T.C SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI

ANADOLU SELUKLU DEVR TRK HALI MNASEBETLER (1096 1192)

YKSEK LSANS TEZ

Emrullah KALEL

Tez Danman : Prof. Dr. Kemal Gde

ISPARTA 2004

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS

TEZL YKSEK LSANS TEZ SAVUNMASI VE SZL SINAV TUTANAI LG: Enstit Ynetim Kurulunun ././20.. Tarih ve ../. Sayl Karar. ..Anabilim Dalnda ders dnemine ait Eitim-retim programn baar ile tamamlayan..... numaralnin hazrlad balkl TEZL YKSEK LSANS TEZ ile ilgili TEZ SAVUNMASI ve SZL SINAVI Lisansst retim Ynetmeliinin.md. si uyarnca .../../20 ..gn saat....da yaplm; sorulan sorular ve alnan cevaplar sonunda adayn tez savunmasnn KABULNE karar verilmitir. / REDDNE / DZELTME SRES VERLMESNE, OYBRLYLE / OYOKLUUYLA

SINAV JRS BAKAN YE YE

iii

ZET ANADOLU SELUKLU DEVR TRK- HALI MNASEBETLER (1096-1192) Emrullah KALEL Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm Yksek Lisans Tezi, 183 sayfa, Austos 2004 Danman: Prof. Dr. Kemal GDE Hal seferleri, Mslman ve Hristiyan alemlerini derinden etkilemi, dnya tarihinin en nemli olaylarndan biridir. 1096-1291 yllar arasnda sekiz byk Hal seferi dzenlenmitir. Bu seferlerin ilk ksmen veya tamamen Trkiyeden gemi olup, batl Hristiyanlar Anadoluda gerek Trklerle yaptklar savalar yznden, gerekse alk, susuzluk ve hastalktan ok byk kayplar vermilerdir. Dier Hal seferleri ise, Akdeniz yolu ile Msr ve Suriye limanlarna ulalmak suretiyle gereklemitir. Bu tez, iki blm ve sonu ksmndan olumaktadr. Birinci blmde, Hal seferleri dncesinin douu ve Hal seferlerinin oluumu konular zerinde durulmakta, bu harekete sebep olan nedenler ayrntl ve kapsaml olarak incelenmektedir. Bununla ilgili olarak, Hal seferleri ncesinde Dou ve Bat dnyalarnda yaanan gelimeler ve Mslmanlar ile Hristiyanlar arasndaki ilikilere yer verilmektedir. kinci blmde ise, Trkiyeden geen Hal seferleri konu alnmaktadr. Bu seferler srasnda, Hallarn Anadolunun zorlu corafyasnda yaadklar skntlar ve Bizans mparatorluu ile olan ekimeler anlatlmakta, Franklar durdurmaya alan Trklerin uygulad yntemler ve yapt amansz mcadeleler detaylaryla ele alnmaktadr. Bizans ve Seluklu devletlerinin Hal seferleri iindeki oynadklar tarihi rol tespite ynelik bilgiler verilmektedir. Sonu ksmnda ise, Anadolu topraklarnn ve blgedeki Trklerin, Hallarn hedefleri arasnda olup olmadklar, Seluklularn Franklara kar yeterli mcadeleyi yapp yapmadklar, Hallarn Yakn Douda baarsz olmalarnn sebepleri ve Anadoludan geen Hal seferlerinin Trk tarihini etkileyen sonular ile ilgili baz deerlendirmelere yer verilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Hallar, Hal Seferleri, Bizans mparatorluu, Seluklu Devleti, Anadolu.

iv

ABSTRACT ANATOLIAN SELJUK PERIOD TURKISH -CRUSADER RELATIONS (1096-1192) Emrullah KALEL Suleyman Demirel University, Department of History Master Thesis, 183 pages, September 2004 Supervising Professor: Prof. Dr. Kemal GDE The crusades are the most important events in world history that effected deeply both Muslims and Christians kingdoms. Between the years 1096 and 1291, eight main crusades have been organized. The first three of these expeditions had been passed through Turkey partly or utterly, and western Christians sufferded many casualties due to both the fights with Turks, and starvation, thirst and disease. As for the other crusades, they had been executed by the way of Mediterranean Sea, reaching to the ports of Egypt and Syria. This thesis consists of two parts and conclusion section. In the first part, the matters of birthing of the idea of the crusades, and the formation of the expeditions are dealt with, and the reasons caused this movement are examined in detail and extensively. Relating to this, the progresses in the worlds of the East and West, and the relations between Muslims and Christians are given place. As for the second part, the westerners expeditions passed through Turkey are dealt with. The troubles that the crusaders had suffered in Anatolian heavy geography and quarrels with Byzantine Empire during these expeditions are related. And the methods and bitter struggles carried out by Turks who tried to stop Franks are taken up in detail. And, for idendify the historical roles of the Byzantine and Seljuk states, the datas are given. As for the conclusion, there are some interpreatations concerning if Turks were the targets of the crusaders or not, whether Seljukians struggled with Franks as enough or not, and the reasons of the crusaders fail in Near East and the results of the crusades influenced on Turkish history.

Key Words: Crusade, Crusader, Expedition, Byzantine Empire, Seljuk State, Anatolia, Frank.

v

NSZ

Hal seferleri, 1096 ylnda balayan birinci sefer ile, 1291de Hallarn Doudaki son tutunma noktalarndan kartlp atlmalar arasnda sren yaklak iki yz yllk bir dnemi kapsar. Bu sre iersinde batl Hristiyanlar tarafndan Yakn Douya sekiz byk sefer dzenlenmi, bu seferlerin ilk ksmen veya tamamen Trkiye zerinden yaplmtr. Daha sonraki Hal seferlerinin tamam Akdeniz yoluyla, Suriye ve Msr limanlarna gidilmek suretiyle gereklemitir. Anadolu Seluklu Devri (1075-1318), Trk-Hal Mnasebetleri (1096-1192)ne girmeden nce, genel Hal seferleri ve sebepleri zerinde durmak yerinde olacaktr. Bu seferler, grnrde iki farkl medeniyetin doal bir atmas ve Hristiyanlarn kutsal saylan Kudse ulaarak, burada bulunan sann kabrini Mslmanlarn elinden kurtarma giriimi midir? Yoksa, Anadoluyu igal ederek boazlara kadar ilerlemi olan Trk aknlar ile Avrupa arasnda sadece zayflam, gsz Bizansn olduunun farknda olan papaln, bu tehlikeyi yerinde nlemeye ynelik bir hareketi midir? Veya Hristiyanlk diniyle ycelmi Bat dnyasnn, barbar olarak grdkleri Doudaki toplumlar samimi bir terbiye etme abas mdr? Kukusuz bu ve benzeri sorular kendi mecralarnda ayr ayr cevaplarn bulacaklardr. Bu tezde benim alma konum, 1096-1192 yllar dahilindeki Anadolu Seluklu Sultanlar I. Kl Arslan (1092-1107), Sultan ahin ah (1110-1116), I. zzeddin Mesud (1116-1155), ve II. Kl Arslan (1155-1192) Devri Trk Hal mnasebetleridir. Bu tarihler, 1101 yl Hal seferleri ile birlikte, ilk drt Hal seferini kapsamakta olup, Anadoludaki Trk Hal mcadelelerinin yaand dnemin tamamn ifade eder. Giri ksmnda konusundan daha detayl bahsedeceim almamda, daha ok Batl kaynaklardan istifade ettim. nk, Hal seferleri, sonular itibariyle, tarihin, kendisine en ok atfta bulunulan konusu, Trk ve Mslmanlarn da bu olayn dorudan muhatab olmalarna ramen, Mslman kaynaklarnda bu konu detayl bir ekilde ele alnmamtr. Hal seferleri ile ilgili Batda yazlm olan binlerce eserin yannda, bizdeki mevcut Trke eserler yok denecek kadar azdr. almam yaparken yararlandm kaynaklarn byk bir ksmn, ekseriyetini Boazii niversitesinin ktphanesinde bulduum, ngilizce baslm eserler oluturmaktadr. Bu eserlerin dayand birincil kaynaklar, bizzat seferlere itirak etmi grg tanklarnn tuttuu kaytlar, sava srasnda ve sonrasnda yazlm vakayinameler, Hallarn lkelerine gnderdikleri mektuplar ve bunlarn dnda; blgenin Bizans, Sryani, Ermeni ve Arap yerel tarihilerinin yazdklar eserlerden olumaktadr. Bu kaynaklardan biraz bahsetmek gerekirse, birinci Hal seferi iin, bizzat sefere katlanlar tarafndan kaleme alnm olmalar bakmndan nemli olan, kaynaktan sz edilebilir. Bunlardan ilki birinci Hal seferinin ruhani lideri Adhemar of Puyn yannda sefere kei olarak katlan ve sonradan papazla ykseltilen ve Raymond of Gillesin ordudaki zel papaz olan Raymond of Aguillersin eseridir. Raymond, Historia Francorum Qui Cepurunt Jerusalem adl eserini sefer daha sona ermeden Antakya nndeki Hal kampnda 1098de yazmaya balayp, 1099 ylnda bitirmitir. kinci kaynak,

vi

yazarnn kim olduu bilinmeyen ancak eserin ieriinden Hal liderlerinden Bohemondun evresinde bulunan talyan ya da Norman asll basit bir asker olduu anlalan, Gesta Francorum Et Aliorum Hierosolimitanorum isimli anonim vakayinamedir. Bu eser ve yazar ksaca Gesta olarak bilinirler. nc kaynak ise, birinci Hal seferinde papaz olarak grev yapm Fulcher of Chartersn Gesta Francorum Jerusalem Pregrinatium isimli mehur vakayinamesidir. Fulcher, II. Urbann Hal seferini ilan ettii 1095deki Clermont urasnda da bulunmu olup, dier vakanvislere gren fazla eitim grm ve en bilgili olanyd. Anlatmlar gvenli ve tutarl olduu iin Hal tarihilerinin en fazla bavurduu kaynak olmutur. Bu eserin dnda Bizans imparatoru Alexiusun kz Anna Comnenann Alexius isimli eseri, Hal liderlerinden Stephen of Bloisin kars Adeleye gnderdii mektuplar ile, Ermeni Urfal Mateos vakayinamesi, Sryani Michael vakayinamesi gibi yerel tarihilerin eserlerini balca kaynaklar olarak zikredebiliriz. slami kaynaklar olarak da, pek yetersiz ve tutarsz bilgiler ihtiva ettiklerini belirtmekle birlikte, bn. Al-Kalanisinin eseri am Tarihi (Zayl Tarih Dmak)ni, Al-Aziminin Azimi Tarihini ve bn. Al-Esirin eseri Al-Kamil Fit-Tarihi sayabiliriz. kinci Hal seferi srasnda Anadoludaki olaylar aktaran, zikredebileceimiz baz tarihilerden, Alman ordusuyla gelen Otto of Freisingen, baz gzergahlar yazmtr. Fransz tarihisi Odo of Deuil, sadece Anadoludaki olaylar hakknda ayrntl bilgileri kayt etmitir. Latin tarihisi William of Tyre, yazd eserin baz sayfalarnda Anadoludaki Hal seferleri ile ilgili bilgiler verirken, dier Latin, Arap ve Sryani tarihilerin ise, Anadoludaki olaylarla ilgili verdikleri bilgiler nispeten daha azdr. kinci Hal seferinin balca Bizans ana tarihileri ise, John Kinnamos ve Nikatas Choniatesdir. nc Hal seferine gelince, bu dnemin kabul edilen ana kayna ksaca Annsbertin Historias diye bilinen, Ansberts Historia de Expeditions Frederici mperatoritdir. Ayrca Magnus of Reichersbergin kronii, katedral yesi Teganonun Hal seferi gnl, Arnold of Lbeck tarafndan yazlan Slavlarn kronii ve Otto of St. Blaisin kronii nc Hal seferi ile ilgili zikredebileceimiz kaynaklardan bazlardr. almamda geen zel isimler arasnda bulunan ngilizce of edat bizdeki ya-y nisbe grevini grdn syleyebiliriz. Bunun haricinde almamda geen zel isimlerin yazlnda, Hal tarihini anlatan dier eserlere gre baz farkllklar bulunabilir. Bu da, byk bir ihtimalle eserler yazlrken istifade edilen yabanc kaynaklarn farkl dillere ait oluundan ileri gelmektedir. Trke eserlerdeki kullanmlar, daha ok orijinal yazllar dikkate alnarak Latince ve Franszca olarak veya Trke okunduu gibi yazlmlardr. Fakat, ben almam yaparken ounlukla ngilizce eserlerden faydalandmdan, zel isimlerin, baz istisnalar hari bu eserlerdeki hakim olan yazln esas almay tercih ettim. Zaten en doru yazln nasl olacana dair de kesin bilgiler bulunmamaktadr. Tez konumun belirlenmesinde ve almamn ynlendirilmesinde deerli tevik ve katklarn grdm tez danmanm Prof. Dr. Kemal Gde ve blm bakanmz Prof. Dr. Bayram Kodamana bana gstermi olduklar ilgiden dolay teekkr ve sayglarm sunmay bir bor bilirim. Emrullah KALEL

vii

NDEKLER Sayfa 1.zet ve Anahtar Kelimeler......iii 2.Abstract ve Key Words....iv 3.nszv 4.indekiler...vii GR...1 BRNC BLM HALI SEFERLERNN OLUUMU I.BATIDA HALI SEFERLER DNCESN ORTAYA IKARAN NEDENLER VE GELMELER....4 A.Kutsal Sava ve Yeniden Fetih (Reconquista) Hareketleri..4 B.Kutsal Kalntlar ve Kudse Yaplan Hac Yolculuklar..... 6 C. On Birinci Yzyl Bar Hareketi......10 D. Papa II.Urbann Hal Seferi ars (27 Kasm 1095) ..........12 E. Hal Seferi ve Haclk...........16 F. Hristiyanlarn Hal Seferine Katlma Nedenleri......18 II. HALI SEFERLER NCES DOUNUN DURUMU .............. 21 A.Malazgirt Sava (26 Austos 1071)......21 B. Bizansn Durumu.................28 C. slam Dnyas ve Trkler..........................31 KNC BLM ANADOLUDAN GEEN HALI SEFERLER I.BRNC HALI SEFER (1096-1101) . ..42

viii

A. Halkn Hal Seferi ..43 a. Piyer Lermit Ordusunun Anadoluya Gelii.........................................43 b. Hallarn Trklerle lk Temas ve Drakon Sava (21 Ekim 1096).47 c. Piyer Lermitin Peinden Gelen Babozuk Gruplarn Hal Seferi Giriimleri...................................50 B. Prenslerin Hal Seferi ..52 a. Dzenli Hal Ordularnn Hareketi ve stanbulda Toplanmalar ........................ 52 b. znikin Kuatlmas ve Sultan I.Kl Arslan (1092-1107)n Bakentini Kurtarma abas ............... 61 c. Sultan I. Kl Arslan (1092-1107)n Hallar Anadoluda Karlamas: Eskiehir (Dorylaeum) Sava (1 Temmuz 1097)....70 d. Hallarn Eskiehir (Dorylaeum)den Sonraki Gzergahlar ve Yolculuun Seyri..76 e. Douda lk Hal Devletinin Kuruluu: Urfa Hal Kontluu Kontluu (1098-1144)...83 f. Antakyada Trk Hal Mcadeleleri ............................85 g. Musul Emiri Grbuann Antakyada Hallarla Sava ... 98 h. Hallarn Antakyada Kalc Olmalar: Antakya Hal Devletinin Kuruluu (1098)..102 C. 1101 Yl Hal Seferleri.........104 a. 1101 Yl Hal Seferlerinin Oluumu.104 b. Hallara Kar Blgedeki Trklerin ttifak Kurmalar...................110 c. Trklerin 1101 Yl Hallarnn Birinci Ordusunu mha Etmesi ..112 d. Trklerin 1101 Yl Hallarnn kinci Ordusunu mha Etmesi.118 e. Trklerin 1101 Yl Hallarnn nc Ordusunu mha Etmesi..120 II. KNC HALI SEFER (1147-1148) ...124 A. Avrupada kinci Hal Seferinin Oluumu....................124 B. kinci Hal Seferi ncesi Anadoludaki Trklerin Durumu ve Doudaki Gelimeler...129 C. Alman Hal Ordusunun Harekat...134 D. Sultan I. zzeddin Mesud (1116-1155)un Hallardan ntikam: kinci Eskiehir (Dorylaeum) Sava (25 Ekim 1147).... 137

ix

E. Fransz Hal Ordusunun Harekat .................140 F. Sultan I. zeddin Mesud (1116-1155)un Fransz Hal Ordusuyla Mcadelesi .143 III. NC HALI SEFER (1189-1192) .152 A. nc Hal Seferi ncesi Anadoludaki Gelimeler..152 B. Kudsn Fethinin Avrupadaki Yanklar ve nc Hal Seferi in ar........................... 158 C. Alman mparatoru Frederick Barbarossann Hal Seferi..160 D. Alman Hal Ordusunun Seluklu lkesinden Geileri, ve Trkler Tarafndan Taciz Edilmesi 165 SONU.. 171 KAYNAKA...177 ZGEM 183

1

GR

Hal seferleri veya ngilizce karlyla da bilinen crusade kelimesi, Latince ha anlamnda olan crux kelimesinden tremitir ve ncildeki Hristiyanlar halarn tayorlar ibaresinden referans olarak alnmtr1. Bugn, bu terim Batda, daha ok manevi boyuttaki byk teebbsleri ifade eder. Mesela crusade for adult (yetikinler iin okuryazarlk seferleri) gibi. Ortaan Hal seferleri hatrlandnda ise, genellikle hor grme ve alayl ekilde aalama alglanr2. Sonraki aydnlanm dnyada, dini sava kavram ekseriyetle irkin ve iren kabul edilir. nk artk insanlarn ou birinin dini inanlarnn, o kiinin dnya gr ve bulunduu yer ile ilgili olduuna inanmaktadr. Onun yerine, imdiki savalar demokrasi ve milliyeti fikirler gibi, politik ve ideolojik sebeplerden kmakta olup, ortaa insannn yapt gibi, ok kan aktmak deerli saylmamaktadr. Hal seferleri ile ilgili, bugn Batda iki byk elikili gr vardr. Bir tanesi Hal seferlerinin ortaa insannn manevi eilimlerinin bir rnei olarak, menfaat beklemeyen popler idealizminin ani ve byk patlamasdr. Gnmzde daha ok taraftar bulan aksi gr ise udur: Ortaan insan, toprak, zenginlik ve g sahibi olmak istemeleri bakmndan modern zamanlarn insanndan farkl deildi. Manevi motivasyonlardan daha ok, maddi etkenlerden ziyadesiyle etkilenmilerdi. Bu bak asndan bakarsak, Hal seferleri olduka canl ve dini cokunluklarna ramen, temelde, Batnn ortaalar boyunca politik ve ekonomik yaylmas iinde, bir serven olarak grnmektedir. Hal seferlerinin sebepleri olduka ok ve karktr. Bu nedenler en az Hal seferlerinin kendisi kadar, tarihilerin zihnini megul eden bir konudur. Buna bal olarak tartlmakta olan dier bir konu da, Trklerin Hal seferleri ierisindeki roldr. Hal seferlerinin Trklere kar yaplmadn, Trklerin1 2

J.Hummes, The Crusades, , (23.04.2003) Thomas F., Madden, A Concise History Of The Crusades, Oxford, 1999, s.1.

2

sadece Kudse giden gzergah zerinde bulunan bir engel olduunu dnenler olduu gibi, Anadoludaki Trklerin ve Seluklu Devletinin aktif olarak, Hallarla mcadele iinde olmadn iddia edenler vardr. 1101 yl Hal seferleri dnda, Hallar, Kudse giden ana gzergah zerinden sapmamlardr ve birinci Hal seferi srasnda Eskiehirde Sultan Kl Arslann ordusunu yendikleri zaman, tamamen yok etmek iin, pelerinden gitmemilerdir. Dahas, Anadoluyu batan baa getikleri halde, burada kendileri iin herhangi bir yer igal etmemi olmalar, Trklerin, Hallarn hedefleri arasnda olmad konusunda zemin oluturmaktadr. Sanki TrkHal mcadeleleri hi olmam gibi, o dnemden zamanmza aktarlan Mslman tarihilerin kaytlarnda, bu olaylardan yeteri kadar bahsedilmemesi de TrkHal ilikileri ile ilgili bu pheleri kuvvetlendirmektedir. Anadolu Seluklu Devri (1075-1318), TrkHal mnasebetlerini (10961192) incelediim bu almamda, bir yandan Hal seferlerinin oluumu ve Trklerin Anadoludaki Hallar karsnda yaptklar mcadelelerle ilgili bilgiler verirken, dier taraftan da yansmas bugne kadar gelen Dou Bat ekimelerinin en nemli noktasnda, Trklerin ve Anadolu Seluklu Devletinin yeri ve nemine k tutmaya altm. ki blmden oluan almamzn birinci blmnde Hal ruhu ve hareketinin oluumunu anlatrken, Hal seferlerinin nedenlerine vakf olabilmek iin olduka geni bir adan bakmaya altm. Bunu yaparken de, Hal seferleri ncesinde Dou ve Bat dnyalarnda yaanan gelimeleri ortaya koymaya gayret ettim. nk Hal seferleri, dnyann bu iki ksmnda yaanan gelimelerin rn olup, bir tesadf olarak gelimemitir. Hal seferlerini mmkn klmak iin her iki taraftaki gelimeler birbirini tamamlamtr. kinci blmde ise, Anadoludan geen Hal seferleri anlatlmaktadr. Bu blmde, Anadoludaki Trklerin Hallara kar yaptklar zorlu mcadelelerin yannda, Hallarn szde yardmlarna gittikleri Bizans ile olan ekimelerine ve Hallarn kendi aralarndaki kar atmalarna temas etmekle birlikte; Mslmanlarn kendi aralarndaki kavgalara da yer vermeyi uygun buldum.

3

Sonu ksmnda ise, Anadoluda, Hallarn neden baarsz olduklarna, Anadolunun Hallarn hedefleri arasnda olup olmadna ve Trklerin Hal savalar iindeki yerini tespite ynelik baz deerlendirmelere yer verilmitir.

4

BRNC BLM

HALI SEFERLERNN OLUUMU

I. BATIDA HALI SEFERLER DNCESN ORTAYA IKARAN NEDENLER VE GELMELER

A. Kutsal Sava ve Yeniden Fetih (Reconquista) Hareketleri: slamdan farkl olarak Hristiyanlkta, ortaadan daha nce iyi tanmlanm bir kutsal sava kavram yoktur. Hristiyanlarn kendi emrinde ordular veya destekileri yoktu. Ancak M.S. 312de Roma imparatoru I. Konstantin (306-337)nin Hristiyan dinine girmesinden sonra din, devlet idaresinin ve savalarn dorudan konusu oldu. Bir yzyl boyunca Hristiyanlk ve Roma imparatorluu birbirleriyle smsk kaynat. Hristiyan devleti kendilerini yaam ve lm, sava ve bar gibi daha nce kendi dinlerinin uramad sorularla kar karya gelir buldu. Buna ramen bir Hristiyan liderinin sava yapmas iin, gerekli koullar arasnda, Hristiyanlk dininden dnenleri veya sapknlar ve putperestleri yok etmek gibi bir ama yoktu3. Hristiyanln ilk ciddi rakibi yedinci yzyla kadar ortaya kmad. Ta ki, Arap Hz. Muhammed ile yeni bir din ortaya kncaya kadar... slam veya Tanrya teslim olma arzusu kusursuz tek tanrl dindir. Mslmanlar Hristiyan ve Yahudilerin Tanrsnn kendi kelamn Hz. Muhammede bildirdiine ve Tanrnn dedii her eyi Onun ezberlediine inanrlar. Peygamberliine ve vaazlarna Arabistann bir ticaret ehri Mekkede balayan Hz. Muhammed, o zamana kadar bilinen normal bir dinden daha fazlasn tebli etti. nk Hz.3

Madden, Concise History, s.2.

5

Peygamber, hem politik hem de dini bir liderdi. slam bir din ve ayn zamanda devlet anlamndayd. Ticaret, adalet, diplomasi ve sava dinin temelleri zerine ina edilmilerdi. Nfuzlarn, glerini ve zenginliklerini Hristiyan yaamnn yoksulluuyla uzlatrmaya alan Hristiyan liderlerin tersine, Mslmanlar hem bu dnya ileri iin, hem de ruhani lider olan bir modele sahipti. Hz. Muhammed ilk olarak Mekke ve daha sonra dier Arap ehirlerine kar sava yapt. O, bu savalarn her birini cihat veya kutsal sava olarak isimlendirdi4. Cihatta len askerler dinin ehitleri olarak telakki edildi. Fakat henz btn savalar cihat saylmyordu. Sadece bir Tanrnn kabuln reddeden kafirlere kar sava yaplabilirdi. Mslmanlarn grne gre; Yahudiler ve Hristiyanlar gerek Tanrya ibadet ettiler. Sadece Hz. Muhammedin peygamberliini kabul etmeleri eksikti. Bu nedenle onlar yanl yola sapmlard, fakat onlar putperest deillerdi. Onlar kitap ehli insanlard ve slam tarafndan fethedilen topraklarda kendi dini hayatlarn muhafaza etmede serbest kalmal idiler5. Eer onlar faal olarak slama zarar verir veya engel olurlarsa, bununla birlikte onlar da cihatn meru hedefi haline gelirdi6. u kuvvetle sylenebilir ki, cihat fikri daha sonralar Hristiyanln kendi sava grne nclk yapm olmaldr. Tarihilerin Bizans imparatorluu olarak bildii Dou Roma imparatorluu Hristiyanlar, mparator Heraclius (610641)un ranllara kar yapt seferler srasnda kutsal sava fikri ile yeterince yz yze gelmilerdi. Bununla beraber, ksa bir sre iinde slam kuvvetleri Bizansa dayannca, bu fikir yeniden ortaya kt. Hristiyanlar birbirine zt birok mezheplere blnmlerdi. Temelde, kutsal sava gibi, byle bir merkezi doktrini organize edemezlerdi. Suriye ve Msrdaki aznlk Hristiyan mezhepleri4

J.J.Saunders, Aspects Of Crusades, London, 1968, s.21de cihatla ilgili yle bir tanm vardr: cihatn asl amac Mslmanl dnya sathnda yaymakt. Fakat bunun iin tek yol zor kullanmak deildi. Esas olan anlatarak ve ikna ederek Mslmanl yaymak, kabul etmeyenleri de kendi dini kltrleri iersinde serbest brakmakt. 5 Richard W. Southern, Ortaa Avrupasnda slam Algs, (eviren: Ahmet Aydoan), stanbul, 2000, s.43e gre, bu gerei, yani Mslmanlarn Hristiyanlarn dinlerine ynelik bir tehdit oluturmadn, aslnda Hallar da biliyordu. kinci Hal seferine vey kardei Almanya kral Conrad ile beraber katlan Freising piskoposu Otto, 1143 ve 1146 yllar arasnda kaleme ald gnlnde, Mslmanlarn tek bir Tanrya iman ettiklerini, Mesihe yahut havarilerine saldrmadklarn, sadece Mesihin Tanr veya Tanrnn olu olduunu kabul etmedikleri iin kurtulutan uzak olduklarn belirtmektedir. 6 Madden, Concise History, s.3.

6

iin, Mslmanlarn gelii aslnda iyi haberdi. Yeni Arap liderleri onlara Bizans imparatorunun vermedii ibadet zgrlne izin vermiti. Civardaki slami krallklara yakn olmalarna ramen Bizansl Hristiyanlar, grnen o ki, kutsal bir sava iin dini bir izah gelitiremediler7. Hristiyan kutsal sava kavramnn olutuu ve gelitii yer Bat Avrupayd. Kuzey Afrikadaki btn Hristiyanlar spren Mslman fetihiler, spanya, Sardunya, Korsika ve Sicilyay aldlar. Mslman filolar, Hristiyanlarn Akdeniz zerindeki ticaretine son verdi. spanyada kendi idarelerini kuran Mslmanlar, Pireneleri geerek Avrupann kalbine doru ilerliyorlard. Fakat 732de nl Tours savanda Frank lider Charles Martel onlar yenerek, tekrar spanya ilerine geri srd. Bununla birlikte, Avrupal Hristiyanlara gre, spanya hala Hristiyan alemiydi ve Mslmanlarn orada olmamas gerektiine inanyorlard. Onlarn bak asna gre, bu topraklar Hz. sa tarafndan kutsanmt. Mslmanlarn burada hkm srmesi yle dursun, ikamet etmesi bile doru deildi. manszlar tarafndan zapt edilmi topraklar geri almak iin savaan bir Hristiyann aslnda Hz. sa iin savat apak deil miydi? Bylece Mslmanlarn spanyadaki varl ile ilgili, Batl din adamlar ve askerleri kutsal sava fikrine sahip oldular. Yeniden fetih (reconquista) Hal hareketlerinin dini ve ahlaki nedeni olarak allm bir zemini oldu8.

B. Kutsal Kalntlar ve Kudse Yaplan Hac Yolculuklar : On birinci yzyldan ok daha nce Bat Avrupada dindarlar sadece Kudsteki Kutsal Mezara deil, ayn zamanda yerel trbe ve tapnaklara yaplan hacla9 da ilgi duyuyorlard10. Din adamlar ve vaizler kutsal yerlerde konutuklarnda zellikle etkili oluyorlard. Dahas hacnn fazileti artyor, nceki ilenmi gnahlarn cezalarndan ve borlarnn tamamndan veya bir ksmndan kurtuluyordu. Bat Avrupada birok nl trbe vard ve bunlarn7 8

Madden, Concise History, s.3. Madden, Concise History, s.4. 9 Hristiyanlar yalnz Kudsteki Kutsal Mezar deil, ayn zamanda kutsal saydklar dier trbe, tapnak ve kalntlar ziyaret etmeyi de bir nevi haclk olarak grmektedirler. 10 Loren Carey, The Medieval World, New York, 1938, s.496.

7

bazlar haclarn brakt hediyelerle zenginlemiti11. Her blgenin kutsal gnlerde halkn mezarlarnda topland yerel azizleri vard. Ayrca hac kalabalklarnn baz nl aziz ve kahramanlarn trbelerinden nce, ifa ve kefaret iin uzaklardan geldikleri daha nemli merkezler de vard. ngilterede Danimarkal korsanlar tarafndan ikence edilerek ldrlen dokuzuncu yzylda yaam bir kral, St. Edmundun mezar vard. Fransada Martin of Toursun trbesi haclarn ve iyilemeyi mit eden ktrmlerin devaml olarak akn ettikleri bir yerdi. nsanlarn bu gibi azizlerin trbelerine gvenmeleri bazen sahtekar adamlarn yapt dini hilelerin bir sonucuydu. Acenteler aslnda Fransann baz blmlerine seyahat dzenliyorlar ve bulduklar eyleri azizlerin hakiki kalntlar olarak insanlara sunmak iin, papazlarla ibirlii yapyorlard. Yaygn olarak byle elde edilen kutsal kalntlarla rahiplerin hilesinin balantl olduuna dair genel bir phe vardr. rnein 1010da Bordox yaknnda St. Angelyde yerel bir rahip, John the Baptistin kafasn bulduunu iddia etti. Bylece yeni trbenin byk poplaritesi karsnda, dier hac merkezlerinin kskan mlk sahipleri tarafndan sahtekarlkla sulandlar. Fakat sonunda ruhban aratrma komitesi kutsal kalntlarn doruluunu onaylad12. Fransz trbeleri nemli olmasna ramen, birok insan Pirenelerin kuzey blgesinden, uzaktaki Compostelaya, sekizinci yzylda bulunan havari St. Jamesin mezarna gitmekteydi. Kutsal yerlerin ziyaretinin fazlasyla revata olmas yznden, bu yolculuklarn emniyeti iin, dzenli gzergahlar ve zerlerinde rahipler tarafndan idare edilen misafirhaneler tesis edildi. Batdaki bu trbelerin en nls Romadaki St. Petern mezaryd. Kuzey lkelerindeki asilzadeler, bu nl havarinin kilisesinde ibadet etmek iin Alpler zerinden uzun ve zorlu yolculuk yapyorlard. Sk sk birok prens, Roma bayramlarnda hizmette bulunduundan, ehir uluslararas bir kongre grnmn almt13. Btn haclklar iinde en deerlisi kutsal diyara, yani Kudse ynelik yaplan haclkt. Kudse haclk yapan birinin btn gnahlarndan dolay olan borlar iptal oluyordu. mparator Konstantinin annesi, Kudse 326 ylnda11 12

Warren O. Ault, Europe In The Middle Ages, Boston, 1937, s.331. Carey, Medieval World, s.496. 13 Carey, Medieval World, s.496-497.

8

yapt bir haclk srasnda Gerek Ha bulduunu syledi. Bu tarihten sonra btn ortaalar boyunca devaml bir hac seli Kudse akt. Dini canlanma dnemlerinde bu aknt tufana dnt14. Altnc yzyln sonuna doru batl haclarn bu kadar ok olmas yznden, Papa Byk Gregory onlar iin Kudste kalacaklar bir yurt ina ettirdi ve egemenlii dahilindeki hac gzergahlar boyunca onlara yardm edilmesi iin dzenlemeler yaptrd. Yedinci yzylda Mslmanlarn hakimiyetiyle birlikte, Douda seyahat etme artlar Hristiyanlar iin biraz daha zorlamt. Fakat, daha sonraki yzyllarda hac yolculuklarnda bir kesilme olmad. Gerekten de Hal seferlerinden hemen nceki yzylda, batllarn Filistine yaptklar hac yolculuklarnda dikkat ekici art olmutur. Ortaa kaytlarna gre Kudse sekizinci yzylda 6 hac yolculuu, dokuzuncu yzylda 12, onuncu yzylda 16, ve on birinci yzylda ise 117 hac yolculuu yaplmt15. On birinci yzyl hac yolculuklar o kadar byk ve o kadar iyi organize olmulard ki, adeta Hal seferlerine benzedikleri iin onlar askeri seferlerden ayrt etmek olduka gtr. 1064de yedi bin kiilik bir Alman grubu Rhinlandlardan16 yola kt. Fakat Kudse varamadan ekya gruplar ve yamaclar tarafndan birok defa taciz edildiklerinden, kendi hayatlarn kurtarmak iin silahlanmak zorunda kaldlar. Sonunda onlara kutsal ehre gelip giderlerken, Mslman birlikler tarafndan eskortluk hizmeti verilmee baland17. Akas, Mslman otoriteler hac yolculuklarna kar deillerdi. On birinci yzylda blgeye Seluklu Trklerinin hakim olmasndan sonra bile, batllarn Kudse Kutsal Mezar ziyaret etmeye, gittike artan saylarda devam etmeleri olduka nemlidir. Fakat Trklerin gelmesiyle beraber blgenin yerli Hristiyan halk ve hac kafileleri ilk balarda baz skntlar yaadlar. Bununla birlikte Kudsn yeni fatihleri Trkler, kendilerinden nce Araplarn uzun zamandan beri bildikleri eyi rendiler: Kuds, hac ziyareti iin gelenAult, Middle Ages, s.332. Ault, Middle Ages, s.332. Kaynaklarn vermi olduu bu bilgiler ok ilgintir. Demek oluyor ki, hac yolculuk saysnn on birinci yzylda aniden artmas ile, Kudse olan dini ziyaret duygusunun hzl bir ekilde Hal seferlerine dnmesi arasnda dorudan bir balant vardr. 16 Ren Nehrinin orta ksmndaki blge. 17 Carey, Medieval World, s.497.15 14

9

Hristiyanlardan dolay kazanl bir ehirdi. Byk miktarlarda paralar kutsal mezarlarda ibadet yapmak isteyen Hristiyan tvbekarlarn cebinden ehre akmaktayd. Yakn zaman iinde Trk fetihileri, Hristiyanlarn Kuds ziyaret etmeleri iin mevcut btn sknt verici engelleri kaldrdlar. Fakat buna ramen beceriksiz idarecilerin okluu ve blgenin istikrarszl, Hristiyanlar iin Kudse yaplan hacl zor ve ounlukla azap verici bir grev haline getirdi18. Fulk of Anjou ve dk Robert of Normandy gibi kilise adamlarnn ve asillerin liderliindeki birok ufak gruplar, Kudse tehlikeli yolculuklar yapm ve memleketlerine dndklerinde yaadklar gerek skntlara hayal rn hikayeler de eklemilerdi19. Trklerin Kudste bulunan kutsal yerleri tahrip ettii ve Hristiyan haclara yaplan zalimce aalamalarn tahamml edilemez boyutlara geldiine dair kkrtc haberler Batya oalarak ulamaya devam etti20. Bu hikayeler, Bat Avrupann Mslmanlarn vahetleriyle ilgili inanlarn etkili bir biimde arttrd, Hristiyan fanatizminin alevlerini krkledi. Vahet hikayeleri Avrupadaki savalarn sadece macerac ruhlarn canlandrmam, ayn zamanda Mslmanlara kar derin bir nefreti de aa karmt. Modern aratrmaclar, Trkleri Hristiyan haclara kt davranmalar ve kutsal yerlere kar saygszlk yaptklar konularnda temize karmaktadr21. Anadolu ve Suriyedeki Hristiyan nfus, Hal seferlerinin hemen ncesindeki periyotta blgedeki atma ortam yznden sknt yaam olabilirlerdi. Fakat Batda Trkler hakknda anlatlanlarn byk bir ksm, slam kart propagandalardan baka bir ey deildi. Bununla birlikte, bu gibi psikolojik gelimeler Hal seferlerinin nedenleri iin zemin oluumunu kolaylatrd22.

18 19

Madden, Concise History, s.5. M.M.C. Calthrop, The Crusades, London, 1967, s.15. 20 Carey, Medieval World, s.497. 21 Ault, Middle Ages, s.335. 22 Carey, Medieval World, s.497.

10

C. On Birinci Yzyl Bar Hareketi : Bat Hristiyan alemi Filistine olan ilgilerini gelitirirken ve Trklere kar kzgnlklar oluurken, bu arada Fransada popler bir bar hareketinin ykselmesi Hal seferi ruhunun gelimesine yardm etti. Bu, on birinci yzyl bar hareketi, 1095de Clermontda olduu gibi, Hal meclislerinin toplanmasn kolaylatrd ve Franszlarn Hal seferlerine zel ilgisini ekti. Hal seferlerinden yzyl kadar nce Fransann dini ve laik snf23, ibirlii yaparak toplumsal olaylarn barn karlarna gre hareket ettirilmesi iin meclisler dzenlemi ve organizasyonlar tertip etmiti24. Onuncu yzyln sonlarnda Fransann gneybatsndaki Charrouxda (Cluny Manastrnda) piskoposlar meclisi ok eskiden beri devam eden i savan ktlklerine ve bu blgedeki ekyalk olaylarna kar ibirlii iinde hareket etme karar aldlar. Sonu, Tanrnn Bar idi25. Kilisenin mal varl ile adamlarna, silahsz yolculara ve kyllere yaplan saldrlar kilise tarafndan aforoz edildii gibi ilave knamaya da maruz braklyordu. Bu, sava olmayan kesimin tarafszlnn ilan edilmesinde etkili olmu ve bir eit manevi cezalarla zorlanmtr26. eyrek yzyl iinde bu fikir btn Fransada yayld. Her yerde toplanan asiller bara itaat edeceklerine ve destekleyeceklerine sz verdiler. Bu arada dzenlemeler ierdeki kylnn hayvanlarn, zm balarn ve meyve bahelerini de koruyacak ekilde geniletildi. Sradan halk genelde bu harekete destek verme eilimindeydi. 1033de Limogesde sradan halkn da katld bir miting dzenlendi. Ellerini havaya kaldrarak bar, bar, bar diye bararak desteklerini gsterdiler. ok gemeden rahipler bir ok blgede eitli organizasyonlar23 24

dzenleyerek,

bar

bozanlara

kar

ar

yaptrmlar

Kiliseye mensup kiiler haricindeki soylular snf. Krallar, prensler, dkler, lortlar, baronlar vs. In Demirkent, Hallar, Diyanetin slam Ansiklopedisi, 14.Cilt, stanbul 1996, s.527. 25 Dokuz ve onuncu yzyllardaki Viking, Hun ve slami istilalarn yan tesiri olarak Bat Avrupa birok bakmdan silahl kamp haline gelmiti. Silahl valyeler ve eitilmi piyadeler her yerdeydi. Krallar hemen hemen kendi vasallar zerindeki hakimiyetlerini kaybetmi, ve bu yzden krallklar zerindeki en ufak bir para bile bamszlklarn talep edebilmiti. Merkezi otorite olmadan bu ekilde savalarn oalmas beraberinde su orannn artn da getirdi. iddet insanln tand tek otorite haline gelmiti. Kyler yaklp yklyor, ocuklar ldrlyordu. Tanrnn Bar, ite bu durum karsnda toplumun ve kilisenin daha fazla zarar grmesini nlemek amacyla, kilise tarafndan balatlan rgtl almalarn rn olarak ortaya kt. Madden, Concise History, s.6. 26 Carey, Medieval World, s.498.

11

uygulanmasn kararlatrd. On birinci yzyln ortalarnda Hristiyanlar, Fransada kap kap dolaan rahipler tarafndan, i savaa son vermek iin bar bir Hal seferine arldlar27. 1027 ylnda bar hareketi, dier bir adyla Tanrnn Barnn yaylmas sava olmayan kesimin saldrlardan muaf tutulmasn beyan ediyordu. Dahas Hristiyanlar arasndaki sava, muhakkak kutsal gnlerde yasaklanacakt. lk nceleri bu yasak sadece pazar gnleri iin uyguland. Fakat daha sonra perembe akamndan pazartesi sabahna kadar olan btn hafta sonunun yannda, paskalyadan nce gelen byk perhiz gnleri gibi kutsal dnemleri de kapsad. Baz blgelerde sava iin ak mevsim (sava yasann olmad gnler) bir senedeki gnlerin yarsndan daha az bir sreye kadar azaltld. Eer mtareke sk bir ekilde uygulanabilir olsayd, bunun byk ekonomik avantajlar olacakt. Tarlalar ekme ve rnleri toplama ileri genellikle kapal sezona denk gelir ve bylece teorik olarak kyllerin retimi korunurdu28. Gerek mtareke gerekse bar hareketleri etkili olmak iin idealdi. Rakibin balca ekonomik kaynaklar malikanesi olduu iin, feodal bir sava onlar askeri sefer srasnda salam brakamazd. Ulusal krallar kraln bar denilen yasalar uygulayncaya ve dzenlemeleri yapncaya kadar i sava problemi zlmeyecekti. Fakat bar hareketi bunun iersinde o kadar nemliydi ki, toplumun yaygn gr bunun bir toplumsal dava haline geldiini gsteriyordu. Bu durum, Hal seferleri zerinde en fazla etkili olan eydi. Ruhban snfna mensup yeler, ite fesatlara kar kamuoyuna ynelmesini renmilerdi ve bu temayl, ok gemeden Mslmanlara kar yneltildi. Dahas bar ve mtareke hareketlerinin uygulamasnn olduka baarsz olmas, Hal seferlerinin nemini daha ok arttrd. Feodalitenin sava meyillerinin farknda olan papann, onlarn bu zelliini baka kanallara sevk etmek istemesi tesadf deildi. Papa ve dier dini liderler eer bu sava valyelerin, Trk ve Mslmanlara kar savaacak

27 28

Carey, Medieval World, s.498. Carey, Medieval World, s.499.

12

olurlarsa, birbirleriyle savamak iin vakit bulamayacaklarna inanyorlard29. Yani Papa II. Urban, Doudaki Hristiyan yoldalarna yardm etmek istedii kadar, Hal seferleriyle birlikte yaplacak d savalarn, i savalarn yerini alacan hesap ederek, Batdaki insann yararna kullanmak niyetindeydi. O halde Hal seferleri, bu ynyle de, mtareke ve bar hareketlerine ilave bir katk olarak amalanmt30.

D. Papa II. Urbann Hal Seferi ars (27 Kasm 1095): Urbann Hal seferi iin yardm ars yeni bir olay deildi. Daha nceki papalar, zellikle X. John (914-928), II. Sylvester (999-1003) ve VII. Gregory (1073-1085) Hristiyanlara kllarn Mslmanlara kar kullanmalar iin arda bulunmulard31. Bu yzden II. Urban, bir Hal seferi nerdiinde daha nceki papalk teamllerini takip etmi oldu. Bir yldan daha ksa bir srede, nl Clermont urasndan nce, kuzey talyada Piecenzada, belki de kamuoyunun tepkilerini lmek iin fikrini aklamay denedi. Urbana ballklar gsteren bir toplant dzenlendi ve papaln azl dman IV.Henry knand. Drt bin kadar din adam olmak zere, on binlerce kiinin toplantda hazr bulunduu sylenir. Fakat bu teebbsler balangta fazla etkili olmad. Kaydedilen tek olay, stanbuldan gelen imparatorluk ekibinin stanbulun surlarna dayanm olan Trklere kar yardm arsnn olduu ve papann birok kiiden bu arya cevap olarak yeminle sz alddr. Burada dikkat edilmesi gereken ey, Papann bu teebbsnn, Bizans imparatorunun yardm talebine cevap olduu ve hedefinin de stanbulu Mslmanlarn istila tehlikesinden kurtarmak olduudur32. Ayn yln (1095) sonlarnda, 27 Kasm Sal gn, Papa Urban, Fransada Clermontta Hal seferi arsn bir baka tarzda tekrarlad33. Baz ynleriyle29

Carey, Medieval World, s.499; Madden, Concise History, s.6; Karen Armstrong, Holy War The Crusades And Their Impact On Todays World, New York, 2001, s.3. 30 John France, Victory In The East A Military History Of The First Crusade, Cambridge, 1994, s.7; In Demirkent, Hal Seferleri, stanbul, 1997, s.6. 31 Carey, Medieval World, s.499. 32 Carey, Medieval World, s.500; Ernest Barker, The Crusades, Oxford, 1923 33 Demirkent, Hal Seferleri, s.5; Madden, Concise History, s.7-8; Feridun Dirimtekin, Hal Seferlerinde nn ve Eskiehir Meydan Muharebeleri, stanbul, 1946, s.12.

13

Clermont meclisi sradan bir kilise meclisine benziyordu. Bu meclis ruhani politikalarla ilgili eitli konular ele ald. Bunlarn arasnda Tanrnn bar ve mtarekesini yeniden yrrle sokmak da vard34. Bu bar ve mtareke hkmleri bir sonraki yl dier Fransz meclislerinde de resmen ilan edildi35. Hal seferi ars halka ak olan son oturumda, toplantnn dokuzuncu gnnde bu kadar ok insan ieri alabilecek kadar geni bina olmadndan dolay ehrin dnda ak havada yapld. Onlarn arasnda 250 piskopos ve ba rahip ile, daha alt rtbeden birok din adam ve birok blgeden saysz insan hazr bulundu36. Zamann kaytlarna gre papann daveti olduka etkiliydi. Direkt olarak sava kesime hitap edilmiti. Onlara, Hz. sann doumuyla mehur olan, hayatyla gzelleen, ektii skntlarla kutsanan, lmyle insanlarn gnahtan kurtulduu ve mezaryla yceldii bir lkenin artk Trklerin elinde bulunduunu hatrlatt37. Fransann Hristiyan askerleri birbirleriyle olan mcadeleye ara vermeye, gnahkar insanlarn ellerinde bulunan lkeyi ve kutsal mezar zgrletirmek iin harekete gemeye arld. Piecenzadaki arsnn tersine, Papa burada, Bizans ve stanbulun durumuna az yer verdi. Fakat, haclarn Filistine yaptklar hac yolculuklar srasnda ektii skntlar ve Trklerin Hristiyanlara kar iledii szde vahetler ile kiliselere yaplan ykc saldrlar ayrntlaryla anlatlarak vurguland38. Urbann konumasnda bu konuyla ilgili szler u ekildeydi:Onlar (Trkler) Tanrnn kiliselerinden bazlarn tamamen yktlar ve dierlerini kendi ibadetleri iin kullanlr hale dntrdler. Mihraplar pisleterek ve boyayarak tahrip ettiler. Hristiyanlar snnet ettiler ve snnet srasnda akan kan mihraplara srdler, veya vaftiz kurnalarna akttlar. Onlar (Trkler), Hristiyanlarn kann deerek ldrmeyi, barsaklarnn ularn karp kaza balamay seviyorlard. Barsaklarndan kaza baladklar kurbanlarn krbalayarak, i organlar dklnceye kadar kazn etrafnda dnmesini salyorlard. Ve bu ekilde insanlar ld. Yine onlar, bir ksm insanmz da gene kaza baladlar ve ok yamuruna tutarlarken, dier bir ksm insanmz elleriyle bodular. Veya plak klla tek vuruta kafalarn uurupAult, Middle Ages, s.335; Mukadder Yldz, Fulcherius Carnotensis Birinci Hal Seferi Vakayinamesi Kitap1, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1999, s.10 35 Carey, Medieval World, s.500. 36 Carey, Medieval World, s.500; Demirkent, Hal Seferleri, s.5. 37 Carey, Medieval World, s.500. 38 Carey, Medieval World, s.500-501; Demirkent, Hal Seferleri, s.8; Madden, Concise History, s.8.34

14

uuramayacaklarn grmeye altlar. Ya zorla rzlarna getikleri kadnlarn yaadklar oklar hakknda ne diyebilirim?39

Urban, bu hikayelerle ilerinde zaten sava Hristiyan kltr bulunan valyelerin kanlarnn kaynamasn salamak istemiti. Bu dava iin savaarak leceklerin gemi btn gnahlarnn affedileceine ve cennete girite onlara nclk tannacana dair sz verildi40. Papa ayrca dinleyicilerini materyalist elerle de motive etti41. Muhtemelen o srada Fransada ei grlmemi bir alk yznden skntda olan halkn dncesini biliyordu. Onlara nfusun ok yountopraklarn ise zar zor yetecek kadar az olduu kendi anavatanlarn terk ederek st ve baldan rmaklar akan bir lkelezzetlerin bol olduu ikinci bir cennet diye tanmlad yere gitmelerini srarla tavsiye etti42. Urbann anlatm iin gereinden ok daha fazla ekiciydi. Bu nedenle kalabalk dinleyiciler arasnda byk bir heyecan uyandrd. Kaytlara gre Papa szn bitirir bitirmez orada bulunan herkes hep bir azdan fkeyle ve yksek sesle deus vult! (Tanr istiyor!) diye bararak hareketlendi. Daha sonra bu kelimeler Hal seferlerinin sava slogan oldu43. Her bir Hal, yeminlerinin bir sembol olarak gslerinde ha iareti bulunan elbiseler giyindiler. ok gemeden hemen yzlerce insan halanmak, yani Hal seferine katlacana bir eit yemin treniyle sz vermek iin bizzat Papann nne geldiler44. Meclisin son oturumunda piskopos Ademar of Le Puy Hal seferinin resmi lideri olarak seildi. Hareket zaman bir sonraki yazn sonlarna doru, 15 Austos 1096, olarak belirlendi45. Bylece nl Clermont uras sona erdi. Bundan sonra, bu toplanty Hal seferi propagandasnn geni ve kontrol edilemez kampanyas izledi. Papann Clermontdaki kelam buradan etrafa yayld. Resmi kkrtclar ve vaizlerin yan sra Bat Avrupada kendini bu i iin grevli sayan kiiler deMadden, Concise History, s.8-9. Ault, Middle Ages, s.336; Rait Erer, Trklere Kar Hal Seferleri, stanbul, 1993, s.27. 41 Demirkent, Hal Seferleri, s.8; France, Victory, s.10. 42 Carey, Medieval World, s.501. 43 Dirimtekin, nn ve Eskiehir, s.12; Madden, Concise History, s.9; Ault, Middle Ages, s.336. 44 Demirkent, Hal Seferleri, s.9; Carey, Medieval World, s.501; Madden, Concise History, s.10. 45 Barker, Crusades, s.12. Bu tarih ayn zamanda Meryemin ge uu yldnmne rastlamaktayd. Demirkent, Hal Seferleri, s.6.40 39

15

grld. Her eit ve mevkideki insanlar her eylerini brakarak bunlarn pelerinden gittiler. Fakat, sadece adamlar deil, kadnlar ve ocuklar da bunlarn arasnda idi. En etkili vaizler arasnda kukusuz Papann kendisi vard. Clermontdan sonraki dokuz ayda gney ve orta Fransay dolaarak byk hitabet sanat ve hareketleri organize eden kabiliyeti ile insanlar davasna ard. Papann kendisi Fransa doumluydu. Bylece, Hal seferleri davas, oradan balad46 ve onlarn milli meselesi olarak devam etti. Fransz hareketi ksmen onun bu dnemdeki abalar yzndendi. Franszlarn sz konusu faaliyetlerde faal roller almalar neticesinde bugne kadar Avrupallar, Yakn Douda Franklar olarak bilindiler47. Papa II.Urbann Clermontta yapt arnn iki resmi hedefi vard. Bunlardan biri, Dou Roma mparatorluunu yani Bizans Trklerin tehdidi altndan kurtarmak; ikincisi ise, kutsal topraklar, yani Filistini Mslmanlarn elinden alarak zgrletirmek idi48. Fakat Urbann bu ary yapmasnn arkasnda daha baka amalar da vard. Eer Seluklu Trklerinin tehdidindeki stanbul derse, btn Dou Avrupa slam yaylmaclna ak hale gelecekti49. Dahas Papa, kesinlikle Bizans ile yaplacak bir ibirliinin, 1054deki blnmenin50 sebep olduu Hristiyanln dankln iyiletireceine inanyor ve bu yolla Doudaki Ortodoks kiliselerini Romaya balamay umuyordu51. Urbann kafasndaki bir baka ama da, Avrupadaki Hristiyanlar ortak bir davada birletirerek i sava ortamna son vermek idi52. Ayrca gizliden gizliye

Barker, Crusades, s.13; Dirimtekin, nn ve Eskiehir, s.12; France, Victory, s.11. Ault, Middle Ages, s.335; Amin Maalouf, Araplarn Gzyle Hal Seferleri, (eviren: M.Ali Klbay), stanbul, 1997, s.9. 48 Marcus Bull, The Diplomatic Of The First Crusade, The First Crusade Origins And, Impact, Manchester And New York, 1997, s.44; In Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu ve Hedefleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi Prof.Dr.Hakk Dursun Yldz Hatra Says, stanbul, 1994, s.72. 49 Dirimtekin, nn ve Eskiehir, s.11; Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.72; Alfred Duggan, The Story Of The Crusades, New York, 1964, s.21. 50 Hristiyan alemi bu tarihte ikiye blnm, ve stanbuldaki Dou Kilisesi Romadan ayrlmt. Friedrich Heer, Medieval World Europe 1100-1350, New York, 1962, s.97ye baknz. 51 Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.68-69; Saunders, Aspects Of Crusades, s.21; Robert P.Lockwood, The Battle Over The Crusades, , (8.07.2004) 52 Demirkent, Hal Seferleri, s.6; Madden, Concise History, s.6; Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.74.47

46

16

g mcadelesi iinde olduu Avrupann krallar ve soylularna kar stnlk salayarak, onlar kendi ruhani liderlii altna almak da niyetleri arasndayd53.

E. Hal Seferleri ve Haclk : Cokulu belagata ramen Hal seferleri, kelimenin tam anlamyla bir kutsal sava deildi. II. Urban, Hristiyanlk sava teorisine hayrseverlik ve haclk gibi dier prensipleri de kartrd. Clermontta VII. Gregorynin yapmak istedii, fakat uygulayamad ary yayd. Urbann yenilii, Kk Asyann geri alnmas syleminin zerine Filistinin zgrletirilmesini vurgulamak ve buna haclk fikrini balamak oldu54. Hallarn her biri bu giriime hac yemini ederek katldlar. Ha alma, Ha kabul etme veya halanma denilen, kiilerin Hal seferine katlacaklarn kabul ettii ve yeminle sz verdii tren srasnda her bir Hal, sann yatt ve yceldii yerdeki Kutsal Mezara ha edeceine dair yemin etti55. nk byle bir yolculuun zorluklar ve byk maliyeti yznden katlanlarn hac olarak gnahlardan arnmas itici bir g olacakt. Bir Halnn topraklar ve mal varl o dnnceye kadar kilisenin korumasnda kalacakt. Nihayet, onun bir hac olarak statsnn belirlenmesi iin, elbisesine basit bir ha iareti dikildi. Bu yzden Hallar kendilerini haclar veya ha tayclar olarak tanmlamlardr56. Hal seferleri belki bir haclk grevi olabilir, ama bununla birlikte tuhaf bir haclk grevi idi. Halanm binlerce kii kl, zrh ve dier sava enstrmanlarn beraberlerinde haclk yaparken tadlar. Yakn Dounun deiken koullar yznden Kudse giden haclar, keselerindeki para yznden sk sk kendilerini rahatsz eden her trl korsan, yol kesen ekya ve ayak53

Spiel Vogel, The Crusades, , (17.09.2002) 54 Madden, Concise History, s.7-11e baknz. 55 Halandklar halde sefere gitmeyenlere papa, aforoz dahil baz yaptrmlar uygulad. O dnemde aforoz kuru bir laftan ibaret deil, insan cemiyetin iinde yaayamayacak duruma sokmakt. Fuat Carm, Tarihin Trke Ykledii etin Grev Hal Seferleri Katalanlarn Saldrs Trkler ve Trkopoller, stanbul, 1999, s.15. Ayrca bu yeminle ilgili ayrntl bilgi iin, Saunders, Aspects Of Crusades, s.53e baknz. 56 Madden, Concise History, s.10.

17

takmna kar kendilerini korumak iin, gerektii kadar yanlarnda silah bulunduruyorlard57. Bu durum da, yle olsa bile, Hal seferindeki haclarn ekibi, sava iin eitilmi ve sadece savunma amacyla deil, ayn zamanda fetih amacyla da hazrlanm binlerce askerden olumaktayd58. Dardan bakldnda Hal seferleri muazzam ordularn sann dmanlarna kar organize edildii ve ynetildii eklinde grlmekte idi. Fakat ordunun iinden bakldnda ise, tablo olduka farklyd. Her bir Hal kutsal mezara ulamak iin, Hal yemini etmiti. Bir askerin Hal ordusuna sadakatini, feodal zorlamalar, aile balar, arkadalk veya korku belirlerdi. Halanan byk lort kendi vasallarn komuta edebilecekti, doal olarak dierlerini komuta etmesi beklenemezdi59. Hal seferine katlan dier gl lortlar da yle. ef olarak bir komutan semek adetten ise de, bu unvan sadece onursald. Hatta Hal seferlerinin krallar bile, Hal seferleri boyunca kontrollerini devam ettirmede zorlandlar. Romada bulunan uzaktaki Papa da asla mdahale edemezdi. Bir Hal seferi ordusu, aslnda kabaca ayn yne giden ve kabaca ayn amalar olan askerler, rahipler, hizmetiler, ve dier taraftarlardan oluan iyi organize olamam bir kalabalkt. Bir kere baladktan sonra, bir rzgar veya bir denizden daha fazla kontrol edilemezdi60. Hal seferi bir haclk grevi olarak vaaz edildii iin, bir kutsal hayr ii, bir eit yardm ve kefaret olduu iin, arya uyan kiiler yalnzca kuvvetli ve salam kiiler deildi61. Kadnlar ve yal adamlar da, kurtulu iin byk bir itahla kocalar ve oullar gibi halanmay yaygara kopararak istiyorlard62. u aktr ki, II. Urban, Hal heyecannn kontrol edilerek ynlendirilebilecei dzenli askeri bir sefer planlyordu. Bu nedenle Papa, piskoposlarna ve vaizlerine orduya katlmaya elverili olmayanlarn yeminlerini kabul etmemeleri iin talimat verdi. Yemin etmi olanlarn da yeminlerini yok sayd. Urban, keilere de manastrlarndan ayrlmay ve papazlarn ruhani blgelerini terk etmelerini57 58

Carey, Medieval World, s.497; Madden, Concise History, s.10. Madden, Concise History, s.10. 59 John France, Western Warfare In The Age Of The Crusades 1000-1300, London, 1999, s.204 60 Madden, Concise History, s.10. 61 Madden, Concise History, s.11; Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.72. 62 Armstrong, Holy War, s.3.

18

yasaklad.

Kllaryla63

savaamayacak

insanlar

ibadetlerini

evlerinde

yapmalydlar . Bununla birlikte ok sayda zavall, hasta, ok yal veya ok gen ve dier elverisiz insan papann duyurusuna ramen haland64. Grld gibi tasarlanan Hal seferi daha nceki hac yolculuklarndan olduka farklyd. Hal seferine katlanlarn Kutsal Mezar ziyaret edecek birer hac olduklar vurgulanyor, ama her nedense ibadet olarak hac yapma her yataki ve durumdaki insan iin geerli olduu halde, bu imkan sadece savaabilecek durumda olanlara verilmek isteniyordu. O halde Hal seferleri bir hac yolculuu deil, Hallar da hac deillerdi. Haclk fikri sadece Hal seferleri iin ilave bir motivasyondu.

F. Hristiyanlarn Hal Seferine Katlma Nedenleri : Bu noktada, niin bu kadar ok insann, bu kadar ok blgeden ve sosyal snftan Hal seferleri macerasna katldklarn dndmzde u sorular aklmza gelmektedir... Piyer Lermitin kyl etelerini ve daha sonraki aylarda da onlar takip eden silahl adamlar tevik eden, heyecanlandran ey neydi? Bu balca, dinin manevi ars myd? Yoksa en bata maddi motifler mi geliyordu? Akas, ortaa insan zamanmzn halkna gre, dini faktrlerden ok daha fazla etkileniyordu. Hac yolculuklar Hristiyan aleminin dikkatini canl bir biimde kutsal diyara (Filistine) ekiyordu. Birok dindar batl, dini ballklarnn en u noktas olarak kutsal mezar ziyaret etmeye istekliydi. II. Urban ve sonraki papalar manevi dller olarak bu gibi aktiviteleri tevik ediyorlard. Hayat boyunca klmas zor gnaha batm sulularn dahi, samimi bir pimanlk ve ruh haliyle yapacaklar bu tehlikeli yolculuk sonunda btn

Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.73; Ronald Finucane, Soldiers Of The Faith, London, 1983, s.27. 64 Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.73; Ault, Middle Ages, s.336; Barker, Crusades, s.13; Frederich Duncalf, Clermont to Constantinople, A history Of The Crusades, Vol.I, Madison, Milwaukee and London, 1969, s.254.

63

19

gnahlarndan kurtulacaklar vaad ediliyordu. Bylece, birbiri ardnca sralanan Hal ordular, ruhlarn kurtarmak isteyen kalabalk halk tarafndan geniletildi65. Bununla birlikte Hal ordularnn azizlerden olutuunu sylemek ok yanltr. ster inanl olsun, ister olmasn en dindarlarnn bile materyalist beklentileri vard. Sadece Hallar ve ailelerinin mal varlklar kilisenin korumasna alnmam, ayn zamanda mevcut vergiler ve takipteki borlar iin zorunlu bor ertelemesi de ilan edilmitir66. Zamann bir yazar u ekilde iaret eder:Bazlar Douya merakn gidermek iin, dierleri de lkede yoksulluktan sknt iinde yayorlardyoksulluklarna son vermek iin; dierleri borlarndan, yerine getirilmesi gereken grevlerden ve iledikleri sulardan dolay hak ettikleri cezalardan katlar67.

Aka grnen o ki, o dnemde birok Fransz halk iin yoksulluun ekonomik basks tahamml edilemez safhadayd68. Hal dnemlerine ait kaytlara gre:Franszlar bu dnemde ok ac ektiler, kt rnlerhububatn fiyat artmtpara canls tccarlar fiyatlarla istedikleri gibi oynuyorlard. ok az ekmek vard ve ok pahalyd. Fakirler onun yerine kk ve yeillik yiyorlard69.

Sadece alk deil, ayn zamanda yoksulluk, bor ve dier tahamml edilemez durumlar da bireyleri, gruplar ve hatta toplumlarn btnn Hal seferi arsna cevap vermeye zorlad. Kuds, st ve baln akt bir lke deil miydi? Niin alk eken fakir kyller II. Urban ve Piyer Lermit gibi adamlarn arsna cevap vermemeliydi? Birok Hal Filistine gitmek iin daha ok, ayn tarzda balam olmalyd70. Ortaa tarihileri yle kaydeder:Hibir ey srlarn atlar gibi kullanan, iki tekerlekli kyl arabalarnn zerlerinde pl prt ve ocuklar olduu halde eken zavall insanlar grmek

65

Carey, Medieval World, s.504; John France, Patronage And Appeal Of The First Crusade, The First Crusade Origins And Impact, Manchester, New York, 1997, s.9. 66 Carey, Medieval World, s.504-505. 67 Carey, Medieval World, s.505. 68 Carey, Medieval World, s.505; Demirkent, Hal Seferleri, s.8; Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.76 69 Carey, Medieval World, s.505. 70 Carey, Medieval World, s.505.

20

kadar dokunakl deildir. Her kalede, her kasabadaocuklar ellerini uzattlar ve burasnn Kuds olup olmadn sordular71.

Bir Alman yazar, vatandalarnn kalabalk valye srlerine, gruplar halinde gelen yaya askerlere, sradan halka, kadnlara ve ocuklara lkelerinden geerken nasl kmseyerek gldklerini anlatr72. Muhtemelen grnen o ki, asiller ve sradan halk halanrken daha iyi maddi koullar bulacaklarn ummulard. Malikanelerde serf olarak bir terfi anslar olmayan kyller, belki byk asil ailelerin gen ocuklarndan birinin yannda kendisi iin baka bir yerde zengin bir prenslik arayan, hrsl baronlarn sanca altnda yer bulmak iin isteyerek yola ktlar. Zaten feodal savalarn tevik edildii ey de bitmez tkenmez macera, sava ve Dounun gz alc blgelerinde yamalama dncesiydi. Ksacas kazanacak ok ey vard, buna karlk can skc tekdze hayattan baka, kaybedecekleri hibir eyleri yoktu73. Dikkat eken dier bir unsur da, talyan ehir devletleridir. Venedik zaten dou ticaretinde eski mttefiki Bizans imparatorluuyla beraber sz sahibi idi. Bat Akdenizi gvenlik altna alm olan Cenova ve Piza, Yakn Douda kendileri iin tutunacak bir kprba kazanmann yollarn aryordu. Onlar iin de Hal seferleri Tanrnn bir ltfuydu74. Daha birinci Hal seferi balamadan, Papann onlarn gemilerini kullanma istei ile ilgili grmesi devam ediyordu75. Hal seferine katlanlarla ilgili sylenecek bir ey de, Hal seferlerinin toplumdan dlananlar, yani Avrupada istenmeyen kiiler tarafndan donatlm olduudur:Aristokrat ailelerin babalarnn topraklar ve nvan zerinde hak iddia edemeyen ikinci ya da nc erkek ocuklar, hrsz baronlar, ekyalar, ie yaramaz ve agzl papazlar, iskele sanlar76, deniz korsanlar, dilenciler, arlatanlar, fahieler, maceraclar, artl tahliye olmu mahkumlar, adaletten kaanlar, eski sulular ve Avrupann yzeyindeki kir tabakasn oluturan dier ayak takm77.71 72

Carey, Medieval World, s.505. Carey, Medieval World, s.505. 73 Carey, Medieval World, s.506. 74 Jonathan Riley-Smith, The First Crusaders 1095-1131, Cambridge, 1997, s.17; W.Montgomery Watt, The Influence Of Islam On Medieval Europe, Edinburg, 1982, s.55. 75 Carey, Medieval World, s.513-514. 76 Hayatlarn sahilden topladklaryla kazanarak geinen insanlar. 77 Madden, Concise History, s.11.

21

O dnemin Fransas iin Voltaire, yle demektedir:Bu memleket, uslu durmayan, babo, zevke sefaya dkn, ou sefahatin srkledii cinayetlere dalm ve sefihliklerinden de utandrc bir cehalete batm yeni yeni senyrlerle doluydu. Papa bunlara sularn affedip, cennet kaplarn amak iin, kefaret olarak, en ok dkn olduklar eyi yapmay, yani talana atlmay teklif ediyordu78.

Canl ve etkili propaganda ile atelenen, Douda vaat edilen lke hikayelerinin cazibesine kaplan birok kyl yolculua katld. nk ilk kez olarak yaamlarndaki feodal kstlamalardan kaabilecekler ve zgrce hareket etmenin tadn alabileceklerdi. Onlar lkelerinde tutabilecek ok az heyecanl ey vard. Daha yksek kalitede yaamak iin hi imkanlar yoktu. Zaman g etmenin cazibeli grnd bir zamand79.

II. HALI SEFERLER NCES DOUNUN DURUMU

A. Malazgirt Sava (26 Austos 1071) : 1071 baharnda Bizans mparatoru Romanus Diogenes, kendinden emin bir ekilde byk bir ordunun banda, stanbulun surlarndan hareket etti. O zamanki dnyann en yal devletinin lideri, imparatorun arkasndaki binlerce kiiden oluan birlikler olduka etkileyici bir grnme sahipti. Batl tarih yazclarnn iddialarna gre, Romanusun grevi, Trk yamaclarnn her geen gn gittike artan srekli saldrlarndan, imparatorluunu korumakt. Takip eden sava, Romanusun egemenliine son noktay koyacakt ve daha da nemlisi tarih iin bu sava, Hal hareketini abuklatran unsurlardan biri olacakt80. Sradan geliigzel bakla Romanusun idare ettii imparatorluk, canl ve gl grnyordu. Yunanistan, Bulgaristan, Anadolu ve hatta Suriyenin Akdenizdeki kylarn da iine alan geni bir blgeye hakim idi. Bununla78 79

Carm, Tarihin Trke Ykledii etin Grev, s.17. Carey, Medieval World, s.506. 80 W.B. Bartlett, God Wills It! The Illustrated History Of The Crusades, London, 2000, s.1.

22

beraber, tarih iinde ok az bir aratrmayla dahi, imparatorluun o gnk koullar incelendiinde, bu bak asnn yanl olduu anlalacaktr. Gemi birka on yl iinde Bizans tahtndan liyakatsiz, ve beceriksiz imparatorlar gemiti. Bizzat stanbul iinde muhalif ve iktidar sabote edenler vard. Bu nedenle, hibir imparator tebaasnn sadakatine gvenmiyordu81. Romanus, her ne kadar erdemli biri olmasna ramen, birok halefi ve selefi gibi, derin bilgisine ters bir ekilde hareket edecekti. Cesur bir adam olmasna ramen, olaylarn gsterecei gibi, muhakeme gcnden yoksundu. Dier taraftan, Onun dmanlar pusuda hazr bekliyorlard. Ordudaki liderler arasnda birka kiinin Romanusa ball su gtrrd. Onlardan biri, Andronicus Dukasn oynad rol kesin ve felaketli olduunu ispat edecekti82. Bu ordudaki birok asker, paral askerlerdi. Birliklerin yars yerlilerden olumasna ramen, bunlar zayf donanml ve silahlyd. Yani, Bizansn paral askerlere gveni orantszd. Paral askerlerin sekin ksm dayanlmaz hcumlar olan Norman ar svarileri idi. Balarnda Roussel of Buileul adnda gl ve karizmatik bir lider vard. Norman paral askerlerinin birou gemite gvenilmez olduklarn ispat etmilerdi. Bunlar kendi lkesinin insanlarndan baka hi kimseye hizmet etmezlerdi. Dahas, imparatora sadakatleri de son derece kukuluydu. Romanusun onlarn gvenilmezlii ile ilgili kayglar, bakentten ayrldktan sonra gelen haberlerle artt. Yllardr Bizans mparatorluu, talyadaki elinde kalan son yerleri muhafaza etmek iin sava halindeydi. Romanus stanbuldan ayrlr ayrlmaz, imparatorluun talyada ellerinde kalan son nemli ehir Bari limannn dtn duydu. Buras, imdi gvenmek zorunda olduu paral askerlerin yakn akrabalar, Normanlar tarafndan ele geirilmiti83. Romanusun imdi karlamas gereken Mslman lider, tecrbeli sava, Alp Arslann komutas altndaki Trklerdi. Bizansllar son yllarda Msrllarla yakn iliki iine girmilerdi. Bu iki devlet arasndaki bir ittifak,81 82

Bartlett, God Wills It!, s.1. Bartlett, God Wills It!, s.1. 83 Bartlett, God Wills It!, s.1-2.

23

Trkleri blgeden atabilirdi. Alp Arslan, Msr ve Bizans arasn ksmen de olsa ayrmak amacyla, aknlarn zellikle Anadolu ilerine yapt. Romanusun onunla karlamak iin yolda olduunu rendiinde Halepteydi84. Sultan Alp Arslan meydan okumaya cevap vermek iin, Bizansllar karlamak zere sratle hareket etti (21 Nisan 1071)85. ki ordu birbirine yaklarken Romanus iki nemli hata yapt. Bunlardan biri bile ok ciddi, fakat ikisinin ortak etkisi ldrcyd. lk olarak, mparator yeterli miktarda nc birlikleri karmay gz ard etmiti. Bunun sonucu olarak da Trklerin hareketlerinden habersiz kald. kincisi, buna ilaveten, birliklerini blerek iki farkl yere sevketti. Romanusun nclndeki birlikler Malazgirt kalesine doru ilerlerken, geri kalanlar yakndaki Ahlat kalesini kuattlar86. Romanus, Trk ordusu neredeyse zerine gelinceye kadar Alp Arslann yaklatndan haberdar deildi87. Umutsuzca Ahlattaki birliklere kendisine katlmalar iin emirler gnderdi, fakat dman tehlikeli bir ekilde yakndayd. 19 Austos 1071de Trkler saldrmak iin hazrlandlar. Alp Arslan, ikiye blnm olmasna ramen rakibinin ordusunun bykl karsnda duraksad ve bar iin pazarlk yapmaya alt. Bununla birlikte Romanus, Alp Arslann kabul edemeyecei ok ar koullar teklif etti88. Diplomatik manevralar etkisiz kaldktan sonra muharebe balad. Sava, daha balangta Bizansllar iin ok kt gitti. Ufak bir Trk keif birlii pervaszca saldrdnda, onlar durdurmak iin gnderilen Bizans kuvveti, Trklerin nl bir sava taktii olan sahte ricatlarla oluturduklar pusuya doru srklendiler. Durumu dzeltmek iin dier bir kuvvet gnderildi. Fakat onlar ulatklarnda sadece cesetlerle karlatlar89.

Bartlett, God Wills It!, s.2. Alparslan Msrn fethi iin bir Fatimi devlet adam tarafndan davet almas zerine blgede bulunuyordu. 21 Mart 1071de Frat Nehrini getikten sonra Halepi kuatm ve kan dklmeden, bar bir ekilde Mirsat oullar hkmdar Mahmud tarafndan ehrin anahtarlarn teslim almt. M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi Alp Arslan ve Zaman, 3. Cilt, Ankara, 1992, s.25. 85 Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.25. 86 Bartlett, God Wills It!, s.2; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.27. 87 Bartlett, God Wills It!, s.2; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.27. 88 Bartlett, God Wills It!, s.2; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.28-29. 89 Bartlett, God Wills It!, s.2.

84

24

Trkler daha sonra dier geleneksel taktikleri uygulayarak ciddi bir ekilde saldrmaya baladlar. Bizans ordusu, Trklerin en nl silahlar oklarla donanml, srlerce atl tarafndan ember iine alnd. Bu atl okularn byk gruplar devaml olarak frsat kolladlar. Yapabildikleri yerde Bizans svarisi arkadan hcum etti, fakat Trklerin kamasyla ok snrl bir baar elde ettiler. Trklerin son derece hareketli olmas Bizansllarn kar ataklarndan korumasn kolaylatrd. lenin ilk saatleri itibariyle Bizansllarn gerilim ve hsran tahamml edilemez boyuttayd. Gerginlii zerlerinden atmalar iin geri ekilip toparlanmalar lazm gelirken, Romanusun aceleci doas sebebiyle tam tersi bir strateji uyguland90. Buna gre, emir ilerleme ynnde verildi. Trkler Romanusdan nce yavaa geri ekildiler ve onun birliklerinden ok az etkilendiler. Gece yarsna doru yorgunluk ve alkla karlaan Bizansllar kampa dnmek iin hazrlandlar. Durum tehlikeli olmasna ramen, felaket henz yoktu. Fakat ok gemeden o da geldi. Romanusun haberi olmadan Norman paral askerleri yardma gelmeyi reddetmilerdi. Daha da kts, Bizans ordusu iinde birok Trk paral askeri vard. Ksmen kan balar yznden, baz Avrupal yazarlarn iddialarna gre de, paralarnn denmemi olmas sebebiyle, bu Trkler kendi vatandalar Alp Arslann kuvvetlerine katlmaya karar verdiler91. Bizansllarn geri ekilii dzenli deildi. Ordular arasnda Trklerin hemen istifade ettii boluklar grnd. Romanus, dman karlamak iin tekrar geriye dnd. Bununla beraber ordunun nemli ksmna nclk eden Andronicus Dukas Ona katlmayacakt. Muhtemelen kendi kiisel hrsnn ve Romanusdan holanmamasnn etkisiyle geri ekilmeye devam etti92. Bu hareket Bizans ordusunu felaketli bir yenilgiye srkledi.

Bizans mparatoru Malazgirtte son defa harp meclisini toplad. Burada iki gr tartmaya ald. 1- Meydan muharebesi yapmak. 2- Tahkim edilen ordugahta kalarak dmann hcumunu beklemek. Daha nce olduu gibi, burada da mparatorun gzne girmek isteyenler hcum taktiini savundular. Gergin olan ve bir an nce sonu almak isteyen Romanus da harp meclisinde hakim olan bu gre uydu. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.32. 91 Bartlett, God Wills It!, s.2-3. 92 Bartlett, God Wills It!, s.3; France, Victory, s.153.

90

25

Romanusun birlikleri ve Andronicusun geri ekilen kuvvetleri arasnda ortaya kan gittike genileyen bir boluk Trkler tarafndan dolduruldu93. Romanusun n saf kk paralara ayrlarak direnmeye alt. Sa kanad bozuldu ve kat. Havann kararmasyla merkez de kt. Buradaki hibir insan ldrlmekten ya da ele geirilmekten kurtulamad. Romanusun altndaki at ldrld ve kendisi de ele geirilmeden nce yaralanmt94. Bu yenilgi boyutlar olan bir bozgundu. Birka muharebe sonucu belirlemiti. Bat Avrupa tarihinde Malazgirt savann nasl cereyan ettiinden daha ok, sonular anlatlmaktadr. Birka yzyl daha ayakta kalmasna ramen, Bizans imparatorluu bu savatan sonra uurumun kenarna doru kaymaya balad. nsan ve maddi kayplardan ok, bu nemliydi. Malazgirt iin en byk zayiat imparatorluun bizzat kendisinin ruhuna geldi. Bu noktadan itibaren dramatik olaylar zinciri balad. Yenilgi Kk Asya iin kyamet dneminin balangcn haber veriyordu. Bir zamanlarn bereketli lkesi ekilmemi bo bir le dnrken kyler moloz ynlar haline geliyor, yerli halk srlerini dahi alamadan Trklerden kayordu. Sleyman bn. Kutalm komutasnda ok sayda Trk, Anadolunun nemli blgelerinde ynetimi devralmak iin harekete geti95. Bununla beraber Trk birlikleri mahalli gler eklinde tekilatlanm olup, ibirliinden yoksunlard. Onlarn ou kendi topraklarna Daniment, Mengck ve aka gibi kendi liderleriyle sahip olmak arzusundaydlar. Alp Arslann lmnden sonra yerine Melik ah geti, fakat ona olan ballk olsa olsa szde bir ballkt96. Bizansllar Malazgirt yenilgisine umutsuzca etkili bir cevap vermenin yollarn aradlar. Romanus yokluunda tahtan indirildi. Daha sonra TrklerBartlett, God Wills It!, s.3. Bartlett, God Wills It!, s.12; France, Victory, s.6; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.34. 95 Malazgirt zaferinden sonra Sultan Alparslan, affettii ve kendine balad mparator Romanusun hazin sonuyla beraber Bizans tahtnda meydana gelen deiiklik zerine Turul Bey zamanndan beri devam eden Bizans siyasetine yeniden dnd. Bu suretle, kendisi Orta Asyaya doru ekilirken, bata Kutalmn oullar Sleyman ve Mansur olmak zere, birok Seluklu ehzade ve kumandanlarn Anadolunun fethine memur etmesiyle Anadoluda Trkleme hareketi ivme kazand. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.39. 96 Dirimtekin, nn ve Eskiehir, s.37.94 93

26

tarafndan salverilip geri yollandnda ise, onu canavarca bir lm bekliyordu97. Yerine geen mparator Michael imparatorluun kaybolan prestijini tamir etmek abasyla Anadolu ilerine bir sefer yollad. Bu kuvvetin bandaki liderlerden birisi Roussel of Baileul idi, ki onun paral askerleri Malazgirtte Romanusu terk etmilerdi. Ksa bir macera iinde, Roussel btn eski artakalan yapmack sadakatten de kurtularak alayc bir ekilde birlikleriyle beraber Trklere katld. Grev tamamen baarsz oldu98. Bizansn Anadolunun byk ksmndaki kalan kontrol hzla Bizansn elinden kayd. stanbulda birbiri pei sra gelen zorba imparatorlar tatl szlerle geldiler ve ksa bir sre sonra tekrar saltanatlarn kaybettiler. Planlarnda Trk paral askerlerini kullanmaktan daha farkl bir ey bulamadlar. Bizansllarn hala elinde tuttuu birka ehrin garnizonu da bu paral askerlere braklmt. ok az tekrar Bizans kontrolne geti. Malazgirtten sonraki on yl iinde Trkler, byk ehirlerinin birini stanbula sadece birka gn uzaklktaki znikte kurmulard99. Anadolu iinde sadece birka ehir dayand ve mparatorun szde vasallar olarak hayatta kaldlar. letiim aslnda var olmamasna ramen, Levant blgesindeki Kudsten sonra ikinci byk neme sahip olan Hristiyan ehri Antakya 1085e kadar ayakta kalabildi100. Fakat daha sonra kayboldu. Trkler byk bir azimle, Kk Asya boyunca, Ege kylarna kadar ilerlediler101. Ayn ekilde Suriye ve Filistine doru da yayldlar. Burada, o sralar Filistine hakim olan Msrl ii Fatmilerle atma iine girdiler. Onlarn slam anlay Trklerinkinden farklyd ve mezhep farkll iktidar kavgasna alet edilerek iki taraf arasnda dmanlk gdlyordu. Ak bir karlama uzun bir zaman

Bizansa dndnde gzleri kr edilen Romanus bir sre sonra ld. France, Victory, s.153. Anna Comnenaya gre ise, gerek Romanus Diogenes lmt, ve asla Bizansa geri dnmedi. Bu nedenle geri dnen ve gzleri oyulan kiiden Dzmece Diogenes diye bahseder. Anna Comnena, Alexiad Malazgirt Sonras, (eviren: Bilge Umar), stanbul, 1996, s.287-289. 98 France, Victory, s.153e baknz. 99 Bartlett, God Wills It!, s.4; okun Alptekin, Trkiye Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, 8. Cilt, stanbul, 1989, s.213. 100 Antakya Kutalmolu Sultan Sleyman ah tarafndan 13 Aralk 1084te fethedilmi, ve 12 Ocak 1085te de kale tamamen teslim alnmtr. Alptekin, Trkiye Seluklular, s.216. 101 Trk aknclar Romanus Diogenesin lmnden sadece iki yl sonra Ege ve Marmara sahillerine indiler ve skdara kadar uzanan btn Anadoluda yayldlar. Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.39.

97

27

gereklemedi. Ancak, 1078de Seluklu komutan Emir Atsz Kuds alm, Fatmilere bal isyan eden yerli halkn ounu ldrtmt102. Alexius, 1081de tahta geer gemez hemen durumu gzden geirdi. mparatorluk her taraftan hcum altndayd. Anadoludaki kaosun yan sra talyadaki Normanlar Adriyatik kylarna saldrrlarken, kuzey Slav airetleri Bizans snrlarna hcum ediyorlar ve Peenek Trklerinin imparatorluk topraklarna yaptklar aknlar karlksz kalyordu. Bizansn ihtiyalarn karlamas gereken ordu yetersizdi103. yi bir askeri taktiki ve sekin bir devlet adam olan Alexius hedeflerine ulamak iin bir dizi stratejiler kulland. O, ne zaman kuvvet kullanacan ve ne zaman kurnazlk kullanacan, ne zaman merhametli olacan, ne zaman acmasz olacan, ve ne zaman affedip ne zaman cezalandracan iyi biliyordu104. Greceimiz zere Bat ile olan ilikileri yeniden ina etmeye alt. Bazen zorluklar da yaad. Yeniden ina edecei ordusunun finansn salamak iin, bir dizi gelir getirici nlemler ald. Para cezalar ar derecede artt ve vergiler ok fazla seviyelerle yeniden dzenlendi. Ruhsatlar en fazla fiyat verene satld. Klasik ekonomik politika bu deildi, ama etkili oldu. Ordu bundan istifade ederek yeniden yaplanmaya balad. Adriyatik kylarndaki Normanlara kar nemli zaferler kazanld. Kuzeyde tehlikeli bir ekilde ayaklanan Peenek Trkleri ezici bir biimde yenildi105. Bununla beraber, daha ok ilerlemeye Anadoluda gerek vard. Diplomasi ve silahlarn birleimiyle orada bile baz ufak zaferler kazanlmt. Fakat bunlar tasarlanan geni plan dahilinde nemsiz kalyordu. u akt ki, dardan bir yardm gelmeden elde edilecek baarlar kk kalacakt. Soukkanllkla kendi durumunu deerlendiren Alexius, en iyi midin Batdan gelecek yardm olduuna inanyordu. Roussel of Boilleul gibi paral askerler gvenilmez olduklarn gemite ispatlamlard. Fakat Batllar, muhteem savalarDirimtekin, nn ve Eskiehir, s.9-10. Demirkent, Hal Seferleri Dncesinin Douu, s.70; Barker, Crusades, s.10; erif Batav, Bizans ve Hal Seferleri, Uluslararas Hal Sempozyumu, Ankara, 1999, s.60. 104 Bartlett, God Wills It!, s.5. 105 Bartlett, God Wills It!, s.5; Batav, Bizans ve Hal Seferleri, s.60.103 102

28

olmalyd. Bizansa geici yardm admlar Malazgirtten hemen sonra Papa VII. Gregory tarafndan atld, fakat bunlar bir sonu vermedi106. Alexius dncesini yeniden canlandrmaya karar verdi. Buna gre mpartor, 1095te zamann papas II. Urban (1088-1099)a bir mektup yazd. Alexius alak gnlllkle Papaya kutsal kiliseyi kafirlere kar savunmak iin yardm gndermesini rica etti107. Bu kafirler nerdeyse stanbulun btn surlarn igal etmilerdi. Alexius daha nce kariyerinde ne hatalar yapmt, ne de durum ve insanlar nadiren deerlendirmiti. O bile yardm arsna gelecek cevabn ne kadar byk olacan, veya doal olarak bu cevabn geleceini bile nceden gremezdi. Hal harekat domutu.

B. Bizansn Durumu : Alexiusun yardm talebinin yol at gelien inanlmaz olaylar anlamak iin on birinci yzyln eiindeki dnyann durumuna bakmak gerekir. Avrupa ve Ortadou bu dnemde kabaca kendi ilerinde bloa blnmt. Dou ucunda slam dnyas vard. Batda Atlantike kadar olan yerde Bat Avrupann feodal devletleri sanki bir krizalitten108 kar gibi tarihilerin karanlk alar dedii belirsiz bir dnemden kyorlard. Bu ikisi arasnda ise, Bizans vard. Batda Roma mparatorluunun ykln takiben, Hristiyan

medeniyetini saran pelerin stanbula tanmt. stanbul, Hristiyan dnyasnn en byk ehri, Batdaki herhangi bir ehirden kat be kat daha bykt. Grkemli hazinelerle donatlm, ve muhteem kiliseleri ile dini bir atafat atmosferine brnmt. Buraya gelen yolcular, sahip olduu grkem ve zenginlii ile hayrete dryordu. Ayakta kalabilmesi her zaman garanti deildi. Dmanlarnn ok ciddi meydan okumalarna kar bazen savamak zorunda kalyordu. Btn bunlara ramen Romann yamalanmasndan sonra alt yzyldan daha fazla yaad.106

Carey, Medieval World, s.499-500; Ault, Middle Ages, s.334; Madden, Concise History, s.6 ;ve dierleri. 107 Ault, Middle Ages, s.335; Madden, Concise History, s.7; Barker, Crusades, s.12; ve dierleri. 108 Krizalit: Kelebek olmadan nceki bakalam.

29

Gerekten de, onuncu yzyln bir ksm ve on birinci yzyln balar Bizansllarn altn a olarak dnlebilir. Byk ve sava mparator John Tzimisces, Bizans mparatorluunun ok nceleri kaybettii birok ehri geri alm, Halep ve Antakya gibi ehirler yeniden kazanlmt. mparatorluk, batda talyann bir ksmn da alacak bir ekilde Adriyatikten, douda Suriye snrlar ve Anadolunun u blgelerine kadar uzanmaktayd. Bununla beraber Bizansllar yedinci yzyln balarnda kaybetmi olduklar Kuds tam alacaklarken baka bir yerde kan olaylar yznden Tzimisces geri dnd ve Kuds Mslmanlarn elinde kald109. Yine de on birinci yzyln balarnda Anadoludaki birok kk Ermeni prenslii ilhak edilerek imparatorlua katldlar. Anadolu, gerek Bizans mparatorluunun, gerekse ilk Hal seferlerinin stratejilerinde nemli bir rol oynad. Bu nedenle, Bizans iin son derece nemliydi. lkin, buras imparatorluun dousundaki rahatsz edici airetlerle stanbul arasnda gvenli bir tampon blge salyordu. lke ayrca dier byk avantajlar da sunuyordu. Buras insan says bakmndan zengindi ve burada oturanlar Bizans ordusunda asker olarak hizmet edeceklerdi. Buna ilaveten ekilip biildiinde ok verimliydi ve lkeye tarmsal katks vard110. mparatorluk iin burasnn gerek insan kayna gerekse de tahl ambar olarak nemini kmsemek ok zordur. Ksmen Anadoludaki ihtiya yznden, paral askerlerin kullanm Bizans mparatorluunun savunma stratejisinin tamamlayc ksm oldu. Sava Bizansllar iin bir bilim olarak telakki edildi ve nasl komutan olacan gsteren ok sayda el kitab vard111. Fakat buna ramen hala savala ilgili bilinmeyen baz przler vard. Bizansn yerli kuvvetleri son derece ypranmt. Snrlar son derece geniti ve komularnn ou sk sk imparatorlukla atma iine giriyordu. Sadece yerlilerden toplanan birliklerle ordu yeterli olmuyordu. Snrlarn savunmada ciddi olarak skan imparatorluk dzenli olarak paral askerlere ynelmiti112. Daha nce grdmz zere bunda da ok az baar elde109 110

Demirkent, Hal Seferleri, s.1; Dirimtekin, nn ve Eskiehir, s.8; Bartlett, God Wills It!, s.6. Bartlett, God Wills It!, s.6; Madden, Concise History, s.4. 111 Bartlett, God Wills It!, s.7. 112 Duggan, The Story Of The Crusades, s.21.

30

etmiti. Bu adam ihtiyac Alexiusun birinci Hal seferini harekete geiren yardm talebinin arkasndaki etkenlerden biriydi113. Bizans tarihi boyunca iddet, devletin amalarn kolaylatrmak iin sk sk bir yol olarak kullanlmtr. ou kez, darbeler ve kar darbeler vard. Bunlar genelde tahttan indirilen imparatorun gzlerinin oyulmasyla sonulanrd114. Bununla berber, Bizans ordusunun yan sra kullandklar baka bir silah da, daha bar metotlar olan diplomasi politikalar idi. Kurnazlk ve hile, Batl savalarn bir silah olarak dnemeyecei ekilde kullanlyordu. Bizans dnyasnda hayran kalacak ok ey vard. Bizans kafas dnya ilerine ok yatknd. Kltr, imparatorluun kalbinin byk bir ksmn tekil ediyordu. Bizans, teorik olarak Roma mparatorluunun devam olarak bulunsa da grnm ve kltr eski Helenist kklere dayanyordu. Bizansllar geleneklerinin, zenginliklerinin ve dnya zerindeki konumlarnn farknda olan gururlu bir halkt. Bat Avrupada yeni kan milletlere barbarlar olarak bakyorlard. Bu srada Bat dnyas, sonular daha sonraki zamanlarda ortaya kacak canl ve hayati nemli kprdanmalar henz yayordu. Bunun tersine, yzyllardr savunma abalarndan yorulmu, snrlar ciddi biimde daralm, insan gc eksiklii ve bunun yannda yaanan ekonomik zorluklarla Bizans tkenmeye doru yaklayordu115. Bylece, uzun sreli yerlemi geleneklerine, on ve on birinci yzyllardaki nemli canlanma hamlelerine ramen, Bizans nemli bir dn iindeki bir imparatorluktu. mparatorluk taht bir dizi zorba imparatorlarn elinden geti, onlarn birou da pheli lmlerle karlatlar. Bizans idaresindeki yerel ynetim blgeleri gittike artan bir ekilde bamsz hale geldiler. Bylece mparatorun onlar merkezden kontrol etme kabiliyeti ciddi bir ekilde zayflad. mparatorluun altyapy korumak iin paral asker kiralama ihtiyac hem zayflnn ortaya kmasna, hem de bu zayfln daha daRalph-Johannes Lilie, The Crusaders Between Orient And Occident Success And Failure, Uluslararas Hal Sempozyumu, Ankara, 1999, s.77. 114 Romanus Diogenesin de urad akbet. 115 Bartlett, God Wills It!, s.8.113

31

iddetlenmesine yarad116. Onuncu yzylda Tzimisces tarafndan yaplan yeniden fetih hareketleri ile zetlenen yeniden canlanma, gerekte snmekte olan bir atein aldatc titrek aleviydi. Bizans mparatorluu son derece hastayd.

C. slam Dnyas ve Trkler : 622 ylnda117, Arabistanda, Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g etmesiyle birlikte slam inanc bir devlet olarak tekilatlanma ve uygulanma alanna kavumu oldu. O, yeni bir din tebli etti. Yahudilik ve Hristiyanlk dinleriyle benzer yanlar olmakla beraber, kendi farkl inanlar da vard. Onun retileri hemen kabul grmedi. yle ki, ehirden kamak zorunda kald, fakat baz dinleyicileri derinden etkiledi. Bir grup taraftar Onun etrafnda topland, bunlar yeni dinin lehine savatlar. Onun etrafnda birok sylentiler geliti. Bunlardan biri, Onun ryasnda Kudsten cennete gittiidir118. Kuds zaten Yahudiler ve Hristiyanlar iin kutsal bir ehirdi, bylece Mslmanlarn gznde de kutsal hale geldi. Hz. Muhammedin ve onun halifelerinin ykselii gerekten parlakt. Hz. Peygamberin Arap Yarmadasnn byk bir blmnn ynetimini kazanmas mucizeviydi. Fakat daha sonraki gelen baarlar da olduka nemliydi. Baarlaryla su yzne kan taraftarlar etki alanlarn geniletmenin yollarna baktlar. Ortadouda nemli bir g olan ranllar Bahreynden kovuldular. Daha sonra slam diye bilinen yeni dinin taraftarlar tarafndan Filistin ilerine ufak apl aknlar balatld. Bunlar younlaarak geliti. Dou Akdeniz kysndaki Gazze ehri fethedildi. O zamanlar Filistin, Bizans imparatorluunun bir parasBartlett, God Wills It!, s.8. Hz. Muhammede peygamber olarak ilk vahyin gelii 610 ylnda olup, insanlar Mslmanla aktan davet etmesi peygamberliinin drdnc ylnda, yani 614 senesinde balad. Fakat slam dininin asl g ve ivme kazanmas 622 ylnda Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye hicret etmesiyle gerekletii iin, zellikle Batllar, slamiyetin douunu 622 yl olarak grmektedirler. Bedri Frat, Hz. Muhammed,, (27.06.2004) 118 Genel slam inancna gre, Hz.Muhammed, Medineye hicret etmeden sekiz ay nce Kudsteki Mescid-i Aksaya, ve oradan da gklere karld. ok farkl alemleri dolaarak, gemi peygamberlerin ruhlar ile grt. Sintehul-Mnteha denilen makama kadar vard. ayn gece ksa bir zaman iinde Mekkedeki evine geri getirildi. Bedri Frat, Hz. Muhammed, , (27.06.2004).117 116

32

idi. Taze, din, yeni ve muzaffer slam birlikleriyle Bizansllar arasnda bir karlama kanlmazd119. 20 Austos 636da Bizans ordusu Yarmuk Irma kylarnda bozguna urad. Bu yenilginin sembolik adan anlam bykt120. slam gcnn ykseliini ve mevcut g dengelerini ok byk bir ekilde tehdit ettiini gsteriyordu121. Daha sonra 638de Kudsn kendisi dt. Bir yl sonra da Msr istila edildi. Sekizinci yzyln sonlarnda Kuzey Afrika , ksa bir sre sonra da spanya slam kuvvetlerinin elindeydi. lerleme Fransa ilerine kadar srd, ve sadece Poitersde durabildi122. Bununla beraber bu sz edilen baar spanyada rahat bir ekilde yerlemi olan slam mparatorluunu daha yzyl boyunca ciddi olarak rahatsz edemedi. Hz. Muhammedin lmnden sonra yzyl iinde Mslmanlarn egemen olduu yerler, Batda Atlantik kylarndan Hindistana kadar uzand. slam kuvvetlerinin kuatma deneyimleri fazla olmamasna ramen, stanbulun kendisi bile slam glerinin saldrsna urad. Yeni dinin muhakkak ki, kkl inanlar vard. Amalarn kuvvet yoluyla yaymann felsefi bakmdan sakncalar yoktu. Kutsal sava gr, yani cihat cokulu bir ekilde Hz.Muhammedin inancnn taraftarlarn kaplamt. Bilinen dnyann byk bir ksm Peygamber iin klla kazanld. Hz. Muhammed kitap ehli insanlarn, Yahudilerin ve Hristiyanlarn sayg duyulmas gereken insanlar olduunu retmiti. Baz istisnalar hari, ne Yahudiler ne de Hristiyanlar slam kuvvetlerinin igal ettii lkelerde zulm grmediler. Onlarn giremeyecei baz yasak yerler getirilmesine ve cizye adyla bilinen bir eit zel vergi demek zorunda braklmalarna ramen, onlara kendi inanlarn ve ibadet yerlerini muhafaza etmeleri iin izin verdiler. Onlarn slam dinine girmeleri iin hibir zorlama olmad ve genellikle tarafszca davrandlar123.

Bartlett, God Wills It!, s.19. Kukusuz, Yarmuk Savann sadece sembolik anlam yoktu. ok sayda Mslman kadnlarnn da katld bu sava sonucunda Suriye Mslmanlarn eline geti. Ahmed Ibn-Jabir al-Baladhuri, The Battle Of Yarmuk (636) and After, , (12.06.2004). 121 Carl Stephenson, Medieval History, New York, London, 1935, s.327. 122 Madden, Concise History, s.4. 123 Bartlett, God Wills It!, s.20; Madden, Concise History, s.3.120

119

33

Gerekten de, Suriye ve Filistinde slam mparatorluu124 iinde hala Hristiyanlar yaamaktadr. Onlarn birou Grek mparatorunun Ortodoks inanlarn paylamad. Fakat, ne Yunan ne de Romaya benzeyen kendi Hristiyanlk uygulamalar vard. Dinsel trenlerindeki ve inanlarndaki farkllklar, bazen Grekler tarafndan kafir saylmalarna yol at. Sonu olarak, Suriyeli ve Grek Hristiyanlar arasnda karlkl olarak bir antipati olumutu. Suriyelilerin yeni Mslman idarecilerinin hogrsnden faydalanarak yaad, Bizans idaresi altnda bile gremedikleri zgrlk ortam holarna gidiyordu. Onlarn birou eski Hristiyan imparatorlarna ok az sadakat duyuyor, ve muhtemelen tekrar onun idaresine girmek iin fazla istek duymuyorlard125. Bununla beraber, slamn kendi problemleri vard. Durum sonradan deerlendirildiinde, belki de slam mparatorluu ok geni bir alana yaylmt. Bu nedenle de, iinde ok sayda farkl kltrler barndryordu. lk byk slam hanedanl Emeviler, sekizinci yzylda iddetli bir i savatan sonra yerini yeni bir hanedanlk, Abbasilere brakt126. Daha nce Medineden ama nakledilmi olan Mslman dnyasnn bakentinin konumu Badata tand. Burada muhteem bir kltr geliti. Sanatlara, bilim adamlarna ve airlere snrsz imkanlar bahedildi. Bununla beraber, Badatn bilimsel ve sanatsal geliimi slamn blnm olma gereini gizleyemedi. Daha sonraki yzyl boyunca slam mparatorluu klmee balad. Uzak Batda spanyada olanlar kendi bamsz devletlerini kurdular. Daha sonra dier blgeler de bunu takip etti. Badattaki merkezi kontroln gevemesiyle, imparatorluun byk bir blmnde saysz ayaklanmalar ba gsterdi. On birinci yzyl yaklatnda da, var olan slam birliinin aslnda aldatc bir grntden ibaret olduu anlald. Bylece, Mslman dnyas iindeki bu uyumsuzluk, yaplacak olan bir Hal seferinde Hristiyan aleminin baarl olma umutlarn arttrd127.

Mslmanlarn ve slamiyetin hakim olduu lkeler. Bartlett, God Wills It!, s.20. 126 Mslmanlarn ounluunu oluturan Snniler Abbasi halifesini, ilk drt halifenin, Ebu Bekir, mer, Osman ve Alinin meru halefi olarak tanmaktayd. P.M. Hold, Hallar a: 11.Yzyldan 1517ye Yakndou, (eviren: zden Arkan), stanbul, 2001, s.9. 127 France, Victory, s.160; Arthur Goldschmidt Jr., A Concise History Of The Middle East, Colo 2002, s.93.125

124

34

slam iindeli baz ayrlklar, kukusuz politik nedenlerdendi. Badattaki merkezi idarenin zayflnn farknda olan yerel valiler, bu durumdan kendi karlar iin yararlanmakta ge kalmadlar. Bununla beraber, slam iinde gl ve kkl doktrin farkllklar da vard. iiler ve Snniler olarak bilinen iki farkl mezhep gelimiti. iiler, ruhani otoritenin, Hz. Muhammedin damad Hz. Alinin soyundan gelen kiilerin hakk olduuna inanyorlard. Snniler ise, bu gre karyd. Onlarn dini lideri Badatta ikamet eden Halife idi. Zamanla halifenin gerek gc bal bulunduu Abbasi hanedanl ile beraber zayflayacakt. Fakat sembolik olarak konumu nemini srdrecektir. Bu iki mezhep arasndaki giderek artan farkllklar, daha fazla ar ve keskin hale geldi. slam iindeki ayrlk, bu iki inan kolunun arsndaki ihtilaflar zerine geliti. Mslman dnyas iinde iki farkl g blou olutu. Onlarn altnda bir sr bireysel ehirler ve kk devletler bamszlk peinde kotular, veya en fazla , bir gruba ya da tekine samimi olmayan yzeysel bir destek saladlar. zellikle, Levant blgesindeki Mslman topraklarnda, durum olduka iddetlendi128. slamn ii kolu Msrdaki Fatmi Hanedanlnn nclnde en kuvvetli desteini buldu. Badattaki halifenin gc azaldka Msrllarn etkisi artt129. Onuncu yzyln sonlarnda Fatmi idaresi yalnzca Msr kontrol etmiyor, ayn zamanda Filistin dahil, Gney Suriyeyi de tutuyordu. Bir noktada byk Bizans ehri Antakya saldrya urad ve bu, Bizans mparatorluunun gl olduu bir dnemdeydi. Msrllar, Batllar iin byk etki yapan ticari pazarlarla da ilgili giriimde bulundular. Onlara, Bat ile Dou arasnda ticaret iin bir kanal olarak Kzldenizin neminin giderek oalmasyla, Ortadoudan geen ticaret yollar zerindeki basknn giderek artmas da yardm etti. Fatmiler Akdenizin sunduu ticaret imkanlarndan faydalanmakta gecikmediler. zellikle, talyadaki Amalfi tccarlar ile ticaret balar geliti. 1030 yllarnda bu balar o kadar kuvvetliydi130 ki, bu nedenle talyanca kelimeler Mslman dilinde de bulunabiliyordu. Gerekten 1070 ylnda, Amalfiden gelen tccarlar Kudste birBartlett, God Wills It!, s.21. Bu konuyla ilgili geni bilgi iin Saunders, Aspects Of Crusades, s.38-42ye baknz. 130 Msrdaki mallar Avrupaya talyan gemileri tarafndan tanmaktayd. Fakat buna ramen, talyanlar Dou Akdenizde o kadar rahat deillerdi. Kzl Deniz gibi baz yerlere girilmelerine izin verilmiyordu. Bu da talyan tccarlarn, sahip olduklar ayrcalklara ramen rahatsz eden bir konu olarak kald. Watt, The Influence Of Islam, s.18.129 128

35

hastane ina ettiler. Bu hastane St. John hastanesi olup, burann muhafzlar daha sonraki hal seferlerinde hospitaller diye tannarak nemli roller oynadlar131. Bununla berber, Ortadouda blgenin politik dengelerinin altst olmasyla sonulanacak ok nemli deiimler meydana geldi. Bunlar birinci Hal seferi arsna yol aacak, blgede dramatik bir deiiklie yol at. Yeni bir Mslman devleti, bu defa Trklerin aktrlnde Ortadou politikalar ile ilgili byk bir rol oynad. Trkler Orta Asya steplerinden gelme gebe bir halkt. Onlardan birbirine bal tek bir gruba ait rk olarak bahsetmek yanl olacaktr. Birbirleriyle sk sk kavga eden birok farkl Trk kabileleri vard. Kabaca bir ifadeyle onlar, kuvvetli gc eilimleri olan132 ve kazanmak iin kendilerine sunulan frsatlardan gecikmeden hemen yararlanan bir halkt. Onuncu yzylda onlar, ranl Samanoullar hanedanl tarafndan ynetiliyorlard. Bu idare zamannda Trkler, slam dinine girdiler. Peygamberin retilerini kabul etmede ok ge kalm olmalarna ve hala baz Trk kabileleri arasnda kuvvetli putperest (amanist) temayller olmasna ramen, yine de dinlerinin, yani Snni mezhebinin en gvenilir ve en sadk koruyucular oldular133. Trkler uzun zamandan beri Anadolu ilerine dahi aknlar yapyorlard. Onuncu yzylda onlarn blgedeki aknlar o kadar sinir bozucu hale gelmiti ki, bir dnem iin Grek mparatoru II. Basilin balatt onlara kar youn silahl mcadeleler yaplmak zorunda kald. Bununla beraber onlarn en byk yaylmas on birinci yzylda meydana geldi. Samanoullar kovuldu ve kendi idarelerini zerlerine aldlar. Orta Asyada abucak byk bir imparatorluk kuruldu. Trk soyundan gelen birok paral askerin sk sk ok sayda slam ordularnda yer

Celil Layiktez, Ortaan Aydnl, stanbul ,1998, s.24-26ya baknz. Bu konuyla ilgili bilgi iin baknz Mehmet Dikici, Anadoluda Trkler Anadoluya Trk gleri, stanbul, 1998, s.37-42; ve ayrca baknz A.Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, 1. Cilt, stanbul, 1981, s.106-107. 133 On ve on birinci yzyllarda slamn cihat konsepti snrlardaki Orta Asyal gebe Trkler tarafndan son derece keskin bir ekilde benimsendi, ve Trkler slam dininin yeni bayraktar oldular. Carole Hillenbrand, The Crusades: Islamic Perspectives, New York, 2000, s.133; Trklerin slam diniyle ilgili ilikileri konusunda ayrntl bilgi iin Osman Turan, Seluklular Ve slamiyet, stanbul, 1993, s.1-31e baknz.132

131

36

almalarnn bir sonucu olarak, Mslman dnyas arasnda Trk etkisi yayld134. Ayrca, Trkler kendilerini Bizans ordusu iinde de paral askerler olarak gstermiti135. Trk kabilelerinin biri de, Seluklular olarak bilinmekteydi. Gittike artan bir ekilde saldrgan ve kuvvetli bir duruma geldiler. 1050de liderleri Turul Beyin nclnde ran ilerine tahrip edici aknlarla lkenin byk bir ksmn zaptettiler136.bununla beraber dramatik olaylarn dnm daha nemli eylerle glgede kald. Badattaki halife giderek gcn yitiren bir kukla haline gelmiti. Yaklaan Msrdaki ii Fatmi tehlikesi yznden umutsuzca kendine bir koruyucu aramaktayd. Bu nedenle, Halife, 1055de Turul Beyi Badata, bu rol stlenmesi iin davet etti. Trkler bu teklifi isteyerek kabul ettiler. Onlar da Snni Mslmanlard ve ruhani lider olarak Halifenin konumuna sayg duyuyorlard. Elbette, bu ayn zamanda onlara g tabann geniletmek ve slam dnyas iindeki byle nemli bir sembol tarafndan verilen meru bir nvan stlenmeleri bakmndan da byk bir frsatt137. Onlarn baskl ilerlemeleri orada durmad. Anadolu ilerinde Seluklu aknlar younlaarak artt ve lke dahilinde en uzak noktalara kadar girdiler. Onlar, kuatma savanda nispeten tecrbesiz olmalarna ve yine birok kasaba onlarn ulatklar yerin dnda olmasna ramen, aknlarnn fazlal ve baarlarnn okluu Bizansllar iin byk bir endie kayna oldu. Trkler 1057de Malatyay yamaladlar, 1059da Sivas, 1064de Aniyi ve 1060larn sonu itibariyle de hakikatte onlar istedikleri her yere aknlar yapyorlard. Hatta Romanus Diogenesin komutasndaki onlara kar 1069da sefere kan imparatorluk ordularnn arkasndan onlarn getikleri yerleri bile yakp ykyorlard138. 1070de Trk aknlarnn Ege kylarna kadar uzanmas barda taran olay oldu. Bu tehdit Bizans mparatoru tarafndan gz ard edilemezdi.France, Victory, s.145-146; Kymen, Alp Arslan ve Zaman, s.27. Bartlett, God Wills It!, s.22. 136 Ali Sevim, Anadolu Fatihi Kutalmolu Sleymanah, Ankara, 1990, s.4. 137 Bu tarihten sonra Turul Bey ah nvann ald. Sonra, Trkler halife tarafndan Filistindeki Fatmilere ve Bizans snrlarna akn yapmalar iin tevik edildiler. Byk bir kutsal savan hamilii Turul Beye prestij kazandrmasnn yannda, asker toplamak iin bir kaynak salarken, airetlere de yama imkan verdi. France, Victory, s.146-147. 138 France, Victory, s.147.135 134

37

Nitekim, daha nce grdmz zere, 1071de Malazgirt yenilgisi ile sonulanacak olan, yapabilecei en byk cevap iin nclk etti. Sonunda Trk aknlarn durdurmann imkansz olduu anlald. Anadoludaki baarlarnn yan sra Trkler, Suriye ve Filistin ilerine de ilerlediler. Burada kafir diye kmsedikleri Fatmilerle atma iine girdiler139. Bir kez daha onlar muzafferdi. Kuds ele geirildi, am da ele geirildi. Blge karklk iindeydi. Malazgirtten sonra Kk Asya snrlar iersinde bir grup, kan karklktan istifade ile bamszlklarn iddia ettiler. Bunlar Hristiyan Ermenilerdi. Anadolu iindeki Ermeni topraklar Bizansllar tarafndan alnm ve imparatorluk iinde asimle edilmiti. Ermeniler on birinci yzyln balarndaki Trk hcumlarndan daha fazla zarar grdler. Bu nedenle birou Anadol