turk soy lences oz lug u

7/23/2019 Turk Soy Lences Oz Lug u

1/250

e-KTAP

2011

TRK

SYLENCE

SZL

Deniz Karakurt

Aklamal Ansiklopedik Mitoloji Szl

1 . B A S K I


2/250

S a y f a | 2

D e n i z K A R A K U R T TRK SYLENCE SZL

12+ONKYA VE ZER OKUYUCULAR NDR.

Xasiorklmsz ykler Kulb yesidir.GGoooogglleeKitap Projesine dhildir.

Kaynak gstermek kaydyla her tr alnt yaplabilir.

TRKSYLENCE

SZL

Deniz Karakurt

ISBN

978-605-5618-03-2

SzlkAIKLAMALI, ANSKLOPEDK

nceleme, Derleme,

Halkbilim, Etimoloji

TrkeTrk Lehe ve iveleri,

MoolcaLehe ve iveleri.

BRNC BASKIAustos, 2011/ TRKYE

DENZ KARAKURT, 2011

Tm Haklar Sakldr.

NEML AIKLAMAOKUYUCULARDAN MUTLAKA STENEN TEK EY:

BU E-KTABI EN AZ 5 BE- KYE (MMKNSE

TM TANIDIKLARINA) MAL LE GNDERMELER

VE ONLARIN DA AYNI EY YAPMALARINI

NERMELERDR.AYRICA, FORUMLARDA VE SOSYAL STELERDE

PAYLAILABLR.

BU UYGULAMA TAMAMEN YASAL OLUP,

YAZARIN ZNYLE GEREKLETRLMEKTEDR.

BU SZL OKUMAK, PAYLAMAK, ALINTI

YAPMAK TRK KLTRN KORUMAK VE

YABANCILAMASINDAN KURTARMAK N

ATILAN NEML BR ADIM OLACAKTIR.

Y OKUMALAR


3/250

S a y f a | 3


GR

Dnya bir deniz idi; ne gk vard, ne bir yer,

Usuz bucaksz sonsuz sular iindeydi heryer.

(Altay Yaradl Destan Giri Cmlesi.)

Trk sylencelerindeki temel unsurlar ve bileenlerin tespit edilip bir szlk halinde dizgeli bir

biimde ortaya konulmas amalanan bu alma bu anlamda belki de bir ilk olacak kadar geni

kapsamldr. Bu amala var olan tm almalar tek tek taranm ve gzden geirilmitir. Buna ramen

gzden kam, eksik ve ayrca derlemelere girmeyen balklarn olmas da kanlmazdr. Ayrca

belirtilmesi gereken dier bir husus da bu szlk oluturulurken sadece derlemlerden veya

bakalarna ait yaptlardan yararlanlmad, ilave olarak Anadolunun deiik yerlerinde krsal hayatn

iinde bulunarak pek ok motifin, figrn bizzat iitilmi olduudur. rnein Radloffun Asyada

derledii bir cmle, Anadolunun kk bir kynde benzer bir slupla hatta birebir ayn yapyla

iitilebilmektedir. Bu duruma defalarca, saysz kereler tank olunmutur. nk halk kltrnde, kyodalarnda anlatlanlar ister Asyada ister Anadoluda olsun ayn kkenden kaynaklanmaktadr. Tm

Trk Dnyasnn ortak olarak kabul edecei bir biimde listedeki kii ve tanr adlar ayrntl olarak

derlenip geniletilmeli ve her birinin nitelikleri aklanmaldr. Yaplan almada Trk ve Mool

ayrmna ok fazla gidilmemi, iki kltrn de ortak ve i ie gemi unsurlara sahip olduu gereiyle

hareket edilmitir. Hatta ortak gemie sahip olduumuz Macar sylenceleri de yer yer ele alnmtr.

Tam olarak ifade etmek gerekirse, izlenen yntem udur. Trk kltrne dardan giren etkiler

mmkn mertebe darda braklmaya allarak, binlerce yllk ze inilmeye allm, dardan

gelen unsurlara snrl olarak ve gerek grld iin yer verilmitir. Mool kltrnde ise ister dil,

isterse kltrel olarak tamamen Mool olan ve Trklere btnyle yabanc olup, anlalmas bile

mmkn olmayan etkenlere de yer verilmemi ancak bu iki kltrn kesiim blgesi ve tamamen

ortak paydas olan kavramlar ise hi dnmeden ele alnmtr. Hatta biraz zorlama yaplarak, ama

ok da arya kamadan Moolca tabirlere de yer verilmitir. Bunun dnda Macar, Nart, een, Ugor

kltrlerine ise katk yaptmz unsurlar orannda yer verilmi, onlardan gelenlere yer vermemeye

gayret edilmitir. Smerlere ise henz ispatlanmam olmakla birlikte n-Trk bir kavim olduklar

erevesinde yaklalm ve gerekli balantlar kurulmaya allmtr. Her ne kadar bu durum

ispatlanmam olsa da, tersine bir iddiann geersizlii kesinlemitir. Yani Smerlere kesin olarak

Trk kkenli bir kavim olarak bakamasak da, en azndan dilleri asndan Hint-Ari (ve ran-Avrupa) ve

Hami-Sami (ve Arap-brani) kkenli olmadklar yzde yz kantlanmtr. Gnmzde kltrel

etkileim kaplar sonuna kadar aktr ve Dnya toplumlarnn dnsel ve toplumsal birikimlerinedair bilgi edinmek ve yararlanmak son derece kolaydr. Fakat buradaki en sakncal durum, egemen

kltrlerin kkleri yok etmesi, tekdzeliin belirmesidir. Ayn durum dorudan sylenceler iin de

geerlidir. Yunan-Roma eksenli sylence anlay baskn ve baat olarak filmlerden, dizilerden,

kitaplardan ve en tehlikelisi bilimsel terminoloji zerinden tm Dnyaya empoze edilmektedir.

Astoronomi, kimya, psikoloj vs. hep bu kltrlerden oluturduu terimlerle geniletilmektedir.

Etkileim kanlmazdr ancak dengeli ve karlkl olduu mddete olumlu sonular dourabilir. Trk

kltr tarih boyunca etkileime ak olmu, ve pek ok ey ald kadar, pek ok kltrel katky da

komu kltrlere aktararak gerekletirmitir. Macar, Fin, Kafkas (een, Adge, Kabartay) haklaryla

i ie gemi, Fars ve Arap kltrnden etkilenmitir. Asyada ise in ve Hint medeniyetlerinin

kanlmaz sonular olmutur. Dinler asndan da Budizm, Maniheizm, Hristiyanlk ve slam okbyk rol oynamtr. slamiyete girile birlikte Tek Tanrl bir din anlay yava yava yerlemi ve


4/250

S a y f a | 4


nihayetinde mutlak geerlik kazanmtr. Bunun sonucunda da yine yava yava eski Tanr ve Ruhlar

geni corafyalarda etkilerini yitirerek unutulmaya balanmlardr. Yeri gelmiken belirtmek gerekir

ki, slam ncesi dneme ait ok Tanrl sistemi inceleyip snflandrmak her eyden nce bilimsel bir

almadr ve bu durumun dinsel olarak ekinilecek bir yn yoktur. rnein Kuran - Kerim kimi

ayetlerinde tarihten sildii baz Tanrlarn adlarn saymaktadr (Necm Suresi 19, 20. ve Nuh Suresi 23.

Ayetler). Kuran- Kerimin dnya durduka yokolmayaca anlay da gz nne alndnda; slam

dininin yasaklad hususlarda dahi insan ve toplum hafzasn yok etmeye deil, korumaya ak bir

yaklama sahip olduu anlalmaktadr. Ayrca Orta Asyada amanist gelenei slam ve Hrstiyanlkla

bir biimde badatrarak srdren topluluklar olduu gibi, bir inan sistemi olarak Kamlk (Trk

Mool amanizmi) dnda baka bir din kabul etmeyen topluluklar da az da olsa gnmzde dahi

mevcuttur. Bunun dnda gemi dnem inanlarna ait pek ok uygulama ve anlayn rtl bir

biimde gnmzde varln srdrd de grlmektedir. Belirli dzeydeki belirli istisnalar (mesela

Gagavuzlarda ve Ruslara yakn baz Trk boylarnda Hrstiyanlk, Karaylarda Musevilik, Moollarda

Budizm, kimi Sibirya boylarnda Kamlk gibi) dnda slam tm Trk Dnyasnn ortak deerlerinden

ve en nemlilerinden birisidir.

TrkMool kltrndeki sylencesel unsurlar genel olarak drt snfta toplanabilir. Trk kltrnde

bu unsurlarn arasnda kesin izgilerle belirlenmi net farklar ve ayrmlar yoktur. Hemen hepsi de bir

ruh ve koruyucu niteliindedir. Burada ruh kavramndan anlalmas gereken ey de yine soyut bir

varlktr. Bilinen anlamda insan ruhunu dnmek bu kavramlar ok fazla daraltmaya ve yanl

alglamaya sebebiyet verecektir. Trk kltrnde bitkilerin, hayvanlarn hatta cansz varlklarn da

ruhlar vardr. Fakat bu ruhlar insandaki gibi onunla kaynam olmayp, ona bal ve onu koruyan bir

olgu olarak ele alnmaldr. Ancak yine de mmkn olabilecek temel farkllklarla yaplabilecek bir

snflandrma u ekildedir.

A. TNSEL (RUHAN) VARLIKLAR:1. TANRILAR: Yaratc ve ynetici glerdir. Kiilie brndrlmlerdir. Eril Tanrlar Han,

diil Tanrlar Hanm sfatyla tanmlanrlar. Veya hepsine birden Toyun sfat eklenebilir.

nsan biimine brnm olsalar bile, bu ekli bir durumdur ve asl Tanr vasflar hep n

plandadr. Tanr adlar zel ad olduklar iin geldikleri ive veya lehede olduu korunmu

gibi fakat okunu kolayl olmas bakmndan Anadolu ve Trkiye Trkesine uygun

telaffuzlarla yazlmlardr. rnein: Pura Han eitli kaynaklarda Puura Han diye yer

almaktadr. Oysaki aslnda tam karlk olarak Bura Handr. Burada ne Puura Han ne de

Bura Han tercih edilmemitir. nk ilki telaffuza dayal ikincisi ise anlama dayal bir

yazmdr. Tanr adlar ierisinde nemli olanlar, bir szln elverdii lde ayrntl bir

biimde incelenmi fakat ikinci ve nc derecedeki tanrlara dair yeterince ayrnt zaten

halk kltrnde mevcut olmad ve buna ihtiya duyulmad iin sadece ksa

tanmlamalara yetinilmek zorunda kalnmtr. Ayrca fazla nemi bulunmayan baz

adlarn da kaynaklarda yer almad gz nne alnrsa, listenin daha titiz derleme

almalaryla ok daha fazla genileyebilecei kesindir. Fakat u an iin mevcut liste

yeterli grnmektedir. Tanr adlaryla balantl olarak ele alnmas gereken ok nemli

bir hususa deinmek zorunludur. Trk inan sisteminde Bat oktanrclnda olduu gibi

bir Tanrlar topluluu mevcut deildir ve Tanr olarak vasflandrlan (biri hari) tm

varlklar aslnda koruyucu ruhlardr ve bunlarn dierlerine gre daha st seviyelerekm olmalar temel belirleyici zelliktir. Bunun aslnda Tek istisnas Kayra Han olup


5/250

S a y f a | 5


soyut ve mutlak bir yaratc olarak dnlr.Eski Trk kltrnde Melek kavram yoktur

ancak bu kavram yer alm olsayd, Kayra Han haricindeki tm Tanrlar/Ruhlar melek

olarak adlandrmak hi de yanl olmazd. nk Trk sylencelerindeki Tanr kavramn

Yunan veya Roma mitolojilerindeki biimiyle anlamak ok yanl sonular douracaktr.

Daha tede ise aslnda Kayra Han da Tanr (Kuday, Oan) olarak adlandrlan kapsayc ve

yaratc varln yansmasdr. Bu balamda slam ncesi Trk inan sisteminin en stteki

tek Yaratcya doru ilerleyen fakat tanrlam koruyucu ruhlar da kapsayan karmak bir

yapda olduunu sylemek doru olacaktr. Budizm (Lamaizm mezhebi), Maniheizm,

Hristiyanlk ve slamiyetin etkileri, yresel alg farkllklar ve hatta Batl bilim adamlarnn

bazen doru bazen de yanl yaklamlar sonucu bu konu iinden klmaz bir hal almtr.

2. ATA-ANALAR: Genellikle soyundan gelindiine inanlan bir varl veya yine soya dayalyaratc doa unsurlarn niteler. Bunlar da belirli bir kiilie sahiptirler veya bir canlnn

biimindedirler. Tanrsal zelliklere sahip olduklar iin Tanr snflandrlmas ierisinde de

deerlendirilebilirler. Burada deinilmesi gereken en nemli husus, benzer isimlerdeki e

szcklerin tanmlayc veya niteleyici olup olmaddr. Bu ayrma dikkat edilmedii iinou zaman eitli karklklar ortaya kmaktadr. rnein Ak Ana, Ak Ata ve Ak Han

farkl kiilerdir. Ancak Ak Ata isminde Ata yerine Han kullanldnda kiiler ve zellikleri

birbirine karmakta ve ayn kiiye dnmekte ya da yle sanlmaktadr. Bir baka rnek

verilecek olursa Ay Ata bir tanrdr. Ay Han ise Ouz Hann olu olan bir kiidir. Dier

nemli bir husus da bu kitapta Tanr snflandrmasnda ele aldmz isimlerin sonunda

Han veya Hanm nvan yer almakla birlikte Ana veya Ata tanmlamasnn aslnda onlar

iinde geerli olduudur. Mesela Umay Hanm iin Umay Ana ifadesi ounlukla kullanlr.

3. YELER: Koruyucu ruhlardr. ou zaman kiilik zellikleri net olarak ortaya koyulmaz,nk saylar ok fazladr. Pek ok doa unsurunun koruyucu ruhu vardr.

4. DER SOYUT VARLIKLAR: Bunlarn pek ou da aslnda ye veya Ruh olarakdeerlendirilebilir. Fakat ok daha fazla zellemi anlamlar ve nitelikleri olan varlklardr.

rnein or (Cin), Abas (eytan) gibi.

B. NSAN VARLIKLAR:1. KLER: Sylencesel olmakla birlikte soyut nitelikte olmayp, insan olarak tanmlanan

bireylerdir. ou zaman bir topluluun nderi veya kahramanlk yapm kiiler olarak

grlrler. Erkekler Han, kadnlar Hanm olarak tanmlanr. Srad gleri ve insanst

zellikleri olsa da, insani niteliklerini yitirmemilerdir.

2. HAYVANLAR / BTKLER: Kutlu hayvanlardr. zel bir neme sahiptirler. Soyundan gelinebir hayvann kendisidir. Bozkurt, Alageyik gibi

C. DSEL VARLIKLAR:ou zaman masal yaratklarn ve hayali zellikleri olan canllar ierir. Albs (Cad), Yelbeen

(Dev), Tepegz gibi

D. CANSIZ / NESNE VARLIKLAR:zel bir neme sahip olan veya kutsallk ierdii dnlen somut nesnelerdir. Kopuz, Ok, Ota,

Ak Da, Kan Irma gibi.

E. KAVRAMLAR:Soyut kavramlardr. rnein kut, yom, arpa gibi


6/250

S a y f a | 6


NEML AIKLAMALAR:Uzun yllara yaylan ve youn bir almann rn olan, yzlerce kaynan taranmasnn yannda

kiisel derlemelerin de katksyla oluan bu yaptta elbetteki eksiklikler ve yanllklar bulunabilir.

Mmkn olduu takdirdesonraki basklardabu durumlarn giderilmesi tek zmdr. Bu nedenle;1. her tr bilgi ve madde ekleme talebi ile tespit edilen hatalarn giderilmesi iin , kaynak

gstererek ve gerekli aklamay yaparak aadaki adrese bavurulabilir. Bylece

ekirdeinde bu almann yeralaca daha geni kapsaml bir Trk kltr ansiklopedisi

oluturma ynnde ilk adm atlm olacaktr.

2. Ayrca ortak alma yapmak istenmesi durumunda da, her trl talep ve neri iiniletiim kurulabilir.

3. Kitabn fikir hakk notere tespit ve tadik ettirilmi ve ayn zamanda telif haklar alnmolduu iin her tr alntda mutlaka kaynak belirtilmesi zorunludur.

4. Yazarn izniyle, kaynak belirtilmek kouluyla istenilen uzunlukta alnt yaplabilir. Kitabndijital srmnn serbeste datlmasnda ve paylalmasnda hibir yasal engel yoktur.

Ayrca eserin klasik basks da Trk kltrnn korunmas amacyla cretsiz olarak

datlmtr.

5. Sponsor olunduu takdirde daha sonraki basklar da cretsiz olarak datlacaktr.6. Bu yapttaki bilgilerin, kaynak gstermek kaydyla, Vikipedi (Wikipedia) adl nternet

Ansiklopedisine Trke veya baka bir dile evrilerek yklenmesinde hibir engel

bulunmamaktadr ve bu cmle ilgili alntlarn yasal olduuna dair bir gereke olarak

sunulabilir.

7. Bu kitabn sonraki basklar ve en son hali aadaki iletiim adresinden her zamanistenebilir.

8. Kitabn ierii ile ilgili konulardan yazardan her zaman iin yardm istenebilir, bilgisinebavurulabilir. Elinden geldii lde herkese yardmc olmaya almaktadr.

letiim:

[email protected]


7/250

S a y f a | 7


-A-

ABA HAN:Ay Kaan.

Edeer: 1. APA HAN 2. ABAKAN (ABAAN, ABIAN) HAN

Abakan boyunun ve Hakaslarn atas olarak kabul edilir. Altn Glde yaadna inanlr. Yamur

yadrd ve Altaylar koruduu inan yaygndr. Bir sylentiye gre Abakan rmannad, kysnda

yaayan Aba Han (Ay Han) adl bir savann atyla birlikte bu nehrin sularnda boulmas

nedeniyle verilmitir. Gemite Abakanlarn atalarnn ve ongunlarnn (totemlerinin) ay olmas ilebalantl bir yaklamdr. Ay Hakaslarda kutsal ve soyundan gelinen bir hayvan olarak grlr.

Hakaslar da Abakan Hann bu rman kaynanda yaadn ve koruyuculuunu yaptn dnrler.

Abakan Hann atyla rman bir kysndan dier kysna atlad anlatlr. Kk Abakan ve Byk

Abakan rmaklarnn kavutuu yerde ayya benzer biimli kayalar bulunmaktadr. (Kaynak: Trk

Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Abakan: (Ab/Ap/Ay/Av/Az). Szck anlamAy Hanveya ay kan demektir. Ayrca balantsbulunan abartmak ve azmakfiillerinde olduu gibi bu kkten gelen szcklerde byklk

ve iddet ierii bulunur.Abi (byk erkek karde)ve Aba/Apa (baba, dede) manalar da yine

bu isimle alakaldr. Eski Moolca ile Manucada Aba ve Eski Trkede ab szckleri av,

avlanmak manalarn da barndrr. Anadolu Trkesinde Abakan szc cmert, erefli,

onurlu anlamlarna gelir.

(Baknz:AYI ATA)

ABASI: Kt Ruh.

Edeer: ABAHI, ABAZI

Kt Ruh. Ateten yaratlmlardr. Yeraltnda yaadklarna inanlr.nsanlara zarar verirler.Tek ayakl

(veya ayaksz), tek gzl ve kel olarak betimlenirler. Le yiyerek beslenirler. Zararl ve iren

grnml hangi canl varsa bunlarn eseridir. nsanlar yoldan kartrlar, baz kimseleri delirtirler.

nsan ruhunu karabilirler. Grnmezdirler, onlar ancak amanlar grebilirler. Yeryznden yeraltnagelenleri de kendileri gremezler (mesela amanlar). Arka arkaya sra halinde yrrler ve yeryznde

grnmez olurlar. nsanolunu genelde yalnzken veya korumasz, aresiz, sayr (hasta) olduklar ve

skntl dnemlerde yakalarlar. ki trleri vardr:

1. ak: eytan.(Bkz.)2. or: Cin. (Bkz.)Ayrca bu iki gruba dahil olan daha baka pek ok eit kt ruhun insanoluna zarar

verdiine inanlr. Bunlarn verebilecei zararlar da deiik seviyelerdedir. Abaslarn verdii

rahatszlk sonucu hastalanmaya Tolays denir (Tolaysmak fiili ile de ifade olunur). Trk Halk

kltrnde bostanlara dikilen korkuluklara da Abakad verilir ve korkutucu olmas itibariyle

bu szckle dorudan balantldr ve aslnda daha nceki dnemlerde kt ruhlardan

korunmak iin evlere ve bahelere dikilen heykellerin, ongunlarn (totemlerin) veya simgesel


8/250

S a y f a | 8


direklerin dnmesiyle ortaya kmlardr.Trk ve Mool kltrnde yer alan balca baz

kt ruhlar unlardr ve bu isimlerin sonuna oul eki (-lar/-ler) getirilerek topluluk halinde

anlrlar:

- Yr: Yeraltnda yaadklarna inanlr. Zaman zaman yeryzne karak insanlara eitlizararlar verirler.

- Krtiges: nsanlara hastalk verirler. Trl eitli hastalklara neden olabilirler. Yaygnolarak insanlarn el ve ayaklarn tutmaz hale getirirler.

- Sald: Akam vaktinde ortaya kp evlerde dolanrlar. Trk kltrnde Gnein batesnasnda er (kt) glerin ortaya ktna inanlr.

- Sile (Silee): nsanlara ktlkler yaparlar. ok hzl hareket ederler, insann akln elerve yapt tm iyilikleri yok etmesine neden olurlar.

- Sml: Akam ve sabah vaktinde ortaya kp, insanlara musallat olurlar. er karanvakitte yani gnbatm ve doumunda etkili olurlar. Iml ve Sml eklinde de anld olur.

- Ars: nsanlarn iine girer ve zellikle kadnlar ksrlatrrlar. Kadnlarn ocuklarnnolmamas bu varlklarn yzndendir.- Inch (Inh): lmcl ktlkler yaparlar. Gleri ok tehlikeli dzeydedir. Musallatolduklar insann kurtulma ans yok gibidir.

- Alartpa (Alartpah): lmcl glere sahiptirler. nsan alp gtrebilecek gteolduklarna inanlr. Her tr aldatc nitelie sahiptir.

- ekey (eekey):nsanlar kr ederler ve grme duyularn yok ederler. itme duyusunada yok edebilirler ve insann sar kalmasna neden olurlar.

- Suor (Suvor): nsanlarn kafasn kartrr, gnln bunaltrlar. nsan yreininderinliklerine nfuz edebilirler.

- Hahsat (Hahsaat): nsanlarn soluunu keser ve cierlerini hasta ederler. Nefessizkalma, nefes darl, astm gibi rahatszlklarn nedenidirler.- Beki: nsanlarn kemiklerini eerler. Kamburluk, kemik erilii, kemik ars gibirahatszlklar ortaya karrlar.

- Supturuku (Supturku): nsanlarn i organlarn hasta ederler. Mide ve barsak arlarverirler, i organlara asalaklar yerletirirler.

- Snalk: nsann gszlemesine neden olur, takatini keserler. Kas arlar, kramp gibirahatszlklarn sebebidirler.

- Arbat: nsann gcn tketir ve bedenini yok ederler. Dermanszlk, fersizlik gibirahatszlklar hep onlarn eseridir.

- Monoy: nsanlara deri hastalklar verirler. Czzam gibi insann grnn bozanhastalklar bunlarn musalat olmasyla ortaya kar.

- Alban:ok kt isimleri ve ok kt yzleri vardr. ntihar etmi insanlarn ruhlarndanmeydana gelirler. Trk kltrnde intiharn ho grlmediinin en ak rneidirler. Ters

dnm gzleri, yukarya kalkk olarak uzayan salar vardr.

- Callk (alk): Bedenleri terstir. Yeryzn ve yaamn dengesni bozup kartrrlar.Saylar olduka fazladr.Kck l, Cark l, Tihik l gibi adlar vardr.

- Harsa: Kuduz kpekleri ve saldrgan inekleri vardr. Gzleri kurumutur. nsanabaktklarnda souk su dkm gibi titretirler. Yeni domu bebekleri yerler. Beikleri

bozarlar. ok irkindirler.

- Cahk (ahk): Lanetlenmi insanlarn ruhlardr. ekil deitirebilirler. Kanl elleri,kupkuru gzleri, lmcl szleri vardr. ok tehlikelidirler.


9/250

S a y f a | 9


- Mohol: Beddualarla insann iine girerler. ine girdikleri kii lye benzemeye balar.Yz ve gzleri kuruyup irkinleir. Hareketleri yavalar. Yol Tanrs Mohol Han ile de

balantl grnmektedirler. nk yol ayn zamanda baht ve talihi de ifade eder. Bu

varlklarn musallat olduu kiilerin bana her tr talihsizlik gelir.

(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Abas:(Ab/Ap/Av).Aparmak (karmak, alp gtrmek) anlamn ierir.Trkede Apazlamakszc avulamak anlamna geldii gibi rzgarla gitmek de demektir. Ab szc de can,

ruh gibi kavramlar ifade eder.Yine kken olarak Av kelimesi ile de balantldr.

(Kart:AYII)

(Baknz: AK, OR)

ABRA:Yeralt Ylan.

Edeer: ABURA, APRA

Yeraltndaki Byk Deniz (Tengiz)de yaayan ve ejdere benzeyen devasa iki ylandan birisidir.

Timsaha benzer bir grnm vardr. Bu canavarlarn dieri ise Yutpadr ve ikisinin ad birlikte anlr.Gzleri parlak bakr renklidir. Ayaklar kzldr. nanlmaz byklktedir, grenlerin yreine korku

basar. ok gl eneleri vardr. Ker Abra, Ker Yutpa ve Ker Doydu olarak yer alt canlsndan

bazen birlikte bahsedilir. Bazen de bu nn ayn varlk olduu dnlr. Abra ve Yutpa, Erlik

Hann saraynn bekileri olarak da sylencelerde yer alrlar. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Abra:(Ab/Ap/Av).Abramak fiili, deniz tatlarn ynetmek demektir. Szcn denizle olanbalants aktr. Aparmak kelimesi kapmak, alp gtrmek anlamlarn ierir. Ayrca arlk

ierii kelime kknde mevcuttur.

(Baknz: YUTPA, DOYDU, KER)

ABZAR YES:Avlu Ruhu.

Edeer: ABAZAR ISI

Eanlam: 1. EN (VEN, VENK), 2. ULAN, 3. KURA 4. TRGEN yeleri.

Avlunun koruyucu ruhudur. Evin avlusunda veya bahesinde yaar. nsanlarn gzne ancak uzaktan

ve deiik hayvan klklarna girerek grnr. Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu

rmekten ok holanr.Her nesnenin bir koruyucu ruhu olduu iin, aslnda avlu duvarnn bile ayr bir

yesi vardr. Avlu kavramfarkl ive ve lehelerde farkl szcklerle karland iin ad deimektedir,

fakat ierik yaklak olarak ayndr. Szck olarak en ok bilinen Abzar yesidir. en, ulan, Kura ve

Tirgen kelimeleri avlu anlamna gelir.Bunlarn tamam bir evin nndeki evrilmi yer, eitli ilerin

grld alan, bahe demektir. Avlu yesi de buralarda yaar ve gezinir. (Kaynak: Trk Sylence

Szl, Deniz Karakurt)

Abzar: (Ab/Ap). Kelime kknde rzgar anlam vardr. Kkenbilimsel olarak bakldndarzgarl yer demek olabilir. Avlu anlam tar.

(Baknz: YE)

AD: sim.

Edeer: AT

Bir varl tanmaya, tantmaya veya tanmlamaya yarayan, ona zglenmi szck. Baz felsefi

yaklamlarda varlklardan nce onlarn adlarnn var olduuna inanlmtr. Elbetteki bu felsefi birtartma konusudur. Ancak ad kavram Trk kltrnde nemli bir yere sahiptir. Ad olmayan


10/250

S a y f a | 10


varlklar, ancak te aleme ait grlrler. slam ile birlikte Besmele Adlama kavram ok yaygn bir

hale gelmitir. Buna gre her ie Allah(c.c)n adyla balamak gerekir. zerine Allah(c.c)n adnn

anlmadan kesildii veya kendiliinden lenhayvanlarn yenilmesi yasaktr. Besmele cmlesinin ierii

Trkeye anlam olarak; Acyc ve Acyan Allahn adyla ya da ksaltlm biimiyle (Bismillah)

Allahn adyla olarak evrilebilir. Besmele, doal srelere Yaratcy dahil etmeyi ngrr. Yani

nce maddenin deil fikrin olduu gr benimsenmitir. Ad insanolunun var olduu her yerde

nesneleri ve olgular nitelemek iin kullanlan soyut bir aratr. Trklerde Yaygu a (Yaratl

Zaman) inan varln birbirinden ayrmad bir dnemi ifade eder. Baka hibireyin olmad her

eyin sonsuz bir su olduu bu ada, gk diye bir ey yokken her ey sar ve dilsizdir. Yani anlam ve

ad yoktur hibireyin. Sayan sylencelerine gre bu sonsuzlukta nce ad verilerek yaratl

balamtr. Ad ise anlam demektir. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Ad: (Ad/At). Tanmlama, niteleme anlam ierir. Trkede ad ayn zamanda at demektir vepek ok lehede d/t fark ortadankalkar. At kutlu bir hayvan olarak o kiinin kimliidir ayn

zamanda. Tersine bir mantkla, kiinin adnn aslnda onun soyut bir at olduu ve kendisini

tad dnlebilir. Bu nedenle eskiden Trkler ldklerinde atlaryla (yani adlaryla)birlikte gmlmlerdir.Yeryzndeki tm Trk ive ve lehelerinde Ad/At biimiyle binlerce

yldr yer alan ortak bir kelimedir. Ayn zamanda bir kk olarak yzlerce kelimenin tremesine

olanak vermitir.

(Baknz: ADSIZ)

ADAGAN HAN: Da Tanrs.

Edeer: ATAGAN (ADAHA) HAN

Dalar ve zerinde yaayan varlklar korur. zellikle dalardaki at ve sr srlerinin

koruyuculuunu yapar. Buralardaki canllara zarar verenlere ok kzar. Eski biiminin Pataghan

olduunu ileri sren grler vardr. Koruduu varlklar kskand sylenir. (Kaynak: Trk SylenceSzl, Deniz Karakurt)

Adagan: (Ad/At). Ad ve At szckleriyle ve Adamak fiili ile balantldr. Ata szcyle deilgili olabilir. Ataghan kelimesi Moolca da kskanlk anlam ierir.Yataan adl kl trnn

baka bir syleyi biimi de Atagandr, bu kavramla balantl olma ihtimali de mevcuttur.

ADAK: Nezir.

Edeer: ADAH, AZAH

Herhangi bir dilek yerine geldiinde karlnda yaplaca veya verilecei sylenen ey ve bunun

sonucunda insann kendisini Tanrya kar ykml kld durum. Kutsal varlklardan yardm dil emek

amacyla kurban kesme, sa verme, mum yakma, para balama gibi eylemlerde bulunma taahhd.

Bu yklenim yerine getirilmedii takdirde kiinin bana olumsuzluklar, hatta felaketler geleceine

inanlr. nk bu sz Tanrya kar verilmitir. Adak kavramna hemen her dinde rastlanmaktadr.


Adak: (Ad/At). Ad (isim) szcnden treyen Adamak fiilinin ekimli halidir. Adn ortayakoymak, adyla sorumluluk alma demektir. nk adn vermek, kendini vermek anlamna

gelir.

(Baknz: ADAMAK)


11/250

S a y f a | 11


ADAMAK: Nezretmek.

Edeer: ETEMEK, EDEMEK

Herhangi bir eyi kendi kendine ve Tanrya kar ykml klmak. Bir dilein gereklemesi iin kutsal

varlklardan ve glerden yardm dilemek. Ayrca kendisini bir ie btnyle vermek veya o uurda

feda etmek anlamnda da kullanlr. Adak kavram hemen hemen btn dinlerde mevcuttur. Trk

kltrnde en yaygn olan uygulama adak kurban ve adak sadakasdr. Bir dilek yerine geldiinde,

nceden adand biime uygun olarak ya kurban kesilir ya da yoksullara para verilir. (Kaynak: Trk


Adamak: (Ad/At).Adn ortaya koymak anlam vardr. Kendi ad zerine ant imek demektir.(Baknz: ADAK)

ADAPA HAN: lk Kral.

Smer krallar listesinde Smer ulusunun ilk hkmdardr ve baz sylencelerde yaratlmilk insandr.

Adapa/Adama dnmne uram ve Adam/Adem eklinde sylenir hale gelmitir. Evrenin tm

bilgisinin te birine sahip olduu ve bunun Tanr tarafndan kendisine retildiine inanlr.Smerlerdeki bu inana benzer bir biimde Hz. Ademe eyann bilgisinin retildii Kuran- Kerimde

de belirtilir. Kral olmann yan sra ayn zamanda Kam (aman)dr.Bir gn Adapa Tanrnn huzuruna

arlr ve nne lmszlk iecei getirilir. Adapa bunlar almak istemeyinceTanr arp nedenini

sorar. Adapa yle yantlar: "Bir bakas yemeyeceksin, imeyeceksin, dedi". Bunun zerine Tanr

kzarak onun yeryzne atlmas emrini verir. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Adapa: (Ad/At).Ad (isim) szc ve Ata kavram ile balantldr.branice Adamah eklindeifade edilen biiminde amur, balk, kil gibi anlamlar vardr.

ADSIZ: simsiz ocuk.

Henz kahramanlk yapmad iin ad koyulmam ocuk. Trk geleneinde ocuk byyp de birkahramanlk veya nemli bir i yapana kadar kendisine isim verilmez, ya da o zamana kadar geici bir

ad verilir. Dikkate deer bir olay gerekletirdiinde ise o blgenin ulu kiisi (ozan, aman, hoca vs.)

gelir bu yapt kahramanl artran bir ad koyar. Genelde kk bir len yaplr veya yemek

verilir. rnein; Dede Korkut yklerinde anlatlan ve boay boynuzlarndan tutup yere vurarak

yenen ocua Korkut Atann gelerek Boaadn vermesi gibi. Adsz olmakbir eksiklik saylr ve bu

nedenle olumsuz anlamlar ierir. rnein Sibirlerde Adsz Hanm adl ktcl bir ruh bulunmaktadr.

Ad nesnenin bir anlamda ruhudur, onun bir parasdr ve aralarnda bir ba vardr. Smerlerin

nanna greSu Tanrs Enki, her eye bir ad vermi ve bylece yaratl balamtr. (Kaynak: Trk


Ad:(Ad/At).Bir kiiyi niteleyen ve ona ait olan sz.Bir kimseyi, nesneyi, varl ya da olguyuanlatmaya, akla getirmeye yarayan kelime. n, hret.

(Baknz: AD, ADSIZ HANIM)

ADSIZ HANIM: Ktlk Tanras.

Edeer: ATSIZ HANIM

Ktlkler yapar, ad olmad iin bu ktlkleri kimin yapt bilinmez. Ad olmayan ktlk, bu

aleme deil farkl bir evrene, baka bir boyuta aittir. Adsz Hatunun, henz kahramanlk

gsteremedii iin ad alamayan ocuklara ilieceinden korkulur. (Kaynak: Trk Sylence Szl,

Deniz Karakurt)


12/250

S a y f a | 12


Adsz: (Ad/At). Ad olmayan demektir. Ayn zamanda at szcyle de balantlr ve bubalamda atsz olmak adsz olmakla edeer tutuluyor olabilir.

(Baknz: AD)

AA ANA:Aa Tanra.

Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) ENE

Eanlam: MAS ANA

Moolca: MOD (MODON, MODUN) ECE

Yerle g birbirine balayan yaam aac Ulu Kayn (Bay Tereki) korur. Baz Trk boylar aatan

trediklerine inanrlar. rnein bir boyun ad olan Kpak kelimesi, Aa Kovuu demektir. Kpak

annesi, bir adann ortasnda bulunan aacn kovuunda dourmutur. Kpaklar da onun soyundan

tremilerdir. Aslnda aa kovuunun ierisinde yer alan kadn motifinin sonraki alarda, sylenceyi

daha gereki bir hale getirmek iin oluturulduu anlalmaktadr. Daha eski dnemlerde dorudan

aatan doma eklinde bir anlayn varolduu rahatlkla sylenebilir ve buradaki aa da aslnda

sradan bir aa olmayp, Ulu Kayndr. nk o, tm yaam ve dourganl simgelemektedir. Birbenzetim yapldnda Ouz Hann ilk einin de Aa Ana kavramyla balantl olduu grlebilir.

Ouz Hann bulduu bu kz da bir aacn ortasnda oturmaktadr. Ve daha sonra dourduu

olundan treyen oklar ad verilen Trk boylarnn anas olarak kabul edilir. Aa, soyluluu da

ifade eder. Trk kltrnde byk ve kovuu olan aalara sayg duyulur, hatta bu tr aalardan

korkulur, iinde Al Anasnn (veyaAa Anann) yaadna inanlr.Aa Anay belirgin bir biimde

Aa Atadan ayran en nemli zellik, iinde yaayan dii bir varln veya kadnn bulunmas ve onun

da dourgan olmasdr. Trklerde dikkat eken ve nem verilen baz aalar unlardr:

- Yangak/Cangak: Ceviz Aac.- Kos/Goz/Hoz: Ceviz Aac.- Palt/Pelit: Mee Aac.- Emen/men: Mee Aac.- Siye/iye/iye: Vine Aac.- Ala/Ele: Vine Aac.- Tal/Tel: St Aac.- Kavlaan/Kavlagan: nar Aac.- ke/Cke/Yke: Ihlamur Aac.- Ara/Arca: am Aac.- Karagay/Karakay: am Aac.- Terek/Tirek: Kavak Aac.- Buk/Bk: Kayn Aac.- rk/rik: Kays Aac.- rdk/rtk: Armut Aac.- Koa/Koa: Armut Aac.


Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliylebalantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir. Aacn kutluluu

belik de ge doru ykseliyor olmasndan kaynaklanr.

(Yans: AA ATA)


13/250

S a y f a | 13


AA ATA:Aa Tanr.

Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) EDE

Eanlam: MAS ATA

Moolca: MOD (MODON, MODUN) EEGE

Baz Trk boylar rnein Uygurlar aatan trediklerine inanrlar. ki nehrin kavanda bulunan bir

adacn tam ortasnda yanyana duran iki aacn arasna den yldrmlar sonrasnda be tane adr

belirir ve ilerinde birer tane ocuk oturmaktadr. Bu ocuklar o blgedeki kavimlerce bulunurlar ve

onlarn iinde yetiip byrler ve Uygurlarn atalar olurlar. Gidip o iki aaca sayg gsterirler ve

bunun zerine aalar konuup kendilerine alkmada (hayrdua) bulunurlar. Bu be ocuun ad ise

yledir;

1. Sonkur Tekin,2. Kotur Tekin,3. Our (Or) Tekin,4. Tkel Tekin,5. Bg Tekin.Be ocuk motifinin Krgzistann bakenti Bikekin eski ad olanPibeg (Be Bey) ile balantl olma

ihtimali de vardr. Bu isimlerden birisi olan Tkel szc Trk kltrnde zaten aatan doan kiiler

iin kullanlmaktadr. Bg Tekin ise Mani dinini Trklerde yayan kiidir ve aslnda tarihte yaam

gerek bir kii olmasna ramen aatan doma efsanesine dahil edilmitir . Yerle g birletiren

Yaam Aac bazen Demir Aaolarak da adlandrlr. Korkut Ata yklerindeki Basat adl kii de (veya

atalar da) ulu ve byk bir aatan tremitir. Dolganlarn kendilerine verdikleri dier isim olan Ta

Kihi (Orman Kii), ormanda yaayan anlamna gelmektedir. Ancak dorudan ele alndnda Aa

Adam diye dahi evirilebilir. Orman Kii tanmlamas Terekeme adl Trk boyunu da akla

getirmektedir ve bu szck de terekle yani aala uraan arm yapmaktadr . Bazen Aa yesi

manasnda da kullanlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliyle

balantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir.

(Yans: AA ANA)

AA YES:Aa Ruhu.

Edeer: AA (AAS, YAA, YIA, CIA, EVES) ISI

Eanlam: MAS ANA

Moolca: MOD (MODON, MODUN) EZEN

Aacn koruyucu ruhu. Her aa iin farkl bir ye vardr. zellikle byk, yal ve kutlu saylan

aalarn mutlaka bir yesi vardr. Bazen olumsuz nitelikler de tayan Aa yesinin tm vcudu aa

gibi kabuklarla ve kllarla kapldr. rm yaprak ve aa kabuu gibi kokar. Aa yesi bir yerden

baka bir yere havada uarak gidebilir. Bedeni sk tylerle kapldr.Tm bedenine yapraklar yapm,

sa sakalbirbirine karmtr. Baz sylencelerde sihirli gleri olan kanatl bir at olduu sylenir.

Ayrca aa trleriyle balantl olarak deiik iyler olabilir. rnein; Mee yesi, Kavak/Gavak yesi,

St/Svt/Sget yesi, am/am yesi, Ceviz/Cevis yesi, Kayn/Katn yesi, nar/nar yesi,

Ard/Artu yesi, Grgen/Krken yesi, Dut/Tut yesi, Erik/rig yesi, Armut/Almurt yesi,

de/Nide yesi, Servi/Selvi yesi, Vine yesi, Ihlamur yesigibi Trk kltrnde aa nemli bir

yere sahiptir. zellikle sra d grnm olan aalar Ulu Kayn artrd iin sayg gsterilir.

Aa daima Ulukayn kavram ile birlikte deerlendirilmelidir.Trklerde Elma Aac byk bir nemesahipken ncir ve zeytin aalar ise slamiyetin etkisiyle kutsallk kazanmtr. nk Kuran- Kerimde


14/250

S a y f a | 14


bu aa (ve/veya meyveleri) zerine yemin edilmektedir: ncire ve Zeytine andolsun ki (Tin Suresi,

1. Ayet). Budizmin kurucusu olan Buda bir aacn altnda dnerek geree erimitir. Zeytin Akdeniz

ve Ege kltrnde ok nemli bir yere sahip olup, Bat mitolojilerindevurgulanr. Trklerde ise aacn

trnden ziyade bykl ve grkemi n plana kar. Korkut Ata yklerinde Uruzun aaca

seslenii ilgi ekicidir.

Ban ala bakar olsam, basz aa,

Dibin ala bakar olsam dipsiz aa.

Beni sana asarlar, gtrmegil aa,

Gtrrsen, yiitliim seni tutsun aa.


Aa: (A/Ak). Deiik trleri bulunan odunsu bitki. Amak (yukar kmak) fiiliylebalantldr. Uzamak anlam tar. Bu balamda ge doru olmay belirtir.

(Baknz: YE, ULUKAYIN)

AAL: Ruh arma.zellikle atalarn ruhlarnn yardm etmesi iin baz ritellerle arlmasdr. Yakut geleneinde yaygn

bir uygulama olarak grlr. teki alemle balant kurma anlay, insanolunun daima ilgisini

ekmitir, nk bilinmezlik daima merak uyandrr. Bunun yan sra modern toplumlarda, hatta

kendilerini elit olarak gren snflarda dahi ruh arma uygulamalarnn zaman zaman moda olmas

dikkat ekicidir. Fakat ilkel topluluklarda dini bir ayin olarak grlen Aal ile bu tip modalarn

birbirinden farkl ynleri olduu kesindir. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Aal: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aainmek gibi anlamlar tar.Aalbayszc, saygdeer demektir.

AAN: Dua.1. Aan biimiyle Yakutadageer. Ruhlarn ve Tanralarn adlarnn nnde bir sayg ifadesi olarak

yer alr. r: Aan Kbey Hanm.

2. Ayrca dua anlamna da gelir. Yakarma, Tanrya yalvarma demektir. Dua kavram yeryzndeki

neredeyse btn dinlerin znde yer alan temel unsurlardan biridir. (Kaynak:Trk Sylence Szl,

Deniz Karakurt)

Aan: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aainmek, yaratmak gibi anlamlar tar. rnein, kz ocuklarna verilen bir ad olan Aanbke

ge doru ykselen hanm, ge doru ykselen gzel demektir. Olaslkla eski bir Tanra

ad ile balantldr. Kuyrukluyldz anlam da bulunur. Aduk ise kutsal manasna gelir. Aszcnn kutsallk anlam ierdii aktr.

(Eanlam: TG)

AAR HAN:CanllarTanrs.

Art Toyon olarak da bahsedilir. Yeryzndeki tm srecin ileyiinden, insanlardan ve dier

canllardan sorumludur.rng Aar Han olarak bahsedilir. rng Ay Hanadndaki baka bir Tanr

ile ayn kiilik olduu ne srlmektedir.(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Aar: (A/Ak). Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aainmek, yaratmak gibi anlamlar tar.Ama kuyruklyldz, gkta anlamna gelir.

(Benzer: AYI HAN)


15/250

S a y f a | 15


AHA HAN: Hayvan Tanrs.

Edeer:AHAA HAN

Hayvanlar Korur. Hayvanlarn aas, onlarn efendisi olarak grlr. lgen tarafndan yabani

hayvanlarn ve onlarn yavrularnn sorumluluu kendisine verilmitir. Trk kltrnde insanlarn

dier canllarla, hayvanlarla, bitkilerle ve hatta cansz varlklarla karde olarak grlmesinin en gzel

davurumlarndan birisidir.Yakutlardaki Aha adl rmak tanras ve Anadoludaki Aka ad verilen Ana

Tanra ile de ilgilidir. Kimi grlere gre Aka Hanm ile ayn kiiliktir, fakat aralarnda cinsiyet

farkll bulunduu dikkate alnmaldr. Aka Hanm ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence


Aha: (A/Ah/Ak). Aa/Aha abi demektir.Byk erkek karde anlam veya sahiplik ifade eder.Beyazlk ieriini de barndrr. Moolca ve Tunguz dillerinde de gemite ve gnmzde

erkek yanl akrabalklar tanmlamakta kullanlr. Moolca Ah, Manuca Ahon erkek karde

demektir.

(Baknz, Benzer: AKA HANIM)

AKA HANIM: Irmak Tanras.

Edeer: AKA HANIM

Irmaklarn ve iinde yaayan varlklarn koruyuculuunu yapar.Kimi grlere gre Aha Hanile ayn

kiiliktir, fakat aralarnda cinsiyet farkll bulunduu dikkate alnmaldr. Bir baka gre gre ise

Ak Ana ile benzerlii nedeniyle ayn yaratc olduu ne srlr. Aha Han ile kartrlmamaldr.


Aha: (A/Ah/Ak). Aa/Aha abi demektir. Byk erkek karde anlam veya sahiplik ifade eder.Beyazlk ieriini de barndrr.

(Baknz, Benzer: AHA HAN, AK ANA)

AK ANA: Deniz Tanra.

Edeer: A ANA

Eanlam: 1. RNG ENE 2. SOR (SURA, URA) ENE

Moolca:SAJ (SAGAN, SAGAAN) ECE

Deniz lahesi. Henz hibirey yaratlmamken ve yalnzca usuz bucaksz bir su varken, sonsuz

sulardan karak, Tanr lgene yaratma ilhamn vererek sulara tekrar dalmtr. Iktan (c isimsel

olmayan) bir bedeni vardr. Banda gc simgeleyen ve taca benzeyen zarif boynuzlar bulunur. Alt

ksmnda denizkz gibi ok uzun bir balk kuyruu bulunur. Kuyruu hafif maviye alan bir renktedir.

Etrafnda denizyldzlar dolar. Hayatn balangcna dair ne varsa hepsine ruh vererek yaam

dngsn balatmtr. Akdenizde yaar. Baz sylencelerde, geyik ekline giren Su Ana ile

Gktrklerin Atas evlenmitir. eitli sylencelerde hep denizden kan varlk bir geyik olarak

betimlenir. Beyaz renk suyu ve temizlii simgeler. Yakutadaki rng szc beyaz ve gm

demektir. rng bu dilde Ayst Hanm iin bir sfat olarak da kullanlr. Moolcada Ehe reng olarak

bilinir. Moollara gre Ekhe Hatun, derinliklerden gelen amuru bir kaplumbaann srtna koyarak

yeryzn yaratmtr. Dolaysyla rng Ayst Han; Ak Ana ile Ayst Hanmn birlemi biimi

olarak dnlebilir.(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Ak: (A/Ak).Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek,yaratmak gibi anlamlar tar.Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn

ieriinde yer alr.(Yans: AK ATA) (Benzer: SU ANA)


16/250

S a y f a | 16


AK ATA: Deniz Tanr.

Edeer: A ATA

Eanlam: 1. RNG EDE 2. SOR (SURA, URA) EDE

Moolca:SAJ (SAGAN, SAGAAN) ECEGE

Deniz lah. Dnyann dier ucunda yer alan kutsal okyanusta yani Akdenizde yaar. Demir Yayl

olarak betimlenir. Demir Yay gc simgeler. Balk klna girebilir. Su ezeli balangc ve yaratc

karmakl simgeler. Dnyann yaratl dorudan su ile balantldr. Ayrca insan vcudunun ve

dnyann drtte sudur. Denizler sonsuzluu ve Tanrsal kapsaycl sembolize eder. Ksr kadnlar

maaralarda duvarlardan damlayan sular itiklerinde ve nisan yamurlarn bir kapta biriktirip

itiklerinde ocuk sahibi olacaklarna inanrlar. Suyun ekilsiz ve yapsz oluu onu bir madde olarak

alglamaktan ziyade kut kavram ile ilikilendirilmesine sebep olmutur. Ayn ekilsizlik ve enerji olarak

alglama durumu ate iin de geerlidir. Su bir snrdr, burada uygarlk biter; tesi farkl bir algya

aktr. Yzeyi ayna gibi ters grnt verir. Ruh da su gibi akkan ve biimsizdir. Sulardaki varlklar

yalanmazlar, hastalanmaz ve irkinlemezler. Smer Su Tanrsnn ad Enkidir ve Trke Engin

szcyle balantl grnmektedir. rng szc deiik Trk lehelerinde aman, frk gibianlamlara da gelir.Moollarda pek ok Tanrya sfat olarak Sagan (Sagaan) yani beyaz sfat verilmesi

bu Tanr ile balantldr.Sura, uvaada beyaz demektir. een ve ngu dillerinde ise Sura szc

St anlamna gelir. Moolcada Sara ise Ay demektir ve kavramlar dilbilimsel olarak da hep

birbirleriyle bal veya balantldr. Yakutadaki rng szc beyaz ve gm demektir. rng bu

dilde Ay Han iin bir sfat olarak da kullanlr. Dolaysyla rng Ay Han; Ak Ata ile Ay Hann

birlemi biimi olarak dnlebilir. Aka Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak: Trk Sylence


Ak: (A/Ak).Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek,yaratmak gibi anlamlar tar.Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn

ieriinde yer alr.(Yans: AK ANA)

(Kartrlan: AK HAN)

(Benzer: SU ATA)

AKA HAN: Sylencesel Hakan.

Edeer: AK (A) HAN

yilii temsil eder. nsanl korumakla grevlidir. Ak Dada yaar. Ak bir at vardr. Dokuz memleketi

(ktay) idare eder. Soylu olan insanlar ve hakanlar simgeler. Aksoylu tabiri bu anlamda kullanlan bir

szcktr. Anadoluda kz sularda boulan Aca Bey adl kiinin sylenceleri anlatlr. Bu kiinin Ak

Han ile ayn kii olma ihtimali yksektir nk motifler birebir rtmektedir. Aca Bey yazlarn

Akda (A/Ak Kayalar) yaylalarnda geirir.ok istedii halde bir erkek ocuu olmamtr. ok gzel

olan tek kznn isteyeni oktur fakat Aca Bey kimseyi kzna layk grmez vebakar ki kzn beylerden

kurtarmann yolu yoktur onu erkek klna sokar. Cirit, gre,at koturmada erkekleri geer. Bahar

gelince gnn birinde srlerini Akdaa karan bir oban herkesin uykuya dald dolunayl bir

gecede kavaln yle bir flerki,kz sese uyanr. Sese doru gider ve grnce obana sevdalanr ama

atna atlayp gider.oban il il gezer ama kz bulamaz. Ertesi yl yine Akda'a gelir. Kz obann kavaln

duyar duymaz atna atlayp kaval sesine doru gider ve obann yanna varr. Y llarca bu byle devam

ederken frtnal bir gndekavaln sesini duyar atna atlayp sese doru gider ama ses her defasnda

deiik yerden gelmektedir. Rzgarn oyunundan aran kz atn bir saa bir sola srer. Kaval sesigitgide uzaklamaktadr.Kz deliye dner ve Akdan tepesine ynelir. Bir uuruma geldiinin farkna


17/250

S a y f a | 17


varmadan aaya Ak Irmaa (veya Ak Gle) der. oban da yiter gider, bir daha kimse ondan haber

alamaz. Ak Ata ile karmamas iin Aka biimi tercih edilebilir. Ak Ata ile kartrlmamaldr.


Ak: (A/Ak).Amak, akmak, beyazlamak, mak, ykselmek, yukar kmak veya aa inmek,yaratmak gibi anlamlar tar. Kirlenmemilik, eldememilik ve gnahszlk mecazen anlamn

ieriinde yer alr.

(Kart: KARA HAN)

(Kartrlan: AK ATA)

AKDENZ: Sonsuz Okyanus.

Edeer: AKTENGZ, ADNGZ, ATNES

Eanlam:SURTENGS, SURATNES

Dnyann sonunda yer alr. Bu denizde veya kylarnda yaayan Hanlara eriilmez. Dnyann sonunda

yer alan veya evreleyen dier deniz ise Gkdenizdir. Ak Denizin ve Gkdenizin de tesinde Od

Deniz (Ate Denizi) vardr. Akdeniz ve Gkdeniz mantna uygun olarak, gkte Demirkazknetrafnda dnen Akboz At ve Gkboz At vardr, yine ayn mantkla Cengiz Han lmeden nce lkeyi

oullar arasnda Ak Orda ve Gk Orda olarak ikiye blmtr. Akgl ile kartrlmamaldr.(Kaynak:

Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Akdeniz: Ak + Tengiz / Deniz(Kartrlan: AKGL)

(Yans: GKDENZ)

(Baknz: ODDENZ)

AKBUA HAN: Tp Tanrs.

Edeer:AKBE (AKBKE, AKBKE, ABE) HANHekimlerin koruyucusudur. Kolunda tad byk beyaz bir ylan ile simgelenir. Hekimler kendisine

dua ederler ve yardm dilerler. Elinde bilgiyi ve bilgelii temsil eden bir asas vardr. Bu asa ile kime

dokunursa hemen iyileir. Ak Ylan ise yeryzndeki ylanlardan farkl olarak aulu (zehirli) deildir.

Onun ausu ilatr, her tr hastal saaltr. Moollarda ve Trklerde hekim ve eczaclar deiik

adlarla anlr.Sagun/Saun/Sgun: Hekim, Otaman/Ota/Oto: Eczacanlamna gelir. (Kaynak: Trk


Akbe: Ak + Bke (Beyaz Ejder, Beyaz Ylan)demektir. Beyaz Ylan tbbn semboldr. Bg,Bge ve Bge szckleri ayn zamanda sihirbaz ve/veya aman anlamlarn da ierir.

(Baknz: BKE)

AKGL: Yaam Havuzu.

Edeer: AKKL, AKL

Eanlam: STGL, STKL, STKL, SETKLE, TKL

Moolca: HNNR, SNNEVR

Gkyzndedir. Yaam Aacnn zerindedir. Stten bir gl eklindedir. Yaamsal unsurlar tar.

Yeryzne gelecek ruhlar bu havuzun iindedir. Kbey Hanm bu glden mein krbalarla getirdii

st doacak ocuklarn azna damlatr. Bu damla ocuun ruhunu simgeler. Stgl gn nc

katnda bulunur. St-Ak Gl olarak da adlandrlr. Btn hayatn kayna olarak kabul edilir.

Nasreddin Hocann gl st olarak dnp maya almas arasnda alegori kurmas bu konuylatoplumsal bilinalt dzeyinde de olsa alakaldr. St beyazl, safl, temizlii simgeler. Sura,


18/250

S a y f a | 18


uvaada beyaz demektir. een ve ngu dillerinde ise Sura szc St anlamna gelir. Moolcada

Sara ise Ay demektir ve kavramlar dilbilimsel olarak da hep birbirleriyle bal veya balantldr.

Akdeniz ile kartrlmamaldr.(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Akgl: Ak + Gl / Kl Stgl: St + Gl / Kl

(Kartrlan: AKDENZ)

AKKIZLAR:yilik Tanralar.

Edeer:AGIZLAR

lgen Hann kzlardrlar. Kyanlarad da verilir. Sanat ve estetik anlay konusunda insanlara ilham

verirler. Hibirisinin ismi bilinmez. simsiz olmalar bu dnyadan onlar tamamen uzak klar. Kyan

szc ayn adl bir Mool boyunu artrmaktadr. Trk-Mool tarihinde Kyat ve Kyan adl iki

akraba boy vardrve Akolanlara da Kyat ad verilmesi bu boylarla alakaldr. (Kaynak: Trk Sylence


Akkz: Ak + Kz(Yans:AKOLANLAR)

(Kart: KARAKIZLAR)

AKKULA: Sylencesel At.

Manas Hann atdr. Sra d zellikleri vardr, ok grkemli ve zekidir. Sahibine sadktr, savalarda

onunla birlikte dmana anlayarak ve isteyerek saldrr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Akkula: Ak + Kula. Kula gvdesi koyu sar, kuyruu, bacak kllar ve yelesi kara olan atdemektir. Bu szck kken olarak anlamak ve yukar sramak anlamlarn da tar.

(Baknz: AT, MANAS HAN)

AKOLANLAR:yilik Tanrlar.

Edeer: AKULLAR

Eanlam: AKERLER

lgen Hann oullardrlar. Kyatlar ad da verilir. Yedi kardetirler. Yedi Altay boyunun

koruyucusudurlar. Yedi Kat yeraltn sembolize ederler. Kyat szc ayn adl bir Mool boyunu

artrmaktadr.Moollarda Kyat ve Kyan adl iki akraba boy vardr.

1. Kart Han(Bkz.)

2. Pura Han(Bkz.)3. Bura Han (Bkz.)

4. Yal Han (Bkz.)

5. Karagu Han(Bkz.)

6. Kanm Han(Bkz.)

7. Bakt Han(Bkz.)


Akolan: Ak + Ul / Olan Aker: Ak + Er

(Yans: AKKIZLAR)

(Kart: KARAOLANLAR)


19/250

S a y f a | 19


AKSALI: htiyar Kadn.

Edeer:AKSALI, AALI, AKATI

Gksal tabiri de kullanlr. Yal kadn, nine. Bir blgenin tannm en yal kadn. yi niteliklere

sahiptir. ounlukla bu dnyada kimsesiz ve yalnzdr. Yolda kalm, evinden uzak, yabanc

kahramanlar daima, tesadfen byle bir ninenin evine snr ve orada konaklarlar, dinlenirler. Bazen

de Aksal, otalar (ilalar) hazrlayarak yiidin yaralarn iyiletirir.Ettii dualar hep kabul olur. Asvir

edilirken gm sal mecaz da tercih edilir. rnein Sogotoh destannda Sabya Bay Toyun ve

Sabya Bay Hotunadl bir ihtiyar karkocann ad geer.Dnyadaki hemen her medeniyette yallk ve

onun simgesi olan ak salar deneyimi ve bilgelii simgeler. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Aksakal: Ak + Sa(Yans: AKSAKALLI)

AKSAKALLI: htiyar Adam.

Edeer:AKHAGALLI, ASAGALLI, AKSAHALTIGksakall tabiri de kullanlr. Yal adam, dede. Bir yrenin tannm en yal erkei. yi niteliklere

sahiptir. Ayrca anlatlarda iyicil zellikler tayan yallar ve dedeler iin kullanlr. nsanlarn zor

anlarnda yardmlarna koar. Bu nedenle slamiyet sonras baz sylencelerde Hzr Peygamber ile

zdelemitir. Ulu Kayn aacndan inip ocuklara yardm eder ve ad verir. Ak veya gke giysilidir.

Ak-boz atldr. evgen denilen hayvan bal bir asa tar.evgen ayn zamanda kutlu oyun olan ciritin

dier addr. Yandan beklenmeyecek kadar gldr.Tasvir edilirken altn sakall mecaz kullanlr.

Verdii elmay kendileri yiyen ksr kar kocann ocuklar, elmann kabuunu yedirdikleri atlarnn da

yavrular olur. Bazen Aksakall tabiri Eren ile e anlaml kullanlr. Sogotoh destannda Sabya Bay

Toyun ve Sabya Bay Hotun adl bir ihtiyar karkocann ad geer. Bunlarn mrlerinin sonunda

dualar kabul edilerek bir erkek ocuklar olur. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Aksakall: Ak + Sakal

(Yans: AKSALI)

AKTU HAN: yilik Tanrs.

Ktle dair iinde hibir duygu yoktur. Kendisine bal olan dier iyilik ilahlar Aktularolarak oul

biimde kullanlr. yilik tanrlar. Fin (Suomi) mitolojisindeki Su tanrs Aht (Ahto)yu akla

getirmektedir. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Aktu: (A/Ak). Ak olan demektir. Ak renk yaratcln, tanrsalln ve soyutluun simgesidir.ALAHIN HANIM:Yaam Tanras.

Yeryzn korur. Doaya can verir. Yeillik alanlarda rzgar olup gezer. Bataklk blgelerde dolar.

Doada ne varsa hepsinin iyilik ierisinde olmasn ister. nsanlar baka canllara zarar verdiklerinde

mesela bir hayvan zevk iin ldrdklerinde derin znt duyar ve hatta alar. Ikl bir yze ve ak

salara sahiptir. Bir olu ve bir kz vardr. ocuklarnn adlaryledir:

1. Ereke2. Cereke

Oullar ve kzlar da bitki Tanrs ve Tanras olarak yeryzn korur, soluklaryla bitkilere, otlara,

aalara can verirler. Aalar onlarn nefesleriyle iek aarlar. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)


20/250

S a y f a | 20


Alahn: (Al). Almak fiiliyle balantldr. Alak sz batak, balk demektir. Toprak yaamsimgeler. Moolcada Alah ldrmek demektir ve aslnda lm yeni bir balang olduundan

yaam da demektir ayn zamanda.

AL ANA: Ktlk Tanras.

Edeer: HAL ENE

Kzl renkli giysileri olan, kzl sal bir kadndr. Ktcl ruhlar olan Albslar kendisine baldr. irkin,

salar dank, gzleri kanl, uzun trnakl, uzun boylu, ok kuvvetli olarak tanmlanr. Deveyle

greebilecek kadar uzun olduu sylenir.Bazen Albs ile zde olarak dnlr fakat aslnda tm

Albslarn ba ve yneticisidir. Trk halk anlaynda de Al Ana karlnda Al Ata eklinde eril bir

varlk bulunmaz. Fakat Moollaradaki Gal Han (Gal Eseg Ate Ata) kkensel benzerlik itibariyle Ala

Anann yansmas olarak dnlebilir. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Al: (Al). Aldatmak, kandrmak ve kzl renk anlamlarn ierir. Moolca kknde ise Al-Halbenzemesine ilave olarak Gal (Ate) anlam da vardr. Yine Moolcada Halah fiili yakmak

demektir.(Baknz: ALBIS, GAL HAN)

ALANKOVA HANIM: Sylencesel Hanm.

Edeer: ALANGUVA HANIM

Moollarn soyundan geldii ana. Ayndan hamile kalmtr. Gece adrnn penceresinden ieriye

parlak bir ay girmi gebe brakmtr. Buyan Hann kzdr. Babasnn 41. kzdr. Annesini eer kz

dourursa ldrmekle tehdit eden babasndan korunmak iin erkek klna sokulmu ve yle

yetitirilmitir. ok gldr. Olunun ad Buzancardr. Babasndan korktuklar iin hamile kz annesi

bir sala koyup rmaa brakr. ocuu rmaa brakma motifi, Smer ve Ortadou efsanelerinde de

mevcuttur. Ancak burada rmaa braklan ocuk deil, hamile kadnn kendisidir. Tek gz olan Duvaadl biri tarafndan bulunan kz bu adamla evlenir. Bu adamdan da 12 olu olur. Kardelerinin ilk

olunu ldrmesinden korkan annesi Buzancar rman kenarna gtrp suyu izlemesini ve

dedesinin yurduna dnmesini tler. O da byle yaparak yurduna geri dner ve daha sonra ilerleyen

yllarda Kaan olur.Babas Buyan Handr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alankova: Al kknden gelir. Moolca kkenlidir.Guva geyik demektir. Alan szc k, nurmanalarna geldii gibi ormanlk araziyi belirtir. In Geyii gibi bir eviri yaklak olarak

anlamn ifade edebilir. Ala szcyle de balantldr.

(Baknz: BUYAN HAN, BUZANCAR HAN)

ALASIIN:Kutsal Geyik.

Edeer: ALASUUN, ALASIGUN

Eanlam: 1. ALAGEYK(ALAKEYK, ALAKYK), 2. ALABOLAN, 3. ALABUI (ALABUA), 4. ALATABA

Moolca: KUBAMARAL (GOVAMARAL, GVEMEREL)

Gkgeyik / Kkgeyik tabiri de kullanlr. Kutsal bir hayvandr. Bazen erenler alageyie dnr.

Yalnzca Sn olarak da ifade edilir. Kimi zaman Gksn olarak da adlandrlr. Baz Trk ve Mool

boylar, soylarnn bu kutlu varlktan trediine inanrlar. ou zaman soyun bir kolu Gkkurttan,

dier kolu ise Gkgeyikden gelmektedir. Geyik srlerinin banda bulunup idare eden kurtlara da

Gkgeyik denilir. Geyiklerin boynuzlar kamlarn en nemli simgelerindendir. Kubamaral dokuz

boynuzlu, boynuzlar dokuz budakl olarak betimlenir. Bozkurt gkyzn temsil eder. Alageyik iseyeryznn simgesidir. Macarlarn (Hungarlarn) atalar da bir geyii izleyerek denizi gemiler ve bu


21/250

S a y f a | 21


denizin ortasndaki yar bataklk bir adada tremilerdir. Anadolu ve Asya hallarnda ve kil i

desenlerinde Geyik motifine resim veya sembol olarak sklkla rastlanr. Anadoluda alageyii

kovalayan ve kaybolan avc motifi masallarda ve trklerde sklkla grlr. Geyik de ekti beni kendi

dana. (Anadolu Halk Trks). Yine bir Macar efsanesinde Hunlarn ve Macarlarn atalar olan

Hunor ve Magor adl iki avc bir geyii kovalarken bataklkta kayboluyorlar ve orada kayp soylu kzlar

bularak onlarla evleniyorlar. Bir baka efsanede Trklerin atalar hayatlarn bir maarann iinde

srdrmekteydiler. Her gn gne batnca Deniz/Gl ruhu, ak geyik (bu) ekline giren kocasn deniz

altna gtrp, sabah olunca denizden karr. kz bal, at kuruklu olarak tasvir edilir. Kutlu bir

hayvan olarak erenlerin veya ozanlarn yannda yer alrlar: Yaram sarsnlar ehitler ile / Krk yl

dada gezdim geyikler ile (Pir Sultan Abdal). (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alasn:Ala + Sn Geyik Kubamaral: Kuba Ala, Boz + Maral Geyik. Kuba/Kuva/Huba/Huva szc Trke ve

Moolcada soluk renk anlam ifade eder.

(Baknz: BOZKURT)

ALA HAN: Sylencesel Hakan.

Edeer:ALAA HAN

Ala boyunun kurucusu ve Kazaklarn atas. Dier Trk boylarnca da byk sayg gsterilir. slamiyet

ncesi Trklerin savarken Ala! Ala! diye bardklar bilinmektedir.Ala Hann olunun ad Kazak

Handr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Ala: (Al). Alan (lkeler ele geiren) demektir. Kazakada ulus (millet, kavim) demektir veKazaklarda Alt Ala bulunur.

ALAY HAN: Vatan Tanrs.

Edeer: ALIY HAN

Vatan korur. Ikl bir grnts vardr. Karsnn ad da ayndr. Yurduna ihanet edenlere hastalk ve

bela getirir. lk Ata olan Elley ile adndabir balant vardr.Fakat ayn kii olduklarn ne srmek pek

mmkn grnmemektedir. Halay szc de toplumsal birlikteliin simgesel bir davurumudur ve

ayn kelime kknden gelir. Alay Han ile kartrlmamaldr.(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Alay: (Al).Dayanma ve birliktelik anlam tar.(Yans, Kartrlan: ALAY HANIM)

ALAY HANIM: Vatan Tanras.Edeer: ALIY (ALLAY) HANIM

Vatan korur. Ikl bir grnts vardr. Kocasnn ad da ayndr.Hala (babann kzkardei) ile ilgilidir.

Halay ile de balantl grnmektedir.Toprak Tanras olarak da grlr. Aan Alay Hatun olarak da

bilinir. Alay Han ile kartrlmamaldr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alay: (Al).Dayanma ve birliktelik anlam tar.(Yans, Kartrlan: ALAY HAN)

ALAZ HAN:Ocak Tanrs.

Edeer: ALAS HAN

Evlerdeki atei korur. Evcil hayvanlarn da koruyuculuunu yapar. Ocak ve iindeki atei kutsaldr veona saygl davranlmaldr. Aksi takdirde Alas Han kzarak yangn kartr. Trklerde gkyz byk bir


22/250

S a y f a | 22


adr olarak dnld iin, ev tanrs olan bu ruh, yeryznn scaklna da mdahale eder. lker

burcunun alt yldz gn alt deliidir ve oradan scak hava fler. Bylece yaz gelir. (Kaynak: Trk


Alaz:(Al). Ate, alev demektir. Yalaz, yalazlanmak szckleriyle balantldr.(Kart: AYAZ HAN)

ALAZLAMA:Ate Tedavisi.

Edeer: YALAZLAMA, YALASLAMA, ALASLAMA

Hastalklar atele tedavi etmek demektir. Albast (Hal/GalAte anlam da dikkate alnarak) ve Alaz

Han ile balantl olduu aktr. Belki de Alaz Hann yardm istenmektedir. Tren balarken Alaz!

diye barlmas bunun ak bir gstergesidir. Alaz kelimesinin Amin! ile edeer olduu da ne

srlen baka bir grtr. Krmz bir bez paras yaklp hastann etrafnda dolatrlr. Atein

temizleyici ve saaltc bir varlk olduu inancnn bir sonucudur bu durum. Alazlama ilemi akam

karanlnda yanan ilk kla birlikte balatlr. Bir eyin zerinden alev geirmek demektir. Cansz

nesneler aleve tutulur. Canl varlklarn ise simgesel olarak, demeyecek bir mesafeden zerindengeirilerek dolatrlr. Ate, kt ruhlar korkutur ve onlar karr. Yldrm arpm aacn yanan

paralaryla evin ttslenerekj kt ruhlarn kovulmasna Ar ad verilir. (Kaynak: Trk Sylence


Alazlama: (Al). Alaz szc ate, alev demektir.Krmzlk ve kandrma anlamlar vardr, belkide kt ruhlarn kandrlmasn ifade ediyor olabilir mecazen.

ALBASMAK:Ruh arpmak.

Edeer: ALPAS-, ALVAS-

Albsn (Alkarsnn) neden olduu ruh hastalna yakalanmak. Albast olmak. Albast olan kiiye

Albstar ad verilir. Albastya yakalanan kii Al Ocana gtrlerek tedavi edilir. (Kaynak: TrkSylence Szl, Deniz Karakurt)

Albasmak:Al Kzl + Basmak(Baknz: ALBIS, ALBASTI )

ALBASTI:Ruh arpmas.

Edeer: ALVASTI, ALPASTI

Albsn (Alkarsnn) neden olduu ruh hastal. Boucu sknt. Sara hastal. Lohusahummas

denilen ve yksek atele ortaya kan, temizlie dikkat edilmedii iin meydana gelen hastalk.

Bunlara bal baygnlk. Bir eit korku halidir. Gebe kadn kan kaybetmeye baladnda deiikvarlklar grmeye balar. En ok korktuu ey gznn nne gelir. Bunun sonucunda bazen baylr.

Al kars o esnada gsne dizleriyle kerek soluunu keser. Gebe kadn yiyemez, iemez, nefesi

daralr. Bu durumdan kurtulmas iin Al Ocana gtrlr. Bu yer genelde kutlu bir mekandr ve bir

evliya mezardr. Kulbast biimiyle de Adge diline gemitir. Albast ve Kulbast ayrca isimleri

farsa kkenli olan Aleyban (Alyabani) ve Kuleyban (Gulyabani)adl varlklar da akla getirmektedir.

Ayrca Udmurt ve Mari dillerinde de Alvasta ve Alvast olarak yer almaktadr. (Kaynak: Trk Sylence


Albast:Al Kzl + Basmak(Baknz: ALBIS, ALBASMAK, KULBASTI)


23/250

S a y f a | 23


ALBIS: Cad.

Edeer: ALBIZ, ALBAS, ALPAS

Moolca: ALMAS

Alkars olarak da bilinir. Albastya neden olan kzl renkli kt varlk. irkin, salar dank, gzleri

kanl, uzun trnakl, uzun boylu, ok kuvvetli olarak tanmlanr. Deveyle greebilecek kadar uzun

olduu sylenir. Kzl elbiseler giyer. Kimi anlatlarda bir kpn iine girerek orada yaar. Bazen de

rmak kenarlarndaki ssz blgelerde veya ii bo aa kovuklarnda yaad sylenir. ri gzldr. ok

fazla sayda ar, demir taklar vardr. En sevdii ey atlarn yelesini rmektir. Yakalamak iin

elbisesine veya kendisine iri bir ine saplamak gerekir. Demirden ve demircilerden korkar. Lohusalara

musallat olur ve lmlerine sebebiyet verir. Korunmak iin Lohusalarn odalarnda demir eya

bulundurulur. Ktlk yapmaktan zevk alr. Yapt ktlkler Albasmak tabiri ile anlatlr. Ayaklar

ters olarak betimlenir. Kendisiyle konuan kam ne derse tersini yapar. Kuyuya girerek kaybolur. Bazen

de ine batrlnca su olup bir kuyuya doru akar. uzun boylu, uzun parmak ve trnakl, dank sal,

yal vcutlu, el ve ayaklar kk, dilek, bir bir duda yerde, bir duda gkte, plak gezen,

gslerinden birinigeriye atm, tepesinde gz olan ok irkin, al gmlek giyen bu yaratkMuladadenizden kan ve yalnz braklanocuklar alarak dalgalarn dibindeki evine gtren bir kadn olarak

tasarlanmaktadrGke Munuk (Mavi Boncuk)tan ok korkar, ki Nazar Boncuu kavramnn

kkeninde bu anlay yatar. Moolca anlam kp iine girmeyi de ierir. Buna bal olarak kplerin

iinde sakland da dnlr. Aznda sihirli bir ta olan bir ku klna girebilir. leceini

anladnda kendini yaralar ve akan kanndan bir sre sonra yeni bir Albs doar. een diline Almaz

olarak gemitir. Trklerdeki Hal Ana ve Moolca Gal Ana (Ate Ana) tamlamasyla da

balantldr. Smerlerdeki Al Tanrs ile de ilikilidir. Bulgarlarda eytan Ala olarak adlandrlr.

Smerlere gre insanlarn gsne zarar vermekte ve soluunu kesmektedir ve bela yaymaktadr.

Hblkad verilen bir varlk da Albsn zelliklerini tar. Ayrca Kzl Albs olarak da bilinen bu varln

iki tr daha vardr; Sar Albs ve Kara Albs.Sar Albs:Sarsa olarak da bilinir. Sarn bir kadn grnmndedir. Ktlkte Kzl Albsa

gre biraz daha dk seviyededir. lmcl deildir. Kei veya Tilki donuna brnebilir. Verdii

zararlar Sarbasmak tabiri ile karlanr. Sar giysiler giyer. Sarhummaya neden olur. arlatanlk yn

ar basar, daha hoppa ve oynaktr. Kandraca kiiyi cilvelerle kendisine eker. Dnyadaki en gzel

kadndan daha gzel bir grne sahip olabilir. ehvetli ve agzl bir karakterdedir.Oluturduu

hastalk Sar Basmak tabiriyle ifade edilir.

Kara Albs:Karasa olarak da bilinir. Esmer, koyu tenli bir kadndr. Daha arbal ve ciddi

bir grnme sahiptir. Ancak daha aldatc ve batan karcdr. Verdii zararlar Kzl Albsa gre daha

lmcldr. Nadiren rastlanr. Karabasmak tabiri bu Albsn yapt ktlkler iin kullanlr. Kara

giysiler giyer. Karahummaya neden olur. akal veya srtlan klna girebilir. Oluturduu hastalk

Kara Basmak tabiriyle ifade edilir. Ve bu durum kabuslarla da ilgilidir. (Kaynak: Trk Sylence


Albs: (Al). Aldatmak, kandrmakve kzl renk anlamlarn ierir. Moolca kknde ise Al-Halbenzemesine ilave olarak Gal (Ate) anlam da vardr. Yine Moolcada Halah fiili yakmak

demektir.

(Baknz: ALBASTI, ALBASMAK, KARABASTI, KARABASMAK)

ALDAI HAN:lm Tanrs.

nsanlarn canlarn alr. Uzun kara giysileri ve kara bir at vardr. Grnm heybetli ve korkuvericidir. Getii yerlere korku salar. Erlikin elisidir ve onun tarafndan gnderilir. Bir evden l


24/250

S a y f a | 24


ktktan sonra Aldann emrindeki lmcl ruhlar o evde yedi gnkalrlar. Ynettii lm ruhlarna

da Aldalar ad verilir. Bu nedenle o evden yedi gn boyunca bir ey kmaz ve girmez. slam sonras

Azrail ile zdelemitir ve tm zellikleri ona aktarlmtr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Alda: (Al). Almak veya aldamak (kandrmak) kknden gelir. Altau kandran, hile yapandemektir. Aldah fiili Moolcada kayebetmeyi belirtir. Alda szc Eski Altay ve Mool

dillerinde anlamak, kavramak (Tunguz dillerinde ise Aldan biimiyle derinlik) anlamlar ierir.

ALIGAN HAN: Gney Tanrs.

Moollarda 99 Gney Tanrsnn badr.Moollarda Budizmin etkisiyle birincil yn Dou olarak deil

Gney olarak yer alm olmaldr. Al Han ile de balantl olmas muhtemeldir. (Kaynak: Trk


Algan: (Al). Almak ve krlk anlam ieriyor olabilir.Moolcada Alh ve Aluka szckleri ekianlam tar ve bu kelimelerle balantl olmas muhtemeldir.

(Baknz: ALI HAN)

ALI HAN: Krler Tanrs.

Edeer: ALI HAN, ALU HAN

Bir da ruhudur. Kr bir ihtiyardr. Krolu destanndaki Kr Ata motifinin arkaik varyasyonudur.

Dalardaki at srlerini korur. Kanatl atlar yznden kr olmutur. Krolunun babas da bir at

nedeniyle bulunduu yrenin beyi tarafndan kr edilmektedir. Beye hediye edilen bu at kt

grnm nedeniyle babann gzlerine mal olur. Fakat daha sonra bir ahrda gne grmeden krk

gn bekleyince, sra dl ortaya kar. nk bu aygr Sudan kmadr. Baba ryasnda olunun

kordan (ateten) doacan grr. Bu bir snav simgelemektedir. Kroluna ozanlk yeteneini,

savaln ve atn veren de odur. Dalarda yaar. Koabulak (kiz Pnar) korur. Bu pnarn sularkutsal ve genlik (veya lmszlk) vericidir. Bu lmszlk en azndan mecazen geerli olmu ve

Krolu ad hep yaamtr. Bir gre gre, slam sonras Trk toplumunda Hz. Alinin nemli bir yer

edinmesi bu ad benzerliinin bir sonucudur. slam ncesi Trklerde zaten yaygn olarak kullanlan

Al/Alu eklindeki bir isim mevcuttur. rnein Alu Bee (Ali Paa) adl ozan her iki isimle de

tannmaktadr. Hz. Alinin yiitlii, saval, iki dilli klc Trk kltrnde byk ilgi ekmitir.

Gerekten de Krolunun ad Alidir. Moollarn 99 Gney Tanrs Algan ile de balantl olmas

muhtemeldir. Sokor/Sokur/Sohar/Hokar szleri kr demektir ve masallarda bu adla balayan

varlklara rastlanr. Smerlerde ise Alu adl lmcl bir varlk bulunur. Moolcada Al fiili bilmeyi

anlatr. Yaar Kemalin nce Memed adl yaptnda yer alan ve drt kitabn sonunda da benzer

cmlelerle yamacndaki akrdikenliin gn gece yan, yanan dikenlerden la benzer

seslerin gelii anlatlan dan ad Ali Dadr. Bu olay u cmleyle ifade edilmektedir kitapta: "Bu

atele birlikte de Alidan doruunda bir top k patlar. Dan ba gece aarr, gndz gibi olur."


Al: (Al). Alev ve alnm (gzleri alnm) anlamlar ierir. nk eskiden gzler ateledalanarak kr edilirdi. Gzn alazlanmas da ayn anlama gelir. Gerekten de Krolunun

babasnn gzleri byle kr edilmitir. Moolcada Al/Ali kim? demektir ve bilinmeyen

tehlikeli varlklar artrr. Al/Ala kk Eski Mool ve Altay dilleriyle Tunguz dillerinde

bilmek, bilgili olmak anlam tar.


25/250

S a y f a | 25


Aklama: Anadolunun deiik blgelerinde Ekiz (kiz) Oluk veya emenin ift olduunu belirten

pnarlar vardr. Ve o yrede nemi bulunur. rnein bir rivayette birbirine sarlarak donup len iki

kardein (veya anne ile ocuun) gzyalarndan meydana geldiine dair bir sylencesi vardr.

(Baknz: ALIGAN HAN)

ALINCA HAN: Trklerin Atas.

Edeer: ALINAK HAN, ALUNCAK HAN

Trklerin atas olan kaan. Bulca Hann soyundan gelir. Trk boylar onun ocuklarnn soyundan

tremitir. Buka Hann oludur. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alnca: (Al). Alnan (kendisinden soy alnan) ve ayrca nyz, bir eyin n taraf demektir.Moolcada Elnce szc Ced (Atalar) demektir.

ALKIM: Gkkua.

Alakuak da denir. Anadoluda Gkkua veya Ebemkua olarak sylenir. Dmekte olan yamur

damlalarnda n krlmasyla oluan yansma. Renkler birbirinden ayrarak srayla dizilirler. UmayAna yeryzne inmek iin gkkuan kullanr. Bazen ge aslm bir yay olarak dnlr. Bazen bir

yol olarak dnlr. Al inancyla balantl olarak ele alndnda yerle g birbirine balayan

byl bir kpr olduu anlalr. Pura adl kolar veya atlar (ruhlar) alkmn zerinde grlrler.

Yeygr, Sleyke gibi adlarla da bilinir. Moollar Solongo derler. Buryatlar Holongo derler. (Bkz.

Olongo) Kazakadaki tabir ise baka bir mitolojik varlkla ilgilidir ve Kempirkoak (Kempirkua) ve

Enekemkoak/Cenekemkoak denir. Anadoluda ocuk oyunlarnda byk ve tpk gkkua gibi

renkli bilyelere Eneke ad verilir. Telet Tklerinde ise Eneke szc koruyucu ruh demektir. Koak

szcnn ko, kukla, ikiz gibi anlamlar da bulunur. Tm dnya mitolojilerinde ilgi ekici bir unsur

olan Gkkua pek ok d tesirle karlasa da bir kuak olduu ve yeryzn sard fikri temelde

ayn kalmtr. Azericede Gykura eklinde ifade edilir ve anlam Trkdekiyle ayndr. Trkkltrnde daima bu kavram nitelemek iin Kuak tabirinin tercih edildii grlr. amann ge

kt bir kpr olarak alglanr. Tm dnya mitolojilerinde gkkuana sylencesel anlamlar yklenir

ve ou zaman da bunu artran isimler verilir. Gkkua grsel olarak tm insanln daima ilgisini

ekmitir, nk fizik kurallar gerei ona hibir zaman ulamak mmkn deildir, bu nedenle geriye

tek bir ey kalr, hayalgcn zorlamak. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alkm:(Al). Alkmak fiiliyle balantldr.Beenilme, hoa gitme anlam bulunur.ALKIMAK: Hayrdua Etmek.

Edeer: ALKAMAK, ALGAMAK, ALGIMAK, ALKUMAK

1. Bir insan iin iyi temennilerde bulunmak ve bu amala Tanrya yakarmak. Tm dnya kltrlerinde

bakalar iin iyi dileklerde bulunma olgusuna rastlanr.

2. Bir eyin beenildiini ve onyalandn, hoa gittiini gstermek. Bunun iin el rpmak. Bu durum

gnmz kltr anlaynn bir sonucu olarak tm dnyann ortak bir beeni gsterme arac haline

dnmtr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alkmak: (Al).Yakarmak, vmek anlamlarvardr.Ayrca Al kk dikkat ekmeyi de ifade eder;alm, alml szcklerinde olduu gibi. yi ruhlarn dikkatinin ekilmesini de uzak bir anlam

olarak ieriyor olabilir.

(Baknz: ALGI)

(Kart: KARGIMAK)


26/250

S a y f a | 26


ALGI: Hayrdua.

Edeer:ALKI, ALGU

1. Bir insan iin iyi temennilerde bulunma ve bu amala Tanrya yakarma. Szn etkileyici gcne

olan inanc ierir. Eski Trk anlayna gre sz pek ok eyi deitirmeye yetebilecek gce sahiptir.yi

dilekte bulunmak.

2. Beendiini gstermek iin el rpmak. Bu davrann iyi ruhlar armak anlamnda unutulmu ve

yitmi bir ierii vardr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alk: (Al).Alkmak fiilinden tremitir.Yakarmak, vmek anlamlar vardr.(Baknz: ALKIMAK)

(Kart: KARGI)

ALMA: Kutlu Meyve.

Edeer: ELMA, OLMA, ULMA, ULMO

Moolca:ALIMA (ALIMAH)

Meyvelerin anas ve atas olarak kabul edilir. Aacnn iekleri pembe veya beyaz aar. ekirdeklitrl renklerde meyvas olan bir aatr. Kadnla erkein birbirine duyduu tensel sevginin simgesidir.

Aksakall kocann elinden ald elmann kabuunu yiyen ksr kadn ikiz dourur. Kzlelma iin

ordulara ktalar amtr. Masallarda hep byl elmalar vardr. Gizemli bahelerden hep o alnm,

zerine trkler yaklm, yavuklunun yana ona benzetilmitir. Yunan mitolojisinde Altn Elma iin

kadnlar birbirlerine dman olmulardr. Dnyada en ok tr olan aa elmadr. En ok yetitirilen

ve en ok yenen meyve de odur. Olgunlamay temsileder. Trn tamam, yeryzne Orta Asya'dan

yaylm olup Altay ve Kafkas kkenlidir. klim ve eit zellikleri gz nne alndnda yetime alan

ok geni olan aacn ilk olarak K. Anadolu, G. Kafkaslar, GB. Rusya ve D. Kazakistan dolaylarnda

retildii sanlmaktadr. Tm dnyada tarih boyunca aprazlamalar da dhil olmak zere 6100n

zerinde farkl elma eidi retildii ve yetitirildii tahmin edilmektedir. Meyvesinin besin deeri okyksektir. Kazakistann bakenti Almatnn esi ad Alma Atadr ve elmann dnyaya buradan

yayldna inanlr. Adem ile Havvann cennette yedikleri yasak meyvann elma olduu, yasan ise

aslnda cinsellii ierdii, bu nedenle de elmann cinsellii sembolize ettii iddia edilir. Yeryznde

neredeyse her corafyada yetimesi bir simgeye dntrmtr ve pek ok uygarlkta elma ile ilgili

sylence ve masallara rastlanr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alma: (Al).Orta Asya Trkesinden hemen hemen tm lehe ve ivelere ayn kkten geerekkullanlan ad Trkiye Trkesinde, Alma -> Elma dnmne uramtr. Kelimenin

kkeninde; almak fiilinin ve meyvenin rengini simgesel olarak ifade eden "al" (krmz)

sfatnn olduu bilinmektedir.

(Baknz: ALMA ATA, KIZILALMA)

ALMA ATA: Sylencesel Evliya.

Bir rivayete gre yeryznde ilk elma aacn yeryznde o dikmitir. Kazakistann bakenti

Almatnn ad buradan gelir ve Elmal veya Elmann yayld yer demektir.Yakn bir zamana kadar da

bu ehrin ad resmi olarak da Alma Ata idi. Elmann varl ilk insana kadar uzand iin Alma Atann

nerdeyse ilk insan ile ortak bir gemiin rn olduu ne srlebilir. Alma szc emir kipinde

olumsuz yapda Alma! eklinde de ele alnrsa, Elmann yasak bir meyva olduu bir kez daha

anlalacaktr. Fakat bu yasak teki dnyaya ait olduu, bu dnyada ise te alemin tam tersi bir

mantk geerli bulunduu iin en kutsal ve en yaygn aa ile meyvesi elmadr. (Kaynak: Trk SylenceSzl, Deniz Karakurt)


27/250

S a y f a | 27


Alma: (Al).Kelimenin kkeninde; almak fiilinin ve meyvenin rengini simgesel olarak ifadeeden "al" (krmz) sfatnn olduu bilinmektedir.

(Baknz: ALMA)

ALMA HANIM: Sava Tanras.

Moollarda sava tanra olarak yer alr. Albs (Almas) ile balantl olabilir. Trk kltrnde

kadnlarn saval yaygn olup, bu realite masallarda ve mitolojide de yansmaktadr. Trk-Mool

alglaynda kadn hibir zaman eve kapatlp, saklanan biri deildir. Sosyal hayatta aktif rol alr.

Mool kaynaklarnda Alma Hatan olarak bahsi geer. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Alma: (Al). Almak fiiliyle balantldr. Kzl Elma/Alma tabirinin Trk fetih anlaynsimgeledii dikkate alnrsa Alma szcnn ierii daha doru olarak anlalabilir. Ayrca

yine almak fiilinin ayn zamanda fethetmek demek olduunu da dikkate almak doru

olacaktr. Alagan, Algan, Alu, Alkan, Alm, Alaman szckleri Trkede fatih (lkeleri alan)

anlamna gelir ve insanlara da isim olarak verilir.

ALP: Cengaver.

Edeer: ALIP

Eanlam: ALPAGUT, ALPAVUT, ALPAUT

Sava. Yiit kii. Cesur, cesaretli, gzpek. Orduya gerektiinde katlan yar milis. Hakann yannda

bulunduklar yere gre farkl adlarla anlrlar. Dalarn ok yksek yamalardan yetien bir bitkiye

Alpyldz ad verilmesi tesadf olmayp, bu ismin ycelik ieren saygnl ile alakaldr. (Kaynak: Trk


- Alperen; Sava Dervi demektir. Tanrnn buyruuna uyarak onun urunda savar.Savalarda titizlikle uyduklar insani kurallar vardr.

- Alpkz; Sava Kadn anlamna gelir. Dede Korkut yklerinde adlar geer. Anadoludayaam olan Amazon adl kadn savalar olduunu iddia eden grler vardr.

Alplar, Hakann yannda bulunduklar yere gre farkl adlarla anlrlar.

1. oro(Sa yannda bulunanlar)2. Yoro(Sol yannda bulunanlar)

Alp: (Al). Almak kknden gelir. Alpmak fiili sayg gstermek, hrmet etmek demektir. Albaszc Moolcada grev anlamna gelir ve bu mana ile de balantl olabilir. Eski Trke Alp

kk sava, glk, zorluk gibi anlamlar bnyesinde barndrr

ALPAMI HAN:Sylencesel Kahraman.Edeer: ALPAMSI HAN

Bilinmeyen diyarlara yolculuklar yapmtr. Masal yaratklaryla savamtr. Anasnn karnnda 12 ay

kalmtr. Yedi gnde yedi yana gelmitir. Atnn ad ubar(Bayubar)dr. Ulu bir aacn tepesindeki

dev kuun yavrularn ejderhadan (veya ylandan) kurtarr. Aya gidip gelir. Ate kendisini yakmaz.

Demir Evde hapis kalr. Kendisini hapseden Hakann kz tarafndan kurtarlr. Aya gidip gelir.

Dndnde nianlsnn evlendirildiini grp oban klna girer ve yanna yaklaarak gerei

renir. Sonunda nianlsna kavuur. Trk masal motiflerinin pek ounu bnyesinde barndran bir

yknn kahramandr.



28/250

S a y f a | 28


Alpam: (Al). Alp szcnden gelir. Yiitlik, kahramanlk anlamlarn tar. Alba szcMoolcada grev anlamna gelir ve bu mana ile de balantl olabilir. Bu adan bakldnda

kendisine ilahi bir grev verilmi kii olarak ele alnabilir.

(Baknz: UBAR)

ALTAY HAN:Altn Tanrs.

Edeer: ALTIN (LTEN, ALTUN) HAN

Moolca: ALT (ALTAN) HAN

Macarca: ARAN ATYA

Altn Dan sahibi ve koruyucusudur. Altndan bir giysi giyer. Altn, Trk kltrnde altn hakanlk

(imparatorluk) simgesidir. Altn ukal (zrh) ve tolgas (miferi) vardr. Kargs ve yay atndandr. Altn

Da eriilmez bir uzaklktadr ve zirvesi grnemeyecek kadar yksektir. Altan Han yerle g

birbirine balayan bu dadan sorumludur ve zirvesinde oturur. Zenginlii, ihtiam, deerli madenleri

temsil eder. Macarlarda Arany Atyacska (Altn Ata)adl bir karakter vardr. Ural-Altay kltrlerinin

ortak bir motifidir. Kazakya Isk kurgannda bulunan altn zrhl, altn giysili tekin (prens) bu anlaynsomut bir davurumudur.At iin altndan koum takm bulunan Altn Tekin, Trklerin eski adaki

yaaylar hakknda vermektedir. 18 yanda olduu tahmin edilen gen bir prense ait cesedin

zerindeki altn zrh bilebal bana bir sanat eseridir. Kurganda bulunan bir yazy kimi aratrmaclar

Khan uya otuz yok bolt. Utugsi tozlt. yani Tigin, 23 nde ld. Halknn ba sa olsun.

eklinde okudular. Bu mthi giysiden ve altn eyalardan da anlalmaktadr ki, altn nesneler yalnzca

ihtiam ve gsteri amal deil Altan Hana duyulan bir saygnn olarak bu kurgana koyulmutur. Belki

de bylece Altay Hann gnl alnarak gen prensin cennete gitmesi salanaca dnlmtr.

Mogurcada Haltan olarak geer. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Altan: (Al). Ildamak, Parldamak anlamlarna gelir. Altn szc ile ayn kkene sahiptir.Alm, almllk gibi gz alclk ve alav (alev), alaz gibi yakclk bildiren fiillerle ayn kktengelmektedir. Altn btn insanlk tarihinde zenginliin en ok bilinen simgesidir ve pek ok

byk uygarlk altn para uygulamasn tarih iinde kullanmtr.

ALTINA:Devri Saadet.

Edeer: ALTINAK, ALTANAK

Moolca: ALTANGALAV, ALTANGALAB

nsanlarn mutluluk, zenginlik ve huzur iinde zgr ve kavgasz yaad gemi bir dnemi anlatr.

Kimileri ise bunu gelecee ynelik bir topya (dlke) haline getirerek, insanlarn st dzey bir

bilince ulat, toplumsal bir yapy anlatmak iin kullanmtr. nsan psikolojisinin doal bir sonucu

olarak gemie zlem veya gelecekte daha gzel bir dnya umudu hemen her toplumda bir biimde

kendisini davurmutur. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Altna: Altn + aALTINDA: Kutsal Da.

Edeer: ALTANTAV, ALTANTA, ALTUNTAH, ALTANTAK

Eanlam: 1. BOZDA, PUSTAK, PUSTAG 2. TASTAV, TAZTA, DAZDA, TASKILTAV

Moolca: ALTANAVLA, ALTANULA

Altay Dalarnn simgesellemi biimidir. Gkyznde bulunur. Trk yurdunun ve devletinin

enginliini gz alcln temsil eder. Burada dokuz Tanr yaar. Zirvesinde ise Altan Han vard r. Tanrlgenin taht burada yer alr. Altn Trk kltrnde altn hakanlk (imparatorluk) simgesidir. Altn


29/250

S a y f a | 29


madeni padiah, gm madeni veziri, tun madeni ise halk simgeler. Altay dalar Trkler iin o

kadar byk bir neme sahiptir ki, akraba kavimlerden ayrmak iin ikili bir snflandrma yaplr ve

Ural kkenli soylar ve dilleri ile Altay kkenli soylar ve dilleri diye ayrlrlar. Ural dalar da Ugor

kkenli kavimler iin ayn nemi tar. Tas Tav (Kel Da) ad verilen bir yerin Tanrlar Yurdu olarak

algland dikkate alnrsa bu sfatn Altanda nitelemekte kullanld sylenebilir. (Kaynak: Trk


Altn:(Al).Ildamak, parldamak, deerlilik anlamlarna gelir.(Yans: BAKIRDA, DEMRDA)

ALTINKAZIK: Kutup Yldz.

Edeer: ALTUNKAZUK, ALTUNGAZIK, ALTANKAZGUK

Eanlam: 1. DEMRKAZIK (TEMRKAZGUK) 2. ALTANKALA (ALTANHALA) 3. DEMRV (TEMRV)

Moolca: ALTANHADAS, ALTANKADAS, ALTANHUDAV, ALTANHADAK, ALTANHADAH

Gkyznn tam tepesinde bulunan yldz.Gn bu yldzn etrafnda dndne inanlr. Gkyz

tanrlar atlarn bu kaza balarlar. Yeraltnn bylesi kutsal bir kutubu ve kaz vardr. Yeralttanrlar da atlarn bu kaza balarlar. Yer alt ve gkyz kutuplarn birletiren ise Demir Direk veya

Ulu Kayndr. Bazen de Tanrya gidilen bir kap veya delik olarak ifade bulur.Akboz At ve Gkboz At

adl iki at Demirkazn etrafnda dner. Moolca Anlam Altn ivi demektir. Kazk, direk, ivi gibi

nesneler hep bir yere aklm olmay ifade eder ki, gn sabitlendii bir ekseni vurgulamaktadr. Bu

yaklam bilimsel olarak da zaten geerli grnmektedir. Yakutlar Hotugu Sulus (Kuzey Yldz) ad

verirler. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Altnkazk: Altn + Kazk Demirkazk: Demir + Kazk

AMA HANIM: Yaratc Tanra.

Edeer: AMMA HANIM

skitlerdeki Apa (Abay) adl Tanra ile arasnda bir ba olmas da muhtemeldir. Umay ile ayn Tanra

olduu ileri srlmektedir.Smerlerde de Ama adl bir Tanra mevcuttur. Anadoluda Ama, eme, apa,

ebe gibi szckler hep kadn akrabalar anlatr. Bazen evi koruyan bir Tanra olarak ad geer.


Ama: (Am/Em).Bu kk Trke ve Moolcada kadnlk, ila, ak gibi kavramlarla balantldr. Am szc Moolcada hayat demektir.Trkedeki Eme (Hala, Teyze) ile balantldr.

(Baknz: UMAY)

AMBAR ANA: Diilik Tanras.

Kadnlar ve kadnlarn yapt ileri gzetir. Kadnlarn almalarna bolluk verir. Kendisi iin yaplan

trenler vardr. Kadn amanlar ondan yardm dilerler. Em kk ayn zamanda iyiletiricilik ve ila

anlamlaryla da balantldr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Ambar: (Am/Em).Bu kk Trkede diilik bildirir. rnein emmek ve emzirmek diil ieriesahiptir. Depo, kiler anlamndaki Arapa Ambar szcyle ilgisi yoktur.

AMIRGA: Canavar.

Edeer: AMURGA

Moolca: ABURGA, ABURYA, AVRAGA, ABARGA, AVRAYA


30/250

S a y f a | 30


Vahi, korkun ve devasa yaratk. Korkun bir dev olarak grlr. Ayrca Tuvalarda greilerin

ykseldii en son seviye nvan da bu adla anlr. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Amrga: (Ab/Av). Aparmak, kapmak, alp gtrmekanlamlarn ierir.Ayrca avlamak fiili ilede balantl grnmektedir.

ANA: Valide.

Edeer: ENE, NE

Eanlam: G (K)

Moolca:EC, ECE, EZ, ESE, EZ, EH

Soyundan gelinen diil kii. Bir insan douran kimse. Mitolojide soyundan gelindii kabul edilen

varlklara veya yaamn zn oluturduu dnlen diil unsurlara da Ana denilir. rnein Kurt

Ana, Geyik Ana. Bu varlklar ayn zamanda tanrsal nitelikler tarlar. Ya da Od (Ate), Kuya (Ik), Su,

Toprak gibi temel yaratc unsurlara da bu ekilde hitap edilir. Soyundan gelindiine inanlanbelli bal

hayvanlar unlardr: Kurt, Geyik, Boa, Kartal, Kpek, Deve, Kuu, Ay.slam diniyle birlikte keramet

sahibi kadn evliyalara da Ana denilmeye balanmtr. Anya olarak Macarcada yer alr. Anayurt(anavatan) szc topran diil olmasyla da ilgilidir. nsann lnce gmlmesi onun tekrar ana

rahmine dnn sembolize eder.Uyku ve gece insanouna ana rahmindeki sakin ve sessiz dnemi

anmsatrbilinaltnda. Ana kavram tm toplumlarda dourganln simgesi olmutur. Trkede diil

akrabalklar bildiren szckler unlardr.

Yuuk

1 2 3 4

Valide ANA (Anne) ENE, EN, NE EE G/KAbla ABA/APA EBE, EB, BE HEDE

Hala ALA ELE, EL, LE HELE/HALAHala AMA EME, EM, ME BB

Teyze AA/AA ECE/EE/EE, E, CE TETE/TEZE

Bykanne ABAKAY/AVAGAY LESEY NENE/NNE EMEGE

Kz karde KE ECEKE BEE/BAA/BACI

Kz Evlat L/GL/L AA/SAA LEN

Yenge YENGE/YNGE

Adam:ERKEK / G, Kadn:EKEK / D ALUNCA (ELNCE): 2. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler) KULUNCA (KLNCE): 3. Kuak Ata ve Analar (Dede ve Nineler)

(Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt) Ana: (An).Anmak fiiliyle balantldr. Anlan kii demektir. An kk zihinsel faaliyetleri temsil

eder. Moolcada Anh, nde gelen, birinci sradaki demektir. Kimilerince Hitit/Hatti kkenli bir

kelimedir. Hatti (Eti)ler, Hititler Anadoluya gelmeden nce de var olan sonra Hititler ile

kaynaan bir toplumdur.Trkede k/g kelimeleri de Anne olarak kullanlr.Anlay gc

ve zihinsel yeteneklerle de ilgili bir kkten gelir. Baz lehelerde Anne ve Atte biimine de

dnen Ana ve Ata szckleri ayn zamanda n ek olarak da kullanlrlar. zellikle ana ile

ilgili olarak u rnekler verilebilir: anayurt, anadil, anayasa, anayol, anakent, anayap,

anakap, anagiri, anadizi, anasoy, anakara, anaparagibiMoolcada Anah fiili, iyiletirmek,

tedavi etmek demektir. Tunguz Manu dillerinde Enin olarak geer ve yine anne demektir.

(Yans: ATA)


31/250

S a y f a | 31


(Baknz: 1. AK ANA, 2. KOVAK ANA, 3. KUYA ANA, 4. OD ANA, 5. TOPRAK ANA, 6. SU ANA 7. ULU

ANA, 8. YALUK ANA, 9. YEL ANA)

ANDAR HAN:Ate Tanrs.

Edeer: ANDIR HAN

Atei korur. Bazen kzarak yeryznde yangnlara neden olur. Elinde bir yola (meale) ile betimlenir.

Salar atetendir. Gzleri alev saar. Heybetli ve kasl bir grnm vardr. Mealesi kendiliinden hi

snmeden srekli yanar. Bitkilerin koruyucu Tanrs olarak da grlr. Yeraltnn veya cehennemin

koruyucusu olarak da sylenir. Ayrca Andarhan Hatun eklinde bir Tanrann varlndan da

bahsedilir, fakat o yeryznn koruyucusu olarak anlatlr. (Kaynak: Trk Sylence Szl, Deniz

Karakurt)

Andar: (An). Anmak ve Ant keimelerinden gelir. ok anlan, adna yemin edilen demektir.An/Yan balantsyla Yandran anlamna da gelebilir.Eski Trkede avlanmak anlam da ieren

An kknden gelmektedir.

ANT: Yemin.

Edeer: AND

Moolca: ANDA, ANDGAY

Ahit. Sz verme. Yeminden dnmek byk bir gnah ve su olarak kabul edilir. Szn kutsal

gcnden kaynaklanan bir kavramdr. Sz ile bildirdii davran, sonu veya nesne arasnda bir

farkllk olmad, szn (ve adlarn) bir anlamda bunlarn ruhu olduu, sz ile bunlar arasnda cismi

bir ba olduu dncesinin bir sonucudur. Byk bir Ant iilirken bir kaba kan aktlmasnn nedeni

debudur. Bakrtlarda yeri kazarak ant ime olgusu da mezar artrmas ile balantldr. Bugn

dahi Ant mek tabiri kullanlr ve yemin edilirken iilen St ile balantldr. Sz Vermek deyimi de

szn bir nesne gibi bakalarna devrdildii dncesinin bir kalntsdr. Mahkemelerde veya MilletMeclislerinde ant iilerek ie balanr.Yemin kavram insanln ortak alglarndan birisidir ve yerine

getirilmediinde insann en azndan onurunda bir eksilme meydana geleceine, bazen de felaketlerle

karlalacana ister ada, ister ilksel hemen her toplumda inanlr. (Kaynak: Trk Sylence


And: (An kk) Sz verme, anlama anlamlarn ierir. Moolca kkenlidir.An kk Moolcave Trkede tutmak anlamn barndrr.

(Baknz: ANTLI)

ANTLI: Kan Kardei.

Moolca: ANDA, ANDAKAR

Ant ierek kan kardei olmak. Bir tasn ierisine koyulan ste bileklerinde alan kesikten kan

damlatarak iip kan kardei olunur. Trklerde ve Moollarda ortak bir gelenektir.Mool mitolojisinde

Anda Barsdenen ve insanlarla kankarde olmu bir Pars ongunu vardr. Andalk Trklerin en eski

geleneklerinden biridir. Andalar birbirlerini kardelerinden daha ileride korur, sayar ve kayrmaya

alrlar. (Kaynak:Trk Sylence Szl, Deniz Karakurt)

Anda: (An). And szyle balantldr. Yemin etmek anlamn tar. Moolca kkenlidir. EskiAltaycada Anta, Tunguz ve Manu dillerinde de Anda biimiyle yer alr.

(Baknz: ANT)


32/250

S a y f a | 32


ARAH HAN:Ruh Tanrs.

nsan ruhlar hakknda karar verir. nsann geleceini belirler. Yer alt aleminde yaar. (Kaynak: Trk


Arah: (Ar/Er). Aramak ve er kknden tremi bir kelimedir. Arayan veya aranan demektir.Fakat bu konuda kesin bir kanya varmak zordur. Trkede araklamak (gizlice alp karmak)

eklinde bir fiil vardr. Moolcada Arlah fiili grnmezlii, Ereh ise aramay belirtir. Arapa

Ruh szcnn oulu olan Arvah (Ervah) ile alakal olduu iddias pek mantkl deildir

nk bu kelime aslnda Tunguz-Manu, Mool-Buryat ve Trk-Altay dillerinde yer alan ve

kt ruhlarla ve teki alamla iletiime gemeyi ifade eden Ar kknden tremitir ve

Arbamak/Arvamak fiilinin ekimli halidir.

ARAN YES:Ahr Ruhu.

Eanlam: 1. DAMIZ, 2. AIL, 3. KTRE, 4. HOTON yeleri

Evin ahrnda yaar. nsanlarn gzne ancak uzaktan uzaa ve deiik hayvan klklarna girerek

grnr. Evcil hayvanlar sever. rnein atlarn kuyruunu rmekten ok holanr. Genelde ahrda veavluda yaar ve orada yaayan canllara sahip kar. Bazen bir hayvan klnda, gzkr. Ahr yesi

ahrda yaayan hayvanlarn bazlarn sever, bazlarn ekemez. Sevdii hayvann (genelde atn)

yelesini rer. nsanlar grm

turk soy lences oz lug u

Documents