tzvetan todorov – face à l’extrême · 1 tzvetan todorov – face à l’extrême. la...
TRANSCRIPT
1
TzvetanTodorov–Faceàl’extrême.LatentationdelavengeanceFaceaumal,imiterourefuserDanssoncommentairedulivredeKogon,L’ÉtatSS,GermaineTillionsetrouveamenéeàformulerunealternativeconcernantlaconduitedesdétenus,oudesanciensdétenus,faceaumodèlequeleuroffrentlesgardiens:faut-ill’imiteroulerefuser?«Faut-ilcomposeraveclecrime,poursauverdesviesetdesvaleursqui,sanscela,serontsacrifiées?Autrementdit,faut-ilsesalirlesmains?...Oufaut-il,aucontraire,lutterdetoutessesforcespournepasselaissercontaminerparl’indignitéd’unennemiindigne?(Aquoibondétruirelesennemissi,pourlesdétruire,nousdevonsdevenirleshorriblesbrutesquenoushaïssonseneux?)».Tillionrefusepourtantdes’engagerdansuneréflexionlà-dessus,sousprétextequelesacteursdudrameontsûrementdéjàfaitleurchoixpourl’unoul’autretermedel’alternativeetquec’estdonclàunequestionpurementacadémique.Maiss’ilesttroptardpourseposercettequestiondanslefeudel’action,iln’enestqueplusutiledelaméditerendehorsdesmomentsdecrise,enluidonnantuneformesuffisammentgénérale.Faut-ilcombattrel’ennemiavecsespropresmoyens,nerisquons-nouspas,toutentriomphantdelui,deluioffrircettesombrevictoiresouterraine:quenoussommesdevenussessemblables?Est-iljustelecombatdeceshommes,pourreprendreuneformuledeBorowski,«quiconspirentpourqu’iln’yaitplusdeconspirations,quivoientpourqu’iln’yaitplusdevolssurlaterre,quiassassinentpourqu’onn’assassineplusleshommes?»Cettequestion—surlanaturedelaréactionappropriée—neseconfondpasaveccelle,beaucoupplusfréquemmentévoquée,d’uneéventuelleimitationdesgardiensparlesdétenus,aucoursdeleurdétentionmême.Onsaitpardenombreuxtémoignages(etparquelquesthéoriesinfluentes,comecelledeBettelheim)quetelaeneffetétélecas—nonpascheztous,certes,maischezunebonnepartiedesdétenus.Maiscen’estpascequim’intéresseici.Cequejevoudraisexaminer,c’estseulement,unefoisrenversélerapportdeforces,l’attitudeàl’égarddesgardiensdelapartdesanciensdétenuscommedestémoinsquenoussommestous.Franklraconteunépisodecaractéristique.AulendemaindelaLibération,ilmarcheauprèsd’unchampd’avoineavecl’undesescamarades.Celui-cicommenceàpiétineravecragelestigesdelaplante;Franklessaiedeleretenir,maisl’amis’indigne:«Amoi,onm’agazémafemmeetmonenfant—enplusdetoutlereste!Ettoi,tuvoudraism’empêcherd’écraserquelquesbrinsd’avoine?».Cettecolèreinutile—etd’ailleursinoffensive—illustrelechoixdupremiertermedel’alternative,l’imitation:j’aiétévictimedelaviolence,doncj’aimaintenantledroitdel’infliger.«D’objetsdelapuissance,delaviolence,del’arbitraireetdel’injustice,ilssontalorsdevenussujets».Or,remarqueFrankl,«personnen’aledroitde“faireinjustice”,pasmêmeceluiquiaeuàsouffrirdel’injustice».Souvent,onnesecontentepasdesbrinsd’avoine,etonrêveàunrenversementcompletetsymétriquedesrôles.Quefera-t-onaprèslalibérations’ilyenajamaisune?«Moijevaism’acheterunemitrailleuse,jetueraitouslesAllemandsquejerencontrerai»,s’exclameunedétenued’Auschwitz;ellen’enferarien,bienentendu.D’autresrêventà
2
uneexterminationimmédiatedecette«vermine»(termenazi)parlesAlliés,«aulance-flammesparexemple!».LorsquelessoldatsanglaisarriventàBergen-BelsenetarrêtentlesSS,lesanciennesprisonnièrescrient:«Ilfautlesfairesouffrir,ilfautlestuertous!».Detellesréactions—purementfantasmatiques—sontparfaitementcompréhensibles,plusmême:saines;enrêvantàlavengeance,onsemaintientenvie.Commel’expliqueBorowski,«pourleshommesquisouffrentdel’injustice,lajusticen’estpassuffisante.Ilsveulentquelescoupablessouffrenteuxaussiinjustement.Voilàcequ’ilscroientjuste».(Onapprécierad’autantplusdanscecontextelasagessed’EmmanuelRingelblum,l’historiendughetto,quidemandaitàsescollaborateursd’écrire,pendantleurcalvairemême,«commesilaguerreétaitdéjàterminée»,au—delàdetouterancune.)Lasituationestdéjàtrèsdifférentelorsquelesagentsdelavengeancenesontpasdesdétenusentrainderêver,maisdeshommesd’État,disposantd’ungrandpouvoir.OnsaitparexemplequeHenryMorgenthau,lesecrétaired’ÉtataméricainauTrésorpendantlaguerre,avaitpréparéunplanprévoyantquelesanciensnazis,lesfonctionnairesetlessoldatsallemandsdevaientêtredéportésetastreintsautravaildanslespaysvainqueurs;quelesnazisdevaientêtredéfinitivementexpulsésd’Europe(àMadagascar?),avecleursfamilles(lesenfantsdemoinsdesixansfaisantunpeuproblème...);quantauxprincipauxdirigeants,Morgenthauvoulaitqu’ilssoientimmédiatementfusillés,aufuretàmesuredel’avancéedesforcesalliées,sansaucunjugement.LesAnglaisavaientunplansemblable.C’étaientlesSoviétiquesqui,paradoxalement,tenaientleplusauprocès:avecleurexpérience,ilsnedevaientavoiraucundoutequantàsonrésultat.C’estdanslemêmeespritqu’onaplaidé,aprèslaguerre,pourl’applicationdelapeinedemortauxprocèsdesanciensgardiens.Arendtcritiquebiendesaspectsduprocèsd’Eichmann,maiselleapprouveàfondlacondamnationàmortetlajustifieàsontourdanslejugementqu’elleproposeàlaplacedeceluiquiaétérendu:«Parcequevousavezsoutenuetexécutéunepolitiquequiconsistaitàrefuserdepartagerlaterreaveclepeuplejuifetlespeuplesd’uncertainnombred’autresnations[...]nousestimonsquepersonne,qu’aucunêtrehumain,nepeutavoirenviedepartagercetteplanèteavecvous.C’estpourcetteraison,etpourcetteraisonseule,quevousdevezêtrependu».Sic’estvraimentlaseuleraison,Eichmannauraitdûàmonavisresterenvie.Jenecomprendspascetargument:parcequ’ilaexclucertainsêtresdel’humanité,nousdevonsl’enexclureànotretour?Pourquoirépétersongeste?Enquoiest-ceunprogrèsparrapportàlaloidel’«œilpourœil»?D’autresexprimentleursatisfactiondesavoirquelescendresd’Eichmann,aprèssonexécution,ontétédisperséesdanslamer,pourqu’iln’enresteaucunetrace;maistelétaitdéjàledestindesesvictimes,dontlescendresétaientjetéesdansl’eau,etaveclamêmeintention.Vrba,rescapédescamps,asoutenulemêmepointdevueàl’époqueduprocèsd’AuschwitzàFrancfort:ilfautétablirexceptionnellementlapeinedemortpourpouvoirpunirdefaçonappropriéedescrimesaussigraves.Saraison,dit-il,n’estpasledésirdevengeance(quiseraitcompréhensiblepourquelqu’unavecsonexpérience:c’estbienpourquoionnedemandepasauxanciennesvictimesd’exercerelles-mêmeslajustice);maisceluid’aiderl’Allemagneàretrouversadignité.«Ilnes’agitpassimplementdepunirdescriminels—quellepunitionseraitàlahauteurd’untelcrime?—maisdepurgerlaconscienced’unenationpubliquement».Maisn’est-cepasunprojetdangereuxqueceluidevouloirpurgerunenationdesesélémentsindésirables
3
partlamort—serait-celanationquiavaitfaitsiencemêmeprojet,quelquesannéesauparavant?(En1968-1969,lanouvelleuniversitédeVincennesétaitleprincipallieud’implantationd’ungroupemaoïste,rescapédesévénementsdelasaisonprécédente.Sesanimateursétaientdeuxpersonnesquej’avaisconnuesauparavant,debrillantsintellectuelsparisiens.Ensortantunjourducours,j’aiétéclouésurplaceparuneétrangeprocession:unhomeentièrementnu,maisbarbuetpoilu,sefrayaituncheminaumilieud’unepetitefoulehostile,conduiteparmesanciensamis;onavaitvisiblementrépandusurlui,avantdelelâcher,delapuréedetomatesoud’autresliquidescolorés:c’étaitunlynchagesymbolique.Ils’agissait,jel’aiapprisensuite,deFrançoisDuprat,militantetidéologued’extrêmedroite,quiallaittrouverlamortquelquesannéesplustarddansuneexplosionquinefutjamaisélucidée,etquiétaitvenuàVincennes,danscebastiondel’extrêmegauche,pourdesraisonsquej’ignore:espionner?Chercherlaconfrontation?Lavuedecetadultenu,conspuéparlafoule,m’afaitressentirunehumiliationintense.«Mais,A.,vousêtesdesfascistes!»dis-jed’unevoixblancheàceluidesdeuxquejeconnaissaislemieux.Ilm’asouritranquillement:«Maisc’estluilefasciste!»Leseffetsdévastateursdela«vengeance»(d’uneoffenseprobablementinexistante,maissupposéepossible)surceluiquil’accomplitnem’étaientjamaisapparusaussiclairementavantcejour.)C’estchezJeanAméryquel’ontrouveunetentativepourfonderenraisonl’attitudederessentimentetdevengeance.«Matâchepersonnelleconsisteàjustifierunétatpsychique[leressentiment]quiaétécondamnéparlesmoralistescommeparlespsychologues»,écrit-il.Maisilnepeutlefairequ’auprixdedeuxdistorsionssymétriques.D’unepart,ilinterprètetoutrefusdelavengeance;del’imitationdelaviolencesubie,commeundésirniaisderéconciliationaveclesancienstortionnaires,commeunefraternisationnauséabondeentrevictimesetbourreaux,àlarigueurcommeunpardonchrétien.Orlerefusdelavengeancenesignifienipardonnioubli:lajusticeestindûmentexcluedecettealternative.D’autrepart,Améryramènetouterévolteettoutcombatàlavengeance:larévoltedughettodeVarsovie,écrit-il,«nepeutsejustifierquesurleplanmoral,entantqueréalisationdelavengeancehumaine[...].Ilfutdonnéaquelques-unsseulementdedécouvrirleurauthenticitédanslabatailleetdanslavengeancevéritable».«C’étaitl’instaurationvengeressedelajustice,l’espoirdecréerunnouveauroyaumedel’hommesurterre».Maiscetteréductionn’estpasplusjustifiéequelaprécédente;etcen’estpaslasouffranceinfligéequisupprimeralasouffrancesubie.Sitoutlechangementconsisteenceque,commeleditAméry,l’ancienneproiedeviennechasseur,onpeutcraindrequeleroyaumecréénesoitpassineufquecela.ShoahOnretrouvelamêmeproblématique,concernantlamanièredontonréagitdevantlemal,dansl’unedesoeuvreslespluscélèbresconsacréesauxcampsetàl’exterminationdesjuifs,lefilmdeClaudeLanzmann,Shoah(1985).Maisplusieursprécisionspréliminairess’imposentici.Shoahestunfilmcomposéessentiellementd’interviewsdetroisgroupesdepersonnages:dessurvivants(juifs)descampsd’extermination;destémoins(polonais);etdesanciensnazis(allemands).Lesujetdufilm(l’extermination)commesamatière(lesinterviews)appartiennentdoncàl’Histoire.Pourtant,etc’estsa
4
premièrecaractéristiquefrappante,ilnes’agitpasd’undocumentaire,ausenscourantdumot,mais,disons,d’uneœuvred’art.Eneffet,Shoahnecherchepasàétablirlavéritésursonsujet,etilpartdecequiestdéjàconnu(laplupartdespersonnagesinterrogéesontprésentéauparavantleurtémoignageailleurs,etdefaçonplusdétaillée:Vrba,Müller,Karskiontpubliédeslivres,GlazaretSuchomelsontlonguementinterrogésdanslelivredeSereny,sansparlerdeHilberg,auteurdeplusieursouvrages);duresteLanzmannlui-mêmen’apasbeaucoupderespectpourlesdocumentairespurementfactuels:«Lessouvenirs,onenvoittouslesjoursàlatélévision:destypescravatésderrièreleurbureau,quiracontentdeschoses.Rienn’estplusennuyeux».LeprojetdeLanzmannesttoutautre:«Cen’estpasundocumentaire»;ceaquoiilaspiren’estpaslaplusgrandeexactitude;maislaplusgrandeforced’impactdecequ’ilmontre.Pourl’atteindre,ilrecourtàunesériedeprocédés.D’abord,ilchoisitparmisespersonnagesceuxquinesecontententpasderapporterlesfaits,maissontprêtsàlesrejouercommes’ilsétaientdescomédiens,ouentouslescasàprésenterleurexpérienceendirect.Pourparveniràcebut,illesamènesurleslieuxmêmesducrime,oùilguetteleurréaction,ousurdeslieuxquileurrappellentlessitesoriginaux.Quantillefaut,ilpratiqueunereconstructiondudécor:illoueunelocomotivepouryinstallerl’ancienconducteur,Gawkowski;ouunsalondecoiffurepourremettreensituationl’anciencoiffeur,AbrahamBomba.Ad’autresmoments,ilposedesquestionsprovocantesouinsidieusespourqueserévèlentdescôtésinsoupçonnésdesesinterlocuteurs.Ilcréedoncunspectacle,danslequellesacteursd’aujourd’huiincarnentlespersonnagesqu’ilsontété.Ladistanceentrepasséetprésentestabolie;Lanzmannfilmenonpaslepassé,cequiestimpossible,maislamanièredontons’ensouvient—maintenant.L’intensitéémotiveaugmenteparl’implicationducinéastelui-mêmedanslefilm;ilraconte:«J’aieubesoindesouffrirenfaisantcefilm[...].J’avaislesentimentqu’ensouffrantmoi-même,unecompassionpasseraitdanslefilm,permettraitpeut-êtreauxspectateursdepasser,euxaussi,parunesortedesouffrance».Parigagné:ennousfaisantrevoirlesmêmestrains,Lanzmannnousobligeàrevivre,defaçoninfinimentpluslégère,certes,l’angoissedeleursanciensvoyageurs.Cettemiseenscène,cechoixdeprisesdevues,cemontagetémoignentdutalentdeLanzmannetsontresponsablesdel’expériencebouleversantequereprésentelaconfrontationaveclefilm.MaisendisantqueLanzmanncréeuneœuvred’artetnonundocumentaire,nousn’avonspaspourautantdéniéàShoahlacapacitédenousdirelavéritésuruneépoqueetsurlesévénementsquis’ydéroulent.D’abordparcequ’ils’agitdefaitshistoriquesetnonimaginaires;ensuiteparcequelesinterviews,ellesaussi,sontréellesetnonfictives;enfin(etsurtout)parcequel’artreprésentatifaspireégalementànousdévoilerlavéritédumonde.Quandl’Histoiresertdepointdedépartàsesfictions,lepoètepeutprendredeslibertésparrapportaudéroulementexactdesfaits,maisc’estpourenrévélerl’essencecachée:làgîtlasupérioritédelapoésiesurl’Histoire,disaientdéjàlesAnciens.Lanzmannenpenseautant.«Lefilmpeutêtreautrechosequ’undocumentaire,cepeutêtreuneœuvred’art—etilpeutêtreégalementvéridique»;celaestincontestable.Enmêmetemps,l’œuvred’artestaussiuneaffirmationdevaleurs,elletémoignedoncd’unengagementmoraletpolitique,etlechoixdecesvaleursnepeutêtreimputéqu’àl’artiste:lesfaitseneux-mêmesnedétiennentpasdeleçons,ilsnesontpastransparentsparrapportàleursignification;c’estl’interprétationqu’endonne
5
l’artistequiestresponsabledesjugementscontenusdansl’œuvre.C’esticiqueShoahdevientproblématique:noncommeœuvred’art,maiscommetentativepourdirelavéritéd’uncertainmonde,etcommeleçonquienesttirée.Laplupartdesréservesdéjàémisesàl’égarddeShoahontportésurlapartie«polonaise»dufilm.Al’exceptiondeKarski,unPolonaisquiafuilaPologne,LanzmannachoisidenemontrerquedesPolonaisantisémites.IlssontrestésindifférentsalasouffrancedesJuifs,ilsmanienttoujourslesmêmesclichéslesconcernant,ilssontfinalementcontentsd’enêtredébarrassés.Ortelleestlaloidel’artquecequin’estpasmontrén’existepas;parconséquent,lemessagedeLanzmannest:touslesPolonaissontantisémites.Sanschercheràcontesterl’existencedetelssentimentsdanslapopulationpolonaise,onpeuttrouvercetteaffirmationpartropsimplisteetmanichéenne:lasituationréelle,jel’airappeléauchapitreprécédent,estbeaucoupplusnuancée.Dureste,lemessagedeLanzmannest,àcetégard,sischématiquequelegouvernementpolonaisàl’époquedelasortiedufilm,quivoulaitsedéfendrecontrecetteimagedelaPologne,s’estcontentédediffuseràlatélévisionlesséquencespolonaises,etellesseulement:leurcaractèrepartialsautaitauxyeux.Etnemontrantpasd’exceptionàlarèglequ’ilveutillustrer,Lanzmannembrasselathèsedelaculpabilitécollective.Iln’estdoncpasvraique,commeleprétendsonauteur,Shoahmontre«lavraiePologne,laPologneprofonde»,etcequelefilmnelaissedecôté«riend’essentiel»concernantcepays.SionlitlestextesdeLanzmann,contemporainsoupostérieursàl’élaborationdufilm,oncomprendlesraisonsdecettepartialité.LaPolognen’estpaspourluiunpaysréel,mais,unpeucommepourleshérosdel’insurrectiondeVarsovie,uneabstractionouuneallégorie:lelieudelamortdesjuifs,«leterraind’abattageparexcellence».«UnvoyageenPologneestd’abordetsurtoutunvoyagedansletemps»,décide-t-ilaulendemaindesapremièrevisite;ouplustard:«L’Ouest,pourmoi,esthumain,l’Estmefaitpeur».CetteallégorisationdelaPologneréelleleconduitàseconsacrerexclusivementàl’illustrationdecequ’ilappelle«mespropresobsessions»,etàaccuserladifférenceentrelesPolonaisetlesautresêtreshumains.Onavuainsique,àencroireLanzmann,lespaysansfrançaisn’auraientjamaisadmislescampsd’exterminationchezeux,cequiveutdirequelesPolonaissontcoupablesdel’avoirfait.Adéfautdepouvoirvérifiercettecomparaison,onpeutétablirunparallèleàproposd’unautredétaildelamêmehistoire.LanzmannreprocheauxPolonaisdes’êtreprécipitéssurleslieuxdel’extermination,aulendemaindescrimes,«pourfouillerlaterreàlarecherchedesdevises,desbijouxetdescouronnesdentairesqu’ilssavaientyêtreensevelis».Lespaysansfrançais,eux,seportèrentvolontairespourlafouilledesjuifsenfermésdansleLoiret;certainesfemmesarrachaient«parfoislesbouclesd’oreilleslorsquecelan’allaitpasassezvite».D’autres«sesontdistinguésenratissantlecontenudeslatrines,àlarecherchedebagues,debraceletsetdecolliers».LareprésentationdesAllemands,dansShoah,esttoutaussimanichéenneetschématique,mêmesilesAllemandsn’ontpasadressépubliquementdescritiquesàLanzmann(oualorsjelesignore).Tous,sauflesreprésentantscontemporainsdelajustice,sontinvariablementnazis,tousprétendentignorercequis’estpassé,tousseréjouissentsecrètementdusortdesjuifs.
6
LestextesdeLanzmannexplicitentlemessagedufilm:«Encequiconcernel’Allemagne,leprocessusdedestructionn’apus’accomplirquesurlabased’unconsensusgénéraldelanationallemande.[...][Ilyaeu]laparticipationactiveetpatientedelatotalitédel’appareiladministratif».LesAllemandsdel’après-guerrenevalentpasmieuxqueleursaînés:«Grasseetriche,l’Allemagneétaitaussisanspassé,sesjeuneshommes—ceuxquiontaujourd’huientretrenteetquaranteans—étaientdeszombis».NonseulementLanzmannchoisitsespersonnagesdemanièretendancieuse,maisilécartedeleursparolestoutcequinecontribuepasàsathèse:cen’estpasdansShoah(maisdanslelivredeSereny)quenousapprenonsqueGlazaraenvoyésonfilsenAllemagnepouryétudier,queSiedlickiaépouséuneAllemande,etainsidesuite;cen’estpaslànonplusquenouspourronsavancerdanslacompréhensiond’unpersonnagecommeleSSSuchomel.Lanzmannréservetoutesasympathiepourlessurvivantsdescamps,etcelaestnaturel.Maissonhostilitéàl’égarddetouslesautresnousempêchedecomprendrelesmécanismesgrâceauxquelstantdegensordinairesontpuparticiperàcescrimes.Ilnousrassure(etserassure)enconfirmantlesoppositionsfamilières:nouseteux,amisetennemis,bonsetméchants;toutetclair.Ilparvientàdonnerunecolorationnégativemêmeauxraresmomentsoulesanciensbourreauxoutémoinsfontpreuvedepitiéàl’égarddeleursanciennesvictimes.ParexempleSuchomelcomparelesvictimesdeTreblinkaàsapropremère,laveilledesamort;faut-ilêtrechoqué?Aunautremoment,LanzmannironisesurlespaysanspolonaisquiprétendentavoirentendulesjuifsappelerJésus,MarieetleBonDieu.Maiscetteconfusion,puisquec’enestsûrementune,estplutôtàmettreàleuractif:ilssontdoncpersuadésquelesjuifssonthumainscommeeux,etmêmecatholiquescommeeux,etcetteassimilationnaïveestpréférableàuneconscienceaiguëdeleursdifférences.Unautreaspectcontestabledel’attitudedeLanzmann,c’estsadécisiondenepastenircomptedelavolontédespersonnesqu’ilinterroge,etdoncdebafouerleurdignité.Lesinterviewsdesanciensnazisn’auraientpuêtreréaliséessansunecertainetromperie(ilsnesaventpasqu’ilssontfilmés,onleurprometl’anonymat,etc.).Cellesdesanciensdétenusoutémoinssepoursuiventmêmes’ilss’effondrentetdemandentunrépit;maisLanzmannneratejamaisunhommequipleure.L’artygagneensuspensouenémotion;maislesêtreshumainsdeviennentdesinstruments.LaleçonqueLanzmanntransmetauxspectateurs,àtraverscesscènes(avecSuchomeld’unepart,Bomba,Müller,Karskidel’autre),estàpeuprèscelle-ci:vousn’avezpasàtenircomptedelavolontédel’individusiellevousempêched’atteindrevotreobjectif.Lanzmannest,biensûr,conscientdesreprochesqu’onpeutluiadresser;pourlesécarter,ilatoujoursrecoursaumêmeargument:sij’avaisfaitautrement,l’effetartistiqueeûtétémoindre.Onluidemande,parexemple,pourquoiiln’apasinterrogéBartoszewski,quiavaitparticipéausauvetagedesjuifsenPologneetensavaitlonglà-dessus;«ilréponditqu’ilavaitrencontréBartoszewski,quesondiscoursétaittoutàfaitennuyeux:ilsecontentaitderéciter,ilétaitincapablederevivrelepassé».Pourfaireunebelleœuvred’art,onnedoitplusrespecterlesrèglesdelabonnesociété,ditaussiLanzmann.Véritéetmoralesontdoncsoumisesàcetobjectifunique:frapperlescœurs,produireuneœuvred’uneplusgrandeintensité.Lanzmannchercheànousimpressionner,nonànousfaireréfléchirnianousrendremeilleurs.Asafaçon,ShoahparticipedecetartquerefusaitMarekEdelman,l’artquisacrifielevraietlejusteau
7
beau:est-ceunhasardsil’entretienavecEdelman,pourtantenregistré,nefigurepasdanslefilm?Ilyabienunedimensionmorale,nousl’avonsvu,dansl’activitémêmedel’esprit,etdoncdanslaproductiond’uneœuvred’art;ilyad’autrepartuneamoralitéinhérenteaugestecréateur,puisquel’artistenepeut'réussirques’ils’affranchitdetoutetutelledogmatiqueetextérieure.Maisc’estd’autrechoseencorequ’ils’agitici:au-delàdecescaractéristiquescommunesàtouteslesgrandesœuvres,chacuneprendaussipositionparrapportauxvaleursdumonde;etilsetrouvequeShoahfaitrevivre,lesvaleursmanichéennes,lathèsedelaculpabilitécollective,del’importancenégligeabledelavolontéetdeladignité—thèseetvaleursquiappartiennentaumondequecefilmestprécisémentcensécombattre.Aplusieursreprises,Lanzmannsedéclarehostileàtoutetentativedecompréhensiondelaviolencequ’ilyaeulieu;ilaspire,luiàsamiseenscène,àsareproduction…«Ilyaquelquechosequipourmoiestunscandaleintellectuel:latentativedecomprendre,historiquement,commes’ilyavaitunesortedegenèseharmonieusedelamort.[...]Pourmoi,lemeurtre,qu’ilsoitd’ailleursindividueloudemasse,estunacteincompréhensible.[...]Ilyadesmomentsoùcomprendre,c’estlafoliemême».«Toutdiscoursquichercheàengendrerlaviolence[c’est-à-direàl’expliquer]estunrêveabsurdedenon-violent».C’estpourquoiaussiLanzmannrefusetoutecomparaisondel’holocausteavecunévénementpassé,présentoumêmefutur(!)etdéfendlathèsedeson«uniquesingularité»…Mais,mêmes’iln’yapasdegenèseharmonieusedelamort,nidedéductionlogiquedel’événementàpartirdesesprémisses,mêmesidanslejudéocideperpétréparlesnazisilresteratoujours,quelquesoientnosefforts,unepartobscure,ilyaaussibeaucoupdechosesàcomprendre,etlacompréhensionpermetdeprévenirleretourdel’horreur,certainementmieuxquenelefaitlarépétitiondecesmêmespratiques.N’est-cepaslameilleuremanièredelaissersereproduirelesmeurtresquederenonceràtouteffortpourlescomprendre?Dansunepagequejetrouveaffligeante,Lanzmannracontequ’ilafaitsiennelaleçonqu’unSSavaitdonnéeàPrimoLeviàAuschwitz:«Hieristkeinwarum»,iciiln’yapasdepourquoi.«Pasdepourquoi:cetteloivautaussipourquiassumelacharged’unepareilletransmission»,celledesonfilm?Leviaurapasséquaranteans,aprèsAuschwitz,pouressayerdecomprendrepourquoi,pourcombattrelarègled’Auschwitz;Lanzmann,lui,préfèrelamoraled’unSS.Ilnerelèvepascetteressemblanceentresesantagonistesetlui-même;ellen’existepasmoinspourautant.Ainsiencore,àproposdelahaine:onluidemande,dansuneinterview,s’ilcroitqu’ilyenavaitChezlesnazis.Ilécarteimpatiemmentlaquestion:cegenredeconsidérationspsychologiquesnel’intéressentpas.Mais,plustard,ilyrevientàproposdelui-même:pourtournersonfilm,illuifallaitdelahaine(mêmes’iln’yavaitpasseulementcela),ilvoulait,dit-ilàproposdeSuchomel,«letueraveclacaméra».Est-ceunhasardsiceluiquirefusedecomprendrelemeurtresoitaussiceluiquivoudrait«tuer»?Shoah,filmsurlahaine,estfaitavecdelahaineetenseignelahaine.N’ya-t-ilpaslà,pourreprendreuneautreexpressiondeLanzmann,«unparallèletragique»?Maisest-ilpossibled’éviterlacontaminationparl’indignitédel’ennemi,dontparlaitTillion,est-ilpossibledecombattrelemalautrementqueparlemal,ouest-celàlerêve
8
absurded’unnon-violent?Jem’aperçoisquecesquestionsontdéjàfaitl’objetdequelquesconversationsanciennes,auxmomentsduplusgranddésespoir.Lapremièresepasseen1953,aulendemaindelamortdeStaline,àMagadan,la«capitale»deKolyma.EvguéniaGuinzbourgadéjàpurgésapeinedecamp,maiselleestreléguéeàviedanscetteville.Unjour,onluiproposed’enseignerlalangueetlalittératurerussesauxofficiersduKGBlocal.Aprèsunelonguelutteintérieureelleaccepteetcommenceàtravailleraveceux.Touscesancienscamatradesdecampsn’approuventpassadécision;certainsluirecommandentl’hostilité,sinonlavengeance.Guinzbourgréplique,aucoursd’unedecesconversations:«Acecompte-là,onn’ensortirajamais,tuComprends?Euxcontrenous,puisnouscontreeux,etdenouveaueuxcontrenous...Jusqu’àquand,cecerclevicieuxdelahaine?».«Fallait-il[...]assurerencoreettoujoursletriomphedelahaine?».Ilnes’agitpasdepardonnerindistinctementàtous,nid’aimersesennemis;maisdenepasreproduirelesactesd’inhumanitédontonaétélavictime,nepasintérioriserl’intolérancedontlesennemisontfaitpreuveàvotreégard.Lasecondeconversationsedérouleenseptembre1942,danslesruesd’Amsterdam.EttyHillesumestendésaccordavecsonamiKlaas.Lecredod’Ettyestlesuivant:«Jenecroispasquenouspuissionscorrigerquoiquecesoitdanslemondeextérieurquenousn’ayonsd’abordcorrigéennous».Or,explique-t-elle,«nousavonstantàchangerennous-mêmesquenousnedevrionsmêmepasnouspréoccuperdehaïrceuxquenousappelonsnosennemis».Leshommesqu’ellerencontreautourd’elledéfendentunepositiontoutautre.Envoiciun,aucampdeWesterbork.«Ilvoueànospersécuteursunehainequejesupposefondée.Maislui-mêmeestunbourreau.[...]Ildébordaitdehainepourceuxquenouspourrionsappelernosbourreaux,maislui-mêmeeûtfaitunparfaitbourreauetpersécuteurmodèle».Klaasl’écoutemaisnesesentpasd’accordavecelle.«Klaaseutungestedelassitudeetdedécouragement,etdit:«Maiscequetuveuxfaireestbientroplong,nousn’avonspastantdetemps!»Jerépliquai:«Maiscequetuveux,toi,ons’enpréoccupedéjàdepuisledébutdel’èrechrétienne,etmême,depuisdesmillénaires,depuislesdébutsdel’humanité.Etquepenses-tudurésultat,sijepuismepermettre?».RemarquequeretrouveSoljenitsynedansunautrecontexte:«Matraquersonennemi,l’hommedescavernessavaitdéjàlefaire.»Leprogrammed’EttyHillesum,sil’onpeutl’appelerainsi,comportedoncdeuxvolets:s’interdirelahainedel’ennemi;etcombattrelemalensoiplutôtqu’enautrui,doncparuneattitudepurementmorale.«C’estlaseulesolution,vraimentlaseule,Klaas,jenevoispasd’autreissue:quechacundenousfasseunretoursurlui-mêmeetextirpeetanéantisseenluitoutcequ’ilcroitdevoiranéantirchezlesautres».Unmatin,elleestconvoquéeàlaGestapo:attente,interrogatoire,brutalitésvolontaire.Maiselleparvientàsurmontersaréactionpremière:«C’étaitcelaquidonnaitàcettematinéesavaleurhistorique:nonpasdesubirlesrugissementsd’unmisérablegestapiste,maisbiend’avoirpitiédeluiaulieudem’indigner».Lavictoirenedoitpasêtreemportéesurl’ennemimaissurlahainemême:«Silapaixs’installeunjour,ellenepourraêtreauthentiquequesichaqueindividufaitd’abordlapaixensoi-même,extirpetoutsentimentdehainepourquelqueraceouquelquepeuplequecesoit,oubiendominecettehaineetlachangeenautrechose».NoussommesiciauxantipodesdeLanzmann.
9
Sionhaitl’ennemicommeilvoushait,onnefaitquerenforcerlemaldanslemonde.L’undespireseffetsdecetteoccupation,decetteguerre,c’estquelesvictimesdesnaziscommencentàdevenircommeeux.«Quandlahaineaurafaitdenousdesbêtesférocescommeeux,ilseratroptard».AobserverainsilesréactionsdeLanzmannetd’EttyHillesumaumêmemal—ladictaturenazie—,onconstateque,nécessairement«subjective»,lapratiquemoraleobéitàunelogiquesingulière.Celuiquin’aperçoitaucuneressemblanceentresoietautrui,quivoittoutlemalchezluietaucunchezsoi,celui-làest(tragiquement)condamnéàimiterl’ennemi.Celuienrevanchequisedécouvresemblableàl’ennemi,carilreconnaîtlemalensoiaussi,celui-làenestvraimentdifférent.Quirefusedevoirlaressemblanceestamenéàlarenforcer;quil’admetladiminuedéjàd’autant.Sijemecroisautre,jesuislemême;simême,autre…DansunedesessaisissanteslettresécritesdeWesterbork,leDrancyhollandais,Hillesumdécritl’expérienceducamp;puiselleserendcompteque,commeMarekEdelman,ellen’apeut-êtrepasproduitlerécitqu’onattendaitd’elle:«Jeconçoisqu’onpuisseenfaireunautreplushabitéparlahaine,l’amertumeetlarévolte.»Maisc’estque,mêmesiellenecessedecombattrelesiniquitésducamp,lahainerestesonennemiprincipal:«L’absencedehainen’impliquepasnécessairementl’absenced’uneélémentaireindignationmorale.Jesaisqueceuxquihaïssentontàceladebonnesraisons.Maispourquoidevrions-nouschoisirtoujourslavoielaplusfacile,laplusrebattue?Aucamp,j’aisentidetoutmonêtrequelemoindreatomedehaineajoutéàcemondelerendplusinhospitalierencore».C’estpourquoiHillesumserendd’elle-mêmeàWesterbork,d’abordcommeemployée,ensuitecommedétenue,maistoujoursaniméeparlemêmedésir,ajouteràcemondeunpeudebontéplutôtquedelahaine,etdoncsesoucierdesautresautourd’elle.Jusqu’àceque,unjour,viennesontour:elleestembarquéedansletrainpourAuschwitzoùellemourratroismoisplustard,ennovembre1943.Quandellepenseàlavieaprèslaguerre,elleserendbiencomptequececontrequoiellelutten’aurapasnécessairementdisparu.«Aprèslaguerre[luiditquelqu’un]unflotdehainedéferlerasurlemonde.»Enentendantcesmots,j’enaieuencoreunefoislacertitude:jepartiraienguerrecontrecettehaine».Voilàbienlaseuleguerrequ’EttyHillesumaitacceptédefaire.Elleestmorteavantquecejourn’arrive;maissesécritscontinuent,aujourd’hui,lecombatàsaplace.Ellen’estpaslaseuleàavoirchoisilesecondtermedel’alternativeenvisagéeparGermaineTillion:descampsrussesluifaitéchoGuinzbourgou,plustard,Ratouchinskaïa.«Laviolencen’engendrequelaviolence,dansunmouvementpendulairequigranditavecletempsaulieudes’amortir»,écritàsontourPrimoLevi.Nousrestonsd’habitudesceptiquesdevantdesconseilsdecegenre,quenousassimilonsd’ailleursvolontiersàl’idéedelanon-résistanceaumal.Ilnoussembletoujours,commeàKlaas,qu’ilestdéjàtroptard:lorsqueledangerestenfacedenous,nousnepouvonsleprévenirpardesgestesdebonté.SilesarméesdeHitlerdéferlentàtraverslesfrontières,ilnesertàriendeleurproposerlapaix.SiStalineadécidédemettreàmortlespaysansdel’Ukraine,ceux-cinepeuvents’enprotégerenayantpitiédelui.Ilestdesmomentsoùlaprisedesarmesconstituelaseuleréponseappropriée.Maisdecetteréactionlégitimeilnes’ensuitpasqu’ilfaillerépondreàlahaineparlahaine.D’abordparcequ’iln’yapasdeparallèleentre,d’unepart,lapersécutionetl’exterminationdesennemisintérieurs,danslesÉtatstotalitaireset,del’autre,lacondamnationetlapunitiondeceuxquiontcommiscescrimes,unefoisquecesÉtats
10
ontétémisenéchec;demêmequ’onnepeutmettresurlemêmeplanlaguerreconduiteparHitleretcelledirigéecontrelui:enlecombattantonnel’imitepas.Ensuiteparcequetouteslesphasesdel’Histoirenesontpaségalementpropicesàl’actionmorale(quineseconfondpasavecl’actionpolitiqueoumilitaire);lapaixluiconvientmieuxquelaguerre.Cetteactionapeut-êtreunpotentield’efficacitéplusgrandquenousnelesoupçonnons.Pourillustrercetespoir,jevoudraisterminercechapitreenrapportantdeuxpetiteshistoiresvraies,oùlemouvementpendulairedontparlaitLeviapuêtrediminuéparunsimpleactedebonté.UnSSd’Auschwitz,ViktorPestek,approchediversdétenuspourleurproposerdelesaideràs’enfuir.Ilaunplan:ilprocureraaucandidatununiformed’officier,etlesdeuxquitterontensemblelecamp,commesiderienn’était.Lesdétenusseméfientdecetteoffre,craignantunpiège;finalementl’und’eux,Lederer,l’accepteetl’évasionréussit.Plustard,PestekrevientàAuschwitzpourpréparerdenouvellesévasions;cettefois-ciilestprisetexécuté.Pourquois’engage-t-ildanscesactionsrisquées?Voicisonhistoire:combattantsurlefrontrusse,ilparticipeàuneactionpunitivecontreunvillageoùl’onsoupçonnelaprésencedepartisans.Pestekestblesséaucoursdel’opérationetabandonnéparsescamarades.Lelendemain,unefamilledeRussesledécouvredanslagrangeoùilsecache.Ilasoif;plutôtquedel’achever,onl’amèneprèsduruisseau.«Iln’oubliajamaisquecesgensluiavaientsauvélaviealorsqu’ilsn’avaientaucuneraisond’épargnerunSSenuniforme,dontl’unitévenaitdemassacrertousleshabitantsduvillage».UnautreSS,Karl,s’engageaprèslaguerredanslaLégionétrangèreetseretrouveenAlgérie.Iltravailleàl’infirmeriedelaprison;lesprisonnièresontlagrandesurprisededécouvrirensapersonneunêtretoutendiscrétionetdélicatesse.Ils’arrangepourquelessoinsdurentlepluslongtempspossibleetilgâtesespensionnairesenleurpréparantdepetitsplats.Cettegentillesseaelleaussiuneexplication.Faitprisonniersurlefrontrusse,ilestenvoyéaucachot,puisenSibérie;ilytombemaladeetveutselaissermourir.«Ilyavaiteualorsunedoctoresserussequis’étaitmiseàlesoigner,etquil’avaitobligéàs’accrocheràlavie.Ettoutenfaisantsonboulotd’infirmier,ouensurveillantunchocolat,ensedandinantd’unpiedsurl’autre,ildisaitdanssoncharabia:«Moi,jeveuxfairelamêmechoseavecvous».