Ekonomik Yaklaşun, Cilt : 18, Sayı: 63, ss. 69-94

TÜRKİYE'DE VERGİ AHLAKINI BELiRLEYEN FAKTÖRLER ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA

Özet

Ali Rıza GÖKBUNAR1

Sibel SELİM2

Halit YANIKKAYA3

Kişilerin vergiye karş1 davranışlarmı inceleyen standard beklenen fayda

teorileri kişilerin neden vergi kaçır(ma)dtklarmı ya da neden bu kadar çok vergi

ödemeyi seçtiğini açıklayamamal..'tadır. Bu nedenle araştırmacTlar vergiden

kaçınmayı açıklayan modeliere ahlaki kurallar ve sosyal normlar g ibi yenifaktörleri de dahil etmişlerdir. 'Vergi ahlakı ' bu konuyu açıklamakta kullanrlabilecek doğal

bir değişken olarak diişiinülebilir. Bu çalışmada Avntpa Değerler Anketi verileri

kullanılarak Türkiye için vergi ahlakını etkileyen faktörler analiz edilmiştir. Çeşitli

demografik faktörler yanında çok sayıda sosyo-kiiltiirel değişkende regresyonlarda kullanılmlŞtir. Bunlardan bireylerin yaşr, cinsiyeti ve istihdam durumu, dindarlık

düzey i, ve demokrasiye bağldığı bireyin vergi ahlakmda istatistiksel olarak anlamlı

etkiye sahiptir. Diğer bazı değişkenler ise ya anlamsız ya da beklentilerin aksine

(mil/iyetiyle gurur ve adalet sistemine güven) sonuçlar vennektedir.

Anahtar Kelime/er: Vergi ahlakı, Türkiye, Vergi kaçağı

AN EMPRICAL ANALYS/S OF TAX MORALE TN TURKEY

Abstract

Using the data from the European Values Survey (EVS) on Turkey, strong evidence has been found that trust in democracy and religiosity have a systematic

positive in.fluenı::e on tax mora/e. This e.ffect tends to persisi even afier controlling

1 Yrd. Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Uygularnalı Bilimler Yüksek Okulu, alinza.gokbunar@bayar.edu.tr.

z Öğr. Gör. Dr., Celal Bayar Üuiversitesi, llBF. sibcl.seliın@bayar.edu.tr.

l Doç. Dr., Celal Bayar Üniversitesi, Uygu lamalı Bilimler Yüksek Okulu, hali ı.yanikkaya@bayar.edu.tr.

70 Ali R1za GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YANIKKAYA

for age, income, education, gender. marital status, emp/oyment status. However, trust in justice system and in other fellow citizens and pride in being a citizen of

Turkey, either have an insignifıcant or 'incorrect ' influence on tax mora/e.

However, more empirical work is needed to belter understand fax mora/e. One limitation might be that we have constructed our dependent variable based on one

s ing/e item. Future surveys might give the possibility to bui/d multiple item questions

regarding fax morale wlıich would help to check the robustness of the obtained

results.

Key words: Tax mora/e, Turkey, Tax evasion r

ı. Giriş: Vergi Ahlakı Nedir?

Bu çalışma. Avrupa Değerler Anketİ (EVS) tarafından 2001 yılında

Türkiye'de 1206 kişi üzerinde yapılan anketten alınan "vergi kaçınnak meşru/doğru mudur?" sorusuna vatandaşların verdiği cevapların nasıl ve ne gibi faktörler

tarafından şekillendiğini analiz etmektedir. Vatandaşların vergi kaçırma, vergiden

kaçınma, askerden kaçma, mevcut sisteme karşı gelme ve direnme eğilimleri vardır.

Birçok vergi mükellefmin vergi ödemelerindeki kasıtlı uyumsuzluk göstermesi

(itaatsizlik) tüm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde russedilen ciddi bir sorundur (Rcckcrs vd., 1994:825). Vergiye uyumsuzluk yani vergi kaçakçılığı kültürel ve

politik sınırların da ötesinde bir problemdir. Örneğin, ülkemizde 2001-2005 yıllan

arasında vergi kayıp ve kaçağı 28.5 ile 60 katrilyon TL arasında değişen miktarlarda

ve bütçe gelirlerine oranı% 13 ile 56'sı arasında değişmektedir. Kriz yılı olan 2001

yılında bütçe gelirlerine oranı en yüksek oran olması Iliçte surpriz değildir (Meriç ve Gi.inay, 2004:834). Diğer yandan ülkemizde farklı varsayımlara göre yapılan

çalışmaların sonuçlarına göre, kayıtdışı ekonomi 1984-2004 yılları arasında

GSMH'nın % 7.2' si ile % 82.5'i arasında olduğu tahmin edilmektedir (Kızılot ve

Çomaklı, 2004:124t

Hukuki görüşler bir tarafa bırakılırsa, makroekonomik bir bakış açısıyla vergi

kaçırma, vergiden kaçınma , vergi tabanının azalması bütçede benzer etkilere sahiptir. Yani her üçü de devletin gelirlerinde azalmaya yol açar ve kişilerin vergi

yükünü azaltına isteğinden kaynaklanır. Yasal farklılıklar ve vergi ahlakına bağlı

olarak, bireyler bu etmenleri farklı olarak ve eşit olmayan dürüstlüklerle

algılamaktadırlar (Kircber vd., 2003:535).

Vergi itaatsizliği tüm toplumlarda etkili bir vakıadır. Uluslar arası kayıt dışı

ekonomi bu durumun en önemli kanıtıdır. Kayıtdışı ekonominin en önemli

4 Diğer ülke örnekleri için bakınız (Hasseldine ve Zhuhonh. 1999:91. Brooks, 2001:6).

Türkiye'de Vergi Alı/akını Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 71

nedenlerinden biri ise bireylerin dürüst davranmamalarıdır. Diğer yandan yıllık

denetim sıklık.lannm azlığı, para cezalarının yetersizliği dikkate alındığında

bireylerin vergi hilelerine başvurmaları mantıklı gelmektedir. Buna .rağmen,

1990'larda araştırmacılar "Neden pek çok insan işbirliği içindedir ve hilelere

başvurınazlar? sorusuna odaklanmışlardır. Vatandaşları daha ahlaklı davranmaya,

doğru bilgi vermeye ve vergi uyumunu artırmaya ne öncülük edebilir? Bu sorunun bir cevabı, "vergi ahlakı" olarak da adlandırılan, vergi ödemek için yaradılıştan içsel

bir motivasyonun varlığıdır.

Ahlak, sosyal ilişkilerde ya da kişiler arasında rehberlik sağlamak için

geliştirilen kurallardan oluşan düzgüsel bir sistemdir. İşievi insan ilişkilerini bir

sisteme oturtmak ve düzenlemektir. Bu bağlamda vergi mükelleflerinin vergileme

karşısındaki davranışları halkın vergi zihniyeti ve vergi ahlakı tarafından belirlenir. Zaman ve mekana göre farklıklar gösteren vergi zihniyeti "vatandaşların bizzat

vergileme ve vergHeme ile yüklenen özel ınükeUefiyetler karşısında takındıklan

tavır" olarak tanımlanır. Vergi zilıniyetini genel bir çerçeve içinde ele alan vergi

ahlakı ise "mükelleflerin vergi kaçakçılığı ve vergi cezaları karşısında takındığı

tutum" olarak tanımlanabilir.

Vergi ahiala kişilerin vergilerini ödemeye iten içsel bir etken olarak

düşünülebilir. Vergi ahlakı vergilerini ödemek için bireylerin razılığı ya da ahlaki yükümlülüğüdür. Ya da ödemelerinin topluma bağış olduğu inancıdır. Vergi ahiala

ayrıca ahlaki pişmanlığı ya da vergilerdekj dolandırıcılığı kapsayan suçluluğu da

içerir. Eğer bir vergi mükellefinin pişmanlığı ya da suçluluk duygusu güçlü ise,

kadın ve erkek' vergileri ödemeye daha fazla istekli olacaktır (Torgler, 2005:525).

Vergi ahlakı genel ahlaktan biraz farklı bir kavramdır. Genel ahJakı yüksek olan bir kjşinin, vergi ahlakı düşük olabiür. Vergi ahlakı düşük olduğunda, her türlü

vergi hileleri nonnal kabul edilebilir. Vergi ablakı yüksek olan bir kişi ise, vergi

borcunu bir sadakat göstererek onu ilk fırsatta ödemeyi düşünür. Vergiyi ödemeyi

bir gereklilik kabul ettiği için ödemekten büyük bir haz duyar. Vergi ahlakının

yüksek, vergi venne istekliliğinin yüksek olduğu ortamlarda, aksine düşünüşler fertlerin vicdanlarında yok olur. Bu nedenle vergisel bilelerio olmadığı, ya da en az

olduğu bir vergi sisteminin kunılması için, yüksek bir vergi ahlakının varlığı

gereklidir (Şenyüz, 1984: 40-41). Ayrıca, vergi ahlakı, genel ablakı çok daha

geriden izlemekte ve vergi yasalarına aykırı olan davranışlar bir çeşit toplumsal

kabiliyet olarak nitelendirilmektedir (Turhan, 1989:225).

1990' larda pek çok araştırınacı "Neden pek çok insan vergilerini ödemeyi gönüllü olarak kabul eder ve hilelere başvurmaz? Acaba vergiden kaçınma vicdan

azabından etkilenir mi?'' sorulan üzerine yoğunlaşmışlardır. Vergi ahlakının vergi

ödemedeki en önemli etkenlerden biri olduğunu düşünen teorisyenler yukandaki

72 Ali Rtzo GÖKBUNAB-Sibel SELİM-Ho/it YANIKKAYA

sorulara cevap araınışlardır. Bu çalışınalara göre vergi mükellcfi sonuçta beklediği

faydayı sağlayacaksa vergi ödemekten kaçınmayacaktır. Ancak kişiler içinde

bulundukJan grup ve çevreden de etkilenirler. Yani vergi mükellefleri ahlaki

kurallardan ve duygusal değerlerden etkilenebilirler.

İnsan toplulııklan, örneğin aile veya meslektaşlar kişinin karar vermesini

etkileyebilir. Kişi bu topluluğa daltil olmak için kurallara uymaya zorlanır. Vergi

ahlakı açıklanması zor bir sosyal vakıa ve toplumsal bir bilmecedir. Vergi ahlakı

hakkındaki soru, 'İnsanların neden hile yaptığ1 değil?' gerçekte ise 'Neden hile

yapmadığıdır?'. Bir çok insan vergisini öder. Vergi kaçırmak ya da kaçırmamak bir

fırsat fonksiyonudur. Vergi ahlakı yilksek olduğunda vergi uyumu da yüksek

olacaktır. Vergiyi ödeme kararlan bir çok faktörden etkilenmektedir. İnsanlar çeşitli

nedenlerle kurallara ve kanunlara uyarlar. Örneğin vergi uyumunun etkenlerinden

birisi, suçlu olmaktan korkmaktır. Diğer yandan suçluluk duygusu, sosyal

normlardan ve inançlardan kaynaklanır (Torgler, 2003a:397).

Birçok vergi sistemi, mükelleflerin gönüllü olarak uyumuna bağlıdır. Vergi

mükelleflerinin gelirini doğru ve lam bir şekilde rapor etmesi ve bildirdiği gelire

göre vergi ödemesi beklenir. Bu sistem birçok vergi idaresi tarafından aktif olarak

uygulanmaktadır ki, denetleme ile kaçakçılık tespit edildiğinde uyumsuzluktan

kaynaklanan ceza verilebilsin (Macho ve Castrollo: 2004:349). Yıllık denetim

sıklıkları, para cezalarmın yetersizliği dikkate alındığmda bireylerin vergi hilelerine

başVlırmalan mantıklı gelmektedir. Diğer yandan insanlar çok büyük vergi cezası

olmaksızın hatta denetimlerin bile çok az olduğu bir dunun da dahi çok yüksek

oranda vergi ödeyebilmektedirler (Güth vd., 2005: 185). Yapılan pek çok çalışma, bir

çok vatandaşın doğal olarak dürüst o lduğunu ve doğru beyan yaptıklannı

göstermektedir (Stainer vd., 1997:216). Gerçekte vergi mükelleflerinin çoğunun

vergi kaçınnak için dolandıncılık yollarına başvurma niyeti ve çabası yoktur. Yani

vergi mükelleflerinin önemli bir kısmı, para cezası ve vergi denetimi olmadan dahi

vergi kaçırma eğilimi içinde değildirler. Fakat vergide hile yapmanın yoUarını

arayan vergi mükellefleri de vardır. Bu çalışmada Türk vergi mükelleflerinin vergi

ahlakının hangi düzeyde olduğu ve bu ablakı belirleyen faktörlerin neler olduğu

Probit modeli kapsamında analiz edilmiştir. Çok değişkenli ekonometrik

analizimizde kişisel düzeyde demografik yapı (yaş, cinsiyet, eğitim, meden i durum),

gelir düzeyi, demokrasiye, adalete ve topluma güven ve dindarlıkla ilgili değişkenler

kullanılmıştır.

İkinci bölümde, vergi ahlakı konusw1daki teorik ve ampirik literatür

incelenmekte; üçüncü bölümde, çalışmada kullanılan model ve regresyon tekniği,

veriler ve kullanılan değişkenler hakkında detaylı bilgi verilmekte; dördüncü

Türkiye'de Vergi Alıtakım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araşttrma 73

bölümde ampirik testlerinin sonuçlan sunulmaktadır. Beşinci bölüm ise sonuç

bölümünden oluşmaktadır.

2. Vergi Ahlakı: Literatür Taraması

Vergi ablakı konusunda ilk çalışmalar 1960-1970'li yıllarda "Köln Vergi

Psikolojisi Okulu" olarak bilinen Grünter Schölders ve çevresindeki Alman bilim

adamları tarafından yapılmıştır. Bu okul ekonomik olayların sadece geleneksel bir

bakış açısıyla analiz edilmemesi gerekliğini vurgulayarak, vergi ahlakını vergi

itaatsizliğine ait bir tutum olarak görmüşlerdir. Yaptıkları çalışmalarda ve

anketlerinde kişisel vergi sorumluluklanın vergi ahlaklllln göstergesi olarak

kullanmışlardır (Torgler, 2003: 18-22).

'insanlar niçin vergi öder?' Allingbam ve Saııdmo ( 1972) klasik bir

ekonomik modeli geliştirerek bu soruya cevap araınıştır. Caydıncı yaklaşım olarak

ifade edilen bu yaklaşıma göre; vergi yükümlüsünün vergi kaçağından sağladığı

kazanç ya da fayda, yakalandığında uğrayacağı zarardan fazla olduğu sürece, vergi

kaçırınaya devam edecektir. Bu yaklaşımda, vergi yükümlülerinin vergi de ahlak

kurallanna önem vemıeyen, riske karşı nötr, ya da risk seven, çıkarını düşünen

kimseler olduğu varsayılmıştır. Bu çerçeve içerisinde vergi ödemede, vergi oranları ,

yakalanma ihtimali, gelir seviyesi ve ceza oraniarım etkileyen faktörler vergi

yükümlüsünün davraruşını etkilcınektedi~.

Caydırıcı yaklaşınıda her kişisel vergi ödeyicisinin doğuştan vergi kaçakçısı

olduğu varsaytlmaktadır. Bu yaklaşun vergi kaçıran kişinin, gelecekteki tüketimi

için vergi kaçırarak ve saklayarak faydasını maksimize ettiği kabul edilmektedir.

Son yıllarda ise, araştırmacılar bu yaklaşımın varsayımlarının gerçekçiliğinin ve

kontrol olasılığırun düşük olması ve cezaların vergi kaçakçılığını caydıracak kadar

ağır olmamasına rağmen niçin bu kadar vergi ödeyicisinin vergi ödediğini anlamaya

yönelmişlerdir (Andreoni vd., 1998; Cowell, 1992). Diğer bazı çalışmalar ise (bknz,

Falkiner, 1995; Erard ve Feinstein, 1994), geleneksel modelin tahminlerini

genişleterek vergi mükelleflerinin ahlaki değerlerini ve onların sosyal çevredeki

rollerini içeren daha sosyal yaklaşımı uyarlaınışlardır. Çalışmalan sonucunda;

parasal maliyetlere ek olarak, vergi kaçakçıları suç ve utanma hissi ile karşı karşıya

kalabileceklerini vurgulaınışlardır.

Schwartz ve Orleans (1967) yaptıkları ampirik çalışmada; vergi ahlakı ve

ceza korkusunun, vergi yasaları üzerindeki etkilerini incelemişler ve vergi ahlakının

cezalardan daha etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Çeşitli Avrupa ülkelerini

' Bu konuda daha aynntılı bilgi için bakınız, Aktan (2006).

74 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YANIKKAYA

karşılaşttrdığı çalışmasında, Stri.impel ( 1969:29-30) vergi ahlakı ile vergi sistemi

arasındaki ilişkiyi analiz etmiştir. Muhtemelen vergi sistemlerinin zorlayıcı

karakterinden dolayı Almanlarm vergi ahlakının özellikle İngiliz mükelleflere göre

daha düşük olduğunu göstennektcdir. Çünkü İngiliz vergi sisteminin Alman vergi

sistemine oranla mükelleflere karşı daha dikkatli ve onları daha az zorladığı, baskı

yaptığı bilinmektedir. Sonuçta mükellef-merkezli yönetim anlayışının vergi ahlakını

ve uyumunu artırdığı görülmüştür. Ayrıca, Strümpel Fransız, İtalyan ve İspanyol

vergi sistemlerini verimsiz ve yönetimi yüksek maliyetli olduğunu ifade etmektedir.

Week (1983) 1960-1978 yılları arasında ülkeler arası vergi ahlakını tespit

etmeye yönelik çalışmalar yapmıştır. Geliştirdiği vergi ahlakı indeksine göre ABD,

Kanada, Japonya ve İrlanda, İskandinav ülkeleri, Hollanda ve İngiltere yüksek vergi

ahlakına sahip iken (vergi al;ılaksızlığı indeksine göre 2.2 ile 3.8 arasında), Fransa,

İtalya ve ispanya'da yüksek vergi ahlaksızlığıru ( 10.4 ile 20.4) tespit etmişlerdir

(Torgler, 2003e:l57).

Reckers vd., (1984), ABD Arkansas eyaletinde 250 kişi üzerinde yaptıkları

çalışmada bireylerin ahlaki inançlarının vergi uyumu kararlarında oldukça önemli

olduğwıu tespit etmişlerdir. Vergi kaçakçılığını ahlaki bir konu olarak gören

bireylerin vergi miktanna bakmadan muhtemelen daha az vergi kaçıracaklarınJ

tespit etmişlerdir. Diğer yandan vergi kaçırınaya ahlaki yönden bakınayanlar ise

diğer yapısal faktörlerden (vergi oranlannın yüksekliği, stopaj gibi) daha çok

etkilenmek:tedir. Roth vd., (1989) çalışınalarında vergi ahlakının vergi ödemelerinin

önemli bir belirleyicisi olduğunu, Hasseldine (2000) ise vergi ahlakının vergi

ödemelerinde pozitif etki yaptığını ileri sürmüştür.

Pyle ( 1991 :173 ), bireylerin ahlak dışı fayda maksimizasyonu yaptıkları

varsayımını eleştirmekte ve tesadüfi ömeklemelerle tüm bireylerin bu şekilde

düşünmediklerini göstem1ektedir. Her nekadar vergi kaçıranların yaptıkları

yanlarına kar kalsada, vergi mükelleflerinin çoğunluğu dürüstçe davranmaktadır. Bu

çalışma vergi mükelleflerin önemli bir kısmının her zaman dürüst olduğunu

vurgulama ktadır.

Long ve Swingen ( l 991: 130) bazı mükelleflerin "kolayca vergiden kaçınama

eğiliminde" olduklanru, hatta vergi kaçırmanın yollarını bile aramadıklarını ifade

etmektedir. Ayrıca, Elffers (2000:187) mükelleflerin bazılarının "vergi kaçım1a

fırsatlarıru eyleme dönüştürmediklerini ve vergi kaçırma için yeterli bilgi ve

kaynağa sahip olmadıklarını" belirtmektedir.

Kişilerin vergiye bakışını ya da vergi ahlakını şekillendiren faktörler olarak

çeşitli sosyal ve demografik faktörler sayılabilir. Nitekim 'yaş' ,'cinsiyet', 'medeni

durum', 'mesleki çevre' ve 'eğitim' gibi faktörlerin, mükelleflerin vergi ahlakı

Türk~ye'de Vergi Alılakrm Belirleyetı Faktörler Üzeritıe Bir Araştrrma 75

üzerinde etkileri konusunda çeşitli araştınnalar yapılmaktadır. Örneğin Torgler

(2003e), erkeklerin kadınlara oranla, evli çiftierin bekarlara oranla ve gençlerin

yaşlllara oranla daha az vergi ahlakına ya da daha fazla vergi kaçınna eğilimini

gösterdiklerini ortaya koymaktadır. Vergi ahlakı ya da vergi kaçınnama eğilimi

maaş ve ücret getiri ile pozitif, serbest çalışanların gelirleri ile de negatif bir ilişki

içerisinde olduğu ileri sürülınüştür. Eğitim dilzeyi yüksek olan mükellefler,

vergilerin ekonomik ve sosyal işlevleri konusundaki bilinçli nıtwnlan bunların vergi

kaçırma komısundalci eğilimlerinin daha•düşük olmasına neden olduğunu ampirik ve

deneysel araştırmalarında tespit etmiştir (Torgler, 2003e:56-57).

3. Ekononıetrik Model ve Veri

3.1 Model

Çalışmada Türkiye'de vergi ahlakını belirleyen faktörleri incelemek için

Probit tekniği kullarulmaktadır. Probit modeli, olasılığın O ile 1 arasmda değiştiği

paraınetrelere göre doğrusal olmayan istatistiksel bir modeldir (Griffıtbs vd.,

1993:740). Bu dağılım normal dağılun eğrisini esas alınaktadır. Rasyonel seçim

yaklaşırnma göre birimler karşılaştıkları alternatifler arasından kendileri için en çok

fayda sağlayacak olanı seçmektedirler (Güriş ve Çağlayan, 2000:659). İki değerli

bağımlı değişkenli bir olasılık modeli olarak Probit modelde i. bireyin kararının

gözlenemeyen bir fayda indeksine bağlı olduğu varsayılmaktadır. Kümülatif normal

dağılımdan oluşturulan model Normit model olarak da bilinmektedir. İndeks 1;,

aşağıdaki gibi tarumlanır.

(l)

Açıklayıcı değişenierin (x vektörü) değeri değiştiğinde tanımlanan indeksin

değeri de değişecektir. Daha büyük li değeri için i. bireyin faydası daha büyük

olacaktır (Griffıths vd., 1993:740). İndeks düzeyi ( ~I; ise Y=l durumu

gerçekleşecektir. ( > I; olması durumunda Y=l olayı gerçekleşmeyecektir.

NormalıLk varsayımı altında ( ~I; olma olasılıgı , standardize edilmiş kümülatif

nomıal dağılımdan aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

. ı ı , _,ı

P; = P(Y == 1) = P(I; ~I;)= F(I) = ,-;;- fe 2 dt (2) v 2n -oo

Burada t, standartlaştırılmış normal değişkendir. Yani t - N(O, 1 ). Olayın

meydana gelme olasılığı, -oo dan l; 'ye kadar standart nonnal eğrinin altında kalan

alan ile ölçülür. Fayda indeksini elde etmek yani doğrusal olmayan bu fonksiyonu

76 Ali Rı:.a GÖKBUNAR-Sibe/ SELiM-Ha/it YAN/KKAYA

doğrusallaştınnak için ise denklem (3)'de belirtildiği gibi kümülatif nonnal dağılım

fonksiyonunun tersi alınmaktadır (bkz. Gujarati, 1995:563-564; Akın, 2002:25;

Pampel, 2000:58; Liao, 1 994:21 ).

(3)

Burada F 1 kümülatif normal dağılımın tersidir. Probit model tahmin edilirken

bireysel veriler kullanılıyorsa parametre tahminlerinde En Çok Benzerlik Yöntemi6

kullanılmaktadır. Gruplandınlmış veriler söz konusu ise böyle durumda Probit

model kümülatifnormal dağılıının tersi alınarak doğrusallaştınlır (Akın, 2002:27).

Şekil 1 'de Probit model grafiksel olarak gösterilmiştir.

Pr=F(Ii) P1=F(l1)

1

' 1 .. _ ........................... .......... .. O l1- F'1(P,) +a:ı

o ı ~=~'x, (b)

(o)

Şekil 1: Probit Model: (a), T, veri iken P;'nin bulunmasını (b), P, veri iken

l,'nin bulunmasını gösterir.

Kaynak: Gujarati, 1995:565.

Üçlü veya daha fazla seçimin söz konusu olduğu durumlarda probit model

genişletilmektedir. Çok seçimli probit modelleri, iki seçimli probit modellerinde

olduğu gibi En Çok Benzerlik yöntemi ile tahmin edilebilmektedir (Güriş ve

Çağlayan, 2000:660).

• Probıt modelın En Çok Benzerlik Yöntemi ile tahmini için blo. Wonldrıdgc (2002:460), Griffııhs vd, (1991:744-747).

Türkiye'de Vergi Altiakım Belir/eye11 Faktörler Üzerine Bir Araştırma 77

3.2 Veriler

Bu çalışmada Avrupa Değerler Ankeri (EVS, 2002) Türkiye verileri

kullanılıruştır. Bu anket Eylül-Ekim 2001 döneminde Boğaziçi Üniversitesinden

Yılmaz Esmer başkanlığında 18 yaş ve üstü Türkiye nüfusunu temsil eden 1206 kişi

üzerinde yapılmıştır. Bu anketin güçlü tarafı çok sayıda sosyo-ekonomik,

demografık ve zihinsel faktörü içermesidir. Analizde "vergi ahlakı" bağımlı

değişken olarak kullanılmıştır. EVS anketinde kişilerin vergiye bakışlarını ya da

vergi ahlakını ölçmede kullamlan temel soru: "Fırsatım bulduğumda vergi

kaçırırım" önermesini ne ölçüde doğnı ve haklı, ne ölçüde yanlış ve haksız

bulursunuz? Eğer bir davranışı kesinlikle yanlış/haksız buluyorsanız cetvelde ' 1 '

puanı, tamamen doğnılhaklı buluyorsanız '10' puanı seçiniz. Ya da arada bir puan

seçebilirsiniz.

Bağımlı değişken olan "vergi ahlakı" on rakaınlı endeksten iki veya üç

rakaınlı endekse dönüştürülmüştür. Probit model için bir (1) rakamı vergi

kaçırmanın asla kabul edilemeyeceğini ifade etmektedir. Sıfır (O) rakamı ise çok

daha az ifade edilen diğer rakamların (2-1 0) toplamından oluşmaktadır. Sıralı probit

modelde ise O ile 2 arasında 3 grup alınmıştır. 2 değeri en yüksek vergi ahlakını

göstermektedir. Yaş, cinsiyet, eğitim, medeni dunnn gibi demografik faktörler ile

gelir, sosyo-ekonomik durum, dindarlık, milliyetiyle gunır, adalet sistemine ve

hükümete güven ve politik düşünceler gibi bir çok kontrol değişken analize dahil

edilmiştir. Tablo 1 'de tanımlayıcı istatistikler ve Ek'te değişken tanımlamaları

sunulmuştur.

4. Ekonometrik Sonuçlar

Kişilerin sadece demografik, istihdam ve gelir düzeyine ilişkin

değişkenlerinin bağımsız değişken olarak analize dahil edildiği 'temel model'e ait

regresyon sonuçları Tablo 2'de sunulmuştur. Bu model hem Probit hem de Sıralı

Probit tekniği ile tabınin edilmiştir. Fakat AIC model seçim kriterine göre Probit

Model, Sıralı Probit Modele tercih edilmektedir. Dolayısıyla izleyen bölümlerde

sadece Probit modelinin sonuçları yorıımlanacaktır. Ayrıca, her bir teknik için son

sütunlarda marjinal etkiler (dy/dx) gösterilmiştir. Marjinal etkiler bağımsız değişken

bir birim değiştiğinde vergi mükellefmin belirli bir vergi ahlakı düzeyinde olma

olasılığını ne kadar değiştirdiğini ifade etmektedir. Sıralı Probit model için verilmiş

olan marjinal etkiler en yüksek vergi ahlakı değerine(2) aittir.

Aşağıda ülkemizde vergi ahlakını etkileyen etmenler, sosyo-demografik, sosyo-ekonomik ve toplumsal değerler açısından incelenecektir.

78 Ali Rıza GÖKBVNAR-Sibel SELiM-Ha/it YAN/KKAYA

4.1 Sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik değişkenler

Sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik faktörlerin vergi uyumu üzerinde

etkilerini analiz eden birçok teori sosyal psikologlar tarafından geliştirilmiştir. Bu

faktörler:

a) Cinsiyet: Sosyo-psikolojik araştırmalara göre kadınlar erkeklerden daha

yumuşak başlı, daha itaatkar ve kendilerine güvenleri daha azdır. Ancak sosyal psikolojide bu noktalarda halen tarbşmalar sürmektedir. Farklılıklar geleneksel

kadın rolüne bağlıdır. Günümüzün kadın tipi daha bağımsızdır. Bu ise vergi ahlakını

vergi uyumunu düşürebilmektedir. Diğer bir olasılık ise kadıniann erkeklerden daha

az risk almaya yatkın olmasıdır. Bu nedenlerle kadınların, erkeklerden önemli

ölçüde daha yüksek vergi ahlakı ve vergi uyumuna sahip olacaklan düşünülebilir. Fakat vergi ahlakı üzerinde cirLsiyetin etkisini düşünerek kesin tabminler geliştirmek

artık daha zordur. Bu neden1e cinsiyet aymmının vergi ahlakını açıklamada önemli

bir faktör olduğu yönünde bir çıkanın yapmak gerçekten güçtür (Torgler, 2003b: 16, Lawrence ve Steven 1998:98).

Yapılan analizlerde, Tablo 2'deki Probit modeli sonuçlarına göre kadınlarla erkekler arasında vergi ahiakl açısından istatistiksel açıdan bir fark

görülmemektedir. Fakat dindarlık, milliyetiyle gurur, demokrasi, adalete ve

insanlara güven gibi değişkenlerin eklendiği 'Genişletilmiş Model'de ise kadınların

vergi ahlakırun daha yüksek olduğu görülmektedir. Örneğin, Tablo 3 'ün 6.

sütununda sunuJan marjinal etkiler kadıniann verginin asla kaçınlmaması

gerektiğini ifade etme olasılığının erkeklerden yüzde 5 daha yüksek olduğunu

göstermektedir. Bu sonuçlar literatür ile uyum halindedir.

b) Yaş: Kişinin yaşının sahip olduğu vergi ahlakı ya da vergi uyumu ile

yakından ilgili olduğu sosyal psikologlar tarafından ifade edilmektedir. Genç yaştaki

mükellefler, gelirlerinin büyük bir kısrrunı tüketmek ya da tüketime yönelik kısa

vadeli tasarruflara ayınnak durumundadırlar. Özellikle, 25-30 yaş arasındaki kişiler henüz yiiksek bir gelire sahip olmadıklan ve daha yüksek bir hayat standardına

ulaşmak istedikleri için, devletin vergi taleplerine tam bir isteksizlikle karşı

durduklan söylenebilir. Buna karşın ileri yaşlardaki mükellefler, hayat standardını

yükseltme duygusunda ı srarlı değildirler. Bu nedenle yüksek yaş gruplanndakilerde

daha yüksek vergi uyumu görülmektedir (Şenyüz, 1984:59).

Ayrıca, yaşlı mükellefler genel olarak daha itaatkardır ve vergi konusunda yüksek kişisel ahlaki standartJara sahiptirler. Vergi ödeyenierin yaşındaki artış vergi

ahlakı üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir. Yaşlı insanlar yaptırım tehditlerine karşı

daha duyarlldırlar. 30 ile 64 yaş arasında olan kişiler, 16 ile 29 yaş arasında olan

Türkiye'de Vergi Ahlakını Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 79

kişilere oranla daha yüksek bir vergi ahlakına sahiptirler (Lawrence ve Steven 1998:

98; Torgler, 2003b: 438).

Tablo 2'deki temel modele göre, yukanda ifade edilen çalışmalarla paralel

olarak Türkiye'de de 30 ile 50 yaş arası bireyler 16 ve 29 yaş arası genç bireylerden

daha yüksek vergi ahlakına sahiptir. Diğer bir deyişle, temel modele göre 30-49 yaş

grubwıdakilerin 16-29 yaş grubundakilere göre daha yüksek vergi ahlakına sahip

olma olasılığı %3 oranında daha fazladır. Fakat 50 yaş üstü nüfus ile genç nüfus

arasında vergi ahialcı açısından fark olmadığı da ortaya çıkan diğer bir sonuçtur.

Benzer sonuçlar 'Genişletilmiş Model' de de geçerliliğini korumaktadır. Yani, vergi

ödeyenierin yaşındaki artış vergi ahlakı üzerinde olumlu bir etkiye sahiptir.

c) Eğitim: Eğitimin vergi ahlakına etkisi tam olarak açık değildir. Eğitim

vergi kanunları hakkında vergi ödeyenierin bilgileri ile ilişkilidir. İyi eğitimli vergi

mükellefleri vergi kanunları ve mali konulan daha iyi bilmektedir. Bu nedenle

devletin gelirlerinden vatandaşiara sunmuş olduğu kan1u hizmetlerinin farkındadırlar

ve uyum derecesi bakımından diğerlerine göre daha iyi bir pozisyondadırlar. Diğer

yandan yüksek derecede eğitimli vergi mükellefı , hükümetin olası savurganlığının

da farkında olabilir. Dolayısıyla eğitimliler az uyumlu da olabilirler. Çünkü aldatma

için fırsatları daha iyi anlarlar (Torgler, 2003b:439).

Yapılan çalışmada da, Temel modelde (Tablo 2) eğitim değişkenleri dikkate

alındığında eğitim arttıkça kişilerin vergi ahlakının yükseldiği görülmektedir. Fakat

toplumsal değer değişkenlerinin kontrol edildiği Tablo 3 'deki genişletilmiş modelde

ise eğitiınin vergi ahlakı üzeriıldeki etkisınin istatistiksel olarak anlamlı olmadığı

görülmektedir.

ç) Medeni durum: Sosyal hayatın kurallarına, kısıtlarına bağlı olarak, evlilik

hali bireyleriıl yasal ve yasal olmayan alışkanlıklarını etkilemektedir. Dolayısıyla bu

sosyal kısıtlar kişilerin vergi ahlakını da etkileyebilir. Diğer yandan medeni durum

vergi sistemiyle etkileşim halindedir. Vergi uyumu seviyesindeki farklılıklar, evli ve

evli olmayanlara uygulanan farklı vergi uygulamalarına dayanıyor da olabilir.

Mesela, yukandaki çıkarunla uywnsuz olsada, İsviçre ve ABD'de bekarlar daha

yüksek vergi ahlakına sahiptir (Torgler, 2003b: 439; Torgler, 2003e:55). Kişilerin

medeni durumuda vergi ahlakını etkileyen bir değişken olarak sıklıkla analizlerde

kullanılmaktadır. Çalışmamızda bu değişken hem temel hem de genişletilmiş

modelde istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (Tablo 2 ve 3).

d) Meslek - Çalışma - İş: Serbest çalışan vergi mükellefleri diğerlerine oranla daha fazla vergi kaçırmaktadır. Çünkü kendi işine sahip olan kişiler içiıl vergi

daha görünür ve daha maliyetli olmaktadır. Bunun yanı sıra vergi kaçakçılığı,

vergiden kaçınma veya kaçakçılık fırsatıanna bağlıdır ve bu fırsatların serbest

80 Ali Rtza G6KBUNAR-Sibel SELİM-Halil YAN/KKAYA

çalışanlar için daha çok olduğu bilinmektedir (Torgler, 2003b: 440). Tablo 2 ve

3'dek.i sonuçlar kendi işi olanlara göre tam zamanlı çalışanların, emekli ve işsizierin

daha fazla vergi ahlakına sahip olduğunu göstermektedir.

e) Bireyin ekonomik statüsü: Vergi ablak.ı üzerinde bireyin ekonomik

durumunun ya da gelirinin etkisini teorik olarak biçiınlendimıek oldukça zordur.

Bireyin risk algılamasına bağlı olarak artan oranlı vergi tarife yapısı içinde gelir arttığında vergi ahlakı düşebitir ya da artabilir. Artan oranlı vergi tarifesinde yüksek

gelire sahip olanlar için vergi kaçınnanın TL getirisi daha yüksek fakat ekonomik

(maıjinal) faydası ise daha az olacaktır. Buna karşın düşük gelirli mükellefler için

ise kaybedecekleri ve kısıtları daha az olsa da risk alma eğilimleri düşük olacaktır

çünkü yakalanmaları balinde kayb~decekleri (ınaıjiııal) fayda daha yüksek olacaktır.

Yapılan analizlerde, Temel modelde alt orta sınıfa göre hem üst orta sınıf hem de çalışanlar, vasıfsız işçiler ve işsizierin daha dilşük vergi ahlakına sahip

oldu~ru görillmektedir. Yani, gelir düzeyi ile vergi ahlakı arasında doğnısal bir ilişki

bulunmamaktadır. Mesela. Tablo 2'ye göre üst orta sırufın verginin asla

kaçınlmaması gerektiğini ifade etme olasıhğımn alt orta sınıfa göre yüzde 4.6 daha düşük olduğıınu görillınektedir. Tablo 3 'teki Genişletilmiş modelde de ekonomik

durum değişkenlerine bakıldığında benzer sonuçlar görülmektedir.

4.2 Toplumsal değerler

Bireyler çevresinden etkilendiği gibi çevresini de etkileyen bir varlıktır. Bu etkileşirnde özellikle birey açısından toplusal davranış kalıpları (yapma, duyına ve

düşünme) öğrenilmektedir. Bu öğrenme sonucu bireyin ait olduğu topluma uyumu

toplumsallaşmanın yeterli bir düzeyde gerçekleştiğini gösterir. Toplumsaliaşma

birey açısından "başkası düşüncesi" çevresinde gelişir. Aileden sonra bu düşünce ilk kez sokağa yöneltilir. Mahalle ve sokak, başkası düşüncesinin kişi özelinde ilk

önemli etkilerine sahip olan toplumsaHaşma ortamlarıdır. Birey içinde doğduğu

toplumun ve grubun kültürünü maddi ve manevi boyuttaoyla öğrenmekte ve

benimsemektedir. Bu da bireye özgü bir kimlik ve benlik kazandırırken, aynı

zamanda bireyin içinde bulunduğu toplum ve gruba da süreklilik kazandırır (Doğan,

2000: 81-85).

a) Dindarbk: Adam Smith ahlak teorisinde dindarlığı rasyonel düşüncenin bir bileşeni olarak analiz etmiş ve dindarlığı bir çeşit iç ahlak uygulama

mekanizması olarak açıklarken, Freud ise etini ınantık dışı olarak yonımJanuştır.

Dindarlık sağduyuyla ilgili inancı içerir. Din, yasadışı davranışı engelleyebilir.

Çünkü din sosyal değerleri güçlendiren bir sistemdir. Mesela. ampirik çalışmalar, yüksek oranJı dini bağlılıklan bulunan eyaletlerdeki ve şehirlerdeki suç oranlarının

Türkiye'de Vergi Alılakmt Belirleyen Falı:1örler Üzerine Bir Araştırma 81

diğerlerine göre daha az olduğunu göstermektedir. Dindarlığın ya da dini faktörlerin

vergi ahlakıru artırıcı ve yasadışı davranışlan engelleyici etkisi ABD, Almanya,

Kanada ve fngiltere gibi ülkeler üzerine yapılan çalışmalarda ortaya konulmuştur

(Torgler, 2005: 540-557).

Ülkemizde yaygın din İslam açısından konuya bakılırsa, müslümanlar bütün

vergileri ödemede zorunlu değillerdir, zira hükümet yasal olmayan aktiviteleri hedef

alırsa ahlaksız olsa bile vergi kaçınlabilir. Dolaylı vergileri ödememek, tarife

ödemelerinden veya gelir vergisinden kaçınmak ve fiyatların yükselmesi sebebiyle

kanunlara razı olmamak, Müslümanlar için ahlaksız bir durum haline gelmeyebilir. Fakat servet vergisini kaçırmak ahlaksızlık olabilir (McGee 1998:217). Dolayısıyla

zekatın islam'ın beş şartından biri olması nedeniyle, müslüman toplumlarda

bireylerin vergiyi nasıl algıladıklan önemli bir konudur. Çünkü zekatın yanında

müslüman bireyler vergiyi angarya ya da dini içerikten yoksun olarak algılarsa vergi

ahlakı, vergi uyumu daha düşük düzeyde olacaktır. Bu çalışmadaki modellerden

elde edilen sonuç ise, kişilerin dindarlığının artmasıyla daha fazla vergi ahlakına

sahip olduğu şeklindedir.

Genişletilmiş modele (Tablo 3, Sütun 6) göre kişinin dini duygulanndaki

arhş, daha yüksek vergi ahlakına sahip olma olasılığı üzerinde yüzde 1.5 oranında

artışa neden olmaktadır. Bu sonuçlara göre ülkemizde müslüman bireyler dinen vermekle yükümlü olduklan zekat ile devlete vermekle yükümlü olduğu vergi

arasında bir ilişki kurmamaktadır.

b) musal gurur: Ulusal gıırur değişkeni bu literatürde yoğunlukla kullanılan

bir değişken değildir. Topluında utanç ve gururun değişik fonnlarının oluşhtrulması

ya da yok edilmesi çok az anlaşılmaktadlf. Oysa bu bakış açısıyla toplwnlar arasında

var olan değişiklikleri anlamak ve toplumsaJ dinamiklerinin anlaşılınası çok daha ciddi bir konudur (Torgler, 2003e:59).

Milletiyle ya da ülkesiyle gurur duymak yaygın bir vakıadır. Bu bir grubun

kimliğini ortaya çıkaran bir unsurdur. Uluslararası futbol müsabakalannın

örneklenmesi gnıbun kimliğinin nasıl gururdan etkilendiğine örnek verilebilir.

Tyler'a (2000:65-82) göre gurur grupların, organizasyonlann ve toplwn içinde

bireylerin davranışlarını etkilemektedir. Gruptaki işbirliğini cesaretlendirınektedir.

Dolayısıyla, birey ülkesi yle, milletiyle ne kadar çok gurur duyarsa vergi ahlakının da

o kadar yüksek olması beklenmektedir.

Devlete bağımlılığın diğer bir açıklaması. milliyetçilik anlayışı içinde ele

alınabilir. Ancak, gerçek milliyetçilik anlayışının ve sağlam bir toplum yaratma

çabalarının gelir dağılunındaki adalet ve devlet hizmetlerinden yararlarunadaki

eşitliğe dayanması gerekir (Şenyüz, 1 984:48).

82 Ali Rtza GÖKBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YAN/KKAYA

Tablo 3'deki sonuçlar ise, milliyetiyle gurur duyma değişkeni dikkate

alındığında bu değişkenin istatistiksel olarak anlamsız olduğu. ve Türkiye'de vergi

ahlakına sahip olma üzerinde anlamlı bir etkiye sahip olmadığını göstermektedir.

c) Demokrasi: Demokratik haklar, vergi ahlakının temel belirleyicisidir.

Sosyal anlaşmalarla devlet, bireyin haklarını korur ya da iyileştirilmesini sağlar,

ahlaki normlara saygı duyar, onlann ahlaki doğruluğunu paylaşırsa ve devlet

bireylerle ilişkilerinde ve kendi işlerinde onlara kolayilk sağlarsa ve bireyler de

devlete güveniderse vergi yüküne daha fazla itaat ederler (Belkaoui, 2004:2).

Vergi ahlakı, kurwnsal yapıya bağh olarak düşünülebilir. Halkın

önceliklerine saygı duyan kurumlara sahip olan devlet, insanlardan bir Leviathan

gibi hareket eden devletten daha fazla destek alacaktır. Devletle vatandaşlar arasında

uyum sağlamanın ya da sürdürmenin tek olanağı, devletin şüpheleri gidenneyi sağlamasıdır. Direkt demokratik kurallar ile kendini ortaya koyan devlet, kendi

giicünün üzerinde sınırlamalar kabul ettirir ve böylece vergi mükelleflerini sorumlu

insanlar olarak gören bir işaret gönderir. Devlet vergi mükelleflerinin önceliklerini

politik süreçte dikkate alır. Vergi mükellefleri devleti daha iyi gözlemleyebilirler ve

referanduın yoluyla politikacıları kontrol ederler. Ayrıca insiyatif yoluyla kararlar oluşturabilir ve böylece devlet etkisiyle vergi sözleşmeleri yerıiden görüşülebilir.

Mesela, halkın yararını daha fazla dikkate alan vergi kanunları ve vergi oranları bu

görüşmelerin sonucu olabilir. Bundan dolayı, vergi mükelleflerinin mali konularda

seçme imkanı vergi ahlakın ı pozitif etkiler (Torgler, 2005 :27).

Ülkemizde kişilerin demokrasi algılamaları ile vergi ablakı arasındaki ilişkiyi

ölçmek için aşağıdaki soru kullanılmıştır7• "Parlamento ve seçimle uğraşmak zorunda olmayan güçlü liderin daha iyi olduğunu düşünenlerin" (bir çeşit diktatörlük

olarak değerlendirilebilir) vergi ahlakının demokratik değerlere sahip kişilere göre

daha az olduğu görülmektedir. Tablo 3 'deki sonuçlara göre, 'güçlü lider isteği

arttıkça ' . bu durum vergi ahlakına sahip olma olasılığı ÜZerinde % 2.2 oranında

azalışa neden olmaktadır. Yani, demokrasiye bağlı bireylerin yüksek vergi ahlakına

sahip olma olasılığı bir çeşit diktatörlüğü isteyenlere göre yüzde 2.2 daha yüksektir.

ç) Dürüstlük: Eğer insanlar diğerlerinin dürüst olduğuna inanırlarsa, vergi

ödemekıeki istekleri artar. Aksi takdirde hükümet ve vergi idaresinin görevi çok zordur. Eğer bireyler diğerlerinin vergi ödemekten kaçtıklarını düşünürlerse, vergiye

uyumu ve motivasyonu düşer. Vergiden kaçınma, vergi uyumunda temel

ınotivasyonun varolmadığının sinyalidir. Bu nedenle vergi mükellefleri vergiden

kaçınınanın ınanevi maliyetinin düşti.iğünü hissederler. Vergi idaresi vergi

7 EVS ankeıindeki , bireylerin demokrasiye güvenini ya da ba~ltlığıru direkt olarak ölçendiğer değişkenler de Probiı tahminlerinde kullanılmıştır. Bunların hiçbiri istatistiksel olarak anlamlı de&ildir.

Türkiye 'de Vergi Alı/akım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 83

mükelleflerine karşı dürüst, adil, bilgi verici ve yardımcı olursa ve bireylere onlara hizmet vermek için var olduğunu hissettirirse, tüm bunlar vergi mükelleflerinin

vergi idaresini kendi partnerleri olarak algılmasına yol açacak ve onların vergiye

uyumunu olumlu yönde etkileyecektir. (Torgler, 2003e:65).

"Sizce genelde insanlara güvenilebilir mi? Yoksa insanların çoğuna

güvenilemez mi?'' sorusuna verilen cevaplara dayanarak ülkemizde bireylerin diğer

bireylere güven düzeyi ile vergi ahlakı arasındaki ilişki analiz edilmiştir. Tablo

3'deki sonuçlar her ne kadar istatistiksel olarak anlamlı olmasa da bu değişkenin

katsayısı beklenenin aksi işarete sahiptir.

d) Kamuya duyulan güven: Mükelleflerin devlet/hükümet hakkında sahip

olduğu düşünceler, onların davranışları üzerinde etkilj olur. Genelde, vatandaşlar,

devleti soyut bir kavram olarak tanımakla beraber, değerlendirilmesini somut olaylara göre yaparlar. Vatandaşları vergi verıneye motive eden çeşitli unsurlar

vardır. Güven, devlet ve mükellefler arasındaki psikolojik anlaşmayı yapmaya

zorlamaktadır. Devletin vatandaşların ihtiyaç ve isteklerine uygun şekilde

davranması halinde güven oluşabilir ve bu durumun vergi ahlakı üzerinde olumlu bir etkisi olacaktır. Eğer mükellefler, hükümete, mahkeme, yasal sistem ve vergi

idaresine güvenirlerse; vergi mükellefleri vergi ödemeye daha fazla gönüllü

olacaklardır. Bu nedenle, bu aktörler dürüstlükle hareket etmek zorundadırlar

(Torgler, 2003:214; Torgler, 2003e:59, Torgler, 2003d:294).

Vergi ahlakını etkileyen faktörlerden birisi olarak kişilerin adalet

mekanizması ve mahkemelere olan güvenin derecesi de analizlerde kullanılabilir8 . Yargı sistemine ve özelde vergi idaresine güven duyulmayan bir ülkede vergi

ahlakının yüksek olmasını beklemek güçtür. Fakat Tablo 3 'ün beşinci sütununda

sunulan sonuçlar adalete güvenen bireylerin vergi ahlakının daba düşük olduğunu

göstermektedir. Fakat bu sonuçlar altıncı sütunda genel modelde ise anlamlılığını yitirmektedir. Bu modele göre diğer toplumsal değer değişkenleri analizde kontrol

edildiğinde adalete güvenmenin vergi ahlakı üzerinde bir etkisinin olmadığı

görülmektedir.

5. Sonuç

Bu çalışmada, Türkiye'de vergi ahlakını belirleyen faktörler analiz edilmektedir. Çalışmada çeşitli demografik faktörler yanında (yaş, cinsiyet, eğitim,

medeni durum), gelir, sosyo-ekonomik durum, ilindarlık, milliyetiyle gurur duyma,

8 Ankette yer alan, kamu hizmetlerine güven, hükumete güven gibi değişkenler ise ekonometlik analizlerde istatistiksel manada anlaınlı çtkmamaktadır.

84 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibel SELiM-Halit YANIKKAYA

adalet sistemine ve bükilmete güven ve politik dtişiinceler gibi bir çok kontrol

degişkeni analize dahil edilmiştir.

Probit tahminlerinin sonuçlanna göre yaşlı insanl;mn yaptının tehditlerine karşı daha duyarlı oldukları tezine paralel olarak daha büyük yaşta olmak ile daha

yüksek vergi ahlalo ve vergi uyumu doğru orantılıdır. Cinsiyete göre ise, kadınların

erkeklerden az da olsa daha yüksek vergi'ahlakı ve vergi uyumuna sahip olduklan

görülmektedir. Bireylerin eğitim düzeyinin ve medeni durumunun vergi ahlakını etkilemediği görülmektedir. Beklentilere uygun olarak serbest çalışanlar diğer

gruplara oranla daha düşük vergi ahlakı ve uyumuna sahiptir. Bireyin ekonomik

statüsünün düzeyi ile vergi ahlakı arasında doğrusal bir iüşki görülmemektedir.

Yine beklentilerin aksine ülkemizde mahkeme ve yasal sisteme güven ile

vergi ahlakı arasında pozitifbir ilişki mevcut değildir. Aksine, bireyler mahkeme ve

yasal sisteme güvensizlik duymasına rağmen vergi ödemeye daha fazla gönüllü

olmaktadırlar. Benzer şekilde, milliyetiyle gurur duyanların daha fazla vergi ödemeye gönüllü ve daha yüksek vergi ahlakına sahip olacakları yönündeki tezleri

de sonuçlarımızı desteklemekten uzaktır. Ayrıca, toplumdaki diğer bireylere güven

ile vergi ahlakı düzeyi arasında da bir ilişki bulunmamaktadır. Fakat bu çalışmadan

elde edilen sonuçlar, kişilerin dindarlık düzeyi ve demokrasiye bağlılıklan arttıkça

daha yüksek vergi ahlakına salıip olduklarını göstennektedir.

Vergi ahlakının nasıl oluştuğunu ya da hangi faktörlerden etkilendiğini daha

iyi anlamak için daha çok ampirik analize ihtiyaç vardır. Çalışmamızda kullarulan vergi ahlakı değişkeninin tek bir değişkene bağlı olarak oluşturulmuş olması

çalışınanın ilerde geliştirilebilecek yanlarından biridir. Gelecekte yapılacak anketler

belki birden fazla değişkene dayalı vergi ahlakı endeksieri kunnamıza ve daha

tutarlı, istikrarlı sonuçlar bu lmamıza yardımcı olacaktır.

6. KAYNAKÇA

AKIN, Fahamet, (2002). KalitatifTercih Modelleri, Ekin Kitapevi, Bursa.

AKTAN, Coşkun Can, (2005). "Vergi Psikolojisinin Temelleri ve Vergi Ahlaki",

yayunlanmamış makale, www.canaktan.org/ckonomilkamu _maliyesi/

vergi-psiko/ vergi-psik.pdf (Erişim Tarihi: 15 Ağustos 2006)

ALLINGHAM M.G., SANDMO, A. ( 1 972). "Income Tax Evasion: A Theoretical

Analysis", Journal of Public Econoınics, Vol: 1, 323-338.

ANDREONi, James, ERARD Brian, FEINSTEİN Jonathan. (1 998). "Tax

Compliance", Journal ofEconomic Literature, Vol:36: 818-860

Türkiye'de Vergi Alı/akım Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 85

BELKAUT Ahmed Riahi (2004). "Relationship Between Tax Compliance

lntemationally and Selected Detenninants of Tax Morale", Journal on

International Accounting& Auditing and Taxation, Vol:20.

BROOKS, Neil (2001). "Key Issues in lncoıne Tax: Challenges of Tax

Adıninistration and Compliance", Assian Development Bank, 2001 Tax

Conferance 8 September.

COWELL, Frank Alan. (1 992). "Tax Evasion and lnequity", Journal of Econoınic

Psychology, Vol: 13, s.521-543.

DOGAN, İsmail (2000). Sosyoloji: Kavramlar ' ve Sorunlar. istanbul: Sistem

Yayıncılık.

ELFFERS, Henk, (2000). But taxpayers do cooperate! Jn:VanVugt, M., Snyder. M., Tyler, T . R., Biel, A. (Eds.), Cooperation in Modern Society. Promoting the

W elfare of Comınunities , States and Organizations. Routledge, London pp.

184-194.

ERARD, Brian, FEJNSTEIN, Jonathan S. (1994). "The Role of Moral Sentinıents

and Audit Perceptions in Tax Compliance", Puplic Finance, 49(4): 70-89.

EUROPEAN V ALU ES STUDY (2006). http://www.europeanvalues.nVindex2.htm.

FALKİNGER, Josef. (1995). "Tax evasion, consumption of public goods and

faimess". Journal ofEconomic Psychology, 16: 63- 72.

GRIFFITHS, William E., H lLL, R. Carter, JUDGE, George G. (1993). Leaming and

Practicing Economctrics, John Wiley& Sons. ine., United States of

Aınerica .

GUJARATT, Damador, ( 1995). Basic Econoınetrics, Literatür Yayıncılık, Third

Edition, McGraw-Hilllnc. , New York.

GÜRİŞ, Selahattin, ÇAGLA YAN, Ebru, (2000). Ekonoınetri , Temel Kavramlar,

Der Yayınları: 282, İstanbul.

GÜTH, Werner, LEVATİ, Vittoria, SAUSGRUBER, Rupert (2005). "Tax Morale

and (de)Centralization: An Experinıental Study, Public Choice, 125, 171-

178.

HASSELDINE, John (2000). "Using Pcrsuasive Comıninications to lncease Tax Compiance: What Experimental Reserach Has (and has not) Told Us,

Australian Tax Forum, 15:227-224.

HASSELDTNE, John, Li ZHUHONG ( 1999). "More Tax E vas i on Resarch in new

Müennium", Crime, Law& Social Change 31:91-104.

86 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sibe/ SELİM-Ha/it YANJKKAYA

KIRCHER Ericlı, MACIEJOVKY Boris, SCHNEIDER Friedricb (2003)."Everyday

Representations of Tax Avoidance, Tax Evasion, and Tax Flight: Do Legal Differences Matter?", Journal ofEconomic Psyhology, 24, 535-553.

KIZILOT, Şükrü. ÇOMAKLI, Ertan (2004). "Vergi Kayıp ve Kaçakları ve Kayıtdışı

Ekonomi ilişkisi ve Boyutlarının Mevzuat Açısından Değerlendirilmesi",

19. Maliye Sempozyumu (10-14 Mayıs), Antalya: Uludağ Üniversitesi İİBF

Maliye Bölümü Yayınları.

LAWRENCE, P. Grasso, E. Kaplan STEVEN (1988). "An Examination Ethlcal Standards For Tax Issues", Journal o( Accounting Education, Vol: 16.

No:l.

LIAO, Tim Futing, ( 1994 ). lnterpreting Probability Models, Lo git, Probit and Other

Generalized Linear Models, International Educational and Professional

Publisher, Series 1 Number 07/ 1 O 1, Sage Publications, London.

LONG, Suzan. SWINGEN, Judytlı. (1991). "The Conduct of Tax-Evasion

Experiments: Validation, Analytical Methods, and Experimental ReaJisın", Tax Evasion: An Experimental Approach, (Edt. P. WEBLEY; ROBBEN ;

H. ELFFERS, D. HESSİNG), Cambridge: Cambridge University Press.,

128- ı 38.

MACRO Ines, CASTROLLO Perez David (2004). "Settlement in Tax Evasion

Prosecution", Economica, 71.

MCGEE, Robert W. (1998). The Etlıics of Tax Evasion in İslam, in: R.W. McGee

(Ed). The Etlıics of Tax E vas i on South Orange: The Dumont Institute Dor

Poblic Researcb: 214-219.

MERİÇ, Metin, Ayşe GÜNAY, (2004). "Türkiye'de Vergi Kaçak ve Kayıplarının

Bütçe Gelirlerine Üzerindeki Etkisi", 19. Türkiye Maliye Sempozyumu,

Antalya, 10-14, Mayıs, Bursa Uludağ Üniversitesi İİBF Yayınları.

P AMPEL, Fred (2000). Logistic Regression, A Primer, International Educational and Professional Publisber, Series 1 Number 07/ 132, Sage Publications,

London.

PYLE, David J., (1991). "The Economics of Taxpayer Compliance", Journal of

Economic Surveys, Vol:5, 163-198.

RECKERS, Philip M., SANDERS, Debra L., ROARK Stehphan J.(l994). "The

lnfluence of Ethlcal Attiudes on Taxpayer Compljance" National Tax

JournaL 47:4.

Türkiye'de Vergi Alı/akım Belirleye11 Faktörler Üzerine Bir Araştırma 87

ROTH, Jeffry A., SCHOLZ John T. , WriTE, Ann Dryden (1989). "Taxpayer

Compliance", Voi:J ve Vol:2, Philadelphia: University of Pennylvania

Press.

SCHWARTZ, Richard D., ORLEANS. Sonya (1967). On Legal Sanctions, University of Chicago Law Review, 34: 282-300.

SİGALA, Maria (2000). Social Norm, Occupational Groups and Ineome Tax Evasion: A Survey in the UK Construction Industry, Walton Hall: The

Open University, Open D iscussion Papers in Economoics, No:26.

ST AINER, Alan, ST AINER, Lorice, SEGAL, AleXrandra ( 1997). ' 'The Ethics of

Tax Planning", A European Review: Business Ethics, Volume: 6,

Nuınber:4, October.

STRÜMPEL, Burkhard. (1969). "The Contribution of Survey Researcb to Public

Finance, in: A.T.Reacock (Ed), Quantitative Analysis in Public Dinance,

New York: Praeger Publishers: 14-32.

ŞENYÜZ, Doğan (1984). Etkin Bir Vergiterne İçin Yükümlü Psikolojisi, Uludağ

Üniversitesi SBE Basılmaınış Doktora Tez.

TORGLER, Benno (2003). "Preaching Matters: Tax Morale and Religiosity", Theory And Eınpirical Analysis of Tax Compliance, Basel: Universitat

Zürich.

TORGLER, Benno (2003a). "Tax Morale and Institutions: Evidence From Switzerland", Tax Morale and Institutions, WWZ Discusion Paper 02/07.

Basel:WWZ.

TORGLER; Bemo (2003b). "Does Culture Matter?: Tax Morale In An East-West

German Comparison", Theory And Empirical Analysi~ ofTax Comoliance,

Basel: Universitat Zürich.

TORGLER, Benno (2003c). "Moral Suasion and Tax Compliance: Evidence From a

ControUed Field Experiment In Switzerland", Theory And Empirical

Analysis ofTax Compliance, Basel: Universitat Zürich.

TORGLER, Benno (2003d). "To Evade Taxes or Not to Evade: That is The

Question", Journal of Socio-Economics, 32.

TORGLER, Benno (2003e). "Tax Morale: Theory and Empirical Analysis of Tax Compliance", Basel, <http://pages. unibas.ch/diss/2003/DissB _ 6463.pdf> ,

(ı 6.02.2005).

TORGLER, Benno (2005). "Tax Morale and Direct Democracy", European Journal

ofPolitical Economy, Vol:21(2), 525-31.

88 Ali Rız.a GÖKBUNAR..Sibel SELİM-Ha/it YANIKK.A YA

TURHAN Salih (1989). Vergi Teorisi ve Politikası, istanbul: Der Yayınları.

TYLER, Tom R. (2000). "Why Do Pcople Coopcratc in Groups" in: M. Van Vugt,

M. Snyder, T.R.Tylcr, A. Biel (eds). Cooperation in Modem Society,

Promoting the W elfare of Communities, States and Organizations, London:

Routledge: 65-82.

WECK, H, ( 1983). Schattenwirtschaft: Eine Möglichkeit zur Einschrönkung der

öffentlichcn Vcrwa\tung ? Einc ökonomische Analyse.

Finanzwisscnschaftlichc Schriften 22. Bem: Lang.

WOOLDRIDGE, Jeffrey M. (2002). Economctric Analysis of Cross Seetion and

Panel Data, The MJT Pres Cambridge, Massachusetts Londan, England.

Türkiye'de Vergi Alılaktm Belirleyen Faktörler Üzerine Bir Araştırma 89

Değişken

VERGİAHLAKI

CiNSiYET

YAŞ

Edir iM

MEDENi DURUM

İSTiHDAM DURUMU

EK Değişken Tanımlamaları

Tanım

Fırsatını bulduğunda vergi kaçırınayı ne ölçüde

doğru ve haklı, ne ölçüde yanlış ve haksız

buludunuz'? Eğer bu davranışı kesinlikle

yanlış/lıaksız buluyorsanız cetvelde '1 ' puanı,

tamamen doğru/haklı buluyorsanız • 1 O' puanı

seçiniz. Ya da arada bir puan seçebilirsiniz.

0: Kadın

1: Erkek

16-29 yaş arası

30-49 yaş arası

50-79 yaş arası

1 İlkokuldan aynidım

2 İlkokul mezunuyum

3 Ortaokuldan ayrıldım

4 Ortaokul mezunuyum

5 Liseden ayrıldım

6 Lise mezunuyum

7 Üniversiteden aynldun

8 Üniversite mezun4yum

Evli

Dul, boşaıımış ve ayrı yaşayanlar

Bekar

Bir işte çalışıyor musunuz? Yani şu anda para

kazandığınız bir iş yapıyor musunuz?

(ÇALlŞlYORSA) Bunlardan hangisi, esas

yaptığınız işi en iyi tanımlıyor?

90

EKONOMİK DURUM

DiNDARLIK

MİLLİYETİYLE GURUR

Ali Rıza G6KBUNAR-Sibel SELİM-Ha/it YAN/KKAYA

1 Ücretle ve tam zaman (yani haftada 30 saatten

fazla) çalışıyorum

2 Ücretle ve yan zaman (yani haftada 30 saatten

az) çalışıyorum

3 Kendi işimin sahibiyim

(ÇALIŞMIYORSA) Şunlardan hangisi size en

uygun olanı?

4Emekli

5 Ev kadını

6 Öğrenci

7 [ş arıyor

İnsanlar bazan kendilerini bir sımfa mensup

olarak görürler. Siz kendinizi bu sınıflardan

hangisine sokardınız?

ı Üst sınıf

2 Üst orta sınıfın

3 Alt orta sınıfın

4 Çalışan, vasıfsız işçi , işsiz

Dini törenierin dışında, ne kadar sık Tanrı'ya dua

edersiniz?

1 lliç dua etmez

2 Bundan da seyrek

3 Yılda birkaç kez

4 Ayda bir

5 Haftada bir

6 Haftada birkaç kez

7 Hergün

Türk olmaktan ne kadar gurur duyuyorsunuz?

1 Son derece gurur duyuyorum

2 Oldukça gurur duyuyorum

Türkiye'de Vergi Alılakmı Belirleyen Faktörler Üzerille Bir Araştırma 91

GÜÇLÜ LİDER İSTEGİ

GÜVEN

ADALETE GÜVEN

3 Pek gurur duymuyorum

4 Hiç gurur duymuyornın

Parlamentoyla, seçimlerle ugraşmak zorunda

kalmayan güçlü bir lidere sahip olmak

I Çokkötü

2Kötü ı

3 iyi

4 Çok iyi

Sizce genelde insanlara güvenilebilir mi? Yoksa

i nsan ların çoğuna güvenilemez mi?

I İnsanların çoğuna güvenilebilir

O İnsanların çoğuna güvenileınez

Adalet sistemi ve mahkemeler' e ne kadar

güvenirsiniz?

1 Çok güvenirim

2 Biraz güvenirim

3 Pek güvenıneın

4 Hiç güvenınem

92 Ali Rı:.o GÖKBUNAR-Sibel SELİ.'d-Halit YANIKKAYA

Tablo ı. Tanımlayıcı İstatistıklcr

Ortalama Std. Sapma Min Mak. Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı (Sıralı Probit Model) 1.890 0.400 o 2 Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı (İki Durumlu Probit Model) 0.920 0.271 o ı Bağımsız Değişkrnler

ıı) Demografik Faktörler Erkek 0.501 0.500 o ı Kadın (temel sınıO 0.499 0.500 o ı 16-29 yaş (temel sınıf) 0.462 0.499 o ı 30-49 yaş 0.410 0.492 o ı

50-79 yaş 0.129 0.335 o ı Eğitim 3.614 2.342 ı 8 Medeni Durum Evli 0.689 0.463 o ı Dul, boşanmış ve ayrı yaşaytınlar 0.056 0.229 o ı Bekar (temel sınıf) 0.255 0.436 o ı b) Istihdam Durumu Tam zamanlı çalışan 0.166 0.372 o ı Yan zamanlı çalışan 0.033 o ı79 o ı

Serbest çalışanlar (temel sını O 0.149 0.356 o ı Emekli 0.075 0.264 o ı Fv hanımı 0.376 0.485 o ı ögrenci 0.080 0.271 o ı i şsiz 0.120 0.325 o ı

c) Ekonomik Durum Üst sın ı f 0.038 0. 192 o ı Üst orta sını f 0. 12 1 0.326 o ı Alt orta sınıf(temel sınıO 0.632 0.483 o ı Çalışan. vasıfsız işçi, işsi7 0.202 0.402 o ı d) Diğer Değişkenler Dindanm 6.283 ı.408 ı 7 \ılilliyetirnle gurur duymuyoruro 1.729 o 938 ı 4 Güçlü bir lidere sahip olmak iyıdir 2.850 0.999 ı 4 Insanlara güVt::nilir 0.071 0.257 o ı Adalet sistemine güvenmiyonım 2.427 1.100 ı 4 N (Örnek Hacmj) 1,206

Türk{ve 'de Vergi Alı/akım Belirleyetı Faktörler Üzeri~ıe Bir Araşttrnta 93

Tablo 2. Temel Model

Bağımlı Değişken: Vergi Ahlakı Probit model Sıralı Probit Model

Bagımsız Değişkenler Katsayı z değeri dy/dx Kalsayı z değeri dy/dx

a) Demografik ~aktörler

Erkek -0.239 -1.210 -0.032 -0.239 -1.2 -0.032

30-49 yaş 0.230 1.64* 0.030 0.199 1.470 0.026

50-79 yaş 0.108 0.550 0.014 0.093 0.480 0.012

Egitim 0.051 1.76* 0.007 0.032 1.120 0.004

Medeni Durum

Evli 0.188 1.170 0.027 0.202 1.330 0.029

Dul, boşanmış ve ayn yaşayan lar 0.035 0.130 0.005 -0.008 -0.030 -0.001

b) Istihdam Durumu

Tam zamanlı çalışan 0.396 2.05** 0.044 0.435 2.3'4** 0.047

Yan zamanlı çalışan 0.034 0.110 0.004 0.007 0.020 0.001

Emek lı 0.484 1.83* 0.048 0.491 1.83* 0.048

Ev hanımı 0.223 0.950 0.029 0.218 0.930 0.028

öwencı 0.353 1.410 0.038 0.364 1.450 0.039

i şsiz 0.745 3.51*** 0.066 0.725 3.43*** 0.065

c) Ekonomik Durum

Üst sı nıf -0.244 -0.860 -0.039 -0.22 1 -0.800 -0.034

Üst orta sınıf -0.293 -1.8* -0.046 -0.305 -1.88* -0.049

Çalışan, vasıfsız işçi, işsiz -0.325 -2.54*** -0.050 -0.351 -2.8*** -0.055

sabit 0.979 3.53***

cut1 -1.538

-cut2 -1.053

N 1,206 1,206

Al C 0.555 0.662

Not: ***p<.OI. **p<.05, *p<. 10

94 Ali Rıza GÖKBUNAR-Sihel SELİM-Ha/it YANIKKAYA

Tablo 3. Genişletilmiş Probit Modeli

Satınılı Detişken: Vergi Ahialu Modeli Model2 Modtl3 Model4 Model S Modt1 6

Bdımsız Detisken KatsaYı z deleri dy/dx Katsovı z doteri dv/dz Katsavı z doteri dv/dz Katsavı "deleri dvldx KatsaYI ı doteel dy/dx Koısovı z del!eri dy/dı

1) Demografik FaktGrler

Erkek .0.259 -1.300 -{1.035 -0.241 -1.220 -0.032 -1).329 -1.580 -0.045 .0.239 -1.210 -0.032 -0.240 -1.210 -{1.032 -0.383 -1.820' -O.OS2

30-49 yaş 0.257 ı.8oo• 0.033 0,223 LS90 0.029 0.238 1.6' om1 0.230 1.64' 0.030 0256 1.79' 0.033 0.266 1.760• 0.034

50-79 y•ş 0.122 0.630 0.015 0.11 1 0.560 0.014 0.137 0.660 0.017 0.108 0.550 0.01 4 0.124 0.610 0.016 0.176 0.840 0.021

E~ tim 0.055 1.830' 0.007 o.o5 ı 1.780' 0.007 0.032 1.070 0.004 0.051 1.76' 0.007 0.049 1.67• 0.007 0.035 1.120 0.005

Medeni Durum Evli 0.168 1.040 0.024 0.189 1.180 0.027 0.185 1.090 0.027 0. 188 1.170 0.027 0.185 1.140 0.026 0.165 0.950 0.023

Dul, t>oıanmış ve ayn yaşayanlar -0.027 -0.100 -0.004 0.023 0.090 0.003 -0.125 -{1.430 -{1.018 0.035 0.130 0.005 0.022 0.080 0.003 .0.220 -0.760 -0.034

b) Istihdam Durumu

Tam zamanlı çalışan OAII ı.oso• • O. O-IS 0.377 1.940 .. 0.042 0.443 2.11" 0.0-18 0 .. 396 2.05" 0.044 Q.405 2.08•• 0.044 0.449 ı.os•• 0.048

Yarı zamanlı çalışan 0.050 0.160 0.006 0.037 0.120 0.005 -0.055 .0.170 -{1.008 0.034 0.110 0.004 0.058 0.190 0.008 -0.043 .0.130 .0.006

Emekli 0.506 1.900' 0.049 0.482 ı.8 ıo• 0.047 0.495 1.83' 0.050 0.484 1.83' 0.048 0.504 1.87()' 0.049 0.516 1.860' 0.050

Ev hanımı 0.224 0.950 0.029 0.222 0.950 0.029 0.172 0.700 0.023 0.223 0.950 0.029 0.228 0.950 0.029 0.132 0.520 0.017

()ırenci 0.344 1.360 0.037 0.357 1.430 0.038 0.363 1.390 0.039 0.353 1.410 O.o38 0.363 1.450 0.039 0.344 1.290 0.037

Işsiz 0.746 3.47• •• 0.066 0.750 3.53··· 0.066 0.670 2.9-ı•·· 0.062 0.745 3.52 ... 0.066 0.739 3.44• •• 0.066 0.671 2.9 1··· 0.061

c) Ekonomik Dunım Ost sınıf ·0.230 -0.780 ..0.036 ·0.308 · 1.1 10 -1l.050 -0.105 -0.340 -0.015 -0.245 -0.860 .0.039 -{1.306 -1.070 -0.050 .0.215 -{1.670 -0.033

Ost orta sınıf -0.308 -1.840' -0.049 -1).3 18 -1.97•• ·0.051 -0.229 -1.370 -0.035 -0.293 ·1.8' -0.046 -1).339 -ı.o5•· -0.055 -1).299 -1.73' .0.047

Çalışan. v.,ıfsız işçi, işsiz .0.338 ·2.620··· -0.053 -0.341 -2.65··· -0.053 -0.312 -2.27" -0.049 -0.325 ·2.54 .. -0.050 -0.320 -2.49' -0.049 -0.338 -2AI •• -0.053

d) Diter Deıtşkenler

Di ndatım 0.066 1.790' 0.009 0.113 2.79• .. 0.015

Mil~yeıim1e gurur duymuyonıın 0.076 1.240 0.010 0.101 1.460 0.013

GOçiO bir lidere sahip olınak iyidir -0.155 -2-51· ·· ·0.021 -{1. 167 -2.61· -- -0.022

Insanlara gilvroi1ir -0.008 -0.040 -0.001 -0.085 -1).400 -1).012

Adalee sisttmine güvcnmiyorum o. 1os 1.98· • 0.014 0.082 1.450 0.011

sabit 0.561 1.460 0.866 2.96··· J.S30 4.27*"" 0.979 3.52* .. 0.723 2.4 .. 0562 1.1 10

_l'!_{<)rntk Hacmi) 1174 1206 1080_ --- . 11QL_ 1183 104 1

Not: •••p<.OI, " p<.05, ' p<. IO