título p. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha timor leste iha rai luca aularan, sira mai liu husi...

54
i Título Perfil Distritu Editor Boaventura Soares da Silva Sebastiao J. S. L. Pereira Augusto Filipe Gama Clementino P. Barbosa Direksaun Nacional Administrasaun Local Rua de Belarmino Lobo, Dili, TimorLeste Director DNAL Abilio Jose Caetano Design e Composisaun Silvino Lopes Boaventura Soares da Silva Direksaun Nacional Administrasaun Local Perfil Distritu Viqueuqe 2012

Upload: others

Post on 20-Mar-2020

8 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Título 

      Perfil Distritu 

 

 

Editor 

   Boaventura Soares da Silva 

  Sebastiao J. S. L. Pereira 

  Augusto Filipe Gama 

Clementino P.  Barbosa 

 

 

 

Direksaun Nacional  Administrasaun Local 

Rua de Belarmino Lobo,   

Dili, Timor‐Leste 

 

 

Director  DNAL 

Abilio Jose Caetano 

                           

Design e Composisaun 

Silvino Lopes                 

  Boaventura Soares da Silva 

     

Direksaun Nacional  Administrasaun Local 

              

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 2: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

www.estatal.gov.tl 

ii 

Edifisio Ministerio Administrasaun Estatal 

Fig. 1. Edifisio Central Ministerio  Administrasaun  Estatal 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 3: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

III 

Indice  

Titlu ............................................................................................................................................................................... i 

Edifisio Miniaterio Administração Estatal .................................................................................................... ii 

Indice ........................................................................................................................................................................... iii 

Lian Mak Loke .......................................................................................................................................................... iv 

Mapa Timor‐Leste ................................................................................................................................................... v 

 Kapitulo I.  Introdusaun 

                        1.1. Antecedensia ........................................................................................................................... 1 

                        1.2. Objectivo e Alvo ..................................................................................................................... 1 

                        1.3.  Sistematika Elaborasaun ................................................................................................... 2 

Kapitulo II.  Historia, Simbolo, no Mapa Distrito 

         2.1. Historia  ..................................................................................................................................... 3 

                 2.1.1.  Etimologi e Origim do Distritu ............................................................................ 3 

                2.1.2.  Formasaun no Estabelecimento hanesan Distritu ....................................... 4 

                2.1.3.  Simbolu Distritu Viqueque .................................................................................... 5 

                2.1.4.  Mapa do Distritu Viqueque .................................................................................... 6 

Kapitulo III.  Situasaun Geral  

             3.1.  Lokalisasaun e Fronteira ............................................................................................... 7 

                      3.1.1 Lokalisasaun Geografika  ................................................................................... 7 

             3.2. Situasaun Klimatika .......................................................................................................... 7 

             3.3. Divisaun Administrativa no Estrutura Organika Distrital ................................ 7 

                    3.3.1. Divisaun Administrativo ..................................................................................... 7 

                    3.3.2. Estrutura Organika Distrital .............................................................................. 8 

            3.4. Demografia ............................................................................................................................ 9 

                   3.4.1. Populasaun tuir sexo, sexo ratio, area, densidade, nu uma kain ......... 9 

            3.5. Kapital Sosial ...................................................................................................................... 13 

                   3.5.1. Lian .............................................................................................................................. 13 

                   3.5.2. Reliziaun .................................................................................................................... 13 

 Kapitulo IV.  Sektor Sosial e Kultura  

                           4.1.  Sektor Saude  .................................................................................................................... 14 

                    4.1.1.  Servisu Kuidadu Saude Primaria .................................................................. 15 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 4: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

III 

                 4.1.2.  Ospital Distritu Viqueque ................................................................................... 15 

                 4.1.3.  Rekursus Umanu saude Distritu ...................................................................... 15 

                 4.1.4.  Sentru saude de Komunitaria ............................................................................ 15 

          4.3. Sektor Edukasaun .............................................................................................................. 17 

                  4.3.1.  Edukasaun Formal ................................................................................................ 17 

                  4.3.2.  Ensinu Pre Eskolar ............................................................................................... 17 

                  4.3.3. Eskola Basiku ........................................................................................................... 18 

                  4.3.4.  Ensinu Sekundaria ................................................................................................ 19 

                  4.3.5.  Kursus Equivalensia ............................................................................................. 21 

          4.4.  Aspecto Socio‐Cultura e Linguistico .......................................................................... 22 

                   4.4.1.  Kultura ...................................................................................................................... 22 

                   4.4.2.  Lisan no Lulik ......................................................................................................... 22 

                                   4.4.3. Eransa Kultural  .................................................................................................... 23 

           4.5. Seguransa Sosial Alimentasaun, Terceira idade, Veteranos, Antigo Combat‐

ente  ......................................................................................................................................... 24 

                   4.5.1. Siguranca Alimentar ............................................................................................ 24 

                  4.5.1. Protesaun ba Ferik no Katuas Sira .................................................................. 25 

Kapitulo V.  Sektor Ekonomia  

          5.1. Dezenvolvimentu Ekonomia .......................................................................................... 28 

          5.2. Dezenvolvimentu Seitor Kooperativa ........................................................................ 28 

Kapitulo VI.  Dezenvolvimentu Infraestrutura  

           6.1. Habitasaun ........................................................................................................................... 29 

           6.2. Turismu ................................................................................................................................. 30 

           6.3. Estrada no Fontes .............................................................................................................. 31 

                   6.3.1.  Estrada Rurais ....................................................................................................... 31                   

                   6.3.2.  Estrada Nasional ................................................................................................... 32 

          6.4. Be’e Mos no Saneamentu ................................................................................................. 33 

          6.5. Electricidade ......................................................................................................................... 36 

     

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 5: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

III 

              6.6. Telekomunikasaun ........................................................................................................ 37 

               

Kapitulo VII.  Rekursus Naturais  

             7.1. Agricultura ......................................................................................................................... 38 

Kapitulo VIII.  Sektor Judiciario e Defesa/Seguransa  

              8.1. Justica .................................................................................................................................. 41 

              8.2. Defesa .................................................................................................................................. 43 

              8.3. Seguransa .......................................................................................................................... 44 

                

                 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 6: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

iv 

Lian mak loke  

 V  Governo  Konstitusional,  liu  husi  Ministério    Administrasaun  Estatal,  desde  I  to’o  V Governo Konstitusional implementa programa PDL,PDD I, PDD II iha distritos, sub‐distritos to’o nivel  sucos. Para alem de programa hirak ne’ebé MAE  implementa  iha mos programa barak ne’ebe implementa husi liñas sektorais/ministerios, NGO’s lokal no Internasional iha 13  distritos.  Proseso  hirak  ne’e  hotu  realiza  tuir  kondisaun  distrito,  rekursus  no  potensia distritos.  Nune’e  mos  to’o  agora  seidauk  identifika  no  halo  levantamento  lo‐los  kona  ba ekonomiko social, edukasaun, saude, rekursus naturais, rekursus humanos no seluk tan atu sai  pakote  informasaun  ba  públiko  hanesan  referensia  ba  Governo,  Sociedade  Civil,  no Sektor Privado atu hatene potensia no progresso desenvolvimento disttritos.  Hó  referencia  ba  pontos  hirak  ne’e,  iha  Planu  Assaun  Anual  (PAA)  tinan  fiskal  2012, Direksaun Nasional da Administrasaun Lokal (DNAL) koloka  elaborasaun perfil  13 distritos hanesan panorama atividade importante ba Direksaun no Ministério rasik.  Perfil  distrito  hanesan  panorama  jeral  konaba    karakteristika  distrito  ida‐idak  ho  nia kontiudu  kontempla  informasaun  no  dados  kona‐ba  situsaun  jeral,  rekursus  naturais, infraestrutura, edukasaun,  saude no setor relevantes seluk.  Fontes de dados no informasaun hirak ne’e mai husi Census populasaun 2010 no dados balu rekollã husi distrito ho aktulizado depende ba tipo de informasaun husi base.  Informasaun  no  dados  iha  perfil  ne’e  elaborado  no  emitido  iha  forma  elektronika  no  sei lansa atraves Website Ministério  Administrasaun Estatal nian   atu ema hotu bele asesu no sei aktualiza kada fulan ne’en depende ba tipo dados ne’e resik.  Parabens  ba  Direksaun  Nasional  Administrasaun  Lokal  (DNAL).  Administrasaun  13 Distritos, Ministério relevantes no partes hotu ne’ebé fó apoio ba biban ne’e atu bele diak liu tan  ita nia nasaun, konteudo perfil  ida ne’e  rasik  ladauk reflecte situasaun real distrito no seidauk  responde  estrategia  desenvolvimento  lokal  iha  distrito,  maibe  hau  espera  katak panorama ida ne’e bele hadia no hein sugestoes, ideias husi parte hotu ayu hadia iha futuro.           Susessu no hakuak bot, ksolok wain,                      Ministro do MAE  

Dr.  Jorge Da Conceição  Teme  

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 7: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

v Fig. 2 : Mapa Timor‐Leste 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 8: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Perfil Distrito Viqueque

13

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 9: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Fig. 3. Dansa tradisional Simu bainaka Sub‐Distritu Viqueque 

Page 10: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Kapitulo I 

Introdusaun 

 

1.1.  Antecedensia 

 

Plano estrategico Desenvolvimento Nasional Timor Leste  nu’udar visaun 20 anos nebe 

reflecte aspirasaun povo timor leste tomak no PEDN ne’e sai hanesan base nebe inspira no 

motiva  ema hotu  para hadia moris no halakon kiak no mukit iha timor laran  para  nasaun 

ne’e bele  forte no prospero. 

Distritos, subdistritos no sucos sai mos hanesan alvo de Desenvolvimento konforme politica 

nebe  difini  iha  Plano  Estrategico  Desenvolvimento  Nacional  .    Embora  Plano 

Desenvolvimento Nacioal  fo prioridade ba Distrito, maibe processo sira ne’e hotu hala’o ka 

realisa  iha distrito tuir kondisaun, rekusos no potencia nebe kada distrito iha;  

Programa barak maka implementa iha distrito maibe to’o agora  seidauk iha  informasaun ka 

dados  nebe  reflecte  kondisaun  ekonomiko  social,  edukasaun,  saude  ,    rekursos  naturais, 

recursos humanos iha distritos 13 . 

Ha referencia ba ponto hirak iha leten, Ministerio liu husi DNAL sei providencia informasaun 

ka dados   sai     hanesan pakote de informasaun nebe bele sai   referencia ba sociedade civil, 

Governo, NGO ka agencia internacional ka distrito ne’e rasik .; 

Informasaun  ka  dados  ne  sei  hatama  ka  insere  iha  Sistema  de  Informasaun  Perfil  Distrito 

(SIPD‐On‐Line)  no  emitido  em  forma  de  Livro  Profil  13  Distritos,  nune’e  mos  distrito 

Viqueque . 

Profil Distrito, em geral,       descreve     ka apresenta situasaun   geral kona ba karakteristika 

distrito hotu inklui distrito   Viqueque ‐   no nia conteudo  kontempla informações no dados 

sobre   situasaun geral,monografia,     rekursos naturais,  infraestrutura, edukasaun no sektor 

relevantes  hotu‐hotu; 

 

1.2.  Objectivo e alvo 

Objectivo husi elaborasaun Perfil distrito  para atu providencia data/informasaun ba Distrito 

ne rasik ka Governo em termo de planeamento e desenvovlimento;  

 

Enquanto nia alvo para : 

a.   atu produs dados no  informasaun nebe mai husi Census populasaun 2010 no dados 

primarios/basicos  husi  13 Distritos  no  sektores  relevantes  no  sei  providencia    em 

forma de Sistema Informasaun Perfil Distrito (SIPD‐On‐Line) no em forma de Livro 

ba Governo no Distrito em termos de Planeamento e desenvolvimento;  

b.    Sai mos  hanesan  referencia  de  promosaun  distrito  ba  comunidade    internacioanal, 

qualquer  ema  nebe  hakarak  investe  no  emvolve  iha  planeamneto  no 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 11: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

1.3.  Sistematika elaborasaun      Perfil de Distrito sei elabora tuir nia sistematika hanesan iha kraik : Kapitulo I   : Introdusaun   

Antecedencia Objectivo no Alvo/target Sistematika elaborasaun  

 Kapitulo II  :  Historia no simbolo Distrito  

Origem no estabelecimento Simbolo no Mapa Distrito 

 Kapitulo III : Situasaun geral 

Lokalisasaun  no limites Situasaun geografika  (klima, temperatura, estasaun tempo, tipo no funsaun solo, topopgrafia, relevos) Divisaun Administrativa  Demografia 

 Kapitulo IV : Sektor  Social 

Saude Edukasaun Seguransa Social Alimentasaun, terceira idade, veetranos no antigos combatentes) 

 Kapitulo V : Sektor ekonomia  

Industria Comercio e coperativa Instituisaun empresarias/firmas Instituisaun publicas/empresas publicas 

 Kapitulo VI : Desenvolvimento Infraestrutura  

Habitasaun Turismo Trasporte e estradas  

Kapitulo VII : Rekursus Naturais Agrikultura Florestas Agropecuario Terras e propriedades Rekursus minerais Potencias a explorar no futuro  

Kapitulo VIII : Sektor Politica, Judiciario e Seguransan/defesa Organisasaun politica Seguransa interna Sistema judiciario 

 2 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 12: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Kapitulo II 

Historia, no Simbolo Distrito 

 

 

2.1.  Historia  

2.1.1.  Etimologia e Origem  do Distrito   

 

Lia fuan Viqueque nia origem no etimologikamente mai husi lian tetum terik , husi lia fuan rua We (Be) + Keke ou (Kelu) konforme nia historia  haktuir katak desde tempo uluk, iha rai ne’e iha ema fatin rua,  sira bolu ida naran komando Bibilutun no ida naran Ko‐mando Luka,  ema fatin rua ne’e atu halao sira nia moris, sira ida‐idak hela  iha ida‐idak nia fatin,  nune mos sira ida‐idak iha sira nia  Liu Rai rasik,  liurai  rua ne’e mesak maun alin deit. Iha loron ida Liu Rai husi Luca rona katak  ema sira  husi webiku wehali  mai husi Timor / lomonun)  mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir  historia katak ema webiku no wehali rona katak sira nia hun mai  husi ema Wekeke. Nune Liu Rai Nai Lu Leki haruka nia (Assuwain) sira atu ba halo funu hasoru ema sira ne’e, maibe sira lao sente hamruk,  sira lao buka be,  sira konsegue hetan be matan ida , iha be matan ne’e  iha ferik ida kuru hela be, ho  nune’e  sira husu ba ferik ne’e kuru be ba sira no soldadu sira hemu hotu tiha , hafoin to’o iha sira nia komandate ( Assuwain Bere Mauk) ne’e hemu ikus ona,  nia kaer metin tiha ferik ne’e nia liman no tesi kotu tiha liman nebe uza hela kelu ou keke ida, sira  lori kedas ba hasoru no fohatene ba Liu Rai Nai Lu Leki. Ferik ne’e nia liman sira ba tau tiha iha Hali Lali‐man nia leten, no keke ne Liu Rai Luca mai iha mota wetuku foti keke ne hasae tan ba naha ou sasan Aisusu Aisahe nia liman hodi halo kmoruk ida tau Rai nia Naran Wekeke 1. 2.1.2.  Formasaun no estabelecimento hanesan distrito 

1.  Antes  Portugues sira estabelece/introduz  sira nia autoridade iha rai  Viqueque , iha rai  ne’e iha ona  autoridade tardicional nebe ukun   hatur/ fahe ba  reino ka regulado nebe  “liurai” maka  autoridade maximo tau ukun ba nia reino sira. Li‐urai  iha parte foho,iha rai sira nebe koalia   tetun terik, liurai iha titulo bolu Usi/ ho lian potugues dehan Dom; Embora liurai maka autoridade maximo mas nia la exerce autoridade comun ba Distrito Viqueque    laran  tomak maibe  iha distrito ne’e rasik  komposto husi   Liurai/reino  barak  nebe ida‐idak ukun iha ida idak nia area no estabelece balisa ba malu sem halo intervensaun ba ida‐idak nia ju‐ridiksaun hanesan  liurai/reino   Viqueque, reino   Luca,reino Bibiluto     nsst, sira idak‐idak independente,;  

2.  Depois quando Governo portugues introduz sira nia autoridade/ukun  , liu   husi Governador  Antonio  Coelho  Guerreiro,  iha  tinan  1698,                                  komeça halo intervensaun ba autoridade tradicional sira iha Timor inklui iha  rai Viqueque  , sira halo mudança ba Autoridade tardicional hirak ne’e, liu husi carta patente  fo atribuição de titulos hanesan Dom, divisas hanesan Brigadeiro, Koro‐nel, Tenente – Koronel, Maijor, Tenente   ba liurai sira konforme kompetencia ka kbit nebe liurai sira iha, ida ne’e akontece quando (bainhira)   Timor hola  parte hanesan Administação Régia do Estado de India Portuguesa 2; 

3 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 13: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

  3.        Depois  iha  loron  20  de Abril  1859,  liu  husi Governador Afonso  de  Castro  esta‐

belece/cria  11 Distritos,   Viqueque  mos sai hanesan Distrito ida  ho nia naran Distrito  de  Bibiluto  ho  nia  sede  iha  Viqueque  nebe  kompostu  husi  reino  Viqueque, Luca, Lacluta, Dilor, Barique Bibiku 3 ;  

4.       Iha tinan 1908, liu husi  Governador Celestino da Silva, Viqueque sai fali hanesan comando militar4 ; Depois iha 1940, Governador Oscar Ruas  muda Comando militar ne’e  transforma fali  ba  Circuscrição  Civil      nebe  komosto  husi  posto  administartivo  civil Viqueque, Lacluta, Watu‐Carbau, Ossu, Watu‐Lari;     

5.         Liu husi Buletin Oficial de Timor No. 52, 13 de   Desembro 1974 Viqueque tras‐forma  sai  hanesan  administracao  do  concelho  ho  nia  posto  administrativo Viquque, Lacluta, Watu‐Carabau, Ossu no Watu‐Lari5;      

6.          Iha tempo okupasaun Indonesia, Viqueque mantem hanesan distritos   no   kom‐posto husi Subdistrito   sir actual   hanesan Osssu, Viqueuque vila, Watu‐Carbau, Watu‐lari, Lacluta‐Dilor                                                                                                                       

                       _________________________ 1 VIANA Antonio.Lia Nain Karauwalu.MONTEIRO Armindo. Lia Na’in Karauwalu 2 D.FILIPE XIMENES.carlos.Os Antigos Reinos de Timor Leste.Edicao Tipografia Diocese Baucau 2011 3.SOARES Antonio s Vicente. Pulau Timor.Sebuah sumbangan untuk sejarahnya 4 Idem 5 Idem 6 Idem 

4 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 14: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

1.1.3 Simbolu Distritu  

 Fig. 5 : Simbulo Distritu Viqueque  

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 15: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

1.1.4. Mapa do Distrito  

Introdusaun 

Fig. 6 : Mapa Distrito Viqueque 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 16: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Kapitulo III Situasaun Geral 

  3.1.  Lokalisasaun e Fronteiras  3.1.1.  Lokalisasaun geografika Distrito Vikeke (lian‐portugés: Viqueque) situada iha parte tasi mane Timór Lorosa'e nian, em termos geografiko e  Administrativamente halo fronteira ho : 

 1.  Husi parte leste Vikeke baliza ho Distritu Lospalos,  2.  Husi parte norte Vikeke baliza ho Distritu Baucau,  3.  Husi parte sul Vikeke hateke ba Tasi Timór i 4.  Husi fali parte Oeste Vikeke baliza ho Distritu Manatuto. 

  3.2. Situasaun Klimatika Jeralmente, klima iha Distritu Viqueque hanesan ho maioria parte seluk iha Timor Leste. Klima iha Viqueque  fahe ba estasaun rua: estasaun bai‐loron no estasaun udan. Estasaun bai‐loron hahu husi fulan  Jullu  to’o  Setembru.  Rejistu  iha  presipitasaun  hatudu  katak  temperatura    aas  liu  Outobru 31.350  C iha minimu iha Setembro 11.750 C. Estasaun udan hahu husi Novembru to’o Juñu. Maibe ho kondisaun  “Mudansa  Klimatika”  nebe  akontese  iha  tinan  balun  ikus  ikus  ne’e  defisil  atu  halo predisaun. Iha territoriu  laran tomak akontese bai‐loron naruk liu duke tempu udan. Exemplu iha tinan 2012 bai‐loron hahu kedas iha fulan Maiu no udan monu rai iha fulan Dezembru.  Mudansa klimatika afeta maka’as iha Distritu Viqueque. Iha tempu bai‐loro naruk, rai manas liu – liu iha  area  kostal  nebe  afeta  ba  perservasaun  be’e  menus,  rai  maran  no  tempu  udan  akontese inundasaun. Erosaun iha Distritu Viqueuqe klasifika aas teb‐tebes.   Klima  iha  area  foho no  foho  lolon  sira  jeralmente  fresku enquanto area kostal manas. Kondisaun klima hanesan ida  ne’e impaktu maka’as ba vegitasaun sira. Produsaun aneka vegitasaun akontese iha foho no foho lolon sira nebe iha klima fresku serake iha parte area kostal manas.   

 3.3. Divisaun Administrativa no Estrutura Organika  Distrital   3.3.1 Divisaun Admnistrativa Iha Timor Leste,  Divisaun administrative,   sei halo tuir sistema divisaun  admnistrativa portuguesa 

nian  tamba  iha momento neba  timor  leste  sei    hanesan provincia ultramarinha   portuguesa nebe  

nia divisaun administrativa to’o iha tinan 1974 fahe ba Camara Municipal 1, Administrasaun  Con‐

celhos 13, Posto Administrativo 64, 408 Sucos no 1772 povoações,  nune’e mos quando  iha tempo 

okupasaun  Indonesia,  la  halo mudansa  ba  divisuan  administrativo nebe  iha  ne’e   maibe Governo 

Indonesia adopta divisaun admnistrativo portuguesa nian sem halo alterasaun  signifikativo tamba 

Timor  leste sai hanesan vigesima setima (27o)  provincia    Indonesia nian   ho nia divisaun adminis‐

trative to’o iha tinan 1999 fahe ba “Kotamadia 1, 13 kabupaten, 62 Kecamtan no 442 Desa”. Depois 

quando Timor leste  restaura independencia iha 20 de Maio de 2002, lahalo alterasaun ba divisaun 

administrativo anterior maibe Timor Leste mos adopta ka mantem “Status quo” ba divisaun admin‐

istrative existente ne’e tamba lei kona ba poder local, lei eleição municipal no lei  divisaun adminis‐

trative sei iha processo nia laran . Tamba ne’e por enquanto divisaun administrativo to’o presente 

data fahe ba 13 Distritsos, 65 subdistritos , 442 sucos no 2225 Aldeias hodi hein pakote de lei nebe 

regula sobre Governo/Poder lokal aprova ona  iha Parlamento maka  

 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 17: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

sei  halo  reajustamento  ba  divisaun  admnistrativo  ne’e  konforme  kondisaun  no  kriterio nebe estabelece iha lei ba divisaun Administrativo;  Tuir decreto do Governo nebe regula kona ba estatuto organiko  Ministerio nian,  Distrito sai  hanesan  parte  ida  husi  Ministerio  da  Administrasaun  Estatal  ,  nebe  em  termos  de estrutura e administrativamente suboordina ba DNAL ho nia estrutura    fahe  ba Distrito, Subdistrito no Sucos konforme diploma ministerial no.24/2011 nebe regula kona ba Ad‐ministrasaun Distrito,     Enquanto Sucos la faz parte iha estrutura administrasaun distrito tamba Suco regula tuir Lei no. 3/2009 nebe no tuir lei ne’e Suco ho nia  estrutura konsid‐era hanesan lideransa komunitario nebe eleito directamente husi comunidade;   Hare ba divisaun admnistrativa em geral iha Timor Leste maka iha Distrito Viqueque ad‐ministrativamente fahe ka composto husi Subdistrito 5, Sucos 35 no Aldeia   234 hanesan iha tabela tuir mai : Tabela tuir mai hatudu deskrisaun konaba dadus administrativu báziku iha Distritu Viqueque.   Tabela 1: Dadus administrative baziku 

 

3.3.2. Estrutura Organika Distrital  Baseia  ba Diploma Ministeral  no.  24/2011/MAEOT nebe  regula  kona  organika  Adminis‐trasaun Distrito difini katak Admnistrasaun distrito hanesan servisu deskonsentrado Gov‐erno nian  iha nivel distrito nebe  responsavel ba  execusaun politica  estabelecido no halo koordensaun no apoio aktividades ba servisus nebe existe iha distrito no em particular ba liu politika desenvolvimento local em termos de politica de descentralisasaun nebe tuir lei difini;  Tuir decreto‐lei no 27/2008  nebe regula kona ba cargos de direksaun e chefia, cargo hane‐san Admnistrador Distrito  la menciona no klasifika  iha  lei  ne’e    ho nune’e Ministerio da Administrasaun Estatal hasai diploma Ministerial para halo equiparasaun salarial ba cargo Administardor distrito;     Ho nune’e integra iha estrutura organika distrito Viqueque no equiparsaun salarial  maka hanesan tabela tuir mai : 

Subdistrito Total Suco Total Aldeia Lacluta 4 20 Ossu 9 59 Uatucarbau 6 30 Viqueque 10 62 Watulari 6 63 Total 35 234

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 18: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.4.  Demografi  3.4.1.  Populasaun tuir sexo, sexo ratio, area, densidade no uma kain Tuir sensus populasaun 2010, Distritu Viqueque iha total populasaun hamutuk 70,036 habitantes. Husi total populasaun ne’e feto barak liu duke mane, mane ho total 34,976 habitantes no feto ho total 35,060 habitantes. Dadus populasaun no sensus uma kain 2010 hatudu katak total uma kain Distritu Viqueque hamutuk  13,807.   

Tabela 2 : Total populasaun Distritu Viqueque tuir idade  Fontes: Sensu Populasaun no Uma‐Kain 2010  

Pozisaun Distritu Viqueque tuir mapa ne’ebe iha, hatudu katak Viqueque fronteira ho Dis‐trito Manaruto iha parte weste, Distrito Baucau iha Parte Norte, hus iha parte Sul ho Tasi Timor.  Ho nune   Viqueque kontinua sai hanesan Distritu  rural  ida ho nia populasaun 91.4% (ema 64,007) maka hela iha area rural, enkuantu Sub Distritu Viqueque ho populasaun hamutuk 8.6% (ema 6,029) 

ASD Ossu 

ASD Uatucarbau 

ASD Viqueque

Administrador Distrito 

Sekretaris Distrito 

ASD Lacluta 

M. Infrestutura 

M. Agricultura 

M. Saude 

M. Justiça 

M. Defesa 

M. Educação 

M.Eko.Desenvolve 

M. Finanças 

MSS 

Dep.Financa Dep.DDO  Dep.OSE  ORH  ASS 

ASD Watulari

SUBDISTRITO POPULASAUN TUIR IDADE

Total 0‐4 5‐9 10‐14 15‐19 20‐64 65+

UATUCARBAU 7,212 1,092 1,138 1,036 607 2,707 632

OSSU 15,612 2,293 2,313 2,103 1,450 6,018 1,435

WATULARI 16,972 2,562 2,686 2,298 1,478 6,492 1,456

VIQUEQUE 24,387 3,662 3,832 3,153 2,299 10,044 1,397

LACLUTA 5,853 835 791 692 511 2,625 399

Total 70,036 10,444 10,760 9,282 6,345 27,886 5,319

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 19: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

10 

Wainhira halo deskrisaun detallus konaba grupu populasaun, dadus husi sensu populasaun no uma kain 2010 haktuir katak grupu populasaun iha Distritu Viqueque tuir idade maka hanesan Tabela tuir mai ne’e:  

Husi dadus nebe iha, identifika mos indikador konaba grupu populasaun produktivus no grupu de‐pendentes.  Tuir klasifikasaun Timor Leste hatudu katak grupu idade husi tinan 0 to’o 14  klasifika ba grupu dependentes inklui mos grupu ho idade 60+. Ho baze ida ne’e maka grupu populasaun de‐pendentes iha Distritu Viqueque hamutuk ema 39,286 no klasifikadu nudar grupu produktivus maka hamutuk ema  30,750.  Populasaun  Distritu  Viqueque  klasifika  tuir  sexu  no  grupu  idade maka  hanesan  apresenta  liu  husi  tabela tuir mai ne’e: 

Tabela 4 : Populasaun tuir sexo no grupu idade iha Distritu Viqueque 

Fonte: Sensus Populasaun no Uma Kain 2010 

Tabela 3. Populasaun grupu idade tinan lima tuir seksu no sex Rasio bazea ba Sensu Popu‐lasaun no Umakain 2010 iha Distrito Viqueque 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain Timor‐Leste Tinan 2010

Grupu de Idade Total Seksu Sex Rasio

Male Female

Total 70,036 34,976 35,060 99.8

0 - 4 10,444 5,478 4,966 110.3

5-9 10,760 5,643 5,117 110.3

10-14 9,282 4,838 4,444 108.9

15 - 19 6,345 3,099 3,246 95.5

20 - 24 3,956 1,880 2,076 90.6

25 - 29 3,666 1,639 2,027 80.9

30 - 34 3,724 1,779 1,945 91.5

35 - 39 4,330 2,193 2,137 102.6

40 - 44 2,935 1,499 1,436 104.4

45 - 49 2,460 1,221 1,239 98.5

50 - 54 1,876 967 909 106.4

55 - 59 1,458 760 698 108.9

60 - 64 3,481 1,473 2,008 73.4

65 - 69 2,505 1,195 1,310 91.2

70 - 74 1,265 605 660 91.7

75 + 1,549 707 842 84.0

Sexu Total Grupu de idade

0‐4 5‐9 10‐14 15‐19 20‐59 60+

Mane 34,976 5,478 5,643 4,838 3,099 11,938 3,980

Feto 35,060 4,966 5,117 4,444 3,246 12,467 4,820

Total 70,036 10,444 10,760 9,282 6,345 24,405 8,800

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 20: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

11 

Grafiku 1 : Distribuisaun Populasaun tuir Subdistrito iha Distrito Viqueque 

Distribuisaun  populasaun  tuir  Subdistrito iha  Distritu  Viqueque  husi  dadus  popula‐saun  no  uma  kain  2010  hatudu  diferente husi    porsentajen  (%)  nebe  makas  entre subdistrito  ida  ba  subdistrito  seluk.  Tuir dadus nebe konsege justifika hatudu katak  subdistrito  Viqueque  35%,  Subdistritu Watulari iha porsentazen 24%  Subdistrito Ossu 22%, Subdistrito Uatucarbau 10% no Subdistrito  Lccluta  9%  husi  total  popula‐saun iha Distrito Viqueque. Dadus popula‐saun sensus 2010 hatudu katak porsenta‐jen  populasaun  64,007  (91.39%)  Distritu Viqueque  barak  liu  hela  iha  area  rural. Populasaun nebe hela iha  area rurais total  hamutuk 6,029 (8.61%) 

Dadus detallus konaba porsentajen ba dis‐tribuisaun populasaun tuir subdistrito  iha 

Distritu Viqueque hanesan apresenta iha Grafiku leten.  Aleinde Distribuisaun populasaun tuir porsentajen, hanesan apresenta iha grafika iha leten, Tabela tuir  mai  hatudu mos  komparasaun  distribuisaun  populasaun  entre  feto,  mane  no  Sex  Rasio  tuir  suco iha Distrito Viqueque tinan 2010 .   Tabela 5 : Populasaun tuir Seksu no Seksu Rasio tuir Suco  

Fontes : Sensus Populasaun no Umakain tinan 2010 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 21: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

12 

Desparisaun populasaun tuir area nia luan iha Distritu Viqueque hatudu diferensia entre Suku ida ba Suku seluk, Sub Distritu ida ba Sub Distritu seluk. Desparisaun populasaun iha Sub Distritu Uatucar‐bau ho total area 132 Km2 densidade populasaun hamutuk 54.78 per km2 ; Sub Distritu Ossu ho nia total area 427 Km2 densidade populasaun hamutuk 54.78 per Km2; Sub Distritu Watulari ho total area 294 Km2 nia densidade populasaun  hamutuk 57.70 per Km2; Sub Distritu Viqueque ho total area 611 Km2 nia densidade populasaun   hamutuk 39.92. per Km2 no Sub Distritu Lacluta ho  total  area 417 Km2 nia densidade populasaun  hamutuk 14.05 per Km2.  

Mapa 1 : Desparisaun populasaun por kada square km 

Fontes: Sensus Populasaun no sensus Uma Kain TLs, 2010  

1.  Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Uatucarbau  Sub‐Distrito ne’e baliza ho Subdistrito Iliomar Distrito Lautem, Subdistrito Baguia Dis‐trito Baucau  

1.  Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Ossu         Sub‐Distrito ne’e baliza ho Sub‐Distrito Venilale no Subdistrito Quelicai Distrito Baucau   1.  Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Watulari 

Sub‐Distrito ne’e baliza ho Subdistrito Quelicai Distrito Baucau.   

1.  Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Viqueque Sub‐Distrito ne’e baliza ho Subdistrito Lacluta; Subdistrito Vemasse Distrito Baucau.  

 1.  Baliza (Rai Ketan) Sub‐Distrito Lacluta 

Sub‐Distrito ne’e baliza ho Subdistrito Laleia; Subdistrito Natarbora Distrito Manatuto noa Subdistrito Vemasse Distrito Baucau.  

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 22: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

3.5. Kapital Sosial 3.5.1 Lian Maioria populasaun Distritu Viqueque koalia lian Tetum (nudar lian nasional), lian Makasae no hane‐san  lian  lokal. Portugues mos uza  iha Viqueque hanesan  lian ofisial maibe so husi  lideransa sira ho idosu sira nebe eskola iha tempu Portugues nia ukun. Tuir Sensu 2010 populasaun tinan 15 ba leten nebe koalia, hakerek no komprende iha lian Portuguese 9.9%, koalia, hakerek no kompriende iha  lian tetum 50%, koalia, hakerek no komprende lian Indonezia 39.4% no koalia, hakerek no komprende iha lian Ingles 9.9%  husi dadus ne’e ita bele hare katak populasaun iha distritu Viqueque maioria sei uza lingua Indonezia ba aktividade lor‐loron Informasaun kompeletu  hare tabela tuir mai ne’e :    Tabela 6 : Poporsaun populasaun tinan 15 ba leten nebe hatene Hakerek koalia no kompriende  

Fontes : Sensus Populasaun no Uma Kain Timor‐Leste 2010  3.5.2  Relijiaun  Dadus  konaba  relijiaun  hatudu  katak maio‐ria  populasaun  iha Distritu Viqueque nudar ema katolika. Husi Sensu 2010 hatudu katak populasaun distritu Viqueque 96.10% Kato‐lika,  Maske  nune  faktus  hatudu  mos  katak iha  Viqueque  existe  mos  relijiaun  seluk maka  hanesan  3.3%  Protestante,  Islam, Budha no Hindu grupu populasaun husi reli‐jiaun  tolu ne’e  sai  nudar grupu minoria.  In‐formasaun  kompletu  bele  hare  iha  tabela tuir mai ne’e :  

Table 7. Religiao tuir sexo iha Distrito Viqueque

Fontes : Sensus Populasaun no Uma Kain Timor‐Leste 2010 

Indicator Total Uatu‐carbau

Ossu Watulari

Viqueque Lacluta

Lingua Ingles 39.4 44.3 31.3 41.2 44.5 28.3

Lingua  Portugues 9.9 10 10.6 7 12.3 6.9

Lingua Bahasa Indonesia 21.1 24.2 23.3 17.2 22.9 15.8

Lingua  Tetun 50.1 53.7 43.4 50 55.5 41.3

Religion Total Sexu

Mane Feto

Total 69,476 34,733 34,743

Catholic 66,764 33,404 33,360

Protestant/Evangelical 2,314 1,127 1,187

Islam 166 80 86

Buddist 16 13 3

Hindu 4 1 3

Traditional 212 108 104

13 

Page 23: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

14 

KAPITULO IV  SEKTOR SOSIAL E KULTURAL 

 Governu  liu  husi  Planu  Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional  rekoñese  katak  nasaun  ida  nia  riku‐soin lolós, mak kbit povu nian. Save infortante atu hadia capital social dezemvolvimento mak hanesan iha    setores hanesan saúde, edukasaun ho mós kualidade moris  timoroan  tomak nian, esensial  teb‐tebes ba konstrusaun sosiedade ida ke justa no progresiva.  Iha planu estratejia dezenvolvimentu nasional klasifika katak setores nebe konsidera pertensi ba pi‐lar kapital sosial maka hanesan; edukasaun no treinamentu, saude, inkluzaun social, meiu ambiente, kultura no eransas tradisionais. Tuir lalaok nebe define konaba prosesu elaborasaun Planu strategia nasional nebe governu planeado tiha ona.   4.1 Seitor Saude   Saúde di'ak, esensial ba kualidade moris. Governo sei garante katak timoroan hotu bele hetan asesu ba kuidadus saúde, alimentus nutritivus, bé mós no saneamentu nebé di'ak. Husi maior parte  famílias Timor, kontactu dahuluk ho sistema saúde,  liu‐husi  servisus ba kuidadus saúde primárius nebé, estrutura iha Centros Saúde Distritais fornese hela ba populasaun, inklui husi Klínikas Móveis, Postos Saúde ho Sentrus Saúde Komunitárius. Actividades ho baze iha komunidades, hanesan  Servisus  Integrados  ba  Saúde  Komunitária  (SISCa),  sei  bá  to'o  aldeias,  no  mós  servisus móveis nebé hala'o iha fatin seluk‐tán, hanesan eskolas, merkadus no áreas remotas. Iha  tinan  lima oin mai, Governo  sei  garante katak  sukus ho populasaun husi  ema 1.500  to'o 2.000, nebé hela iha áreas remotas liu, sei hetan atendimentu husi Postos Saúde no, atu atende populasoens hirak né, sira sei lori pakote servisus bot ida nebé inklui servisus kurativus bázikus, programas vasi‐nasaun, kuidadus saúde materna no infantil, programas nutrisaun, akompanhamentu ba tuberkuloze, kuidadus saúde mental, promosaun ba saúde no edukasaun kona‐ba saúde. Ami sei hahú kumpre kompromissu ida né, atu garante katak, iha aldeias nebé ema la'o lori oras ida resin atu to'o iha Posto Saúde, sei iha parteira formada ida husi Ministério Saúde. Parteiras sira né sei simu estojus saúde, meios transporte ho insentivus no, tuir kontratu, sira tenki hela iha aldeias, du‐rante pelo menos tinan tolu. Tuir Planu Estratéjiku Sector Saúde nian, ba 2011‐2030,  iha médio ho  longo prazo, sei buka dezen‐volve rekursus humanus nebé presiza, atu nuné Sukus sira, ho 2.000 habitantes ba leten, bele hetan ona  médiku  ida,  enfermeiros  rua,  parteiras  rua,  tékniku  laboratório  ida  ho  tékniku  Farmásia  ida. Enkuantu seidauk konsegue hetan númerus mínimus nesesárius, hanesan temi né, sei implementa, ho regularidade, programa SISCa iha Sukus hotu‐hotu. 

Suku sira ho populasaun entre 1,500 ho 2,000 ne’ebé lokaliza iha area remota sira sei hetan servisu saude husi postu saude sira ne’ebé sei presta pakote serbisu ne’ebé komprensivel.  Populasaun Timor Leste saudavel maka nasaun Timor Leste mos sei saudavel. Saude 

nu’udar setor  importante  ida ba ema nia moris. Tamba nee Governu nia politika  liu 

husi Ministeriu de Saude esforsu atu estabelese programa saude oi‐oin atu bele ante‐

sipa, minimiza mortalidade husi moras oi‐oin nebe mak povu  ida nee  enfrenta  iha 

sira nia moris lor‐loron. Oras ne’e distrito Viqueque  

estabelese ona fasilidade saude oi‐oin atu bele proteje povu ida nee hodi bele moris iha saudavel no prosperu.    Atu bele garante objetivu misaun ida nee, Ministerio de Saude hala’o deskonsentrasaun funsaun liu husi nivel servisu distrital, sub‐distrital no komunitaria liu‐liu ba servisu kuidadu saude primaria.  

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 24: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

15 

4.1.1 Servisu Kuidadu saude primaria  Meta operasional ba Prestasaun Servisu de Saude maka atu fornese kuidadu saude ho kualidade ba komunidade Timor Leste. Servisu kuidadus saude primaria no nia fasilidade implementa iha komuni‐dade hahu husi SISCA iha suku sira, postu saude iha suku no sentru saude iha Sub‐Distritu sira. Iha nivel distritu sei iha poliklinika ka ospital Distritu no mos ospital rejional.    4.1.2 Sentru Saude  Distritu de Viqueque Ospital Distritu de Viqueuque iha Servisu profesionais saude hamutuk ema nain 102 iha tinan 2012 ho nia espesialidade mak hanesan tuir mai ne’e : mediku 9 ; infermeirus hamutuk 71; parteiras 22, Ospital Distrito Viqueque iha fasilidade mak hane‐san, sala emerjensia, sala konsulta  jeral,  fatin simu aimoruk, sentru de internamentu, sentru de ma‐ternidade., fatin observa aimoruk, fatin lojistiku, ambulansia no laboratoriu. Iha mos dapur kompletu ho instalasaun bee no eletresidade. Hahan ba ema internamentu prepara husi chatrin nebe hetan kon‐tratu husi MdS.   4.1.3 Rekursu Umanu Saude Distritu  Dadus hatudu katak rekursu umanu setor saude Distrito Viqueque  Centru da Saude  : Medicos Nacionais : 5 Internasional : 4 Empremeiro 71 Parteira 22. (Relatoru Esta‐tistica Saude Periudu Janeiro‐Dezembru 2012)     4.1.4 Sentru de Saude Komunitaria Sentru de Saude nu’udar unidade prestasaun servisu  iha servisu distrital  saude nia okos ne’ebe  re‐sponsabiliza ba  implementasaun Pakote Servisu Baziku  iha Sub‐Distritu  ida‐idak ka  iha area kober‐tura ida.  Atu bele garante servisu kuidadu de saude iha Distritu Viqueque, estabelese ona sentro saude iha Sub–Distritu 5 (lima) mak hanesan, Subdistrito Uatucarbau, Subdistrito ossu, Subdistrito Viqueque, Sub‐distrito Watulari no Subdistrito Lacluta.  Fasilidade de Saude no SISCa iha Distrito Viqueque tinan 2011 mak haanesan Centru Saude 5;  Postu Saude hamutuk 20; Aktivo 20 hotu; SISCa hamutuk 47 aktivo hotu, no klinika pribado  2  aktivo iha tinan 2012. (Relatorio Estatistica Saude Periudu Janeiro‐dezembru 2012)    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 25: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

16 

Tabela 8 : Data mortalidade labarik  

Fontes : Peskiza Demográfiku no Saúde 2009‐10 Grafiku 2 : Grafika Mostalidade 

Bazea dadus Survey Saude Demograpia Timor‐Leste tinan 2009‐10 hatudu variasaun iha mortalidade labarik  tinan  5 mai  kraik  katak  Baucau maka  kiik  (42 mate  husi  1,000  labrik  nebe moris)  labarik menus tinan 5 mai kraik nebe  mortalidade as iha distrito Ermera (102 mate husi 1000 labarik nebe moris no distrito Ainaro) mostalidade  labarik tinan 5 mai krak  iha Distrito Viqueque (77 mate husi 1,000  nebe  moris).  Husi  parte  seluk  ita  hare  husi  fertilidade  nebe  iha  hatudu  katak  iha  distrito Viqueque  total fertilidade nebe tuir   survei saude demografia iha Distrito   Viqueque ho total fertili‐dade 5.6 nebe as se ita kompara ho Distrito Manatuto, Liquiça, Baucau, Dili no Covalima  

Distritu  Labarik idade ‐5  Labarik idade          0 – 1

Labarik  idade 1 – 4

 Viqueque 77 54 24  Dili 60 39 22  Ainaro 97 77 22  Liquiçá 101 68 35  Oecussi 92 66 27  Manatuto 69 50 20  Covalima 95 76 21  Lautem 98 69 31  Baucau 42 30 12  Bobonaro 85 50 36  Aileu 76 56 21  Manufahi 86 62 25  Ermera 102 70 34

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 26: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

17 

Grafiku 3 : Total Fertilidade tuir Distrito Tinan 2010‐10 

Fontes: Survey Demographic and Health Survey 2009‐10  4.3 Seitor Edukasaun    4.3.1 Edukasaun Formal Edukasaun  nu’udar  save  ba  dezenvolvimentu.  Atu  dezenvolvimentu  bele  la’o  ho  diak  depende  ba matenek  na’in  sira  ka  rekursu  umanu.  Distritu  Viqueque  existe  ona  eskola  husi  nivel  Pre‐eskolar, Eskola Basika, Eskola Sekundariu kompleta ho nia infrastrutura no profesores ne’ebe estabelese iha sub distritu  5  (Uatucarbau, Ossu, Watulari,  Viqueque  no Lacluta).   Aleinde  eskola  publiku,  iha mos eskola privadas ne’ebe harii husi parte Igreja Katolika no organizasaun seluk.  4.3.2 Ensinu Pre‐eskolar “Pelu‐menus sorin‐baluk husi labarik Timor‐oan sira, feto ho mane sira hanesan deit, ho idade entre tolu  to’o  lima  sei  rejista  no  hetan  edukasaun  pre‐eskolar  ne’ebé  ho  kualidade”.  Bazeia  ba  dadus Sensus 2010 hatudu katak iha ona labarik maka rejistu ona iha Pre‐eskola iha Distritu Viqueque mak hanesan iha Sub‐distritu Uatucarbau rejistu ona labarik 9.6%, Sub‐distrito Ossu rejistu ona labarik 8.6 %, Sub‐Distrito Watulari rejistu ona labarik 8.0%,  Sub‐distrito Viqueque rejistu ona labarik 7.0 % no Sub‐distrito Hatu‐Udo rejistu ona labarik 12.8 % nebe regista iha pre‐eskolar.  Grafiku 4 : Proporsaun Populasaun Tinan 3‐5 Hetan Edukasaun Pre‐Eskolar iha Distritu Viqueque 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 27: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

18 

4.3.3 Eskola Basiku  Governu sei kontinua harí sistema ensinu báziku ida ke forte, nebé fó asesu universal no ho garantia katak labarik sira bele konklue (ka remata) ensinu báziku ida ho kualidade. Iha tinan 5 oin mai, Governu sei buka garante: 

Matríkula iha 1.º ano ensinu báziku, tuir idade nebé lós, ba labarik sira hotu 

Hamenus abandonu eskolar, nebé actualmente besik 70%, no remata ensinu báziku, tuir tempu nebé previstu, né katak,  labarik sira sei hetan hotu graduasaun ho tinan 9 eskolaridade ‐ (ohin loron, labarik sira presiza, em média, tinan 11.2, atu remata sexto ano eskolaridade) 

Introduz rekomendasoens kona‐ba  'Polítika Ensinu Multilingue, nebé bazeia ba Línguas Mater‐nas iha Timor‐Leste', atu bele hetan kompetênsias mínimas kona‐ba literasia no numerasia,  iha kazus nebé lian sai hanesan barreira ida, ba aprendizajem no ba susesu eskolar, hodi nuné dezen‐volve partisipasaun aktiva husi alunos, enkuantu sira hala'o tranzisaun sistemátika ba aprendiza‐jem lian ofisiais. 

Melhoria radikal, iha kualidade sistema ensinu, inklui hadi'a formasaun ba professores no recur   sus humanus seluk 

Provizaun  edifísius  no  instalasoens  eskolares,  nebé  nesesários,  no  infraestruturas  sira  né  tenki proporsionais ba krescimentu populasional labarik sira‐nian ho idade eskolar 

Dezenvolve  no  implementa  kurríkulu  eskolar,  nebé modernu  no  iha  area  pedegojia  tenki  ade‐kuadu ho ita nia realidade 

Fornese, ba professores no alunos sira, materiais ho kualidade, kona‐ba ensinu no aprendizajem Dezenvolve sistema foun no descentralizadu  ida, ba  jestaun eskolar, nebé bele garante atu  fó ka hato'o edukasaun ho kualidade, ke efisiente, asesível no sustentável. Abordajem foun ida ne'e, sei inklui: aspektus administrativus,  finanseirus, akadémikus,  lojístikus ho rekursus humanus, nuné mos fó dalan ba professores, inan‐aman ho alunos bele mós envolvidu iha sistema né. 

 Iha grafiku tuir mai ne’e hatu mos mai ita kona ba estudante ensino bazico nebe registo iha distrito Viqueque iha tinan 2012  Grafiku 5 : Total Estudante tuir distrito tinan 2012 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 28: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

 

 

 

 

 

 

 

 

Figura 6 : Eskola Baziku Sub Distritu Viqueque 

4.3.4 Ensinu Sekundariu  Governu  sei  garante  katak,  alunus  sira‐hotu  nebé  konklue  ensinu  báziku,  iha  asesu  ba  ensinu  se‐kundáriu.  Ba  ida  né,  presiza  aumenta  asesu  ba  ensinu  sekundáriu,  presiza  prepara  tan  infra‐estruturas  adequadas,  presiza  professores  kualifikadus  iha  escolas  sekundárias,  presiza  kurríkulus adekuadus, hodi responde ba nesesidades dezenvolvimentu país nian. Ho nuné, mak bele garante, ba sira, asesu  fásil ona ba merkadu‐de‐trabalhu no mós bele motiva sira, atu kontinua estudus superi‐ores. Ensinu sekundáriu, iha Timor‐Leste, fahe ba eskolas sekundárias jerais no eskolas sekundárias técni‐kas. Ensinu sekundáriu jeral, mak prepara alunos sira atu kontinua ba ensinu superior, enkuantu ke ensinu sekundáriu tékniku sei prepara alunos sira, atu tama iha merkadu‐de‐trabalho, maibé permite mós asesu ba ensinu superior técniku ho ensinu universitáriu mós. Atu alkansa metas hirak ne, Governo sei: 

Aumenta maka'as kapasidade eskolas sekundárias, atu absorve (ka simu) número alunos nebé sei boot liu, nebé mai husi sira nebé konklui ona ensinu báziku, no mós sei alarga actual sistema en‐sinu sekundáriu iha país tomak, liu‐liu iha áreas remotas no rejionais 

Implementa programa  infra‐estruturas nian,  atu konstrói  eskolas modernas,  nebé bele  simu no hanorin número barak liu, husi alunos nebé atu tama ba ensinu sekundáriu. No mós atu hahú, iha rejioens balun,  programa kona‐ba Centros Técnicos de Excelência,  iha  áreas  ekonomia,  agrikul‐tura no enjenharia, nuné mós ba kursus, nebé relasionadus ho sectores servisus, turismo no hote‐laria 

Dezenvolve kurríkulu foun ida ba ensinu sekundáriu, nebé bele fó kualifikasoens no konhesimen‐tus, atu responde ba nesesidades alunus sira nian no ba nesesidades merkado‐de‐trabalho, hodi haré mós ba  sá‐ida mak  ita  presiza  atu dezenvolve  ita  nia  nação,  inklui  promosaun ba kualifi‐kasoens kriativas, kbit ba komunikasaun no pensamento ( ka hanoin) nebé krítiku 

Dezenvolve  kurríkulu  foun  ida  ba  ensinu  sekundáriu  técniku,  hodi  atende  ba  nesesidades mer‐kado‐de‐trabalho, ho focus iha áreas agrikultura, indústria, mekânika, electrónika no servisus se‐luk, nebé orientados ba jestaun emprezarial no turismo 

Hadi'a kualidade de  ensino,  ho  rekisitus nebé  abranjentes,  kona ba  formasaun no kualifikasaun dosentes sira nian. 

Iha Distritu Viqueque iha eskola Sekundariu publika no eskola Secundaria Privada ida ne’ebe konsen‐tra iha kapital Distrito Viqueque no Subdistrito total eskola secundaria iha Distrito Viqueque hamutuk 9 no eskola pribado 1. Total estudante husi eskola refere Anu Letivu 2012, hamutuk 2,196 ho deskri‐saun katak  feto 1,122 no mane 1,074 Total  profesores  hamutuk 162  (mane 132,  feto 30).   Fontes : MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO, Departamento SIGE/EMIS 

19 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 29: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

20 

.Fontes : MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO, Departamento SIGE/EMIS  

Numeru Eskola nebe eziste iha distrito Viqueque mak hanesan tabela tuir mai neé la inklui eskola pribado : Tabela 9 : Numeru Eskola tuir distrito tinan 2012 

Fontes : MINISTÉRIO DA EDUCAÇÃO, Departamento SIGE/EMIS 

Grafiku 6 : Total Profesores iha ES tuir Distrito tinan 2012 

Distrito Eskola Baziku Edukasaun Secundaria

Total EP EPS EBC General Tekniku

Aileu 67 1 11 6 1 86

Ainaro 66 3 17 4 0 90

Baucau 138 17 17 9 3 184

Bobonaro 120 2 23 4 0 149

Covalima 74 1 20 4 1 100

Dili 68 14 14 21 4 121

Ermera 105 2 22 4 2 135

Lautem 67 2 15 2 1 87

Liquica 52 4 7 3 1 67

Manatuto 54 2 16 4 0 76

Manufahi 62 3 13 6 2 86

Oecusse 57 2 9 3 1 72

Viqueque 80 3 18 8 1 110

Total 1,010 56 202 78 17 1,363

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 30: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

21 

4.3.5 Kursu Equivalensia  Governu konsidera katak abut husi esforsu tomak ba eradikasaun pobreza maka analfabetizasaun. Dadus sensu populasaun no uma kain 2010 hatudu katak numeru ema nebe la hatene lee no hakerek iha Distritu Viqueque aas. Numeru analfabetus no alfabetizadus iha Distrito Viqueque; analfabetus total ema  23,673  (40%) husi populasaun tinan 5 ba leten  no numeru alfabetizadus total ema 35,422 ( 60%) husi populasaun tinan 5 ba leten. Informasaun klaru bele hare tabela tuir mai ne’e :  Tabela 10 : Populasaun tinan 5 ba leten tuir sexo nebe Alfabetizadus no Ananfabetizadus iha Distritu Viqueque 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010    

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

TotalAlfabe- tizadus

Analfa- betus

TotalAlfabe- tizadus

Analfa- betus

TotalAlfabe- tizadus

Analfa- betus

Total 59,095 35,422 23,673 29,276 18,954 10,322 29,819 16,468 13,351

Uatucarbau 6,120 3,710 2,410 2,969 1,901 1,068 3,151 1,809 1,342

Ossu 12,885 7,149 5,736 6,257 3,761 2,496 6,628 3,388 3,240

Watulari 14,410 8,907 5,503 7,105 4,783 2,322 7,305 4,124 3,181

Viqueque 20,669 13,050 7,619 10,415 7,037 3,378 10,254 6,013 4,241

Lacluta 5,011 2,606 2,405 2,530 1,472 1,058 2,481 1,134 1,347

ManeTotal FetoSub-Distrito

Page 31: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

22 

4.4 Aspeitu Social‐Kultura   Governu sei apoia atu alarga setor turismu komersial, iha Timor‐Leste. Ita nia kultura tradisional, ita nia  komunidades  rurais  nia  história  viva  (ka moris loro‐loron nian),  ita  nia  artezsenatu,  múzika  ho dansa, sei proporsiona (ka sei oferese) ba vizitantes sira, experiênsias nebé sira sei la haluha. Governu sei apoia alojamentos iha aldeias, iha país tomak nia laran, hodi promove turismu kultural.   4.4.1 Kultura  Ita nia kultura, mak uluk fó forsa mai ita atu reziste, hodi alkansa independênsia no, agora, sei ajuda ita, atu kaer metin ita nia futuru. Governo sei proteje ita nia identidade nasional, lori enkoraja prezer‐vasaun, modernizasaun no divulgasaun ba ita nia kultura, no sei fó apoio atu promove artes kriativas, iha ita nia dezenvolvimentu ekonómiku. Iha duni prátikas oioin, nebé halo parte ba ita‐nia ekonomia kriativa, hanesan soru‐tais, eskultura (ka 

halo  estátuas)  ,  dezenho  no  pintura,  design,  múzika, reprezentasaun  ho  aspektus  seluk  hanesan  teatro,  dansa, sinema,  produsaun  de  rádio  no  televizaun,  eskrita  (ka husi hakerek ), publikasaun no publisidade. Prátikas sira né hotu, envolve uza kriatividade no konhesimentu kulturais, atu bele gera (ka haki'ak) rendimentus no rikeza. Hahalok, toman no vida moris lor‐loron nian iha komunidade nebe buras no konserva husi jerasaun ba jerasaun konsidera henesan  kultura  iha  vida  moris  komunidade  Distritu Viqueque.  Figura  ida  ne’e  hatudu  hahalok  komunidade  iha  Distritu Viqueque liu – liu iha areas rurais wainhira simu bainaka. Liu husi  hahalok  hanesan  ida  ne’e  hakarak  hatudu  katak  ema 

(bainaka) nebe sira simu importante tebes ba sira ho esperansa katak ba oin mai no liu – liu durante bainaka iha sira nia let, sai hanesan sira maluk.   4.4.2 Lisan no Lulik 

 Lisan no lulik nudar kustume ida ne´ebe uza regularmente iha Timor‐Leste. Lisan refere ba iha lei no ordem tradisional lokal, no lulik refere ba buat sira ne´ebe mak sagradu. Lisan nu’udar hahalok ka kustume nebe husik hela husi jerasaun ida ba jerasaun seluk ka husi bei ala sira nebe tenke halo tuir. Jeralmente Lisan konsidera hanesan lei nebe presiza halo tuir tamba lisan iha impaktu positivu no negativu ba moris ema nian. Impaktu positivu katak wainhira ema halo tuir sei hetan isin diak, vida/ moris naruk no hetan susesu iha vida indi‐vidual no vida kolektivu. Impaktu negativu katak wanhira la halo tuir, ema nebe indika ba 

individual ka kolektivu sei hetan horok, mate no insusesu iha nia/sira nia vida tomak.  Lulik ligadu ba fatin ka sasan nebe bei ala sira husik hela. Wainhira ema individual ka kolektivu tau konsiderasaun ba fatin hira ne’e ka sasan sira ne’e, ema sei hetan matak malirin no dame. Komunidade Timor‐Leste inklui mos iha Distritu Viqueque konsidera fatin lulik maka hanesan uma lulik, be’e matan lulik sira, foho nebe defini ona, fatuk no ai horis sira nebe uza ba fatin serimonia adat nian no seluk tan. Serake sasan lulik maka hanesan surik, kohe mama viz avo sira nian no seluk tan.   

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 32: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

23 

 Extremamente bele dehan katak ho destroisaun bo’ot 1999, Distritu Viqueque riku em termus de is‐toria no eransa kultural. Tuir Diresaun Terras no Propriedade, konstrusaun hirak ne’e konsidera iha interese kultural husi tempu/ era kolonial Portugues. Klareza katak balun iha dadauk prosesu reha‐bilitasaun maibe barak mos seidauk. Tuir mai apresenta iha figura ida konaba konstrusaun nebe iden‐tifika nudar eransa kultural.   

4.4.3 Eransa Kultural 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 33: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

24 

 4.5 Seguransa Social Alimentasaun, terceira idade, veetranos no antigos combatentes)  

4.5.1 Seguransa Alimentar Governu liu hosi ministeriu agrikultura no peska rekoñese katak produsaun agrikola iha ti‐nan 2012 tun. Produsaun hare to’o deit tonelada rihun 112, no batar iha tonelada 130. Kom‐para  ho  tinan  uluk  2011  produsaun  hare  tonelada  rihun  120  no  batar  tonelada  rihun 148.“Iha tinan 2012 kuaze ita hetan 112 mil toneladas ba hare, batar uluk ita konsege 148 mil mais agora daudaun tun uitoan maibe laos tun liu 130 ital mil. Liuba ne’e produsaun ba‐rak mak monu maka’as liu hanesan ita monu tiha 40 mil iha tinan 2011 ba 2012. Iha tempu ne’eba tanba mudansa klimatika,”  Tuir nia, produsaun agrikola iha tinan 2007 to’o mai iha 2009 produsaun ne’e haksoit  to’o tonelada rihun 120 agora daudaun tun  fali mai tonelada rihun  112.  Iha  tinan  ne’e  governu  kontinua  fo  apoiu  nafatin  ba  agrikultor  sira.  Programa tane agrikultor ne’e halo ona iha tinan lima liuba. Tanba ne’e, agora ba oin, governu hakarak agrikultor mak tenki hamrik rasik. Nia parte mos husu ba agrikultor sira tenki  iha respon‐savilidade ba  traktor ne’ebe simu ona no mos ba  irigasaun ne’ebe halo ona. Sira  tenke es‐forsu an halo servisu, atu nune buat ne’ebe agrikultor hetan ba futuru tenki ba kreditu ona, katak  bisnis  ne’e  tenki  lao  ona,  koperativa  tenki  lao  para  komesa  bisnis  ona.  (http://www.jornalbisnistimor.com/en/news/economy/932‐produsaun‐agrikola‐tun‐iha‐2012‐)  Hare husi dadus Estatistica bazea ba Sensu Populasaun no Umakain 2010 Dadus hatudu mai 

ita katak umakain nebe involve an iha Agrikultura hanesan tabela tuir mai neé iha Distrito 

Viqueque  

Tabela 11 : Distribuisaun Umakain nebe kuda Aihan 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain TLs 2010  

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Uma kain (%) Uma kain (%) Uma kain (%) Uma kain (%) Uma kain (%)

UATUCARBAU 1,499 636 4.61 587 4.25 647 4.69 568 4.11 192 1.39

OSSU 3,134 1,341 9.71 1,618 11.7 1,684 12.2 1,307 9.47 576 4.17

WATULARI 3,465 1,688 12.2 2,011 14.6 2,033 14.7 1,523 11 327 2.37

VIQUEQUE 4,616 1,713 12.4 1,936 14 1,924 13.9 1,743 12.6 392 2.84

LACLUTA 1,093 505 3.66 637 4.61 653 4.73 650 4.71 387 2.8

TOTAL 13,807 5,883 42.6 6,789 49.2 6,941 50.3 5,791 41.9 1,874 13.6

KafeSubdistritu Uma kain

Hare Batar Ai-Farina Modo

Page 34: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

25 

4.5.2 Protesaun ba ferik‐ho Katua sira   Kestaun kona‐ba protesaun ba ema idade sira, ne’e preokupasaun boot ida hosi Governu, ho hanoin katak ferik ho katuas sira, tanba buat sira ne’ebé sira halo iha tempu uluk, sira maka hanesan guardio‐ens patrimóniu istóriku no kulturál Nasaun nian, sira mós sidaduns ho direitus no responsabili‐dades, direitu ba  integrasaun, atu hetan  rekoñesimentu,  respeitu no protesaun. Bazeia ba prinsípius hirak ne’e maka Governu propoen atu:  

1.  Reforsa  no  estimula  solidariedade  no  insentivus  ba  famílias,  ho  espasus  privilejiadus  ba insersaun, relasaun no protesaun ba ferik no katuas sira; 

2.  Reforsa no apoia organizasoens hirak ne’ebé promove no dezenvolve atividades ba idozus sira nia di’ak; 

3.  Dezenvolve  inisiativas  komunitárias  ba  atendimentu  ba  ema  idade  ona  liu  hosi  Sentrus Komunitárius ne’ebé sei harii iha sukus; 

4.  Promove  edukasaun  sívikas  no morál,  atu  muda  ou  prevene  hahalok  ladi’ak  ne’ebé  iha sosiedade ema hatudu ba ferik‐katuas sira; 

5.  Dezenvolve no alarga programas informasaun no komunikasaun kona‐ba direitus ema ido‐zus sira nian no papél valiozu sosiedade, ba kamadas jovens sira; 

6.  Halo di’ak liu sistema previdênsia no seguransa sosiál ba idozus sira, no kria mekanizmus asistênsia sosiál direta no formas seluk tan atu apoia idozus sira, hanesan fó pensoens. 

 Dezenvolvimentu  Feto  no  sira  nia  papél  iha  dezenvolvimentu  armoniozu  iha  sosiedade  timorense Governu ne’e nia  inten‐saun maka atu  loke konsiênsia sosiedade  ida ne’e nian kona‐ba feto sira nia direitus, ne’ebé hakarak tau iha prátika medidas atu:  

1.  Reforsa  introdusaun  perspetiva  jêneru  iha  konsepsaun  no  análize  kona‐ba  polítikas  i  es‐tratéjias ba dezenvolvimentu nasionál; 

2.  Reforsa partisipasaun Feto nian iha órgauns ne’ebé bele foti desizaun, iha níveis hotu‐hotu, partikulár liu iha domínius hanesan vida polítika, ekonómika, sosiál, kulturál, hodi garante ba nia igualdade hetan oportunidades, hodi rekorre ba deskriminasaun pozitiva karik pre‐siza; 

3.  Dezenvolve no alarga programas informasaun, komunika‐saun no edukasaun kona‐ba direi‐tus Feto nian, uza línguas nasionais no métodus ne’ebé bele aplika (arte no téknikas audio‐vizuais), ho envolve mós órgauns komunikasaun sosiál, sensibiliza no kapasita sira kona‐ba tratamentu kazus violênsia. 

4.  Adopta  polítikas  vigorozas  (forti)  atu  kombate  violênsia  doméstika  ne’ebé  feto  sira  deit maka sai vítimas; 

5.  Apoia  feto  ne’ebé  hanesan  xefi  família  ho  kapasidade  ekonómika  fraku,  liu  hosi  projetus ne’ebé bele fó rendimentu no autu‐empregu; 

6.  Reforsa kapasidade intervensaun organizmus no organi‐zasoens ne’ebé defende direitu feto nian,  partikularmente  ONGs,  fó  ba  sira  rekursus  atu  dezenvolve  sira  nia  atividade  hodi ajuda Feto  sira:  atu  luta kontra  kiak;  kontra  violênsia  ho diskriminasaun;  hetan asesu ba kréditu,  formasaun  profisionál  no  empregu,  ba  edukasaun  no  saúde  i  dezenvolvimentu atividades ne’ebé bele fó rendimentu;  

7.  Hadi’a artikulasaun no koordenasaun entre intervenientes barak, atu optimiza rekursus no fó impaktu hosi respostas ne’ebé hetan. 

 

 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 35: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

26 

Bazea ba publikasaun Timor‐Leste Em Números tinan 2011 hatudu katak numeru de  idosos no nu‐meru combatentes da libertasaun aumenta husi tinan ba tinan hanesan dadus Estatistica hatudu iha grafiku no tabela tuir mai neé : 

Tabela 12 : Nùmero de combatentes da libertação nacional e beneficiários dos mártires nebe simu  pensão 

Fonte/Source:  Publikasaun Timor‐Leste em Númerus 2011 

Distritu Tinan

2009 2010 2011

Ainaro 420 753 1,045

Aileu 255 589 763

Baucau 467 971 1,357

Bobonaro 282 731 983

Covalima 216 493 665

Dili 234 1,002 496

Ermera 309 893 1,059

Liquiça 275 788 1,006

Lautem 567 965 1,207

Manufahi 229 494 671

Manatuto 268 548 677

Oecussi 64 104 116

Viqueque 452 760 1,047

Total 4,038 9,091 11,092

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 36: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

27 

Grafiku 8 : Nùmero de idosos (≥ 60 anos) e pessoas inválidas nebe simu subsídio    

Tabela 13 : Nùmero de idosos (≥ 60 anos) e pessoas inválidas nebe simu subsídio   

    Distritos

2010   

Total

2011   

Total Idosos Inválidos Idosos Inválidos

Ainaro 5435 228 5663 5 512 276 5 788 Aileu 2904 73 2977 2 833 90 2 923

Baucau 12175 1094 13269 11 745 1 699 13 444

Bobonaro 8895 232 9127 8 842 323 9 165

Covalima 5816 161 5977 3 072 158 3 230 Dili 6984 559 7543 7 051 741 7 792 Ermera 7171 297 7468 7 273 431 7 704 Liquica 5427 204 5631 5 299 337 5 636 Lautem 5562 140 5702 5 594 173 5 767

Manufahi 4358 234 4592 4 594 271 4 865

Manatuto 4573 272 4845 2 624 293 2 917

Oecussi 4290 68 4358 4 851 105 4 956

Viqueque 9284 544 9828 8 984 609 9 593

Total 82874 4106 86980 78 274 5 506 83 780

Fonte/Source:  Publikasaun Timor‐Leste em Númerus 2011

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 37: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

28 

KAPITULO V SEITOR EKONOMI 

 5.1 Dezemvolvimentu Ekonomia  Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu Nasional ba dezenvolvimentu ekonomia fo sai katak: Pilár sentral ida  husi  Planu  Estratéjiku  Dezenvolvimentu  Nasional  maka  harii  no  halo  manutensaun  ba  infra‐estrutura sira ne’ebé importante no produtivu ba implementasaun husi planu ida ne’e, ita nia vizaun ba 2030 katak Timor‐Leste  sei  iha ekonomia modernu  ida ne’ebé diversifikadu, ho kualidade  infra‐estrutura ne’ebé aas inklui estrada, eletrisidade, portu sira no telekomunikasaun. Agrikultura ne’ebé subsistensia  sei  troka  ho  agrikultura  komersiu  no  diak  liu.  Timor‐Leste  sei  iha  hahan  rasik  ne’ebé sufisiente no sei produz produtu agrikultura ba merkadu internasional inklui, hahan, animal, ai‐fuan no modo sira no plantasaun sira seluk, inklui mos produtu sira husi parte floresta no peskas nian. Ho nune  oras  ne’e  dadauk  no  ba  future,  dezenvolvimentu  ekonomia  Timor‐Leste  sei  harii  bazeia  ba industria importante tolu: agrikultura, turismu no petróleu. Husi  pilar  sentral  ba  dezenvolvimentu  ekonomia  hanesan  deskreve  iha  Planu  Estratejiku  Nasional (PEDN) hamosu analize ba Forsa, Frakeza, Oportunidade, no Ameasa   5.2. Dezenvolvimentu Setor Koperativa  

Governu liu husi Sekretariu Estadu ba Asuntus Koperativa halo esfosu hodi kria politika atu dezenvolve setor koperati‐vas. Governu sei kontinua fo apoiu atu konstitue (ka esta‐belese) koperativas, hodi enkoraja kresimentu setor privadu, iha áreas rurais, liu‐husi finansiamentu inisial ida ho konsesoens ba formasaun, kapasitasaun no akompan‐hamentu ba koperativas sira ne’e, inklui sosa no distribui ekipamentu ba grupu sira.  Aliña  ho  programa  governu refere,  Distritu  Viqueque servisu  hamutuk  sosiedade sivil  hanesan  NGO  no  agensia 

dezenvolvimentu sira nebe existe iha Viqueque hodi organiza grupu sira estabelese kopera‐tivas. Involvimentu sosiedade sivil ba dezenvolvimentu koperativa iha Viqueque fokus liu ba kapasitasaun rekursus humanus no fo asistensia teknika.      

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 38: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

KAPITULUO VI DESENVOLVIMENTO INFRAESTRUTURA 

 

Planu  Estratéjiku  Dezenvolvimentu  Nasional  fo  sai  katak:  “Pilár  sentral  husi  Planu  Estratéjiku Dezenvolvimentu  Nasional  maka  harii  no  halo  menutensaun  ba  infra‐estrutura  sira  ne’ebé prinsipal no produtivu”. Ida  né  hatudu  katak  atu  atinji  objetivu husi  pilar  infra  –  estrutura hanesan mensiona  iha  PEDN né maka politika V governu konstitusional define katak atu dezenvolve ita nia nasaun, atu harí ekonomia nebé moderna no produtiva, no atu kria empregu, ita presiza konstrói infra‐estruturas bázikas no pro‐dutivas.  Haré  ba  ita  nia  nesesidades,  eskala  (ka dimensaun) infra‐estruturas  nian  no  nia  kustus  sei boot tebetebes, tamba né maka, ita tenki planeia, ho di’ak, programa ida né atu bele implementa, ho hanoin no sukat nebé realístiku. Implementasaun planu ne’e la’os buka atu haforsa deit konaba dezenvolvimentu nasaun nian, maibe mos hasa’e produtividade, kria kampu de traballu hodi  fo oportunidade servisu ba ema hotu,  liu‐liu iha area rural sira, no apoia dezenvolvimentu setor privadu sira.”  Pilar infra‐estrutura nebe mensiona iha PEDN ne’e inklui estrada no ponte sira, portu ho aero‐portu sira,  no mos  abastesimentu bee  – mos ho  eletrisidade. Analiza  ba Forsa,  Frakeza, Oportunidade no Ameasa ne’ebé Distritu hasoru hodi atinji vizaun husi PEDN nian maka hanesan tuir mai.   

6.1  Habitasaun  

Husi  rezultado sensu 2010 aprezenta katak uma  iha Distrito Viqueque  liu‐liu material ba konstruk‐saun ba uma kakuluk maioria husi kalen. Iha Subdistrito Ossu no Uatucarbau atinji ona 60% , 50%% iha Subdistritu Lacluta, Subdistrito Viqueque 42% no Subdistrito Watulari 45%  

Grafiku 9 : Materiál konstrusaun ba uma kakuluk ho kalen  

 

29 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010

Page 39: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

30 

Husi tabela neé mos hatudu mai ita katak se ita hare husi parte seluk material konstruksaun uma ka‐kuluk sei iha porsentu nebe boot nebe sei uza tali tahan/ai tahan/duut sei atinji porsente nebe boot iha subdistrito Viqueque 55.24%, Subdistrito Watulari 54.52% , Subdistrito Lacluta 48.22%,  subdis‐trto Uatucarbau 37.49 no subdistritu Ossu 37.24%. maibe husi tabela ne’e hatudu mos katak iha dis‐tritu Viqueque 50% material konstruksaun uma kakuluk husi kalen. Tabela 14 : Proporsaun husi Uma kain tuir tipu materiál konstrusaun ba uma Persentajen – 2010 Fontes : Sensu Populasaun no Umakain Timor‐Leste 2010  

6.2. Turismu Beleza  natural,  kultura  no história  Timor‐Leste  nian hamutuk, maka  sei  halo  turismu nudar  sektor 

industrial  ida,  nebé  úniku,  no  mós  hanesan  meiu  importante  ida,  ba  ita  nia  dezenvolvimentu ekonómiku. Sector turismu ida ke bem‐susedidu, maka sei hamosu empregu, sei afirma ita nia história no sei kria negósius, hodi timoroan sira no ema mai husi li'ur bele desfruta, inklui restaurantes, hotéis, 

'centros  de  lazer  no  entretenimentu'  (katak fatin atu deskansa no relaxa) ,  hodi  hamosu  mós  ind‐ústrias ho dimensaun média. Tamba sektor turismu, foin maka atu haburas‐an, Governo sei buka ke‐das atu tau Timor‐Leste, estratejikamente, hanesan líder rejional, iha merkadu, nebé haré liu ba tur‐ismu ekolójiku, marinhu, históriku ho aventura. Promosaun no dezenvolvimentu turismu sai nudar prioridade nasional ida, nebe aas iha planu dezen‐volvimentu estratejiku iha area estratejiku ba investimentu no kresimentu (Primeiru  Ministru, 2010)  

Subdistritu Tali tahan/Ai tahan/

duut

Kalen Azulezu/keramik

Asbestos Fui/beton Au/Bambu Ma-teriál uma

kaku-luk

seluk Lacluta 48.22 49.68 0.64 0.64 0.18 0.55 0.09

Ossu 37.24 60.21 0.64 0.57 0.10 1.08 0.16

Uatucarbau 37.49 60.84 0.13 0.87 0.07 0.20 0.40

Viqueque 55.24 41.68 0.19 2.14 0.30 0.30 0.13

Watulari 54.52 44.79 0.06 0.38 0 0.20 0.06

Total 47.64 50.50 0.36 0.50 0.16 0.73 0.11

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 40: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

31 

6.3 Estrada no Pontes 

Iha  tinan  lima mai né, Governo sei hala'o programa  investimento  ida boot  tebes, atu aktu‐

aliza no melhora ita nia sistema, nebé luan, kona‐ba estradas nasionais, rejionais no rurais, 

nuné mós atu garante katak sei halo manutensaun nebé di'ak ba rede estradas né. Né hotu 

inklui, hahú hadi'a no fó manutensaun ba pontes, nebé liu 450 iha país tomak. 

Governo  rekonhese  katak,  iha  Dili,  konjestionamentu  tráfego  loroloron  aumenta  tan  deit, 

tamba né sei dezenvolve no implementa Plano Jeral Rodoviáriu ba Díli, ho objectivu atu mel‐

hora fluxo trânzito no seguransa rodoviária. 

Iha  mós  nesesidada  ba  'rede  rodoviária  abranjente'  ida  ho  boa  kualidade,  atu  bele  apoia 

ekilíbriu  iha  ita  nia  dezenvolvimento  nasional,  hodi  fasilita  transporte  sasán  ho  presu  ida 

nebé razoável ba povu, hodi mós permite bele presta servisus governamentais ho di'ak liu, 

no promove agrikultura no insentiva (ka dudu) krescimentu sector privadu nian. 

Timor‐Leste nesesita programa rodoviáriu ida, b longu prazu, katak liu mandato tinan 5 Gov‐

erno  ida  né  nian. Nuné,  Governo  sei  implementa  vizaun  ida  nebé,  bele  haré  iha  Planu Es‐

tratéjiku de Dezenvolvimentu 2011‐2030, atu: 

Aprezenta programa abranjente ida kona‐ba manutensaun rodoviária 

Reabilita hotu estradas nasionais no distritais, to'o 2020, tuir ona padraun internasional 

Konstrói pontes foun, atu fó asesu, iha kondisoens atmosférikas sá‐ida deit, iha prinsipais rotas, iha tinan 5 nia laran, no ba restante estradas nasionais no distritais, to'o 2030. 

Konstrói infra‐estruturas rodoviárias nesesárias, atu apoia dezenvolvimento iha costa‐sul Estabelese padroens  internasionais ba anel  rodoviário  (ka estradas hale'u ita nia país) no 

implementa planu né to'o 2030. 

6.3.1  Estradas Rurais  Iha  tinan  lima  mai  né,  Governo  sei  hala'o  programa  boot  ida,  kona‐ba  rekonstrusaun, reparasaun no melhoria estradas. Iha nebé, estradas at liu ona, sei halo rekonstrusaun total. Iha mós tinan lima mai né, sei implementa Planu Jeral kona‐ba Estradas Rurais, atu reabilita 

estradas  rurais  hotu‐hotu,  tuir  padraun mínimu  ida.  Né  inklui  servisus  iha  estrada  rasik, 

servisu  iha bermas (ka estrada ninin) , eskoamentu nian no proteksaun ba desníveis (ka rai‐

hali'is) . Estradas sira nebé  liga centros‐distrito nian ba centros‐subdistrito, sei sai hanesan 

prioridade.    tamba estradas sira né mak sei hetan volume tráfego nebé boot, no tamba es‐

tradas  sira  sei  sai  hanesan  ligasoens  importantes  ba  transportes.  Empreiteiros  lokais  sira, 

mak  sei  halo  servisu  sira  né,  hodi  utiliza  ekipamentus  sira  nebé  sei  uza  liu  ema  atu  kaer 

servisu, no ida né maka sei loke postos‐de‐trabalho barak, iha nível rural no rejional. 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 41: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

32 

Sei hala'o mós programa ida kona‐ba pontes, hodi konstrói pontes sira nebé presiza atu sub‐

stitue ona no reabilita sira nebé presiza hetan reparasaun. Servisus sira né hahú ho konstru‐

saun  aliserses,  superestruturas  no  tabuleiros  (ka fatin kareta liu ba) ,  ho  konstrusaun  es‐

tradas de aproximasaun (ka estradas atu tama ba ponte) . 

6.3.2  Estradas Nasional 

Iha  tinan  lima mai né, Governo sei hala'o programa boot, atu hadi'a estradas nasionais no 

rejionais, ho padraun internasional. Iha ona akordus kona ba empréstimos, ho ona esquemas 

atu hahú servisus sira né, nebé relasiona ho  ligasoens rodoviárias balun, nebé krítikas (ka 

importantes) ba Nação. 

Governo sei hasa'e ligasaun rodoviária Díli'Manatuto'Baukau, ba ona padraun internasional. 

Depois de projecto né hahú, no bain

‐hira ninia progresu analizadu ona, 

mak  sei  komesa halo plano  atu  ex‐

tende trabalhus rodoviárius sira né, 

husi Baukau  to'o Kom no Lospalos. 

Nuné mós, sei reabilita estrada to'o 

WaIu/Tututala. 

Hanesan  parte  ba  projectu  Tasi‐

Mane,  no  hodi  dudu  dezen‐

volvimentu  ita  nia  indústria 

petrolífera  no  dezenvolvimentu  ba 

costa‐sul tomak, sei hahú,  iha tinan 

lima  mai  né,  projectu  rodoviáriu, 

husi  Suai  ba  Bé‐asu.  Projectu  ro‐

doviáriu importante ida né, sei hala'o tuir fazes, no sei dezenvolve faze ida‐idak, tuir nesesi‐

dades ekonómikas, hodi akompanha krescimentu indústria petrolífera iha rejiaun ida nebá 

tomak. 

Estrada sira husi kapital Sub Distritus ba sentru Suku sira konsidera nudar estrada rurais. 

Wainhira  ita  hare  eatrada  rurais  kuaze  ladiak  hotu  iha  tempu  udan  udan.  (PROGRAMA V  

GOVERNO CONSTITUCIONAL NIAN LEGISLATURA 2012‐2017) 

 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 42: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

33 

6.4 Be’e Mos no Saneamentu 

Iha  tinan  lima mai  né,  sei  instala,  pelo menos,  sistemas  bé  400  ba  famílias  rurais  25.000. Nuné  mós,  Governo  sei  harí  latrinas  komunitárias,  sei  fo  apoiu  kona‐ba  konhesimentus técnikus espesializadus no sei monta sistema ba supervizaun, iha komunidades sira, liu‐husi rekruta fasilitadores 88 ba bé no saneamentu, iha nível subdistritos, ba sukus sira, tuir Pro‐grama Rural de Abastesimentu de Água e Saneamentu. Infra‐estruturas  água  ho  saneamento,  iha  ita  nia  sentrus  urbanos,  hetan  estragu  ka  de‐struisaun, iha 1999, inklui estasoens bombajem, kanos transmisaun, válvulas no tanques. Iha tinan  lima mai né, Governo sei reabilita neineik  infra‐estruturas sira né hotu, hodi garante abastesimentu nebé seguru ba água kanalizada, ba uma sira iha centros distritos hotuhotu, liuliu  iha  areas  sira  nebé,  situasaun  krítika  duni  (ka at liu ona) ,  nomeadamente  Baukau, Manatuto, Los Palos no Suai. Sei konsegue buat sira né, ho: 

Dezenvolve Plano jeral ida, ba Sentrus de Distrito, ho objectivu atu estuda solusoens no hatúr prioridades 

Halo reparasaun ba furos, reabilitasaun ba kanus nebé at ona, no harí sistema atu li‐gasoens hotuhotu tenki legais ona 

Lokaliza no aproveita 'novas fontes de água' (ka bé‐matan foun) 

Konstrói rezervatórius bé nian no instalasoens ba tratamentu 

Liga bé ba uma hotuhotu, husi fornesimentu kanalizadu 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain Tinan 2010 

Page 43: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

34 

Saneamento nebé ladi'ak, sei sai mós problema ida ba áreas urbanas iha distritos, tamba la iha insta‐lasoens  (ka fatin) atu  bele  simu  no  halo  tratamento  ba  'águas  residuais'  (ka bé‐fo'er) .  Governo  sei estuda solusoens ba problema esgotus nian, hanesan parte ba Planus Jerais ba Sentrus de Distrito. Solusoens  sira  né,  sei  inklui  harí  sistemas  ba  rekolha  esgotus  no  harí  instalasoens  ba  tratamento (hahú ho bé‐lihun ba ema 5.000), hodi liga 'tanques sépticos' husi fatin‐fatin komersiais ho residen‐siais, no husi uma sira nebé uza ona autoklismos, no insentiva daudauk ema atu instala autoklismos iha sira‐nia uma, ho mós, iha kazus seluk, konstrói cazas‐de‐banho ba komunidades sira atu jere rasik, hodi bele benefisia ona grupos de famílias. Iha tinan lima mai né, no liu‐husi inisiativas sira né, Gov‐erno hakarak  fó asesu ba  sistemas  saneamentu, nebé  apropriadus, ba 60% áreas urbanas nian,  iha distritos sira. Nuné mós, to'o 2020,  liu‐husi programa Água para as Eskolas, Governo sei esforsa atu fornese água kanalizada, nebé permanente, ba eskolas governamentais hotuhotu. Programa ida né, to'o 2014, sei fó kedas prioridade atu  fornese bé kanalizada,  ba  eskolas  sira nebé dok metros 500,  husi  fatin  forne‐simentu  nebé  iha,  karik  tanque  karik  bé‐matan.  (http://timor‐leste.gov.tl/?cat=39&lang=tp#toc334202771)  

Ba Distritu Viqueque nia futuru, vital tebes atu iha rezervas água potável (ka bé‐mós ba  hemu),  saneamentu  hijiéniku  efisientes,  tamba  be’e  no  saneamentu  sai  nudar ejizensia  importante nebe    permite  ba  saúde públika  nebé di’ak. Dezenvolvimentu infra‐estrutura  mos  sei  fo  kontribuisaun  makas  ba  kriasaun  kampu  trabalhu,  sei enkoraja  dezenvolvimentu  lokal  no  fasilita  manutensaun  no  sustentasaun rekursus ‘hídricos’ (ka bé nian), nebé importante tebes ho mós infra‐estruturas seluk.   Be’e Mos 

Sistema be’e mos Distritu Viqueque estabelesidu  iha  tipu  tolu  (3):  tipu  ida   mak  sistema be’e posu nebe maioria nudar propriedadi privadu. Uma kain ida–idak esforsu rasik hodi atende nia nesesidade uma laran rasik. Tipu rua (2) seluk fornese husi Governu, liu husi sistema perfurasaun (boor) no sis‐tema  gravítasaun.  Sistema  perfurasaun.  Aleinde  sistema  perfurasaun,  tipu  fornesimentu  bee  mos ne’ebe boot liu ba publiku maka sistema gravítasaun ne’ebe akontese iha area urbana no iha area ru‐ral.    

Saneamentu Sistema saneamentu  iha Distritu Viqueque bele dehan katak  seidauk atinje masimu,  tamba maioria uma kain barak mak seidauk iha sintina. Iha area rurais, komunidade sira soe foer ou ba sintina iha deit ailaran e foer hirak ne’e animal sira mak aproveita (fahi no asu).   Husi dadus ne’ebe iha hatudu katak total uma kain ne’ebe mak hetan ona asesu ba sintina hamutuk 2,527 familia no total uma kain hamutuk 11,280 mak seidauk hetan asesu ba sintina. Total uma kain ne’ebe mak asesu ona sintina, barak  liu  iha Sub Distritu Viqueque duke  iha Sub Distritu seluk nebe hatudu iha tabela tuir mai ne’e :  

    

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 44: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

35 

Tabela 15 : Dadus saneamentu tuir Sub Distritu 

Fontes: Sensu Populasaun no Umakain tinan 2010  Aleinde  dadus  saneamentu  nebe  klasifika  tuir  Sub  Distritu,  iha  tabela  leten,  apresenta mos  dadus saneamentu Sub Distritu klasifika tuir Suku.   Dadus saneamentu tuir suku nebe kolekta husi Sensus Populasaun no Umakain 2010  Distritu Viqueque hanesan esplika iha mapa tuir mai:   

    

Dadus konaba proporsaun uma kain nebe uza saneamentu nebe diak mos apropriadu atu apreste liu husi Mapa.  Tuir  sensus  populasaun no  sensus  uma  kain  2010 hatudu  katak  porsentazen  husi  uma kain nebe uza saneamentu maka suku Caraubalu nebe atinji menus husi 80% no suku sira iha mapa ne;e ho ko’or mean foin atinji menus husi 20% (la asesu ba iha saneamentu nebe diak)   

Subdistritu Total Uma kain ne'ebe iha Sin‐tina

Uma kain ne'ebe seidauk iha sin‐tina

Numeru % Numeru %

Uatucarbau 1,499 260 17.34 1,239 82.66

Ossu 3,134 610 19.46 2,524 80.54

Watulari 3,465 386 11.14 3,079 88.86

Viqueque 4,616 1,126 24.39 3,490 75.61

Lacluta 1,093 145 13.27 948 86.73

Total 13,807 2,527 18.3 11,280 81.7

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 45: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

36 

6.5  Eletricidade  

Electrisidade mak  pedra  bazilar  (ka  aliserse)  ba  kresimentu  ekonómiku,  nuné  elektrifika‐saun rural sei lori benefísius barak ba ita nia povo. Ho nune governu garante katak popula‐saun tomak, sei hetan asesu nebé di’ak ba electrisidade, 24 horas  loron ida. Ho hanoin  ida ne’e, Distritu Viqueque oras ne’e dadauk sai mos targetu ida ba implementasaun mega pro‐grama/ projetu husi Governu nasional konaba expansaun rede elétrika hamutuk ho Distritu seluk iha territoriu Timor‐Leste tomak.   Klaru katak, oras ne’e dadauk Distritu Viqueque mos hetan oportunidade inklui ba programa mega  projetu  governu  konaba  expansaun  rede  eletrika.  Ho  nune, maske  governu  Distritu Viqueque sei dauk  iha dadus kompletu  (2012)   konaba asesu populasaun ba rede eletrika maibe klaru katak liña eletrisidade estabelesidu ona iha fatin hot‐hotu. Tamba ne’e maka iha dokumentu ne’e sei indika nafatin dadus husi dadus sensus populasaun no sensus uma kain 2010.  Dadus apropriadu tuir sensus populasaun no sensus uma kain 2010 konaba asesu elektrisi‐dade populasaun iha Distritu Viqueque nebe notifika tuir Sub Distritu.   Grafiku 7 : Proporsau uma kain privadu ne’ebé'e uza eletricidade ba fo naroman  

                    

Fontes: DNE, Sensus Populasaun no Sensus uma kain TLS, 2010 

  

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 46: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

37 

Proporaun uma kain privadu ne’ebe uza enerjiaatu fo Naroman (Eletricidade, Bio Gas, Solar Sel) Persentajen 

                              

Fig.  Mapa Asesu ba enerjia fo naroman  

Hare husi mapa nebe iha distritu Viqueque husi suco nebe iha kuaze sidauk hetan asesu ba eletrici‐dade nebe  fo naroman nebe hatudu katak  iha suco nebe marka ho koor matak maka atinji 80% ba leten.    

6.6  Telekomunikasaun  

Telekomunikasoens, nebé di'ak, sei hakbesik ema ba malu no apoia krescimentu emprezas, no mós ajuda  prestasaun  servisus  nebé  di'ak  husi  Gov‐ernu.  Telekomunikasoens  bele  liga  aldeia  ida  ba sira  seluk,  no  liga  vilas  ba  cidades,  hanesan mós liga ba mundo. Né duni, Telekomunikasoens esen‐siais  tebes  ba  dezenvolvimentu  futuru  Timor‐Leste  nian,  inklui  kria  emprego,  haburas  em‐prezas  no  ajuda  prestasaun  servisus  nebé  vitais hanesan  saúde,  edukasaun  ho  seguransa. Mundo tama  ona  iha  era  (ka tempu) foun,  bain‐hira  ita koalia kona‐ba teknolojias komunikasaun nian, ho aparelhos  foun  no,  liuliu,  ho  kusto  baratu  tebes liu, kompara ho uluk. Era  foun ne'e, nebé ekono‐

mias emerjentes mós halo parte daudauk, transforma ema nia hahalok, oinsá ema negoseia (ka halo negósius) no oinsá ema liga ba malu no liga ba mundo. Governo determinado duni atu garante katak, ita halo mós parte ba mudansa estrutural, nebé akon‐tese iha nível relasoens globais, sosiais no ekonómikas. 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 47: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Plano Estratéjiku Dezenvolvimentu nia Vizaun mak, to'o 2015, ita sei  iha rede moderna telekomuni‐kasoens, nebé sei liga ema ida ho ema seluk, iha Timor‐Leste laran tomak, no timoroan sira ba mundo, hodi permite ita atu aproveita, ho máximu (ka to'o nebé ita bele), avansus nebé iha, a nível telekomu‐nikasoens globais. Merkadu telekomunikasoens liberalizadu tiha ona, ho introdusaun konkorênsia ho ona kompetidores foun. Ne'e,  sei melhora  servisus,  aumenta  kobertura,  alarga  asesu  internet  banda  larga  nian  no  sei hatún presu. Reformas, nebé boot sira né, sei oferese asesu ba servisus telekomunikasoens nebé bara‐tus, fiáveis no modernus. Etapa tuir mai, husi reforma ne'e, mak atu liga Timor‐Leste ba fibra óptika, terrestre ho subaquátika, katak liu‐husi tasi‐ókos, ba rede nasional ho rede internasional. Timor‐Leste  labele depende beibeik ba ligasoens ba internet liu‐husi satélite, tamba la satisfaz ona ezijênsias sistema modernu telekomu‐nikasoens. Ne'e duni, atu bele benefisia husi rede global telekomunikasoens, ita presiza iha asesu ba kabo subaquátiku ida. Governo sei garante,  iha  tinan  lima mai né,  asesu ba kabo  fibra óptika subaquátiku, husi  Indonésia, Austrália ou nasaun seluk, atu garante, iha etapa tuir mai, progresu ita‐nia Nação kona‐ba telekomuni‐kasoens. Ne'e sei halo diferensa boot tebes ida, ba kualidade no velosidade servisus banda larga nian no sei permite ba  ita‐nia povo,  liuliu ba  jovens no  labarik sira, bele halo parte ba mundo dijital. Sei serve  mós  atu  transforma  ita‐nia  ekonomia  no  prestasaun  servisus  husi  governo,  inklui  iha  nível saúde, edukasaun no seguransa.   Iha tempu modern agora, telekomunikasaun nu’udar fator  importante, tamba ema bele hetan asesu ba mai liu husi liña telephone ou mos liu husi liña internet.  Iha territoriu Timor Leste tomak, númeru kliente ne’ebe hetan ona asesu ba rede móvel no internet hamutuk 632.500 no kobertura ba popula‐saun por volta husi 92% husi kobertura rede móvel no  internet. Kobertura hirak ne’e,  iha  fatin 139 mak halo operasaun ho 2G no fatin 64 mak halo operasaun ho 3G. Kobertura ne’ebe ho 2G, hetan deit asesu ba  rede móvel maibe  lahetan asesu ba  liña  internet, mas kobertura ne’ebe ho 3G,  bele hetan asesu ba rede móvel no mos ba liña internet, kobertura ba rede telephone no rede internet iha Distrito Viqueque liu husi TimorTelecom.     

38 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 48: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

39 

KAPITULO VII REKURSUS NATURAIS 

 7.1  Agikultura Governo sei enkoraja sector agríkola atu sai forte liu tan, hodi nuné bele reduz pobreza, garante segu‐ransa alimentar no promove krescimentu ekonómiku, hodi mós aumenta empregu iha áreas rurais no iha  Nação  tomak.  Sector  agríkola  ida  ke  buras  ho  di'ak,  maka  sei  estimula  (ka insentiva) dezen‐volvimentu rural. Primeira  etapa,  iha  ita  nia  planu, maka  atu  konsegue  seguransa  alimentar.  Tuir mai, maka  sei  halo promosaun ba produsaun ai‐hán (ka alimentos) ba merkadus doméstikus (ka iha rai‐laran) , hodi sub‐stitui  tiha  importasoens.  Etapa  final  (ka ikus nian) maka,  atu  fokus  ona  ba  exportasaun  husi  ita  nia produsaun agríkola. Plano ida ne'e sei  inklui servisu atu hadi'a prátikas agríkolas, hodi aumenta produsaun fós no batar, nuné bele  hametin  seguransa  alimentar,  no  loke oportunidades ba moris  di'ak  iha  zonas  rurais,  no mós  atu  hamenus  'défices  comerciais'  (katak osan sai barak‐liu ba li'ur, tamba sosa ai‐hán husi rai se‐luk) . Sei kontinua promove aumentu produsaun kafé, baunilha ho kamí. Governo sei asegura mós hatama bé ba agrikultura, hodi investe iha infra‐estruturas irrigasaun no barrajens, no mós apoia actividades akuakultura,  atu  bele  haburas  sector  peskas.  (http://timor‐leste.gov.tl/?cat=39&lang=tp#toc334202782)  Planu  Estrategiku  Dezenvolvimentu  Nasional  defini  vizaun  ida  nebe  klaru  konaba  oinsa  dezen‐volvimentu  setor  agrikultura.  Agrikultura  ne’ebé  subsistensia  sei  troka  ho  agrikultura  komersiu  no diak  liu.  Timor‐Leste  sei  iha  hahan  rasik  ne’ebé  sufisiente  no  sei  produz  produtu  agrikultura  ba merkadu internasional inklui, ai‐hahan, animal, ai‐fuan no modo sira no plantasaun sira seluk, inklui mos produtu husi floresta no peskas nian.   Tabela 16 : Proporsaun hosi  uma‐kain privadu ne’ebé involve iha produsaun Ai‐han 

 

 

 

 

 

 

Fontes : Sensu Populasaun no Umakain 2010  Produtu prinsipal ba agrikultores  iha Distritu Viqueque   maka hanesan; hare, batar,  aifarina, modo, kafe no nuu. Dadus husi sensus populasaun no uma kain 2010 hatudu katak uma kain kuaze 50.27% maka produz Aifarina, 49.17% maka produz Batar, 43.18% maka produz Nu’u, 42.61% maka produz Aifuan Hare, 41.94% maka produz modo, 13.57% maka iha kafe.  Proporsaun uma kain husi agrikul‐tores iha Distritu Viqueque hanesan iha mapa tuir mai ne’e tuir mai ne’e.  

 

 

 

Subdistrito Hare Batar Ai-Farina Modo Kafe Nu'u

Uatucarbau 42.43 39.16 43.16 37.89 12.81 34.42

Ossu 42.79 51.63 53.73 41.70 18.38 48.63

Watulari 48.72 58.04 58.67 43.95 9.44 51.72

Viqueque 37.11 41.94 41.68 37.76 8.49 34.32

Lacluta 46.20 58.28 59.74 59.47 35.41 49.95

Total 42.61 49.17 50.27 41.94 13.57 43.18

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 49: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

40 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Hare husi mapa ne’e hatudu mai ita katak iha Distrito Viqueque kuaze umakain nebe ho koor matak hatudu katak suco sira ne’e atinji ona 80% ba leten iha suco involve iha produsaun aihan no menus husi 20% maka iha suco Irabin De Cima  Esforsu  individu  no  kolektivu  nebe  lidera  husi  Ministeriu  Agrikultura  no  Peskas  (MAP),  Ajensia Dezenvolvimentu Internasional no ONG sira implementa ona atividade balun hodi hasae prdutividade setor  hotu‐hotu  agrikultura  nian.  Iha  rezultadu  balun  nebe  diak  atinji  ona  durante  ne’e, maske  re‐koñese katak rezultadu nebe iha seidauk maximu no seidauk atinji objetivu prinsipal.  Iha parte seluk mos uma kain nebe hakiak animal hanesan tabela tuir mai ne’e   Tabela  17 : Proporsaun husi uma kain privadu ne’ebé involve hakiak animal Persentajen – 2010 

 

 Subgroup Lacluta Ossu Uatucar-

bau Viqueque Watulari

1. Manu 84.9 79.16 72.72 77.51 74.11

2. Fahi 73.47 71.83 68.71 72.08 71.54

3. Bibi malae 1.37 7.95 1 3.12 1.3

4. Bibi timor 36.23 26.42 20.28 21.84 23.64

5. Kuda 33.12 36.06 30.89 21.34 24.73

6. Karau vaka 40.44 24.92 30.75 21.3 19.65

7. Karau timor 25.25 21.79 30.15 25.06 25.02

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 50: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

Grafiku 9 : Proporsaun husi uma kain privadu ne’ebé involve hakiak animal Husi grafiku ne’e fo isp‐

likasaun  mai  ita  katak  maioria  umakain    iha  distrito  Viqueque  80%  ba  leten  iha  subdistrto  hotu 

hakiak hakiak manu no fahi e menus husi 1% maka hakiak bibimalae. 

 

 

41 Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 51: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

42 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

KAPITULO VIII SEKTOR  JUDICIARIO E DEFESA/ SIGURANCA 

 

8.1 Justisa   

Iha  tinan  lima mai  né,  Governo  sei  kontinua aposta iha fortalesimentu sector justisa nian, hodi  bele  konsolida  estabilidade,  paz  no Estado‐de‐direito. Husi esforsu inisial nebé ita liu tiha ona, hodi konsegue  halo  inversaun  (katak, mudansa total) ba  sector  justisa  nia  défise  estrutural iha  ninia  kuadru  legal,  no  iha  kriasaun  sis‐tema  ida, ke  iha kbit  atu assegura observân‐sia  ba  direitus  no  liberdades  fundamentais, maka  Governo  hakarak  agora  atu  kontinua dezenvolve  sektor  justisa,  ho  baze  (ka hatúr) iha  nia  prinsípius  no  iha  valores  konstitu‐sionais,  hodi  hakbesik‐an  no  promove  nia mekanismus ba to'o sidadauns sira. Tamba mós  infraestruturas no servisus bazi‐

kus  justisa nian kria  tiha ona, Governo  tenki prepara oinsá aproxima (ka hakbesik) sistema justisa ba sidadauns, hodi hato'o, ba sira, konhesimentu kona‐ba sira‐nia direitus no kona‐ba meios nebé sira bele hetan, atu defende sira,  liu‐liu ba sidadauns sosialmente vulneráveis, nebé la iha kondisoens ekonómikas no sosiais, atu benefisia husi sistema justisa. Governo  sei  esforsa  nafatin,  atu  garante  rekonhesimentu  ba  supremasia  Konstituisaun  no lei, hodi kontribui atu harí sosiedade ida nebé livre liu, justa liu no igualitária liu. Tan né, sei kontinua empenhadu atu reforsa independênsia Majistraturas Judisiais sira‐nian, autonomia Ministériu Públiku nian no ezersísiu plenu husi profisoens jurídikas. Sei garante tutela judi‐cial, nebé efektiva, ba intereses lejítimus sidadauns sira‐nian, em partikular ba komponentes frájeis liu, iha sosiedade nia laran, hodi kria, ba ida né, kondisoens atu bele hetan plenu exer‐sisiu ba sira‐nia direitus,  liberdades no garantias, hodi estabelese mekanismus asesu, nebé adekuadus, ba sira‐nia direitu no ba tribunais. Governo  sei  kontinua nia  tarefa prinsipal,  atu harí  kuadru  legal  no normativu  ida,  atu  ga‐rante harmonizasaun, ho unidade iha ordenamentu jurídiku, ho kaer, nudar baze, kontextu espesífiku no real Timor nian. Iha planu lejislativu, Governo sei esforsa atu adopta regras no parâmetrus  simplisidade  linguajem  (katak, uza lia‐fuan nebé simples) bain‐hira  hakerek  leis, no sei kontinua promove diálogu ho sosiedade sivil, no hala'o konsulta públika kona‐ba leis nebé hanoin atu halo. Ita sei presta atensaun iha kapasitasaun no espesializasaun ba ita‐nia quadrus técnikus sira, hodi nuné bele reduz, neineik no daudauk, dependênsia ba asesorias internasionais, hodi nuné realiza substituisaun gradual, husi timoroan sira. Governo sei esforsa, atu reforsa diseminasaun no disponibilizasaun servisus justisa, iha dis‐tritos, husi instituisoens judisiais, liu‐husi halo distribuisaun no koloka tan majistradus, pro‐kuradores no defensores públikus, iha território nasional tomak, no mós liu‐husi disponibili‐zasaun servisus públikus, kona‐ba rejistu de notariadu, kona‐ba promosaun no divulgasaun ba direitos no ba leis, liu‐husi mós regulasaun no promosaun, kona‐ba meius de rezolusaun alternativa ba litíjius,  

Page 52: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

43 

 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

hanesan mediasaun, arbitrajem ou konsiliasaun,  liuliu,  iha matéria  laboral,  familiar ou dis‐putas kona‐ba rai. Governo  sei  reforsa  papel  (ka knar) institusional  Defensoria  Públika,  hodi  fó  autonomi‐zasaun  (ka haketak‐an tiha) husi  tutela  Ministériu  Justisa.  Nudar  instituisaun  fundamental justisa nian,  sei permite katak sai duni  servisu públiku  ida, nebé vokasionadu atu garante asesu  ba  direito,  liu‐husi  asistênsia  jurídika,  integral  no  gratuita,  judisial  no  extrajudisial, nebé sei  fó ba sidadauns sira nebé, kbit  la  iha atu selu kustus  justisa nian. Advogados sira mós bele konta nafatin ho apoio husi Governo,  tamba hatene katak sistema  justisa presiza hetan  advogadus  kualifikadus,  ho  kbit,  tékniku  no  deontolojiku,  preparadus  atu  asegura reprezentasaun legal ba sidadauns sira. Governu  sei  kontinua  asume  kompromisu  importante,  iha matéria  direitu  labarik  no me‐nores  nian,  liu‐husi  promosaun  kona‐ba  garantia  no  monitorizasaun  ba  sira‐nia  direitus, hodi  asegura katak,  governo  tomak no  autoridades públikas  sira nia  assaun,  tane duni  in‐terese superior labarik sira‐nian, hanesan preokupasaun fundamental ida. Governo sei esforsa atu kria sistema justisa ida ba menores, liu‐husi adopta modelu tutelar edukativu, iha nebé, kona‐ba atu aplika medidas (ka penas, ka kastigu) sei haré liu ba nesesi‐dade atu eduka sira, kona‐ba sira‐nia direitu no kona‐ba sira‐nia moris di'ak, hodi kontribui atu mantein paz no ordem, iha sosiedade laran. Governo sei asegura, mekanismus nebé adekuadus, atu harí sistema prizional ida, nebé hu‐manu, justu no seguru, hodi orienta liu ba reinsersaun sosial, liu‐husi medidas privativas (ka halakon) ho não‐privativas (ka la halakon) liberdade, ho atensaun nebé espesial ba jovens‐adultus sira. Governo sei kontinua promove seguransa jurídika no justisa kriminal, liu‐husi kapasitasaun téknika ho humana, iha áreas investigasaun criminal nian, medisina legal no siênsias foren‐ses, hodi reforsa sira‐nia kapasidade no téknikas investigasaun, estratéjias no planeamentu, rekolha no análize indísius, ho mós téknikas investigasaun ba krimes nebé komplexus, hane‐san  krime  organizadu,  krime  korrupsaun  no  brankeamentu  kapitais,  no  mós  krimes  ho natureza doméstika no natureza sexual. Nuné mós, Governo sei empenhadu, iha fortalesimentu ba bazes demokrátikas kona‐ba kon‐trolo, fiskalizasaun no transparênsia, liu‐husi prepara kondisoens ba Kâmara de Kontas. Governo  sei  kontinua  fó  atensaun  especial,  ba  prosesu  regularizasaun  ba  propriedade  de terra, hodi promove registu titularidade ba propriedade privada, no hodi assegura mekanis‐mus jestaun nebé efikazes, kona‐ba bens domíniu públiku no privadu nian. Sistema justisa, maka Pilar ba Estado‐de‐Direito, no mós ezerse funsaun soberania ida, nebé fundamental,  iha Estadu. Nuné, Governo,  liu‐husi Ministériu  Justisa,  sei kontinua kontribui ba kualifikasaun no dezenvolvimento sustentável Estado‐de‐Direito, atu reafirma valor uni‐versal  kona‐ba  direitos  fundamentais,  hodi  reforsa  sidadania,  no  hodi  promove  sosiedade ida, asente iha prinsipius no valores demokrátikus, étikus no justisa nian.   

Page 53: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

44 

 8.2  Defeza  

Governo  sei  garante  katak,  F‐FDTL  hetan  ka‐pasidade  atu  defende  ita‐nia  Nação,  hodi  mós apoia ita‐nia seguransa interna, no bele fó sira‐nia kontributu ba esforsus, atu hasoru ameasas ba paz no estabilidade, rejionais no globais. Governo sei kontinua halo avaliasaun, monitori‐zasaun  no  abordajem  kona‐ba  ameasas 'transnasionais'  (katak,  envolve  no  afekta  na‐soens  barak)  ,  hanesan  krime  organizadu, tráfiku  ba  droga,  terrorismu,  degradasaun  am‐biental,  alterasoens  klimátikas  no  dezastres naturais,  tamba buat  sira né hotu,  bele  tau  em risku  ita‐nia  sidadauns  sira‐nia  vida.  Iha  tinan lima mai né,  ita sei orienta ita nia  forsas arma‐das, atu sai  forsa de defeza profisional konven‐sional,  iha  kontrolu  demokrátiku  nia  ókos.  Ita sei  restrutura  no  reorganiza  F‐FDTL,  atu  bele 

garante kapasidades iha rekursus humanus, hodi bele permite nível ás ida, kona‐ba pronti‐daun operasional, iha misoens bara‐barak nebé sira atu kumpre.  Ita sei estabelese Sistema ba Jestaun Rekursus Humanos ba Defeza, ho objectivu atu dezen‐volve ita‐nia soldados sira, ho insidênsia ba áreas lideransa, motivasaun, dezempenhu, koezaun no kbit atu toma desizoens. Governo sei buka aumenta nível koordenasaun no kooperasaun, entre F‐FDTL ho PNTL, hodi define, klaru liu, knar no responsabilidades insti‐tuisaun ida‐idak nian. Governo sei fortalese Intitutu de Defeza Nasional, atu kumpre didi'ak knar nebé nia hetan. Governo kompromete atu apoia veteranus sira, hodi hetan sira‐nia reforma, ho dignidade nebé sira merese. Governo mós sei kontinua konsidera, atu feto sira bele simu knar, nebé boot tan, iha defeza nasional. Governo sei desenvolve no capacita Companhia de Engenharia ba F‐FDTL para participa ak‐tivamente  iha  dezenvolvimentu  nacional.  Governo  sei  halo  esforsus  hotuhotu,  atu  F‐FDTL bele  partisipa  iha  operasoens  ba manutensaun  de  paz,  iha Nasoens Unidas  nia  ókos.  To'o 2015, ita mós sei aumenta kapasidade, iha ita‐nia sistemas, kona‐ba Komandu, Kontrolu, Ko‐munikasoens, Komputadores no Informasoens (K4‐I). Ita mós sei konsidera possibilidades, atu aumenta ita‐nia partisipasaun, iha exersísius militares rejionais no internasionais. 

Perfil Distritu Viqueuqe 2012 

Page 54: Título P. · 2014-02-07 · lomonun) mai iha Timor Leste iha Rai Luca Aularan, sira mai liu husi Suai/Camnassa, Same (Alas‐ Betano), Manatuto (Barique‐Natarbora) . Tuir historia

45 

 8.3 Seguransa  

O  Governo  sei  implementa  planu  es‐tratéjiku abranjente ida, ba  longu prazu, atu  garante  dezempenhu  nebé  di'ak  liu, husi  ita‐nia sector seguransa,  iha nia re‐sponsabilidades  kona‐ba  hametin  paz, seguransa  no  estabilidade  ba  povo  to‐mak. Ba área seguransa interna, ita sei servisu ho  baze  iha  Planu  Estratéjiku  Dezen‐volvimentu  ba  2030.  Iha  mandatu  ida ne'e, Governo sei konsentra nia esforsus iha Fortalesimento no Konsolidasaun ba Bazes  Seguransa  nian,  hodi  aktua  iha pilares  rua,  nebé  distintos  (katak, ketak‐ketak) :  kontinuasaun  ba  'Reforma  no 

Dezenvolvimentu Instituisoens Seguransa' nian, no ba konsolidasaun  'Ordem no Seguransa Públika'. Tan né, iha tinan lima mai, sei kontinua dezenvolve esforsus, atu aperfeisoa kapasidade op‐erasional  efektiva,  iha  prevensaun  no  invertigasaun  krime,  iha  konsolidasaun  seguransa públika no kontrolu fronteirisu. Sei mós enkoraja nafatin modelu polisiamentu komunitáriu, hodi nuné, estabilidade no seguransa públika maka, sei sai nafatin responsabilidades funda‐mentais ba PNTL. O Governo sei estabelese planu de rekursus humanus no profisionalizasaun iha instituisoens seguransa nian, hodi orienta rekrutamentu ho formasaun atu, nuné, bele fó resposta ba nese‐sidades, aktuais no futuras.Iha tinan lima né nia laran, ita sei estabelese rejime de karreira, nebé  klaru  liu  ba  PNTL,  atu  bele  permite  absorve  (ka simu tan) rekursus  foun,  nebé  vo‐kasionadus  (ka iha vontade ho neon di'ak) duni,  atu  servi  instituisaun  ida  né,  hodi  bele  ona liberta sira nebé, ladun vokasionadus ou sira nebé ultrapassa tiha ona idade reforma. Nuné, Governo sei la tolera, iha PNTL nia laran, membrus afiliadus ba Artes Marsiais, ho mós mem‐brus nebé  iha  aktividade ka  ligasaun ho partidus politikus.Iha  tinan  lima mai  né,  sei  esta‐belese  Sentru  Nasional  Operasoens  nian,  atu  bele  tau‐matan  diak  liu  ba  Seguransa  Ro‐doviária,  no  sei  dezenvolve  rekursus  humanus  ba  área  ida  né,  atu  bele  hatán  ba  dezafius, nebé boot no barak tan, kona ba trânzitu iha Timor‐Leste. Governo  sei  konklui  mós  programa  de  apoio,  iha  ekipamentu  no  iha  nesesidades  profis‐sionais, ba Proteksaun Sivil, liu‐liu ba Bombeiros sira, ho hanoin atu aumenta tan, ba Distri‐tos tomak. Ita sei  fortalese mós Diresaun Nasional de Prevensaun de Konflitus Komunitárius, atu bele konsolida konfiansa, no hametin lei no ordem, iha ita‐nia komunidades sira‐nia let. (http://timor‐leste.gov.tl/?cat=39&lang=tp#toc334202827)   

   

Perfil Distritu Viqueuqe 2012