‘OKU ‘I AI E NGAAHI FAKATAMAKI ‘E HOKO PEA KE MATEUTEU KI AI

Kakai, koloa pea mo e ngaahi fakatamaki fakaenatula ‘i Nu’usila ni

TONGAN

Ka hoko leva ha fakatamakiMofuike: Kapau ‘oku ke ‘i fale, ko ho’o ki’i laka nounou pē, pea ke tō hifo, fakamalumalu, puke ke ma’u (Drop, Cover, Hold). Nofo ‘i fale kae’oua kuo malele ‘a e ngalulú pea ke fuofua vakai’i ‘e ‘ikai hoko ha fakatu’utāmaki kiate koe pea ke toki hū ki tu’a. Kapau ‘oku ke ‘i tu’a he to ‘a e mofuike, ko ho’o ki’i manga si’i pē ke ke tu’u ‘atā mei ha fale, ‘ulu ‘akau, pou mo ha uaea ‘uhila, pea ke tō hifo, fakamalumalu, puke ke ma’u. Kapau ‘oku ke faka’uli me’alele, māmālie hifo ‘o tau ‘i ha feitu’u ‘oku ‘ata’atā pea ke tu’u ai mo kei fakama’u pē ‘a ho leta malu’i kae’oua kuo malele ‘a e ngalulú. ‘I he malele ‘a e ngalulú, lele leva ka ke matu’aki tokanga pea ke faka’ehi’ehi mei he ngaahi hala fakakavakavá pea mo e ngaahi hala hake’anga mo hifo’anga (ramps) mei he motouei, telia na’a kuo holo pē maumau.

Peau-kula: Fakato’oto’o leva ki he ngaahi tafungofunga ofi tahá pe ko ha’o feinga ki loto fonua ‘aupito. ‘Oua na’a ke ‘alu ki matātahi ke sio ‘i he hake mai ‘a e peau-kulá. ‘Alu mo ha’o tokonaki na’e teu ‘i ha hoko ha fakatamaki fakatu’upakē (getaway kits) pea pehē foki mo ha’o monumanu lalata (pets) ‘o kapau ‘e lava ke mou hao mo malu kotoa. Lue lalo pē te ke heka pasikala, pea ke toki faka’uli me’alele pē ‘o kapau ko ia pē ‘a e founga ke ke ‘alu ai. Kapau ‘e ‘ikai te ke lava ‘o hola kei taimi mei he peau-kulá pea ke kaka ki ha fungavaka ‘o ha fale mā’olunga mo fefeka pē ko ha’o kaka ki he ‘ató pē ko ha fu’u ‘akau.

Puna e afi pē efu mei ha mo’unga afi: Nofo ‘i fale he ‘oku fakatu’utāmaki ‘a e efu mei he mo’unga afi. Kapau ‘oku ke ‘i tu’a lolotonga ‘a e puna ‘a e afi, feinga toi ‘i ha me’alele pē ko ha fale. Kapau ‘e fiema’u ke ke hū ki tu’a, kofu ‘a ho matá pea tui mo hao malu’i mata (goggles) pea ‘ufi’ufi kotoa ho sino. Motuhi pē tu’usi konga e ngaahi fakatafe mo e fakatali vai ke ‘oua na’a fonuhia he efu ‘o mapuni. Tou vai ke lahi ‘o tauhi pea fakafonu mo e topu kaukau

Tāfea: Kapau ‘e lava pea fakahū ki fale ‘a e fanga monumanu lalatá pea se’e ‘a e fanga monumanu fafanga ke nau ō ki he ngaahi tafungofungá. Malu’i ho ‘api mei ha tāfea ‘aki hano ‘aa’i ‘aki e ‘a tangai fakafonu ‘one’one. Fa’o ke hao mo malu ‘a ho’o ngaahi koloa mahu’ingá pea mo e ngaahi naunau fakama’a fale. ‘Alu mo ha’o tokonaki na’e teu’i ‘i ha hoko ha fakatamaki fakatu’upakē pea pehē foki mo ha’o monumanu lalata (pets) ‘o kapau ‘e lava ke mou hao mo malu kotoa. Tāmate’i ‘a ho’o ‘uhilá ‘i he mitá pea tāmate’i ‘a e kasá mo e vai mei hona mita lōua.

‘Oku ‘oatu ‘a e ngaahi fakahinohino ni ‘i he lea Māori, Arabic, Chinese, Hindi, Korea, Samoa mo e Tonga foki.‘Oku toe ‘oatu ia ‘i he taulanga ope ‘a e EQC – www.eqc.govt.nz/be-prepared/‘E lava ke toe ma’u atu mo ha ngaahi fakamatala mei ha’o telefoni ta’etotongi ki he 0800 DAMAGE (0800 326 243)Kapau ‘oku ‘ikai te ke lava ‘o lea ‘Ingilisi, ‘e lava ke kole ha taha ke fakatonulea ta’e totongi ‘i ha’o telefoni ki he EQC ‘i he 0800 DAMAGE (0800 326 243).

Ko e ngaahi fakamatala kehe ke toe tānaki atu (‘i he lea ‘Ingilisi pē)• www.civildefence.govt.nz• Takafi mui ‘o e tohi telefoni Yellow Pages• Ngaahi fakamatala fekau’aki mo e EQC ka ‘i he lea Ingilisi pē –

www.eqc.govt.nz• Kapau ‘oku ke fie fakahū ha’o kole totongi huhu’i mei he

kautaha malu’i (insurance claim) telefoni ta’etotongi 0800 DAMAGE (0800 326 243)

Afā pē Havilivili: Tātāpuni kotoa ‘a e matapā sio’ata mo e ngaahi matapā hū’anga ki tu’a pea ‘i loto fale foki. Fakahū ki fale ‘a e monumanu lalatá pea fakahū ‘a e toenga ‘o e fanga monumanu fafangá ha feitu’u ke nau hao mo malu ai. Toho’i ke puipui’i ‘a e ngaahi matapā ‘oku sio’ata ki tu’a. Ha’i mo ‘ufi’ufi pe ‘omi ki fale ha ngaahi naunau ‘api ‘e ala puhi holo ‘i tu’a ‘e he matangi ‘o fakatupu lavea. ‘Oua ‘e ‘alu holo ‘i tu’a pe faka’uli holo tukukehe kapau ko ha ngaahi me’a kuopau ke fai. ‘E lava ke mate ‘a e ‘uhila ‘i ha hoko ha me’a pehē ni – tāmate’i ‘a e ngaahi naunau fale ‘uhila ‘e ala uesia ‘i ha mate fakafokifā ‘a e ‘uhilá.

Hili ha fakatamaki: Vakai’i e ngaahi me’a ‘e ala tupu mei ai ha fakatu’utāmaki ‘o hangē ko ha mama ‘o e kasá, mama ha vai pē ko ha me’a ‘oku vela. Nofo ma’u he feitu’u ‘oku ke ‘i ai tukukehe kapau ‘oku fu’u fakatu’utāmaki kiate koe, pē ko ha’o ‘alu ‘o tokoni’i ha ni’ihi pē ko ha tu’utu’uni atu ke ke hiki pē mavahe mei ai. Fanongo ki he letiō ‘o e feitu’u ‘oku ke nofo ai, he ‘e fakamafola atu ai ‘e he potungāue Civil Defence ‘a e ngaahi fale’i mo e tu’utu’uni ma’ae komuniti mo e ngaahi me’a ‘oku hoko ‘i homou feitu’u.

Potungāue Earthquake CommissionKo e Earthquake Commission (EQC) ko e va’a ngāue ‘a e pule’angá pea ko hono fatongiá ke tokoni’i ‘a hono fakakake ‘a e mo’ui ‘a e kakai ‘o Nu’usilá mei ha fakatamaki.Ko ‘ene tefito’i kaveinga ngāue ko hono malu’i pa’anga (insurance) pē ‘inisiua ‘a e kakai ma’u ‘api ‘o Nu’usilá ‘aki ha founga malu’i ‘oku makehe ange ai ‘a Nu’usila ‘i māmani hono kotoa. ‘Oku nau toe fakapa’anga foki ‘a e ngaahi fakatotolo mo hono fakahinohino e kakaí fekau’aki mo ha ngaahi fakatamaki fakaenatula. ‘Oku ‘i ai ‘a e sino’i pa’anga ko e Natural Diaster Fund ‘oku tokanga’i mo pule’i ia ‘e he EQC pea na’e a’u ia ki he $6 piliona kimu’a pea toki hoko e mofuike ‘i Canterbury ‘i he 2010 mo e 2011. Neongo ko e konga lahi ‘o e pa’angá ni na’e vahe’i ia ke fai’aki ‘a hono langa ‘o Canterbury, ‘oku tu’u talifaki ki ai ha palōmesi ‘a e pule’angá – ‘o kapau ‘e ‘ikai ha pa’anga ‘i he Natural Diaster Fund, ‘e ‘i ai ma’u pē ‘a e pa’anga ke fakalato ‘aki ha totongi ‘o ha ngaahi maumau na’e totonu ke totongi ia ‘e he EQC.

EQCoverKo e founga ia ‘oku malu’i ‘aki ‘a ho ‘api pea mo hono ngaahi naunau ‘i ha hoko ha mole tupu mei ha mofuike, holo pē nga’unu ha konga fonua (landslips), puna e afi ‘i ha mo’unga afi, puna ha mao pē vai mei lalofonua pea mo e peau-kula foki. ‘Oku malu’i foki mo e kelekele ‘o ha ‘api nofo’anga mei ha maumau ‘i ha afā pē ko ha havilivili pea mo maumau ‘i ha tāfea (ka ‘oku fakangatangata pē), pea ‘oku ‘ikai ke malu’i heni ‘a e fale nofo’angá pē ko e naunau fale. Ko e ngaahi ‘api kotoa pē ‘oku ‘osi malu’i pa’anga pē ‘inisiua ‘a honau ‘api ‘e ha kautaha malu’i, ‘e ‘osi totongi ai pē mo e ‘inisiua ‘a e EQC. Ko e konga ‘o ho’o totongi ‘o e ‘inisiua ki he ‘apí ‘oku to’o ia ke totongi’aki ‘a e EQCover pea ‘oku to’o ia mei ai ‘o ‘oanga ki he EQC.Ko e hono mahu’inga ‘o ha malu’i ‘e ma’u mei he EQCover ‘oku pehē ni ia: ‘oku a’u ia ki he:• $100,000 (tānaki ki ai mo e GST) ma’a ho fale• $20,000 (+ GST) ki he naunau fale• Ko e malu’i ‘o e konga ‘api ‘oku fakangatangata pē ia ki he

kelekele ‘i lalo fonua ‘i he ‘api nofo’anga pea mo e hū’anga ‘o a’u ki he mita ‘e 8 takatakai ‘o ho ‘api.

‘Oku lava foki ke toe fakalahi atu ‘a e malu’i ni ‘aki ha totongi malu’i ‘e fai ki ha kautaha ‘inisiua makehe. Kapau ‘oku ke fiema’u ke toe fakalahi ange ‘a e malu’i pea ke fakakakato ha malu’i ‘o

ha maumau tupu mei ha tāfea pē ko ha afā pē havilivili, fai ha femahino’aki ki ai mo ha kautaha ‘inisiua.

Ko hono malu’i koe mei he ngaahi fakatamaki fakaenatulaNeongo ‘oku toutou hoho ‘a e tāfea, nga’unu mo holo ha kongafonua (landslips) mofuike mo e ngaahi fakatamaki pehē, ‘oku ‘osi fokotu’u e ngaahi tu’utu’uni ke fakapapau’i ko e langa fale ‘i he fonua ni ‘oku fai’aki ia ‘a e founga malu mo hao foki pea ‘oku ‘i ai mo e ngaahi kautaha ke tokoni’i koe.

Ngaahi feitu’u ‘oku ala hoko ai e ngaahi fakatamaki‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi vāhenga ‘i Nu’usila ni ‘oku lahi ange ai ha hoko e ngaahi fakatamaki fakaenatula ‘Oku lahi ange ‘a to ‘a e mofuike ‘i he vāhe loto (central) mo e vahe saute ‘o Nu’usila pea ‘oku lahi taha ‘a e puna ‘a e afi pea mo e mao mei lalo fonua ‘i he vahe loto ‘o e motu noate. ‘Oku lahi ange ‘a e peau-kula ‘oku hake he ngaahi matātahi hahake pea ko e makulu pē nga’unu ‘o holo ha konga fonua ‘e ala hoko ia he ngaahi feitu’u ‘oku tahifohifo.

Ko e ongo mofuike ‘i CanterburyKo e ongo mofuike maumau lahi taha ‘i ha feitu’u kuo ‘osi nofo’i ‘i Nu’usila ni talu mei he 1931, ‘a e mofuike ‘o e 2010 mo e 2011 ‘i Canterbury. Ko e mofuike pongipongi ‘o e ‘aho 4 ‘o Sepitema 2010 na’e a’u ‘a hono malohi ki he 7.1 pea ko hono uho na’e kilomita ‘e 10 ‘i lalofonua pea ‘i he tu’akolo ‘o Christchurch. Na’e lahi foki ‘a ‘ene maumau’i e ngaahi ‘api nofo’anga ka na’e ‘ikai ke fu’u lahi ‘a ‘ene maumau’i e ngaahi fale ‘i he loto kolo. Hili ha māhina ‘e 6 mei ai ‘i he ‘aho 22 ‘o Fepueli, na’e to e to ha mofuike 6.3 ‘a hono malohi pea na’e ofi ‘a hono uho ki he loto kolo. Na’e mole ai ‘a e ngaahi ‘api nofo’anga pea laui uike ‘a e motu ‘a e ‘uhila mo e vai.‘I hono fakamahu’inga’i ‘o e mole tupu mei hono totongi ‘e he kautaha malu’i ke fakalelei’i ‘a e maumau na’e hoko ‘i he ongo mofuike, ko e mā’olunga taha eni, ‘i he hisitolia ‘o Nu’usila.‘I he ta’u ‘e taha hili ‘a e fuofua mofuike, na’e ma’u ai ha kole totongi huhu’i ‘e 400,000 ki he EQC pea na’e hoko ‘a e maumau ki he peseti ‘e 91% ‘o e ngaahi ‘api nofo’anga kotoa pē ‘i he kolo. ‘Oku makehe ange foki ‘a Nu’usila ni mei he ngaahi fonua kehe, he ko e tokolahi ‘o e kau ma’u ‘api, ‘oku ‘i ai ‘a ‘enau pa’anga malu’i ‘e ma’u ‘i ha hoko ha mofuike pea na’e fakahū ‘enau ngaahi kole ke totongi huhu’i ‘e he EQC pe ko e kautaha ‘oku ne fakafofonga’i ‘a e EQC ,‘a e maumau kuo hoko , pē ke nau fakalelei’i mo monomono ‘a honau ngaahi ‘api.

Mateuteu ma’u pē‘Oku totonu ke ke ‘ilo ‘a e hisitolia ‘o e ngaahi fakatamaki fakaenatula ‘oku hoko ‘i he feitu’u ‘oku ke nofo ai he ‘e mahino ai e ngaahi me’a ‘e ala hoko. ‘E ma’u e ngaahi fakamatala ni mei he kōsilio fakavahe pē fakakolo ‘o e feitu’u ‘oku ke nofo ai.‘Oku matu’aki mahu’inga ke ke ‘ilo ‘a e me’a ke fai ke malu’i ‘aki koe pea mo ho fāmili ‘i ‘api ‘i ha hoko ha fakatamaki:• ke teu’i ha’o naunau makehe ke tauhi ‘aki koe pē ke ke fa’o

‘o hola mo ia ‘i ha hoko mai ha fakatamaki. ‘E ma’u atu ha fakaikiiki ‘o e ngaahi teuteu ke ke fai ‘i ha’o a’utonu ‘i he ope ki he taulanga ope ‘a e va’a ngāue Civil Defence ‘Get Thru’ www.getthru.govt.nz

• fakapapau’i ‘oku fefeka mo malohi ‘a e fakatoka mo e fakava’e ‘o ho fale nofo’anga

• vakai’i ‘a e ngaahi tahifohifo pe ‘oku malu ‘a e ‘a ‘oku ne malu’i mei ha’a ne holo

• fakama’u ki he holisi ke ‘oua na’a matule ‘a e tangikē vai māfana pea mo ha ngaahi naunau fale tu’u taha

• kofu’i mo fakama’u ke ‘oua na’a matule ‘a e fakamanava ’ahu (chimneys), tangikē vai ‘i he funga ‘aofi fale pea mo ha tofunanga tu’u taautaha pē tofunanga ‘oku tafu’aki ha fefie

• fakama’u ke ‘oua na’e nga’unu holo ‘a e ngaahi naunau fale.

‘E lava ke tānaki atu ha ngaahi fale’i pehē ni ‘i ha’o a’utonu ki he taulanga ope www.eqc.govt.nz/be-prepared/