤ifliklikgöstermekle beraber Meclis-i Vükelâ toplam on iki naz›rdan oluflacakt›; Sadrazam,fieyhülislam, Hariciye, Harbiye, Adliye ve Mezahip Naz›r›, fiura-y› Devlet Reisi, Dâ-hiliye, Maliye, Maarif, Nafia, Ticaret ve Ziraat, Evkaf, Posta-Telgraf-Telefon Naz›r›.

Nezaret teflkilatlar› ise genellikle birbirinin ayn›s›yd›. Her nezaret dairelere, da-ireler flubelere, flubeler kalemlere, kalemler k›s›mlardan, k›s›mlar ise masalardanoluflurdu. Daireler birkaç flubeyi içinde bar›nd›r›rd› ve bafllar›nda bir müdür-i umû-mi veya müdür bulunurdu. fiubeler ise birkaç kalemden oluflurdu ve bafl›nda mü-dür unvanl› memurlar bulunurdu. Kalemler üstlendi¤i iflleve göre idari hiyerarflininen küçük üniteleriydi ve mümeyyiz unvanl› kiflilerce idare edilirdi. Kalem içindekiifl bölümünden k›s›m ad› verilen organlar oluflturulmufltu ve mümeyyize ba¤l› ikin-ci derece mümeyyzilerce kontrol edilirdi. Kalemlerin ifl yo¤unlu¤una ve fonksiyo-nuna göre k›s›mlar›n -ve ona ba¤l› masalar›n- ve burada çal›flan kâtiplerin say›s› ar-t›p azalabilirdi.

Naz›rlar, Meclis-i Vükelada temsil edilenler ve edilmeyenler olarak ikiye ayr›l›rve girmeyenler genellikle dâhil olanlara ba¤l› olup nezaret unvan› tafl›sa da (mü-dür-i umûmi) olarak isimlendirilirlerdi. Meclis-i Vükelaya dâhil olanlar da ikiye ay-r›lmaktayd›: 1- Bir nezarete mensup olan naz›rlar 2- Fikrinden yararlanmak ve dev-let politikalar›nda etken olan kiflilerdir ki bunlara Meclis-i Vükelaya memur naz›rdenirdi. Fransa’da ‹kinci ‹mparatorluk Dönemi’nde (1852-1870) bu tip memurlarvarken, Osmanl›’da da II. Meflrutiyet Dönemi öncesinde de böylesi ifllevlere sahipmemurlara rastlanmaktayd›. Kanun-i Esasi’nin 28. maddesine göre Meclis-i Vüke-la, sadrazam›n baflkanl›¤›nda toplan›r, ülkenin iç ve d›fl meselelerini müzakereeder ve onay gereken kararlara irade-i seniyye almak için Saray’a sunard›.

31 Mart 1909 tarihili Vükela Nizamnamesi’yle Meclis-i Vükelân›n çal›flma ilkele-ri düzenlenmifl ve yasalaflt›r›lm›flt›. Yap›lan de¤ifliklikle örne¤in görüflme tutanak-lar› Meclis-i Vükela Maruzat Kalemi baflkâtibince tutulmas›, gündem maddelerininise Sadâret Tahrirat müdürü taraf›ndan okunmas› kararlaflt›r›lm›flt›. Meclis-i Vükelâkararlar› önem derecesine göre arz tezkeresine s›ralanacak ve “irade-i seniyye” al-d›ktan sonra uygulamaya geçirilecekti.


Meclis-i Vükelâda kararlar ço¤unluk oyuyla al›n›rd›. Oylamada az›nl›kta kalannaz›r ya ço¤unlu¤a uyar ya da istifas›n› verirdi. Ayn› fley vükela reisi yani sadrazamiçin de geçerliydi. E¤er teklifi az›nl›kta kal›rsa istifas›yla bu karar› hükümsüz b›ra-kabilirdi ancak bu, hükümetin de istifas› anlam›na gelmekteydi.

Vükela ile parlamento (Meclis-i Mebusan) aras›ndaki iliflkiler kümesi, yine Ka-nun-i Esasi’de belirlenmiflti. Örne¤in hükümetçe getirilen tasar› parlamento taraf›n-dan reddedilirse, vükela bunu yeniden gözden geçirip meclise gönderebilirdi. An-cak meclis ikinci defa vükelan›n tasar›s›n› reddetti¤i takdirde hükümet ya bu sonu-cu kabullenmek veya istifas›n› vermek zorundayd›. ‹stifa ederse yeni gelen hükü-met, önceki hükümetin düflüncesinde ›srar eder ve tasar›s› meclis taraf›ndan tekrarreddedilirse üç ay içinde seçime bafllan›lmak üzere padiflah meclisi feshedebilirdi.Ancak yeni kurulan parlamento, t›pk› selefi gibi hükümet taraf›ndan önüne getirilenyasay› geri gönderirse, hükümetin bu aflamada karar› kabul etmek d›fl›nda baflka birseçene¤i olmazd›. Meclisin aç›k olmad›¤› zamanlarda, hükümetin saray onay›yla yü-rürlü¤e koyaca¤› kanun ve yönetmelikler kanun hükmündeydi. Meclis-i Mebusânbir mesele hakk›nda sadrazama gensoru verir ve sadrazam o konuyu aç›klamaktaaciz kal›rsa parlamento güvensizlik vererek hükümeti iktidardan düflürebilirdi.


fiura-y›Devlet

Divan-›Muhasebat

Sadrazam - Daire-i Sadâret

Meclis-i Vükela

Hariciye Nezareti Dâhiliye Nezareti

Büyükelçilerfiehbenderler

VilayetlerinHariciye

Müdürleri

Mahalli‹dareler

S›hhiyeNezareti

Meclis-i Mebusan

Meclis-i Âyan

Meflîhat‹daresi

Adliye veMezahipNezareti

MaliyeNezareti

Maarif-iUmûmiyeNezareti

Ticaret veZiraat

Nezareti

NafiaNezareti

Evkaf-›HumayûnNezareti

Posta veTelgraf veTelefonNezareti

RüsumatMüdüriyet-i

Umûmisi

Defter-iHakani

Nezareti

Meclis-i Vükelâ 1914

fiekil 7.1

Teflkilat flemas›n› Prof. Findley’in (Findley, 1994: 255) verilerini esas alarak haz›rlamakla beraber gününgeliflmelerine istinaden bir dizi eklemelerde ve ç›karmalarda bulunduk. Örne¤in Divan-› Muhasebat’›eklerken, ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti kutucu¤unu bürokrasilerin her zaman için siyasilerin etkisi alt›ndaolmas› nedeniyle ç›kard›k vb (Tural, 2009b: 70).

MüsteflarNaz›rlar›n en büyük yard›mc›lar› müsteflarlard›. Müsteflarl›k uygulamas› önce ‹ngil-tere’de ortaya ç›km›fl daha sonra di¤er ülkelerce benimsenmiflti. Görevleri her ül-kede ayn› de¤ildi, farkl›l›klar› ifllevlerinden kaynaklan›yordu. Söz konusu ifllevler:1- Sorumlu 2- ‹dari müsteflarl›k olarak ikiye ayr›lmaktayd›. Sorumlu müsteflar, na-z›r›n haklar›n› paylafl›r, parlamentoya hesap verir, kabineye dâhildir ve hükümetleberaber görevden ayr›l›rd›. Hüseyin Hilmi Pafla Hükümeti, 1909 y›l›nda idari müs-teflarl›klar› siyasi ad› alt›nda sorumlu müsteflarl›k flekline getirmek istemifllerse deMeclis-i Mebusan bu teklifi reddetmiflti. Sadâret ve Meflîhat dâhil tüm nezaretlerdemüsteflar mevcuttu. Yaln›z Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti’nde müsteflar bu-lunmuyordu. Ticaret ve Ziraat, Nafia, Evkaf Nezaretlerinde müsteflar›n unvan›muavindi. Ayl›k maafllar› ise 7500 gurufltu. Yaln›z Evkaf Nezareti muavinin 5000 veTicaret ve Ziraat Nezareti muavinin 4000 gurufltu. Hariciye müsteflar›na, maafl›n›nd›fl›nda 24 bin guruflluk tahsisat ba¤lanm›flt›.

Sadâret II. Mahmut ile bafllayan dönemde sadrazam unvan› baflvekâletle de¤ifltirilmiflse dehalefi Abdülmecid zaman›nda bu makama getirilen Hüsrev Pafla’ya eski unvanbahfledilmiflti. 1878 tarihinde yine baflvekâlet ad›na dönülmüfl ancak bu kullan›mda çok uzun sürmemiflti.

Sadâret teflkilat› özellikle II. Meflrutiyet’le beraber bambaflka bir görünüm ka-zanm›flt›. Kurumla ilgili son düzenleme 2 Mart 1914 tarihli on iki maddelik nizam-nameyle yap›lm›flt›. Sadrazam, Heyet-i Vükela’n›n reisi ve naz›rlar›n muhatab› ola-rak kendisinden sorulan konular›, e¤er müzakere veya saray onay› gerektirmiyor-sa do¤rudan; müzakereye ihtiyac› olup onay gerekenleri padiflah mührüyle (iradeiseniyye) tebli¤ ve uygulamaya koyard›. Müzakere gereken konular› içeri¤ine görefiura-y› Devlet’e sevk eder veya Meclis-i Vükela’da görüflmeye al›r, onay gerekme-yenler hakk›nda düflüncesini aç›klarken, onay gerekenleri vükelan›n onay›na su-nard›.

Seraskerli¤in kurulmas›ndan sonra savafl ifllerinden ellerini çeken sadrazamla-r›n en yak›n yard›mc›s› sadâret kethüdas›yd›. II. Mahmut reformlar›yla bu makam,Dâhiliye Nezaretine tahvil edilmiflti. 1858 y›l›nda sadrazam yard›mc›lar›na resmensadâret müsteflar› payesi verilmiflti. Sadâret-i Uzmâ Müsteflarl›¤› bürokratik hiyerar-flinin en prestijli makam› olup Meclis-i Vükelaya da dâhil edilmiflti. Meclis-i Vüke-la ile saray aras›ndaki yaz›flmalar›n tümü müsteflar›n elinden geçerken, vükela top-lant›lar›n›n kay›tlar›n› bizatihi tutard›. Bafl›nda bulundu¤u ve söz konusu yaz›flmala-r›n yap›ld›¤› büro, Amedi Divan-› Hümayun Kalemi iken daha sonra ismi Meclis-iVükela ve Maruzat Kalemi olarak de¤ifltirilmiflti. Sadâretin vilayetle olan yaz›flma-lar› ise Tahrirat Dairesince görülürdü. ‹mtiyazl› vilayetlerle hükümet aras›ndakitüm temaslar Vilayet-i Mümtaze Kalemine b›rak›lm›flt›. Yabanc› devletlerle imzala-nan eski ve yeni sözleflmelerin muhafazas›, ferman ve ruus belgelerinin kalemeal›nmas›, gayr›müslim cemaatlere ve ruhani liderlerine ve imtiyazl› vilayetlere veri-len ferman vb. resmî evrak ve nizamlar›n tescil iflleri, önceden Divan-› HümayunBeylikçili¤i olarak bilinen ve sonradan mühimme ve kuyud kalemlerinin birleflme-siyle oluflturulan Divan Dairesinin yükümlülü¤ündeydi. Niflan ifllerine bakan NiflanKalemi, sadâretle vilayet aras›nda gerçeklefltirilen gizli yaz›flmalar fiifre Kaleminceve kay›t ifllerini kontrol eden Evrak Kalemi ve tüm bu belgelerin ve evrak›n muha-faza edilmesinden sorumlu Hazine-i Evrak Müdüriyeti kurumun di¤er önemli ida-


ri birimleriydi. Dünya Savafl› s›ras›nda kurumda bir de istatistik genel müdürlü¤üihdas edilmiflse de uzun soluklu olmam›flt›.

Maliye Nezareti II. Meflrutiyet’in ilan›ndan hemen sonra mali merkezileflme ad›na Rüsumat Emane-ti ve Posta-Telgraf Müdürlü¤ü de Maliye Nezaretine ba¤lanm›flt›. Mali ifllerle ilgisiolan bir di¤er kurum da Defter-i Hakani Müdürlü¤üydü. ‹lk defa Kanuni Sultan Sü-leyman zaman›nda arazi tespitleri için kadastro komisyonlar› kurulmufltu. Komis-yonlar›n çal›flmalar›na da “kuyud-› hakaniye” ad› verilmiflti.

Dünya Savafl›’ndan önce Maliye Nezaretinde müsteflarl›k d›fl›nda, Muhasebe-iUmûmiye Müdüriyet-i Umûmiyesi, Duyun-› Umûmiye Muamelat› Nakdiye Müdüri-yeti, Muhasebe-i Maliye Müdüriyeti, Kalem-i Mahsus Müdiriyeti, Memurin-i Leva-z›m Müdüriyeti, Varidat-› Umûmiye Müdüriyeti, Emlak-› Emiriye Müdüriyeti, Vez-ne-i Umûmiye Müdüriyeti, Muamelat-› Umûmiye-i Maliye Müfettiflli¤i ve Islahat-›Maliye Komisyonu gibi bölümler bulunuyordu.

Bölümlerden baz›lar›na bakacak olursak;Muhasebe-i Umûmiye ‹daresi, genel müdür ve bir müdürün idaresi alt›nda dört

kalemden meydana geliyordu. ‹lki olan Muvazene Kaleminin, bütçeyi haz›rlama,nezaretlerden gönderilen bütçeleri kontrolden geçirme, munzam ve fevkaladeödenekler hakk›nda kanun taslaklar› haz›rlama, masraf hesaplar›n› toplama, Di-van-› Muhasebat›n (Say›fltay) senelik raporlar›n› yay›nlama gibi görevleri bulunu-yordu. Defter-i Kebir-i Umûmi Kalemi, merkez kurumlar›ndaki muhasebe müdüri-yetlerinden gönderilen tediyename, havalename bilançolar›yla hazine muhasip so-rumlular› taraf›ndan gönderilecek borç cetvellerini inceleme ve k›yaslamayla hazine-nin genel hesaplar›n› ç›karma ifllemlerine bak›yordu. Tedkik Kalemi, Defterdarlar›nhesaplar›yla gönderecekleri bilançolar› inceleme, defterleri kaydetmeye, muhase-beyle ilgili her türlü yaz›flmayla icra ve teftifllerle ilgili taslaklar› inceleyerek gere¤inibildirmek gibi yükümlülükleri vard›. Dördüncüsü, Hesabat-› Atika Kalemi, y›llar için-de biriken düzensiz borçlar›n ifllemlerine bakmak ve tasfiyesiyle sorumluydu.

Muhasebe-i Maliye Müdüriyeti ise iki kaleme ayr›lm›fl olup ilki, Mesar›f-› Umû-miye-i Maliye Kalemi maliye bütçesinin düzenlenmesi, haz›rlanmas›, maliyeye aitola¤an ve fevkalade ödeneklerinin istenmesi, maliye ödeneklerinin vilayetlerepaylaflt›r›lmas›, gönderilen ödeneklerin nas›l kullan›ld›¤›n›n incelenmesi, ödenek-ler ve masraflarla ilgili olarak Divan-› Muhasebatla yaz›fl›rd›. Masraf Kalemi, mer-kez idaredeki memurlar›n ihtiyaçlar›yla ilgili masraflar› tespit etmek, borç senetle-rini haz›rlama, soruflturma ve ita emirlerini tutmakla sorumluydu.

Kalem-i Mahsus Müdüriyeti, naz›r›n do¤rudan incelemek istedi¤i konular›, ku-rumun özel yaz›flmalar›n›, söylefli isteklerini, bas›nda kurumla ilgili ç›kan haberle-rin tespiti ve ilgili dairelerin bilgilendirilmesinden sorumluydu. ‹statistik Kalemi,alan›yla ilgili yasal düzenlemelerin yap›lmas›, ‹statistik Mecmuas› ve gelirlerin y›l-l›k tahsilat› gibi konular› toplayarak istatisti¤inin ç›kar›lmas›, kütüphanenin düzen-lenmesi gibi iflleri görürdü.

Muamelat-› Umûmiye-i Maliye Müfettiflli¤i, devletin tüm mali hizmetlerinin heranlamda teftifliyle görevliydi. Merkez ve taflrada teftifllerin tayin ve icras› ve müfet-tiflleri kontrol alt›nda bulundurmak genel müfettiflin (müfettifl-i umûmi) sorumlulu-¤undayd›.

Maliye Mektebi, nezaretin ihtiyac› oldu¤u nitelikli personelin yetifltirilmesi ama-c›yla kurulmufltu. Okul üç flubeden oluflmaktayd›: Birinci flube, emlak kay›t ifllerin-de görevlendirilecek memurlar›n haz›rlanmas› ve gelifltirilmesiyle sorumlu olup


e¤itim süresi dört ayd›. ‹kinci flube, bir taraftan mal müdürleriyle tahsil memurlar›di¤er taraftan muhasebeci, tahsil müdürü veya buna denk memurlar› e¤itmeye yö-nelik flubeydi ki e¤itim süresi ilk grup için bir, ikinci grup için ise iki y›ld›. Üçün-cü flube, Maliye Nezareti ile nezarete do¤rudan veya dolayl› flekilde ba¤l› flube me-murlar› kapsamaktayd›. Kurs müfredat› ilgili konularda uzmanl›k kazand›rmayayönelik flekilde haz›rlanm›flt› ve tahsil süresi iki y›ld›.

Dâhiliye NezaretiII. Meflrutiyet’in ilan›ndan sonra bafllat›lan tensikatla kurum gözden geçirilmifl vemerkez teflkilat› flu birimlerden oluflturulmufltu; müsteflarl›k d›fl›nda muhaberat-›umûmiye dairesi, flifre, evrak kalemleri, muhasebe idaresi, hukuk müflavirli¤i, mu-hacirin, matbuat, memurin, hapishaneler, nüfus, sicill-i ahval idareleri, haremeyntercümanl›¤›, mülkiye müfettiflli¤i.

Muhaberat ‹daresi, vaktiyle mektubi kalemi iken dört flubeye ayr›lacak denli iflyo¤unlu¤una ulaflm›flt›. Arabistan-Rumeli vilayetleri birer flubeye, Anadolu iki flu-beye ayr›lm›fl ve her m›nt›ka bir flubeye ba¤lanm›flt›. Böylelikle merkez-taflra ara-s›ndaki haberleflmenin kolaylaflt›r›lmas› ve h›zland›r›lmas› düflünülürken, flube me-murlar›na sorumlu bölgeleri hakk›nda uzmanl›k kazand›r›lmas› hedeflenmiflti.

Matbuat ‹daresi, bas›n ve hükümet iliflkilerinin resmî düzenleyicisi olup, Matbu-at ve Matbaalar Kanunlar›n›n iflleyifline dikkat ederdi. Muhasebe ‹daresi sadece ku-rumun de¤il, sadâret ve fiura-y› Devlet’in de mali ifllemlerini de gözetmekteydi.Memurin-i Mülkiye Komisyonu, Dâhiliye Nezaretine ba¤l› memurlar›n seçimleri vetayinleriyle azil ve de¤iflimleri gibi detaylar› gözetmekle mükellefti. Hapishanele-rin günün gereklerine göre düzenlenmesi ve her türlü ifllemlerinden Hapishaneler‹daresi sorumlu k›l›nm›flt›. Sicill-i Nüfus ‹dare-i Umûmiyesi; nüfus say›m›na iliflkinprosedürlerin uygulanmas›, do¤um-ölüm-evlilik gibi nüfusla ilgili geliflmelerinkayd›yla sorumluydu. Sicill-i Ahvâl ‹daresi tüm mülki memurlar›n ifl hayatlar›na da-ir her türlü geliflmeyi kay›t alt›na almak ve gönderilen tercüme-i hâllerin do¤rulu-¤unu inceleyip onaylamak gibi ifllerden sorumluydu. Medine ve Mekke kentleri sa-kinlerine ait birtak›m ifllemlerin kolaylaflt›r›lmas› ve düzeltilmesi, Haremeyn Tercü-manl›¤›n›n sorumluluk alan›na giriyordu.

Mülki memurlar›n tüm eylemlerinin Kanun-i Esasi çerçevesinde olmas› ve böy-lelikle halk›n adalet ve huzur içinde bulunmas› amac›yla kurulan mülkiye müfet-tifllerinin merkezi ‹stanbul ve sorumlusu Dâhiliye Naz›r› olup, memurlar hakk›ndaflikâyet durumunda nezaretten alacaklar› talimat ve emirleri harfiyen yerine getir-mekle yükümlüydüler. Heyet-i Teftifliye baflkanl›¤› dönüflümlü flekilde müfettiflleraras›nda el de¤ifltirmekteydi. Müfettifller sorumluluklar›n› yerine getirdikten sonraraporlar haz›rlayarak Heyet-i Teftifliyeye teslim ederdi. Söz konusu meclisten ge-çen rapor, yaz›l› veya sözlü flekilde naz›r›n onay›na sunulurdu. Belediye dairelerive hay›r kurumlar›n›n denetimi de yine müfettifllerin görev alan›na giriyordu. Mül-kiye Müfettifllerinin görevi 2 Nisan 1910 tarihli nizamnameyle belirlenmifl oldu¤ugibi 31 Ekim 1910 tarihli talimatnameyle de sorumluluk alanlar› çok aç›k flekildeçizilmiflti. 1913 y›l›nda Dâhiliye Nezareti’nde gerçeklefltirilen kurumsal reformlarlateftifl flubesi bafltanbafla düzenlenmifl, hem personel hem fon hem de kurum içi et-kinli¤i art›r›lm›flt›r.

Memur al›mlar› için Muhaberat Müdür-i Umûmisi ile Muhasebe ve Memurin-iSicill-i Ahval müdürlerine ve muhaberat flube müdürlerinin dönüflümlü olarak iki-sinden de tayin edilmek üzere bir komisyon kurulufltu. Kendine mahsus müsteflar-l›k gibi kalemleri muhafaza ederken Tahrirat Odas› gibi yeni flubeler aç›lm›flt›. Ne-


zaret ayn› zamanda yerel teflkilat›n da bir numaral› sorumlusuydu. Her müdüriyetkendi idaresine verilen vilayetin iflleriyle u¤raflmaktayd›. Böylece ifllerin kolaylaflt›-r›laca¤› ve profesyonelleflece¤i düflünülmüfltü. fiehremaneti, Meclis-i T›bbiye-i Mül-kiye ve S›hhiye-i Umûmiyesi, S›hhiye Nezareti, Hicaz Umûr-› S›hhiyesi Meclisi veEmniyet-i Umûmiye Müdüriyeti, Dâhiliyeye ba¤lanm›fl di¤er baflkanl›k ve genelmüdürlüklerdi.

Meflrutiyet Taflras›Osmanl› taflras›, vilayet ünitesi etraf›nda yap›land›r›lm›flt›. Her vilayette DâhiliyeNezaretine ba¤l› bir vali bulunurdu. Benzer flekilde di¤er nezaretlerin temsilcileride valinin alt personeli olarak yerlerini alm›flt›. Buna göre defterdar maliyenin,maarif müdürü Maarif Nezaretinin ve istinaf hâkimi, Adliye Nezaretinin taflradakiajanlar›yd›.

Taflradaki yap›n›n di¤er aktörü askerlerdi. ‹mparatorluk askerî anlamda yedibölgeye ayr›lm›flt›. Hassa Ordusu denen birinci ordu, ‹stanbul’da konufllanm›flt› vebu bölgeyle beraber


Osmanl› Vilayet Yönetimi 1864-1912

V‹LAYET

GENEL

MECL‹S‹

Her Livadan ‹kiMüslim, ‹kiGayrimüslimÜye

Sultan

Dâhiliye Naz›r›

Vali Mektupçu

Vilayet ‹dare Meclisi

Do¤al Üyeler Seçimli Üyeler

Mektupçu

Defterdar

Müftü

Hâkim

‹ki Müslim

‹kiGayrimüslim

Umûr-› Ecnebiyye Müdürü

Ziraat ve Ticaret Müdürü

Defterdar

Nafia Müdürü

Defter-i Hâkânî Müdürü

Evkaf Müdürü

Posta ve Telgraf Müdürü

Orman Ser-müfettifli

Maarif Müdürü

S›hh›ye Ser-müfettifli

V‹LAYET

BÜROKRAS‹S‹

MüftüMetropolitHahambafl›

Vilayet Liva Kaza Karye

fiekil 7.2

Tural, 2009b: 290.

Ege Adalar›n›n güvenli¤inden sorumlu k›l›nm›flt›. ‹kinci ordunun merkezi Edir-ne’ydi ve Rumeli’nin do¤u k›sm› gözetimine b›rak›lm›flt›. Merkezi Manast›r’da bu-lunan üçüncü orduya ise Rumeli’nin kalan k›s›mlar›n›n denetimi b›rak›lm›flt›. Mer-kez karargâh› Erzincan’da bulunan dördüncü ordu, Anadolu’nun do¤u taraf›ndaasayifl ve savunma görevlerini yürütüyordu. Merkezi fiam’da olan beflinci ordu Su-riye’den, Ba¤dat’ta konufllanan alt›nc› orduysa Irak’tan sorumlu tutulmufltu. Yedin-ci ordu ise Yemen olaylar›n›n t›rman›fl göstermesinden sonra San’a merkez olmaküzere oluflturulmufltu.

Osmanl› taflras› üç önemli düzenleme sonucunda flekillendirilmiflti. Bunlar›n il-ki 1864 Vilayat Nizamnamesi, ikincisi 1871 ‹dare-i Umûmiye-i Vilayat Nizam› ve so-nuncusu 1876 ‹dare-i Umûmiye-i Vilayat Talimatnamesi’ydi. Her üç düzenleme so-nucunda Osmanl› taflras›; vilayet - liva (sancak) - kaza - nahiye ve köy birimlerinebölünmüfltü. Her bir düzenleme taflra teflkilat›na yönelik ayr›nt›l› aç›klamalar ve s›-n›flamalar getirmifl ve bunun sonucunda etkileri günümüzde de hissedilen bir ya-p› ortaya ç›karm›flt›. Teflkilat›n zirvesinde, merkezin ajan› olarak da tarif edilen va-li bulunuyordu.

ValiOsmanl› vilayetlerinin amiri, valiydi. Günün co¤rafi ve teknolojik koflullar›, valiyesay›s›z sorumluluklar yüklemiflti. Öncelikle vali devletin temsilcisi, padiflah›n vesadrazam›n taflradaki vekiliydi. Valilerin içerikleri hayli genifl tutulmufl sorumlulukalanlar› vard›. Bunlar›n ilkini de mülki konular oluflturuyordu. Kanun ve nizamla-r›n vilayette tamamen uygulanmas›, vilayetteki tüm memurlar›n hâl ve hareketleri-nin denetlenmesi ve bunun için her y›l, üç ay kadar vilayet teftifline ç›kmas› ilk afla-mada s›ralanm›flt›. Suistimali görülen memurlar› derhal iflten el çektirebilir ve mu-hakemeleri için kanuni ifllem bafllatabilirdi. Baz› memurlar› do¤rudan do¤ruya ata-ma yetkisi de vard›. Mutasarr›flarla müzakere ederler ve gerekti¤inde ortak bir ha-reket tarz› belirleyebilirlerdi. Ancak statüsünü aflan durumlarda Dâhiliye Nezare-tine dan›flmak zorundayd›. Bunun d›fl›nda maarif ve ziraat konular›nda ilgili neza-retlerle yaz›flma hakk› bulunuyordu.

Vali vergi düzeninin korunmas›na, jandarmalarca güvenli¤inin sa¤lanmas›na vegelirlerin zaman›nda toplanarak gecikmeye yer b›rakmadan ‹stanbul’a ulaflt›r›lma-s›nda elinden gelenin en iyisini yapmas› beklenirdi. Çal›flkan ve sorumlu bir vali-nin en “mukaddes” ve mühim görevi buydu.

Valinin en az bunlar kadar önemli bir di¤er görevi adaletin yerine gelmesineçal›flmakt›. Devletin asli yükümlülükleri aras›nda asayiflin ve huzurun sa¤lanmas›alt› sürekli çizilen bir konuydu. Vilayetlerin kalk›nmas› ve ilerlemesi için önceliklehuzurun olmas› gerekiyordu. Vilayetteki asayifl güçlerinin (jandarma-polis) do¤ru-dan valiyle iliflkilendirilmesi böyle bir ak›l yürütme sonucunda ortaya ç›km›flt›.

Valinin güvenlik ve adalet kadar önemli di¤er görevi, halk›n fikri yönden gelifl-tirilmesiydi ki bunun da yolu e¤itimden geçiyordu. Hiçbir valinin, bu görev maa-rif müdürünün iflidir deme hakk› yoktu. Bu önemli görevi ise okul ve kütüphaneaçarak, halk› e¤itime yönlendirerek yapabilirdi. Bunun d›fl›nda valilerin yol yap›mçal›flmalar›na, batakl›klar›n kurutulmas›na, nehir kanallar›n›n aç›lmas›na, bunlar›nyataklar›n›n temizlenmesine, liman ve r›ht›m infla etmelerine ayr›ca gayret göster-mesi beklenirdi. Ormanlar›n korunmas› ve gelifltirilmesi, maden kanunlar›n›n gö-zetilmesi, emniyet sand›klar›n›n kurulmas›, flirketler ve fabrikalar›n kurulmas›, de-mir yollar› ve zaptiye ile ilgili ifller özellikle valinin görev alanlar›na girmekteydi.


Vilayet Bürokrasisi1864 ve 1871 ‹dare-i Umûmiye-i Vilayat Nizamnameleri taflrada valinin ifllerine yar-d›mc› olmas› ve devlet ifllerinin aksamadan yürütülmesi amac›yla bir kadro olufl-turmufltu. Yasa ç›kt›¤›nda personel listesinin en üstünde vali muavinli¤i gelmek-teydi. Ancak daha sonra bu makam›n gereksizli¤ine hükmedilmifl ve kald›r›lm›flt›.Görülen ihtiyaç üzerine II. Meflrutiyet parlamentosu, Yemen ve Ba¤dat’la s›n›rl› ol-mak üzere bu statüyü yeniden ihdas etmiflti. Muavinler bir nevi valilerin müstefla-r›yd›. Valinin yerine makama geçerler, idare meclisini idare ederler, yaz›flmalar›yönlendirirlerdi.

Eskiden mektupçulara “divan efendisi” denilirdi. Her nezaret mektupçusu son-ras›nda tahrir müdür unvan› ald›klar› gibi her vilayette birer mektupçu bulunurdu.Evrak odalar› bu kiflilerin idaresindeydi. Resmî gazete ve matbaa onlar›n sorumlu-lu¤undayd›. Valilik ve meclislerden ç›kan kararlar›n uygun bir flekilde yaz›ya dö-külmesi bir di¤er göreviydi.

Mali ifllerle ilgili her türlü konu defterdarla valinin ortak sorumlulu¤una veril-miflti. Defterdar, merkez taraf›ndan ç›kar›lan iktisadi tedbirleri, yenilikleri duyurur,uygular ve buna karfl› hareketlere giriflenleri valiye bildirirdi. Sancak ve kaza birim-lerinde görevli muhasebeci ve mal müdürlerinin kontrolü ve seçimleri de yine va-li kanal›yla defterdar taraf›ndan yerine getirilirdi.

Vilayetin yo¤un mesaisinden pay›n› alan bir di¤er memur da defter-i hakanimüdürleriydi. Defter-i Hakani Nezaretinin vilayetlerde müdürleri, livalarda me-murlar› ve kazalarda tapu kâtipleri bulunurdu. Vilayetteki emlak ve arazi, vak›fgelirlerinin iflletilmesi gediklerin kontrolü ve bütün bunlar›n defterini tutmak,mülk sat›fl ve devir ifllemlerini yürütülmesi, defter-i hakani müdürlerinin görevle-ri aras›ndayd›.

Vilayette bu görevlilerin d›fl›nda hâkim, müftü, ceza ve istinaf mahkemeleri re-isleri, bidayet mahkemeleri reisi, maarif müdürü, posta ve telgraf müdürü, nafiamüdürü, orman sermüfettifli, Duyun-› Umûmiye ve reji naz›rlar›, s›hhiye müfettifli,vilayet mühendisi ve vilayetteki askerî teflkilat›n en rütbeli memuru alaybeyi bulu-nurdu.

1864-1871 Vilayet Nizamnameleri, Osmanl› taflras›na iki türlü meclis sistemi ge-tirmiflti. Bunlar›n biri Vilayet ‹dari Meclisi iken di¤eri Vilayet Genel Meclisiydi.

Vilayet ‹dare Meclisi‹dare meclisinin görevleri kabaca idari ve yarg› olarak ayr›flt›r›labilir. ‹dari görevle-ri de yine kendi içerisinde mülki, beledi ve mali ifllevlerine ayr›lm›flt›. Yarg› görev-leri ise birey ve devlet aras›ndaki iliflkilerde ortaya ç›kacak sorunlar çerçevesindetan›mlanm›flt›.

Meclisin mali yetkileri, sat›n almalar ve bunlarla ilgili sözleflmelerin haz›rlanma-s›, bay›nd›rl›k çal›flmalar›nda müteahhitlerle görüflülmesi ve protokol düzenlenme-si gibi konular› içeriyordu.

Bunun bafl›nda kamu gelirlerinin ve vergilerinin iflletilmesi geliyordu. Özellikledevletin en önemli vergi kalemlerinden aflar, neredeyse imparatorlu¤un sonunakadar mültezimlere ihale edilmifl ve idare meclisleri de bu sürece dâhil edilmiflti.

‹dare Meclisine, “ülkenin flenlendirilmesi” anlam›nda pek çok görev biçilmiflti.Bunlar›n en baflta geleni ise yol yap›m›yd›. Bunun d›fl›nda okul, hastane, ›slahha-ne gibi kamu binalar›n›n yap›m› da öncelikle Meclis-i ‹darenin müzakere konular›aras›ndayd›. Tar›m alanlar›n›n sulanmas›, batakl›klar›n kurutulmas›, fabrikalar›n


aç›lmas›, pazar-panay›r alanlar›n›n tespiti, mezarl›k alanlar›n›n belirlenmesi, köy-kaza s›n›rlar›yla ilgili rahats›zl›klar›n görüflülmesi gibi konular da yine bu kapsam-da Meclis-i ‹darenin gündemine tafl›n›yordu. Ancak özellikle son kertede ‹dareMeclislerinin görevinin “dan›flma” oldu¤u belirtilmelidir.

Vilayet Genel Meclisi1864-1871 Vilayet Nizamnamelerine göre, genel meclisin toplant› tarihinden bir ayönce her kazadan dörder aday, ba¤l› bulunduklar› liva merkezinde bir araya gelirve aralar›ndan adayl›k flart›n› tafl›yan dört üye belirlerdi. Üyeler mutasarr›f›n onay-lamas›yla genel meclise kat›lmak için vilayet merkezine gelirlerdi.

Vilayet Genel Meclisi, ikisi Müslim ve ikisi gayrimüslim olmak üzere her liva-dan seçilmifl üyelerden olufluyordu. Meclis baflkanl›¤›n› vali, yard›mc›l›¤›n› ise var-sa vali muavini yoksa valinin tayin edece¤i memur üstlenirdi. Meclisin toplant› sü-resi k›rk günü geçemezdi. Bu süre zarf›nda, vilayeti liva, kaza ve sancaklara ba¤-layacak yollar›n yap›m› veya bak›m›, kamu binalar›n›n inflas›, zirai ve ticari tefleb-büslerin desteklenmesi, vilayet vergilerinin iyilefltirilmesi gibi konular hakk›ndamüzakerelerde bulunurlard›. Her livadan gelen üyeler, sancaklar›na, kazalar›na ve-ya köylerine ait flikâyetleri dile getirirler ve yanlar›nda dilekçe getirmifllerse bunla-r› sunmakla mükelleflerdi. Bu aflamada kilit mevki valilikti. Vali flikâyetleri veya di-lekçeleri genel vilayet ç›karlar›yla ba¤daflt›r›r ve yetki sahas› dâhilinde ise uygula-maya koyard›. Yetkilerini aflan durumlardaysa sorunu Bâb›âli’ye tafl›rd›.

Meclis her toplant› dönemi sonunda al›nan kararlar›n icras›n› denetlemek ama-c›yla bir komisyon tayin ederdi ki buna “vilayet encümeni” denirdi. Encümenüyeleri toplam dört kifliydi ve özellikle ayr› sancak ve kazalardan olmas›na dikkatedilirdi. Encümen, vilayet bütçesini inceler ve düflüncelerini mazbatayla valiyebildirirdi. Bunun d›fl›nda yine bütçe sarfiyat cetvellerini her ay sonunda inceler vebütçeye uygunlu¤unu kontrol ederdi. Genel meclis toplanmadan önce vali tara-f›ndan kendisine gönderilen projeler hakk›nda düflüncelerini belirtirdi. Benzer fle-kilde y›l içi faaliyetleriyle ilgili olarak bir faaliyet raporu da genel meclise sunul-mak için haz›rlard›.


Resim 7.5

Edirne GenelMeclisi (fiehbal,1909)

1913 Vilayet Kanunu1913 Vilayet Kanunu içeri¤i aç›s›ndan analize tabi tutarsak Kanun 149 esas,1 geçi-ci maddeden oluflmufltur. Genel ve özel olmak üzere iki ana bafll›¤a ayr›lm›flt›r. Bi-rinci k›s›m üç fas›ldan, ikinci k›s›m ise iki fas›ldan oluflur. ‹lk k›sm›n birinci fasl›n-da; idari taksimat, her taksimatta yer alan idare memurlar› ve bu memurlar›n azil,tayin ve seçimlerinin s›n›rlar› çizilir. ‹kinci fas›l; vali, mutasarr›f ve kaymakam›n va-zifelerini belirlerken 3. fas›lda idare meclisinin teflkilat› ve vazifeleri tespit edilir. ‹lkk›sm›n toplam› 74 maddedir. ‹dare-i hususiye-i vilayat bafll›¤›yla bafllayan ikincik›sm›n birinci fasl›nda; vilayete düflen vazifeler, mahalli hizmetler ve bütçesininnas›l olaca¤› kararlaflt›r›lm›flken ikinci fas›lda vilayet umumi meclisi ve vilayet en-cümenin görevlerini s›ralanm›flt›r. ‹kinci k›s›mda geçici maddeyle beraber toplam76 madde vard›r.

Yasayla vilayet ünitesinin tan›m› tekrar yap›lm›fl ve buna göre hem merkezidevletin bir birimi hem de tüzel kiflili¤e sahip bir yerel yönetim organ› oldu¤u ka-bul edilmifltir. Vilayet umumi meclisi ve onun daimi organ› vilayet encümeni tüzel-kiflili¤i temsil eden birimler olurken, bu birimler kanal›yla vilayetler e¤itimden ba-y›nd›rl›¤a birçok alanda yetki kullanabilir hâle getirilmifllerdir. Bâb›âli, taflran›n ih-tiyaçlar›ndan ziyade taflradaki ayr›l›kç› e¤ilimleri hesaplayarak kanunu ç›karm›flt›.Oysa Osmanl› taflras›n›n içinde bulundu¤u durum düflünüldü¤ünde yasa için geçbile kal›nm›flt›. Y›l sonunda ‹stanbul’da yabanc› büyükelçilerle bafllat›lan görüflme-lerde art›k talep edilenin reform de¤il, toprak oldu¤u görülünce vilayet kanunu gi-bi düzenlemeler için çok geç kal›nd›¤› anlafl›lacakt›.

Meflrutiyet BelediyesiBelediyeyle ilgili ilk yasal düzenlemeler, Tanzimat Dönemi’nde bafllam›flt›r. 25Temmuz 1867 tarihli Taflra Belediyesi Talimat›, 1871 ‹dare-i Umûmiye-i Vilayat Ni-zamnamesi’nin “flehir ve kasabalar beledi meclisi” isimli son bölümüyle daha dageniflletilmifltir. Söz konusu bölüm, 1876 (2 Ocak) Talimatnamesi ile yeniden göz-den geçirilmifl ve özellikle belediyece yasaklanm›fl baz› hükümler düzenlenmifltir.5 Ekim 1877 tarihli Der-saadet Belediye Kanunu ile önceki talimatname feshedil-mifl, ilk iki madde ile ‹stanbul’daki belediye dairelerinin s›n›rlar› belirlenerek say›-lar› yirmiye ç›kar›lm›flt›. Ancak karfl›lafl›lan iktisadi zorluklarla bu rakam›n yüksek-li¤i tecrübe edilmifl ve önceki talimattaki taksimata, Üsküdar ve Kad›köy’ün eklen-mesi ve toplam on daireye ayr›lmas›yla geri dönülmüfltü.

1908 y›l›nda Anayasa’n›n ikinci defa yürürlü¤e konmas› her kurum gibi fiehre-maneti’ni de etkilemiflti. 1908 Devrimi’ni takip eden aylarda payitaht halk›, beledi-ye üyelerini seçmek için ilk defa olarak sand›k bafl›na gitmifllerdi. Yap›lan seçim-ler sonras› belediye genel meclisi ilk toplant›s›n› Meflrutiyet Dönemi’nin ilk flehre-mini Ziver Bey’in baflkanl›¤›nda yapm›flt›r (26 Aral›k 1908). Ziver Bey’in konuflma-s›, belediye birikimini ve ‹stanbul’un hâlini göstermesi bak›m›ndan önemlidir. Ye-ni dönemde halk›n belediyeye yönelik isteklerinin karfl›lanamad›¤›n›, eski sorun-lar›n de¤iflmeksizin devam etti¤ini ve bunun en önemli nedeninin paras›zl›k oldu-¤una iflaret eden Ziver Bey, “‹stanbul gibi büyük bir köyden baflka bir surette tari-fi mümkün olmayan bir memleket”in k›sa sürede imparatorlu¤a yarafl›r bir baflkenthâline getirilemeyece¤ine dikkat çekmifltir.

1877 tarihli Yasa’n›n yerine bir komisyon taraf›ndan haz›rlanan seksen dokuzmaddelik tasar›, yukar›da bahsedilen siyasi olaylar nedeniyle parlamentoda gün-dem bulamam›flt›r. Süreç içerisinde kapsam› daralt›lan tasar›n›n, nihayet yasalaflt›-


¤›nda, 1877 Kanunu’nu birkaç konuda düzeltmek d›fl›nda önemli bir yenilik getir-medi¤i görülmüfltü (30 Aral›k 1912).

Kanunun yürürlü¤e konmas›, Balkan Savafllar›n›n ilk döneminin hazin bir fle-kilde kapanmas› ve ‹stanbul’un Balkan ordular›ndan kaçan Rumeli muhacirleriyledoldu¤u, son derece çalkant›l› bir döneme denk gelmiflti. Kanun, Kamil Pafla Hü-kümetince ilan edilmiflti ancak ‹ttihatç›lar›n fikirlerine ters düflecek herhangi bir ta-raf› da bulunmamaktayd›. Birkaç ay sonra Mahmut fievket Pafla Hükümetince ya-y›nlanacak 1913 Vilayet Kanunu düflünüldü¤ünde ayn› merkezci ve otoriter tavr›nizlerini gözden kaç›rmak mümkün de¤ildir.

1877 tarihli Belediye Kanunu ile k›yasland›¤›nda 1912 Kanunun en belirginfarklar›n› ‹stanbul taksimat›nda ve gerçeklefltirilen teflkilatlanmada görüyoruz. Yu-kar›da da belirtti¤imiz üzere merkez idareden mümkün mertebe ba¤›ms›z bir ya-p›ya sahip olan belediye daireleri bütçe oluflturma, mukavele akti, borçlanma, ver-gi tahsil etme gibi ifllevleriyle tüzel bir kiflili¤e sahipti. Teflkilat yap›s› aç›s›ndan heriki kanun k›yaslan›rsa örne¤in birinci maddeyle önceki kanunda yirmi olan dairesay›s› dokuza indirilmifltir. Cemiyet-i Umumiye-i Belediyye önceki kanuna göreher flubeden iki üye hesab›yla k›rk kifliden oluflurken yeni kanun her flubeden al-t› kifli hesab›yla elli dört üye say›s›na ulafl›yordu (md. 3). 1877 Kanunu, flehrema-netinin çekirdek kadrosunu flehremini, reis ve alt› aza ile s›n›rlarken yeni kanunyukar›da da belirtti¤imiz üzere alanlar›nda ihtisaslaflm›fl uzman bir teflkilat olufltur-ma hedefindedir (md.4).

Belediye zab›tas›na 1877 Kanunu, gelirlerin tahsilini (md. 14), denetleme veuyar› hükümlerinin ifas›n› (md. 32) ve kamu alanlar›n›n (tek tek say›lm›fl) göz al-t›nda bulundurulmas› görevlerini yüklerken (md. 33), kanun-u muvakkat bu iflleri


fiekil 7.3

Padiflah

fiehremini-Reis

Mektubi Kalemi Evzan ‹daresi

Muhasebe Kalemi S›hhiye Dairesi

Evrak Kalemi Müfettifl-Çavufl

Vezne Kalemi Daire-i Müteferrika

Hukuk Müflavirli¤i

Meclis Kalemi

Meclis-i Emanet (6 üye-doktor,mühendis dâhil)

fiehremaneti 1909 Umûr-›Belediyye Mecmuas›.1325(1909), ‹stanbul:Ba¤dadyan Matbaas›, ss.37-40; Tural, 2009b: 377

tamamen Dahiliye Nezaretine b›rakm›flt›r (md. 6). Dâhiliye Nezareti ise bu kanun-dan yaklafl›k befl ay sonra yasalaflt›rd›¤› Polis Nizamnamesi’nde (15 May›s 1913)polisin görevlerini 3. maddede “idari” ve “beledi” olarak ay›rarak bu bofllu¤u dol-durma yoluna gitmifltir.

Belediye Kanunu gere¤ince her belediye dairesi heyeti, iki sene için belde sa-kinleri taraf›ndan seçilecek ancak sorumluluk üstlenmeyecek 8-12 üyeden oluflur-ken, as›l sorumluluk Bâb›âli taraf›ndan tayin olunacak belediye reislerine b›rak›l-m›flt›. Ancak belirtilmeyen nedenlerden dolay› bu uygulama da bir kenara b›rak›l-m›fl ve yüzy›l›n sonunda belediye daireleri, devlet taraf›ndan atanan bir müdür veyine devletçe görevlendirilen emlak ve hendesehane, muhasebe ve tahrirat heyet-leri ve di¤er memurlarla terk edilmiflti. ‹stanbul’da taflradan farkl› olarak kâtip, mu-hasebeci ve belediye reisi aras›ndaki ifllemlere kar›flt›r›lmam›flt›. Yine taflradan fark-l› olarak ceza kanunun iflletilmesi görevi, ‹stanbul’da belediye reisi ile baflkâtip vebaflmühendisten oluflan bir komisyona havale edilmiflti.

fiehremaneti, devletçe tayin edilen bir flehremini, meclis-i emanet ve meclis ka-lemi, mektupçu ve mektubi kalemi, muhasebeci ve muhasebe kalemi, vezne kale-mi, evrak kalemi, hukuk müflavirli¤i, evan idaresi, s›hhiye dairesi, müfettifl, çavufl-lar ve di¤er memurlardan olufluyordu. fiehremini tüm belediye dairelerini gözetir-ken, Cemiyet-i Umûmiye ve gerekirse Emanet Meclisine baflkanl›k ederdi. fiehre-mini, emanetin bütçe cetvellerinin düzenlenmesi ve meclise havalesini sa¤larken,yeniden seçilmesi durumunda da bu sürecin daha h›zl› flekilde ifllemesine yard›m-c› olurdu. fiehremini ihtiyaç hissederse askerî ve zab›ta memurlar›na baflvurmahakk› vard›. Emanet Meclisi, belediye idaresinde al›nan kararlar› müzakere eder,haritalar› onaylar, belediye vergileri hakk›ndaki flikâyetleri inceler, vergi ve di¤ergelirlerin mültezimlere verilmesi ve bu konularda ç›kan anlaflmazl›klar›n görüflül-mesi, esnaf aras›nda yaflanan anlaflmazl›klar›n çözümü ve belediye daireleri aras›n-daki sorunlar›n halline memur edilmiflti. Emanet kadrosundan olan Su Naz›r›, ge-rek bentler ve gerek su yollar›nda bozukluk gördü¤ünde derhal tamiri için gerek-li dairelerle yaz›fl›r, su ifllerinin aksamamas› ve kesinti olmamas› için bu iflle yü-kümlü su yolcular›n› devaml› denetim alt›nda tutard›.

‹stanbul Cemiyet-i Umûmiye-i Belediyesi y›lda iki defa flehreminin baflkanl›¤›n-da bir araya gelirdi. Meclis, fiehremaneti Meclisi, belediye meclis reisleriyle, bu da-irelerden seçilecek iki üyeden oluflurdu. Mecliste reisin olmay›fl› durumunda iki ta-ne ikinci reis belirlenir ve di¤er tüm prosedürleri taflra meclisi gibi yürütülürdü. Ce-miyetin görevi, vilayet belediye cemiyetleri hemen hemen ayn›s›yd›.

Seçim prosedürü; Bir Osmanl› vatandafl›n›n belediye meclislerine üye seçe-bilmesi için; dairenin bulundu¤u flehir ve kasabada yaflamas›, 25 yafl›n› tamamla-mas›, Osmanl› vatandafl› olmas›, medeni hukuk anlam›nda reflit olmas›, sab›ka kay-d› bulunmamas› ve daire s›n›rlar› içerisinde y›lda en az 50 gurufl (‹stanbul için 100gurufl) vergi vermesi gerekmekteydi. Üyeli¤e seçilmesi içinse mahalli halktan ol-mas›, Osmanl› tabiiyetinde bulunmas› ve hukukuna sahip olmas›n›n yan›nda Türk-çe bilmesi, emlak› için y›lda 100 gurufl (‹stanbul’da 250 gurufl) ödemesi, hâkimlikmakam›nda veya belediye için çal›flan mühendis veya yabanc› imtiyazl› bir ifl ada-m› olmamas› ve sab›ka kayd›n›n temiz olmas› flartt›.

Seçim zaman›nda öncelikle muhtar veya papaz arac›l›¤›yla her dairedeki seçimhakk›na sahip kiflilerin isimleri bildirilir ve yirmiye ulaflt›klar› takdirde bu kiflilerbelediyede toplan›r ve belediye reisinin baflkanl›¤›nda toplanacak seçim komisyo-nunu oluflturmak için içlerinden on kifliyi seçerlerdi. Bunun hemen sonras›nda ko-misyon, emlak vergisi defterlerini inceleyerek, belediye meclisine seçilecek kiflile-


rin isimlerini içeren bir liste ç›kar›rd›. Buna itiraz edenler olursa ayn› hafta içindedilekçelerini encümene teslim etmesi ve buna hemen cevap verilmesi seçim süre-sinin k›sal›¤› nedeniyle flartt›. ‹tirazlar, ‹stanbul için fiehremaneti meclisine, taflralariçinse bidayet mahkemelerine yap›l›rd›. Bu kurumlar kararlar›n› sekiz gün içindeaç›klamak zorundayd›. Bu aflama tamamland›ktan sonra 1-10 fiubat aras›nda bele-diye dairesinde seçim gerçeklefltirilirdi. Her seçmen, mecliste ne kadar üye olacak-sa pusulalara o kadar isim yazar ve salonun ortas›na yerlefltirilen oy sand›¤›na pu-sulalar›n› atarlard›. En çok oy alan üyeler, ‹stanbul’da fiehremaneti’ne, taflrada ‹da-re Meclislerine bildirilirdi. Bunlar›n isimleri özel bir deftere kaydedildikten sonrada memuriyetleri bafllat›l›rd›. ‹stifa veya vefat durumlar›nda ise en çok oy alan üye-ler meclise tayin edilirdi.

Meflrutiyet belediyecili¤ini önceki dönemlerle k›yaslay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Anayasa’n›n yeniden yürürlü¤e konmas›, parlamento-nun aç›lmas› ve Osmanl›c›l›k neredeyse her Jön Türk’ünortak fikriydi. Görünüflte de olsa ‘Osmanl›l›k’ en önem-li bileflke kavram›yd›. Abdülhamit rejimine yönelik ey-lemleri yay›n yoluyla yürütmeleri ve halkla ba¤lar›n›nbulunmay›fl› di¤er ortak noktalard›. Jön Türk düflüncedünyas›n›n temel kavramlar› anayasa ve parlamentersisteme dayansa da seçkinci fikirleri nedeniyle kavram-lar›n bilinen anlamlar›yla yeflermeleri mümkün olma-m›flt›r. Pozitivist idealleriyle halkla aralar›na duvarlarörmüfller, kuvvetli devlet anlay›fllar›yla ne karfl›t fikirle-re ne de ikincil gruplara yaflam alan› b›rakm›fllard›.1908 Temmuzu’nda ikinci defa uygulamaya konan Ana-yasa son derece saray merkezli bir içeri¤e sahipti. 1909tarihinde yap›lan düzenlemelerle a¤›rl›k, yasamaya ya-ni parlamentoya kayd›r›lm›fl ancak iki y›l içerisinde mu-halif e¤ilimlerin art›fl›yla ‹ttihatç›lar saray lehine hakla-r›ndan feragat etmifllerdi. Anayasal ilkelerin bu flekildeçi¤nenmesi, demokratik kültürün yerleflmesi önündeen büyük engeldi ve t›pk› 1877 y›l›nda oldu¤u gibi1918’de padiflah taraf›ndan parlamenter hayat›n feshe-dilmesi hiçbir tepki olmadan gerçeklefltirilmiflti.Meflrutiyet hükümetleri neredeyse ilk hizmet y›l›n› ta-mamlayamadan görevlerini noktalamalar›nda bölümbafll›¤›nda belirtti¤imiz kaos ve savafllar›n pay› büyük-tür. Bir türlü istikrar kazanamayan iç siyaset ve payla-fl›m savafllar›n›n k›z›flmas› hükümetlerin hem do¤as›n›hem kabiliyetlerini aflan geliflmelerdi. Her hükümetinbafl›nda bulunduklar› mekanizmaya yani bürokrasiyeifllerlik kazand›rmak için projeler ileri sürdüklerini,ad›mlar atmaya çal›flt›klar›n› söyleyebiliriz. Ancak kök-leri önceki yüzy›llara uzanan bir tak›m açmazlara -ikti-sadi ve mali engeller gibi- particilik gibi yeni olgular›neklenmesi, modernleflme umutlar›n› neredeyse tama-men silmifltir. Eline vapur bileti tutuflturulan Osmanl›memuru, bu s›k›nt›lar› tüm a¤›rl›¤›yla s›rtlamak zorundab›rak›lm›flt›r.

Çok çeflitli sebepleri olmakla beraber temelde devletigüçlendirmeye dönük reformlar hem merkez hem tafl-rada ayn› gayretle uygulanmaya çal›fl›lm›flt›r. Teflkilatnizamnameleri, yabanc› uzman transferleri ve at›l kad-rolar›n ay›klanmas›yla merkez kurumlar› canland›r›lma-ya çal›fl›l›rken, donan›ml› ve genç personel kayd›rmala-r›, yerel dilde serbestlik ve eflraf› teflvik politikalar›ylataflra canland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Yine de otoriter üslu-bun sürdürülmesi, anayasal ilkelerin zedelenmesi vetemsil hakk›n›n kolayl›kla çi¤nenmesi, merkezdeki ku-rumlaflma ve taflradaki bütünleflme hedeflerinden uzak-lafl›lmas›na yol açm›flt›r.

Özet


1. Afla¤›daki ilkelerden hangisi ittihatç›lar›n düflünce-sinde yoktur?

a. Adem-i merkeziyetb. Pozitivizmc. Sosyal darwinizmd. Cumhuriyetçilike. Hukuk devleti

2. Afla¤›dakilerden hangisi Jön Türklerin ortak elefltirikonular›yd›?

a. Bürokrasib. ‹slamc. D›fl politikad. Az›nl›klare. Taflra idaresi

3. 1909 Anayasas› ile otorite kullan›m› hangi kurumlararas›nda el de¤ifltirmifltir?

a. Padiflah - Hükümetb. Hükümet - Parlamentoc. Parlamento - Yarg›d. Padiflah - Parlamentoe. Padiflah - Yarg›

4. Afla¤›dakilerden hangisi II. Meflrutiyet dönemindekiAnayasa de¤iflikliklerinin arkas›ndaki dinamiktir?

a. Sarayb. Bâb-› âlic. ‹ttihatç›lard. Halke. Yarg›

5. Afla¤›dakilerden hangisi 1908 Devrimini gerçekleflti-ren Selanik merkezli örgütle Ahmed R›za grubunu ke-sifltiren düflünce de¤ildir?

a. Merkezcilikb. Az›nl›klarc. D›fl politikad. Osmanl›c›l›ke. Adem-i merkeziyet

6. Sicill-i Ahval Dairesi önceki dönemin hangi kuru-munun yerine kurulmufltur?

a. Matbuat ‹daresib. Memurin-i Mülkiye Komisyonuc. Matbaa-i amired. Bâb-› âli Teshilât Sand›¤›e. Islahât-› mâliye Komisyonu

7. Afla¤›dakilerden hangisi yabanc› uzmanlara baflvu-rulmas›nda güdülen amaçlardan biri de¤ildir?

a. Kurumlar› modernize etmekb. Kurum personelini e¤itmekc. Avrupa’n›n güvenini kazanmakd. Ça¤dafl yasalar› uygulamake. Temsil hakk›n› geniflletmek

8. Dâhiliye Nezareti’nin hangi reformu merkez ve tafl-ra disiplinini sa¤lamaya yöneliktir?

a. Muhaberat ‹daresinin geniflletilmesib. Vali muavinli¤inin yeniden tesisic. Sicill-i Nüfus ifllemlerinin yenilenmesid. Emniyet-i Umumiye Müdiriyetinin kurulmas›e. Heyet-i teftifliyenin kurulmas›

9. Afla¤›daki düzenlemelerden hangisiyle yerel yöne-timler tüzel kiflilik kazanm›fllard›r?

a. 1864 Vilayet Nizamnamesib. 1877 Der-saaadet Belediye Kanunuc. 1913 Vilayet Kanunud. 1871 Vilayet Nizamnamesie. 1876 Vilayet Talimatnamesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi ‹stanbul’lu bir belediyemeclisi üyesinde aranan flartlardan birisi de¤ildir?

a. Osmanl› vatandafl›b. Türkçe bilmesic. 250 gurufl emlak vergisid. 25 yafl›nda olmas›e. ‹lkokul mezuniyeti



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Jön Türkler” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Jön Türkler” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Saray’dan Nuruosmani-ye’ye: Kanun-i esasi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Saray’dan Nuruosmani-ye’ye: Kanun-i esasi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Jön Türkler” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Meflrutiyet Hükümetleri &Osmanl› Bürokrasisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Meflrutiyet Hükümetleri &Osmanl› Bürokrasisi” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Dâhiliye Nezareti” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Meflrutiyet Taflras›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Meflrutiyet Belediyesi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Jön Türk örgütleri birçok etnik unsurdan oluflmaktayd›.Görüfl ayr›l›klar›n›n en önemli nedenini de bu oluflturu-yordu. Anayasa’n›n yeniden yürürlü¤e konmas›, parla-mentonun aç›lmas› ve tüm unsurlara eflit haklar sa¤lan-mas› neredeyse her Jön Türk’ün ortak fikriydi. Görü-nüflte de olsa ‘Osmanl›l›k’ en önemli bileflke kavram›y-d›. Abdülhamit rejimine yönelik eylemleri yay›n yoluy-la yürütmeleri ve halkla ba¤lar›n›n bulunmay›fl› di¤erortak noktalard›.

S›ra Sizde 2

Jön Türk düflünce dünyas›n›n temel kavramlar› anaya-sa ve parlamenter sisteme dayansa da seçkinci fikirlerinedeniyle kavramlar›n bilinen anlamlar›yla yeflermelerimümkün olmam›flt›r. Pozitivist idealleriyle halkla arala-r›na duvarlar örmüfller, kuvvetli devlet anlay›fllar›yla nekarfl›t fikirlere ne de ikincil gruplara yaflam alan› b›rak-m›fllard›.

S›ra Sizde 3

Abdülhamid Devri’nde oldu¤u gibi II. Meflrutiyet Döne-minde de bürokrasi, Tanzimat sürecindeki iktidar gün-lerini aram›flt›r. Saray›n bask›s›nda kurtulan bürokratlarbu sefer ‹ttihatç›lar›n tahakkümü alt›nda bunalm›fllard›r.Karar verme organlar›ndan uzak kalan bürokratlar an-cak parti kanal›yla nüfuz alanlar› oluflturmaya çal›flm›fl-lard› ki görüldü¤ü üzere ‹ttihatç›-‹tilafç› çekiflmesi böy-lesi ihtiraslarla kalem odalar›na girmiflti. Di¤er yandayabanc› uzman getirilmesi, memurlar›n staj amac›ylayurt d›fl›na gönderilmesi ve teflkilat nizamnamelerininhaz›rlanmaya bafllamas› en az›ndan kurumsal anlamdaönemli olmakla beraber imparatorlu¤un süresini uzat-mayan hamlelerdi.

S›ra Sizde 4

Kurumsal anlamda veya politika bak›m›ndan önemlifarklar›n bulundu¤unu söylemek zordur. ‹lk defa fleh-reminin seçimle tayin edilmesi kayda de¤er bir geliflmeolmakla beraber k›sa sürede önceki uygulamaya dönül-mesi, yerel idarelerde hâla merkez sultas›n›n devam et-ti¤inin habercisiydi. Meflrutiyet’in ilk günlerinden itiba-ren bahsi geçen belediye yasas›n›n neredeyse dört y›l-da ve en önemlisi 1877’deki gibi dar bir çerçevede eleal›nm›fl olmas›, umutlar›n baflka bir bahara b›rak›lmas›-na neden olmufltu.



Ahmad, F. (1996). ‹ttihatç›l›ktan Kemalizm’e. ‹stan-bul: Kaynak Yay›nevi.

Akflin, S. (1987). Jön Türkler ve ‹ttihat ve Terakki. ‹s-tanbul: Remzi Kitabevi.

Hanio¤lu, fi. (1989). Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Ce-

miyeti ve Jön Türklük 1889-1902, ‹stanbul: ‹leti-flim Yay›nevi.

Mardin, fi. (1983). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-

1908, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nevi.Tunaya, T. Z. (1981). Türkiye’de Siyasi Partiler. ‹s-

tanbul: Hürriyet Yay›nevi.Tural, E. (2009a). Son Dönem Osmanl› Bürokrasisi -

II. Meflrutiyet Döneminde Bürokratlar ‹ttihatç›-

lar ve Parlamenterler. Ankara: TODA‹E Yay›nevi.Tural, E. (2009b). Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Avru-

pa’da Devlet ‹stanbul: IQ Yay›nevi.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Ankara bürokrasisinin kuruluflu hakk›nda de¤erlendirmelerde bulunabilecek;Devrim sürecinin “icra vekilleri heyeti” üzerindeki etkilerini saptayabilecek;Yeni kamu personel rejiminin temel özelliklerini özetleyebilecek;20’li y›llardaki siyasi-ekonomik olaylarla mahalli idareler reformu aras›ndakiba¤lant›lar› ay›rt edebilecekbilgi ve beceriye ulaflabileceksiniz.

‹çindekiler

• Cumhuriyet• Teflkilat-› Esasiye• Memurin Kanunu

• Ankara Bürokrasisi• Vekâlet• ‹l

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ANKARA BÜROKRAS‹S‹N‹NKURULUfiU

• KAB‹NE S‹STEM‹ VE KAB‹NELER• CUMHUR‹YET BÜROKRAS‹S‹N‹N

YAPI TAfiLARI • CUMHUR‹YET MEMURU• CUMHUR‹YET TAfiRASI

CumhuriyetDönemi’nde (1923-1960) Yönetim Yap›s›


ANKARA BÜROKRAS‹S‹N‹N KURULUfiUBab›ali’nin Milli Mücadele süresince sergiledi¤i mesafeli hatta engelleyici durufl,1922 sonbahar›nda bafllat›lan kadro tasfiyesinin en önemli nedenidir. Atatürk’ünde içinde yer ald›¤› askeri elitlerin Abdülhamid döneminden itibaren sivil bürokra-siye olan önyarg›lar›, bir bak›ma Kurtulufl Savafl›’nda son bir denemeden geçirilmiflve en nihayetinde 1 Ekim 1922 tarihli yasayla tasfiye dü¤mesine bas›lm›flt›. Yasa veard›ndan kurulan komisyonlarla Osmanl› bürokrasisi tamamen ilga edilirken, re-formlar› omuzlayacak yeni bir yönetici zümrenin yarat›lmas› çabalar›na giriflilmifl-tir. Ankara’daki çal›flmalar›n en bafl›ndan halk›n yine pasif bir konumda bulunaca-¤› bürokratik bir yap›ya evrilece¤i anlafl›lm›flt›.

1922 Ankaras›’na hakim düflüncenin benzeri 1839 ‹stanbulu’nda da görülmüfl-tü. Reformlar›n› oturtmak ve sultana karfl› kendilerini güvence alt›na almak isteyenMustafa Reflit Pafla jenerasyonu gibi Atatürk ve çevresi de güvenilmez bulduklar›‹stanbul bürokrasisi ve eflraf›na karfl› kendileri gibi nesiller yetifltirmek için e¤itimhamlesine girifltiler. Musiki ve Muallim Mektebi, Hukuk Mektebinin kuruluflu ve ‹s-tanbul Üniversitesinde gerçeklefltirilen yap›lanma hep bu amaca yönelik ad›mlar-d›. Harbiye ve Mülkiye’deki müfredat ve mekân de¤ifliklikleri, yabanc› hocalaraaç›lan kadrolar bu düflüncenin ürünleriydi.

Osmanl› bürokratlar›na yönelik güvensizlik, Ankara bürokrasisinin gençlerineline geçmesine -bakanl›klar dâhil- yol açarken, eski devrin müzmin sorunu “dev-let adam› yoklu¤u - kaht-› rical- kurucu babalar›n da politikalar›n› belirlemifl ve is-ter istemez ‹stanbul’dan pek çok üst düzey bürokrat› kabul etmek zorunda kalm›fl-lard›. E¤itim hamlesi ancak uzun dönemde meyvesi al›nabilecek bir yat›r›md› vezaten 1930’lara gelindi¤inde yaflanan ekonomik ve siyasal s›k›nt›lar yüzünden dev-rim ateflinin yerini bürokratikleflmeye b›rakt›¤› gözlemlenmekteydi. Atatürk ve ‹nö-nü aras›ndaki fikir ayr›l›¤›n›n tam da bu döneme denk gelmesi tesadüf de¤ildi. An-cak 30 yaz›nda yaflanan çok partili deneme, adeta bürokratik yap›y› olumlarcas›nasistemin daha da içine kapanmas›yla sonuçlanm›flt›.

Prof. Heper, ‹nönü’nün mizac›n›n bürokrasinin karakterini belirledi¤ini iddiaetmifltir. Devrime ra¤men ortaya ç›kan örgüt, yüzy›llardan beri aflina olunan hami-lik iliflkileriydi. Ça¤dafl personel iliflkilerinin bir tarafa b›rak›ld›¤› ve sadakatin yineen üst de¤er olarak yüceltildi¤i patronajc› iliflkilerin sultas›ndaki Ankara bürokrasi-si, 30’lardaki devletçi politikay› art›k bütünleflmifl bulundu¤u Bab›ali bürokratlar›y-la beraber haz›rlam›flt›.

Cumhuriyet Dönemi’nde(1923-1960) Yönetim Yap›s›

30’lu y›llarla beraber bürokrasinin, ticaret burjuvazisi ve büyük toprak sahiple-riyle kader ortakl›¤›na girdi¤i üzerine yayg›n bir anlay›fl vard›r. Ancak Prof. Ti-mur’un da dikkat çekti¤i üzere halkç›l›k ilkesini kendisine fliar edinen bürokratla-r›n yayg›n kan›n›n aksine zaman zaman bu kesimler aleyhine politikalar gelifltirdi-¤i de oluyordu. Örne¤in ülkenin gündemine s›k s›k oturan toprak reformu tasar›-s› veya tüccarlar aleyhine ithalat hadlerinin düflürülmesi, hep bürokrasinin kendi-sini toplumsal kesimlerin d›fl›nda tutabilece¤i hülyalar›ndan kaynaklanm›flt›. Yafla-nan çeliflki ise hem imkân israf›na hem de sermaye birikiminin gerçeklefltirileme-mesine neden oluyordu. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda bürokrasi, en tutarl› politikalar›n›yine kendisi için gelifltirmekteydi. Buhran y›llar›nda orta ve dar gelire mensup ke-simlerin al›m gücü bafl döndürücü flekilde düflerken, bürokratlar kendilerini busars›nt›lar›n mümkün oldu¤unca uza¤›nda tutmay› baflarm›fllard›. 1929 tarihli Ba-rem Yasas›’n›n ilkelerince koruma alt›na al›nan memurlar, Memurin Kanunu’nunsiyaseti men eden maddelerine karfl› C.H.P üyelerine dönüflmeye bafllam›flt›r. Va-lilerin il parti baflkan›, Dâhiliye Vekillerinin parti genel sekreterli¤ine getirilmele-riyle son haddine ç›kan yak›nlaflma, hem akçal› ifller hem statü bak›m›ndan bürok-rasinin konumunu yald›zlam›flt›r. Cumhuriyet bürokrasisinin 1931’de 104.115 olanpersonel say›s›n›n 1938’de 134.779’a, 1946’da 222.166’ya ve 1963’te 449.869’a yük-selmesi, cazibe merkezi oldu¤unu kan›tlayan rakamlard›r.

Metin Heper (1974). Bürokratik Yönetim Gelene¤i. Ankara: ODTÜ. Taner Timur (2008).Türk Devrimi ve Sonras›. Ankara: ‹mge Yay›nevi.

1929 Ekonomik krizi, Ankara bürokrasisi üzerinde ne gibi yap›sal de¤iflikliklere yol aç-m›flt›r?

KAB‹NE S‹STEM‹ VE KAB‹NELERCumhuriyet’in ilk kurumlar›, Milli Mücadele’nin ilk günlerinde, TBMM’nin toplan-mas›n›n akabinde yay›nlanan 2 May›s 1920 tarihli kanunla oluflturulmaya bafllan-m›flt›r. Söz konusu kanunla on bir kiflilik bakanlar kurulu üyelerini -icra vekilleriheyeti- ve baflkan›n› belirleme hakk› meclise b›rak›larak, “meclis hükümeti sistemi”benimsenmifltir. Yaflanan s›k›nt›lar üzerine icra vekillerinin meclis baflkan› taraf›n-dan belirlenmesi, meclisçe onaylanmas› ve TBMM’nin kesintisiz flekilde mesai yap-mas› -ayn› zamanda yürütme organ› olmas› vesilesiyle- kararlaflt›r›lm›flt›r.

2 May›s 1920 tarihli kanunla oluflturulan vekâletler flu flekilde s›ralanm›flt›; 1- fie-riye ve Evkaf Vekâleti 2- S›hhat ve ‹çtimai Muavenet Vekâleti 3- ‹ktisat (Ticaret, Sa-nayi, Ziraat, Orman ve Maadin) Vekâleti 4- Maarif Vekâleti 5- Nafia Vekâleti 6- Dâ-hiliye (Emniyet-i Umumiye, Posta ve Telgraf) Vekâleti 7- Maliye, Rüsumat ve Def-ter-i Hakani Vekâleti 8- Adliye ve Mezahip Vekâleti 9- Müdafaa-i Milliye Vekâleti10- Hariciye Vekâleti 11- Erkan-› Harbiye-i Umumiye Vekâleti.

Ocak 1921 y›l›nda yay›nlanan Teflkilat-› Esasiye ile hâkimiyetin kayna¤›n›n ka-y›ts›z flarts›z ulusa ait oldu¤unun belirtilmesiyle ilk defa monarfli sisteminden ç›k›l-d›¤›, meflruiyetin dayana¤›n›n millet oldu¤u hemen ilk maddede vurgulanm›flt›r.Meclis baflkan› ile icra heyeti baflkanl›¤›n› ayn› kiflide buluflturan düzenlemelerAnayasa s›n›rlar› içerisine çekilirken, ertesi y›l yap›lan eklemelerle icra vekillerininmeclis taraf›ndan belirlenmesine ve heyet reisinin ayn› zamanda meclis baflkan›olarak meclise karfl› sorumlu olmas›na karar verilmifltir. Böylece cumhuriyetin ila-n›ndan önce “kabine sistemi”ne do¤ru ilk ad›mlar at›lm›flt›r (2 Nisan 1923).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

29 Ekim 1923’te Cumhuriyet’in ilan›yla Anayasa’n›n baz› ilkeleri de gözden ge-çirilmifl, buna göre yönetim fleklinin cumhuriyet olmas›, devlet baflkanl›¤›n›n dacumhurbaflkanl›¤› organ›na ba¤lanmas› uygun görülmüfltü. Buna göre meclisiniçinden ve meclis taraf›ndan seçilecek cumhurbaflkan›, cumhurbaflkan› taraf›ndanseçilen baflvekil ve baflvekilce belirlenen vekiller heyetiyle kabine sistemi kesin fle-kilde icraya geçirilmiflti.

6 Mart 1924 y›l›nda kurulan ‹kinci ‹nönü Kabinesi üç gün önceki devrimlerindolays›z etkileri alt›nda yap›sal de¤iflikliklere gitmiflti. Örne¤in fieriye ve EvkafVekili hükümetten ç›kar›l›rken, benzer bir tasarruf Erkan-› Harbiye Riyasetine dö-nüfltürülen Erkan-› Harbiye-i Umumiye Vekâleti için de gerçeklefltirilmiflti. Kabi-neyi laiklefltirme ve sivillefltirmeye yönelik at›lan bu önemli ad›mlar ekonomi ala-n›nda da sürdürülmüfltü. Mevcut ‹ktisat Vekâleti kald›r›l›rken, bakanl›¤›n iflleri ay-r›ca kurulan “ziraat” ve “ticaret” vekâletleri aras›nda paylaflt›r›lm›flt›. Hükümet biranlamda her iki sektörü ayr› uzmanl›k alanlar› olarak görmüfl ve ba¤›ms›z mües-seseler çat›s› alt›nda daha önemli geliflmelerin kaydedilebilece¤ini düflünmüfltü.1924 sonlar›nda kurulan Üçüncü ‹nönü Hükümetinin bir di¤er icraat›, denizcilikfaaliyetlerini bakanl›k düzeyinde teflkilatland›rmak olmufltur. “Bahriye” yani de-nizcilik bakanl›¤› ad›yla kurulan vekâlet, yine ‹nönü’nün talimat›yla 1930 sonun-da ilga edilmifltir.

Cumhuriyetin ilan› ve hilafetin ilgas›n›n, devletin üst düzey karar organlar›nda yol açt›¤›de¤ifliklikleri s›ralay›n›z.

1929 y›l›nda gümrük ba¤›ms›zl›¤›n›n sa¤lanmas›yla 6. ‹nönü Kabinesine “Güm-rük ve ‹nhisarlar Vekâleti” ad›yla yeni bir bakanl›k daha eklenmifltir (30 Aral›k1931). Söz konusu hükümet yap›s›, 1939’a kadar yukar›da belirtilen ticaret-ziraateklemeleri d›fl›nda muhafaza edilirken, bu y›l içerisinde iletiflim ve ulaflt›rma iflleri-ne atfedilen önem nedeniyle bakanl›k fleklinde örgütlenmesine karar verilmifl ve 2.Saydam Kabinesine “Muhabere ve Münakalat Vekâleti” -Haberleflme ve Ulaflt›rmaBakanl›¤›- kurulmufltu. Tek Parti y›llar›nda kabinenin fleklini etkileyen son gelifl-me, iflçi sorunlar› ve sendikal hareketlerin neticesinde ortaya ç›km›flt›r. fiükrü Sara-ço¤lu, kendisinin ikinci, cumhuriyetin on dördüncü kabinesini kurarken, konununbakanl›k düzeyinde ele al›nmas› gerekti¤i düflünüldü¤ünden Çal›flma Vekâleti pro-jesini hayata geçirmifltir (7 Haziran 1946).

Çok partili hayata uyum sürecinde bakanl›klarla ilgili al›nan en önemli karar,Türkçelefltirme kampanyas›yd›. Bu kapsamda vekâlet baflta olmak üzere dâhiliye,müdafaa ve münakalat gibi kelimeler, günümüzde de kullanmaya devam etti¤imizbakanl›k, içiflleri, savunma ve ulaflt›rma sözcükleriyle de¤ifltirilmiflti. Söz konusuy›llar ayn› zamanda devlet bakanl›klar› ve baflbakan yard›mc›l›klar› gibi organlarlakabinenin geniflletilmesine de tan›kl›k etmifltir. 1946 tarih ve 4951 say›l› Yasa’ylaihdas edilen kurumlar, baflbakanl›¤›n artan yükünün ve kamu bürokrasisinin gö-rev alanlar›ndaki büyümenin göstergeleriydi. Örne¤in 30’lar›n buhran günlerindedevletin ekonomiye müdahalesiyle kurulan kamu iflletmelerinin say›s›ndaki art›flve sadece bu alana hasredilmifl bir çat› örgüte ihtiyac›n kaç›n›lmaz bir hâle geliflineticesinde 1949 y›l›n›n hemen bafllar›nda kurulan Günaltay Hükümetinde bir “‹fl-letmeler Bakanl›¤›” oluflturulmufltu.

1878. Ünite - Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1960) Yönet im Yap›s ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Demokrat Parti iktidar›nda mevcut kabine sisteminin genel hatlar›yla korundu-¤u görülmektedir. Bakanl›k isimlerinin yeniden eskiye çevrilmesi gibi manas›zuygulamalar bir tarafa b›rak›lacak olursa en dikkat çekici geliflme, baflbakan yar-d›mc›lar› ve devlet bakanl›klar› say›s›n›n art›r›lmas›nda gözlemlenmifltir. 1957 y›-l›nda bir dizi yeni bakanl›¤›n kurulmas›, Demokrat Parti’nin sistem üzerinde art›kinisiyatif kullanmaya bafllad›¤›n› da göstermifltir. Dördüncü -ve son- MenderesHükümeti, ‹ktisat ve ‹flletmeler Vekâleti’ni kald›r›rken dört yeni bakanl›k kurmufl-tu. Kald›r›lan bakanl›klar yerine “sanayi” bakanl›¤›n›n kurulmas› en dikkat çekicide¤ifliklikti. “‹mar ve ‹skân”, “Bas›n, Yay›n ve Turizm” ile ço¤alan kurumlar ara-s›nda eflgüdümü sa¤lamak amac›yla kuruldu¤u san›lan ancak darbe ile kapat›lan“Koordinasyon” bakanl›¤›, yeni kabinenin yeni vekâletleriydi. ‹skân kelimesi herne kadar 30’lu y›llarda Anadolu’nun do¤usundaki toplumsal yap›y› de¤ifltirmekamac›yla ç›kar›lmak istenen kanunla beraber an›lm›flsa da 50’li y›llarda köydenflehre do¤ru göçlerin art›fl›yla büyüyen kentlerin sorunlar›n› çözmek anlam›ylakullan›lmaya bafllam›flt›. Sorunun sonraki on y›llarda katlanarak devam etmesi,bakanl›¤› hem personel hem prestij bak›m›ndan dönüflüme u¤ratacakt›r. Dahaöncesinde genel müdürlük fleklinde örgütlenen ve önce ‹çiflleri Bakanl›¤› sonra-s›nda Baflbakanl›kla ilifltirilen bas›n yay›n iflleri, 1949 y›l›nda ba¤land›¤› turizmmüdürlü¤üyle olan irtibat›n› 1982 y›l›na kadar sürdürecek ve bu y›l içerisindekendi bafl›na bir genel müdürlük olarak tekrar Baflbakanl›¤a ba¤lanacakt›r (Bafl-bakanl›k Bas›n-Yay›n ve Enformasyon Genel Müdürlü¤ü). Turizm Bakanl›¤› ise60 darbesi sonras› kurulan ‹nönü Hükümeti taraf›ndan “Turizm ve Tan›tma Ba-kanl›¤›” ad›yla yeniden organize edilmifl (25 Aral›k 1963) ve kurumsal çal›flmala-r›n sektörel etkilerle beraber genifllemesiyle 80 darbesinden sonra kurulan ÖzalHükümetinde “Kültür ve Turizm Bakanl›¤› olarak -turizmin ülke ekonomisine kat-k› yapacak flekilde gelifltirilmesi ve kültür varl›klar›n korunmas› misyonuyla- ye-niden düzenlenmifltir (16 Nisan 1983).

Demokrat Parti Dönemi sosyo-ekonomik olaylar›, Bakanlar Kuruluna nas›l yans›m›flt›r?


Resim 8.1

1946 tarihli yasa,bakanl›k say›s›n›ço¤altmas›yüzünden D.P’ninsert elefltirilerinemaruz kalm›flt›!

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

CUMHUR‹YET BÜROKRAS‹S‹N‹N YAPI TAfiLARI

Reis-i Cumhur (Cumhurbaflkan›)Cumhuriyet’in ilan›yla yeni rejimin devlet baflkan› da belirlenmifltir. 1924 tarihliAnayasa’ya göre cumhurbaflkan›, milletin reisi oldu¤u gibi “lüzum gördükçe” par-lamentoya ve Bakanlar Kuruluna da baflkanl›k yapabilirdi (md. 32). Parlamento ta-raf›ndan bir seçim dönemi boyunca göreve getirilen cumhurbaflkan›, diledi¤i veonayland›¤› takdirde di¤er seçim dönemlerinde de görevini sürdürebilirdi (md.31). Yurtd›fl› veya hastal›k durumlar›nda makama parlamento baflkan› vekâlet et-mekteydi. Yine de anayasal aç›klamalardan cumhurbaflkan›n›n ola¤anüstü yetki vesorumluluklarla donat›ld›¤› da düflünülmemelidir. 1924 Anayasas› t›pk› 21 Anaya-sas›’nda oldu¤u gibi kuvvetler birli¤i ilkesi gözetilerek haz›rlanm›flt›. Dolay›s›ylaesas güç parlamentoda toplanm›flt›. Cumhurbaflkan›n›n “fahri” meclis baflkanl›¤›-n›n da pratikte bir getirisi bulunmuyordu. ‹dari yetkileri de yine ayn› düflünce sis-temati¤ince s›n›rland›r›lm›flt›. Baflvekili (baflbakan) tayin edebilir -meclis ço¤unlu-¤unun onay›n› gözetmek kofluluyla- ancak bakanlar› belirleyemezdi. Yine de bafl-vekil taraf›ndan haz›rlanan kabine listesi, onun onay›ndan geçmek zorundayd›.Önceki devirde yasalar›n son onay mercii saray iken, cumhurbaflkan› bu görevdenazade k›l›narak sadece yasa ilan makam› olarak görülmüfltü. Memurlar›n tayin veazli konusunda yetkilendirilmifl makama; genel ve hususi af ç›karma -hükümetonay›yla- (md. 42), temsili baflkumandanl›k -esas kumandan meclis baflkan›- (md.40), içerde ve d›flar›da devleti temsil etme (md. 37) ve belediye baflkanlar› ve büt-çelerinin onaylanmas› (Belediye Kanunu md. 89) gibi görevler biçilmiflti.

‹cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu)TBMM’nin hemen ilk günlerinde ilan edilen yasayla icra vekilleri heyetinin teflkila-ta dâhil edildi¤inden bahsedilmiflti. Yap› olarak Osmanl› Meclis-i Vükelâs›’ndan birfark› olmamakla beraber dönem hukukçular›ndan Prof. Onar’›n da iflaret etti¤iüzere seçilen kelimeler dahi dönemin ruhunu yans›tmaktad›r. Osmanl› sadrazam›ve naz›rlar› icra yetkisini sultandan ald›klar› gibi meclise karfl› ayr›cal›kl› bir konu-ma sahipti. Oysa icra vekilleri, padiflah›n de¤il TBMM’nin bir uzvudur ve devlet ifl-lerini sözcü¤ün de ifade etti¤i üzere -padiflah ad›na- nezaret etmez ancak -TBMMad›na ve 21 - 24 Anayasalar›n›n ruhuna uygun flekilde- vekâlet ederdi.


Resim 8.2

Ülkemizin ilkcumhurreisi ve ilkbaflvekili TBMM’de... Atatürk, BüyükNutkunu okuyor.

1937 tarihli 3117 say›l› Yasa, vekâletlerin say›s›n› on ikiden az ve on alt›dan faz-la olamayaca¤›n› belirtmekle beraber son aflamada takdir yetkisini reis-i cumhur vebaflvekile b›rakm›flt›. Her vekâletin hizmet sahas›na giren alanda devleti temsil et-mekle beraber mali konularda s›k› bir flekilde Maliye Vekâleti’ne ba¤›ml› olmas› -örne¤in akçal› davalarda muhatab›n ilgili vekâlet de¤il Maliye’nin olmas› gibi- tü-zel kifliliklerini de tart›flmal› hâle getirmifltir. Özel gelirleri bir yana mülhak bütçe-lerinin -umumi bütçe havuzunun içinde olmalar› ba¤lam›nda- dahi olmay›fl› tüzelflahsiyetlerinin önündeki en büyük engeldi.

1924 Anayasas›’n›n güçler ayr›l›¤› ilkesine do¤ru at›lm›fl bir baflka ad›md›. Ör-ne¤in Bakanlar Kurulu aç›s›ndan bak›lacak olursa; yürütme gücü, meclisin kendiseçti¤i bir reis-i cumhur ve onun atad›¤› “icra vekilleri heyeti” kanal›yla TBMM’ninkulland›¤› bir yetki say›lm›flt›r. Anayasaya göre baflvekilin reis-i cumhur taraf›ndan“seçilmesi” yerine “atanmas›”, yine benzer flekilde icra vekillerinin reis-i cumhur ta-raf›ndan TBMM’nin “görüflüne” (tasvib) sunulmas› yerine, “onay”›na arz edilmesikendi bafl›na önemli geliflmelerdi.

21 ve 24 Anayasalar› Bakanlar Kurulunu nas›l düzenlemifllerdi?

Baflvekil (Baflbakan) ve Vekiller (Bakanlar)Vekillerden, icra heyetinden ve dolay›s›yla hükümetten sorumlu makamd›r. Proto-kolde reis-i cumhurdan sonra gelen statüdür. Baflvekil unvan› ilk defa II. Mahmudtaraf›ndan ihdas edilmifl, sonras›nda k›sa bir dönem Sultan Abdülhamid taraf›ndanuygulamaya geçirilmiflse de esas kullan›m› Cumhuriyet’in ilan›n›n akabinde -kuflku-suz önceki statüsünden emsal kabul etmez bir farkl›l›kla- gerçekleflmifltir. ‹cra Ve-killeri Heyeti’nin reisi s›fat›yla vekillerle ilgili tasarrufu elinde bulundurur, gerekti-¤inde vekâletin idaresini üstlenebilirdi. Vekâletlerin dolayl› ba¤› olmas›na karfl›n ‹s-tatistik Umum Müdürlü¤ü, Müdevvenât-› Kanûniye Müdürlü¤ü (günümüzün Baflba-kanl›k Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlü¤ü), Matbuat Umum Müdürlü¤ü ve Di-yanet ‹flleri Umum Müdürlü¤ü, baflvekâletle do¤rudan iliflkilendirilen organlard›.

Baflvekâlet teflkilat› 50’li y›llarda bir de Demokrat Parti iktidar›nca ele al›nm›fl veyay›nlanan 6330 say›l› Yasa’yla düzenlenmiflti (9 Mart 1954). Buna göre teflkilat; birmüsteflar ve uzman dan›flmanlardan mürekkep Özel Kalem Müdürlü¤ü, Kanunlarve Kararlar Tetkik Dairesi, Özlük ve Yaz› ‹flleri Genel Müdürlü¤ü, Neflriyat ve Mü-devvenat Genel Müdürlü¤ü, Arfliv Genel Müdürlü¤ü, Levaz›m Müdürlü¤ü ve EvrakMüdürlü¤ünden oluflturulmufltu.

13 Eylül 1946 tarihli ve 4951 say›l› Yasa’yla da bakanl›klar›n kurulufl ve teflkilat-lanmalar›na dair yeni hükümler getirilmiflti. Bakanl›k kuruluflunu, öncesinde oldu-¤u gibi baflvekil teklifi reis-i cumhur onay›na b›rakan yasa, devlet bakanlar› yanibaflbakan yard›mc›l›klar›na dair getirdi¤i hükümlerle baflvekilin siyasi manevra ala-n›n› geniflletmifltir. Bu nedenledir ki yasa sonras›nda 16 olan bakanl›k say›s› 1960’agelinceye kadar 21’e ç›km›flt›r. Siyasi çekiflmelerin art›fl› ve koalisyon hükümetle-rinde rakam›n 34’e ç›k›fl› bu anlamda manidard›r (1978).

Vekâletler, Osmanl› Nezaretlerinin isim de¤ifltirmifl hâlleriydi. Çal›flma alanlar›-na göre tasnif edilmifllerdi ve sorumluluklar›n› yerine getirmek için iç teflkilatlar›n-da baflkanl›klara, flubelere ve dairelere ayr›lm›fllard›. Yap› olarak bak›ld›¤›nda tümvekâletler; vekil - müsteflar (veya müsteflarlar) - umum müdürlükler ve müdürlük-ler - hususi kalem müdürlü¤ü ve son olarak teftifl heyeti üniteleri temel olmak üze-re örgütlenmiflti.

Vekiller, baflvekilin teklifi, reis-i cumhurun onay› ve TBMM’nin güvenoyuyla so-rumluluklar›n› yerine getiren siyasi bir organd›. Söz konusu sorumluluk alan›nda ic-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

rai kararlar almak ve bu ba¤lamda kamu iradesini kullanmas› aç›s›ndan en yüksekmakam / hiyerarflik organd›. Siyasi süreç sonunda makama geldiklerinden vekille-rin statüsü, hiçbir flekilde memur ve müstahdemlerle bir de¤ildi. Yine de onlar üze-rinde genifl bir tasarruf hakk› - bir k›sm›nda reis-i cumhur ve baflvekil onay› almakzorunda olmakla beraber- bulunuyordu. Vekillerin genifl bir yetkiye hükmettikleridi¤er bir alan mahalli idarelerdi. ‹dari vesayetlerini ya do¤rudan kendi personeli yada valiler arac›l›¤›yla hayata geçirirlerdi. Vekiller bütçe, ticari sözleflmeler ve vekâ-lete ait binalar üzerinde kapsam› oldukça uzat›lm›fl bir imza yetkisi vard› ve bu yet-kiyi tayin edece¤i bir alt personelle -müsteflar gibi- paylaflabilirdi. Bununla beraberyoklu¤unda -yurtd›fl› gezileri gibi- vekillik yetkisini ancak ve ancak yine bir vekiledevredebilirdi. Vekiller ayn› zamanda siyasi kimli¤e sahip kiflilerdi ve bu aç›danTBMM’ye hesap vermekle yükümlüydüler. Mebuslar›n vekâlet iflleriyle ilgili olarakverdikleri soru ve gensorular› yan›tlamak zorundayd›lar. Vekâletin birinci derecedesorumlusuydular ve hukuki usulsüzlüklerde Divan-› Âli’de yarg›lan›rlard›.

MüsteflarVekilden sonra vekâletlerin en büyük idare amirleriydi. Vekillerin yard›mc›s›yd› veayr› bir hizmet alan› tan›mlanmam›flt›. Vekil ad›na icra ve denetleme yetkileri var-d›. Teflkilat içindeki haberleflme a¤›n›n yürütücüsüydü ve bilgiler onlardan süzüle-rek vekile aktar›l›rd›. Müsteflar say›s› her vekâlette bir tane olacak flekilde ayarlan-m›flsa da Milli Müdafaa ve Milli Maarif Vekâletlerinde bu kural›n d›fl›na ç›k›lm›flt›.Siyasi de¤il, idari bir makam olmas› itibar›yla -Memurin Kanununa tabiydi- müste-flarlar›n, kurumu siyasi çalkant›lardan da uzak tutabilece¤i düflünülmüfltü.

‹ttihatç›lar taraf›ndan hayata geçirilmeye çal›fl›lan “siyasi müsteflarl›k” uygulama-s›na, erken Cumhuriyet Dönemi’nde 1937 fiubat’›nda ç›kar›lan bir yasayla geçilmiflolmas›na karfl›n ayn› y›l sonunda ç›kar›lan bir kanunla son verilmifltir. ‹lga gerekçe-sinde vekilin, yetkilerini en az onun kadar yetkili bir di¤er makamla bölüflmesininidareyi zaafa u¤rataca¤›na de¤inilmiflti. K›saca yabanc› ülkelerde örnekleri olan uy-gulama, siyasi çat›flman›n olmad›¤› Tek Parti Dönemi’nde dahi iflletilememiflti.

fiura-y› Devlet (Dan›fltay)Tanzimat reformlar›yla devlet teflkilat›na kat›lan fiura-y› Devletin ifllerini yapmaküzere Milli Mücadele s›ras›nda 4 Temmuz 1921 tarih ve 131 numaral› Kanun’laTBMM memurlar›ndan oluflan “memurin tetkik heyeti” ve “memurin muhakematencümeni” kurulmufltu. Ancak bahsedilen heyetler, fiura-y› Devletin çal›flma konu-lar›n›n sadece bir k›sm›nda faaliyet gösterdiklerinden pek çok konunun boflluktakalmas›na ve t›kanmas›na yol açm›fllard›. Savafltan sonra devlet kurumlar› sil bafl-tan düzenlenirken, flikâyet ve tecrübelerin ›fl›¤›nda önce 7 Kas›m 1925’te, sonras›n-da 1931 ve 1938 tarihlerinde ç›kar›lan yasalarla fiura-y› devlet yeni dönemin ruhu-na uygun bir flekilde sisteme eklenmifltir.

Yeni fiura-y› Devleti öncekinden ay›ran çok önemli ifllevler ve tan›mlamalar ge-tirilmiflti. Örne¤in idari teflkilat ve kanun haz›rlama sürecindeki yetkileri darlaflt›r›l-m›fl, bunun yerine özellikle “idari yarg›” fonksiyonu ön plana ç›kar›larak bu alan-daki sorunlara ve s›k›fl›kl›klara çözüm olmas› istenmifltir. Bu amaçla 1931 y›l›ndateflkilata ikinci bir “deavi dairesi” dâhil edilmifl, di¤er yanda tanzimat, mülkiye, ma-liye ve nafia daireleri korunmufltu. Osmanl› fiura-y› Devletinde teflkilat baflkan› ay-n› zamanda Meclis-i Vükelâ üyesiyken, Cumhuriyet’le sorumluluklar› itibar›yla ta-mamen idari konumlar›n›n -teknik uzmanl›klar›na atfen- alt› çizilerek, siyasi organ-lardan ç›kar›lm›fl ve baflvekâlet makam›yla iliflkilendirilmiflti.


Divan-› Muhasebat (Say›fltay)fiura-y› Devlet gibi Divan-› Muhasebat da bürokrasi aç›klamalar›nda yer verilme-yen bir müessesedir. Dönemin idare hukukçular›n›n da belirtti¤i üzere söz konu-su kurumlar ne idare ne de icra bak›m›ndan bürokratik yap›n›n içerisinde yer al›r-lar. Ancak görev tan›mlar›yla gere¤inde bürokratik yap›y› flekillendirmifllerdir. Di-van-› Muhasebat do¤rudan saraya ba¤l› bir kurum olarak 1862 y›l›nda kurulmufltu.‹mparatorlu¤un sonuna do¤ru sorumluluk alanlar›n›n genifllemesiyle daire say›s›üçe ç›kar›lm›flt›. Milli Mücadele’de kapat›lm›fl ve Cumhuriyet’in ilan günlerinde 364


Hükümet 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

KurulmaTarihi

30.10.1923 6.3.1924 22.11.1924 4.3.1925 2.11.1930 27.9.1930 4.5.1931 1.3.1935 1.11.1937 11.11.1938 25.1.1939 3.4.1939 9.7.1942 15.3.1943

Çekilmetarihi

6.3.192422.11.192

43.3.1925 1.11.1927 25.9.1930 4.5.1931 1.3.1935 1.11.1937 11.11.1938 25.1.1939 3.4.1939 8.7.1942 8.3.1943 5.8.1946

Baflvekil 1. ‹nönü 2. ‹nönü A. 3. ‹nönü 4. ‹nönü 5. ‹nönü 6. ‹nönü 7. ‹nönü 1.Bayar 2.Bayar 1.Saydam 2.Saydam1.

Saraço¤lu2.

Saraço¤lu

fieriye V. +

Erkan-›Harbiye V.

+

Adliye V. + + + + + + + + + + + + + +

Müdafaa-iMilliye V.

+ + + + +Milli

Müdafaa V.+ + + + + + + +

Bahriye V +31.12.1924 + +

Dahiliye V. + + + + + + + + + + + + + +

Hariciye V. + + + + + + + + + + + + + +

Maliye V. + + + + + + + + + + + + + +

Maarif V. + + + + + + + + + + + + + +

Nafia V. + + + + + + + + + + + + + +

‹ktisat V. + +21.3.1928 + + + + + + + +28.1.1946Ekonomi

S›hhiye veMuavene-i‹çtimaiye

V.

+ + + S›hhiyeS›hhat ve‹çtimai

Muavenet+ + + + + + + +

Gümrükve

‹nhisarlarV.

+30.12.1931 + + + + + + +

Ziraat V. +5.3.1924 + + + +30.12.1931 + + + + + + +

MünakalatV.

31.5.1939Muhabere

veMünakale

V.

+Münakalat

V.

Ticaret V. +5.3.1924 + + + +3.4.1939 + +

Çal›flma V. +7.6.1946

Mübadele,‹mar ve‹skan V.

+ + +

Toplam 12 11 12 11 12 9 11 11 11 11 11 13 13 14

Tablo 8.11923-1946 aras› Hükümetler ve Vekâletler Tablosu (Sencer, 1992)

say›l› yasayla TBMM’ye ba¤l› bir kurum olarak yeniden kurulmufltu (24 Kas›m1923). Bir birinci reis, üç ikinci reis ve sekiz üyeden oluflan müesseseye TBMM ad›-na devletin gelir ve giderlerinin denetimini yapmas› sorumlulu¤u yüklenmifltir.

Söz konusu sorumluluk 1924 Anayasas›’nca da kay›t alt›na al›nm›flt›r (md. 100).Sorumluluk bu anlam›yla sadece idari bak›mdan s›n›rlanmam›fl yarg› iflleviyle bir-lefltirilmifltir. Kurulufl gerekçesinde de aç›kland›¤› üzere kurum devletin gelir gider-lerini denetlerken kontrolör, usulsüzlüklerle karfl›laflt›¤›nda adeta bir sorgu hâkimigibi çal›flacakt›r.

Divan-› Muhasebat, teflkilat yap›s›n›n bafltan bafla düzenlendi¤i 1967’den önceson kez 1934’te 2514 say›l› Kanun’la reforma tabi tutulmufltu. Kanunla, birinci rei-sin say›s›nda de¤ifliklik yap›lmazken, daire reislerinin say›s›n›n “lüzum ve ihtiyac”abinaen de¤iflebilece¤i belirtilmiflti. Daire reisleri ve üyeleri d›fl›nda Maliye Vekâle-ti’nden gönderilen savc› da teflkilat bünyesine eklenmiflti. Denetçi (murak›p) veonlar›n yard›mc›lar›ndan baflka müdür, kâtip ve müstahdemler teflkilat›n di¤er gö-revlileriydi.

30’lu y›llardaki düzenlemelerle Dan›fltay ve Say›fltay’›n görevleri nas›l tan›mlanm›flt›r?

CUMHUR‹YET MEMURUII. Mahmud’tan itibaren kamunun her taraf›na yay›lan reformlardan özellikle me-murlar kârl› ç›km›fl ve Tanzimat Ferman› ile iktidar› sahiplenecek kadar güç kazan-m›fllard›. Gerek Tanzimat gerek takip eden bölümlerde merkez ve taflra kadrolar›-n› dolduran kalem efendileri ekseninde ülkemizin cumhuriyet öncesi siyasi-ku-rumsal tarihini aktarmaya çal›flt›k. Osmanl› bürokratlar› seleflerinin infazl›, müsa-dereli kaderlerinden kendilerini azade k›lmak için bat›l› reformlara, bu ba¤lamdaBat›l› yasalara alabildi¤ine destek vermifller, liberal dünya görüflleri sayesinde mo-dern bir devletin temellerini atmaya çal›flm›fllard›. Maliyesinden s›hhiyesine de¤inuzanan genifl bürokratik yap›, flekil bak›m›ndan amaçlara ulafl›lm›fl oldu¤unu gös-termekteydi. Ancak hem Abdülhamid hem de ‹ttihatç› iktidarlarda kay›tlara geçengenifl memur tasfiyeleri ayn› baflar›n›n personel haklar› için söylenemeyece¤ineiflaret etmektedir. Tanzimatç›lardan itibaren personel üzerinde tahakküm kurma is-te¤i, özlük haklar›nda büyük boflluklar›n do¤mas›na yol açm›flt›. ‹mparatorluk çö-kerken memurlar hâlâ tek bir kanun çat›s› alt›nda toplanamam›flt›. Sistem; “merke-ziyetçi”, “mevzuatç›” ve “memurlu¤a” dayal› olarak tarif edilse de memurlar›n ken-dine ait bir mevzuat› olmay›fl›, “merkez”e hükmeden güçlerin iktidar tarzlar› hak-k›nda önemli bir fikir vermektedir.

II. Meflrutiyet’le memurlar›n artan taleplerine de¤inmifl bu ba¤lamda memuriye-tin niteli¤ini art›rmak için sergilenen reformlar›n alt›n› çizmifltik. 1926 bu anlam›y-la tam bir milatt›r. Söz konusu tarihte ilan edilen 788 say›l› “Memurin Kanunu” ilemaafl d›fl›nda kamu çal›flanlar›n›n tüm haklar›n› kapsayan ve dört sene uygulama-da kalan bir çerçeve yasa ilan edilmifltir. Yasay› haz›rlayanlar mevcut gelenektenkendilerini çok koparamamakla beraber K›ta Avrupas›’ndaki geliflmelerden de ha-bersiz olmad›klar›n› ortaya koymufllard›. 1876 Anayas›’ndan beri arkas›nda durulankadro güvencesinin sa¤lamlaflt›r›lmas› belki de yasan›n en önemli kazan›m›yd›.Doç. Aslan, yasayla memurlara yönelik dört önemli ayr›m getirildi¤ini belirtmekte-dir. Bunlar›n ilki, kiflinin memur olarak tan›mlanmas› için öncelikle devlet hizmetivermesi gerekti¤idir. ‹kincisi, statünün kay›t alt›na al›nmas› ancak sicile geçirilme-si ile gerçekleflmektedir. Abdülhamid Dönemi’nde mabeyn görevlilerinin sicil d›-fl›nda tutulmas› belki de en çok maafl ba¤lam›nda önem tafl›maktad›r. Çünkü sici-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

le kaydedilmeyen memur otomatikman Barem Yasas›’ndan yani maafl evrenindende ç›kar›lm›fl olacakt›r. Memuriyeti belirleyen bir di¤er ayr›m maafl›n›n kayna¤›d›r.Kurum bütçesinin genel (katma bütçe) ve özel olarak de¤iflmesi de çal›flanlar›n sta-tüsünü de¤ifltirmifltir. Örne¤in belediye personeli memur olarak kabul edilmezken,Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda il özel idarelerine ba¤l› olarak çal›flan ö¤retmenler“memur” statüsü alt›nda tan›mlanm›fllard›. 788 say›l› Yasa’yla son ayr›m memur-müstahdem aras›na çizilmifl ve memura yasalar silsilesiyle teminat alt›na al›nan ma-afl verilirken, müstahdemlere bütçe koflullar› veya bireysel sözleflmeye dayanan“ücret”in da¤›t›lmas› uygun bulunmufltu.

Yasadaki en büyük eksiklik, yani maafl düzenlemesi; 1927 Maafl Kanunu ve1929 Barem Yasas› (Devlet Memurlar› Maaflat›n›n Tevhid ve Teadülü Hakk›nda Ka-nun) ile kapat›lm›flt›r.

Buna göre memurlar›n tümü 20 derecelik bir barem tablosu içinde üç kümeyeayr›lm›flt›r (derece say›s› 1929 tarihli düzenleme ile 19’a, 1939 tarihli 3656 say›l› ya-sa ile 15’e indirilecektir). Cumhuriyet memurunu katsay› ve gösterge sistemiyle ilkdefa tan›flt›ran yasa, 1939’da yerini otuz bir y›l uygulamada kalacak di¤er bir Yasa-ya terk etmifltir. 1929 tarihli yasa, hâkimler ve askerî personel d›fl›ndaki tüm me-murlar› içine alm›fl ve maafllar derece ve katsay› hesab›na göre ayarlanmaya baflla-m›flt›r. Yasaya ilifltirilen ayr›nt›l› ekli cetvelle kadro ve maafl listeleri teker teker sa-y›lm›flt›r (Bkz. Tablo 8.2)

Derece Asli Maafl Katsay› Derece Asli Maafl Katsay›

1 150 4 11 35 2.8

2 125 4 12 30 2.8

3 100 4 13 25 3

4 90 3.2 14 22 3

5 80 3.2 15 20 3

6 70 3 16 17.5 3.2

7 60 3 17 16 3.25

8 50 3 18 14 3.5

9 45 2.8 19 12 3.75

10 40 2.7 20 10 4


Resim 8.3

Barem yasas›,de¤ifltirdi¤i katsay›uygulamas›ylagetirdi¤i haklarkadar yol açt›¤›ma¤duriyetlerledaha meclisgörüflmeleris›ras›ndamanfletleretafl›nm›flt›.

Tablo 8.21929 tarihli 1452say›l› Kanunu’nagöre maafl tablosu(Aslan, 2005: 259).

Çok partili hayata ad›m at›ld›¤› 1940’l› y›llar›n sonuna gelindi¤inde memurlar›ngeneli için söylenebilecek birtak›m karakteristik özellikler de ortaya ç›km›flt›. Bun-lardan ilki yukar›daki geliflmelerden de anlafl›laca¤› üzere mevzuat bollu¤udur. Ön-ceki dönemin aksine memurlarla ilgili en küçük konunun yasal s›n›rlar içine çekil-mek istenmesi, memurlu¤u en güvenceli statülerden birisi hâline getirilmiflti. Ancaktahmin edilece¤i üzere her bir düzenlemeyle personel sistemi esneklikten uzaklafl-m›flt›r. 19. yüzy›l reformlar›nda oldu¤u gibi Fransa’n›n kamusal alandaki etkisi arta-rak devam etmifl ve bunun sonucunda personel hukukunda muazzam bir külliyatortaya ç›km›flt›r. Abdülhamid ve II. Meflrutiyet Dönemlerinde memur disiplin ve de-netimini sa¤lamak için kurulan Memurin-i Mülkiye ve Sicill-i Ahval gibi merkezî or-ganlar›n oluflturulmas›na Cumhuriyet Dönemi’nde gerek görülmeyifli, çerçeve yasa-lar›n salt maafl kanunlar›ndan ibaret olmas›, bunun da Maliye Vekâletinin sorumlu-lu¤unda bulunmas› gibi yanl›fl bir bak›fl aç›s›n›n türemesine yol açm›flt›r ki genel birpersonel sisteminin önündeki en büyük engel bu anlay›fltan kaynaklanacakt›r.

Bunun en önemli sonucu personel alma “sistemsizli¤inde” kendini göstermifl-tir. Kadro al›mlar›n› bakanl›klara b›rakan zihniyet, standart bir memuriyet politika-s›n›n inflas›n› geciktirmifltir. Bu nedenledir ki 1927-36 aras›nda D›fliflleri, ‹çiflleri,Bay›nd›rl›k, Sa¤l›k Bakanl›klar› personeli için özel yasalar ç›kar›rken, her kurumunkendine özgü bir adab› oluflmaya bafllam›fl bu ise memuriyet rejimine da¤›n›k birgörünüm kazand›rm›flt›r.

Tanzimat’tan itibaren diploma ve s›nav kadro al›mlar›n› belirleyen kriterler ola-rak telaffuz edilmeye bafllam›fl ancak hiçbir zaman geneli ba¤layacak yönlendirme-lere gidilmemiflti. Bu aç›dan bak›lacak olursa 1929 tarihli Barem Yasas›, zorunlu s›-nav uygulamas›yla reformcular›n idealini hayata geçirmifltir. Kat›l›mc› say›s›na görebelirlenecek yar›flmac› veya yeterlilik tipi s›navlar, memuriyet sürecinin bir parças›hâline getirilmiflti. Diploma, hem giriflte hem de yükselmelerde (terfi) gözetilenönemli bir kofluldu. Terfideyse diploman›n yan›nda k›dem ve amirin takdiri di¤erbelirleyicilerdi. Memurin Kanunu yükselmelere üç y›l koflulu getirmiflti. Koflulu kar-fl›layanlar›n çoklu¤u durumunda, diploma ve amir takdiri gözetilmekteydi.

1939 tarihli yasa memuriyete girifli mezuniyet derecesine göre ayarlam›flt›r. Yu-kar›da da belirtildi¤i üzere yasa, memurlar› 15 derece üzerinden tasnif etmifl ve or-taokuldan daha düflük diplomal›lar› 15, ortaokulu 14, lise 13, lise üstü meslek okul12, lisans ve lisansüstü grubu diplomas›na göre 11-9 aras›na yerlefltirmiflti. Her ne


Resim 8.4

Memuriyet statüsüher ne kadar“güvenceli” diyebelirtilse deç›kar›lan özelyasalarla memurtasfiyeleriola¤anlaflt›r›lm›flt›r.

kadar yasa, terfi bekleme süresini dört y›la ç›karm›flsa da diploman›n önemini vur-gularcas›na bu süreyi; lise ve üstü için üç, lisans ve üstü içinse iki y›la indirmiflti.

Prof. Tutum, erken Cumhuriyet Dönemi’yle yeni bir aflamaya geçen memuriyetrejimini flu flekilde formüle etmifltir: Hukuk yönünden güvenceli, ekonomik aç›dançekici, kendi içinde disiplinli, halkla iliflkilerde yetkeci (otoriter) ve vesayetçi, hiz-mete girifl aç›s›ndan diplomaya, yükselme aç›s›ndan k›deme dayal›, kuralc›, biçim-ci ve iflleyifl bak›m›ndan k›rtasiyeci.

Yukar›daki bilgiler flu eserlere dayan›larak haz›rlanm›flt›r; Cahit Tutum (1979). PersonelYönetimi. Ankara: TODA‹E; Onur Ender Aslan. (2005). Kamu Personel Rejimi - Statü Hu-kukundan Esnekli¤e. Ankara: TODA‹E.

Cumhuriyetle flekillendirilen kamu personel rejiminin temel ilkelerini s›ralay›n›z.

Kamu Yöneticilerinin Yetifltirilmesi - TODA‹E Örne¤iBab›ali’nin 19. yüzy›l boyunca yerini doldurmaya çal›flt›¤› kurumlardan bir di¤eriEnderun olmufltur. Osmanl› üst düzey devlet adamlar›n›n yetiflmesine olanak tan›-yan bu kurum, devflirme sisteminin tavsamas› ile beraber 17. yüzy›l›n sonundan iti-baren ifllev görmez hâle gelmiflti. ‹lmi çal›flmalardan çok, hayata dair bilgilerin ve-rildi¤i ve “Osmanl›l›k” kültürünün afl›land›¤› Enderun tipi okullar daha formel flekil-de ve devlet politikas› olarak 19. yüzy›lda bu sefer Tanzimatç›lar eliyle gelifltirilme-ye çal›fl›lm›flt›. Tanzimat Ferman›’n›n okunmas›ndan k›sa bir süre önce kap›lar›n›e¤itime açan Mekteb-i Maarif-i Adliye’de, merkezin ihtiyac› oldu¤u nitelikli devletadamlar›n›n yetifltirilmesi amaçlanm›flt›. Bab›ali ve Maliye bürolar›na mezun verme-si planlanan kuruma öncelikle memur çocuklar› al›nm›flt›. Klasik ofis yaz›flma vekültürü d›fl›nda dünya bilgisi olmayan Osmanl› bürokrasisine donan›m kazand›r-mak hedefindeki okul, fen bilimlerinden de donatt›¤› müfredat›yla zaman›n nesille-rine parlak bir kariyer vaad etmiflti. Bab›ali bürokratlar› bu okul d›fl›nda kendileri-nin de rahle-i tedrisinden geçtikleri Tercüme Odalar›n› di¤er nezaretlerin bünyesin-de de kurmaya çal›fl›rken, dil bilgisine ve Avrupa kültürüne sahip memurlara sahipolmak için 19. yüzy›l dünyas›na yabanc› olmayan bir uygulamaya kendisini adapteederek Paris’te bir okul açm›flt›. Mekteb-i Osmani ad›yla 1855 y›l›nda kurulan oku-lun tüm hocalar› Frans›z’d›. ‹lk etapta okula Türkiye’den gönderilen altm›fl ö¤renci-nin kayd› yap›lm›fl ve bu say›n›n y›llar içerisinde art›r›lmas› planlanm›flt›.

Tanzimat’la beraber Bat› tipi okullar›n kurulmas› ve yayg›nlaflt›r›lmas› çabalar›da bu ihtiyac›n karfl›lanmas›na yönelik dolayl› çabalard›r. Rüfltiye, idadi ve sultanitipi okullara yap›lan yat›r›mlar ve Maarif Nezaretinin kurulmas› Bat› tipi e¤itimi im-paratorluk içerisinde köklefltirip, sa¤lamlaflt›rm›flt›r. 1859 y›l›nda kurulan Mülkiyeve ondan k›sa bir süre sonra kurulan Mahrec okullar› söz konusu gayretin bir di-¤er göstergeleriydi. Özellikle Mülkiye, Abdülhamid taraf›ndan tam bir kariyer oku-lu olarak düzenlenmifl ve günümüze kadar devam eden bir ekolün tohumlar› at›l-m›flt›. Rüfldiye mektebi mezunlar›n› bünyesine katarak özellikle kâtiplik kadrolar›için mezun veren Mahrec Okulu, tabi tutuldu¤u düzenlemelere karfl›n uzun süreliolamam›flt›r. Bahsedilen e¤itim hamlelerine imparatorlu¤un sonuna kadar açt›¤›uzmanl›k okullar›yla destek veren nezaret içi e¤itim kurumlar›n›n da eklenmesi ge-rekir. Maliye’den Nafia’ya Posta ve Telgraf’tan Orman Nezareti’ne neredeyse ba-kanl›k ve genel müdürlük konumundaki her kurum, personelini e¤itmek ve dona-n›m kazand›rmak amac›yla icab›nda yurt d›fl›ndan getirtti¤i uzmanlarla e¤itim ver-me gayretinde olmufllar ve bütçelerinin bir k›sm›n› bu amaca vakfetmifllerdi.

196 Türk ‹dare Tar ih iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Cumhuriyet’le beraber soruna yönelik en önemli ad›m 1924 y›l›nda Mülkiyemüfredat›n›n ve amaçlar›n›n yeni döneme uygun flekilde gözden geçirilmesidir.Okulun ismi 1938 y›l›nda Siyasal Bilgiler Okulu olarak de¤ifltirilirken, ertesi e¤itimdöneminde Ankara’ya tafl›nm›flt›r. II. Dünya Savafl›’ndan sonra “kamu yönetimi”,kendi bafl›na bir disiplin hâline gelerek, öncesinde içinde yer ald›¤› idare huku-kundan ayr› bir bilim dal› olarak kabul edilmeye bafllanm›flt›r. Söz konusu y›llardaAmerika’dan gelen ö¤retim üyeleri Siyasal Bilgiler Okulu’nda bu alan›n ilk dersle-rini açm›fllard›.

Ancak “kamu yönetimi”nin disiplin hâline gelifli ve mevcut anlay›fl›n de¤iflmesiesas olarak TODA‹E’nin (Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü) kurulufl sü-reciyle çak›flmaktad›r. Birleflmifl Milletler ve Türk Hükümeti aras›nda 1952 y›l›ndaimzalanan protokole istinaden kurulan TODA‹E, ayn› zamanda bu alana hasredile-rek kurulan ilk enstitülerdendir. 1952-1957 aras›nda Siyasal Bilgiler Okulu içerisindeözerk olarak e¤itimler veren kurum, 1958 tarihli kurulufl yasas›yla bilimsel, yönetselve mali alanlarda tüzel kiflilik kazand›r›lm›flt›r. Ad›na uygun flekilde ilk y›llarda Bir-leflmifl Milletler bursu kazanan Orta Do¤ulu ö¤rencileri kabul eden kurum, dahasonra ö¤renci a¤›n› protokol imzalad›¤› Türki Cumhuriyetlerine de yaym›flt›r. 1974y›l›ndan itibaren yüksek lisans, doktora ve k›sa süreli uzmanl›k e¤itimlerinin yan› s›-ra lisans okulunu da (Sevk ve ‹dare Yüksek Okulu) açan enstitü (1984 y›l›nda lisansokulu kapanm›flt›r), ülke içi ve ülke d›fl›ndaki e¤itim faaliyetleriyle Türk kamu yö-netimine birçok devlet adam› kazand›rm›fl ve kazand›rmaya devam etmektedir.

Turgay Ergun. (1988). Kamu Yöneticilerinin Yetifltirilmesi. Ankara, TODA‹E.

CUMHUR‹YET TAfiRASIOsmanl›n›n taflraya dair son projesi, uygulama flans› bulamayan 1913 Kanunu’ydu.Tanzimat’tan itibaren Bab›ali’nin asayifl ve vergi kavramlar› ekseninde biçimlenentaflra düflüncesinden, hayata geçirilemeyen pek çok yasal metin ç›km›flt›r. Ankarabürokrasisi, 1913 Kanunu’nun ikinci k›sm›n› kendisi için de referans al›rken, bun-lara ek olarak Köy ve Belediye kanunlar›n› uygulamaya geçirmifltir. ‹nceledi¤imizdönemle ilgili son düzenleme 1949 y›l›nda yap›lm›fl ve ilan edilen 5442 say›l› Ya-sa’yla taflra teflkilat› co¤rafi koflullar, ekonomik durum ve kamu yönetimi ilkelerigözetilerek tasnif edilmiflti. Yasan›n ilk maddesi mülki taksimat olarak “il” biriminiesas alm›fl ve illerin ilçelere ilçelerin de bucaklara ayr›laca¤›n› belirtmiflti. ‹l ve il-çelerin kurulup kald›r›lmas›n› yasaya ba¤layan son düzenleme, bucaklar› ‹çiflleribakan›n›n teklifi cumhurbaflkan›n›n onay›na terk etmifltir.

‹nceledi¤imiz dönemde il say›lar› de¤ifliklik göstermifltir. 1925’te 74 olan il say›s›, 1933’te57’ye düflerken, 1957’de 67’ye ç›kar›lm›flt›.

Hareket plan›m›z önceki bölümlerin tam tersine -cumhuriyetin taflrayla ilgili ç›-kard›¤› ilk yasa olan- köyden bafllayacak, ard›ndan belediye ve vilayet üniteleriba¤lam›nda sürdürülecektir.

Köy Kanunu - Reaya’dan Efendili¤e 1913 Kanunu ile Osmanl› vilayeti “tüzel kiflilik” kavram› ile tan›fl›rken, 1924 tarih ve442 say›l› Yasa ile kavram köye girifl yapm›flt›r. Seçme hakk›na sahip tüm köy sakin-lerini içeren köy derne¤i ve onlar›n tayin edece¤i ihtiyar meclisi ve muhtar, bahfle-dilen hakk›n kullan›c›lar›d›r. Osmanl› metinlerinde uzun uzun anlat›lan vergi oranla-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



r› da genel irade karfl›s›nda erimifl ve temsil 1933 y›l›nda kad›nlar› da içine alacak fle-kilde tüm köy sath›na yay›lm›flt›r. Art›k seçme-seçilme için aranan koflullar; vatandafl-l›k, 18 yafl›n› doldurmak, köy mensubu olmak ve sab›ka kayd›n›n bulunmamas›yd›.

Seçimlerin iki y›lda bir yap›laca¤›n› belirten hüküm, 1934 y›l›ndaki düzenle-meyle dörde ç›kar›lm›flt›r. ‹lgili hükme 1963 y›l›nda ilaveler yap›lm›fl ve seçimin tekdereceli, genel, eflit ve gizli oyla yap›laca¤› kay›t alt›na al›nm›flt›. ‹lgili düzenlemey-le organlara seçilme yafl› 25’e yükseltilirken, askerli¤ini yapma ve Türkçe konufl-ma flartlar› getirilmiflti. 1984 y›l›nda yay›nlanan 2972 say›l› Yasa’yla ‹htiyar Meclisiseçimlerinde ço¤unluk ilkesinin iflletilece¤i vurgulanm›fl, nüfusu binden az olanköylerde 8, iki bine kadar olan köylerde 10, iki binden fazla olan köylerde 12 üyeolmas› kararlaflt›r›lm›flt›. Bunlardan en fazla oy alan yar›s›n›n asil, di¤er yar›s›n›n dayedek olaca¤› öngörülmekteydi.

Köy Kanunu, köy için tavan nüfusu iki bin fleklinde belirlemifl ve bu nüfustanfazla yerleflimleri kasaba olarak adland›rarak belediye teflkilat›n› zorunlu görmüfltü.Yerleflim yerinin köy olarak nitelendirilmesi; il idare kurulu, il genel meclisi, bakan-l›klardan al›nan icazet neticesinde ‹çiflleri Bakanl›¤› onay›yla olabilir. Köy Kanunu’n-da köyün vazifeleri zorunlu ve keyfi olmak üzere iki bafll›kta toplanm›flt›r. Güvenlik,sa¤l›k, tar›m ve e¤itim iflleri zorunlu; yollar›n asfaltlanmas›, evlere badana yap›lmas›ve hamam inflas› gibi hedefler ihtiyari maddeler olarak s›ralanm›flt›r. Zorunlu madde-lerin yap›lmamas› hâlinde cezai müeyyideler uygulan›rken, keyfi ilkelerin yerine ge-tirilmemesi hâlinde köy derne¤ince ilgili kiflilerin flifahen uyar›lmas› istenmifltir.

Muhtar, ‹htiyar Meclisi ve Köy Derne¤i köy idaresinin esas unsurlar›d›r. Muh-tar, devletin köydeki temsilcisi ve tüzel kiflili¤inin sahibidir. Yasa taraf›ndan sorum-luluklar›; devlet ve köy aç›s›ndan ele al›nm›flt›r. Yasalar› duyurmak, asayifli sa¤la-mak, nüfus ifllerini kayda geçirmek ve köyle ilgili her türlü geliflmeyi üst makam-lara aktarmak devlete olan vazifelerinden birkaç›d›r. Köyün bay›nd›rl›k ifllerini gör-mek, bunun için köy derne¤inin ald›¤› kararlar› uygulamaya geçirmek, para topla-mak ise tamamen köye dönelik sorumluluklar› aras›ndad›r.

‹htiyar Meclisi, muhtar baflkanl›¤›nda köyle ilgili kararlar al›r ve bunlar›n y›l bo-yunca ne flekilde uyguland›¤›n› denetler. Haftada en az bir kere toplanan ihtiyarmeclisinin sorumluluklar› aras›nda; köyün ortak ifllerini düzenlemek, imece gibiyükümlülükleri tasnif ederek köy sakinlerine duyurmak, köy halk› aras›ndaki an-laflmazl›klar› çözüme kavuflturmak ve köy harcamalar›n› kontrol alt›nda tutmakt›r.

Tüm köy ahalisini içermesi, flikayetlerin belirlenip uygulamada neler yap›labilece-¤ini sorgulamas› bak›m›ndan köy derne¤i, köyün en esasl›, sistemin ise en adem-imerkezi birimidir. Ancak yine ayn› nedenlerle en düzensiz ve etkisiz birimidir. Muh-tar ve ihtiyarlar meclisi azalar›n›n seçimi d›fl›nda dikkate de¤er bir ifllevi yok gibidir.

Köydeki di¤er kamu görevlileri, kaymakam onay›yla ifle al›nan ve ücreti köy sa-kinlerince karfl›lanan korucu; köy derne¤inin seçimi, müftünün onay› ile tayin olu-nan, ücreti köyce karfl›lanan imam ve yaz› ifllerini üstlenen -yoklu¤u durumundagörev ö¤retmence görülür-kâtiptir.

442 say›l› Yasa’yla nas›l bir köy ünitesi yarat›lmaya çal›fl›lm›flt›r?

BelediyeYeni baflkentle ilgili düzenlemeler bir kenara b›rak›lacak olursa 1877 Belediye Ka-nunu, 1930 y›l›na de¤in uygulamada kalm›flt›. 1924 tarihinde ç›kar›lan 417 say›l›Yasa, Ankara flehreminin ‹stanbul gibi hükümetçe atanaca¤›n› kay›t alt›na al›rkenAnkara için, ‹stanbul seçmenlerinin uymak zorunda oldu¤u vergi yükümlülü¤ünü


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



7

kald›rm›flt›. Karar›n alt›nda belediye meclisinin “atanm›fllarla” doldurulmak isten-mesi gibi iddialar›n yatmas› bir tarafa, Ankara’ya yönelik mühendislik projelerininflansa b›rak›lmayaca¤› aç›k bir flekilde görülmekteydi.

Oysa bundan alt› y›l sonra ilan edilen kanun, liberal havas›yla Ankara’daki po-litika de¤iflikli¤ini haber vermekteydi. 1929 y›l›nda yaflanan ekonomik buhran, al-t› y›ll›k icraatlar›n muhasebesini zorunlu k›lm›flt›. Halk›n % 85’inin çiftçilikle geçi-mini sa¤lad›¤› ülkede tar›m piyasas›n›n krizle beraber neredeyse çökmesi üzerinebürokratlar çareyi temsil taban›n› geniflletmekte bulmufllard›. Serbest CumhuriyetF›rkas› “projesi” hat›rland›¤›nda sistemin kendini demokratiklefltirerek kurtarmayaçal›flt›¤› her hâliyle anlafl›lmaktayd›. 1930 tarihinde icraya konan 1580 say›l› Bele-diye Yasas› genel seçimlerde cari olan esaslar›n d›fl›na ç›karak hem kad›nlar› seçimsürecine dâhil etmifl hem de iki dereceli seçim sistemini rafa kald›rarak halk›n herkesimini belediye sistemi içine çekmeye çal›flm›flt›r. Belediye meclis toplant›lar›n›ndahi halka aç›lmas›, fleffaflaflman›n derecesini göstermekteydi.

‹stanbul’un istisnai konumuna yeni dönemde Ankara da eklenmifl ve BelediyeYasas›’nda bu iki kent için özel maddeler getirilmifltir. Her ne kadar valilik ve be-lediye baflkanl›¤› ‹stanbul’da oldu¤u gibi valinin flahs›nda birlefltirilmemiflse de An-kara belediye baflkanl›¤› dâhiliye vekili ve cumhurbaflkan›n›n onay›na b›rak›l›yor-du. Ayn› y›l içerisinde gerçeklefltirilen ve Serbest Cumhuriyet F›rkas›’n›n (SCF)gövde gösterisine dönüflen seçim süreci beraberinde yerel yönetimlerle ilgili Os-manl›dan beri dikkat çekilen bir dizi olumsuz konuyu gözler önüne sermiflti. Ya-p›lan reformlara ra¤men devletin yerel idareler üzerindeki etkisi su götürmeyen birgerçekti. 1930 Sonbahar›ndaki devlet manipülasyonu o kadar aç›kt› ki SCF’lilerinitiraz› dahi kapat›lmalar›na yetmiflti. Belediye baflkanlar›n›n atama yetkisinin kay-makaml›klara b›rak›lmas›, maafl ve kadro yetkilerinin 1939 tarihli Barem Kanunuile Bakanlar Kurulu’na devredilmesi ve birim teknik hizmetlerinin ilgili bakanl›kla-ra yönlendirilmesiyle cumhuriyet öncesinin vesayetçi anlay›fl›na geri dönülmüfltü.

1930 Bahar›na yönelik devletin tepkisi o kadar sert olmufltur ki sistemde düzen-leme de¤il, reform talebi dahi ancak Dünya Savafl› sonras›nda yani tam on befl y›lsonra gelecektir. 1945 y›l›nda kurulan Türk Belediyecilik Derne¤i özerklik ve de-mokratikleflme ekseninde bir sistem sorgulamas› yaparken, özellikle vali-belediyebaflkan› aras›ndaki ba¤›n çözülmesini temel sorun olarak ortaya koyuyordu. Kufl-kusuz bunlar o günler için son derece uç taleplerdi. Yine de savafl sonras› y›llar›etkisi alt›na alan demokratikleflme rüzgârlar›, Cumhuriyet taflras›na seçim sitemle-rinde yap›lan bir dizi iyilefltirmeyle etkisini hissettirmiflti. 1946, 50 ve 54 y›llar›ndaç›kar›lan düzenlemelerle seçim süresinden belediye baflkan›n›n seçimine de¤in iyi-lefltirmeler yap›lm›flt›. Ancak belediye baflkan›n›n dâhiliye vekili ve cumhurbaflka-n› taraf›ndan atanmas›n› gerektiren madde, belediye meclisi seçimi ve dâhiliye ve-kilinin onay› flekliyle hafifletildi. Muhalefet y›llar› boyunca CHP’yi bu aç›lardan s›-k› bir elefltiriye tutan Demokrat Parti’nin, iktidar günlerinde sorunu çözmek yerineaksine kendisi aç›s›ndan koyulaflt›rarak kullanmas› Osmanl›dan beri gelen otoritergelene¤i k›rman›n zorlu¤unu göstermesi bak›m›ndan manidard›r.

Genel olarak yap›dan bahsedilecek olursa belediye teflkilat›; belediye reisi, be-lediye meclisi ve belediye encümeninden oluflmaktad›r. Belediye baflkan› belediyemeclisince -vali ve ‹çiflleri bakan›n›n onay›ndan sonra- seçilir, meclise üyelik flart›y-sa yoktur. Dört senelik hizmet süresi boyunca belediye reisinin; devletin kanunlar›-n› yay›nlamak, beldenin zab›tas›n› gözetmek, meclis ve encümen kararlar›n› haya-ta geçirmek, sa¤l›k, bay›nd›rl›k ve temizli¤iyle ilgilenmek ayr›ca belediye emlak›n›iflletmek gibi vazifeleri yerine getirmesi beklenirdi. Reis sorumluluklar›n› yerine ge-


tirirken, tayin edece¤i muavinlerden yararlanabilirdi. Ayr›ca emri alt›nda personelive zab›ta kuvveti bulunur. Personelin bir k›sm› üzerinde tasarruf hakk› da vard›r.Görev süresini tamamlama, görevi kötüye kullanma, hapis cezas›na çarpt›r›lma vebelediye meclisinden ç›kabilecek yetersizlik karar›yla baflkanl›ktan ayr›labilirdi.

Belediyenin en yetkili organ› belediye meclisi’dir. Kentin -veya kasaba- büyük-lü¤üne göre meclis üye say›s› dokuzdan az, elli beflten çok olamaz. Hizmet süre-leri befl y›l olarak belirlenen belediye meclisleri; her y›l üçer defa -Ekim, fiubat veHaziran- belediye reisinin baflkanl›¤›nda toplan›r. Belediye reisi ve kâtipleri, mec-lisin sekreteryas›n› oluflturur. Belediye Kanunu’nun 70. maddesi meclisin görevle-rini ayr›nt›l› flekilde s›ralam›flt›r. Maddeye bak›lacak olursa a¤›rl›k, belediyenin ge-lir ve masraflar›n› kapsayan mali sorumluluklar›na verilmek üzere belde harita,plan ve kadastro çal›flmalar›n›n yap›lmas›, su, havagaz› ve elektrik gibi tesisat plan-lamalar› olarak s›ralanm›flt›r. Meclisin kararlar› onays›z flekilde uygulamaya geçiri-lebilir. Ancak bu; vali, fiura-y› Devlet ve Dâhiliye Vekâletinin denetiminden azadeoldu¤unu göstermez. Yasada belirtilen durumlar›n d›fl›nda topland›¤›nda veya hiz-met dönemi sona erdi¤inde üyelikler otomatikman düfler.

Karma yap›ya sahip ve bir bak›ma belediye meclisi kararlar›n›n uygulanmas›n›denetleyen belediye encümeni, ünitenin üçüncü önemli birimidir. Belediye hizmetbirimlerinin yöneticileri -yaz› iflleri, hesap iflleri, sa¤l›k iflleri, veteriner ve teftifl ku-rulu müdürü gibi- ve belediye meclisi üyelerinden -yar›s›ndan çok, ikiden az ol-mamak kayd›yla- oluflur. Encümen do¤rudan reisin veya onun tayin edece¤i kifli-nin baflkanl›¤›nda ifl görür. Belediye reisince haz›rlanan bütçenin ilk incelemesi,harcama alanlar›n›n tespiti, ihale flartlar›n›n denetlenmesi, belediye mallar›n›n iha-leye ç›kar›lmas›, belediye memurlar›n›n seçimi ve belediye personelinin suistimalikarfl›s›nda kanunlar›n kendisine verdi¤i yetkileri kullanmak encümenin en barizsorumluluklar› aras›ndad›r.

Belediye organlar› aras›nda yaflanabilecek anlaflmazl›klar›n çözüm mercii, il ida-re kurulu veya fiura-y› Devlettir. Belediye zab›tas› da belediye reisine do¤rudan ba¤-l› özel bir kolluk gücü hüviyetine sahiptir. Genel olarak bak›ld›¤›nda belediye organ-lar›, üzerinde teflkilatland›klar› muhitin büyüklü¤üne göre genifller ve birimleri ço¤a-l›r. Birimlerin say›s›ysa, ‹cra Vekilleri Heyetince al›nan karar sonras›nda kesinleflir.

Oya Çitci. (1989). Yerel Yönetimlerde Temsil - Belediye Örne¤i. Ankara: TODA‹E.

1930 Belediye Kanunu’nu hedefler ve sonuçlar ba¤lam›nda de¤erlendiriniz.

Vilayet (‹l)1929 Kanunu her ne kadar 1913 Kanunu’nun ikinci bölümünü onaylay›p devletintaflra politikas›ndaki anlay›fl›n›n de¤iflmedi¤ini göstermiflse de tüm bu zaman zar-f›nda özellikle 1921 Anayasas› ile aç›lan paranteze mutlaka dikkat çekmek gerek-mektedir. 21 Anayasas›’n›n 11. maddesinde iç ve d›fl siyaset, askerî ve adli konularbir yana vilayet meclisleri; vak›f, medrese, e¤itim, sa¤l›k, iktisat, bay›nd›rl›k ve sos-yal güvenlik ifllerinde sorumlu ve yetkili k›l›nm›flt›. 12. ve 13. hükümlerle meclisle-rin seçim flekli anayasal güvence alt›na çekilirken, önceki dönemin sak›ncal› biri-mi için anayasada alt› madde ayr›larak (md. 16-21), otonom bir ünite olarak belir-lenmekteydi. Milli Mücadele y›llar›nda ç›kar›lan devletin ilk anayasas›, bar›nd›rd›¤›maddelerle 1864 y›l›ndan beri dikkatli bir flekilde kurgulanan merkez-taflra diya-lekti¤ini adeta ters yüz etmiflti. ‹çinde bulunulan savafl koflullar›, Bab›ali politikala-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



8

r›na duyulan tepki, meclis hükümetinin eflitlikçi ortam› ve gücü Ankara’da topla-mak için yap›lan vaatler, taflran›n o ana kadar duymad›¤› ve uzun y›llar da duya-mayaca¤› demokratik haklar›n anayasaya girmesine vesile olmufltur. Savafl›n he-men ard›nda ilan edilen ikinci anayasa, 21 Anayasas› ile aç›lan parantezi kapat›r-ken, Osmanl›dan beri bildi¤imiz kat› merkeziyetçi anlay›fl›n koruyucusu ve halefioldu¤unu göstermiflti. Taflradaki temsil kurumlar›n› c›l›z yap›lara çeviren anlay›fl,çok partili hayatla dahi de¤iflime u¤ramam›fl, merkeze sahip ç›kanlar›n neredeysetümü, muhalefetteki vaatlerini çi¤neyerek, taflra sistemlerinin iktidarlar›n› sa¤lam-laflt›ran ba¤l› ve ba¤›ml› yap›s›ndan adeta memnunluk duymufllard›r.

1921 Anayasas›’n›n taflraya yönelik “marjinal” olarak nitelendirilebilecek tutumunun ne-denlerini aç›klay›n›z.

‹nceledi¤imiz dönemin sonlar›na do¤ru ç›kar›lan 5442 say›l› 1949 tarihli “‹l ‹da-resi Kanunu” hem önceki dönem taflra gelene¤ini sahiplenmesi hem de günümüz-de dahi uygulanmas› bak›m›ndan önemlidir (Yine de 1981, 1983 ve 2005 tarihli dü-zenlemelerle bahsedece¤imiz tarz›n fazlas›yla d›fl›na ç›k›ld›¤› belirtilmelidir). Vila-yetin bir numaral› sorumlusu, anayasan›n kendisine bahfletti¤i “yetki geniflli¤i” il-kesince çal›flan validir. Muavinler ve bakanl›klar›n taflra flubesi baflkanlar›, onunyard›mc›lar›d›r. ‹çiflleri bakan›n›n teklifi, Bakanlar Kurulu karar› ve cumhurbaflka-n› onay›yla tayin olunan valiler, hem merkez teflkilat›n›n hem de taflra tüzelkiflili-¤inin en önemli icra organ›d›r. Osmanl› valisi gibi Cumhuriyet valisinin de enönemli sorumlulu¤u emrindeki kolluk güçleriyle bölgesinde emniyet ve asayiflisa¤lamakt›r. Sorumlulu¤u alt›ndaki kimi memurlar› atamak, devlet mal›n› yönet-mek, mahkemelerde devleti temsil etmek ve -adli ve askerî kurumlar d›fl›nda ka-lan- devlet dairelerini denetlemek di¤er yetki alanlar›n› oluflturmaktayd›. Bunlar d›-fl›nda bakanl›klarca ilan edilen yasa, tüzük ve yönetmelikleri bölge halk›na duyur-makla beraber kendisi de emirnameler yay›nlayabilir.

Yukar›da valinin yard›mc›lar› olarak belirtti¤imiz “il idare baflkanlar›” -ki, bun-lara emniyet ve jandarma komutanlar› da dâhildir- aras›nda eflgüdümü de yine va-li sa¤lamaktad›r. Vilayetin bir di¤er karar organ› “il idare kurulu”, valinin baflkanl›-¤› alt›nda hukuk iflleri müdürü, defterdar, milli e¤itim, bay›nd›rl›k, sa¤l›k ve sosyalyard›m, tar›m ve veteriner müdürlerinden oluflmufltur. Kurulun görev tan›mlamas›daha çok alt birimlere yönelik yönetsel ve dan›flsal hizmetlere istinaden yap›lm›fl-t›r. Bu kapsamda kaymakamlar, ilçe idare flubeleri, bucak ve meclis komisyonlar›,köy muhtar ve köy ihtiyar meclislerince kendilerine tafl›nan konular a¤›rl›¤› olufl-turmaktad›r. Bu konulara örnek verecek olursak; belediye yönetimiyle ilgili olarakbelde s›n›rlar›n› belirlemek, kimi ürünlerin sat›fl fiyatlar›n› kararlaflt›rmak, köy ku-ruluflunu inceleyip karara ba¤lamak, mahalle yönetimlerinin kurulup kald›r›lmas›veya alacaklar› harçlar›n belirlenmesi s›ralanabilir. ‹nceledi¤imiz dönemde kurulunyarg› ifllevi, 1982’deki düzenlemelerle kald›r›lm›flt›r.

‹lçe‹çiflleri Bakanl›¤› Müdürler Encümeni (Kurulu) taraf›ndan seçilen ve bakan›n olu-ruyla tayin olunan kaymakam, ilçedeki hükümet temsilcisidir. Ayn› valilik siste-minde gördü¤ümüz üzere, hizmet birimindeki memurlar üzerinde -adli ve askerîpersonel d›fl›nda- icra yetkisi bulunur. “‹lçe idare flube baflkanlar›” ve “ilçe idarekurulu” ilçe ünitesindeki di¤er yönetim organlar›d›r. Valinin gözetim ve denetimialt›ndaki kaymakam, onun temsilcisi olarak -ve onunkilerle k›yaslanmayacak- yet-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



9

kilerini kullan›r. “‹lçe idare flube baflkanlar›”, ilgili bakanl›k veya genel müdürlük-lerce atanan ve kaymakama karfl› sorumlu olan amirleri içine almaktad›r (yaz› iflle-ri müdürü, mal müdürü, milli e¤itim müdürü, tar›m ve köy iflleri müdürü, emniyetamiri, jandarma komutan› gibi).

Kaymakam›n baflkanl›¤›nda toplanan “ilçe idare kurulu” ise; yaz› iflleri müdürü,sa¤l›k oca¤› hekimi, ilçe milli e¤itim müdürü ve tar›m ve köyiflleri müdüründenoluflmaktad›r. ‹lçe idare kurulunun görevleri, il idare kurulu gibi yönetim, dan›flmave s›n›rl› ölçüde yarg› karar›ndan oluflur.

Ülkemizin co¤rafya flartlar› ve yerleflim alanlar›n›n konumu bak›m›ndan gelifltiri-len bir di¤er tan›mlama “merkez ilçe”dir. ‹l merkezi ile ilçelerle ba¤lant›s› bulunma-yan bucak ve köyler aras›ndaki ba¤lant›y› kurmak için oluflturulan birimden do¤ru-dan valiler sorumlu tutulmufltur. ‹stanbul ve Ankara d›fl›ndaki tüm kentlerde gelifltiri-len uygulaman›n, valilerin yükünü art›rd›¤›, bugün dahi tart›fl›lan konular aras›ndad›r.

‹lçe say›lar› mercek alt›na al›nd›¤›nda 1927’de 320 olan ilçe say›s›, 1970’e gelin-di¤inde 572 iken günümüzde bu say› 957’ye yükselmifltir.

Bucak5442 say›l› yasayla aralar›nda; “co¤rafya, ekonomi, güvenlik ve mahalli hizmet” ba-k›mlar›ndan ba¤lant› bulunan kasaba ve köyleri bir araya getiren birimdir (md. 41).Oluflturulan bu birimin yönetiminden bucak müdürü, bucak meclisi ve bucak ko-misyonu sorumlu tutulmufltur. Genel idareden sorumlu ve hükümetin temsilcisibucak müdürüdür. Devletin ald›¤› kararlar› halka duyurmak d›fl›nda yetkilerinintümü kaymakam›n denetimine b›rak›lm›flt›r. Özel kolluk amir ve memurlar›n›n -k›smen- amiri oldu¤undan uyar› cezas› verebilir ancak daha büyük yapt›r›mlarkaymakama havale edilir.

Bucak meclisi, buca¤a ba¤l› belediye ve köy ihtiyar meclislerinden seçilen bi-rer üyeden oluflur. Buca¤›n sabit veya gezici doktoru, veteriner ve ziraat muallim-leri meclisin do¤al üyeleridir. Vali ve kaymakamlar istedikleri takdirde bu meclis-lerin baflkanl›¤›n› üstlenebilirler. Meclis üyelikleri dört y›lla s›n›rlanm›flt›r ve müza-kere usulü ‹çiflleri Bakanl›¤›nca kararlaflt›r›l›r. Her y›l Ekim ay›nda toplanan bucakmeclisi, toplant›da olmad›¤› zamanlarda al›nan kararlar›n uygulanmas›n› denetle-mek amac›yla dört kiflilik bir bucak komisyonu seçer. Komisyonun görev süresi biry›ld›r. E¤er bucak çevresindeki köy ve belediyeler ortak projeler için -sulama, te-lefon elektrik flebekesi vb.- bir birlik kurarlarsa -vali onay›yla- bucak meclisi ve ko-misyonu, bu birli¤in karar ve denetleme organ› olarak ifllev görürler.

1925’te 673 olan bucak say›s› 1953’te 940’a, 1980’deyse 1516’ya ç›km›flt›r. Art›-fl›n az olmas›n›n nedeni olarak; büyüme gösteren köylerin do¤rudan ilçeye terfi et-tirilmelerinden daha çok bucak ünitesinin, beklentileri karfl›laman›n çok uza¤›ndakalmas› gösterilmektedir.

Taflra bölümü oluflturulurken özellikle flu eserden faydalan›lm›flt›r: Muzaffer Sencer(1992). Türkiye’nin Yönetim Yap›s›. ‹stanbul: Alan Yay›nevi.

5442 say›l› Yasa’yla nas›l bir mülki taksimata gidildi¤ini özetleyiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



10


Ankara bürokrasisinin kuruluflu Osmanl› bürokrasisinintasfiyesi ile çak›flm›flt›r. Ancak bu geçici bir tav›r al›flt›r.30’lara do¤ru gelirken tecrübeli devlet adam›n›n olma-y›fl› nedeniyle bürokratik kadrolar yavafl yavafl Bab›alikalem efendilerine aç›lm›flt›r. Yine de bu zaman zarf›n-da Ankara’da aç›lan ve ‹stanbul’dan baflkente tafl›nanokullardan mezun olanlar da h›zl› bir istihdam sürecineal›nm›flt›r. Savafl› yürüten hükümet, devrimle kabineformuna girer ve kuvvetler ayr›m›n›n keskinleflmesiylebürokratik ayg›t›n kendi bafl›na bir güç olarak sivrilir.Osmanl› devlet yap›s›nda sultana karfl› sorumlu olanicra vekilleri (bakanlar) Kurutulufl Savafl› süresince ta-mamen TBMM’ye ba¤l› flekilde ifllev görmüfltü. Meclishükümeti sistemi, Cumhuriyet’in ilan›yla yerini kabinesistemine b›rakt›. Cumhurbaflkan› taraf›ndan tayin olu-nan baflvekilin seçti¤i vekiller, her ne kadar yasa-ma’dan ayr› bir organ olarak tan›mlanm›flsa da herad›mda TBMM’ye karfl› sorumlu bir konumda bulun-durulmufltur.

Hukuk yönünden güvenceli, ekonomik aç›dan çekici,kendi içinde disiplinli, halkla iliflkilerde yetkeci (otori-ter) ve vesayetçi, hizmete girifl aç›s›ndan diplomaya,yükselme aç›s›ndan k›deme dayal›, kuralc›, biçimci veiflleyifl bak›m›ndan k›rtasiyeci.1924 tarihli Köy Kanunu ve ertesi y›l yay›nlanan Aflarvergisini ilga eden yasayla temsil taban› genifl, a¤›r eko-nomik yapt›r›mlardan kendisini kurtarm›fl, merkezle da-ha çok kaynaflm›fl ve üretime daha çok yönelmifl birünite yarat›lmaya çal›fl›lm›flt›. Devlet bir tar›m devleti ol-du¤u için çiftçilerin sisteme çekilmesiyle hem cumhuri-yetin temel de¤erlerine sahip ç›kan hem de daha çokkazanan ve kazand›ran bir yap› kurulmaya çal›fl›lm›flt›r.1929 Dünya ekonomik buhran› ele al›nmadan 1930 Be-lediye Kanunu aç›klanamaz. Yedi y›ll›k tecrübede eko-nomiye istikrar kazand›ramayan genç cumhuriyet, dün-ya bunal›m›yla artan karfl› devrim hareketlerini kontrolalt›na almak için halk›n kendisini ifade edece¤i politi-kalar üretmeye çal›flm›flt›r. Belediye yasas›; temsil taba-n›n›n geniflli¤i ve kurullar›n›n fleffafl›¤›yla bu amaca gö-re haz›rlanm›flt›.

Özet


1. Afla¤›daki geliflmelerden hangisi Ankara’da yeni birbürokratik yap› oluflturulurken görülmemifltir?

a. Yeni okullar›n aç›lmas›b. ‹stanbul bürokrasisinin tasfiyesic. Yeni bakanl›k kanunlar›n›n haz›rlanmas›d. Taflra bürokrasisinin düzenlenmesie. Adem-i merkezi politikalar›n uygulanmas›

2. Afla¤›daki yasalardan hangisi ile memurlar›n ekono-mik buhrandan daha az etkilenmeleri amaçlanm›flt›r?

a. Barem Yasas›b. Memurin Kanunuc. ‹cra Vekilleri yasas›d. Belediye Kanunue. Köy Kanunu

3. Afla¤›dakilerden hangisi 20’li y›llarda “‹cra VekilleriHeyeti”nde yer alan vekâletlerden biri de¤ildir?

a. Ziraat Vekâletib. Ticaret Vekâletic. Münakalat Vekâletid. Mübadele Vekâletie. Bahriye Vekâleti

4. Afla¤›daki kurumlar›n hangisinde birden fazla müs-teflar görev almaktayd›?

a. Dâhiliye Vekâletib. Milli Müdafaa Vekâletic. Maliye Vekâletid. Hariciye Vekâletie. fieriye ve Evkâf Vekâleti

5. Afla¤›dakilerden hangisinde Osmanl› ve Cumhuriyetdönemlerinde fiura-y› devlet reisinin ba¤l› oldu¤u mü-essese do¤ru efllefltirilmifltir?

a. Meclis-i Mebusan - T.B.M.M.b. Padiflah - Baflvekilc. Meclis-i mebusan - Baflvekild. Sadrazam - Baflvekile. Padiflah - Reis-i cumhur

6. Afla¤›dakilerden hangisi Divan-› muhasebat›n uz-manl›k alan›d›r?

a. Bütçe denetlemesib. Kanun haz›rlamac. Bütçe haz›rlamakd. Kalk›nma planlar› yapmake. Mali reformlar gerçeklefltirmek

7. Afla¤›dakilerden hangisi 20’li y›llar›n sonunda kendipersonel yasas›n› ç›karan vekâletlerden birisi de¤ildir?

a. Hariciye Vekâletib. Dâhiliye Vekâletic. Nafia Vekâletid. S›hhiye Vekâletie. Maarif Vekâleti

8. Afla¤›daki kavramlar›n hangisi Cumhuriyetin ilk y›l-lar›nda oluflan kamu personel rejimini aç›klayan birkavram de¤ildir?

a. Esnekb. Kuralc›c. Otoriterd. Disiplinlie. K›rtasiyeci

9. Afla¤›dakilerden hangisinde ihtiyar meclisinin üye sa-y›s› ile nüfus aras›ndaki ba¤lant› do¤ru efllefltirilmifltir?

a. 1000’den azsa 6, 2000’e kadar 8, 2000’den çoksa10

b. 1000’den azsa 4, 2000’e kadar 5, 2000’den çoksa 6c. 1000’den azsa 10, 2000’e kadar 12, 2000’den çok-

sa 14d. 1000’den azsa 8, 2000’e kadar 10, 2000’den çok-

sa 12e. 1000’den azsa 5, 2000’e kadar 7, 2000’den çoksa 9

10. Afla¤›dakilerden hangisi kad›nlar›n ilk defa temsilhakk›na sahip oldu¤u idari ünitedir?

a. Belediyeb. Bucakc. Vilayetd. Köye. Ülke



Devletin elindeki araçlar 41 ili, lojmanlar da 70 ili

geçti

Anadolu Ajans› 19 Aral›k 2011

Kamu, sahip oldu¤u 236 bin 811 lojman ile Kayseri,Gaziantep ve Eskiflehir gibi büyükflehir belediyelerininde aralar›nda bulundu¤u 70 flehirdeki konut say›s›n›geride b›rakt›. Kamu kurumlar›na ait 86 bin 479 tafl›t datrafi¤e kay›tl› araç say›s› bak›m›ndan 41 ili sollad›.Trafi¤e kay›tl› araç say›s› Erzurum’da 86 bin 25, Nevfle-hir’de 80 bin 672, Ad›yaman’da 68 bin 981 iken kamu-nun sahip oldu¤u araç say›s› 86 bin 479’a ulaflt›.TÜ‹K ve Maliye Bakanl›¤› 2012 y›l› Bütçe Gerekçesin-den derledi¤i bilgilere göre, genel bütçeli idareler ara-s›nda 31 bin 89 araçla en fazla tafl›ta sahip kurum Em-niyet Genel Müdürlü¤ü olurken, Emniyet Genel Mü-dürlü¤ünü, 13 bin 879 araç ile Milli Savunma Bakanl›¤›,8 bin 331 araç ile Sa¤l›k Bakanl›¤› izliyor.Özel bütçeli idareler aras›nda da Orman Genel Müdür-lü¤ü 3 bin 135 adet ile en fazla tafl›t› bulunan genel mü-dürlük. ‹kinci s›rada 902 tafl›t ile Karayollar› Genel Mü-dürlü¤ü, üçüncü s›rada 484 tafl›t ile de Ceza ve ‹nfazKurumlar› ile Tutukevleri ‹fl Yurtlar› Kurumu yer al›yor.Yüksekö¤retim kurumlar› toplam 3 bin 122 adet tafl›tasahip bulunurken, düzenleyici ve denetleyici kurumla-r›n sahip oldu¤u toplam tafl›t say›s› 123. Bu tafl›tlar›n81’i Bilgi Teknolojileri ve ‹letiflim Kurumu’na, 21’i Reka-bet Kurumuna, 10’u da Bankac›l›k Düzenleme ve De-netleme Kurumu’na ait.Kamu, sahip oldu¤u tafl›t say›s›yla 86 bin 25 tafl›t bulu-nan Erzurum’u, 68 bin 981 tafl›t bulunan Ad›yaman’›, 80bin 672 tafl›t bulunan Nevflehir’in de aralar›nda bulun-du¤u 41 flehri geride b›rak›yor.TÜ‹K’in istatistiklerine göre, Bingöl’de 11 bin 779, Bit-lis’te 16 bin 264, Hakkari’de 9 bin 458, Siirt’te 14 bin458, Tunceli’de 5 bin 758, Bayburt’ta 9 bin 788, Arda-han’da 11 bin 664 olmak üzere toplam 79 bin 169 adettafl›t bulunuyor. Yani kamuya ait 86 bin 479 araç, söz

konusu 7 ildeki toplam araç say›s›n› geçiyor. Bir baflkaifadeyle kamu, 15,9 milyon araç bulunan Türkiye’dekiher bin araçtan 5’ine sahip.2012’de 6,434 yeni araç al›nacak

Kamu, önümüzdeki y›l 6 bin 434 adet yeni tafl›t daha sa-t›n alacak. Bu tafl›tlar›n 5 bin 727’si genel bütçeli kurulufl-lar, 707’si özel bütçeli idareler taraf›ndan kullan›lacak.Yeni y›lda sat›n al›nacak tafl›tlar içinde özel güvenlikönlemli makam araçlar› ile özel güvenlikli servis araçla-r› da bulunacak.2012’de 2’si Cumhurbaflkanl›¤›, 2’si Milli Savunma Ba-kanl›¤›, 39’u D›fliflleri Bakanl›¤›na tahsis edilmek üzere43 güvenlik önlemli tafl›t sat›n al›nacak.Önümüzdeki y›l en fazla tafl›t al›m›n› 1.200’ü ambulansolmak üzere 1.816 araçla Sa¤l›k Bakanl›¤› gerçeklefltire-cek. Sa¤l›k Bakanl›¤›n› 953 araçla Emniyet Genel Mü-dürlü¤ü izleyecek.Jandarma Genel Komutanl›¤› 518, Milli Savunma Ba-kanl›¤› 517, Milli E¤itim Bakanl›¤› 451, Adalet Bakanl›-¤› 217, Gümrük ve Ticaret Bakanl›¤› 195, ‹çiflleri Bakan-l›¤› 160, D›fliflleri Bakanl›¤› 131 tafl›tla 2012 y›l›nda enfazla araç edinecek kurulufllar aras›nda yer alacak.Milli Savunma Bakanl›¤› için sat›n al›nacak tafl›tlar›n bü-yük bölümü Genelkurmay Baflkanl›¤› ile kuvvet komu-tanl›klar›n›n hizmetine sunulacak. Yeni y›lda Cumhur-baflkanl›¤› 11, TBMM 17, Baflbakanl›k ise 4 yeni tafl›tedinecek. Yarg›tay’a 31, Dan›fltay’a 10, Say›fltay’a ise 3araç tahsis edilecek.Öte yandan, 2012 y›l›nda düzenleyici ve denetleyici ku-rumlardan Bilgi Teknolojileri ‹letiflim Kurumu’na 15,Radyo ve Televizyon Üst Kurulu’na 4, Kamu ‹hale Ku-rumuna 2 olmak üzere toplam 21 tafl›t al›nacak.Lojman say›s› 70 ili geride b›rakt›

Kamu, sahip oldu¤u 236 bin 811 lojman ile Kayseri,Gaziantep ve Eskiflehir gibi büyükflehir belediyelerininde aralar›nda bulundu¤u 70 flehirdeki konut say›s›n›geride b›rakt›. Kamu kurumlar›na ait 86 bin 479 tafl›t datrafi¤e kay›tl› araç say›s› bak›m›ndan 41 ili sollad›.Lojman say›s›, 12 ildeki toplam konut say›s›n›, kamuyaait tafl›t say›s› da 7 ilde bulunan toplam araç say›s›n› ge-çiyor.2011 y›l› Haziran ay› itibariyle kamuya ait lojman say›-s›, geçen y›l›n ayn› dönemine göre artt›. Mufl, Bingöl,Kars, Hakkari, Kilis, Tunceli, I¤d›r, Ardahan, Bayburt,Bart›n, Siirt ve Artvin’deki tüm konutlar›n toplam› 222bin 250 iken, devletin sahip oldu¤u lojman say›s› bu y›litibariyle 236 bin 811’e ulaflt›.


“


‹stanbul, 2 milyon 714 bin konutla Türkiye’de en fazlakonuta sahip flehir. Bu ili 912 bin konutla ‹zmir, 903 binkonutla Ankara, 512 bin konutla Bursa, 376 bin konut-la Konya izliyor. Adana’da 375 bin, Antalya’da 365 bin,Mersin’de 352 bin, Kocaeli’de 282 bin, Bal›kesir’de 272bin ve Manisa’da 244 bin konut bulunuyor. Kamuya aitlojmanlar›n say›s›, büyükflehir statüsü olan ve 219 binkonut bulunan Kayseri’yi, 224 bin konut bulunan Gazi-antep’i, 204 bin konutu bulunan Samsun’u geride b›ra-k›yor. Bir baflka ifadeyle bu lojmanlar, tek bir flehirdetoplanm›fl olsayd›, konut say›s› bak›m›ndan 81 il aras›n-da, 11’inci s›rada yer al›rd›.En fazla lojman Emniyet Genel Müdürlü¤ünün

Emniyet Genel Müdürlü¤ü, 46 bin 200 lojman ile enfazla lojmana sahip kamu kurumu olurken, bunu 43bin 785 lojmanla Milli E¤itim Bakanl›¤› ve 41 bin 995lojmanla Milli Savunma Bakanl›¤› izledi.Sa¤l›k Bakanl›¤›n›n 20 bin 453, Jandarma Genel Komu-tanl›¤›n›n 19 bin 693, Adalet Bakanl›¤›n›n 8 bin 600, G›-da, Tar›m ve Hayvanc›l›k Bakanl›¤›’n›n 5 bin 477, Mali-ye Bakanl›¤›n›n 4 bin 823, Gelir ‹daresi Baflkanl›¤›n›n 2bin 876, Çevre ve fiehircilik Bakanl›¤›n›n bin 835 lojma-n› bulunuyor.Devlet Meteoroloji ‹flleri Genel Müdürlü¤ü 921, ‹çiflleriBakanl›¤› 866, Say›fltay 721, D›fliflleri Bakanl›¤› 588, Ai-le ve Sosyal Politikalar Bakanl›¤› 566 lojmana sahip ikenBaflbakanl›¤›n 639, Cumhurbaflkanl›¤›n›n 367,TBMM’nin 466 lojman› bulunuyor.Özel bütçeli idareler aras›nda en fazla lojman› bulunanise Orman Genel Müdürlü¤ü. 9 bin 697 lojmana sahipolan Orman Genel Müdürlü¤ünü, 2 bin 835 lojmanlaKarayollar› Genel Müdürlü¤ü bin 788 lojmanla da Yük-sek Ö¤renim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlü-¤ü takip ediyor.Atatürk Üniversitesi, ilk s›rada

Üniversiteler aras›nda da en fazla lojman Atatürk Üni-versitesinin bünyesinde yer al›yor. Bu üniversite bin 38lojmana sahip iken, Karadeniz Teknik Üniversitesinin581, ‹TÜ’nün 528, Dicle Üniversitesinin 458, ODTÜ’nünde 477 lojman› bulunuyor.Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar›n 390 lojman› bu-lunurken, söz konusu lojmanlar›n 244’ü Kamu ‹haleKurumuna, 146’s› ise Sermaye Piyasas› Kurulu’na ait.

Sosyal Tesisler

Genel bütçeli idareler aras›nda en fazla sosyal tesis 787adet ile Milli E¤itim Bakanl›¤›’na ait iken, Milli E¤itimBakanl›¤›’n› 327 tesis ile Milli Savunma Bakanl›¤›, 151tesis ile de Emniyet Genel Müdürlü¤ü izliyor.Özel bütçeli idareler aras›nda en fazla sosyal tesise, Or-man Genel Müdürlü¤ü sahip. 378 tesisi bulunan OrmanGenel Müdürlü¤ünü, 179 tesis ile Karayollar› Genel Mü-dürlü¤ü, 107 tesis ile Spor Genel Müdürlü¤ü, yüksekö¤retim kurumlar›ndan 59 tesis ile ‹TÜ, 15 tesis ile Ana-dolu Üniversitesi, 11 tesis ile A¤r› ‹brahim Çeçen Üni-versitesi, 10’ar tesis ile Dokuz Eylül Üniversitesi ve An-kara Üniversitesi takip ediyor.Sosyal tesise sahip tek düzenleyici ve denetleyici ku-rum 2 sosyal tesis ile Sermaye Piyasas› Kurulu.

Kaynak:

http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/19497810.asp ”


1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ankara Bürokrasisinin Ku-ruluflu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ankara Bürokrasisinin Ku-ruluflu” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kabine Sistemi ve Kabine-ler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Kabine Sistemi ve Kabine-ler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet BürokrasisininYap›tafllar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet BürokrasisininYap›tafllar›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet Memuru” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet Memuru” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet Taflras›” bölü-münü yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cumhuriyet Taflras›” bölü-münü yeniden gözden geçiriniz.


Bürokrasi içerisindeki devrim yanl›lar› ile muhafazakârbürokratlar aras›ndaki çat›flma, hem ekonomik kriz hemde baflar›s›z demokrasi denemeleri nedeniyle ikincigrup lehine ivme kazanm›flt›r. Halk›n hoflnutsuzlu¤unukontrol alt›na almak için afl›r› istihdam politikalar›naa¤›rl›k veren hükümet, di¤er yanda taflra idaresinde ol-du¤u gibi -ancak sonuçsuz- liberal/kat›l›mc› yasa me-tinleri haz›rlamaya çal›flm›flt›r. Yine de halk›n kontrolalt›nda tutulmak istenmesi, parti-devlet izdivac› ile sonaerecek afl›r› bürokratik hamlelerin daha kolay at›laca¤›bir dönemi bafllatm›flt›r.

S›ra Sizde 2

29 Ekim 1923’te yönetim fleklinin cumhuriyet, devletbaflkanl›¤›n›n da cumhurbaflkan› organ›na ba¤lanmas›uygun görülmüfltü. Buna göre meclisin içinden ve mec-lis taraf›ndan seçilecek cumhurbaflkan›, cumhurbaflkan›taraf›ndan seçilen baflvekil ve baflvekilce belirlenen ve-killer heyetiyle kabine sistemi kesin flekilde icraya

geçirilmifl oluyordu. 6 Mart 1924 y›l›nda kurulan ‹kin-ci ‹nönü Kabinesi üç gün önceki devrimlerin dolays›zetkileri alt›nda yap›sal de¤iflikliklere gitmiflti. Örne¤in

fieriye ve Evkaf Vekili hükümetten ç›kar›l›rken benzerbir tasarruf Erkan-› Harbiye Riyaseti’ne dönüfltürülenErkan-› Harbiye-i Umumiye Vekâleti için de gerçeklefl-tirilmiflti. Kabineyi laiklefltirme ve sivillefltirmeye yöne-lik at›lan bu önemli ad›mlar ekonomi alan›nda da sür-dürülmüfltü.

S›ra Sizde 3

Demokrat Parti iktidar›nda öncelikle k›sa bir süre önceisimleri de¤ifltirilen kurum isimleri gelenekselci bir yak-lafl›mla ilk hâllerine çevrilmifltir. Di¤er yanda C.H.P. dö-neminde kurulan baflbakan yard›mc›l›¤› say›s›n›n h›zl›bir flekilde art›r›lm›flt›r. ‹lk defa kurulan “sanayi”, “imarve iskân” ve “bas›n, yay›n ve turizm” bakanl›klar›, eko-nomi kentleflme, medya ve turizm konular›nda söz ko-nusu y›llarda önemli de¤iflimlerin yafland›¤›n› göster-mekteydi. Bunlarla beraber kurulan bakanl›¤›n “koor-dinasyon” ad›n› tafl›mas› dahi bürokrasideki karmafl›k-laflmay› gözler önüne sermifltir.

S›ra Sizde 4

En önemli ayr›m hükümetin yap›s›nda yaflanm›fl ve mec-lis hükümeti sisteminden kabine sistemine geçilmifltir.1924 Anayasas›’yla güçler ayr›l›¤› ilkesi keskinleflmeyebafllam›flt›r. Yürütme gücü, meclisin kendi seçti¤i bir re-is-i cumhur ve onun atad›¤› “icra vekilleri heyeti” kana-l›yla TBMM’nin kulland›¤› bir yetki say›lm›flt›r. Anayasa-ya göre baflvekilin reis-i cumhur taraf›ndan “seçilmesi”yerine “atanmas›”, yine benzer flekilde icra vekillerininreis-i cumhur taraf›ndan TBMM’nin “görüflüne” (tasvib)sunulmas› yerine, “onay”›na arz edilmesiyle yasama ileyürütme aras›na mesafe konmufltur.

S›ra Sizde 5

1931 ve 1938 tarihli düzenlemelerle fiura-y› Devletin(Dan›fltay) idari teflkilat ve kanun haz›rlama sürecinde-ki yetkileri darlaflt›r›lm›fl, bunun yerine özellikle “idariyarg›” fonksiyonu ön plana ç›kar›larak bu alandaki so-runlara ve s›k›fl›kl›klara çözüm olmas› istenmifltir. 1934tarihli Yasa’yla ise Divan-› Muhasebat (Say›fltay) birincireisli¤inin say›s›nda de¤ifliklik yap›lmazken, daire reis-lerinin say›s›n›n ihtiyaca göre de¤iflebilece¤i belirtilmifl-ti. Daire reisleri ve üyeleri d›fl›nda Maliye Vekâletindengönderilen savc› da teflkilat bünyesine eklenmiflti.



S›ra Sizde 6

Hukuk yönünden güvenceli, ekonomik aç›dan çekici,kendi içinde disiplinli, halkla iliflkilerde yetkeci (otori-ter) ve vesayetçi, hizmete girifl aç›s›ndan diplomaya,yükselme aç›s›ndan k›deme dayal›, kuralc›, biçimci veiflleyifl bak›m›ndan k›rtasiyeci.

S›ra Sizde 7

1924 tarihli Köy Kanunu ve ertesi y›l yay›nlanan Aflarvergisini ilga eden yasayla temsil taban› genifl, a¤›r eko-nomik yapt›r›mlardan kendisini kurtarm›fl, merkezle da-ha çok kaynaflm›fl ve üretime daha çok yönelmifl birünite yarat›lmaya çal›fl›lm›flt›. Devlet bir tar›m devleti ol-du¤u için çiftçilerin sisteme çekilmesiyle hem cumhuri-yetin temel de¤erlerine sahip ç›kan hem de daha çokkazanan ve kazand›ran bir yap› kurulmaya çal›fl›lm›flt›r.

S›ra Sizde 8

1929 dünya ekonomik buhran› ele al›nmadan 1930 Be-lediye Kanunu aç›klanamaz. Yedi y›ll›k tecrübede eko-nomiye istikrar kazand›ramayan genç cumhuriyet, dün-ya bunal›m›yla artan karfl› devrim hareketlerini kontrolalt›na almak için halk›n kendisini ifade edece¤i politi-kalar üretmeye çal›flm›flt›r. Belediye yasas›, temsil taba-n›n›n geniflli¤i ve kurullar›n›n fleffafl›¤›yla bu amaca gö-re haz›rlanm›flt›.

S›ra Sizde 9

1921 Teflkilat-› Esasiyedeki taflraya yönelik adem-i mer-kezi hükümleri savafl flartlar› içerisinde de¤erlendiril-melidir. Yurdun kurtuluflu için her kesimi ayn› çat› al-t›nda toplamak isteyen askerî-sivil elitler, mebuslar›ntaleplerine daha çok kulak vermifller ve içlerinde o böl-genin de vekillerinin de bulundu¤u komisyondan sonderece özgürlükçü ifadelerin ç›kmas›na ses ç›karma-m›fllard›.

S›ra Sizde 10

5442 say›l› Yasa aç›klamalardan da anlafl›laca¤› üzereOsmanl›dan itibaren sürdürülen merkezci gelene¤e de-vam edilece¤ini ilan etmiflti. Taflran›n rutin iflleyifli vegelecek hedeflerini tamamen Ankara taraf›ndan kontroledilece¤ini gösteren yasa, bu anlam›yla “vesayetçi” ya-p›y› -yeni mülki taksimat içerisinde- sa¤lamlaflt›ran biryasal düzenleme olmufltur.

Bozkurt, Ö. (1980). Memurlar - Türkiye’de Kamu Bü-

rokrasisinin Sosyolojik Görünümü. Ankara: TO-DA‹E.

Bozkurt, Ö., Turgay E., Seriye S. (1998).Kamu Yönetimi Sözlü¤ü. Ankara: TODA‹E.

Çakan, I (2006). “Erken Cumhuriyet Döneminde TürkKamu Yönetiminin Modernleflmesi: “Merkezileflme”,Amme ‹daresi Dergisi. C. 39, S. 4.

Güler, B. A. (1998). Yerel Yönetimler. Ankara: TO-DA‹E.

Onar, S. S. (1942). ‹dare Hukuku. ‹stanbul: ArkadaflYay›nevi.

Saylan, G. (1974). Türkiye’de Kapitalizm, Bürokrasi

ve Siyasal ‹deoloji. Ankara: Sevinç Yay›nevi.


209Sözlük

AAkçal›: Mali, parayla ilgili.

BBedesten: Kumafl, mücevher vb. de¤erli eflyalar›n al›n›p sat›l-

d›¤› kapal› çarfl›.

Beka: Kal›c›l›k, ölmezlik.

Bertaraf: Kald›r›lm›fl, giderilmifl.

DDoktrin: Ö¤reti.

Düvel-i muazzama: Büyük devletler.

FFederasyon: Savunma ve d›fl politika alan›nda dayan›flma

amac›yla birden fazla devletin bir birlik devleti içinde

birleflmesi.

F›k›h: ‹slam hukukunda din ve dünya iflleri ile ilgili ana

kaynaklardan yararlanarak konulmufl olan kurallar›n

bütünü.

Fukaha: F›k›h bilginleri.

Fütuhat: Zaferler, fetihler.

GGarnizon: Bir flehri savunan veya yaln›z orada bulunan aske-

rî birlikler.

Gaza: ‹slam dinini korumak veya yaymak amac›yla Müslü-

man olmayanlara karfl› yap›lan kutsal savafl.

HHami: Koruyucu.

Havza: Da¤ veya tepelerle s›n›rlanm›fl, sular› ayn› denize, gö-

le veya ›rma¤a akan bölge.

Hükümran: Egemen.

I-‹Irsî: Kal›t›msal.

‹afle: Yedirip içirme, besleme, bakma.

‹fta: Fetvâ verme.

‹hdas: Kurma, ortaya ç›karma, meydana getirme.

‹lga: La¤vetme, kald›rma, bozma.

‹marethane: Yoksullara ve ö¤rencilere yiyecek da¤›tmak için

kurulmufl hay›r kurumu.

‹stihdam: Bir görevde, bir iflte kullanma.

KKozmogoni: Evrenin do¤umu, evrenin do¤umu üzerine olan

tezler.

Külliye: Bir caminin çevresinde cami ile birlikte kurulmufl

medrese, imaret, sebil, kitapl›k, hastane vb. yap›lar›n

bütünü.

LLingua franca: (Latince) Konuflulan diller aras›ndaki en yay-

g›n dil.

MMaiyet: Üst görevlinin yan›nda bulunan kimseler, alt kade-

medekiler.

Manifesto: Bildiri .

Menfle: Bafllang›ç, bir fleyin ç›kt›¤› yer, köken, kaynak, sebep.

Menflur: Padiflah taraf›ndan verilen vezirlik vb. bir unvan›

gösteren bir ferman türü.

Merci: Baflvurulacak, müracaat edilecek yer, makam.

Meflruiyet: Meflruluk, yasall›k.

Mübadele: De¤iflim.

Müdevvenat: Bir araya getirmek.

Mülhak: Bir bütüne sonradan kat›lm›fl olan, eklenmifl.

Mülk: Devletin egemenli¤i alt›nda bulunan topraklar›n bütü-

nü, ülke.

Münakalat: Nakil, ulaflt›rma.

Mürekkep: Birleflmifl, birleflik.

Müflkül: Güç, zor, çetin.

Müflterek: Ortak, birlikte.

NNeflriyat: Yay›n.

PPaye: Rütbe, derece, aflama.

Protokol: (1) Devlet erkan› içindeki hiyerarfli (2) Bir toplan-

t›, oturum, soruflturma sonunda imzalanan belge.

RRitüel: Ayin, âdet haline gelmifl.

Sözlük


SSorguç: Tu¤.

Spekülasyon: Vurgunculuk, sapt›rma.

Statü: Bir kimsenin, bir kurum veya bir toplum içindeki durumu.

fiecere: Soya¤ac›.

TTeadül: Beraberlik, denklik.

Teamül: Bir yerde öteden beri olagelen davran›fl.

Tebaa: Tâbi olanlar, uyruk.

Temyiz: Mahkemelerce verilen karar›n kanun ve usul yönün-

den incelenmesini sa¤layan yasal yol.

Tevcih: Aflama, makam, mevki verme, terfi ettirme.

Tevhid: Bir k›lma, birlefltirme.

VVeraset: Mirasta hak sahibi olma.

Vesayet: Vasilik.

tÜrk ‹dare tar‹h‹ -...

Documents