ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK V ARLIGI

SEMPOZYUMU - II

BiLDiRiLER

ll. CİLT

Y ayına Hazırlayan:

Yrd.Doç.Dr. Ünal ŞENEL

T.C CELAL BAY AR ill-1VERSİTESİ Manisa Yöresi Tüd{ Tarih ve Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi

Celal Bayar Üniversitesi Yayını Manisa 2010

ULUSLARARASI BALKANLARDA TÜRK V ARLI GI SEMPOZYUMU- Il BİLDİRİLER ll. Cilt

Yayma Hazırlayan: Yrd.Doç.Dr.Ünal ŞENEL

© Celal Bayar Üniversitesi

iSBN 978~975~8628-13-1 978-975-8628-15-5

• Bu. kitapta yer alan bildirilerdeki bilgi, fıkir ve hükümlerin yanısıra kullanılan dile iJişk:in tüm sorumluluk sadece bildiri sahiplerine aittir.

Baskı: Celal Bayar Üniversitesi Matbaası

Manisa2010

BOSNA-HERSEK, FOÇA ALACA CAMii'NİN TÜRK-İSLAM SAN' ATlNDAKi YERİ VE ÖNEMİ

Candan NEMLİOGLU* Bosna-Hersek'te Hersek'in şehirlerinden olan Foça, Drina ve Çehotina

nehir sularının birbirine karıştığı yerin çevresindeki yeşilliklerle kaplı vadi ve dağlık arazinin yamaçlannda kurulmuştur.

Alaca Camii, bu mavi-yeşil karışımı şehrin Çelıotina nehri kıyısında doğayla bütünleşmiş bir zarafet abidesiydi.

Bu sade ve zarif yapı her zaman sanatkarlann ve gezginlerin ilgisini çekmiştir.

Venedikli gezgin Pavle Kontarinie, 1580 yılında gördüğü camiyi "Hasan Nazır'ın çok güzel bir son cemait yeri var .... ", satırlanyla tanıtırken, yapının kalem işi bezemeleri ilgisini çekiiliş olmalıdır. 1

Evliya Çelebi, kitabında "Evvela nehr-i Tihotine'yi(Çehotine) haşeb( ahşap) cisrden(köprü) karşu geçüp cisr başında Hasan Paşa cami'i,Alaca cami'narruyla meşhUr-ı arak olmuş bir ma'bedgalıımüzeyyendir kim Bosna eyaletinde ve İzvornik sancağında ve Taşlıca şehrinde ve Çayniçe· şehrinde ve Mostar şehrinde böyle bir cami'-i la naz1r yoktur? "cümlesiyle camiinin Balkanlardah.önemine değinirken, duvarına yazdığı hatıra yazısından da yapıya olan hayranlığını bir kez daha vurgulamıştır.

"Sefer kerdem beher şehri residem velikin be-çünln cay-ı nedidem Allahü avni vela sıva ketebe mü 'ezzin-i Evliya, sene 1074" 3

(Birçok şehirler dolaştım fakat böyle bir yer görmedim.Allah yardımcımdır, ondan başkası değil. Bunu Müezzin Evliya yazdı. Sene 1074 (1663/4).

19.yüzyılın ünlü Yugoslav şairi Zmaj(Zmay) camiye hayranlığını şu dizelerinde belirtir.4 Çok güzel bahçe (cennet bahçesi), yeşil ağaçlar

Ve pembe çokkokulu çiçekler, Çok ince yüksek palmiyeler yanında

· Çok alçak yaseminler Serviler cennet bahçesinde Bir ağaç bir ağaca sanlıyor.

• Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi Sanat Tarihi Bölümü 1- A.Andrejevic, 1972,49. 2 -Evliya Çelebi (Haz.S.A.Kahraman-Y.Dağlı)Evliya Çelebi Seyahatnamesi ,İstanbul 2002,6.Kitap,254. 3

- Evliyil Çelebi'nin tillik hattı ile başlayıp nesih,muhakkak ve yine nesih hatla bitirdiği yazısı ile ilgili E.H.Ayverdi geniş bilgi vermektedir. E.H.Ayverdi,l981,125. hattın özgün şeklini A.Andrejevic yayınlamıştır.A.Andrejevic, 1984,35. 4-A.Andrejevic, 1972,44.

208

1-Foça'nın Coğrafi konumu ve Kısa Bir Tarihi

A- Foça'nın Coğrafi Konumu Bosna-Hersek,Balkanlarda Sırbistan, Karadağ ve Hırvatistan

Cumhuriyetleriyle çevrili 5 1.129km2 lik alanı kaplayan topraklara verilen addır.Sava ve Neretva bölgenin iki büyük akar suyunu oluşturur.Bölge topraklannın daha geniş kuzey kısmına İlliriya (İllyria) kökenli bir kelime olan Bosna adı verilmiştir.

Hersek, Neretva nehri havzasıyla güney bölgeleri içine alır. Hersek (=dük) adını ise 15.yüzyıl ortalarmda Bosna kralına isyan edip kendisini "St.Sava'nın Herseki" olarak ilan eden Stjepan Vukcic Kosaca'nın unvanından alır.5

B- Foça'nın Kısa Bir Tarihi Bölgenin tarihi geçmişinin Saraybosna yakınındaki Butmir' deki

kazılar sonucu ortaya çıkarılan eserlerle Paleqlitik çağa kadar uzandığı belirlenmiştir. 6

M.Ö.8.~ılda İlliriyaWar güneyde, Panonilder ise kuzeyde yaşamaktaydılar. Bölgede daha sonra sırasıyla 8.yüzyıldan 12.yüzyıla kadar Romalılar,Avarlar,8Peçenekler,9Sırplar- Hırvatlar ve Bizanslılar10 hüküm sürdü.Hırvat ve Sırplara karşı bölgede daha önce yaşayan kavimler "Bogomillik" adında yeni bir mezhebin altında birleştiler. Voyvodolar, Kınerler ve bölgeyi 1137-1251 yılları arasında yöneten "Ban'lar bu mezhebe bağlı idiler. ı 1

Sosyal ve dini yapıtarla çevrili olan Foça kasabasının (şehrinin) i~ merkezi -Market Place (Latin:Marcetum)olarak adından ilk kez 13661

tarihli bir eserde söz edilir. 13

Bölgeye ilk Türk akınlan 1386 (788) da başlamış 1392, de Üsküp feth edilerek bölgenin ilk . sancak beyi olan Paşa Yiğit tarafından idare

5 -B.Djurdjcv, l992,C.6,297. 6 -B.Darkot,l945,726. 1 -A.Pasic,l994,4 -5. 8-H.Ş.Çoruh,l972,91. 9 -E.Esin, l980,107-137. 10 -H.Ş.Çoruh,1972,91. 11-Bogomil Mezhebi: Hristiyanlığın bir mezhebi olarak Bulgaristan'da 10 yüzyılda Filipe'de kurulan Bogomilliğin kelime anlamı Bulgarca'dan türemiştir.Bog =Allah, mil= dost anlamianna gelir ki, Bogomil = Allahdostu demektir.

12 -Anonim, 1 992,9.; B.Djurdjcv,l992,C.6,298-300. 13

- A.Pasic,l 994,22.

209

edildi.14Hersek Dükalığı 1467 yılında Vezir-i Azam Mahmud Paşa kumandasındaki ordunun zaferiyle Osmanlı topraklarına katılm1ştır.Dük Stjepan Vukcic Kosaca Osmanlılara bağlılığı ile görevde kalmış ve oğlu Hersekzade Ahmed Paşa (1497-1516) Osmanlı Devleti'ne gösterdiği sadakattan dolayı Vezir-i Azamlığa kadar yükselmiştir.

H.Kaleşi; Foça'nın Hersek bölgesinin gelişmiş iş merkezlerinden biri olmasına rağmen , ancak gerçek bir şekilde gelişerek zirveye ulaşmasının Osmanlıların idaresi altında olduğunu ve !470 den 1570 e kadar bütün Hersek Sancağı'nın başkenti görevini yaptığını yazar. 15

Böylece,Hersek Sancağı'na yüz yıl kadar başkentlik yapan Foça şehrinin Osmanlı Devleti döneminde asıl hüviyetine büründüğü aniaşılır.

TI- Alaca Camü İnceleme tarihi: 5-6 Haziran 1990 Yıkım tarihi ; , Nisan 1993

A-Yapı İle İlgili Temel Bilgiler, Mimari ve Bezerne Özellikleri 1-Temel Bilgiler

a- Yapının adı: Alaca Camii adını zarif kalem işi bezemelerinden alır.

b- Bulunduğu yer : Alaca Camii, Foça'nın doğu bölgesinde Çehotina (Cehotina) Nehri'nin sağ taratında , önde şadırvan avlusu ile üç tarafında hazirenin bulunduğu yeşillikler içinde yüksek duvarlada çevrili bir alanın içinde yer alıyordu. 16

Evliya Çelebi, Tihotine (Çehotine) nehrinin üzerindeki ahşap köprüyü geçince köprü başında yer aldığını belirtir. ı? Caminin yer aldığı 1908 tarihli fotoğrafta köprü görülmektedir.

5 Haziran 1990 tarihinde yapıyı incelemeye gittiğimde ahşap köprü yoktu. Camiye 150m. kadar uzaklıkta ve şehir merkezine daha yakın olan beton bir köprü üzerinden geçip Çehotina kıyı şeridinden yürüyerek yapıya ulaştım.

c- Yaptıran ...._Hasan bin Yusuf tarafından laptınldığı kapı üzerindeki ki tabesinden

ve vakfıye kayıtlarından öğrenilir. 1

ı4 - Ayrıntılı bilgi için bkz. B.Djurdjev, 1992,298. ıs Ayrıntılı bilgi için bkz.T.Popovic,l 961,27 I.;H.Kelsşi,(çev.A.Aksu) 1979,77. ı 6 - Camii'nin ada ve parsel numaralanna ulaşamadım. ı?- Evliya Çelebi(Haz.S.A.Kahraman-Y.Dağlı),2002.6.Kitap,255. ıs_ Kitabe metni ile ilgili bilgi için "yapım tarihi" bölilmüne bakınız.

210

Hasan Nazır'ın künye bilgileri Saraybosna, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'ndeki Ebü'l Leys'in19 Tefsiri'nin zahriye ve hatime (ilk ve son) sayfalarındaki vakfıye kayıtlarında yazılıdır.

Vakf: "Kad vakaftu haze'l- mücellede's sanimin tefsir'ş-şeyhi'l-fakih Ebu'l-Leys rahmetu'l-lahi 'aleyh li evladiye's-salihıyne li mütale'atihim minhu ve li-külli men kane ehlen leha mine'l-'ulemai's-sa~inine fi nefsi Foça al-mahrfisa. Ve ene ed'afu'l ibad~.!!...E!-P.~J\.ısuf ~~~~J:Vi. Vallahu 'ala ma nektübü şehidun ve rakibun. Hurrira fi eva'il-i şehr-i muharrami'l-Haram min şuhur-i seneti isna erbe'in ve tis'a mi'eh" (942/1535:..36 .

Anlamı: Şeyhu'l fakir Ebu'l Leys' (R.A.)ın · · ın bu ikinci cildini, Salih evladı~ ve 9Yaa elıil okip, ulemadan olan ve Foça'da oturan

ner'Kesin ksflElisiRden faydalanması için vakfettim. Ben kulların en zayıfı Hasan bin Yusuf el Foçavi'yim ( Foçalıyım). Yazdıklanmızı Allah gören ve denetleyendir.Mübarek Muharrem ayımn başlarında yazıldı.942 senesinin aylanndan Muharrem. (Haziran 1535-36).

Mühr: Ene 'abdu'l-vasiku'l-meliku'l-kadir el fakiru'l hasenu'l-hakir. Anlamı: Ben güvenilir,melik ve kudretli olan Allah'ın kulu fakir ve

haktr Hasan'ım

Ritabesini yapan:

~~~:t:~ ~1 ,_!IJU,ylJ~~~qz s-_...::.ıt....;,. ~4lh _, -. JJl ~ u.....>.! u,ı ~ r · ı _, _ "

ıo . J - J,ıi:l ··" Lı -G...ı l.:i ~~ w:ii.A ::ıı -r ~ ~ • ('..7' - ,..) . - c.su -' 1- Kad bena haza'l-cami ü,'ş-şerifve'l-mescidi'l-münif sahibu'l-hayrat 2- Ve'l Hasenat Hasan bin Yusuf hisbeten li'l-Uihi te'ala ve taleban li-. - . merdatihi 3-Ve elka hatife'l gaybı tarihahü ya kayYUm tekabbel bi-kabı1li1!_Has~ni1!_

,(957) Anlamı: Bu Camii şerifı hayır ve hasanat sahibi Hasan bin Yusuf

· Allah rızasını kazanmak için yaptırdı. Allah tarafından tarihi şu şekilde ilham olundu.

Tarihi: Ya Kayyum (Allah) bunu güzel bir şekilde kabul eyle. 957 /1550-51

19-A.Andrejevic, Ebü'l -Leys'in Semerkandlı oldu!;TUnu belirtir.Saraybosna, Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde bulunan bu nüshaya kütüphane~in savaş yıllarında yangın geçirmiş olması nedeniyle ulaşılınamadı.Bilgiler A.Andrejeviç'in yapı ile ilgili 1972 tarihli kitabındaki 3 ve 4 nolu resimlerden sağlandı. 20

- Kitabe ilk kez yapının 1891 yılında yapılan onannmı ile ilgili makıılede yayınlandı.M.Zarzycki,E.Amdt i D.Stratimirovic, 1891,103 .; Daha sonraja.,MIIjez ino.viç tarafından kendi el yazısı ile yayınlanmıştır.Bkz.M.Mujezinovic, 1977,37-38

211

Mimarı: Yapının mimarının kim olduğu hakkında kesin bir bilgi yoktur.Miınannı ilk kez Evliya Çelebi şu cümle ile tamtır;''Ve binası Sultan Süleyman Han'ın mi'marbaşısı Koca Mi'mar Sinan ibn Abdülmennan Ağa'nın başhalllesi Mi'mar Ramazan Ağa bina edüp var makdurun sarf ederek bu Alaca cami'i eyle rfişen ve müzeyyen etmiştir kim bu cami'i pür-nfirda olan ilm-i hendese-i mi'mari üzre ol kadar tasarruf ve ol kadar letafet u zerafetler kasd edüp bir şirinkarlıklar etmiş atlas-ı-felek-i gerdfinda böyle bir kargerlik bir mi'mar-ı selef böyle bir arz-ı ma'rifet etmemiştir."21Bu cümlelerden yapının mimarının Koca Mimar Sinan'ın baş halifesiRamazan Ağa olduğu kabul edilerek sonraki yayınlarda bu isim verilmişsede22

,E.H.Ayverdi Ramazan Ağa adında bir mimarın kaynaklarda adının geçmediğini belirtir ve mimar hakkında kesin bir sonuca varınaz.23

M.Z.Ongun Topkapı Sarayı arşivinde bulun~n iki ehl-i ~iref (Cemaat:j Agayan-ı .Ehl-i Hircf,9706-10141) defterlerindeki Hassa Mimariarım tanıtırken Ali bin Ramazan adlı bir mimarın olduğunu belirtir?4 .. . .

2- Yapının yüzyıllar içinde geçirdiği evreler (koruma-onarımlar) :

a- Yapmm çevresindeki değişimler : 1664 Yılında Foça'yı gezerek şehrin eserlerini kitabında anlatan ünlü gezgin Evliya Çelebi,25 şehri ikiye bölen Çehotina nehri üzerindeki ahşap köprüden geçerek köprü başındaki Alaca Camii adıyla meşhur Hasan Paşa Cami 'ne ulaştığını belirtir.l908 tarihli bölgeyi tanıtan gravürde ahşap köprü görülür.

b- Yapıdaki değişimler: Yapıya ait önemli bir değişiklik 1908 yılına ait caminin fotoğrafında görüldüğü gibi son cemaat yerini çevreleyen ahşap sundunnanın kaldırılmış olmasıdır. A.Bejtic, Avusturya'yılar tarafından yaptırılan enanmda ahşap güneşliğin (saçağın) kaldırıldığını açıklar.26

A.Andrejevic, 1890 yılmda yapının son cepıaat yerindeki bezemelerin desen tespitini yapan E.Andt ve ekibinin yalnızca son cemaat

21 -Eviiye Çelebi(Haz.S.A.Kahraman-Y .Dağlı)2002,6 .Kitap,255. 22 - Yapıyı inceleme sonucu ayrılılı bir şekilde kitap olarak yayıniayan A.Andrejevic mimarının Ramazan Ağa olduğunu belirtir. A.Andrejevic, 1972,90.;Bu bilgiden yararlanan diğer yayınlarda mimar adı olarak Ramazan Ağa'nın adı verilir. Bkz. S .I luscdzinovic, 1999,5. ı;_E.H.Ayverdi,l981,117 24 -M.Zarif0ngun,1938,333. 25-Evliya Çelebi'nin kitabındaki özgün açıklamalan makalcyc girişteki 5. paragrafta verildi. Ayrıca bkz.Evliya Çelebi,(Haz.S.A.Kahraman-Y.Dağlı) 2002,6.Kitap,254. 26 -A.Bejtic,1957,39.

212

yerinde değil yapının içinde kubbe ve tromplarda da bazı onarımlar yaptıkları belirtilir.27

Il. Dünya savaşı sırasında hasar gören camiinin 1959,1962,1963,1965 ve 1968 yıllarında da ara ara onarımlar geçirdiği yapı ile ilgili kaynaklarda açıklanmaktadır.

Z.Kajmakovic,l959 yılındaki ananmda bir takım sıva tabakalarının kaldırılarak,özgün örneklerin yeniden gün ışığına çıkarıldığını ve son cemaat yerindeki örnelderin kazain tabakası sürülerele bezemelerin kuvvetlendirildiğini ve sonradan üzerlerine yer yer konıma amaçlı cam kapaklar konulduğunu yazar. 28

1990 yılında bezerneler üzerinde koruma amaçlı herhangi bit cam tabaka yoktu.

A.Andrejevic, yapıda geniş kapsamlı koruma ve onanın çalışmalarının 1968 yılmda yapıldığını, kalem işi ile ilgili içte duvarlarda 0.36m, 0.85m ölçülerinde yedi ayrı panonun (şemse) olduğunu yazar. Alaca Camii iç görünümünü sunduğu çizimde de ikisi mihrap duvarında biri batı duvarında olmak üzere üç oval pano çizimi ile yedi daire şeklindeki panoların bulundukları yerleri belirtir.29 Kitaplarda yayınlanan fotoğraflarda da bu kadar çok sayıda pano görülmemektedir. Daire çapının 0.36m. olarak verildiği panonun ölçüsü duvar için çok küçük daireler oluşturacağı düşünülürse, bu kadar küçük dairede panoların duvar için uygun olmayacağı anlaşılır.l990 yılında yapının duvarlarında yalnızca iki şemse vardı.Biri yapının doğu duvarında diğeri kuzey duvarında giriş kapısının sağ tarafında müezzin mahfilinin bulunduğu yerde dilimli oval bir pano idi.

3:..Mimari Özelliği a-Plan özelliği: 11.37 x 11 .30m. ölçülerinde kareye yakın bir plan

özelliğindedir. 30

b-Dış özelliği: Camiinin genişliği 1.12m olan duvar kalınlıldarı düzgün kesme taştan örülüdür. Girişinde sekizgen kasrı.aklı üç kubbe ile örtülü son cemaat yeri bulunur.Bu üç kubbeyi sivri kemerlerle birbirine bağlanan dört ınermer direk taşır.Köşelerinde altta üçer üstte birer badem biçimiyle şekillenen direk başlıkları pirinç çeınberle direğe bağlanır.Tabanda ise direkler dört köşe kaide üzerine kaval silme biçiminde dik palılı bir halkaya pirinç çeınberle bağlanır.

27 -A.Andrejevic,l972,48. 28 -Z. Kajmakovic,l960,1 13-128. 29 -A.Andrejevic,l984,86. 30 -Yapı ile ilgili ölçüler E.H.Ayverdi'nin kabul ettiği ölçUierdir. E.H.Ayverdi,l 981,122-123.

213

Girişin biri sağında diğeri solunda olmak üzere iki pencere bulunur. Pencereler biri daha ince olan iki kaval silme ile çevrelenir ve pirinç kafeslerle korunurlar. Pencerelerin sivri leemerli alınlıkları bezemelidir.

Ktızeybatı köşesinde kesme taşla örülü minaresi 36m. uzunluğundadır. c- İç özelliği: Merkezi plan düzeninin uygulandığı yapıda harimin

üzeri ortada ana kubbeyi destekleyen dört yarım kubbe ile örtülüdür. Kubbenin yüksekliği 19.85m olup sekizgen kasnak üzerine oturur. Köşelerde yer alan yarım kubbelerde kemer yoktur. Kubbelere geçiş köşelerdeki sekiz sıra mukarnas dizisi ve yarım kubbenin dışarı doğru ufak çıkma yapan iki sıra ince kemerli dizileriyle sağlanmıştır.

4-Bezeme Özelliği Camii içten ve dıştan kalem işi ve malakan (alçı) tekniğiyle yapılmış

özgün örneklerle bezelidir. a-Malaldiri (alçı) bezemeler: Yapıda bulundukları yerler; camiye

girişi sağlayan kapının dıştan sivri kemerinin köşeliklerinde içten ise kapı alınlığının köşe dolgularındaki motifler ile kitabenin yer aldığı alınlığın çevresinde ve tepelikteki bezerneler malakan (alçı kabartma)tekniğiyle yapılmıştır.

Bulut ve rumi şekillerinin kullanıldığı bezerneler aynalı(simetrik) düzenleme ile uygulanmışlardır.

b-Kalem işi bezerneler : Yapıda bulunduklan yerler; camide sıva,taş(mermer)31 ve ahşap32 olmak üzere üç ayrı malzerneye uygulanmış kalem işi bezerneler oldukça fazladır. Yapının dış yüzeyinde sıva ve taş üzerine kalem işi bezerneler son

cemaat revağındaki pencere kemer ve aynalarında ,mihrap şeldini andırır görünümde pencerelerin doğu ve batı duvarlarında, cümle kapısının söve, kemer, kemer aynası ve üçgenlerinde yer alır.

Yapının içinde ise sıva üzerinde pencere kemer ve alınlıklarında, kubbeye geçiş tromplarında,kubbede ve biri diliınli şemse diiğeri güneş kursu şeklindeki bezerneler kuzey ve doğu duvarında bulunur.

Mihrap,minber ve müezzin mahfilinde mermer üzerine kalem işi bezerneler yer alırken ahşap üzeri bezerneler yalnızca müezzin mahfıl tavanında uygulanmıştır.

Sıva üzeri kalem işi bezemelerde uygulanan teknik: Z. Kajmakovic yapıda iki kat sıva tabakası kullanıldığını,bunların alt tabakasının horasan

31- Mihrap ve minherdeki bezerneler "Yapının İçinde Yer Alan Birimler" bölümünde tanıtılacaktır.

32- Müezzin mahfilindeki bezerneler "Yapının İçinde Yer Alan Birimler" bölümilnde tanıtılacaktır.

214

harcı, ikinci olan üst tabakanın ise keten lifleriyle kireç karışımından elde edilen harcın olduğunu belirtir?3

A.Andrejevic kalem işi bezemelerin "al seca" (kuru sıva üzerine ) tekniği üzerine doğal boyalar kullanılarak yapıldığını yazar?4

Bezemelerde uygulanan motif (örge) ve düzenlemeler: Bezerneler merkezi, aynalı (simetrik), ardışık ve serbest olmak üzere dört farklı özellik taşır.

Merkezi: Kubbe göbeğinde tam ortada elif istifli besınele ile başlayan hattın oluşturduğu altı köşeli yıldızlar çevreleyen hat sanatının nadir örneklerinden biri vardır. Bu bölümü içinda rumi ve hatayilerin ardışık olarak sıralandığı geniş bir kuşak çevreler.

Yapının doğu duvannda, merkezde iri bir pençten çıkan helezoni dallar üzerinde dizili hatayiler ve kır çiçekleri ile ara boşluklarda bulut şekillerinin oluşturduğu bir kurs (şemse) bulunur.

Aynalı(simetrik): Pencere ve kapı alınlıklannda, son camaat yerinde milırap nişini andıran bölümde, troplardaki bezemelerde helezoni dallar üzerinde sıralanan hatayi ve pençlerden oluşan düzenlemeler aynalı çizim özelliğindedir.

Ardışık : Son cemaat yerindeki milırap nişini andıran dikdörtgen panoyu çevreleyen kuşaklar ile giriş kapısını çevreleyen kuşakta rumi ve hatayiler ardışık düzenlemeyle sıralanarak yer alırlar.

Serbest: Yapıda serbest düzenleme özelliği taşıyan tek örnek kuzey duvarında diliinli şemsenin içindeki bezemedir.Şemsede, balıarda çiçekleri açılmış bir ağaç ile lalelerin bulunduğu bir düzenleme vardır.

B- Yapının İçinde Yer Alan Birimler İçeride zarif işlemeli mihrap, minher ve müezzin mahfıli

bulunmaktadır.

1- Mihrap : 2.64x2.07m ölçillerindeki milırabın kesme taştan yapılı yedi dilirnli milırap hücresinin yaşmak kısmı bir sıra yaprak ve beş sıra mukarnas dizisiyle son bulur. Yaprakların hücre kısmıyla bağlantı sağlayan sivri kemer şekillerinin içlerinde oyma tekniğiyle işlenmiş birere güçle vardır. Mukarnas dizisinin ilk sırasındaki kabaralar yaşınağın güzel görünümünü daha da kuvvetlendirir.Yaşmağın sağ ve sol tarafında dikdörtgeni tamamlayan köşelerde oyma tekniğiyle işlenmiş rumi ve bulut şekillerinden

11 - 1 6. yüzyıl Osmanlı Mimarisinde horasan harcının kullanıldıgı

bilinmektedir.Z.Kaymakovic,l960,ll3. 34

- Sec.(fr) kuru. Al seca ; anlamı sözlüklerde bulurunamaktadır. Kunı sıva anlamında kullanılmış olmalı. Osmanlı kalem işi bezemeleri kuru sıva üzerine astar tabakası sürülerek üzerlerine işlenir. A.Andrejevic, 1972,7 ı .

215

oluşan kompozisyon yer alır.Bu bölümü iç içe geçmeli oniki kenarlı şekillerin oluşturduğu geometrik düzenlemeli geniş bir kenar suyu çevreler.Kenar suyunu içteki gri dıştaki lacivert boyalı iki sıra silme sınırlar. Bu silmeler ortada mercan kırmızısı renginde bir hatla birbirlerinden ayrılırlar.Mihrabı en dışta çevreleyen kuşakta lacivert zemin üzerine hatayi ve pençler aralarda hançer şeklindeki yapraklada S kıvrım yapan dallar üzerinde ardışık olarak sıralandığı bir düzenleme yer alır.

Milırabın en görkemli kısmı taç kısmıdır.Taç kısmındaki enine dikdörtgen bölümün içindeki kartuşta Kur'andan "Ali İınran Suresi (3.sure) 37. ayet yazılıdır?5Taç kısmını rumi ve hatayilerle birlikte çeşitli çiçekler ve yapraklardan oluşan bir kompozisyon doldurur.

2-Minber: Mermer minber 4.20m. boy,l.lüm en ve 7.90m. yüksekliktedir. M ermer min b er oyma sanatının - Türk taş işçiliği- bir şaheseridir. Minberin giriş kapısının tepeliği,perde kemerleri ve hutbe köşkünün külalıının üzederi çeşitli rumiler, hatayİler ve pençlerden oluşan zarif düzenlemelerle bezelidir.Mennere oyma olarak işlenen bu motifterin (örgeler) daha da belirginlik kazanması için rumiler altırılanmış,36 bitkisel motifler doğal boyalada renklendirilmiştir. Minberin üçgen yanlıklan, merkezdeki kabaranın etrafında hurdeli ayırma rumilerio içlerinde yer alan hatayiler ve aralardaki seneide rumiler ile kıvrık dallar üzerinde sıralanan hatayiler ve yapraklada birlikte pençlerin oluşturduğu 16.yüzyıl Türk sanatının üstün zevkinin yansıtan bir düzenleme bezer. Bu üçgen alanı bir silmeden sonra içi bezemeli kuşak çevreler.

Minberin korkuluğunda oyma tekniğiyle işlenmiş altı köşeli yıldızlardan oluşan geometrik düzenleme yer alır. Ayaklık kısmında ise, nişlerin çevresini rumiler bir birleşip bir ayrılarak palmat-lotüs dizisi oluşturarak bezer.

3-Müezzin mahfıli: Malıtil yapının kuzey-batı köşesinde yer alır. Mahfilin tavanını, sekiz kenarlı üç sıra mukamas başlıklı dört direk ile bunları birbirine bağlayan perde kemerler taşır. Perde kemerierin üzederi bulut şekilleriyle bezeli dir. 37 Malıtil tavanını en altta çevreleyen kuşağın üzeri bitkisel motifleri e ( örge) bezeli dir. Bu kuşağı üç sıra kaval ve bir as aba mermer silmeler takip eder. Kafes oyma tekniğiyle işlenen korkulukta sekiz

35 -A.Andrjevic,l972,39-40. 36 -Bu altınlar, altın yaldız değil 24 ayar altındır. 37

- E.H.Ayverdi perde kemerler üzerindeki bulut şekilleriyle oluşan bezemelerin yapıldığı tarih hakkında kesin bilgi olmadığının belirtmektedir. Son cemaat yerindeki mihrap özelliği verilen bezemelerde de bu tür düzenleme vardır. Bu örneklerin 16. yüzyıl bezerne öze"lliği taşıdığı kesindir. Bkz. E.H.Ayverdi,1981,123.

216

köşeli yıldızlardan oluşan desen uygulanmıştır. Bu bölüm üç sıra silme ve küpeşte ile sonlanır.

Ahşap mahfıl tavanının orta bölümü iki tarafı meyilli çıtalarla kafesleme tekniğiyle işlenmiş olup, bu bölümü iki sıra kuşak çevreler.Tavanın duvarla bağlantısını sağlayan dış kuşak, hatayi ve pençlerin S kıvrım yapan dallar üzerinde ardışık olarak sıralandığı düzenleme ile bezelidir. Ahşap tavanı çevreleyen kuşakta ise aynı tarzda daha sade bir uygulama vardır.

DI- Değerlendirme,Karşılaştırma ve Öneriler

A-Değerlendirme ve Karşılaştırma Balkanların adını bezemelerinden alan zarif camii, sade görünümlü

mimari özelliğiyle de bilim insarılarının, sanatkarların ve gezginlerin her zaman dikkatlerini üzerine çektiği yapıyla ilgili yayınların çokluğundan anlaşılmaktadır.

Alaca Camii, Orta Asya Türk sanatının Avrupa'ya kadar uzanan bir yansımasıydı.

Yapının kalem işi bezemeleri nin, tümüyle Osmanlı saray nakışharıesinde yetişen nakkaş ve çıraklarının (şakird) çalışmalan oldukları desen düzenlemelerinin sağlamlığı, kuvvetli fırça çalışması ve Anadolu'daki yapılarda yer alan örneklerle benzerlik göstermesinden anlaşılır.

Bezemelerde Selçukİu dönemi özelliği gösteren geometrik şekiller, rumi. ve palmet motifleriyle Osmanlı döneminin bir bahçeyi andıran çiçek motifleri birlikte kullanılmıştır. Bu çalışmalarda çizgilerin zarafeti, motiflerin uyumu, renklerin ahengi bir araya toplanarak kompozisyonların şahcserliğiyle sergilenmiştlr.

Adını bezemelerinden alan camii hakkında yazılan eserlerde genellikle bezerneler konu edilmiştir.Bu yerinde bir değerlend.irmedir, çünkü camii mimari özelliğinin yanı sıra bezemeteriyle de yalnızca Bosna-Hersek bölgesinde değil tüm Balkan yarımadasının en çok beğeniten eseriydi.

B- Öneriler • Sırpların bombalayarak yok ettiği Balkanların Türk-İslam

kültürünü yansıtan bu zarif yapısı tüm çevre özellikleriyle birlikte yeniden yapılaadınlarak yaşatılmalı ve çeşitli yayın organlarıyla tanıtılmalı!

• İslam Konferansı Örgütü IRCICA tarafından yeniden yapılması düşünülen Alaca Camii 'nde konu üzerinde

217

çalışması olan kişilerin bulunduğu uzman bir ekip görevlendirilmeli ve yapımda tümüyle doğal malzeme kullanılmalı!

KAYNAKLAR

ANDREJEVIC Andrej, Alazda Mosquee A Foca, Beograd 1972. ANDREJEVİC Andrej, Sixteen Century Islamic Monumental Art in Yugoslavia,Domed Mosques,Beograd 1984. AYVERDİ Ekrem Hakkı, Ayrupa'da Osmanlı Mimari Eserleri Yugoslavya, İstanbull981,C.II, 3.Kitap. BEJTİC Alija, Povijest I Umjetnost Foce Na Drini,III. Nase, 1956 Sarajevo,23-74. BEJTİC Alija, Povijest I Umjetnost Foce Na Drini, IV:.Nase, 1957

Sarajevo,33-62. ÇORUH H.Şinasi, Kısa Boşnak Tarihi,Türk Kültürü,ll (122) Aralık

1972,89-96.

DARK.OT Besim, Bosna - Hersek,mad., İslam Ans.,İstanbull945,II, DJURDJEV Branislav, Bosna-Hersek, mad,TDV.İslam Ans.,İstanbul

1992,C.6,297 -305. ESİN Emel, Sin,Prilozi za Orijentalnu Filologiyu, Sarajevo

1980,Pol.Vol.30, 1516,107-137. EVLİYE ÇELEBİ (Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı) Evliya Çelebi Seyahatnamesi,2002 İstanbul,6.Kitap. HUSEDZİNOVİC Sabira, The Influence of Mimar Sinan's School on .

Domed Mosques İn Bosnia and Herzegowina, Proceeding of the 1 1 th International

Congress of Turkish Art,Utrecht-The Netherlauds,August 23-28.1999,EJOS,IV 2001,1-14. KAJMAKOVİC Zdravko, Konzervatorski-restauratorki radovi na

omamentim Alazda Dzamije u Foci,Nase starine,VII,sarajevo 1960,113-128. KALEŞi Hasan, (çev.Ali Aksu),15.Asırdan 17. Asrın Nihayetine Kadar

Yugoslavya Topraklarında Şark Medeniyeti, Türk Dünyası Araş.,(Der.),I,Ağutos

1979,77-92.

218

MUJEZİNOVİC Mehmed,Islamska Epigrafıka Bosne I Hercegovine,Sarajevo 1977(Knjiga II). ONGUN M. Zarif, Hassa Mimarları,Arkitekt,Ankara 1938,12,335-340. PASİC Amir,lslamic Architectura In Bosnia and Hercegovina,İstanbul 1994. POPOVIC T., ne Zaman Foça'dan Taşlıca'ya Sancak Merkezi Nakledildi,Prilozi za Orijentalnu Filologuyi,(Dot.), X-XI, Sarajevo 1961,271-279. ZARZYCKİ M., ARNDT E.,STRATİMİROVİC,AlaZda-dzamija u Foci, Glasnik zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini,Knjiga II, Sarajevo 1891,103-115.

219

220

221

222

223

224

225

226