universiteti i prishtinËs · kuptimi i transicionit shembja e murit që e ndante evropën në dy...

1

UNIVERSITETI I PRISHTINËS FAKULTETI JURIDIK

PUNIM DOKTORATE

TEMA:

PROCESI I TRANSICIONIT DHE PRIVATIZIMIT TË

PRONËS NË DISA SHTETE TË EUROPËS QENDRORE,

JUGLINDORE DHE NË KOSOVË

KANDIDATI: MENTOR HAMDI PODVORICA MEHDI HETEMI

PRISHTINË, 2013

3

PËRMBAJTJA

PARATHËNIE ......................................................................................................................... 7 KREU I ..................................................................................................................................... 9

TRANSICIONI DHE PRIVATIZIMI ................................................................................ 9 1. Kuptimi i transicionit ..................................................................................................... 9 1.2. TRANSICIONI NË SHTETET ISH-SOCIALISTE TË EVROPËS QENDRORE DHE JUGLINDORE ....................................................................................................... 10 1.3. TRANSICIONI NË KOSOVË ................................................................................. 13 1.4. KUPTIMI I PRIVATIZIMIT .................................................................................... 18 1.5. DLFINICIONI I PRIVATIZIMTI' ........................................................................... 18 1.6. QËLLIMI ................................................................................................................... 20 1.7. DY KONCEPTE TË PRIVATIZIMIT ..................................................................... 21

KREU II .................................................................................................................................. 31

ASPEKTI KRAHASIMTAR I TRANSICIONIT DHE I PRIVATIZIMIT NË DISA SHTETE TË EVROPËS QENDRORE DHE JUGLINDORE ......................................... 31 1. Hyrje ............................................................................................................................ 31 2.1. KROACIA ................................................................................................................ 32 2.2. POLONIA ................................................................................................................. 36 2.3. SLLOVENIA ............................................................................................................. 41 2.4. HUNGARIA .............................................................................................................. 46 2.5. RUMANIA ................................................................................................................ 50 2.6. GJERMANIA LINDORE ......................................................................................... 54 2.7. BULLGARIA ........................................................................................................... 56 2.8. ÇEKIA DHE SLLOVAKIA ..................................................................................... 62 2.9. RUSIA ....................................................................................................................... 67 2.10. PRIVATIZIMI NË SHQIPËRI ............................................................................... 71 METODAT E PRIVATIZIMIT ....................................................................................... 73 PRIVATIZIMI I SEKTORËVE STRATEGJIKË ........................................................... 76 SUKSESET DHE DËSHTIMET ..................................................................................... 79

4

PËRPARËSITË DHE TË METAT NË VENDET ISH-SOCIALISTE ........................... 80 KONKLUZION ............................................................................................................... 83

KREU III ................................................................................................................................ 85

PRIVATIZIMI NË KOSOVË .......................................................................................... 85 1. Hyrje ............................................................................................................................ 85 3.1. TRI ETAPAT E PRIVATIZINIIT TË EKONOMISË ............................................. 86 A). ETAPA E PARË: DHJETOR 1989 — QERSHOR 1999 ......................................... 86 B). ETAPA E DYTË: QERSHOR 1999 — QERSHOR 2002 ........................................ 89 B.1. KOMERCIALIZIMI ................................................................................................ 90 C). ETAPA E TRETË: 13 QERSHOR 2002 E MË TUTJE ............................................ 94 3.2. PRIVATIZIMI I NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME .................... 95 3.3. QEVERISJA ME NDËRMARRJE .......................................................................... 96 3.4. PRIVATIZIMI I NDËRMARRJEVE TË MËDHA .................................................. 98 3.5. SEKTORI PRIVAT .................................................................................................. 99 3.6. RISTRIKTURIMI ................................................................................................... 101 3.7. SEKTORI PUBLIK ................................................................................................ 103 3.8. INVESTIMET E HUAJA ....................................................................................... 104 3.9. MARKETINGU SOCIAL ...................................................................................... 106 3.10. TOKA BUJQËSORE ............................................................................................ 109 3.11. TRANSPARENCA ............................................................................................... 111 3.12. MONITORIMI ...................................................................................................... 112 3.13. RREGULLATIVA LIGJORE .............................................................................. 113 3.14. METODAT ........................................................................................................... 118 3.14. SPIN OFF-i ........................................................................................................... 119 3.16. SPIN OFF-i SPECIAL .......................................................................................... 121 3.17. LIKUIDIMI VULLNETAR .................................................................................. 122 3.18. QIRADHËNIA AFATGJATË .............................................................................. 124 3.19. KONKLUZION .................................................................................................... 125

KREU IV .............................................................................................................................. 129

PRONA DHE LLOJET .E SAJ ...................................................................................... 129 1. PRONA ...................................................................................................................... 129 4.1. PRONA DHE RENDI JURIDIK ............................................................................ 130 4.2. PRONA DHE MOTIVIMI ...................................................................................... 132 4.3. PRONA PRIVATE ................................................................................................. 134 4.4. PRONA SHTETËRORE ........................................................................................ 138

5

4.5. PRONA SHOQËRORE .......................................................................................... 142 4.6. PASOJAT E MOSDEFINIMIT TË TË DREJTAVE PRONËSORE .................... 146 4.7. PRIVATIZIMI SI STRATEGJI E VENDOSJES SË TË DREJTAVE PRONËSORE........................................................................................................................................ 149 4.8. DENACIONALIZIMI ............................................................................................ 151

KREU V ................................................................................................................................ 157

METODAT E TRANSFORMIMIT TË PRONËS ......................................................... 157 1. Prona dhe efikasiteti ............................................................................................ 157 5.1.METODAT E PRIVATIZIMIT ............................................................................... 161 5.2. SHITJA ................................................................................................................... 162 5.3. DHËNIA ME KONCENSION E NDËRMARRJEVE ........................................... 164 5.4.SHITJA PRIVATE E AKSIONEVE ....................................................................... 166 5.5. SHITJA E AKSIONEVE PUNËTORËVE DHE MENAXHERËVE .................... 167 5.6. SHPËRNDARJA PAPAGESË (FALAS) E AKSIONEVE QYTETARËVE ........ 171 5.6.SHPËRNDARJA E AKSIONEVE PUNËTORËVE ............................................... 173 5.8. PRIVATIZIMI MASIV ME BONO TË PRIVATIZIMIT (VAUÇERË) ............... 174 5.9. KRAHASIMI I METODAVE TË PRIVATIZIMIT .............................................. 177

Përfundimi ............................................................................................................................ 181 LITERATURA ..................................................................................................................... 185

1. E konsultuar dhe e shfrvtëzuar: .................................................................................. 185 LIGJE ............................................................................................................................. 188 DOKUMENTE .............................................................................................................. 188 2. E konsultuar ............................................................................................................... 189 LIGJE DHE DOKUMENTE ......................................................................................... 190

7

PARATHËNIE

Punimi i doktoratës “Procesi i transicionit dhe i privatizimit të pronës në disa shtete të

Evropës Qendrore, Juglindore dhe në Kosovë”, është sintezë e një pune shumëvjeçare

studimore shkencore në fushën e transicionit dhe të privatizimit të pronës në dhjetë vende ish-

socialiste të Evropës Qendrore, Juglindore dhe në Kosovë. Fundi i viteve tetëdhjetë dhe

fillimi i të nëntëdhjetave karakterizohet me shembjen e socializmit, për shkak se strategjia e

zbatimit të reformave konceptualisht të kufizuara brendapërbrenda paradigmës së socializmit,

pa prekur në themelet e rendit shoqëror dhe shtetëror ekzistues, nuk dha fryt. Socializmi, i

mbështetur në monopolin e pronës kolektive, nuk ia doli t'i bëjë reformat mbi pronën, nuk

vendosi drejt raportin midis pronës dhe motivimit, e as midis pronës dhe efektshmërisë

ekonomike. Për shkak të krizës së sistemit ekonomik dhe politik, që rezultoi me një shkallë të

lartë të varfërisë, braktisja e sistemit ekonomik joefikas socialist dhe kalimi në sistemin e

ekonomisë së tregut ishte domosdoshmëri ekonomike. Ndryshimet e thella, që filluan me

zbatimin e reformave të tregut, kushtëzohen me procesin kompleks të transicionit; në

themelet e të cilit do të qëndrojë privatizimi i pronës, si presupozim fundamental i ndërtimit

të ekonomisë së tregut.

Studimi krahasimtar i transicionit dhe i privatizimit të pronës në vendet si Gjermania

Lindore, Polonia, Çekosllovakia, Hungaria, Sllovenia, Kroacia, Shqipëria, Bullgaria,

Rumania dhe Rusia synon të vërë në dukje përparësitë, të metat dhe dobësitë e përvojave të

privatizimit e të transicionit në këto vende, të cilat të parat ,filluan ndryshimet dhe vajtën larg

në zbatimin e reformave të tregut. Madje, Gjermania Lindore qysh më 1994 e deklaroi të

përfunduar procesin e transicionit dhe të privatizimit të pronës. Libri synon sjelljen në

Kosovë të përvojës shumëvjeçare jetësore pozitive të vendeve ish-socialiste në zbatimin e

procesit të transicionit dhe të privatizimit, nektar i mbledhur me durim nga praktika dhe nga

një literaturë e gjerë bashkëkohore. Vonesa mbi trembëdhjetëvjeçare e transicionit dhe e

privatizimit të ekonomisë Kosovës i mundëson që të përfitojë nga përvojat e vendeve tjera, të

cilat këtë proces e filluan para saj, që së paku të mos i përsërisë gabimet e të tjerëve, sepse

tani u vërtetua se procesi i privatizimit të pronës nuk njeh një vijë konstante monolite.

Ky punim synon t'u japë përgjigje një varg problemeve juridike, ekonomike dhe

shoqërore që lidhen me periudhën kalimtare nga socializmi në kapitalizëm, nga sistemi i

8

ekonomisë etatiste e të dirigjuar socialiste në sistemin e ekonomisë së tregut dhe në ndërtimin

e demokracisë moderne. Veçantia e këtij studimi lidhet me shumësinë e problemeve që kanë

të bëjnë me procesin e transicionit dhe të privatizimit të ekonomisë kosovare, si: tërheqja e

investimeve të huaja, ristrukturimi i ndërmarrjeve, marketingu social, infrastruktura ligjore

dhe institucionale, etj.

Dy arsye janë kryesoret që procesin e privatizimit të ekonomisë kosovare e bëjnë rast

unik: rregullimi me rregullore e jo me ligj i procesit të privatizimit, dhe mospërfshirja e

vendorëve në menaxhimin dhe monitorimin e procesit të privatizimit. Privatizimi është

përcaktuar si kompetencë ekskluzive e UNMIK-ut.

Thjesht, punimi përbëhet nga pesë kaptina. Në kaptinën e parë studiohet në mënyrë

krahasimtare procesi i transicionit dhe i privatizimit të pronës. Kaptina e dytë përfaqëson një

përpjekje për të studiuar aspektin krahasimtar të transicionit dhe të privatizimit në

Gjermaninë Lindore, në Poloni, Çekosllovaki, Hungari, Slloveni, Kroaci, Shqipëri, Bullgari,

Rusi dhe në Rumani. Kaptina e tretë është më atraktive për lexuesin, sepse aty shtjellohen

problemet më të rëndësishme lidhur me transicionin dhe privatizimin e ekonomisë kosovare.

Në kaptinën e katërt është trajtuar prona dhe llojet e. saj. Metodat për privatizimin e

ekonomive të vendeve të lartpërmendura në transicion, përparësitë dhe të metat e tyre janë

shtjelluar në kaptinën e pestë.

Në fund, pavarësisht nga ajo që rregullat e mirësjelljes detyrojnë, dëshiroj

përzemërsisht t'i falënderoj të gjithë ata që më përkrahën dhe më ndihmuan në realizimin e

këtij punimi të doktoratës, veçmas mentorin prof. dr. Mehdi Hetemin.

9

KREU I

TRANSICIONI DHE PRIVATIZIMI

1. Kuptimi i transicionit

Shembja e murit që e ndante Evropën në dy pjesë - Perëndimore dhe Lindore, rezultoi

me kthesa shumëdimensionale. Transicioni, që si term i ri tekniko-juridik filloi të përdorej

për herë të parë në literaturën juridike në vitet shtatëdhjetë, tani është shndërruar në një

proces të rëndësishëm për mbarë qytetërimin botëror, duke i dhënë vulën e vet fundit të

shekullit XX. Dështimi i sistemit të ekonomisë socialiste, që rezultoi me paralizë të plotë

ekonomike dhe me shkallë të gjerë të varfërisë për shkak të mossuksesit në ngritjen e

efikasitetit ekonomik, me gjithë zbatimin e shumë reformave ekonomike nxiti vendet ish-

socialiste që të braktisin sistemin e ekonomisë socialiste dhe që të kalojnë në sistemin e

ekonomisë së tregut.

Për ta arritur këtë, vendet ish-socialiste domosdoshmërisht duhej të bënin ndërtimin e

një sistemi modern të ekonomisë së tregut me dominimin e marrëdhënieve të kapitalit privat,

zhvillimin e demokracisë dhe respektimin e të drejtave të njeriut, planifikimin e interesave

dhe ndërtimin e institucioneve të ekonomisë së tregut, duke ndryshuar rrënjësisht strukturën e

trashëguar të ekonomisë socialiste.1 Transicioni, pra, është proces më radikal sesa reforma,

sepse reformë do të thotë ndryshime në kuadër të të njëjtit sistem pa prekur themelet e rendit

shoqëror dhe shtetëror ekzistues, kurse transicion do të thotë kalim nga njëri sistem në

sistemin tjetër, përkatësisht nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut.2

1 Mr. Hamdi Podvorica: "Roli i pazëvendësueshëm i Parlamentit të Kosovës në përcaktimin e kornizave te privatizimit", Përmbledhje punimesh nga këshillimi shkencor mbajtur më 12-13 korrik 2002 në Prishtinë, Proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste, Lidhja e ekonomistëve të Kosovës, sesioni shkencor, fq. 229. 2 Grup autorësh: "Managment i produzetništva, 1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća", centar za produzetništva d.o.o. Zagreb, Mladost d.d. Zagreb, 1994, fq. 604 (Ivo Vajić, Arijan Andrasee, Vladimir S. BAN, Lawrence R. Godgredsen, Nikola Karvačić, Smilka Maleš, Marko Simoneti).

10

Ndërsa në teorinë juridike përkufizimet rreth nocionit të transicionit janë identike apo

të ngjashme, në teorinë ekonomike hasen definicione të ndryshme varësisht nga koha e

paraqitjes së tyre, nga qasja dhe qëllimi i studimit. Kështu, p.sh., disa teoricienë të hershëm si

J. K. Gelbrejt, Karl Popeir, Alvin Tofler e të tjerë, transicionin e kufizojnë si "tregues të

kalimit të shoqërisë industriale në atë postindustriale ose në informatikë". Français Simian

dallon pak nga tre të parët, për shkak se, përkufizimin e tij, mbi kuptimin e transicionit e lidh

me mënyrën e re të prodhimit dhe shton se: "transicioni është transformim i mënyrës

kapitaliste të prodhimit dhe atij të socializmit "real" në mënyrën e re të prodhimit".

Përpjekjet e ekonomistëve kosovarë për përkufizimin e nocionit të transicionit janë të

mëvonshme dhe, në elementet qenësore përputhen me ato të shumicës së juristëve. Për

shembull, Nuri Bashota mendon se me transicion kuptojmë periudhën kalimtare gjatë së cilës

krijohen parakushte ekonomike dhe shoqërore për kalim nga një formacion apo fazë e

sistemit shoqëror në një tjetër.3

Bazuar në sa më sipër, mund të themi se transicioni është një periudhë e gjatë

gjithëpërfshirëse e transformuese, që realizohet me reforma rrënjësore si në fushën

ekonomike e juridike, po ashtu edhe në fushën politike, që do të thotë ndërrim i sistemit

ekzistues joefikas dhe kalim në një sistem tjetër efikas, konkretisht, kalim nga socializmi në

kapitalizëm.

1.2. TRANSICIONI NË SHTETET ISH-SOCIALISTE TË EVROPËS QENDRORE

DHE JUGLINDORE

Nga fundi i viteve tetëdhjetë dhe fillimi i viteve nëntëdhjetë, në shtetet ish-socialiste

të Evropës Qendrore dhe Juglindore, doktrina zhvillimore e mbështetur në forcimin e sektorit

shtetëror, dhe në përqendrimin në ndërmarrje të mëdha prodhuese dhe të komanduara nga lart

përjetoi një thyerje epokale, duke marrë grushtin më të fuqishëm në historikun e ekzistencës

së saj. Të inkurajuara nga reaksioni i krizave ekonomike që kishin përfshirë, pa dallim,

vendet socialiste nga paaftësia për t'iu dhënë përgjigje kërkesave të reja zhvillimore dhe për të

zgjidhur problemin të krizave që u reflektuan me rënie drastike të 'prodhimit, të rnirëqenies

3 Dr. Nuri Bashota: "Ekonomia politike" (botim i dytë), Prishtinë, 1998, Universiteti i Prishtinës, fq. 461

11

dhe të standardit jetësor të qytetarëve, ato filluan procesin e gjatë pa kthim, të braktisjes së

sistemit monist dhe etatist të socializmit dhe kalimin në sistemin e ekonomisë së tregut, në

qendër të të cilit qëndronin pluralizmi i pronës, pluralizmi politik, shteti ligjor dhe

demokracia moderne.

Përcaktimi për braktisjen e sistemit totalitar socialist dhe të filozofisë së tij ireale për

barazi dhe drejtësi, në njërën anë, kurse, në anën tjetër, orientimi për kalim në kapitalizëm,

paraqet hapin e parë vendimtar të këtyre vendeve në procesin e transicionit, i cili do të merrte

përmasa botërore dhe do të manifestohej me ndryshime rrënjësore, me lindjen e

institucioneve të ekonomisë së tregut dhe me procesin e pashmangshëm të privatizimit, si

parakusht bazë për ndërtimin e ekonomisë së tregut.

Shkaqet që i nxitën këto vende për ta bërë transicionin realitet janë të shumta, mirëpo

me këtë rast ia vlen të veçohen: zhvillimi i qëndrueshëm dhe rritja e ekonomisë, ngritja e

vazhdueshme e mirëqenies dhe e standardit jetësor, ndërtimi i shtetit ligjor dhe i demokracisë

moderne. Këtë e mundëson struktura shembullore, politika e zhvilluar dhe format e

verifikuara të demokracisë klasike me të cilat shteti është vënë nën kontrollin e popullit dhe

ku në mënyrë efikase vepron komunikimi klasor politik qeveri - opozitë, para së gjithash

funksionimi i kahershëm i sistemit shumëpartiak dhe i pluralizmit pronësor, ku ekziston, në

kuptimin e mirëfilltë, shteti juridik, ku në mënyrë efikase është aplikuar ndarja e pushtetit,

domethënë ndërvarësia e organeve legjislative, organeve administrative dhe organeve

gjyqësore, ku qytetarët i kanë të siguruara me ligj të drejtat e tyre themelore dhe liritë, ku

kryhen zgjedhjet e lira të përgjithshme me deklarimi të fshehtë e të barabartë dhe me votim të

drejtpërdrejtë, ku ekziston mu për këtë shkak edhe sistemi efikas i përgjegjësisë së

funksioneve më të larta, ku është arritur shkallë e lartë e liritë së të shprehurit të mendimit pa

vënie apo imponim ideologjik zyrtar, pa forma dhe influencë të rrezikshme të censurës, ku

qytetarëve u është mundësuar që pa pengesë të përcaktohen për formimin c lirë të shoqatave

të tyre etj.4

Së këndejmi, transicioni në vendet ish-socialiste nuk është paraqitur dhe nuk është

zhvilluar sipas një automatizmi të caktuar. Transicionin e karakterizon një proces i gjatë dhe i

vështirë në themelet e të cilit qëndronte zëvendësimi gradual apo i shpejtë (rapid) i sistemit të

tejkaluar socialist dhe krijimi i parakushteve materiale e shoqërore për lindjen e një sistemi të

4 Dr. Mehdi Hetemi: "Sistemi i ri ekonomik dhe rregullativa ligjore", Përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë "Riinvest", 1998, Prishtinë, fq. 108.

12

ri shoqëror, të bazuar në ekonominë e mallrave, që do të mundësonte veprimin e lirë të

institucioneve të tregut, liberalizimin e ekonomisë, konkurrencën dhe mobilizimin e resurseve

për një zhvillim të shpejtë dhe të qëndrueshëm. Mirëpo, përvoja dhe rezultatet e deritashme

shpejtë dhe të qëndrueshëm. Mirëpo, përvoja dhe rezultatet e deritashme të vendeve në

transicion, vënë në pah vështirësitë dhe problemet e shumta me të cilat u ballafaquan këto

vende, sidomos në nismën e këtij procesi të rëndësishëm. Në Poloni, për shembull, grevat e.

njohura të punëtorëve të udhëhequra nga sindikata "Solidarnost" paralizuan tërë jetën

ekonomike në vend. Kjo shkaktoi ndërrimin e sistemit të vjetër të marrëdhënieve pronësore,

por të përshkuara nga arbitrarizmi dhe voluntarizmi, si pasojë e mungesës së një kornize të

mirëfilltë ligjore dhe të një strategjie të transicionit. Domethënë, janë nisur rrugës së

privatizimit (transicionit) dhe reformave dyfish të papërgatitur: duke mos pasur pasqyrë

adekuate të natyrës dhe thellësisë së krizës në të cilën shoqëria e tyre është gjetur si dhe duke

mos pasur koncept të qartë të rrugës që do të duhej ta ndiqnin.5 Pasoja e mospërgatitjes ishte

fatura e lartë e transicionit që e paguan disa vende, si, fjala vjen Shqipëria, e cila gjatë vitit

1997, si rezultat i një revolte gjithëpopullore dhe e rebelimit të armatosur, u shkatërrua dhe u

plandos për tokë gjithe ajo që ishte ndërtuar gjatë periudhës së transicionit. Me rezultate të

arritura në këtë drejtim, Shqipëria qëndronte atëherë në krye të listës së vendeve në

transicion. Në Bullgari, ligji i privatizimit u miratua më 23.4.1992, pra me një vonesë tepër të

madhe për shkak të mosharmonizimit të qëndrimeve në mes të dy partive më të mëdha

bullgare - BSP Partisë Socialiste Bullgare dhe UDF - Lidhjes së Forcave Demokratike,

përkitazi me rolin e shtetit në monitorimin e privatizimit dhe konceptin e privilegjeve të

punëtorëve në transformimin e ndërmarrjeve.

Në kuadër të kësaj, mund të thuhet lirisht se pas eksperimentit të dështuar të

socializmit, vendet ish-socialiste në transicion si Gjermania Lindore, Çekia, Hungaria, etj.,

tanimë arritën rezultate inkurajuese në ndërtimin dhe konsolidimin e ekonomive të tyre të

tregut. Grupi tjetër i vendeve me rezultate më të zbehta, si Rusia, Rumania e vende të tjera.

sipas raporteve të fundit të ekspertëve të Bankës Botërore ndodhet në rrugën e përballimit të

vështirësive të shumta dhe ndërtimit të ekonomisë së tregut.

Në kuadrin e reformave të thella transformuese, ndërtimi i sistemit të pluralizmit

politik është një proces i pashmangshëm. Në vendet e transicionit, liritë politike dhe të drejtat

civile janë aftësi për të sfiduar vendimet politike. Ato mundësojnë të drejtën e pjesëmarrjes së

5 Po aty, fg. 109.

13

lirë në procesin politik dhe shprehjen e lirë të pikëpamjeve personale.6

Nuk nevojitet vetëm konkurrenca e pronësisë së përzier (mikste), por edhe

konkurrenca midis ideve alternative.7 Opozita merr rolin e korrektorit të pozitës me anë të

kritikave dhe ofrimit të zgjidhjeve alternative për çështje konkrete. Edhe pse ka elemente të

zgjidhjes politike, transicioni nga socializmi në kapitalizëm është domosdoshmëri

ekonomike.8 Maksima se anijet e ekonomisë socialiste po fundosen, ndërsa motoskafët

shpëtimtarë të saj janë privatizimi i ndërmarrjeve ekzistuese dhe ekspansioni i sektorit privat

në bazë të investimeve të reja, po bëhet realitet.

Për të arritur në kapitalizëm, transicioni patjetër duhet të shërbehet me gjenin e tij,

pronën private.9 Nga kjo del se privatizimi është hallka më e rëndësishme e transicionit dhe

kreacioni më destruktiv i socializmit. Privatizimi është qasje që gjeneron insituticione dhe i

kristalizon mekanizmat e ekonomisë së tregut.10 Së fundi, qëllimi i transicionit është zhvillimi

i sektorit privat, për çka kërkohet krijimi i ambientit për zhvillimin e inciativës private dhe të

ndërmarrësisë së lirë. Si pasojë, transicioni nga socializmi në kapitalizëm është proces i

kalimit të kapitalit nga duart anonime të shoqërisë në duart private dhe mbi këtë bazë

gjenerohen dhe kristalizohen institutet dhe mekanizmat e ekonomisë së tregut.11

1.3. TRANSICIONI NË KOSOVË

Edhe në Kosovë transicioni paraqet një proces të transformimeve me përmasa të

thella, në të gjithë sektorët e jetës ekonomike dhe shoqërore, që, si qëllim të vetin ka kalimin

nga socializmi në kapitalizëm. Një përkufizim i tillë i nocionit të transicionit përkrahet,

thuajse në mënyrë unanime nga doktrina juridike. Transicioni në Kosovë nënkupton kalimin

nga një sistem i diktaturës komuniste dhe moniste, në një. sistem të ri demokratik të bazuar

në ndërtimin e demokracisë parlamentare, të shtetit të së drejtës, në respektimin e lirive dhe të

6 Grup autorësh: "Transition, the Frst Ten Years, analysis and lessons for Eastern Europe and the former Soviet Union, the World Bank", Washington 2002, fq. 97 (Pradeep Miro, Mareeho selo Wsky, Joel Hellman, Rièardo Martin Christur Ruehl, Asad Alam, Harry Brvadmau, AIIan Gelb, Christirze Jones, lrcr Lieberman, Johu Nelis. 7 Nuri Bashota: "Ekonomia politike", Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Ekonomik, Prishtinë, 1998, citat, fq. 166. 8 Grup autorësh: Privatizacija "Nužnost ili sloboda izbora, "Jugoslovenska knjiga”, Beograd, Ekonomski institut, fq. 62. 9 Po aty, fq. 66. 10 Po aty, fq. 66. 11 Po aty, fq. 63.

14

drejtave të qytetarëve dhe të vlerave të tjera të shoqërisë civile.12 Në realitet, edhe këtu është

fjala për krijimin e shoqërisë së lirë dhe të sistemit ekonomik kapitalist, që u dëshmua

historikisht se i qëndrojnë më së afërmi realizimit të caqeve të njerëzimit për ndërtimin e

shoqërisë vërtet demokratike dhe të ekonomisë së tregut të mbështetur në lirinë dhe në

barazinë midis njerëzve, pavarësisht nga përkatësia e tyre.13 Transicioni në Kosovë lidhet

ngushtë me ndërtimin e institucioneve të tregut dhe me rimëkëmbjen e ekonomisë së

shkatërruar.

Përveç, karakteristikave të përbashkëta me vendet e tjera në transicion, si kalimi nga

ekonomia e komanduar në ekonomi mallrash, nga sistemi njëpartiak në atë pluralist, nga

sistemi juridik socialist në një sistem të avancuar të ekonomisë së tregut, me subjekte të

pavarura dhe me konkurrencë të lirë, transicioni në Kosovë ka së paku tri karakteristika të

veçanta: e para, Kosova e filloi procesin e privatizimit me një vonesë të madhe

trembëdhjetëvjeçare. Dhe, kjo vonesë do të mund të ndahej në dy pjesë: një dekadë vonesë u

shkaktua për shkak të pushtetit okupues serb në Kosovë dhe luftës, kurse tre vjetët e fundit

janë pasojë e paaftësisë së UNMIK-ut për t'i dhënë fund zgjidhjes së problemit të fillimit të

privatizimit. Thuajse të gjithë ata që janë përfshirë në procesin e marrjes së vendimeve në të

gjitha nivelet e shoqërisë e pranojnë këtë vonesë dhe pasigurinë e cila u krijua dhe ndikoi

negativisht në këtë ndërmarrje. që rezultoi përkeqësimin e situatës financiare dhe rritjen e

mundësisë së dekapitalizimit e të tjetërsimit të pronësisë.14 Bashkësia ndërkombëtare, si

kujdestare e pasurinë shoqërore, mban përgjegjësinë për vonesën dhe për pasojat e saj.15

E dyta, vlera e kapitalit të ndërmarrjeve që do të privatizohen është dekapitalizuar në

masë të konsiderueshme për shkak të plaçkitjes dhe shkatërrimit të ndërmarrjeve nga pushteti

i instaluar serb në Kosovë para e gjatë luftës, por edhe për shkak të administrimit

skajshmërisht të dobët të ndërmarrjeve nga autoriteti i UNMIK-ut në tre vjetët e fundit. 12 Dr. Arsim Bajrami: "E drejta e Kosovës në transicion” (e drejta kushtetuese - libri 11), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtinë, 2001, fq. 22. 13 Mr. Hamdi Podvorica: “Roli i pazëvendësueshëm i Parlamentit të Kosovës në përcaktimin e kornizave të privatizimit", Proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste, përmbledhje punimesh nga këshillimi shkencor i mbajtur më 12-13 korrik1996, Lidhja e ekonornistëve të Kosovës, Prishtinë. fq. 230. Me rezolutën e Këshillit të Sigurimit të OKB-së (10 qershor 1999) në Kosovë vendoset Misioni i Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara (UNMIK), me qëllim të sigurimit të një administrimi të përkohshëm civil ndërkombëtar. Me Rregulloren nr. 1999/1, dt. 25 qershor 1999, për autorizirnet e administratës së përkohshme në Kosovë, në nenin 6, UNMIK-u administron pasurinë e tundshme dhe të patundshrne, duke përfshirë financat, llogaritë bankare dhe format e tjera të pronës të regjistruara në emër të Republikës Federative të Jugosllavisë, Republikës së Serbisë apo të cilitdo organi të saj, të cilat ndodhen në territorin e Kosovës. 14 Iraj Hashi: “Ristruktruimi dhe privatizimi i ndërmarrjeve të mëdha dhe ndërmarrjeve publike në Kosovë”, Konferenca ndërkombëtare me temën "Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë", mbajtur nrë 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq. 74. 15 Po ary, fq. 74.

15

E treta, privatizimi është përcaktuar si kompetencë ekskluzive e UNMIK-ut dhe

Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit ka autoritet të administrojë ndërmarrjet publike e

shoqërore dhe të menaxhojë procesin e privatizimit. Në këtë mënyrë Kosova paraqet një rast

të veçantë sa i përket mospërfshirjes së institucioneve vendore qeveritare, shkencore dhe

profesionale në përcaktimin e strategjisë së privatizimit dhe monitorimit të tij.

Sado që Rregullorja zyrtarizon fillimin e procesit të gjatë dhe delikat të privatizimit në

Kosovë, ndërtimi i infrastrukturës institucionale të ekonomisë së tregut është e qartë se nuk

mund të bëhet me rregullore. Për këtë kërkohet domosdo nxjerrja e një pakoje ligjesh të reja

për rregullimin e bazave të ndërtimit dhe të funksionirnit të ekonomisë së tregut, krahas

ngritjes së instutucioneve të domosdoshme për zbatimin e procesit të privatizimit në Kosovë.

Në periudhën e transicionit duhen bërë përpjekje të vazhdueshme për krijimin e

ambientit i cili shpie deri në lidhjen dhe funksionimin e sistemit të tregut me elementet e tij,

siç janë prona private dhe demokracia.16 Kjo do të thotë krijimi i mundësive për inicativë të

lirë të subjekteve ekonomike për të hyrë në transaksione ekonomike. Stimulimet materiale do

të ndikojnë për rritjen e motivit dhe rritjen e konkurrencës së lirë. Stabilizimi makroekonomik

përbën bazën e ndërtimit. të ekonomisë së efektshme të tregut. Rrethanat sociale e ekonomike

të të gjithë procesit të transicionit nga diktatura në demokraci dhe në ekonomi të tregut duhet

të vrojtohen me parandalimin e një shkaku të pafund ekonomik në formën e papunësisë,

inflacionit dhe falimentimit, si dhe duhet të jenë në qendër të vëmendjes, sepse ato mund ta

destabilizojnë dhe ta godasin shumë zhvillimin e mëtejshëm.17 Do theksuar se problemet

sociale në Kosovë dhe shkalla e papunësisë është tepër e lartë jo vetëm aktualisht, por kjo

gjendje e vështirë vazhdon qysh nga fillimi i viteve nëntëdhjetë kur shteti i instaluar okupues

serb dëboi arbitrarisht me dhunë nga vendet e tyre të punës 150 mijë punëtorë dhe udhëheqës

shqiptarë të ndërmarrjeve, kurse në vendet e tyre punësoi serbë dhe malazias. Niveli i

zhvillimit dhe problemet sociale që përfshihen me aktivizimin e vogël ekonomik të popullsisë

(2.3 milionë banorëve llogaritet se fugia e aftë për punë është rreth 1.3 milionë - 58 për qind,

kurse e aktivizuar është vetëm 20 për qind. apo 43-46 mijë), i japin dimension të veçantë

transicionit në aspektin e gjetjes së zgjidhjeve, të cilat mundësojnë aktivizimin sa me të madh

të popullsisë së aftë për punë, nëpërmjet ristrukturimit dhe privatizimit, si dhe zhvillimit të

16 Dr. Selman Selmani: "Modeli i ekonomisë së hapur bazë e sistemit të ri ekonomik në Kosovë, aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, Përmbledhje Punimesh nga Konferenca "Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë", Riinvest, 1998, Prishtinë, citat, fq. 11. 17 Dr. Muhamet Mustafa: "Specifika e transicionit në Kosovë dhe menaxhimi i projekteve të tij", aktivitete ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë", Riinvest, Prishtinë, 1998, fq. 20.

16

ndërmarrjeve të vogla e të mesme.18

Ndërkaq, strategjia e transicionit nënkupton ndërtimin e sistemit të ri, të pavarur dhe

të hapur ekonomik në Kosovë. Ky sistem duhet mbështetur në kushtet e pluralizmit të pronës

(ku duhet të dominojë prona private) dhe në sistemin politik pluralist. Në këtë kuptim duhet

të krijohet ambienti i përshtatshëm për veprimin e mekanizmave të ekonomisë së tregut,

konkurrencës së lirë dhe inciativës së lirë të subjekteve ekonomike. E gjithë kjo do të japë

efekte edhe në liberalizimin ekonomik.

Segmenti i parë i procesit të liberalizimit ekonomik është liberalizimi i çmimeve.19 Ky

proces shpie kah sendërtimi i sistemit të çmimeve që shpesh vendosin rreth një raporti të

mundshëm relativ midis mallrave, shërbimeve dhe faktorëve të prodhimit.20 Liberalizimi i

çmimeve, që në disa sektorë sekondarë të ekonomisë tashmë është kryer, por jo edhe në

sektorët bazë. si në energjetikë, në PTK, etj., që zakonisht ndiqet nga ngritja e çmimeve,

shkakton tensione sociale dhe inflacion.

Shkalla e inflacionit vjetor e shprehur në mënyrë dramatike në fazën e parë të

privatizimit thuajse në të gjitha vendet në transicion, në Kosovë sillet aktualisht 3-4 për qind,

që është në suaza normaliteti për ekonomitë në zhvillim. Së këndejmi, specifikë e transicionit

kosovar është statusi i pazgjidhur përfundimtar i Kosovës që po reflektohet negativisht në

ndërtimin e shpejtë të sistemit të ri dhe të hapur ekonomik të mbështetur në tregun integral,

në joshjen e investitorëve të huaj dhe të brendshëm për investime në programe të rëndësishme

ekonomike, struktura ekonomike e pavolitshme e bazuar në industri të rëndë bazike dhe me

teknologji të vjetruar dhe me infrastrukturë të pazgjidhur, si dhe iniciativa private relativisht e

zhvilluar, që nën presion të rrethinës në të cilën vepron përjeton krizë konceptore dhe stagnim

në zhvillimin e saj.21

18 18 Dr. Selman Selmani: "Modeli i ekonomisë së hapur - bazë i sistemit të ri ekonomik të Kosovës", aktivitete ekonomike dhe zhvillimi ekonomik i Kosovës, përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Sistenzi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë", Riinvest, 1998, Prishtinë. fq. 7. 19 Po aty, fq. 7. 20 Po atv, fq. 7. 21 Dr. Muhamet Mustafa "Specifikat e transicionit në Kosovë dhe menaxhimi i projekteve të tij" aktivitete ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë", Riinvest, Prishtinë, 1998, fq. 19

17

PËRVOJA E NSH-ve

NË VENDET KONKURRENCE

Burimi: Kumtesa mbi begatinë, Qendra për sipërmarrje private ndërkombëtare (CIPE).

MONOPOLE DHE MUNGESË KONKURRENCE

INEFIÇIENCË DHE MUNGESË MOTIVI PËR TË FITUAR

HUMBJE DHE SUBVENCIONE

DEFICITI I BUXHETIT TË SHTETIT

MARRJE HUASH NGA JASHTË PESHË E RËNDË BORXHESH

SHTYPJE KARMONEDHE

INFLACIONI

18

1.4. KUPTIMI I PRIVATIZIMIT

Nuk ka dyshim se privatizimi është ajth i transicionit. Pa realizimin e privatizimit nuk

mund të kemi as transicion të suksesshëm. Maria Levinge në librin e saj „Ekonomia në

transicion" thotë se privatizimi nënkupton shndërrimin e ndërmarrjeve me pronë shtetërore në

ndërmarrje me pronë private, reformat e sistemit bankar dhe atij të taksave, si dhe krijimin e

tregjeve të kapitalit etj. Me një fjalë, privatizimi nënkupton transformimin e pronës shtetërore

dhe të asaj shoqërore në pronë private. Prona e transformuar tani fiton titullarin e ri, i cili

mund të jetë person juridik ose privat duke përfshirë këtu edhe ndonjë person të huaj. Mirëpo,

në ekonominë e tregut duhet thënë se krahas pronës private, e cila është dominuese, ajo pa

mëdyshje ekziston në korrelacion edhe me pronat e tjera. Po përmendim Shtetet e Bashkuara

të Amerikës, që aktualisht kanë një ekonomi më të fuqishme të tregut në botë, ndërsa në

kuadër të saj veprojnë me sukses ndërmarrje me kapital të përzier apo edhe ndërmarrje me

kapital shtetëror. Mirëpo, në Amerikë këto ndërmarrje nuk dirigjohen nga shteti në mënyrë

centraliste ashtu siç dirigjohen në ekonominë socialiste, por ndërmarrjet u nënshtrohen

rregullave të tregut dhe të konkurrencës së lirë Si parakusht për veprimtari të suksesshme.

Më e rëndësishmja e privatizimit është se pronës së transformuar i dihet titullari.

Normat juridike me të cilat rregullohet prona private janë të karakterit jus dispositivum. Kjo

do të thotë se subjekti i së drejtës është ai që qeveris me pronën e vet, që rregullon të drejtat

dhe detyrat lidhur me gëzimin e saj, në përputhje me respektimin e vullnetit të vet. Natyra

juridike, kësisoj, e përkufizon pronën private si shumë tërheqëse për ekonominë e tregut. Pa

identifikimin e pronarit të pronësisë, problemet e tregut, motivimi, rreziku, fieksibiliteti dhe

shumë çështje të tjera lidhur me tregun do të mbeteshin të pazgjidhura. Me fjalë të tjera, do të

mungonin parakushtet themelore për funksionimin e tregut.

1.5. DLFINICIONI I PRIVATIZIMTI'

Sot ekzistojnë disa definicione mbi privatizimin. Maria Levinge në kuptimin më të

ngushtë, privatizimin e përkufizon si një transformin legal të të drejtave pronësore nga shteti

në agjendë private, ndërsa në kuptim të gjerë, ajo thotë se privatizimi përfshin të gjitha masat

që kontribuojnë për deshtetëzimin e aktivitetit ekonomik, duke përfshirë këtu edhe rastet e

lizingut afatgjatë dhe krijimin e ndërmarrjeve krejtësisht të reja, sepse, në këtë kuptim,

19

privatizimi është i barasvlershëm me liberalizmin.

Kjo do të thotë se çdokush mund të ndërlidhet në çfarëdo aktiviteti legal nëse i

përmbahet minimumit të rregullave. Ngjashëm me këtë përkufizim është edhe një përkufizim

tjetër, i cili thotë se privatizimi është një proces i përgjithshëm i instalimit të sektorit privat në

strukturën pronësore apo në menaxhimin me ndërmarr jetë shoqërore.22 Një përkufizim i tillë

i privatizimit mendojmë se është real dhe gjithëpërfshirës. Përfshirja e gjithë asaj që mund të

privatizohet me procesin e privatizimit është në interes të tejkalimit të recidivave të

ekonomisë joefikase socialiste në kuadër të së cilës veçanërisht në dy dekadat e fundit u bënë

përpjekje me anë të shumë reformave për përmirësimin e efikasitetit. Mirëpo, ato reforma

nuk dhanë fryt, sepse me to asnjëherë nuk është shtruar zgjidhja e çështjes së pronësisë dhe e

marrëdhënieve pronësore, si çelës për zgjidhjen edhe të problemeve të shumta të ekonomisë

socialiste.

Në këtë kuptim, një autor tjetër thotë: „Kriza e sistemit ekonomik dhe politik në

vendet postkomuniste kushtëzohet nga nevoja për procesin kompleks të transicionit, ku vend

të veçantë do tc ketë privatizimi si presupozirn fundamental për ndërtimin e ekonomisë së

tregut. Një tjetër studiues privatizimin e ndan në dy lloje: në privatizimin intern (të brend-

shërn) dhe në privatizimin ekstern (të jashtëm).

Privatizimin intern e përkufizon si shitje (me çrnim pozitiv ose nult) të ndërmarrjeve,

punëtorëve që aty punojnë,23 ndërsa ai ekstern u rnundëson të gjithë qytetarëve blerjen e

aksioneve të ndërmarrjes.24 Një përkufizim i tillë i privatizimit duke ndarë procesin në dy

pjesë - ekstern dhe intern nuk ka ndonjë peshë në- rrafshin shkencor, veçse kjo është bërë për

nevoja praktike, sepse si njëra ashtu edhe forma tjetër ka për bazë kalirnin e pronës shoqërore

në pronën private. Çështja se si do të realizohet ky proces duke ua shitur aksionet e

ndërrnarrjes punëtorëve të cilët në atë ndërmarrje kanë punuar, apo qytetarëve të tjerë të cilët

ofrojnë çmim më të lartë është çështje që u përket më shumë teknikave dhe rnetodologjisë së

privatizimit.

Rregullorja e UNMIK-ut rnbi krijimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit jo që

nuk e përkufizon privatizimin, por nuk e përmend me asnjë dispozitë të saj fjalën privatizim,

veçse në nenin 5.3 shkarazi përmend se transformimi i rnëvonshëm i një ndërmarrjeje në një

formë tjetër organizative të biznesit ndikon në statusin e saj si ndërmarrjeje shoqërore vetem 22 Grup autorësh: „Management i preduzetništvo, -1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća", Centar za produzetnistno d.o.o. Zagreb, faqe 604. 23 Grup autorësh: „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, Beograd, 1994 fg. 1 (Miodrag Zec, Boško Matović, Dragan Đurićin, Nebojša Savić). 24 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije", Ekonomski institut, Beograd, 1991, fg. 290.

20

ne rast se një transformim i tillë ka ndodhur ose para datës 22 mars 1989 ose pas kësaj, por që

ka qenë i bazuar në ligjin e aplikueshëm dhe i zbatuar në një mënyrë jodiskriminuese. Nga

objektivat dhe qëllimet e këtij Agjencioni, i cili autorizohet për administrimin e ndërmarrjeve

publike dhe shoqërore, si dhe mjetet e tjera në lidhje me to, nuk shihen qartë të jenë

rregulluar çështjet kruciale të privatizimit dhe nuk mund të përkufizohet se çka duhet të

privatizohet, cilat janë përparësitë dhe të metat e metodave që duhen përdorur dhe cila është

strategjia e privatizimit të ndërmarrjeve publike dhe shoqërore në Kosovë. Por, më gjerësisht

do të flitet për këtë, kur të bëjmë fjalë për privatizimin në Kosovë.

1.6. QËLLIMI

Objektivi themelor i privatizimit është rritja e efikasitetit ekonomik. Me caktimin e

titullarit të pronës do të ndryshohet edhe mënyra e menaxhimit të ndërmarrjeve, të cilat do t'u

nënshtrohen rregullave të tregut - liberalizimit të çmimeve dhe konkurrencës së lirë.

Argumenti i rritjes së efikasitetit mbështetet në përvojat historike sipas të cilave sistemet me

pronë private dominante janë zhvilluar më shpejt dhe më me sukses sesa sistemet me pronë

shtetërore apo shoqërore mbi mjetet e prodhimit.25 Sipas një studimi të ekspertëve të Bankës

Botërore, si qëllime të privatizimit numërohen edhe këto:

- reduktimi i të dalave buxhetore, përkatësisht zvogëlimi i detyrimeve të buxhetit të

shtetit (subvencioneve dhe i pagesës së borxheve të ndërmarrjeve shtetërore);

- lirimi i shtetit nga barra e qeverisjes së ndërmarrjeve (menaxhmenti, kontrollimi,

supervizioni);

- inkurajimi i zhvillimit të sektorit privat dhe përmirësimi i kushteve të përgjithshme

të ekonomizimit;

- përmirësimi i konkurrencës në treg; nxitja e aksionarësisë dhe shpërndarja në

mënyrë të barabartë e të drejtave mbi kapitalin afarist;

- tërheqja e shtetit nga disa aktivitete ekonomike dhe rritja e shfrytëzimit racional të

masave të ekonomisë politike.

Privatizimi mund të udhëhiqet edhe nga qëllimet e tjera, varësisht prej qëllimeve të

parashtruara. Për shembull, në Britani të Madhe, qëllimi i privatizimit konsiderohet edhe

25 Grup autorësh: “Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenrka knjiga, Ekonomski institut, Beograd, 1994, fq. 39.

21

lehtësim i problemeve të udhëheqjes së politikës së pagave në sektorin publik dhe si reduktim

i vëllimit të ndërhyrjes së shtetit në vendimmarrje afariste të ndërmarrjeve.

Shkaqet e suksesit të sistemeve me pronë private qëndrojnë në motivimin e kësaj

prone. Nuk është e tepërt të thuhet se secili titullar i pronës private është i interesuar për

rritjen dhe shfrytëzimin e saj në mënyrë racionale. Kjo është diçka e pashmangshme sepse

konkurrencës së tregut mund t'i përballojnë vetëm ndërmarrjet e afta. Ligji i hekurt i logjikës

ekonomike është i pamëshirshëm: aty thuhet se të gjitha vendet (madje edhe ato që tani këtë e

kundërshtojnë) duhet t'i nënshtrohen atij ligji, përndryshe nuk do të ekzistojnë.26

Një tjetër qëllim është deshtetëzimi i aktiviteteve ekonomike, që nënkupton

reduktimin e rolit që shteti kishte dikur në ekonomitë socialiste. Definimi dhe garantimi i

kategorive të pronave me dispozita ligjore dhe me kushtetutën e vendit për ta krijuar kornizën

ligjore për sigurimin e donatorëve, si vendor, ashtu edhe të jashtëm për investime, është kusht

për realizimin e suksesshëm të privatizimit dhe të transicionit në Kosovë. Pa një kornizë të

mirëfilltë ligjore dhe pa garancione për sigurimin e pronës dhe të kapitalit nuk mund të pritet

ndonjë rritje e ndieshme e interesimit të investitorëve të huaj dhe vendorë për investime.

Andaj, miratimi i kornizës ligjore, që do t'i përmbushte standardet ndërkombëtare, është

parakusht për ndërtimin e ekonomikë së tregut dhe të institucioneve të saj edhe në Kosovë.

1.7. DY KONCEPTE TË PRIVATIZIMIT

Nuk është e njëjtë rruga e procesit të privatizimit nëpër shtetet e ndryshme të Evropës

Qendrore dhe Juglindore. E gjithë kjo pati si rrjedhojë paraqitjen dhe zbatimin e koncepteve

të ndryshme të privatizimit. të cilat mund t'i përmbledhim në dy më kryesore:

- I pari është koncepti i privatizimit të shpejtë përmes shok terapisë apo i njohur me

emrin „bing bang" ose radikal, ndërsa

- 1 dyti është koncepti gradual i privatizimit, i njohur me emrin „step by step" apo hap

pas hapi.27

Të inspiruar nga shkalla e lartë e motivimit dhe e efikasitetit të pronës private në

vendet kapitaliste, mund të thuhet se numri më i madh i vendeve postkomuniste në transicion,

duke përfshirë këtu Rusinë, Poloninë në fazën e dytë, Çekinë, Gjermaninë Lindore,

26 Po aty, faqe, 42. 27 Dr. Nuri Bashota: „Ekonomia politike", botimi i dytë i plotësuar, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Ekonomik, Prishtinë, 1998, faqe 472.

22

Shqipërinë etj., përkrahën konceptin e parë apo privatizimin e shpejtë, duke u mbështetur në

argumentin se ajo konsiston në racionalizimin e kohës së privatizimit dhe në përfundimin e

shpejtë të këtij procesi të rëndësishëm. Mirëpo, do përmendur se ky proces pati sukses vetëm

në dy vende: në Gjermaninë Lindore dhe në Republikën e Shqipërisë, dy vende këto që kishin

shkallë të ndryshme zhvillimi dhe strukturë ekonomike diametralisht të kundërt.

Republika e Shqipërisë e mbërthyer deri në ajth në dogmën e doktrinës komuniste,

mbeti shumë prapa niveleve të zhvillimit ekonomik krahasuar me vendet e tjera të Evropës

Lindore dhe të Gjermanisë Lindore, pa strukturë të ndërtuar ekonomike dhe pa ndërmarrje të

mëdha, që do të mund ta bartnin barrën e zhvillimit ekonomik të vendit. Pikërisht ky nivel i

ulët i zhvillimit ekonomik ishte çelësi i suksesit në fazën e parë të privatizimit në Republikën

e Shqipërisë ngase ajo përbënte një mjedis të përshtatshëm për akceptimin e konceptit „bing

bang" të privatizimit, sepse atje mungonin objektet e mëdha ekonomike për privatizimin e të

cilave do të nevojitej një periudhë më e gjatë kohore.

Përkundrazi, arsyet e suksesit të konceptit të privatizimit të shpejtë në Gjermaninë

Lindore përqendrohen në argumentin, se Gjermania Perëndimore përkrahu financiarisht

realizimin e procesit të transicionit dhe të privatizimit të ekonomisë së Gjermanisë Lindore në

të njëjtën kohë kur bëhej bashkimi i kombit të ndarë gjerman. Kjo përkrahje, sipas njohësve

të kësaj problematike, qe vendimtare për suksesin përfundimtar të transicionit dhe të

privatizimit në Gjermaninë Lindore.

Nga ana tjetër janë shumë dëshpëruese mossukseset e shteteve të tjera që akceptuan

konceptin e privatizimit të shpejtë. Rusia, për shembull, pati një rënie drastike të

brutoprodhimit shoqëror: 4 për qind në vitin 1991, 14 për qind në vitin 1992, ndërsa 13 për

qind në vitin 1993. Arsyet e një mossuksesi të tillë janë të shumëllojshme.

Pikësëpari, kjo ndodh për shkak të hyrjes së shpejtë, pa strategji paraprake dhe pa e

definuar qëllimin kryesor të këtij procesi gjë që mundësoi që grupet e organizuara dhe

individë të ndryshëm në emër të „privatizimit" të gllabërojnë dhe të plaçkisin një pjesë të

madhe të pasurisë kombëtare.28

Një tjetër arsye është pamundësia e krijimit të një klase të re pronarësh privatë dhe

menaxhuesish, të cilët do të jenë në gjendje që në të njëjtën kohë të përballen me sfidat që

dalin përballë, si dhe me kushtet e reja të tregut. Transformimi i shpejtë nuk nënkupton

transformimin në mënyrë mekanike të pronës shtetërore apo shoqërore. Moskompletimi i një

28 Po aty, fq. 472.

23

strukture funksionale të institucioneve të privatizimit po ashtu është argument i dështimit të

privatizimit të shpejtë në numrin më të madh të vendeve në transicion, aq më parë kur dihet

se vendet në transicion u futën në procesin e privatizimit me një eufori të pazakonshme, që le

të kuptohet se e nënçmuan këtë proces të vështirë dhe të ndërlikuar. Kjo ndodhi për shkak se

u mungonte edhe dija profesionale, edhe kuadri i mirëfilltë, por edhe korniza aq e

domosdoshme ligjore.

Koncepti i dytë i privatizimit, pra ai „step by step" apo gradual nënkupton strategjinë

e privatizimit gradual duke e shtuar gradualisht numrin e sektorëve privatë të ekonomisë së

një vendi kundrejt sektorëve shtetëror. Ky koncept është aplikuar nga një numër më i vogël i

vendeve në transicion, edhe pse është përkrahur nga një numër jo i vogël i teoricientëve dhe i

studiuesve të problemit të privatizimit. Kështu, për shembull, dr. Nuri Bashota mendon se ky

koncept ka së paku tri përparësi ndaj konceptit të privatizimit të shpejtë:

- së pari, ai vë efikasitetin ekonomik dhe aftësinë e ekonomisë kombëtare me qëllim

të inkuadrimit të saj në tregun botëror;

- së dyti, niset nga fakti se ndërtimet e institucioneve të tregut dhe futja e sistemit të ri

të vlerave nuk mund të bëhet brenda natës, por ky është një proces gradual dhe

- së treti, nuk e mohon ekzistencën e pronës publike apo shtetërore te ndërmarrjet e

mëdha dhe tek ato me rëndësi vitale siç janë: sistemi elektroenergjetik, telekomunikacioni,

infrastruktura, etj.29

Kornai e thotë bukur këtë duke u shprehur se me rastin e shitjes së pronës shtetërore

nuk guxojmë të mbështetemi në parimin e shpejtësisë, por prona shtetërore duhet t'u shitet

pronarëve privatë nëse sjell fitime makroekonomike dhe nëse është e sigurt në planin

mikroekonomik se pronari i ri do të jetë më i suksesshëm.30 Megjithëkëtë, mund të thuhet se

kjo çështje ka ngelur vetëm në nivel të shqyrtimeve teorike, sepse deri tani caktimi i

dimensionit kohor të procesit të gjithmbarshëm të privatizimit, është vërtetuar si faturë e

shtrenjtë dhe e pasaktë.

Por, përvojat e fazës së parë të privatizimit, posaçërisht në Poloni dhe në Hungari

vënë në pah dobësinë më të madhe të këtij koncepti - zgjatjen e kohës së realizimit të

privatizimi. Analistët polakë lidhur me këtë çështje nxjerrin përfundimin se "nëse do të

vazhdonte privatizimi i ekonomisë polake me një temp të tillë të ngadalshme, ai do të shkonte

në shekullin e ardhshëm". Ngecje evidente në realizimin e procesit të privatizimit pati edhe

29 Po aty, faqe 473 30 Grup autorësh: „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jurgoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 75.

24

në ekonomisë hungareze.

Për ta tejkaluar këtë problem, qeveritë e këtyre dy vendeve ndërmorën masa të

përshpejtimit të procesit të privatizimit. Qysh në qershor të vitit 1991 qeveria polake vuri në

veprim programin e ashtuquajtur privatizimi masiv, ndërkaq qeveria hungareze cakton si datë

të fundit përfundimin e privatizimit më 1998.

Një tjetër problem në rastin e privatizimit ka të bëjë me shpenzimet lidhur me

mbarimin e këtij procesi. Duhet theksuar se mendimet e studiuesve të kësaj fushe nuk

pajtohen lidhur me këtë çështje, sepse një lagje e tërë dijetarësh mendon se nëse privatizimi

bëhet nëpërmjet tregut të kapitalit, ai sjell të ardhura për shtetin. Nga ana tjetër, disa njohës të

mirë të privatizimit në vendet e përfshira nga vala e privatizimit, në mesin e të cilëve edhe

Marie Lavigne, pohojnë pikërisht të kundërtën, duke e mbrojtur tezën se privatizimi jo që nuk

i sjell të ardhura shtetit, por i kushton atij dhe kur asetet shiten në vend se të dhurohen. Për ta

ilustruar këtë, ithtarët e pikëpamjes së dytë përmendin rastin e njohur të Agjensionit

gjermanolindor të privatizimit „Treuhandanstaltit", i cili aktivitetin e mbylli në vitin 1994 me

borxhe të akumuluara prej 270 miliardë markash gjermane. që duhej të paguheshin nga

buxheti federal gjerman, ndërsa të ardhurat nga shitja ishin vetëm 53 miliardë.

Natyrisht se kjo çështje është e vështirë për t'i dhënë zgjidhje tc drejtë këtij problemi.

Nëse i analizojmë me kujdes elementet e tezës së parë se shteti fiton të ardhura nga

privatizimi, në të parë, kësaj nuk mund t'i bëhet ndonjë vërejtje, sepse me rastin e shitjes së

pjesëve ideale të ndërmarrjes me pronësi shtetërore del i saktë konstatimi se në arkën

shtetërore derdhen të ardhura nga kjo shitje. Por, nga ana tjetër është e saktë ajo që thonë

ithtarët e mendimit të dytë se gjatë përmbarimit të procesit të privatizimit shkaktohen

shpenzime jo pak të vogla. Mendojmë se këtu problemi duhet ta ndjekë një konstantë që është

prezente gjatë gjithë procesit të privatizimit. Shpenzimet e privatizimit të ndërmarrjeve të

vogla, me ambient të shëndoshë prodhimi, nëse vlera e tyre vlerësohet drejt, realisht nuk

mund të jenë më të mëdha se çmimi i shitjes nëse si metodë privatizimi adaptohet shitja e saj.

E kundërta e kësaj është puna e ndërmarrjeve të mëdha dhe jofunksionale, ngase koniunktura

e tregut për shkak të jofunksionalitetit të tyre e pakëson çmimin e tyre real, për çka

shpenzimet mund të jenë më të mëdha sesa të ardhurat e arkëtuara. Ndërmarrjet e tilla të

mëdha, nuk preferohet të nxirren si tërësi në ankand. Përvoja ka treguar se copëzimi i

ndërmarrjeve të mëdha, duke i nxjerrë pjesë - pjesë në ankand, së pari ato që mund të kthehen

në efiçiencë, paraqet mënyrën më të efektshme për privatizimin e tyre. Ne jemi të mendjes se

lartësia e shpenzimeve qëndron në varësi me metodën e aplikueshme të privatizimit, ngase

25

metoda e dhurimit të bonove të privatizimit nuk mund t'i sjellë të ardhura shtetit si ajo e

shitjes dhe e vauçerëve.

Megjithatë, studiuesit të vëmendshëm nuk do t'i shpëtojë nga dora rasti i vlerësimit të

shpenzimeve të privatizimit të ardhshëm në Kosovë. Në mungesë të fakteve empirike

aktualisht është vështirë të arrihet te një përllogaritje e saktë. Ajo që tani dihet dhe mendojmë

se nuk kontestohet është vlera e lartë e tokës ndërtimore dhe e lokaleve afariste edhe kur

bëhet fjalë për ndërmarrjet jofitimprurëse ose që duhet të likuidohen, numri i të cilave është

enorm i madh. Agjencioni gjermanolindor i privatizimit „Treuhandanstaltit" mbaroi

privatizimin me humbje të mëdha, pikërisht se ajo kreu edhe fazën e ristrukturimit të

ndërmarrjeve, për çka nevojiten shpenzime të mëdha, ndërsa këtë fazë tejet të rëndësishme

deri tani nuk e ka kryer asnjë shtet tjetër i Evropës Lindore dhe Juglindore në transicion.

Një tjetër problem ka të bëjë me investimet e kapitalit të huaj. Hungaria është vendi i

parë socialist. që me rregullativë ligjore lejoi investimin e kapitalit të huaj qysh nga vitet

shtatëdhjetë, e pas saj edhe Rumania, Polonia, Çekosllovakia, Bullgaria, Rusia, por pa

pompozitet të madh nga frika e zgjedhjes së resurseve më të mira. Të udhëhequr pikërisht nga

këto arsye, duke qenë se vendorët nuk kishin mjete për blerjen e ndërmarrjeve të mëdha dhe

profitabile, në fazën e parë të privatizimit gati se nuk hasen dispozita ligjore të vendeve në

transicion që e lejojnë mundësinë e investimit te kapitalit të huaj. Polonia, e cila llogaritet se e

para e filloi procesin e privatizimit në fund të viteve tetëdhjetë, vetëm me miratimin e Ligjit

për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore në korrik të vitit 1990 ua mundësoi investitorëve të

huaj që të blejnë më shumë se 10 për qind të aksioneve të ndërmarrjes, nëse për këtë e kishte

dhënë lejen shteti. Madje edhe në Hungari, vend ky që është parë si më i hapuri për kapitalin

e huaj, ligji për tokën i miratuar në prill të vitit 1994 kishte kufizuar ashpër investimet e huaja

në agrikulturë duke ndaluar blerjet e reja të tokës nga të huajt („Financial Times", 7 prill

1994), ndërsa një referendum që duhej mbajtur për këtë çështje në fund të vitit 1997, u shpall

jokushtetues nga Gjykata Kushtetuese.31

Ç'është e vërteta, këto kanë qenë raste të veçanta, të udhëhequra nga ndjenja

ortodokse nacionaliste dhe nga interesat afatgjate strategjike që toka të ruhet dhe të mos u

shitet investitorëve nga jashtë, sepse, sa u përket sektorëve të tjerë paraqiten qëndrime

shumëvalente ndaj investimeve të drejtpërdrejta nga jashtë, kështu që edhe legjislacioni qe

bërë shumë më i favorshëm. Kështu, vetë Hungaria që kufizonte ashpër privatizimin e

agrikulturës nga investitorë të jashtëm, në sektorë të tjerë qe shumë e hapur. Në Hungari

31 Maria Lavigne: Ekonomia e transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonomin e tregut, faqe 4.

26

investimet e huaja përbënin 75 për qind të të ardhurave nga privatizimi mes viteve 1990 dhe

1992 dhe pas një rënieje të mes viteve 1993 e 1994, ato panë një ngritje të sërishme në 80

deri në 90 për qind në vitet 1994, kurse kapitali i jashtëm përbënte 31 për qind të kapitalit

nominal të kompanive, që mund të krahasohet me nivelin e aseteve të huaja në Austri. e që

silleshin nga 25'deri 30 për qind.32 Pas Hungarisë janë Republika Çeke dhe Polonia që kanë

tërhequr më së shumti investime të huaja në Evropën Qendrore.

Përcaktimi i afatit të privatizimit është, po ashtu, një çështje e rëndësishme sepse kjo

shënon shkëputjen e vendet nga kushtet e ekonomisë së planifikuar dhe të dirigjuar nga shteti

dhe kalimin drejt në ekonominë e re të tregut. Nga gatishmëria për të braktisur sa më parë

recidivat e së kaluarës, disa vende me programet e privatizimit strategjik afatin e përmbarimit

të privatizimit e përkufizojnë me një datë të caktuar. Kështu, për shembull. Hungaria

përfundimin e privatizimit e kishte planifikuar në fundin e vitit 1998. Në Republikën Çeke

privatizimi me vauçerë qe shpallur i përfunduar në mars të vitit 1995, por privatizimi krucial i

bankave nuk kishte përfunduar as në vitin 1998.33 Ndryshe nga këto vende, duke e trajtuar

privatizimin si proces të vështirë e të ndërlikuar, por pa histori, numri më i madh i shteteve në

transicion përfundimin e privatizimit s'e lidh me një datë të caktuar. Duket se këto të fundit i

janë qasur realisht zgjidhjes së këtij problemi, sepse procesi i privatizimit nënkupton një

rrugë të parrahur e me të papritura, nga njëra anë, kurse, nga ana tjetër, privatizimi është një

proces që vazhdon. Përvojat tregojnë se edhe vendet me ekonomi më të zhvilluar tregu, si

SHBA-të, Britania e Madhe, Gjermania ende nuk i kanë vënë pikë këtij procesi. Pra, nuk

është kontestuese se procesi i privatizimit akoma nuk është kryer as në kapitalizëm, ku

shqyrtimet për privatizim të mëtejshëm të monopoleve të cekura edhe më tutje vazhdojnë,

respektivisht transformimi i pronës publike po përjeton zgjidhje të reja në praktikë, si për

shembull privatizimi i energjisë elektrike. i hekurudhave, i postave etj.34

Ne këtu do të dakordoheshim me Maria Lavingne kur thotë se sipas masës EBDR për

të matur progresin në transicion, privatizimi në shkallë të lartë do të duhej të përfundonte

„kur më shumë se 75 për qind e aseteve të ndërmarrjeve janë në pronësi private me qeverisje

efektive të korporatave".

Mirëpo, tani shtrohet pyetja e pashmangshme logjike: si do të privatizohen

ndërmarrjet e paprivatizuara. Privatizimi i këtyre ndërmarrjeve do të bëhet „case by case" ose 32 Po aty, fq. 4 33 Po atv, fq. 8 34 Dr. Mehdi Hetemi: “Sistemi i ri ekonomik dhe rregullativa ligjore", përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Aktivitete ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë ", Riinvest, 1998, fq. 110.

27

rast pas rasti deri te privatizimi i ndërmarrjes së fundit.

Ndërkaq, ajo që e karakterizon privatizimin e ndërmarrjeve në vendet me ekonomi të

zhvilluar tregu, përfshirë SHBA-të, Italinë, Francën, Anglinë është thjeshtësia e realizimit të

këtij procesi me shitjen e pronësisë shtetërore personave privatë, qofshin ata fizikë apo

juridikë, duke e transformuar pronën shtetërore në atë private. Privatizimi në vendet e

transicionit është diçka më shumë se shitje e pronës shtetërore, sepse qëllimi i tij është

transformimi i ekonomisë dhe i marrëdhënieve të gjithmbarshme shoqërore.35 Një gjë e tillë

kushtëzon pashmagshëm lindjen e marrëdhënieve të reja në trekëndshin punëtorë, menaxherë

dhe pronarë, të cilat kryesisht kanë të bëjnë me të drejtat e fituara nga puna dhe me drejtësi

sociale. Përvojat e privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore në vendet e transicionit tregojnë se

menaxhmentin e ndërmarrjeve e përbëjnë në rastet e shumta strukturat e nomenklaturës së

kaluar udhëheqëse, që është pasojë e mungesës së kuadrit kompetent dhe profesional për

shkak se në kushtet e ekonomisë socialiste, punëtorët e tjerë nuk kanë pasur mundësi

shkollimi dhe fitimi të përvojës. Nga ana tjetër, punëtorët thirren në drejtësi sociale dhe në të

drejta të fituara nga puna. Përveç të tjerash, duke u thirrur në merita për themelimin e

ndërmarrjes shtetërore në privatizim, punëtorët përpiqen të „grabisin" pjesë sa më të mëdha të

pronës, madje pa blerë fletaksione apo pa deponimin e kapitalit të freskët.36 Në Poloni, në

Çeki, në Hungari e në shtetet e tjera që të parat filluan privatizimin, këto patën ndikim në

rrjedhat e mëvonshme të procesit të privatizimit, sepse duke aplikuar metoda të favorshme të

fitimit të aksioneve nga punëtorët edhe me çmime simbolike apo edhe me dhurim,

modifikuan në mënyrë jo të parëndësishme programet strategjike të privatizimit. Në realitet,

privatizimi asnjëherë nuk mund të jetë monolit, .pasi shpesh edhe në të njëjtën ndërmarrje

janë aplikuar lloje të përziera të metodave privatizimit.

Po këtu e shohim të nevojshme të hedhim një sy edhe mbi privatizimin spontan. Sipas

definicionit, ai lloj i privatizimit, ndërmarrjes ia lë duart e lira që ta iniciojë dhe ta realizojë

procesin e privatizimit në mënyrë të pavarur dhe në mënyrën më të përshtatshme që ajo

mendon, duke pasur parasysh veçoritë specifike të afarizmit të vet dhe qëllimet që i shtron

për t’i arritur.37

Përparësitë e këtij lloji të privatizimit janë mundësitë e zgjedhjes së teknikave të

thjeshta të privatizimit, duke mos i përjashtuar as ato më të komplikuarat, si, ofertën iniciale 35 Grup autorësh: „Managment i preduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja predazeća ", Centar za preduzetništvo, d.o.o. Zagreb, Mladost, d.d. Zagreb, 1994, fq. 616. 36 Po aty, fq. 616. 37Grup autorësh: ”Management i produzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća”, Centar za produzetništvo d.o.o, Zagreb, Mladost, d.d. Zagreb, 1994, fq. 608.

28

publike, shitjen drejtpërdrejt blerësit etj. Në fund të viteve tetëdhjetë, i përkrahur edhe nga

sindikata „Solidarnost", privatizimi spontan në Poloni merr përpjesëtim të gjerë. Për t'ia

ndalur hovin këtij privatizimi, i cili realizohej nën mbikëqyrjen e organeve qeverisëse dhe të

menaxhmentit, e që shkaktoi kaos të vërtetë në ekonomi, me që menaxherët shitën pjesë të

ndërmarrjes ose tërë ndërmarrjen duke realizuar fitime për vete dhe për bashkëpunëtorët, në

korrik të vitit 1990, Parlamenti polak nxori Ligjin mbi privatizimin. Ky ligj ndalonte

privatizimin e ndërmarrjes pa kryerjen e studimeve të fizibilitetit, që nënkuptonte caktimin e

vlerës së kapitalit të ndërmarrjes dhe ndryshimet

e nevojshme në aspektin teknik e organizativ.

Në Hungari, ndonëse ende nën tutelën ish-komuniste, ndërmarrjet fitojnë edhe të

drejtën e zgjedhjes së drejtorit, duke mundësuar legalisht privatizimin e ndërmarrjes.

Menaxherët përdorën kornizën e re ligjore për t'i copëzuar ndërmarrjet shtetërore dhe për t'i

transformuar pjesët më të mira të tyre në ndërmarrje me përgjegjësi të kufizuar apo shoqëri

aksionare, duke siguruar kështu vende pune për vete dhe për punëtorët më të mirë dhe duke

lënë në pronësi shtetërore vetëm pjesën joprofitabile të një ndërmarrjeje të mëparshme

shtetërore. 38

E njëjta gjë, ku më shumë e ku më pak, ndodhi edhe në vendet e tjera në transicion.

Në Republikën Çeke privatizimi spontan i ndërmarrjeve ishte më pak i shprehur, si rrjedhojë

e mostolerancës ndaj nomenklaturës së kaluar udhëheqëse apo i pengesave të shprehura me

korniza ligjore. Në skemat e privatizimit në Rusi, privatizimi spontan doli si diçka

gjysmëlegale, sepse të punësuarit duhet të përgatisnin planin për privatizim (që duhej

miratuar ose nga Komiteti shtetëror për menaxhimin e aseteve shtetërore ose nga autoritetet

lokale) për shkak se skema e dytë ishte më e preferuara nga tri variantet ruse, me që, sipas

saj, 51 për qind e aksioneve u takonin të „brendshmëve".39

Mungesa e institucioneve shtetërore për ushtrimin e kontrollit mbi privatizimin

spontan thuajse në të gjitha vendet e transicionit, e veçanërisht në Poloni, Hungari dhe në

Rusi nxiti kritika të ashpra nga qarqe të ndryshme, sepse ai zhvillohej jashtë kontrollit të

38 Maria Lavigne: "Ekonomia e transicionit nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut", Koha ditore, gusht 2002, Prishtinë, faqe 6. 39 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, Beograd, faqe 42. Marie Lavigne, “The Economices of Transition - From Socialist Ekonomy to Market Economy", 1999. Ky libër është botuar për herë të parë më 1995, për të parë mandej botimin e dytë shamë shpejtë në vitin 1999. Në shqip, në botim të “Kohës ditore", me disa shkurtime, doli ne gusht të vitit 2002. Titulli i përkthyer i librit është: "Ekonomia e transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut.” Fusnotat janë marrë nga teksti në gjuën shqipe.

29

shtetit dhe mungonte korniza ligjore për pengimin e manipulimit të procesit të privatizimit

nga ana e menaxherëve. Për këto arsye, privatizimin spontan doktrina juridike e quajti

decentralizim të privatizimit, ndërsa kritikët më të ashpër e quajtën edhe privatizim të egër.

Me gjithë kritikat e shumta drejtuar privatizimit spontan, që mendojmë se ishin të

bazuara dhe të qëndrueshme, në fund të fundit, deshëm apo s’deshëm, duhet pranuar se edhe

ky e çonte ujin në qëllimin fundamental të privatizimit - në rritjen e sektorëve privatë të

ekonomisë kundrejt sektorëve shtetërorë dhe ndalimin e rritjes së administratës shtetërore.

Si konkluzion: në të gjitha vendet e transicionit procesi i privatizimit u dëshmua si

proces i vështirë dhe i ndërlikuar e që s'mund t'i zgjidhë problemet e një ekonomie kombëtare

si me shkop magjik, brenda një afati të shkurtër kohor. Realizimi i privatizimit, siç tregon

përvoja e vendeve postkomuniste në transicion, megjithëse del si problem urgjent dhe tepër

aktual, në aspektin e kohëzgjatjes është i paparashikueshëm. Ndërlikueshmëria e procesit të

privatizimit lidhet me vështirësitë e gjetjes së një strategjie unike të privatizimit, që do të

garantonte suksese në relacione afatgjata. Në këtë kuptim, shtetet që të parat e filluan

privatizimin: Polonia, Hungaria, Republika Çeke, Republika Sllovake, në programet e tyre

strategjike të privatizimit, u detyruan të bëjnë ndryshime të herëpashershme në kuptim të

rritjes së efikasitetit duke aplikuar metoda të reja. Nga ana tjetër, shtetet që më vonë u nisën

rrugës së privatizimit: Shqipëria, Bullgaria, Rusia e vendet baltike, patën rastin që të nxjerrin

përfitime nga përvoja e shteteve që të parat e nisën këtë rrugë, duke aplikuar në privatizimin e

ekonomive të tyre kombëtare ato metoda që dhanë më së tepërmi rezultate. Mirëpo,

pavarësisht nga kjo, lirisht mund të thuhet se rruga që ndoqi secili shtet për privatizimin e

ekonomisë së vet kombëtare, duke përfshirë këtu edhe veçoritë specifike të saj është pak a

shumë individuale dhe me siguri mund të thuhet se sot nuk ekziston në botë një koncept unik

i privatizimit.

31

KREU II

ASPEKTI KRAHASIMTAR I TRANSICIONIT DHE I

PRIVATIZIMIT NË DISA SHTETE TË EVROPËS

QENDRORE DHE JUGLINDORE

1. Hyrje

Është e qartë se ngjarja më e shënuar në fund të viteve tetëdhjetë dhe në fillimin e

viteve nëntëdhjetë ishte transicioni në shumë vende të Evropës Qendrore dhe Juglindore.

Procesi i privatizimit të ekonomisë, i cili në të vërtetë paraqet thelbin e transicionit, ish -

vendet socialiste i gjeti me ekonomi të paralizuar dhe me tensione të mëdha sociale. Pa

privatizimin e pronës, ato as që do t'ua dilnin reformave thelbësore transformuese dhe

gjithëpërfshirëse.

Në rrugën e gjatë dhe të vështirë nga socializmi në kapitalizëm, shtetet postkomuniste

nuk aplikuan metoda të njëjta. Shtetet që zhvilluan një proces komplementar të privatizimit,

si: Gjermania Lindore, Çekosllovakia, Hungaria, Polonia, ia dolën të rrisnin në mënyrë të

efektshme sektorin privat të ekonomisë dhe të arrinin rezultate të dukshme në realizimin e

reformave në vendet e tyre. Në disa vende të tjera, si në Shqipëri, Bullgari, Slloveni, Kroaci,

Rumani dhe në Rusi, me gjithë rezultatet e ndryshme, procesi i transicionit dhe i privatizimit

ndiqet me shumë tronditje dhe lëkundje të mëdha.

Nga ky shkak, studimin tonë në këtë kapitull e kemi fokusuar në studimin e

transformimeve të thella që ndodhën gjatë këtyre viteve të transicionit dhe në procesin e

privatizimit në vendet e përmendura ish-socialiste, në mënyrë që të pasqyrojmë kahet

themelore të procesit të transicionit, idetë, metodat, arritjet, të metat dhe fenomenet e tjera që

i karakterizuan këto procese të rëndësishme gjatë dekadës së fundit të shekullit të kaluar.

Qëllimi është jo vetëm që t'i afirmojmë arritjet dhe sukseset, por t'i pasqyrojmë edhe

të metat dhe dobësitë. Kosova po ballafaqohet aktualisht me problemet e transicionit dhe

privatizimit, por ajo do të ballafaqohet me këtë problem të rëndësishëm edhe gjatë disa viteve

32

të ardhshme. Kosova e ka rastin jetik që të mësojë nga sukseset dhe nga përvoja e të tjerëve

për të ecur më shpejt dhe më sigurt drejt reformave të privatizimit.

2.1. KROACIA

Në fillim të viteve 90-të, Republika e Kroacisë u ballafaqua me dy sfida të mëdha: me

pasojat e luftës kundër Serbisë dhe armatës ish-jugosllave dhe me procesin delikat të

privatizimit të ekonomisë. Ndërtimi i ekonomisë mbi bazat e parimeve të ekonomisë së tregut

ishte po ashtu bazë e rritjes së efikasitetit dhe prosperitet të ekonomisë. Me Ligjin mbi

transformimin e ndërmarrjeve shoqërore, miratuar në fillim të vitit 1991, dhe me ndryshimet

dhe plotësimet e mëvonshme, u përkufizua korniza ligjore e zhvillimit të procesit të

privatizimit.40 Rëndësia e këtij ligji konsiston jo vetëm në faktin e shkëputjes së vijimësisë

juridik të kësaj republike me ligjet ish-jugosllave. që u vlerësuan si diskriminuese, por, para

së gjithash. në shumëllojshmërinë e metodave të përcaktuara për transformimin e

ndërmarrjeve me pronësi shoqërore, duke krijuar bazën ligjore për aplikimin e tyre edhe në

mënyrë të kombinuar.

Metoda me e përdorur është ajo e quajtura „MEB", e aplikuar edhe në vendet e tjera

në transicion që punëtorëve dhe menaxherëve u ofronte përparësi e zbritje të mëdha deri në

20 për qind me një shtesë 1 për qind për çdo vit të përvojës së punës, ndërsa me rastin e

blerjes së aksioneve, punëtorëve u garantoheshin mënyra të përshtatshme të pagesës. Veç

kësaj, ata kishin mundësi të blinin aksionet e ndërmarrjes ku kishin punuar, në lartësi deri në

50 për qind të vlerës së kapitalit të ndërmarrjes. me mundësi pagese brenda një intervali

kohor prej 5 vjetësh.

Kjo metodë gjeti përkrahje të gjerë të punëtorëve dhe menaxherëve, duke u

shndërruar në një model kryesor të privatizimit, sepse punëtorët dhe menaxherët më mirë se

çdokush tjetër i dinin mundësitë dhe potencialet e ndërmarrjes. Nëse këto të drejta nuk i

shfrytëzonin punëtorët me kushte të njëjta, aksionet mund t'i blinin shtetasit e Republikës së

Kroacisë.41 Aksionet e tjera shiteshin me anë të ofertimit publik ose me anë të bursës së

Zagrebit.42

40 Grup autorësh: "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za poduzetništvo, D.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 612. 41 Grup autorësh "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za produzetništvo, d.o.o. Mladost, d.d., Zagreb, fq. 612. 42 Grup autorësh "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d, Zagreb. faqe 612.

33

Suksese të dukshme në këtë drejtim u arritën posaçërisht në transformimin e

ndërmarrjeve të vogla e të mesme, ndonëse lufta e zvogëloi fondin e kursimeve në mënyrë të

shpejtë, ndërsa varfëria përfshiu shtresat e gjera të popullsisë. Madje pasojat e plagëve të

luftës janë ende evidente. Në vitin 2001 prodhimtaria në Kroaci arriti me shumë vështirësi

nivelin 54 për qind të vitit 1989.43 Një rënie kaq drastike e prodhimit shpjegohet me humbje

edhe të tregjeve të rëndësishme në trojet e ish-Jugosllavisë dhe në Bashkimin Sovjetik.

Në bazë të nenit 5 të Ligjit mbi transformimin e ndërmarrjeve shoqërore të vitit 1991,

transformimi i ndërmarrjeve mund të bëhej edhe me shitjen e aksioneve. Deponuesit, pa të

drejtë uljeje të çmimit mund të blinin tërë ndërmarrjen ose pjesët ideale të ndërmarrjes,

deponuesit të cilët deponimet e veta mund t'i shndërronin në aksione ose në pjesë të

ndërmarrjes, si dhe kreditorët të cilët kërkesat e veta i shndërronin në aksione ose në pjesë të

ndërmarrjes. Po ashtu, ndërmarrjet mund t'i blinte edhe Fondi republikan për sigurimin

pensional dhe invalidor, Fondi republikan për sigurimin pensional dhe invalidor i prodhuesve

individualë bujqësor të Kroacisë, ish-pronarët të cilëve Fondi kroat për zhvillim ua bartte

aksionet ose pjesët në emër të kompensimit të pronës së marrë pas 15 prillit 1945, etj. Analiza

e dispozitave të këtij ligji vë në pah se për blerjen e aksioneve të ndërmarrjes me pronësi

shoqërore kishin të drejtë si personat fizikë, ashtu edhe personat e huaj juridikë, madje për

blerjen në tërësi të ndërmarrjeve apo pjesëve të tyre ideale.

Ndërmarrja mund të shitej pa ankand publik, në bazë të ofertave publike të shumë

ofertuesve. Kjo metodë e shitjes është përdorur shpesh. Praktika tregon se në Kroaci

ndërmarrjet u shitën edhe pa oferta nga shumë ofertues - me marrëveshje. Shitja e

ndërmarrjes me marrëveshje të drejtpërdrejtë mund të bëhej sipas dispozitave të nenit 14 të

ligjit vetëm në dy raste:

- nëse vlera e ndërmarrjes nuk ishte më e madhe se 5 milionë marka gjermane dhe

- nëse nuk është shitur në ankand publik, përkatësisht me ofertat e ofertuara.

Mirëpo, vlen të thuhet se ndërmarrja me kapital shoqëror ka qenë e detyruar të

transferohej në shoqëri aksionare ose në shoqëri me përgjegjësi të kufizuar para shitjes së

aksioneve Shteti paraqitet si pronar i këtyre shoqërive. Kalimi i një pjese të madhe të kapitalit

shoqëror në pronësi shtetërore provokoi kundërshtarët e transicionit të kapitalit shoqëror në

atë shtetëror, për të bërë kritika të ashpra, duke e quajtur shtetin uzurpator të pronës

shoqërore, ngase një transformimi tillë nuk ka asgjë të përbashkët me privatizimin.

43 "Novi gospodarski razvoj i konkurentnost Hrvatske proizvodne industrije ", Bečki institut za međunarodna gospodaraska istraživanja (W 11 W).

34

Kundërshtarët e kritikëve këtë e konsiderojnë si një arritje. Ekzistojnë, në të vërtetë, edhe

mendime se krijimi i pronës shtetërore është një hap i madh përpara, në krahasim me

gjendjen e pronës shoqërore, që faktikisht ishte pronësi e "askujt", sepse së paku tani, është

formuar struktura pronësore me titullar qartë të njohur, që do të mund të ishte një hap i parë i

rëndësishëm drejt privatizimit në vitet e ardhshme.44

Ndërkaq, në bazë të ligjit ndërmarrjet shoqërore kanë qenë të detyruara ta bëjnë

transformimin deri më 30 maj 1992. Në rast se ndërmarrja nuk e ka respektuar ligjin lidhur

me marrjen e vendimit për transformim, një vendim të tillë ka qenë e detyruar ta merrte

Agjencioni për Ristrukturim dhe Zhvillim e Kroacisë. Dy institucionet më të rëndësishme të

privatizimit në Kroaci - Agjencioni për Ristrukturim dhe Zhvillim dhe Fondi për Zhvillim, në

fillim të vitit 1993 u shkrinë në Fondin Kroat për Zhvillini. Në vitin 1995 nxirret Ligji për

fondet investive, ndërsa në shtator të vitit 1997 nxirret Ligji për fondin e privatizimit të

investimeve. Këto fonde kanë qeverisur me aksionet e ndërmarrjeve. Në ndërmarrjet e vogla

dhe të mesme. të cilat kishin kryer procesin e transformimit e të privatizimit, shteti kishte

humbur të gjitha funksionet e kontrollit e të përzierjes në qeverisje. Me fjalë të tjera, shteti

është nxjerrë jashtë këtyre ndërmarrjeve dhe me planifikimin e centralizuar nuk mund të

ndikonte në programet prodhuese të ndërmarrjeve. Megjithëkëtë, në ndërmarrjet e mëdha të

sektorit strategjik si në elektroekonomi, ku shteti është pronar i kapitalit, ai mban edhe më

tutje të drejtat e qeverisjes së këtyre ndërmarrjeve.

Elaboratin për vlerësimin e vlerës së ndërmarrjes ka qenë e autorizuar ta bëjë vetë

ndërmarrja, ose, në të kundërtën, në bazë të nenit 11, vlerësimin do ta bënte ndonjë person

fizik ose juridik i autorizuar për kryerjen e kësaj veprimtarie.

Me programin e privatizimit strategjik, privatizimi i elektroekonomisë parashihej të

bëhej deri në vitin 2005. Sipas modelit portugez të privatizimit, Kroacia parashikonte

privatizimin e 69 për qind të kapaciteteve të përgjithshme energjetike, 1 për qind të

liberalizonte dhe 30 për qind ta mbante në duart e shtetit.45

Ristrukturimi i ndërmarrjeve lidhet me teknologjinë e re, me organizimin dhe 44 Grup autorësh: "Privatizacrja, nužnost ili sloboda izbora, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 186. Zakon o privalizaciji ("Narodne novine RH" br. 21/96, 71/97 i 73/00 ) Zakon o pospku preuzimanja Dioničkih društava, 7 studenog 1997 Zakon o Hrvatskom fondu za privatizaciju ("Narodne novine RH" br. 84/92, 70.93, 76/93, 19/94, 52/84, 87/96). Zakon o pretvorbi društvenih preduzeća ("Narodne Novine RH" br. 19/91, 83/92, 84/92, 94/93, 2/94, 9/95, 21/96 i 87/96). Zakon o investicijskim fondovima, 19 prosinca 1995, br. 01-95-2129/1. Statut Hrvatskog fonda za privatizaciju 11 srpnja 2001 klasa 024-04/01-03/10. 45 Grup autorësh, "Usporedba liberalizacije tržišta električne energije u Portugalu i Hrvatskoj", Fakultet strojarstva i brodogradnje sveučilište u Zagrebu, Gradska Plinara Zagreb, Instituto Superior Tecnico, Lisabon, Portugal, 2000, faqe 6 (Neven Duić, Tomislav Jurelković, Mara da Graea Silva Carvalho, Želko Bogdan).

35

investimet e huaja. Qasjet specifike të ristrukturimit të ndërmarrjeve të mëdha, të cilat pas

transformimit mbetën kryesisht në pronësi të fondeve, mund të përmblidhen:

a) Me shitjen e pjesëve të ndërmarrjes që nuk paraqesin tërësi teknologjike dhe nuk

mundësojnë shfrytëzimin e kapitalit të investuar për ristrukturimin e ndërmarrjes amë,

b) Me themelimin e ndërmarrjeve "joint venture", në bazë të investimeve të disa

segmenteve të veçanta të ndërmarrjes dhe

c) Me ristrukturimin e ndërmarrjes amë në aspektin e tregut, teknologjisë dhe

organizimit.46

Ristrukturimi është fazë e vështirë e procesit të privatizimit, sepse finalizimi i saj

lidhet me investimet e kapitalit. Sigurimi i këtij kapitali mund të bëhet me tërheqjen e

investitorëve të brendshëm dhe të huaj. investimet e brendshme tani janë përqendruar në

ndërmarrjet e vogla shërbyese, ndërsa investitorët e huaj ende janë në fazën e hulumtimit të

sektorëve për investime. Përvoja e investitorëve të huaj lidhur me privatizimin në vitet e

fundit tregon se Kroacia ka përvojë relativisht të vogël me investime të tipit "greenfield"

(deponime në themelimin e ndërmarrjeve të reja që sjellin një teknologji të re, dije,

"software") ose një pronësi tjetër.47 Për nxitjen e investimeve të brendshme e të jashtme,

Kroacia parashikon thjeshtëzimin e procedurës administrative lidhur me regjistrimin e

ndërmarrjeve të reja. Tërheqja e investimeve të përgjithshme në sektorin privat, posaçërisht

nxitja e investitorëve, që janë në lidhje strategjike me investitorët e huaj do të jetë me rëndësi

vendimtare sa i përket aftësisë së Kroacisë për t'u përballur me konkurrencën e rritur.48

Përvojat tregojnë se në shtetet e Evropës Qendrore dhe Juglindore nuk ka rrugë të

njëjta të zgjidhjes së problemit për kthimin e pronësisë të shpronësuarve. Specifika e

transformimit të ndërmarrjeve shoqërore në Kroaci ka të bëjë me "rezervimin" e aksioneve

për ish-pronarët në pjesë të veçanta të ndërmarrjeve shoqërore ose në tërë ndërmarrjen.49

Rikthimi i pronave është një problem i ndërlikuar, sepse paraqiten vështirësi rreth

identifikimit të ish-pronarëve të vërtetë pas një periudhe aq të gjatë kohore, ngase ish-

pronarët kanë ndërruar vendbanimin ose nuk janë më në mesin e të gjallëve. Gjithashtu, edhe

dimensioni politik i zgjidhjes së problemit është shumë i ndjeshëm. Ky dimension shpesh ka

treguar jogatishmëri për zgjidhjen efikase të këtij problemi.

46 Grup autorësh: “Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća”, Centar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 612. 47 Nacrt prijedloga zakona o izmjenama i dopunama zakona o sudskom registru", Ministarstvo gospodarstva, Zagreb, Hrvatska, svibnja 2002, faqe 2. 48 Po aty, faqe 3. 49 "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za poduzetnićtvo, d.o.o., Mladost, d.d, Zagreb, faqe 613.

36

Te modeli kroat i privatizimit bie në sy se ndërmarrjet me pronësi shoqërore u

transformuan në shoqëri aksionare dhe në shoqëri me përgjegjësi të kufizuara_ Aksionet

kaluan në pronësi të fondeve, nëpërmjet të të cilave shteti e kontrollonte procesin e

privatizimit. Kryesisht, aksionet iu shitën punëtorëve dhe menaxherëve, por ato u janë shitur

edhe personave të tjerë me marrëveshje dhe nëpërmjet ankandit publik. Karakteristikë tjetër e

privatizimit kroat është se qytetarëve nuk iu shpërndanë falas bono të privatizimit, ashtu siç u

veprua në shumë vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Juglindore.

2.2. POLONIA

Në fund të viteve tetëdhjetë, në Poloni privatizimi spontan u përkrah edhe nga

Sindikata „Solidamost" dhe u zhvillua pa kuadër ligjor dhe pa kontrollin e shtetit. Kjo gjë

shkaktoi një anarki dhe një kaos të vërtetë. Në kaosin e shkaktuar, menaxhmentet shitën apo

dhanë me qira reparte ose tërë ndërmarrjen, shpesh duke marrë fitime mjaft të mira për vete

dhe për partnerët e tyre.50 Marrja e masave nga ana e shtetit ishte e domosdoshme për ta

ndaluar hovin e transformimit të pronës shtetërore në mënyrë të egër. Parlamenti polak, në

korrik të vitit 1991, miratoi Ligjin për privatizimin e pronës shtetërore.

Ky ligj do të përbënte aktin themelor ligjor për transformimin e pronës së

ndërmarrjeve shtetërore në korporata. Në bazë të nenit 8 të këtij ligji, Ministria për

Transformimin e Pronës autorizohej të vendoste se cilat ndërmarrje do të transformoheshin në

korporata. Për marrjen e një vendimi të tillë, ajo ishte e detyruar të përfillte kërkesën e

drejtorit ekzekutiv dhe të këshillit të punëtorëve, si dhe ta merrte pëlqimin e themeluesit.

Mosdhënia e pëlqimit nga ana e themeluesit si dhe e kërkesës së këshillit të punëtorëve apo e

drejtorit ekzekutiv, sipas dispozitave të këtij ligji, nuk prolongonte procesin e transformimit

të ndërmarrjes me pronë shtetërore në korporata, sepse, me kërkesën e ministrit të Ministrisë

për Transformime Pronësore, kryeministri kishte tagrin e dhënies së urdhrit për

transformimin e ndërmarrjes me pronë shtetërore në korporatë.

Ndonëse në dispozitat e ligjit nuk thuhet shprehimisht, përvojat e privatizimit në

Poloni vënë në pah se me urdhërin e kryeministrit janë transformuar në korporata vetëm

ndërmarrjet e vlerësuara me interes të përgjithshëm shoqëror. Një konkludim i tillë shpie në

50 Grup autorësh: Privatizacija nužnost ili sloboda izbora, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, Beograd, fq. 69.

37

faktin se ndërmarrjet me pronë shtetërore të transferuara në korporata mbetën edhe më tej

pronë ekskluzive e thesarit shtetëror.

Ndërkaq, mund të thuhet se zgjidhjet ligjore ishin tepër të disfavorshme për punëtorët

e ndërmarrjeve të cilat transformoheshin në korporata. Në çastin e shlyerjes së ndërmarrjes

nga regjistri i ndërmarrjeve me pronësi shtetërore, sipas nenit 9 të këtij ligji, punëtorëve u

ndërpritej marrëdhënia e punës me forcën e ligjit. Kjo gjë rriti tej mase tensionet sociale në

Poloni, që rezultuan me greva të njohura e të fuqishme. Një gjendje e tillë vazhdoi një kohë

shumë të gjatë, sepse nuk pati dialogim dhe marrëveshje të mirëfillta midis korporatave dhe

punëtorëve, kështu që një numër i madh i punëtorëve mbetën në rrugë për shkak se pranimi

rishtas i punëtorëve të pushuar nga puna bëhej në mënyrë selektive.

Në Kodin tregtar polak përcaktohet dhënia e aksioneve të korporatave, pronar i të

cilave ishte thesari shtetëror. Ministri i Ministrisë për Transformimin e Pronës ishte ai i cili

vendoste se a do t'u jepen personave të tretë aksione për pronën që i përkiste thesarit

shtetëror. Natyrisht se para marrjes së vendimit lidhur me këtë çështje, ai kishte për detyrë të

kërkonte analiza lidhur me çmimin e vlerësuar ekonomik e financiar të kësaj prone dhe për

çështjen se a ishin apo nuk ishin të nevojshme transformimet ekonomike-financiare, në

mënyrë që një vendim i tillë të kishte mbështetje në dispozita ligjore. Polonia qëndron pas

nocionit se disiplina kreditore ka po aq rëndësi sa edhe ristrukturimi i ndërmarrjes,

përmbushja e detyrimeve si një pronësi efektive dhe qeverisja e mirëfilltë.51

Në kushte të privilegjuara, punëtorët e punësuar në korporata kanë mundur të blejnë

nga thesari shtetëror 20 për qind të shumave të përgjithshme të aksioneve. Kjo nuk do të thotë

se ata në të njëjtën kohë kanë qenë të privuar nga e drejta e blerjes edhe e aksioneve të tjera.

Përkundrazi, ata gëzonin të drejtën e blerjes edhe të një numri më të madh aksionesh nëse

respektonin dhe plotësonin kushtet e përgjithshme. Me kushte të privilegjuara, sipas nenit 24

të Ligjit polak për privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore, punëtorëve u shiteshin

aksionet me zbritje prej 50 për qind në raport me çmimin e caktuar për persona fizikë, me

kusht që shuma e zbritur të mos ishte më e madhe se 12 paga mesatare të punëtorëve në

korporatë. para se ajo të jetë transformuar.

Përveç sa u tha më lart, në Poloni janë zbatuar edhe metoda tjera të privatizimit. 51 Grup autorësh: "The first ten jears, Analzsis and Lessons for Eastern Europe and the Former Soviet Union", The World Bank, Washington, D.C. 2002, faqe 73. Ligji mbi privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore. Veçantia e këtij ligji polak mbi privatizimin e ndërmarrjeve me pronë shtetërore është hyrja e tij në fuqi ditën e miratimit dhe përfshirja e amandamenteve. Ligji ka hyrë në fuqi më 14 qershor 1991 dhe përfshinë amandamentet për investime të huaja në kompani. Me këto amandamente zëvendësohet neni 19 (paragrafi 2, 3 dhe fjalia e fundit nga paragrafi 4), si dhe nenet 31-36 dhe 46 të këtij ligji.

38

Aksionet e thesarit shtetëror janë shitur edhe me anë të ankandit publik dhe me marrëveshje

pas shpalljes publike të ofertës. Parlamenti miratoi rezolutën mbi vlerën e bonove të

privatizimit me vlerë të barabartë dhe dhënien e tyre falas gjithë shtetasve të vet, të cilët e

kishin vendbanimin në Poloni, me të cilat mund të blinin aksionet e ndërmarrjeve të

transformuara, duke fituar në këtë mënyrë bazën juridike për participim në institucione

financiare.

Mirëpo, në anën tjetër, do shtuar se privatizimi i ndërmarrjeve me anë të sistemit të

shitjes së aksioneve nuk dha rezultate të kënaqshme. Nga të dhënat e njohura deri tani

vërejmë se nga 20 ndërmarrje të privatizuara me anë të kësaj metode. në vitin 1991 janë

shitur pesë më të mirat, ndërsa në fund të vitit 1992 shifra mezi ngjitej në numrin 29. Do

theksuar se teknikat e privatizimit ishin nga më të ndryshmet: duke filluar nga shitja e

aksioneve. shitja e drejtpërdrejtë, likuidimi, ankandi publik e deri te shitja klasike. Arsyeja

pse metoda e sistemit të shitjes së aksioneve nuk dha rezultatet e pritura mund të justifikohet

me varfërinë e madhe që e kishte mbërthyer Poloninë për shkak të jostabilitetit ekonomik dhe

politik që erdhi si pasojë e valës së protestave e të grevave të mëdha të punëtorëve. Atëherë

vlerësohej se shuma e përgjithshme e kursimeve kapte shumën prej 9 miliardë dollarësh

amerikanë, që ishte vetëm një e dhjeta e vlerës së kapitalit ekonomik që duhej privatizuar. Ky

fakt tregon se fuqia blerëse e aksioneve nga ana e popullatës ishte e vogël. Një pjesë e fajit

për zvarritjen e procesit të privatizimit në Poloni, gjithashtu, binte edhe mbi mungesën e një

kornize të mirëfilltë dhe elastike ligjore të privatizimit, e sidomos mbi mungesën e

gatishmërisë së partive politike për harmonizimin e qëndrimeve rreth miratimit të ligjeve dhe

zgjidhjeve që ato përmbanin.

Po ashtu, për privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha polake, u zbatua edhe metoda

interesate dhe e preferuar - komercializimi. Iniciativa për komercializim duhej të rridhte nga

vete ndërmarrja, pas përfundimit të studimeve të fizibilitetit nga ana e një ndërmarrjeje

konsalting, mbi bazë të të cilave duhej caktuar numri dhe çmimi i aksioneve, si dhe numri i

aksioneve të destinuara për punëtorë (maksimumi 20 për qind i numrit të përgjithshëm, ose të

ardhurat mesatare në sektorin shtetëror shumëzuar me numrin e punëtorëve në ndërmarrje).52

Nëse vendimi i këshillit të punëtorëve, i themeluesit dhe i menaxhmentit merrte dritën jeshile

nga Ministria e privatizimit, pronësia mbi ndërmarrjen do të kalonte në Ministrinë e

Financave. Po ashtu, në ndërmarrje do të formohej këshilli drejtues, ku dy të tretat e

anëtarëve do t'i emëronte Ministria e Financave, ndërsa vetëm një të tretën do t'i zgjidhnin

52 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslavenska knjiga, Ekonomski Institut, faqe 70.

39

punëtorët. Në këtë mënyrë, këshilli i punëtorëve humbaste funksionet e veta të gjera që kishte

dhe shteti bëhej pronar i vetëm i aksioneve.53

Për ta përshpejtuar procesin e privatizimit, braktiset koncepti i shitjes ekskluzive të

ndërmarrjeve me pronësi shtetërore vetëm për shtetasit polakë nëpërmjet regjistrimit publik të

aksioneve, kështu që, Ligji i privatizimit të ndërmarrjeve me pronësi shtetërore tani u lejonte

mundësinë e blerjes së aksioneve edhe shtetasve të huaj. Mirëpo, tregu i aksioneve edhe më

tej nuk ishte plotësisht i lirë edhe më tej për të huaj, sepse ata nuk mund të blinin më shumë

se 10 për qind të vlerës së aksioneve të ndërmarrjeve pa leje të shtetit. Në kuadër të kësaj

mund të thuhet se edhe investitorët e huaj nuk tregonin ndonjë interesim të madh për blerjen e

këtyre aksioneve, para së gjithash, për shkak të situatës jostabile ekonomiko-politike dhe të

pasigurisë që mbretëronte në vend. Përjashtim nga kjo bënte vetëm industria e deterxhenteve,

për të cilën interesimi i investitorëve të huaj për blerjen e aksioneve ishte në një shkallë më të

lartë.

Analizat tregojnë se metoda e likuidimit ishte mjaft e suksesshme në privatizimin e

ndërmarrjeve shtetërore në Poloni. Kjo mund të ilustrohet me faktin se deri në nëntor të vitit

1993, me anë të kësaj metode u privatizuan 860 ndërmarrje. Sipas nenit 37 dhe 38 të Ligjit

për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore, ndërmarrja mund të privatizohej me anë të

likuidimit me shitjen e mjeteve të veta apo të pjesëve integrale të ndërmarrjes, me

shfrytëzimin e mjeteve të ndërmarrjes apo të pjesëve integrale të saj si kontribut për formimin

e një korporate dhe me dhënien pa pagesë të mjeteve ose të pjesëve integrale të ndërmarrjes

për një kohë të caktuar.

Kur mjetet e ndërmarrjes ose pjesët e saj merreshin në shërbim, atëherë ishte e

natyrshme që shfrytëzuesi duhej të paguante rentën. Nga që niveli i rentës ishte favorizues

për shfrytëzuesit, metoda u bë e preferueshme dhe e popullarizuar. Popullariteti themelor i

kësaj metode qëndronte së pari në faktin se renta paguhej në lartësinë e caktuar për tërë

periudhën kohore jo në varshmëri me inflacionin, andaj renta përmbante në vetvete një zbritje

në masë të dukshme të çmimit, e, së dyti, punëtorët nuk shprehnin gatishmëri për t'i pranuar

të huajt si pronarë, prandaj zgjodhën këtë rrugë si më të lirën për ta ruajtur pavarësinë, me që

ishte mënyra që kërkonte me së paku kapital.54

Në vitet e fundit të privatizimit në Poloni u aplikua i ashtuquajturi programi alternativ

i privatizimit nëpërmjet ristrukturimit. Kjo metodë e privatizimit ka të bëjë me ndërmarrjet që

53 Po aty, faqe 70. Ligji mbi privatizimin e ndërmarrjeve me pronë shtetërore, 14 qershor 1991. 54 Po aty, faqe 71.

40

ndodheshin në faza të ndryshme të organizimit apo të transformimeve të brendshme. Qëllimi

i këtij programi është formimi i grupeve të afta për menaxhimin e ndërmarrjes deri në

momentin e privatizimit të saj të plotë. Nga këto grupe menaxheriale pritej sjellje e kapitalit

të nevojshëm në ndërmarrje, teknologji e organizim më i mirë, hulumtim i tregjeve të reja dhe

dije të reja të marketingut për arritje të sukseseve të ndërmarrjes.55 Mirëpo, duhet theksuar se

kjo metodë e privatizimit nuk dha rezultatet e pritura, sepse me anë të saj u privatizuan vetëm

disa dhjetëra ndërmarrje, me që sjellja e kapitalit në ndërmarrje nuk ishte një punë e lehtë për

ekipin menaxherial.

Marrë në përgjithësi, metoda e privatizimit masiv dha rezultate pozitive. Thelbi i kësaj

metode qëndron në shpërndarjen pa pagesë të pronësisë së ndërmarrjeve shtetërore në

investitorë institucionalë. Qeveria së pari përcaktoi ndërmarrjet që do te privatizoheshin me

privatizim masiv, duke synuar që ato të jenë ndërmarrje të mëdha dhe të cilat nuk ndodheshin

në pozitë të vështirë ekonomike.56

Në fillim të viteve 90-të, Polonia planifikoi të bëjë privatizimin masiv të ndërmarrjeve

nëpërmjet vauçerëve. Mirëpo, politikanët e vonuan skemën, nuk bënë vlerësimin e aseteve

me reformat që Polonisë i ishin premtuar në aspektin ekonomik dhe të ndërtimit të

institucioneve, që do të mundësonin rrugëtimin nëpërmjet opsioneve të tjera të privatizimit.57

Në vitin 1992, në valën e parë të privatizimit masiv parashihej privatizimi i një numri të

madh prej 400-600 ndërmarrjesh të mëdha shtetërore, ndërsa për këtë qëllim u themeluan jo

më pak se 20 fonde. Alokimi i aksioneve të një ndërmarrjeje parashikohej të bëhej si vijon: -

Fondit kryesor do t'i lejoheshin 33 për qind e aksioneve, 27 për qind fondeve të tjera, 25 për

qind do t'i mbante për vete shteti, ndërsa 15 për qind do t'u shpërndaheshin punëtorëve. Me

këtë metodë Polonia dëshironte të arrinte këto objektiva: një, të bënte përshpejtimin e procesit

të privatizimit: dy, për fonde të siguronte një pozicion dominues në vendimmarrje dhe në

menaxhimin e ndërmarrjes duke u bazuar në numrin më të madh të aksioneve dhe tre, shteti

të merrte për vete një numër të konsiderueshëm të aksioneve për të ndikuar në qeverisjen e

ndërmarrjeve, nëse fondet nuk do t'ia dilnin të jenë të suksesshme.

Analizat e zbatimit të procesit të privatizimit në Poloni shpien në përfundimin se ky

vend e nisi rrugën e reformave të mëdha dhe të braktisjes së ekonomisë socialiste e të

ndërtimit të institucioneve të ekonomisë së tregut qysh nga fundi i viteve tetëdhjetë. Faza e

55 Po aty, faqe 72. 56 Po aty, faqe 73. 57 Grup autorësh: "Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Unias", The World Bank, Washington, D. C., 2002, faqe 77.

41

parë e privatizimit spontan u karakterizua nga transformimin i pronës shtetërore në pronë

private pa rregulla ligjore, që rezultoi me abuzime dhe korrupsion nga ana e menaxherëve

kleptokratë, të cilët të përkrahur edhe nga një pjesë e punëtorëve, privatizuan pjesë të

ndërmarrjes ose tërë ndërmarrjen dhe kështu në Poloni nuk kishte as evidencë se sa

ndërmarrje u privatizuan në këtë mënyrë. Menaxherët, në këtë mënyrë, siguruan përfitime për

xhepat e tyre. Kjo dukuri kishte marrë hov aq të madh, sa më 1990, Polonia u detyrua të

miratojë Ligjin për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore. Prej kësaj. periudhe, në Poloni nis

ndërtimi i institucioneve të privatizimit, veçmas u themeluan mbi 20 fonde investuese, që

patën rol të rëndësishëm në rrjedhat e mëvonshme të privatizimit në këtë vend. Ajo përdori

disa metoda, por me anë të metodës së privatizimit masiv u privatizua një numër më i madh

ndërmarijesh shtetërore. Tani Polonia ka një rritje të dukshme të sektorëve privatë ndaj atyre

shoqërorë, duke shënuar sukses në ndërtimin e ekonomisë së tregut.

2.3. SLLOVENIA

Në vitin 1990, sipas ligjeve të ish-RSFJ-së, Sllovenia filloi procesin e reformave

ekonomike të tregut dhe privatizimin e ekonomisë. Mirëpo, megjithëkëtë, fillimi i

privatizimit nuk rezultoi progres, sepse vëmendja ishte e përqendruar kah pavarësia që kjo

republikë e fitoi në dhjetor të vitit 1991. Pavarësia e gjeti vendin me probleme të mëdha para

reformave thelbësore; ndërsa çelësi i rrugëzgjidhjeve të tyre qëndronte në një privatizim të

suksesshëm që do të mund f i përfshinte elementet kryesore të stabilizimit dhe të reformave

strukturore.

Ligji mbi transformimin e pronësisë u miratua në dhjetor të vitit 1992, ndërsa hyri në

fuqi në janar të vitit 1993. Do theksuar se miratimit të këtij ligji i parapriu një debat i gjerë

me opsione të ndryshme rreth konceptit të privatizimit që duhej të përfshinte ligji i miratuar.

Koncepti i parë ishte transformimi i ndërmarrjeve dhe, pasi që prona shoqërore të fitojë

titullarin, qoftë ai edhe shteti, atëherë të fillojë privatizimi.58 Sllovenia ka trashëguar një

strukturë ndërmarrjesh me pronë shoqërore e joshtetërore si vendet e Evropës Qendrore dhe

Juglindore, prandaj, koncepti i dytë konsistonte në shitjen e ndërmarrjeve menaxherëve dhe

punëtorëve nën mbikëqyrjen e shtetit dhe koncepti i tretë bazohej në shpërndarjen pa pagesë

58 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski Inslitut, faqe 170.

42

të aksioneve me anë të fondeve investive. Pas shumë debateve, ligji miratoi një zgjidhje

kompromisi - shpërndarjen pa pagesë të aksioneve për blerësit e brendshëm dhe shitjen e

kapitalit shoqëror me kushte komerciale.

Ndërmarrjet sllovene me një strukturë jomotivuese të pronës shoqërore, vuanin nga

mungesa e investimeve, si pasojë e humbjeve të vazhdueshme ose e mungesës së

subvencioneve të buxhetit shtetëror për mbulimin e tyre. Privatizimi u krijonte mundësi

depërtimi investitorëve të huaj në tregjet e reja të vendeve dhe të rajoneve në zhvillim.59 Kjo

kishte një rëndësi të madhe për ekonominë sllovene në transicion, ngase, pas tri luftërave në

tri republikat ish-jugosllave, ajo humbi shumë tregje si në Republikat ish jugosllave ashtu

edhe në Evropën Qendrore dhe Juglindore. Zhvillimi i madh në industri dhe në shërbimet

shpjegohet me ardhjen e pronarëve të huaj, me investitorë të jashtëm të drejpërdrejtë.60

Kapitali i huaj ishte i domosdoshëm për fazën e ristrukturimit të ndërmarrjeve të privatizuara.

Sllovenia ka trashëguar një koncept të vjetër jugosllav të kapitalit shoqëror dhe të

ndërmarrjeve me pronësi shoqërore të themeluara si kompani „holding".61 Në të shumtën e

rasteve këto ndërmarrje kanë qenë gjeneratorë të humbjeve të mëdha, andaj interesimi i të

huajve për blerjen e tyre ka qenë nën parashikimet e pritura. Në të njëjtën kohë, këto

ndërmarrje përbënin një barrë të rëndë për ekonominë dhe rrezikonin solvencën e saj. Qeveria

ndërmori masa për përshpejtimin e privatizimit në mënyrë që të ndërpritet trendi i humbjeve

në këto ndërmarrje dhe të transferohen në kompani me përgjegjësi të kufizuara, ndërsa

këshillat e deriatëhershme të punëtorëve revokoheshin. Po ashtu, të gjitha aksionet e këtyre

ndërmarrjeve, sipas ligjit të miratuar, duhej të kalonin në pronësi të Fondit për zhvillim.

Në fazën e dytë, fondi bëri analiza profesionale mbi mundësitë cash - flow (me të

holla në dorë), për të vlerësuar preferencat e ardhshme të të gjitha ndërmarrjeve dhe në këtë

mënyrë të përcaktonte fatin e tyre. Sipas kësaj analize, ndërmarrjet humbjeprurëse ndahen në

tri grupe:

Në grupin e parë bëjnë pjesë ato ndërmarrje me baza të shëndosha afariste, që ruajtën

tregjet dhe që mund të konsolidoheshin me një riorganizim të brendshëm dhe me një

përkrahje financiare. Këto ndërmarrje vlerësohej se mund të privatizoheshin relativisht lehtë e

pa ndonjë injeksion të madh financiar, për çka pritej që për investime afatgjata vendimin ta

59 Grup autorësh "Kumtesat mbi begatinë. Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Center of lnternational Private Enterprise, Vjenë, faqe 8 (John D. Sulivan, John A. Zemko, Muricio D. Perea, Howard Cincotfa Sfephen Burant, Jeanns S. Holden). 60 Grup autorësh: "Transilion, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Union", The World Bank, Washington, D.C., 2002, faqe 78. 61 Po aty, faqe 78.

43

merrnin pronarët e rinj me para e në rrezik të tyre.62

Në grupin e dytë renditen ndërmarrjet, që në aspektin e privatizimit ishin më

problematike. Ato kishin humbur tregjet, ndërsa menaxherët kishin kaluar në ndërmarrje të

tjera profitabile apo kishin themeluar ndërmarrje të. reja. Pothuajse nuk ekzistonte kurrfarë

interesimi për blerjen e tyre, sepse sanimi dhe konsolidimi i tyre ishte i lidhur me investime të

mëdha. U arrit marrëveshja që shteti të bartë shpenzimet e pakësimit të numrit të punëtorëve

në mënyrë kompatibile me nivelin e tregut, kurse problemet e borxheve të rregullohen me

kontrata të drejtpërdrejta me kreditorë pa përfshirë ndihmën e shtetit.63

Në grupin e tretë u radhitën ndërmarrjet që duheshin likuiduar, sepse kishin humbur

tregjet dhe nuk ekzistonin kushte as mundësi për sanimin dhe ristrukturimin e tyre.

Do theksuar se transformimi i pronës së ndërmarrjes sipas ligjit slloven, nënkupton

transformimin e ndërmarrjes me pronë shoqërore te pronarët e njohur.

Me dispozitat e nenit 18 të Ligjit mbi transformimin e pasurisë së ndërmarrjeve

parashihen shumë metoda të transformimit të ndërmarrjeve. Metoda e blerjes interne të

ndërmarrjes nga menaxherët dhe punëtorët ka qenë njëra nga më kryesoret. Posaçërisht ajo

dha rezultate të mira në transformimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, shitja e të

cilave praktikisht u bë në bazë të dy modeleve:

- sipas modelit të parë, ndërmarrjet e vjetra shoqërore i transferonin mjetet e veta në

një kompani ose në më shumë kompani holding në pronësi 100 për qind mbi ndërmarrjet e

bashkuara.64 Kompania holding ua shet pjesët e veta punëtorëve dhe menaxherëve me kushte

të volitshme.

- sipas modelit të dytë. ndërmarrjet e vjetra shoqërore transformohen në shoqëri

aksionare. ndërkaq aksionet pa pagesë barten në holdingun e ri të sapothemeluar. i cili në të

njëjtën kohë është pronar dhe shitës i ndërmarrjeve.65

Çelësi i suksesit të kësaj metode qëndron në dy arsye kryesore. Njëra është se

Sllovenia kishte ekonomi mjaft të hapur në tregje të Evropës e Lindore dhe Juglindore, një

menaxhment me cilësi profesionale, një teknologji të re në një numër jo të vogël

ndërmarrjesh, madje para fillimit të procesit të privatizimit, kështu që për modernizimin dhe

rikonstruimin e tyre nuk nevojitej një kapital i madh i freskët. Arsyeja e dytë, nga ana tjetër, 62 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 173. 63 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, , faqe 174. 64 Marie Lavigne "The Economics of Transition - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekononaia socialiste në ekonominë e tregut), Koha ditore, 2002, Prishtinë , faqe 6. 65 Po aty, faqe 6.

44

qëndron në privilegjet e menaxherëve dhe punëtorëve që fitojnë në bazë të ligjit mbi

transformimin e pronës së ndërmarrjeve shoqërore. Ky ligj ua mundësonte blerjen e 60 për

qind të shumës së përgjithshme të aksioneve me kushte shumë të volitshme - 20 për qind

falas me anë të certifikatës, kurse 40 për qind me zbritje të mëdha. Të drejtën mbi këto

aksione e gëzonin, po ashtu, edhe ish-punëtorët e ndërmarrjes dhe punëtorët e pensionuar. Me

këtë mënyrë, punëtorët dhe menaxherët shndërrohen në një klasë të re pronarësh të

ndërmarrjeve të privatizuara. Me nenin 22 të këtij ligji aksionet e tjera barteshin: 10 për qind

të aksioneve të ndërmarrjes transferoheshin në fondin për kompensim (kompensimi i ish-

pronarëve), 10 për qind transferohej në fondin e pensionistëve, e kështu me radhë nëpër fonde

të tjera.

Gjithashtu, me nenin 31 të Ligjit për transformimin e pronës së ndërmarrjeve, një

pjesë e kapitalit shpërndahej pa pagesë për të gjithë shtetasit me anë të një certifikate

pronësore. Vlera e certifikatave të lëshuara kapte shumën deri në 40 për qind të kapitalit të

përgjithshëm të ndërmarrjeve. Certifikatën mund ta përdorte pronari për blerjen e aksioneve

me rastin e shitjes interne të ndërmarrjes, për blerjen e ndërmarrjeve që shiteshin në ankand

publik, për blerjen e aksioneve të shoqërive investive, për pasurinë shtetërore të Republikës

së Sllovenisë. Procesi i privatizimit duhej të ishte transparent për publikun dhe i kontrolluar

nga ana e shtetit, posaçërisht nëpërmjet Agjencionit të Privatizimit. dhe Fondit Shtetëror për

Zhvillim.66

Lidhur me qeverisjen dhe disponimin e aksioneve dhe të letrave me vlerë, një rol të

rëndësishëm luajti edhe Fondi për Zhvillim i Republikës së Sllovenisë. Ky fond kishte

autorizime të gjera ligjore për përdorimin e mjeteve të fituara gjatë transformimit të

ndërmarrjeve, duke filluar nga sanimi i ndërmarrjeve dhe i bankave, zhvillimi i ekonomisë së

vogël, investimet në sektorët publikë e deri te dëmshpërblimi i personave ushtarakë të

internuar dhe të shpërngulur.

Veçanti e përvojës sllovene të privatizimit është përpjekja për sanimin dhe

ristrukturimin e ndërmarrjeve që punonin me humbje. Mund të konkludohet se kjo metodë

nuk dha ndonjë rezultat që mund t'i kënaqte ideatorët e këtij modeli, me që deri në fund të

vitit 1993, nga 100 ndërmarrje të tilla me 56.000 punëtorë, ku janë iniciuar programet e

sanimit, vetëm 16 syresh janë shitur, ndërsa procesi i shitjes ishte iniciuar edhe për 9

66 Mr. Joze Zabozen, „Procesi i privatizimit në Slloveni dhe përvojat e tij", Referat i paraqitur në Konferencën ndërkombëtare me temën: "Procesi i privatizimit në Kosovë, përvojat e Evropës Qendrore dhe Lindore, mundësitë dhe pengesat", mbajtur në Gjakovë më 21-22 janar 2002, faqe 1. Ligji mbi tranrfornimin e pronësisë së ndërmarrjeve ("Sl. List RS" br. 352514/92, 7/93, i 31/93).

45

ndërmarrje të tjera.67

Për dallim nga Bullgaria, që nuk u garantoi gjithë qytetarëve të saj kthimin e pronave

të nacionalizuara, Ligji mbi transformimin pronës slloven shtetasve sllovenë u mundësoi

kthimin e të gjitha pronave të nacionalizuara pavarësisht nga motivet e nacionalizimit e të

marrjes së paligjshme të tyre. Kërkesa për rikthimin e pronës duhej zgjidhur me procedurë

urgjente në një afat prej dy muajsh, për çka duheshin njoftuar, si ndërmarrjet, ashtu edhe

Agjencioni i Privatizimit. Ndërkaq, sipas nenit 14, pas formës së prerë të vendimit mbi

denacionalizimin, fondi kishte për detyrë bartjen e aksioneve tek ish-pronarët e pronave, në

lartësitë e vlerës së pronave të nacionalizuara.

Procesi i privatizimit në Slloveni ka shënuar një progres të ngadalshëm. Analizat tregojnë se

janë dy shkaqe kryesore të zhvillimit të ngadalshëm të privatizimit: i pari është se programet

e privatizimit Agjencioni nuk mund t'i miratonte para kompensimit të ish-pronarëve, dhe i

dyti, programet e privatizimit të ndërmarrjeve, që kishin filluar këtë proces me ligje të ish-

Jugosllavisë, Agjencioni mund t' i miratonte vetëm nëse vërtetohej se nuk kishte abuzime dhe

plaçkitje të pronës shoqërore.68 Procesi i vërtetimit të abuzimeve e të plaçkitjes së pronës

shoqërore, ndonëse për bazë kishte drejtësinë, në fakt kërkonte kohë, ndërsa Agjencionit të

privatizimit i mungonte kuadri profesional për zbulimin e tyre. Rreth 1500 ndërmarrje, duke

bërë shfrytëzimin e kësaj të drejte ligjore, iniciuan procedura gjyqësore, për shkak të

rrezikimit të pronës shoqërore. Zgjidhja e këtyre kontesteve ishte e lidhur me kohën dhe

shkaktonte vonesën e procesit të privatizimit.

Vërtet, ne mendojmë se përkrahja e gjerë e metodës së shitjes interne të ndërmarrjeve

dhe blerja e tyre nga ana e punëtorëve dhe e menaxherëve erdhi në radhë të parë si rezultat i

një bindjeje të tyre se do t'i ruanin vendet e punës, madje edhe në rastet kur performancat dhe

mundësitë e afarizmit të ndërmarrjes në kushtet e ekonomisë së tregut ishin minimale. Një

anë negative e kësaj metode është konservimi i dukshëm i marrëdhënieve të sistemit të vjetër

të qeverisjes, modernizimi dhe ristrukturimi i ngadalshëm, si pasojë e mungesës së kapitalit të

freskët, dhe mundësia për humbjen, si të vendit të punës, ashtu edhe të vlerës së aksioneve

për shkak se as pronarët e rinj nuk ishin në gjendje të bënin mrekulli me ndërmarrje

joatraktive, në kushte të ashpërsuara të konkurrencës së tregut. Gjithashtu, faktor tjetër që

negativisht reflektoi në ngadalësimin e procesit të privatizimit qe edhe përzierja e politikës në

këtë proces. Kjo ishte e dukshme, veçmas në fazën përgatitore të kornizës ligjore për çka

67 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 172. 68 Crup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 172.

46

aprovimi i ligjit për transformimin e pronësisë së ndërmarrjeve u zvarrit një vit të plotë.

2.4. HUNGARIA

Reformat ekonomike mbi bazë të parimeve të ekonomisë së tregut, pas rënies së

regjimit komunist në vitin 1989, ishin në qendër të vëmendjes në Hungari. Transformimi

legal i të drejtave pronësore nga shteti në pronarë privatë, që nënkupton edhe transformimin e

ndërmarrjeve me pronë shtetërore në ndërmarrje me pronarë privatë, u zhvillua me temp të

ngadalshëm. Arsyet pse hungarezët zgjodhën konceptin gradual të privatizimit dhe të

deshtetëzimit të aktivitetit ekonomik, qëndrojnë në faktin se qeveria synonte realizimin e të

ardhurave për buxhetin nga shitja e ndërmarrjeve pronarëve privatë, duke ushtruar kështu

kontroll mbi procesin e privatizimit. Për ta ilustruar këtë, mjafton të përmendet njëri ndër

përpiluesit kryesor të konceptit gradual të privatizimit në Hungari, Kornai, i cili shprehet se

„me rastin e shitjes së pronës shtetërore, nuk duhet mbështetur në parimin e shpejtësisë, por

prona shtetërore duhet t'u shitet pronarëve privatë, nëse nga kjo dalin përfitime

makroekonomike dhe në qoftë se është e sigurt, se sa i përket planit makroekonomik, pronari

i ri do të jetë më i suksesshëm sesa i pari, për të vazhduar se "edhe gjatë dy dhjetëvjeçarëve

duhet të llogarisim në ekonomi të dy llojeve". Pra, e kishte fjalën për sektorin shtetëror dhe

privat. Kur e themi këtë mendojmë se Kornai, me siguri ka pasur parasysh përparësitë e

konceptit gradual, së paku në teori, ndaj konceptit të privatizimit të shpejtë, si efikasitetin

ekonomik, ndërtimin e domosdoshëm të mekanizmave të ekonomisë së tregut si dhe

përshtatjen graduale të specifikave të ekonomisë kombëtare të procesit të privatizimit. Në

këtë kuptim, privatizimi mund të jetë konsistent me një sektor të madh me pronësi shtetërore,

nëse ndërmarrja menaxhohet sipas rregullave të tregut dhe i hapet rruga konkurrencës.69

Mirëpo, ç'është e vërteta, Hungaria nuk i qëndroi besnikërisht deri në fund konceptit

gradual të privatizimit. Reformat ekonomike kërkonin para së gjithash një ndryshim të

shpejtë të strukturës së të drejtave pronësore në favor të sektorit privat, liberalizimin e

çmimeve dhe ndërtimin e një kornize institucionale të ekonomisë së tregut. Këto shkaqe

detyruan qeverinë hungareze që të marrë masa plotësuese për realizimin më të shpejtë të

reformave të proklamuara, si pasojë e të cilave edhe vetë koncepti i privatizimit do të pësonte

ndryshime. Procesi i privatizimit në Hungari gjatë viteve të fundit mund të ndahet në tri faza:

69 Marie Lavigne: "The Economics of Transition - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), Koha ditore, 2002, Prishtinë , faqe 1.

47

e para është decentralizimi, privatizimi spontan nga viti 1989-1990; e dyta karakterizohet nga

një kontroll të ashpër të shtetit e me një shitje të ndërmarrjeve nga ana e Agjencionit

Shtetëror të Pasurisë; e treta, ka të bëjë me kthimin e pjesërishëm në privatizimin e

centralizuar, por me një mbikëqyrje më të madhe sesa në fazën e parë.70

Dihet se Hungaria ka një përvojë të hidhur sa i përket privatizimit spontan. Sipas

definicionit hungarez, ajo është një formë e tillë e strategjisë së privatizimit, që ndërmarrjes i

mundëson autonomi të gjerë, që ajo vetë të zbatojë procesin e gjithëmbarshëm të

privatizimit.71 Esenciale në këtë rast është se procesi i privatizimit nuk kontrollohet nga shteti

dhe mungon motivimi i investitorëve të huaj për blerjen e ndërmarrjeve, për shkak të

jostabilitetit dhe pasigurisë juridike. Menaxherët në rastin hungarez kanë shfrytëzuar rastin të

blejnë ndërmarrjen ose pjesët e saj më profitabile me çmime të ulëta, ose duke siguruar edhe

përfitime të tjera për vete, kurse punëtorët kanë qenë të kënaqur vetëm me premtimin e

ruajtjes së vendit të punës nga shkaku i manipulimeve të shumta jo rrallë privatizimi masiv

quhej edhe privatizim "i egër". Është interesante se procesi spontan i pakontrolluar i

privatizimit fitoi mbështetje politike të të dy shtresave mjaft të ndryshme të menaxherëve

komunistë, çka ka mundur të pritet për arsye të interesave vetjake dhe të liberalëve

ekonomikë, të cilët mendonin se kjo është metodë që premton shuarjen më të shpejtë të

sektorit shtetëror edhe në qoftë se nuk është ajo më e mira.72

Karakteristikë e fazës së dytë të privatizimit është miratimi i Ligjit mbi transformimin

e kompanive dhe organizatave afariste. Qëllimi i këtij ligji, i cili u miratua në gusht të vitit

1989 ishte transformimi i ndërmarrjeve dhe blerja e pronës shtetërore nga pronarët privatë si

dhe organizimi i aktiviteteve ekonomike të deshtetëzuara në harmoni me kërkesat e tregut.

Obligimit të privatizimit në përputhje me dispozitat e këtij ligji sipas nenit 2 i nënshtrohen të

gjitha llojet e ndërmarrjeve me pronë shtetërore përveç ndërmarrjeve të ekonomisë së ujërave

dhe kooperativave punuese me status të personit juridik. Të gjitha ndërmarrjet me pronë

shtetërore kanë mundur të transferohen në shoqëri me përgjegjësi të kufizuar dhe në shoqëri

aksionare. Përjashtimisht nga kjo, institucionet financiare kanë mundur të transformohen

vetëm në shoqëri aksionare.

70 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora, Jugoslovenska knjiga, Ekonornski institut, faqe 76. Neni 1 i ligjit hungarez XIII 1989 mbi transformimin e organizatave afariste dhe kompanive përcakton rregullat për trasnformimin e kompanive dhe organizatave afariste në bazë të parimeve të përgjithshme legale të suksesionit, rregullat për transformimin e kompanive në lloje tjera të ndërmarrjeve, përfshirë këtu edhe shoqatat dhe ndarjen e kompanive. 71 Grup autorësh "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeaća", Centar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d , Zagreb, faqe 608. 72 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 76.

48

Karakteristikë e dytë është kontrollimi i rreptë i procesi të privatizimit nga ana e

shtetit dhe harmonizimi i çmimeve të shitjes së ndërmarrjeve në një masë të konsiderueshme

me çmimet reale të tregut. Të dhënat tregojnë se kundër kësaj të fundit kanë reaguar e

kritikuar si opinioni i gjerë ashtu edhe ai politik. Pothuajse qe arritur koncenzusi politik se

ndërmarrjet duhej të shiteshin me çmim sa më të lartë, si shprehje e pikëpamjes korniane se

kjo është detyrë fiduciare e shtetit ndaj qytetarëve dhe se nevojat buxhetore impononin të

ardhura maksimale.73 Për shembull, në vitin 1989, ndërmarrja e llambave elektrike

„Tungsram" u shit 110 milionë dollarë amerikanë një kompanie amerikane me reputacion

botëror, ku shteti zotëronte shumicën e aksioneve të saj. Rreth çmimit të lirë të shitjes, u ngrit

pluhur i madh, ndërsa ndërmarrjes i mungonin mjetet investuese për ruajtjen e pozicionit

konkurrues të firmës. Një tjetër problem ishin punonjësit e tepërt: "Tungsram" kishte krijuar

një burokraci aq të madhe sa për një urdhër blerjeje duheshin 24 firma.74 Duhet të thuhet se:

"Tungsram", të cilën e bleu firma amerikane: „General Electric", u ristrukturua nën

mbikëqyrjen e një grupi të ri drejtuesish amerikanë. Reduktimi në shkallë të gjerë i personelit

shkaktoi uljen e kostos dhe rregullimin e strukturës burokratike të „Tungsram-it” duke

mundësuar që firma të punonte me efikasitet.75

Faza e tretë ishte një kompromis i dy fazave të para të privatizimit: shteti lëshoi pe në

aspektin e kontrollimit të ashpër të procesit të privatizimit, me një arsye të qartë - rritjen e

tempit të privatizimit të ekonomisë.

Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore hungareze karakterizohet nga shumëllojshmëria

e metodave të përdorura: shitja me anë të ankandit publik dhe blerja e aksioneve nga

punëtorët janë dy metoda që kanë një shkallë më të lartë pjesëmarrjeje në privatizimin e

ndërmarrjeve hungareze. Mirëpo, e veçanta e privatizimit hungarez është shkalla e ulët e

pjesëmarrjes së investitorëve vendorë në privatizim, me gjithë faktin se dispozitat ligjore

mundësonin blerjen e aksioneve nga punëtorët. Ky mosinteresim i investitorëve vendorë, që

mund të justifikohet me mungesën e kursimeve të akumuluara, hapi derën për investitorë të

huaj, megjithëse një gjë e tillë nuk konsiderohej si zgjidhje e vërtetë e privatizimit.

Ç‘është e vërteta, në Hungari investimet e huaja përbënin 75 për qind të të ardhurave

nga privatizimi mes viteve 1990 dhe 1992 dhe pas një rënieje mes viteve 1993 e 1994, ato

73 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 76. 74 Grup autorësh "Kumtesat mbi begatinë. Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Center of lnternational Private Enterprise, Vjenë, fq. 4. 75 Grup autorësh "Kumtesat mbi begatinë. Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Center of International Private Enterprise, Vjenë, faqe 4.

49

panë një ngritje të serishme në 80 deri në 90 për qind në vitet 1995 e 1996.76 Në vitin 1994,

kapitali i jashtëm përbënte 31 për qind të kapitalit nominal të kompanive, që mund të

krahasohet me nivelin e aseteve të huaja në Austri, që sillet në 25 deri 30 për qind.77 Faktet

flasin se Hungaria ka qenë vendi më atraktiv për investitorët e huaj, pas Polonisë e

Çekosllovakisë, të cilat në këtë drejtim zënë dy vendet e para.

Sikur opinioni publik të mos kishte qëndrim të ndjeshëm shumëvalent madje

nacionalist ndaj tokës, si një çështje e sovranitetit kombëtar - shkalla e pjesëmarrjes së

kapitalit të huaj do të ishte edhe më e lartë.

Në këtë kuptim, edhe ligji parashihte përkufizime lidhur me privatizimin e tokës për

investitorë të huaj. Madje edhe në Hungari, vend ky që është parë si më i hapuri për kapitalin

e huaj, Ligji për tokën, i miratuar në prill të v-itit 1994. kishte kufizuar ashpër investimet e

huaj a në agrikulturë duke ndaluar blerjet e reja të tokës nga të huajt („Financial Times", 7

prill 1994), ndërsa një referendum që duhej të mbahej për këtë çështje në fund të vitit 1997, u

shpall jokushtetues nga Gjykata Kushtetuese.78

Kësodore mund të thuhet se Hungaria ishte atraktive për investitorët e huaj për dy

arsye kryesore: një_ është pushtimi i tregjeve të reja, ngase disa ndërmarrje hungareze si ajo

“Tungsram", i mundësoi blerësit të vet „General Electric" që të depërtoi në të gjitha tregjet

botërore të llambave. Arsyeja e dytë është se transferimi i pronës te popullsia me anë të

privatizimit masiv nuk ishte zgjidhja më e mirë, deri sa menaxherët e vjetër qeverisnin

ndërmarrjet.79

Rezultatet e privatizimit në Hungari ekspertët e Bankës Botërore i vlerësuan

pozitivisht, me gjithë të metat lidhur me ndryshimin e ngadalshëm të marrëdhënieve

pronësore, sepse, siç dihet, shumë shpejt janë shitur ndërmarrjet atraktive, ndërsa problemet

janë paraqitur pikërisht përkitazi me shitjen e ndërmarrjeve joprofitabile për shkak të

mungesës së blerësve potencialë. Investitorët e huaj edhe pse mund të shtinin në dorë tregjet e

reja nëpërmjet blerjes së ndërmarrjeve shtetërore, ata shpesh biznesin në Hungari e fillonin

76 Marie Lavigne "The Economics of Transition - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), "Koha ditore ", 2002, Prishtinë , faqe 4. 77 Marie Lavigne ''The Economics of Transition - From Socialist Econonty to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), "Koha ditore ”, 2002, Prishtinë , faqe 4. 78 Marie Lavigne "The Economics of Transition - From Socialist Econonty to Market Economy" (Ekonomia e Transicionil - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), "Koha Ditore ", 2002, Prishlinë, faqe 4. 79 Grup autorësh: "Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Fornrer Soviet Union ", The World Bank, Wasltington, D.C., 2002, faqe 77. Në nenin 79 lë Ligjit rumun mbi privatizimin e kompanive komerciale, nr. 58/1991 përcak-tohet se nga dita e hyrjes në fuqi të këtij ligji nuk do të aplikohen dispozitat e nenit 23 nga paragrafi 2-8 te Ligjit nr. 15/1990 dhe dispozitat tjera lë cilat janë në kundërshtim me këtë ligj.

50

me themelimin e ndërmarrjeve të reja, me teknologji të re dhe me drejtues të rinj. Sido që të

jetë, faktet flasin se Hungaria është në rrugë të ndërtimit të një ekonomie efikase mbi parimet

e ekonomisë së tregut dhe se të ardhurat nga sektorët privatë po shënojnë rritje ndaj sektorit

shtetëror. Konsolidimi i institucioneve të tregut është njëra nga sfidat më të mëdha me të

cilën do të përballet ekonomia e Hungarisë në të ardhmen.

2.5. RUMANIA

Për dallim nga Çekia, Rusia e nga vendet e tjera procesi i privatizimit të ndërmarrjeve

shtetërore në Rumani ishte mjaft i ngadalshëm. Madje, sipas versionit të ekspertëve të Bankës

Botërore, si pasojë e mungesës së një privatizimi të shpejtë (rapid), Rumania edhe në vitin

2002 nuk i kishte privatizuar të gjitha ndërmarrjet e mesme. Një gjendje e tillë rezulton para

së gjithash nga fakti se me kornizën ligjore parashihej një afat mjaft i gjatë - shtatë vjet për

privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore.

Rumania është ndër vendet që, pas vitit 1990, ka rregulluar me shumë ligje çështjen e

privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore. Kështu, ajo nxjerr ligjin numër 15 mbi riorganizimin

e njësive ekonomike shtetërore në ndërmarrje autonome dhe shoqëri komerciale më 7 gusht

1990, me ç'gjë fillon ndërtimi i kornizës ligjore dhe institucionale për realizimin e reformave

të tregut në Rumani.

Në mbështetje të këtij ligji formohen ndërmarrje të reja autonome në sektorë

strategjikë të ekonomisë, të cilat dispononin lirisht pasurinë e tyre, por kontrolloheshin nga

shteti. Numri i këtyre ndërmarrjeve ishte i madh. Këtë e ilustron fakti se 47 për qind e pronës

shtetërore gjendej në duart e këtyre ndërmarrjeve. Pjesa tjetër e pronës së përgjithshme

shoqërore - 53 për qind, u përkiste ndërmarrjeve të tjera shtetërore të transformuara në

shoqëri komerciale. Një ligj tjetër, po ashtu i rëndësishëm, Ligji për privatizimin e kompanive

komerciale miratohet nga Parlamenti në vitin 1991. Në dhjetor të vitit 1990, Parlamenti i

Rumanisë nxjerr ligjin mbi shoqëritë komerciale me të cilin rregullohet funksionimi i

shoqërive komerciale me kapital shtetëror, privat dhe të huaj. Së fundi, në nëntor të vitit

1991, Parlamenti nxjerr edhe Ligjin mbi privatizimin e shoqërive komerciale me të cilin

rregullohet qartë procedura e privatizimit të më se 6.300 shoqërive komerciale në Rumani.

Me nxjerrjen e këtyre ligjeve, duke përfshirë këtu edhe aktet nënligjore të miratuara nga

qeveria, Rumania rrumbullakoi kornizën e domosdoshme ligjore, në bazë të së cilës

51

themelohen institucionet e rëndësishme për zbatimin e procedurës së privatizimit. Këtu,

pikësëpari. fjala është për pesë fonde të pronës private, një të pasurisë shtetërore dhe për

Agjencionin Nacional të Privatizimit.

Metodë dominante për privatizimin e ekonomisë rumune qe ankandi publik dhe

privatizimi masiv, me anë të shpërndarjes falas të aksioneve qytetarëve.

Periudhën e parë të privatizimit të ekonomisë rumune e karakterizojnë dy probleme

kryesore: një, struktura e pavolitshme ekonomike - industria e rëndë e bazuar në teknologji të

industrisë energjetike, e cila kërkonte kohë ca më të gjatë për privatizim dhe që paraqiste

vështirësi të ndryshme në këtë drejtim, dhe dy, prodhimtaria shënoi një rënie drastike, 40 për

qind në vitin 1992 krahasuar me vitin 1998, ndërkaq, shkalla e investimeve 38.3 për qind

ishte më e vogël në vitin 1991 dhe 1992, sesa në vitet e mëparshme. Inflacioni, ndërkaq,

kishte arritur shifrën treshe 244.5 për qind, që rezultoi një rënie të shpejtë të standardit jetësor

të qytetarëve.

Në vitin 1990 liberalizmi i çmimeve u ndoq po ashtu me ngritje të lartë të çmimeve.

Kjo zvogëloi në minimum kursimet e qytetarëve dhe potencialet e tyre për pjesëmarrje në

procesin e privatizimit.

Me kornizën ligjore parashiheshin tri faza të veçanta të privatizimit:

1. Transformimi i ndërmarrjeve shtetërore në shoqëri aksionare;

2. Shpërndarja falas qytetarëve e 30 për qind të kapitalit të ndërmarrjeve shtetërore

dhe

3. Shitja 70 për qind e kapitalit të ndërmarrjeve shtetërore.

Ligji për privatizimin rregullonte transformimin e ndërmarrjeve shtetërore në shoqëri

aksionare, mirëpo këtu shtrohet dilema: a do të thoshte kjo se transformimi i ndërmarrjeve

shtetërore në shoqëri aksionare mbi të cilat shteti ushtronte kontrollin, ishte alternativa më e

drejtë e privatizimit të këtyre ndërmarrjeve? Është vështirë të jepet një vlerësim preciz rreth

kësaj çështjeje, mirëpo është e vërtetë se praktikat e privatizimit në vendet e tjera socialiste e

kritikuan një metodologji të tillë, si formë e ruajtjes së elementeve të sistemit të kaluar të

qeverisjes. Së dyti, konceptin e privatizimit të pronës vështirë se mund ta quajmë me plot

gojën privatizim, sepse sistemi aksionar i punëtorëve, siç po realizohet, në masë të madhe

konservon marrëdhëniet e vjetra të sistemit socialist - pasi pronarët e rinj janë ish-udhëheqësit

e vjetër (punëtorët dhe drejtori), ndërsa pronarët e jashtëm, ata që sjellin kapitalin e ri, dijen,

organizimin dhe teknologjinë, mungojnë.80

80 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, fq. 345.

52

Nuk do mend se mungesa e kapitalit të freskët, aq i nevojshëm për ristrukturimin e

ndërmarrjeve shtetërore në fazat e fundit të privatizimit, që nuk mund ta sjellin në ndërmarrje

as punëtorët e as drejtori, mund të paraqitet si një pengesë e rëndësishme për gjenerimin e

secilës ekonomi në transicion.

Ndërkaq, për secilin qytetar madhor me banim në Rumani, fondet private të pasurisë

kishin për detyrë që të lëshojnë një certifikatë në emër të prurësit, në vlerën nominale të

caktuar në proporcion me kapitalin e secilit fond privat pasuror dhe numrin e qytetarëve që

gëzonin të drejtën për certifikatën e fondeve private të pasurisë. Deri në korrik të vitit 1993

qytetarëve u janë shpërndarë mbi 1.5 milionë certifikata. Nga ana tjetër, sipas dispozitave

ligjore, pronari i saj certifikatën mund ta përdorte për qëllime të ndryshme si: ta shiste të

drejtën e pronësisë së certifikatës, ta ndërronte sipas kushteve të tregut me aksione të çfarëdo

ndërmarrjeje dhe ta konvertonte të drejtën për certifikatë. Pesë fondet private pasurore kishin

për qëllim marrjen e masave për nxitjen dhe shpejtimin e privatizimit të ndërmarrjeve, si dhe

krijimin e kushteve pronarëve për shfrytëzimin e të drejtave nga certifikata.

Nga ana tjetër, fondi i pasurisë shtetërore, sipas nenit 48 të Ligjit mbi privatizimin,

kishte për detyrë shitjen e aksioneve me anë të ofertave në ankand publik për punëtorët dhe

udhëheqësit e ndërmarrjes me kushte të privilegjuara. Punëtorët dhe udhëheqësit mund të

blinin deri 10 për qind të aksioneve të ofruara në treg për një kohë të përkufizuar dhe me një

zbritje 10 për qind. Këtu, është me rëndësi të thuhet se me rastin e shitjes së aksioneve me

anë të ankandit publik, secili punëtor apo anëtar i kuadrit udhëheqës gëzonte të drejtën e

blerjes së aksioneve të ndërmarrjes, nëse ishte i gatshëm të paguante çmimin më të lartë të

ofruar në ankand publik nga ofertuesit të zbritur për 10 për qind dhe që i plotësonin edhe të

gjitha kushtet e tjera të shitjes. Punëtorëve dhe personelit udhëheqës, sipas dispozitave të

nenit 48, fondi pasuror shtetëror mund t'u ofronte edhe lehtësime të tjera lidhur me pagesën e

aksioneve. Kështu, ai mund t'u lejonte atyre pagesën me anë të kredisë, shtyrjen e afatit të

pagesës, pagesën me këste e kështu me radhë. Agjencioni nacional i privatizimit ishte e dety-

ruar që ta përgatiste listën e pasurisë së ndërmarrjeve që duheshin transformuar.

Programi i parë i privatizimit përfshinte 250 shoqëri komerciale të vogla me më pak

se 200 punëtorë. Nga materialet e publikuara konkludojmë se privatizimi i këtyre shoqërive

do të bëhej në bazë të shitjes së tërësishme apo të pjesërishme të shoqërive komerciale

punëtorëve apo udhëheqësve. Ato duhej, së pari, të miratonin planin e afarizmit me anë të të

cilit shoqëria do të vepronte në pesë vitet e ardhshme, e më pastaj të përgatisin planin e

53

shitjes dhe projektin e kontratës mbi shitjen.81 Të hyrat e realizuara nga shitja parashihej të

ndaheshin 30 për qind për fonde private në nivele të barabarta të pesë fondeve ekzistuese,

ndërsa 70 për qind për fondin në pronësi shtetërore.

Gjithashtu, në mbështetje të ligjit të privatizimit fondet gëzonin të drejtën e

mbikëqyrjes së shoqërive komerciale. Secili fond privat i pronësisë mbikëqyrte rreth 400

shoqëri të mesme komerciale, ndërsa fondi shtetëror i pasurisë kishte një numër m;. të madh

1000 - 1500 shoqëri të mëdha komerciale për privatizimin dhe ristrukturimin e të cilave

kërkohej kohë e gjatë, ndërsa problemet ishim të mëdha.

Rikthimi i tokave të nacionalizuara apo të marra në mënyrë të paligjshme është

rregulluar në mënyra të ndryshme në vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore. Për

shembull Çekia, qytetarëve të vet ua njihte të drejtën e kthimit të tokave të nacionalizuara apo

të marra në mënyrë të paligjshme që nga fundi i Luftës se Parë Botërore. Rumania, këtë të

drejtë ua njihte qytetarëve të vet në bazë të Liajit mbi tokat, të miratuar në shkurt të vitit 1991

dhe atë vetëm për pronat e marra pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore. Madhësia e

tokës që kthehej ishte përkufizuar në sipërfaqe prej 0.5 deri në 10 hektarë, varësisht nga

posedimi i tokës që kthehej dhe nga numri i personave pretendentë për fitimin e asaj toke.82

Duhet thënë se anëtarët e kooperativave bujqësore qenë të privilegjuar në rastin e

transformimit të kooperativave bujqësore. Kështu, nëse në vend të kooperativës formohej

shoqata e bujqve të lirë, atëherë shoqata e formuar gëzonte të drejtën e shfrytëzimit të

teknikës, të ndërtesave e të bagëtisë që i takonin ish-kooperativës.83

Sipas ligjit, një familje mund të blinte maksimalisht 100 ha, kurse sipërfaqja e një

ngastre që shitej nuk mund të ishte më e vogël se 10 ha në rrafshinë dhe 5 ha në vendet

kodrinore-malore. Do theksuar se këto përkufizime janë bërë në funksion të ruajtjes së

kushteve minimale për aplikimin e masave agroteknike dhe zhvillimin e komplekseve

bujqësore edhe në sektorin privat.

Mund të nxirret përfundimi se janë modeste rezultatet që Rumania i arriti deri më tani

në transformimin e pronës shtetërore në pronë private dhe në realizimin e reformave të

ekonomisë së tregut. Shkaku kryesor sipas Doch-it, kryetar i Agjencionit Nacional Rumun të

Privatizimit, qëndron në interesimin për ruajtjen e pushtetit të partisë në pushtet e jo për

privatizim, për çka për privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha nuk mund të flitej para shekullit

81 Grup azrtorësh: „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, Beograd, 1994, fq.111. 82 Po aty, fq. 112. Ligji mbi tokat. 83 Po aty, fq. 112.

54

XXI. Kësaj gjendjeje i ka kontribuar edhe korrupsioni, shkalla e ulët e mobilizimit të

investitorëve të huaj, varfëria e përmasave të gjera dhe mungesa e mjeteve të akumuluara për

blerjen e aksioneve nga qytetarët, por edhe korniza ligjore me të cilën përcaktohej një afat i

gjatë (shtatëvjeçar) për privatizimin e shoqërive komerciale. Mirëpo, me rezultate të mira

rumunët mund të krenohen vetëm në sektorin e privatizimit të banesave, ngase tani për tani

në duart e pronarëve privatë ndodhen mbi 4.900 milionë banesa shtetërore. Kjo shifër tregon

se tanimë privatizimi i banesave në Rumani ka përfunduar.

2.6. GJERMANIA LINDORE

Të gjitha analizat e privatizimit të ekonomisë së Gjermanisë Lindore çojnë pa

mëdyshje në një konkludim se koncepti i privatizimit të shpejtë fitoi përparësi të shumta

krahasuar me privatizimin gradual. Kjo gjë është plotësisht e kuptueshme, sepse transicioni

dhe privatizimi i ekonomisë zhvillohet në korrelacion me strategjinë e riintegrimit të dy

Gjermanive në dhjetor 1990. Shteti me ekonominë më të fuqishme në Evropë - Gjermania

Perëndimore, si financiarisht ashtu edhe praktikisht, me kuadër menaxherial dhe forma të

tjera, përkrahu pjesën e bashkuar të vendit në privatizimin dhe ristrukturimin e ekonomisë së

saj.

Si prioritete kryesore Agjencioni shtetëror i privatizimit - „Trenhandanstalt" (THA)

për transformimin e pronës shtetërore në pronë private përcaktoi: copëzimin e ndërmarrjeve

në tërësi më të vogla në bazë të aftësive të tyre konkurruese; ristrukturimin e ndërmarrjeve

me qëllim të rritjes së aftësive konkurruese dhe sigurimin e një punësimi produktiv. Për

realizimin e këtyre qëllimeve, Agjencioni Shtetëror i Privatizimit së pari bëri analizën

eksterne të aftësive të secilës ndërmarrje për mundësinë ë të vepruarit në kushtet e ekonomisë

së tregut, duke propozuar se çfarë duhet bërë lidhur me ngritjen e nivelit të prodhimit dhe

ristrukturimin, zvogëlimin e punësimit, futjen e teknologjive të reja e kështu me radhë.84

Kjo analizë vuri në pah se vetëm 70 për qind e ndërmarrjeve shtetërore kishin gjasa

reale për të mbijetuar në kushtet e ekonomisë së tregut pas një konsolidimi 2-3-vjeçar dhe

infuzionit financiar për arritjen e likuiditetit të plotë, kurse 30 për qind e ndërmarrjeve të

tjera, për shkak të paaftësive konkurruese, u propozua që të likuidoheshin. Për ndërmarrjet

me perspektivë, në saje të garancioneve të THA, bankat ofruan mundësi atraktive financiare

84 Grup autorësh „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekononzski institzrt, faqe 118.

55

përmes kredive me qëllim të ristrukturimit dhe modernizimit. Ristrukturimi i ndërmarrjeve

para shitjes është karakteristikë e procesit gjermanolindor të privatizimit, me që nuk ka

ndodhur në vendet e tjera në transicion. Arsyet pse Gjermania Lindore së pari dëshironte të

bënte ristrukturimin e ndërmarrjeve shtetërore qëndrojnë pikësëpari në rritjen e vlerës së

ndërmarrjeve për t'i shitur pastaj me çmime më të larta. Gati në të gjitha vendet, ristrukturimi

është bërë pas privatizimit, që ishte në kundërshtim me modelin „së pari ristrukturimi" të

„Treuhandanstalt" në Gjermaninë Lindore.85

Arsyet pse Gjermania Lindore u përcaktua për këtë model janë të qarta: ajo qysh në

korrik të vitit 1990 kishte hyrë në unionin monetar ekonomik me Gjermaninë Perëndimore,

me njërin nga shtetet e fuqishme të ekonomisë botërore. Interesi i saj para së gjithash, ishte

kthimi i efikasitetit të ekonomisë dhe përshtatja e strukturës së saj kushteve të tregut, ndërsa

në plan të dytë doli fatura e lartë e shpenzimeve që duhej paguar për shkak se procesi u mbyll

me humbje të mëdha. Rast më tipik është ai i Trenhandanstaltit të Gjermaninë, që e mbylli

aktivitetin (në fund të vitit 1994) me borxhe të akumuluara prej 270 miliardë markash gjer-

mane, që duheshin paguar nga buxheti federal gjerman, ndërsa të ardhurat nga shitja ishin

vetëm 53 miliardë.86

Shumë specialistë të kësaj fushe janë të mendimit se çmimi i bashkimit, që tani

paguan Gjermania, do të kompensohet shumëfish me forcimin e përgjithshëm të saj në bazë

të përparësive në projeksione afatgjata që .sjell ky integrim. Agjencioni Shtetëror THA, në

kushte shumë të volitshme, pa përfshirjen e shtetit në monitorimin e punës së saj, me një

autonomi e pavarësi të gjerë veprimi dhe me garanci se humbjet do të mbulohen nga buxheti i

shtetit, nëse ato do të krijoheshin, trashëgoi rreth 85 për qind të pronësisë së sektorit shtetëror

në ekonomi me gjithsej 4 milionë të punësuar dhe 40 për qind të fondit të tokës së vendet. Në

këto kushte ajo arriti suksese fantastike, ngase procesin e privatizimit e deklaroi të mbyllur

vetëm për 4 vjet të punës, pra atëherë kur disa vende postkomuniste si Bullgaria, Maqedonia,

Rumania, etj., akoma nuk kishin bërë kthesa rrënjësore në zbatimin e reformave të tregut dhe

ristrukturimin e ekonomive të tyre. Ky sukses i Agjencioni gjermano-lindor mbi privatizimin

vjen si rezultat i konceptit të transformimit të shpejtë të pronës shtetërore në pronë private, i

copëzimit të ndërmarrjeve në pjesë të vogla të konsoliduara për të vepruar në kushte të tregut,

si dhe ristrukturimit të ndërmarrjeve si parakusht për rritjen e konkurrencës dhe efikasitetit.

Me anë të kësaj metode, prej 8.500 ndërmarrjeve, duke i copëzuar në pjesë më të vogla, 85 Marie Lavigne, “The Economics of Transation From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e transicionil - nga ekonomia socialisle në ekonominë e tregut), Koha Ditore, gusht 2002 , Prishtinë, faqe 8. 86 Po aty, faqe 2.

56

numri i tyre u rrit në gjithsej 12.422 ndërmarrje, që llogaritet një sukses i madh, duke pasur

parasysh objektivin që nga ndërmarrjet e mëdha joprofitabile të veçohen e të ruhen pjesët që

mund të jenë konkurrente dhe të mbijetojnë në kushte të tregut, ndërsa pjesët e tjera të

likuidohen ose të shiten.

Për transformimin e pronës shtetërore në pronë private aj o përdori dy metoda

kryesore: likuidimin e ndërmarrjeve të pakonsoliduara për të vepruar në kushtet e tregut dhe

shitjen e pronës shtetërore, metoda këto që u treguan mjaft të suksesshme në rrethanat

specifike të ekonomisë. Me rastin e shitjes së ndërmarrjeve dhe caktimit të vlerave të saj

detyrimet për investime të reja dhe ruajtja e vendeve të punës ishin bazë për lehtësi të shumta.

Objektivat e tilla çuan drejt shitjes së ndërmarrjeve me çmime tepër të ulëta. Madje kishte

raste që ulja e çmimeve për shkak të garancioneve për vende pune dhe investime të reja të

jetë aq e madhe sa THA u mbetej borxh blerësve të ndërmarrjeve. Kjo flet se gjermanët

privatizimin nuk e mbështetën në interesa afatshkurta apo të çastit, por shkuan në ato

afatgjata dhe të ndërtimit të një ekonomie kombëtare me perspektivë dhe të qëndrueshme. Si

rezultat i privatizimit numri i të punësuarve në THA nga 4 milionë ra në 500 mijë, të hyrat

nga shitja kapnin shumën 40,6 miliardë DEM, vlera e detyrimeve lidhur me investimet e

ardhshme arriti në 173 miliardë DEM. Po në këtë mënyrë u fituan 1.5 milionë vende të reja

pune të garantuara. Në literaturën juridike vërehet mveshja e suksesit edhe infrastrukturës

juridike, që ishte e një niveli të lartë, ngase u zbatua në tërësi korniza ligjore gjermano-

perëndimore, sistem ky solid juridik me institucione të ndërtuara. Në suksesin e përgjithshëm

ndikuan edhe skemat e rikualifikimit të fuqisë punëtore dhe të dijes së lartë të menaxhmentit

dhe të marketingut. Por, vendimtare në arritjen e këtij suksesi ishte ndihma financiare,

teknike dhe profesionale që Gjermania Perëndimore i dha këtij vendi, duke bërë të mundur

kështu që transicioni dhe procesi i privatizimin në Gjermaninë Lindore të mbylleshin brenda

afatit rekord prej 4 vjetësh. Kusht tjetër favorizues për kalim të shpejtë të Gjermanisë Lindore

në kapitalizëm qe fakti se konkurrenca e lirë dhe liberalizimi i ekonomisë nuk qe vështirë të

realizoheshin në tregjet e mëdha të Gjermanisë Perëndimore.

2.7. BULLGARIA

Përplasjet e dy partive më të mëdha politike bullgare: BSP - Partisë Socialiste

Bullgare dhe UDF - Lidhjes së Forcave Demokratike rreth konceptit të privatizimit ishin të

57

ashpra dhe kontraproduktive. Sipas njërit koncept, procesi i privatizimit duhej zhvilluar nën

kontrollin e rreptë të shtetit, përkatësisht të qeverisë prej inciativës për privatizimin e deri në

mbarimin e tij, ndërsa, sipas konceptit të dytë, ndërmarrjet shtetërore duhej të

transformoheshin në shoqëri aksionare, me çka punëtorët do të kishin privilegje të shumta.

Rreth këtyre dy koncepteve u humb shumë kohë dhe u zhvilluan debate të shumta prej vitit

1989. Ligji mbi transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore dhe

komunale ishte kompromis i këtyre dy koncepteve. E gjithë kjo shkaktoi një ngecje në

realizimin e procesit të transicionit e të privatizimit të ekonomisë. Bullgaria, Kroacia dhe

Rumania kanë ende një numër të madh ndërmarrjesh të mesme të paprivatizuara dhe

privatizimi i tyre duhet të zbatohet, sipas metodës transparente dhe konkurruese, rast për rast,

duke i mobilizuar investitorët të huaj.87

Ligji mbi transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore dhe

komunale rreth të cilit u zhvilluan debate të nxehta në Parlamentin bullgar u miratua me një

vonesë shumë të madhe, madje më 23 prill 1992, atëherë kur vendet e tjera postkomuniste

thuajse kishin rrumbullakësuar kornizën ligjore të privatizimit. Një nga veçoritë e këtij ligji, e

cila nuk mund të haset edhe në ligjet e vendeve të tjera, është zbatimi i privatizimit në bazë të

programeve të miratuara njëvjeçare. Këto programe i përpilonte Agjencioni për privatizim në

përputhje me strategjinë e përgjithshme të privatizimit të vendit. Këto programe njëvjeçare

pastaj duheshin miratuar nga qeveria dhe siç parashihej me nenin 2 të ligjit për to do të

debatonte edhe Kuvendi Popullor. Nga përmbajtja e programeve del se ato përmbanin

objektivat themelore të privatizimit për vitin që parashihej të realizoheshin, duke përfshirë

këtu një numër minimal të ndërmarrjeve e të sektorëve me përparësi privatizimi. Ndarja në

vite e procesit të privatizimit shpreh mosgatishmërinë e organeve shtetërore bullgare për

qasje gjithëpërfshirëse të privatizimit dhe për ndërtimin e institucioneve të ekonomisë së

tregut.

Shteti kërkonte të ushtronte mbikëqyrje të madhe mbi çdo lloj privatizimi, ndërsa

procedura administrative e privatizimit ishte e stërngarkuar dhe e ndërlikuar. Gati për çdo

privatizim debatohej gjerësisht, madje shumë më tepër rreth asaj se kush dhe sa është

„pasuruar", sesa rreth asaj se sa dikush ka kontribuar drejt efikasitetit të ekonomisë bullgare,

të aktiviteteve të përgjithshme ekonomike dhe të punësimit.88 Popullsia nuk dispononte sasi

të mjaftueshme parashë për pjesëmarrje serioze në procesin e privatizimit, ndërsa investitorët

87 Grup autorësh „Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Union", The World Bank, Washington, D.C., 2002, faqe 80. 88 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski inslitut, faqe 104.

58

e huaj ishin mjaft të rezervuar, para së gjithash për shkak të situatës jostabile politike, që

mbretëronte në regjionin e gjerë të Ballkanit.89

Investimet e huaja sigurisht që nuk janë zgjidhje për të arritur një privatizim të plotë,90

por janë promotorë për modernizimin dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve.91

Bullgaria, që në vitet tetëdhjeta kishte krijuar një kornizë legale për investimet e

huaja, por në fazën e trasicionit nuk ia doli të jetë atraktive për investitorët e huaj.

Programi i privatizimit i vitit 1993 megjithëse lë anash një numër të madh të

sektorëve strategjikë si industrinë e naftës, energjetikën, xehetarinë etj., ai prapëseprapë ishte

më voluminoz dhe përfshinte më shumë sektorë sesa programi pararendës. Ky program së

pari përbënte strategjinë kryesore: zvogëlimin e vëllimit të sektorëve shtetërorë, mobilizimin

e kapitalit të huaj dhe integrimin e Bullgarisë në ekonominë evropiane dhe botërore,

sigurimin e të ardhurave për buxhet dhe fonde sociale, ristrukturimin e ekonomisë nëpërmjet

privatizimit, formimin e tregut të kapitalit dhe të institucioneve të reja financiare, ruajtjen e

vendeve të punës dhe shtimin e punësimit, mbrojtjen e ambientit dhe të hapësirave publike,

pastaj përkufizon sektorët me prioritet privatizimi.92 Këtu, para së gjithash përmenden

industria ushqimore dhe ajo e tekstilit, komunikacioni tokësor e ajror, turizmi, ndërtimtaria,

posttelegraftelefonia dhe sektorë të tjerë të rëndësishëm.

Në fakt ndërlikueshmëria e procedurës së privatizimit merr rëndësinë e një problemi

vendimtar, sidomos kur është fjala për transformimin e ndërmarrjeve shtetërore dhe

komunale, sepse ligji mbi privatizimin parashikonte katër organe të ndryshme shtetërore të

autorizuara për zbatimin e privatizimit të ndërmarrjeve. Sipas nenit 3 të këtij ligji, së pari,

Këshilli Komunal autorizohej për privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi komunale; së dyti,

ministritë e degëve për privatizimin e ndërmarrjeve, kur vlera kontabël e mjeteve themelore e

të cilave nuk kalonte shumën prej 10 milionë levësh; së treti. Agjencioni i privatizimit

ngarkohej për privatizimin e ndërmarrjeve. kur vlera kontabël e të cilave sillej prej 10-200

milionë levë, dhe së katërti. Agjencioni i privatizimit autorizohej prej qeverisë për

privatizimin e ndërmarrjeve, kur vlera kontabël e të cilave kalonte shumën prej 200 milionë

levë. Në kuadër të kësaj vetvetiu shtrohet pyetja logjike se çfarë do të ndodhë me privatizimin

89 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski instilul, faqe 102. 90 Marie Lavigne: „The Economices of Transitions - Fiom Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e transicioni - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut) "Koha ditore ", gusht 2002, faqe 6. 91 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 98. 92 Marie Lavigne: „The Economices of Transitions - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e transicioni - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut) "Koha ditore", gusht 2002, faqe 10. Ligji mbi transformimin dhe privalizimin e ndërmarrjeve shtetërore dhe komunale është miratuar në Kuvendin bullgar, më 23 prill 1992. Ky ligj përbëhet nga 6 kaptina dhe 33 nene.

59

e ndërmarrjeve që do të privatizoheshin vetëm me autorizim të qeverisë nga Agjencioni për

privatizim, nëse dhënia e autorizimit për fillimin e privatizimit do të zvarritej? Përgjigja është

e thjeshtë: privatizimi në Bullgari do të zgjaste më tepër sesa mund të parashikohej në

fillimin e vet. Ose, pyetja tjetër: a është në funksion të realizimit efikas të privatizimit autori-

zimi i organeve të ndryshme shtetërore për zbatimin e procesit të privatizimit të ndërmarrjeve

të ndryshme? Gjykuar sipas rezultateve të deritashme, mund të konkludohet se korniza ligjore

bullgare ishte e pakompletuar, ndërsa zgjidhjet teknike ligjore ishin joadekuate në situata të

ndryshme të privatizimit. Pa mëdyshje këto nuk ishin në interes të efikasitetit të privatizimit,

ristruktuimit të ekonomisë dhe ndërtimit të instrumenteve të ekonomisë së tregut.

Megjithatë, Ligji i privatizimit parashikonte mjaft privilegje për punëtorët në

ndërmarrjet që privatizoheshin me qëllim të mobilizimit për një përfshirje më të gjere në

procesin e privatizimit. Këto janë më kryesoret:

- punëtorët e punësuar në ndërmarrje gëzonin privilegje me rastin

e blerjes së aksioneve në qoftë se kish punuar aty së paku dy vjet para shpalljes së vendimit

për privatizimin e ndërmarrjes;

- gëzonin privilegje punëtorët të cilët kishin ndërprerë marrëdhënien e punës më pak

se pesë vjet nga dita e shpalljes së vendimit, nëse nuk ishin dënuar në aspektin disiplinor ose

për delikte ekonomike;

- së fundi, gëzonin privilegje edhe pensionistët e pensionuar jo më herët se dhjetë vjet

nga shpallja e vendimit të privatizimit të ndërmarrjes;

- personat që kishin të drejtë në preferenca mund të blenin 20 për qind të aksioneve të

ndërmarrjes me ulje çmimi deri në pesëdhjetë për qind. Kjo ulje e çmimit, para së gjithash,

varej nga kohëzgjatja e praktikës në punë dhe sillej rreth 8-12 të ardhura personale të

indeksuara në rritjen e inflacionit.

Së këndejmi, një problem i vështirë, por i pashmangshëm për privatizimin e

ndërmarrjeve shtetërore dhe komunale, si edhe në vendet e tjera, është çështja e vlerësimit të

kapitalit të ndërmarrjeve. Vlerësimi i këtij kapitali, sipas nenit 16 të këtij ligji, do të bëhej nga

ekspertë të huaj apo vendorë të pajisur me licencë nga Agjencioni i privatizimit. Ky ligj ka

precizuar edhe metodat e vlerësimit të kapitalit, siç janë:

- vlera neto aktive (metoda e substancës);

- rrjedha e të hollave diskonte (metoda e bartjes);

- multiplikatori i tregut ose vlerësimi në bazë të krahasimit;

- metodat që përdoreshin edhe në vendet e tjera;

60

- kombinimi i metodave të përmendura - vlerësimi i vlerës së

kapitalit të ndërmarrjes duhej të bëhej së paku me anë të dy metodave.

Në Bullgari me të ardhurat e shitjes së ndërmarrjeve shtetërore dhe komunale po ashtu

janë formuar këto fonde:

Fondi për mbulimin e shpenzimeve të privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore;

Fondi i përbashkët me nivel 20 për qind të të gjitha të ardhurave (me të cilat sigurohen

mjete për sigurim social, për kompensimin e ish-pronarëve dhe për pjesëmarrjen e qytetarëve

bullgarë në privatizim);

Fondi për sigurimin social në nivel prej 30 për qind të të gjitha të ardhurave;

Fondi për zhvillimin e bujqësisë në nivelin prej 10 për qind të të gjitha të ardhurave;

Pjesa e mbetur e të ardhurave do të shfrytëzohej në përputhje me planin vjetor të

privatizimit, ndërsa një pjesë e tyre ishte paraparë për Fondin shtetëror të zhvillimit dhe

rindërtimit;

Të ardhurat nga shitja e ndërmarrjeve komunale shpërndahen sipas skemave të njëjta,

përveç 50 për qind të të ardhurave të përgjithshme që shkojnë në fondin special, e të cilat

komuna i shfrytëzonte për mbulimin e shpenzimeve të ndërmarrjeve komunale për investime

të reja.

Bullgaria iu qas kthimit të pasurisë ish-pronarëve, të cilëve u ishte marrë pasuria në

mënyrë të paligjshme nga pushteti komunist. Me këtë shteti dëshironte të bënte kompensimin

e pronarëve të shpronësuar arbitrarisht. Mirëpo, realizimi i kësaj të drejte doli punë e vështirë.

Duhej të identifikoheshin ish-pronarët shumica e të cilëve ishin ose të vdekur ose kishin

emigruar jashtë vendit. Por edhe kur një qytetar apo një ish-pronar ende i gjallë paraqitej që

t'i kthehej prona, identifikimi mund të sillte probleme të reja, veçanërisht nëse për po të

njëjtat asete paraqiteshin disa persona që kërkonin të njëjtën pronë.93

Mirëpo, këtu nuk do të shprehen konsideratat e barazisë, sepse kjo e drejtë nuk do f u

takojë të gjithë qytetarëve bullgarë, pasi Ligji i pronës bashkë me disa ligje të tjera në raste të

veçanta parashihte përkufizime rreth shfrytëzimit të kësaj të drejte. Kjo do të thotë se disa

qytetarëve u mohohej realizimi i kësaj të drejte që në start. Me nenin 18 të Ligjit mbi

transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore dhe komunale thuhet se

ish-pronarëve të pasurive të nacionalizuara në periudhën prej 1946-1951, e drejta e pronës

dhe prona e marrë nga shteti me akte të kundërligjshme do t'u kthehet ose do t'u kompensohet

me anë të pagesës apo me aksione në çfarëdo partneriteti që formohet në ndërmarrje. Këtë të

93 Po aty, faqe 10.

61

drejtë do ta gëzojnë vetëm qytetarët bullgarë të cilëve u është nacionalizuar pasuria me statut,

me dekret dhe me ligjet e Këshillit të Ministrave, por jo edhe me ligjet e tjera. Ky fakt flet se

jo të gjithë qytetarët bullgarë janë vënë në pozitë të njëjtë para ligjit, për sa i përket realizimit

të drejtës së rikthimit të pasurisë.

Ndërkaq, sipas nenit 19 të këtij ligji, ndërmarrjet në pronësi shtetërore, së pari duhej

të transformoheshin në subjekte partneriteti. Aksionet të cilat i posedonte shteti dhe organet

komunale për ndërmarrjet e transformuara, doemos do të nxirreshin në shitje në afatin prej

pesë vjetësh nga dita e regjistrimit të partneritetit të ndërmarrjeve. Qeveria bullgare në vitin

1993 tentoi disa herë të përmirësonte rezultatet e privatizimit me metodën e privatizimit

masiv. Plani i privatizimit masiv, ç' është e vërteta, parashihte privatizimin e 500

ndërmarrjeve të vogla e të mëdha, vlera e përgjithshme e të cilave sillej rreth 180 miliardë

levë. Secili qytetar madhor i cili ishte i gatshëm të merrte pjesë në programin e privatizimi

masiv do të fitonte nga shteti bonon në formë të kredisë, në shumën prej 30 mijë leva me anë

të të cilit ka mundur të blinte aksione vetëm në një ndërmarrje ose vetëm në një kompani

holdingu.94 Kredinë ka qenë i detyruar që ta kthejë në gjashte këste të barabarta, në periudhën

prej 1995-2005 me kamatë prej 5 për qind.95

Edhe programi i privatizimit masiv nuk i inkurajoi qytetarët për pjesëmarrje në masë

të madhe. edhe pse kishin mundësi zgjedhjeje të dy varianteve. Njëri variant ishte pjesëmarrja

në grup prej 25-30 ndërmarrjeve, ku rolin e holdingut do ta merrte banka dhe varianti i dytë,

pjesëmarrja në privatizim të drejtpërdrejtë të vetëm një ndërmarrjeje. Në një situatë të tillë,

qeveria parashikonte privilegje për ata që ishin të gatshëm të përfshiheshin në këtë plan të

privatizimit, por as këto nuk dhanë rezultate të pritura dhe numri i pjesëmarrësve në

privatizim rritej me temp të ngadalësuar.

Në fakt, shumë shkaqe ndikuan në sukseset modeste të privatizimit të ekonomisë

bullgare. Mendojmë se përzierja e politikës në transformimin e ndërmarrjeve shtetërore

komunale dhe mosgatishmëria për ndryshimin e status quos ishte një prej shkaqeve kryesore

të zvarritjes së privatizimit në Bullgari. E metë tjetër, po ashtu, ishte paraqitja e formës

joinstitucionale e privatizimit, si privatizimi „ilegal", i cili ishte i parregulluar me normativë

ligjore dhe me praktikat e privatizimit. Privatizimi joinstitucional mundësoi para së gjithash

që ish-nomenklatura komuniste të formojë koalicion antireformë në bashkëpunim me

menaxherët e ndërmarrjeve, për ta penguar privatizimin institucional dhe për ta shfrytëzuar

94 Grup autorësh: „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski lstitut, faqe 101. 95 Po aty, faqe 101.

62

për interesa të vetat.

Privatizimi masiv i menduar në fillim nuk dha rezultatet e pritura, sepse sistemi i

shitjes së ndërmarrjeve duke i bashkuar ndërmarrjet që vepronin me humbje me ato që

punonin me fitim, po ashtu, doli llogari e pasaktë, ngase mungonte mobilizimi i investitorëve

të huaj dhe vendorë për t'i blerë ndërmarrjet „që prodhonin humbje". Me fjalë të tjera koncep-

ti bullgar i privatizimit nxori në sipërfaqe papërgjegjësinë e shtetit lidhur me qasjen e zbatimit

të reformave të tregut. Duke tentuar të ushtrojë kontroll mbi çdo segment të privatizuar të

ndërmarrjes edhe vetë shteti i kontribuoi zhvillimit të ngadalshëm të procesit të privatizimit.

Megjithëkëtë, analizat tregojnë se në disa sektorë janë shënuar rezultate pozitive, sidomos në

privatizimin e imtë. Mbi 90 për qind të banesave kanë kaluar në duart e pronarëve privatë

gjatë vitit 1991 dhe 1992. Sektori privat është rritur dukshëm në saje të themelimit të

ndërmarrjeve të reja, si alternativë e ndërmarrjeve shtetërore ende të paprivatizuara, që janë

garanci për ndërtimin e ekonomisë së tregut. Sipas burimeve më të reja, Bullgaria edhe gjatë

vitit 2004 e tutje do të përballet me privatizimin e ndërmarrjeve nga sektori i prodhimtarisë

dhe shpërndarjes së energjisë elektrike, ndërmarrjen për shpërndarjen e gasit natyral,

hekurudhën shtetërore, kompaninë e re ajrore kombëtare, industrinë e duhanit dhe

telekomunikacionin. Portet, aeroportet, rrugët, uji dhe sistemi i kanalizimit akoma janë

ekskluzivisht pronë e shtetit dhe udhëhiqen nga shteti.

2.8. ÇEKIA DHE SLLOVAKIA

Çekosllovakia, duke përfituar nga përvojat e shteteve në transicion, privatizimit iu qas

me metoda të shpejta. Si hap shumë të rëndësishëm, siç vlerësojnë analistët, ajo liberalizoi

çmimet deri në 95 për qind, qysh në fillim të realizimit të reformave të tregut. Në dy muajt e

parë, si pasojë e liberalizimit të çmimeve, u bë ngritja e çmimeve në përgjithësi, shkalla e

punësimit shënoi një rënie maksimale prej 6 në 9 për qind, kurse prodhimtaria shoqërore 15,9 për

qind. Mirëpo, këta parametra ekonomikë shënuan një përmirësim të dukshëm shumë shpejt, ngase

në gjysmën e dytë të vitit 1992 prodhimtaria filloi trendet pozitive, ndërsa shkalla e punësimit u

zvogëlua deri në 3 për qind në vitin 1993. Edhe çmimet u stabilizuan vetëm dy muaj pas

liberalizimit të tyre.

Mund të themi se stabilizimi i faktorëve ekonomikë vjen si rezultat i zbatimit të sistemit

të privatizimit masiv, të bazuar në letra me vlerë. Ky sistem gjeti një përkrahje të gjerë te

qytetarët, ngase nuk lejonte mundësi për vonesa si në vendet e tjera në transicion përkitazi me

shitjen e pronës shtetërore dhe me përpjekjet për ristrukturimin e ndërmarrjeve, para se ato të

63

përgatiteshin për privatizim. Në Çekosllovaki, në fillim të reformave, shkalla e prodhimtarisë në

sektorin shtetëror sillej rreth 97 për qind. Në Evropë, pos Shqipërisë, ajo llogaritej një ndër

vendet me shkallë më të lartë të pjesëmarrjes së pronësisë shtetërore në ekonomi. Një trans-

formim i shpejtë dhe masiv ishte i nevojshëm për të krijuar pronarë të rinj të cilët do t'i shpienin

më tutje reformat e tregut.96

Çekosllovakia nuk ndoqi shembullin e Zambisë, ku, sipas një analize të Qendrës për

Ndërmarrje Private Ndërkombëtare (CIPE), përparimi në privatizim ka qenë i ngadalshëm

kryesisht për shkak të një strategjie origjinale të privatizimit e cila më shumë e vinte theksin në

reformimin dhe strukturimin e ndërmarrjeve shoqërore sesa në një transformim real të pronësisë.

Shumica e këtyre ndërmarrjeve rezultuan humbje në të ardhura dhe u mbajtën në këmbë në saje të

subvencioneve të drejtpërdrejta të shtetit, duke treguar një deficit të jashtëzakonshëm buxhetor

dhe duke penguar sektorin privat që të hynte në kapitalin vendor.97

Alternativë e vetme për rritjen e efikasitetit ekonomik dhe për realizimin e reformave të

gjithëmbarshme të tregut, në kushtet specifike të ekonomikë së Çekosllovakisë qe transformimi i

shpejtë i ndërmarrjeve me kapital shtetëror në ndërmarrje private, sepse ngadhënjeu bindja se

ekskluzivisht me pronën private mund të ndërtohet ekonomia private, ndërsa qasjet parciale, me

kalimin e kohës, vështirë se mund të sjellin efikasitet, madje edhe në periudha afatmesme.98

Zgjidhja e metodave adekuate të privatizimit ishte një problem i rëndësishëm. Çekët dhe

sllovakët të parët vërejtën mundësinë e privatizimit të shpejtë me anë të shpërndarjes së letrave

me vlerë gjithë shtetasve të tyre. Në këtë kuptim, me dispozitat e nenit 22 të Ligjit mbi kushtet

e bartjes së pronës shtetërore në persona të tjerë, miratuar më 26 shkurt 1991, çdo shtetasi i

garantohej e drejta e marrjes së një çeku, me anë të të cilit ai do të mund të realizonte të

drejtën e blerjes së aksioneve të destinuara për shitje me vauçerë. Çeku kishte vlerën 1000

pikë të shumës së investuar për një taksë regjistrimi prej 1000 koronash (rreth 25 për qind të

pagës mesatare mujore).

Si kontigjentë të parë për t' i privatizuar me anë të letrave me vlerë qeveria zgjodhi

1.491 ndërmarrje të mëdha dhe procesi do të vazhdonte aq runde sa do të ishte e nevojshme

për evadimin e aksioneve.99 Vlera kontabël e ndërmarrjeve sillej rreth 17.3 miliardë dollarë.

96 Grup autorësh: Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Union ", The World Bank, Washington, D.C.. 2002, faqe 7.5. 97 Kumtesa mbi begatinë - Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, faqe 13. 98 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonornski institut, faqe 82. 99 Grup autorësh: „Kumtesat mbi begatinë. Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Center of tnternational Private Enterprise, Vjenë, faqe 17. Ligji mbi kushtet e bartjes së pronësisë shtetërore në persona të tjerë, 26 shkurt 1991. Në nenin 22 të këtij ligji përcaktohet se vauçeri është letër me vlerë në emër dhe mundëson të drejtën e blerjes së aksioneve të përcaktuara për shitje me vauçerë.

64

Nga kjo vlerë, 11.3 miliardë dollarë ishin planifikuar për shpërndarje pa pagesë. Rundi i parë

ishtë mjaft i suksesshëm, sepse 291 ndërmarrje i shitën të gjitha aksionet e ofruara dhe u

privatizuan plotësisht, ndërsa mbi 600 të tjera i shitën mbi 90 për qind të aksioneve. Këta

tregues flasin për suksesin e madh të kësaj metode për privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore.

Shitja e aksioneve me letra me vlerë u zhvillua në pesë runde, ndërsa çmimet e

aksioneve i vendoste Ministria e Privatizimit. Pas rundit të parë, çmimin e aksioneve e

vendoste oferta dhe kërkesa. Çmimet uleshin nëse oferta ishte më e vogël se kërkesa dhe

anasjelltas. Për vauçerë nga ana• e qytetarëve mbretëronte një interesim i madh ngase ata

kishin mundësi të zgjidhnin aksionet e ndërmarrjeve që dëshironin t'i blinin. Kjo do të thotë

se ata mund të blinin aksionet e secilës ndërmarrje që dëshironin sipas kësaj metode të

privatizimit. Interesimi ishte i madh sidomos kur ishte fjala për aksionet e ndërmarrjeve

fitimprurëse. Me shitjen e aksioneve u transformuan shumë ndërmarrje shtetërore duke kaluar

në duart e miliona pronarëve privatë. Shteti u përkujdes edhe për përfaqësim të drejtë

republikan të ndërmarrjeve në raport me numrin e vauçerëve të emetuar, për të mos prishur

baraspeshën dhe marrëdhëniet ndërnacionale, kështu që raporti çek dhe sllovak ishte 2.29:1,

si te vlera kontabël e ndërmarrjes, e cila ishte e përfshirë me privatizimin e vauçerëve, si dhe

tek emetimi i vauçerëve.100 Formimi i mbi 400 fondeve të privatizimit, procesit të privatizimit

i dha një impuls të ri sepse u lehtësua puna rreth formimit të tregut të kapitalit. Letra me

vlerë-vauçerë mund të bartej vetëm në pasardhës, ndërsa përdorimi i saj afatizohej në kohë të

caktuar.

Më 1 janar 1993, Çekosllovakia ndahet në dy shtete sovrane - në Çeki dhe Sllovaki.

Këto dy shtete, tani sovrane, vazhdojnë procesin e privatizimit me metoda të kombinuara dhe

rrugën e ndërtimit të ekonomive të tyre kombëtare mbi bazat e ekonomisë së tregut. Lidhja e

ngushtë e marrëdhënieve ekonomike si dhe numri i madh i aksionarëve të një shtet ne shtetin

tjetër ka ndikuar që këto shtete të nxjerrin ligje për sigurimin e investimeve të huaja dhe që të

intensifikojnë marrëdhëniet ekonomike. Meqë fazën e parë të privatizimit të ekonomisë këto

dy shtete e kanë realizuar me ligj dhe me metoda të përbashkëta, duke filluar që nga viti

1991, në këtë punim privatizimin e ekonomive të tyre e kemi studiuar në mënyrë të

përbashkët, duke qenë se studimi veç e veç, ishte i pamundur, për shkak të të dhënave të

përbashkëta të përpunuara dhe për shkak të metodave identike të përdorura gjatë privatizimit

Kontigjenti i dytë në Çeki përfshinte 770 ndërmarrje, vlera e të cilave sillej rreth 145

miliardë kruna, pra jo në dollarë si më parë. Faktet flasin se këtë fazë e karakterizoi një

100 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 83.

65

shkallë e lartë e efikasitetit, që ilustrohet me pjesëmarrjen e 6 milionë qytetareve ose 19 për

qind e numrit të përgjithshëm të atyre që kishin të drejtën e aksioneve. Kanë mundur të

binden edhe skeptikët se vauçerët mund të zgjidhin shumë probleme të rënda të privatizimit

me metodat klasike. Avantazhet e kësaj metode janë të shumta dhe të rëndësishme: shpejtësia

e privatizimit të pjesës më të madhe të pronës shoqërore-shtetërore, zgjidh problemin e fuqisë

blerëse te qytetarët dhe te sektori privat; pjesëmarrja e një numri të qytetarëve në procesin e

formimit të shoqërive të reja; dispersioni i gjerë i pronësisë; drejtësia; mungesa e problemeve

teknike të theksuara në vlerësimin e çmimit të ndërmarrjes: krijimi i investitorëve

investicionalë të cilët sigurojnë koncentrimin e pronësisë së nevojshme për menaxhim të

suksesshëm të ndërmarrjeve me vullnetin e palëve dhe të ndërmarrësve, e jo me vendim të

shtetit.101

Privatizimi me letra me vlerë. megjithatë, i ka të metat e veta. Për këtë shkak ai qe në

fokus të kritikave të ekspertëve të Bankës Botërore. Vërejtja kryesore lidhej me mungesën e

një kornize të mirëfilltë ligjore dhe të parregullsive. Preferencat e ndërmarrjeve të

privatizuara të Çekisë dhe Sllovakisë me anë të metodës vauçerë masivë, kanë qenë

dëshpëruese për tri arsye: e para, disa fonde investuese nuk kanë pasur resurse dhe aftësi për

të menaxhuar ristrukturimin e ndërmarrjeve; e dyta, shumë pak është bërë për miratimin e një

kornize ligjore adekuate që do të mundësonte qeverisjen e ndërmarrjeve, fondeve investive

dhe aktivitetin e tregjeve të kapitalit, veçanërisht në mbrojtjen e të drejtave të menaxherëve

dhe punëtorëve; e treta, aktiviteti i kreditorëve ka qenë i dobët, për shkak të vonesave rreth

privatizimit të bankave të mëdha josolvente dhe mungesës së rregullativës përkatëse ligjore

mbi aktivitetin e tyre.102

Sado që mund të jenë reale e të qëndrueshme vërejtjet e ekspertëve botërorë, kryesorja

është se Çekia dhe Sllovakia arritën suksese të kënaqshme në privatizimin e ekonomive

kombëtare dhe në rritjen e efikasitetit ekonomik. Në suksesin përfundimtar, pos metodës së

letrave me vlerë-vauçerë të privatizimit, ndikuan edhe metodat e tjera si, shitja e

drejtpërdrejtë blerësve të njohur që më parë përmes ankandit publik, etj. Shumëllojshmëria e

metodave të përdorura përfaqësoi një përkrahje të gjerë të shtresave që blenë aksione dhe u

shndërruan në një klasë disamilionëshe pronarësh.

Analizat tregojnë se bankat dhe fondet investive private, pas përballimit të

problemeve fillestare organizative kanë qenë efikase. Ato i dhanë një kontribut të

101 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Fkonomski institut, faqe 81. 102 Grup autorësh: „Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Union ", The World Bank, Washington, D.C., 2002, faqe 76.

66

rëndësishëm procesit të gjithëmbarshëm të privatizimit, për ç'arsye u shprehën pozitivisht

institucionet e rëndësishme financiare perëndimore posaçërisht për ristrukturimin e ndërmarr-

jeve.

Dhe, në fund, duhet përmendur se Çekia dhe Sllovakia pranuan të drejtën e ristituimit

të pronave për ish-pronarët. Çekosllovakia ka qenë i vetmi vend që ka ofruar kompensim

fizik për asetet industriale, përveç atyre në tokë dhe shtëpi, të nacionalizuara pas shkurtit

1948.103 Një debat i nxehtë qe nxitur, megjithatë, mes shtetit dhe kishës, sepse me dispozitat e

nenit 3 të Ligjit mbi kushtet e bartjes së pronës shtetërore mbi persona të tjerë nuk parashihej

detyrimi i kthimit të pronësisë edhe institucioneve, pra as kishave. Në rastin e

Çekosllovakisë, për herë të parë çështja e kthimit apo kompensimit të pronave merr karakter

ndërshtetëror. Doli se gjermanët dhe hebrenjtë janë të diskriminuar për shkak se

Çekoslovakia nuk e kishte rregulluar çështjen e kthimit të pronave të nacionalizuara në

Sudetenland para ardhjes në pushtet të regjimit komunist, më 1945. Bisedimet ndërshtetërore

çeko-gjermane dhanë si përfundim njohjen e të drejtës së kompensimit për gjermanët në

pronat e nacionalizuara para Luftës së Dytë Botërore nga regjimi jokomunist.

Në fund të fundit mund të themi se metoda e letrave me vlerë vauçerë e privatizimit,

sikurse edhe koncepti i shpejtë i privatizimit, gjykuar sipas rezultateve të arritura, përkundër

disa të metave në fillim përkitazi me josolvencën dhe mungesën e resurseve të fondeve

investive, që u evituan shpejt, u treguan të suksesshme. Që të dyja shtetet, pjesën dërrmuese

të pronës shtetërore e transformuan relativisht shpejt duke e kaluar në duart e pronarëve

privatë, duke krijuar një klasë të re shumëmilionëshe pronarësh, të cilët kishin të drejta e

detyra lidhur me pronën e tyre private. Në këtë mënyrë u krijuan tregje të kapitalit në saje të

ngritjes së efikasitetit të fondeve investive private në fazat e mëvonshme të privatizimit.

Ristrukturimi i bankave u bë përmes sanimit, duke ua shitur një pjesë të kapitalit të huajve,

ndërsa pjesën e mbetur pronarëve vauçerë. Kjo mundësoi konsolidimin e sistemit bankar si

hallkë e rëndësishme në vargun e ndërtimit të institucioneve të ekonomisë së tregut.

Rreth 30 për qind të ndërmarrjeve të mëdha nuk janë privatizuar fare e as që ka filluar

procedura e privatizimit sipas analizave të publikuara shkencore. Kjo tregon se prona

shtetërore mund të bashkëjetojë në korrelacion me pronën private, nëse kjo e fundit është

dominante.

103 Marie Lavigne "The Economics of Transition - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), “Koha ditore ", 2002, Prishtinë, faqe 2.

67

2.9. RUSIA

Që në fillim të procesit të privatizimit Rusia u ballafaqua me probleme të shumta e të

ndërlikuara. Punëtorët dhe menaxherët ishin të palëkundur në kërkesat e tyre për pjesëmarrje

aktive në procesin e privatizimit nga njëra anë, kurse qeveria insistonte për një pjesëmarrje sa

më të gjerë të investitorëve të huaj nga ana tjetër. Për shkak të gjendjes së vështirë në të cilat

ndodhej vendi, presionit të madh të punëtorëve dhe të menaxherëve, qeveria u detyrua të

lëshojë pe në favor të interesave të punëtorëve, duke u siguruar pjesëmarrje aktive dhe më

shumë të drejta në procesin e privatizimit. Rezultatet e kësaj u shprehen në programin

shtetëror të privatizimit më 1992, si kompromis: punëtorët fituan lehtësira me rastin e blerjes

së pronës shtetërore dhe mundësi të mbajtjes nën kontroll edhe të disa ndërmarrjeve të

mëdha, kurse, nga ana tjetër, u lejua bartja e plotë e aksioneve dhe vauçerëve në mënyrë që

nëpërmjet tregut sekondar të mundësohet ndryshimi i mëvonshëm i strukturës pronësore.104

Rusia ka qenë një vend unik për sa i përket numrit të madh të ndërmarrjeve që

duheshin privatizuar (rreth 25 mijë ndërmarrje të mesme dhe të mëdha) dhe rritjes së procesit

të zhvillimit të privatizimit spontan. Shitjet e ndërmarrjeve duheshin bërë në 89 rajone

përfshirë gjithë territorin e ndarë në 6 zona. Një qasje decentralizuese e sistematike e procesit

të privatizimit duhej zhvilluar nga thelbi, që nënkupton lirinë e ndërmarrjeve për inicimin dhe

zbatimin e procedurës së privatizimit në mënyrën më të përshtatshme, duke i respektuar

specifikat e secilës ndërmarrje. Qëllimi i reformave ka qenë që ndarja e aksioneve të mos

bëhej vetëm punëtorëve të ndërmarrjes, por ishte më se e nevojshme që të përcaktohej një

përqindje prej 51 për qind me kushte të privilegjuara për menaxherë dhe punëtorë, që ata ta

fitojnë të drejtën e vendosjes dhe të kontrollit mbi ndërmarrjet.

Privatizimi masiv në Rusi ka dhënë pak në aspektin e ristrukturimit. Vonesat e

implementimit të një kornize ligjore vijnë si pasojë e reagimeve të punëtorëve të udhëhequr

nga opozita, ndërsa qeveria e brishtë ishte e paaftë për t'u dhënë zgjidhje të drejtë problemeve

të ndërlikuara. Mungesa e kornizës ligjore u reflektua në rregullimin e pamjaftueshëm të

tregjeve të kapitalit dhe në zbatimin joefikas të rregulloreve që mbronin të drejtat e

investitorëve. Këto fakte bënë që fa.za e kontrollimit të brendshëm të kushtojë shtrenjtë, duke

parashtruar edhe pyetjen se çfarë do të ndodhte me një privatizim të ngadalshëm dhe me një

104 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 90.

68

kontroll më afatgjatë të shtetit.105

Rusia është ndër vendet e rralla që me kornizë ligjore e rregulloi hollësisht

shpërndarjen e të ardhurave në organet shtetërore nga shitja e pasurisë shtetërore në mënyrë

proporcionale. Me rastin e ndarjes së pronës komunale, 45 për qind do t" i takonte pushtetit

komunal, 25 për qind buxhetit federal dhe 25 për qind republikës, rajonit dhe organeve të

tjera. Dhe, anasjelltas, proporcionali do të ishte në favor të organeve federale në qoftë se kemi

të bëjmë me pronësi të niveleve më të larta. Për shembull, 45 për qind do t'i ndahej republikës

dhe niveleve të tjera rajonale, 35 për qind federatës dhe 10 për qind komunës. Ky proporcio-

nalitet tregon se prona shtetërore ka qenë e shpërndarë nëpër nivele të ndryshme të oligarkisë

shtetërore ruse.

Derisa roli i shtetit ishte i dukshëm në procesin e privatizimit në vendet e Evropës

Qendrore, modeli rus qe i orientuar në decentralizimin e procesit të privatizimit, që

nënkupton bartjen e shumë kompetencave mbi ndërmarrjet dhe punëtorët. Karakteristikë e

rëndësishme e modelit rus të privatizimit është roli i madh i vetë ndërmarrjes në procesin e

privatizimit: punëtorët formonin korporata dhe përpilonin planet e privatizimit të

ndërmarrjes, e kjo krijonte mundësi të gjera që privatizimi të bëhej sipas masës së tyre.106

Një decentralizim i tillë ka qenë i pamundur të shtrihet në të gjitha ndërmarrjet

shtetërore me rëndësi strategjike, madje disa, si radiotelevizioni, limanet, industria nukleare

etj., mbetën anash procesit të privatizimit, sepse Programi shtetëror mbi privatizimin, i

miratuar më 1992, parashihte kufizime lidhur me privatizimin e llojit të këtillë të

ndërmarrjeve. Disa të tjera, si ato të komunikacionet ajror, hekurudhor, detar, organizatat

arsimore dhe shkencore etj. Mund të privatizohen vetëm me një vendim të veçantë të

komitetit për qeverisjen e pronës shtetërore.

Ajo që tërheq vëmendjen e hulumtuesve të privatizimit të pronës shtetërore në Rusi

është ndarja në dy pjesë e këtij procesi: në privatizimin e madh dhe në privatizimin e vogël.

Një ndarje e këtillë gjen mbështetje në kriterin e numrit të të punësuarve dhe në vlerën e

pasurisë së ndërmarrjeve që duheshin privatizuar. Ndërmarrjet e vogla konsideroheshin ato

ndërmarrje në të cilat ishin të punësuar më pak se 200 punëtorë, ndërsa vlera kontabël e

kapitalit ishte më e vogël se 10 milionë rubla, u privatizuan përfundimisht më 1 janar 1992,

që, zakonisht, kanë qenë në pronësi të pushtetit lokal dhe me veprimtari të tregtisë,

105 Graip autorësh: "Transition, The First Ten Years, Analysis And Lessons For Eastern Europe And The Former Soviet Union ", The World Bank, Washington, D. C., 2002, faqe 74. 106 Po aty, faqe 90.

69

komunikacionit, bujqësisë etj.107

Ndërmarrje të mëdha konsideroheshin ato të cilat kishin një numër mbi 1 000

punëtorë, kurse vlera kontabël e mjeteve themelore kapte shumën prej 50 milionë rublash.

Ndërsa ndërmarrje të mesme llogariteshin ato që kishin më shumë punëtorë dhe pasuri sesa

ndërmarrjet e vogla, por në të njëjtën kohë, më pak sesa ndërmarrjet e mëdha. Ndarja e këtillë

e ndërmarrjeve ishte me interes për zbatimin e modelit të procedurës së privatizimit. Për

ndërmarrjet e vogla procedura e privatizimit ishte më fleksibile dhe më e thjeshtë, që

mundësonte realizimin më të shpejtë të procedurës së privatizimit. Në fakt, ndërmarrjet e

vogla u privatizuan përmes shitjes së aksioneve apo me falimentim, e kjo mundësoi që

punëtorët të shndërrohen në një klasë të re pronarësh përafërsisht në gjysmën e ndërmarrjeve.

Ligji themelor i privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore dhe lokale parashihte një

procedurë autonome lidhur me privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha, kurse vlerësimi i vlerës

së kapitalit të ndërmarrjeve bëhej sipas metodës së njohur të rrjedhës së gatshme diskonte.

Iniciativa e privatizimit duhej të rridhte nga menaxhmenti ose nga organet e ndërmarrjes, nga

Komiteti për pasuri shtetërore apo filialet e tij, nga investitori potencial, nga bankat dhe

institucionet e tjera, d.m.th. çdokush që gjente interesin e vet kishte të drejtë të inicionte

procesin e privatizimit.

Mirëpo, për ta kompensuar kohën e humbur për shkak të vonesës së madhe të

shkaktuar në nismë të privatizimit (privatizimi në Rusi filloi më 1991) qeveria ruse i

shumëfishoi përpjekjet, duke përvetësuar konceptin e privatizimit të shpejtë në verën e vitit

1992. Me masat e ndërmarra parashihej detyrimi që të gjitha ndërmarrjet të transformoheshin

në shoqëri kapitaliste apo në korporata deri më 1 nëntor 1992. Ato, brenda këtij afati,

detyrimisht duhej ta përpilonin edhe planin e privatizimit. Kjo paraqiste një sfidë të re në

fazën e transicionit të ekonomisë ruse, përkatësisht të braktisjes së sistemit më të centralizuar

e më të dirigjuar në botën e ekonomisë socialiste dhe kalimin e saj në ekonominë e tregut.

Ç’është e vërteta, koncepti i shpejtë ballafaqoi privatizimin rus me vështirësi të

mëdha. Problemi më i mprehtë në këtë drejtim ishte vlerësimi i pronës së ndërmarrjeve. Për

shkak se vlerësimi real, objektiv dhe i drejtë kërkonte zgjatje kohe dhe punë të madhe

teknike, qeveria e zgjidhi problemin në mënyrë të thjeshtë: vlera kontabël e ndërmarrjes I:utet

si metodë detyruese për llogaritjen e vlerës së ndërmarrjeve. E ndodhur midis problemeve të

mëdha të brendshme, Rusia e mbështet zbatimin e shpejtë e efikas të procesit të privatizimit

107 Po aty, faqe 91. Ligji i privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore dhe lokale në Federatën Ruse është miratuar më 1991. Në bazë të këtij ligji formohen komitetet shtetërore për qeverisjen e pronës shtetërore në të gjitha nivelet.

70

në aleancën me punëtorë dhe menaxherë të ndërmarrjeve. Për ta siguruar përkrahjen e tyre,

ajo u ofron tri variante të privatizimit, me kushte preferenciale për punëtorë dhe ndërmarrje:

Sipas variantit të parë të punësuarit mund të alokonin në mënyrë të lirë aksione pa të

drejtë vote, në shumën prej 25 për qind të vlerës kontabël të ndërmarrjes; pastaj, mund të

blinin shtesë 10 për qind aksione me zbritje deri në 30 për qind të vlerës nominale kontabël

për një afat prej 3 vjetësh; mirëpo, asnjë person nuk mund të blinte më shumë aksione se

shuma e 20 pagave te veta minimale; këto aksione preferenciale sillnin dividendën fikse dhe

të gjitha së bashku mund të shkonin deri ne 10 për qind të profitit neto të ndërmarrjes;

drejtorët mund të blinin deri në 5 për qind aksione sipas vlerës nominale, kështu që me këtë

përkufizim tentohej të shmangej shndërrimi i nomenklaturës së vjetër komuniste në pronarë

të rinj dhe kapitalistë; shpërndarja e aksioneve kryhej në mbledhje të kolektivit punues.

- Sipas variantit të dytë, të punësuarve u alokoheshin 51 për qind e aksioneve me vlerë

1.7 herë më të lartë sesa vlera kontabël më 1 janar 1992 (që në një gjendje të inflacionit të

lartë ishte një dhuratë e vërtetë) dhe me të drejtë votimi, plus opsionin për shtimin e të drejtës

për votë.108

- Sipas variantit të tretë, për ndërmarrjet e mesme ishte i lejuar kombinimi i zbritjes së

çmimit për të gjithë të punësuarit me privilegje, të cilat i jepeshin një grupi të vogël, i cili me

pajtimin e të gjithëve ndërmerrte përgjegjësi të veçanta për ardhmërinë e ndërmarrjes. Ky

grup përcaktohej me një marrëveshje njëvjeçare, me të cilën përcaktoheshin të drejtat dhe

detyrimet, kështu që secili anëtar i grupit detyrohej të investojë së paku 200 paga minimale.

Si kompensim, grupi menjëherë fitonte të drejtën e votës për 20 për qind të aksioneve të

ndërmarrjes që ishin në fondin shtetëror. Në qoftë se do t’i përmbahej marrëveshjes, ky grup

pas një viti mund t'i blente ato aksione sipas çmimit nominal. Në këtë variant, të punësuarit

mund të blinin 20 për qind aksione të ndërmarrjes me zbritje deri në 30 për qind në raport me

çmimin nominal të aksioneve, me një limit veç e veç prej 20 pagave minimale.109 Kështu, 70

për qind të ndërmarrjeve të mëdha shtetërore qenë privatizuar deri në fund të qershorit të vitit

1994; pas kësaj date vauçerët nuk ishin më validë.110 Cili variant do të aplikohej në një

ndërmarrje do të varej nga të punësuarit, sepse për aplikimin e njërit apo tjetrit variant

kërkoheshin së paku dy të tretat e votave të punëtorëve të ndërmarrjes. Ne rastet kur as njëri e

as tjetri variant nuk do ta fitonte shumicën e përmendur, atëherë aplikimi i variantit të parë 108 Marie Lavigne: „The Ekonomices of Transition - From Socialist Economy to Market Economy (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socilaiste në ekonominë e tregut) "Koha ditore", gusht 2002, faqe 6. 109 Grup autorësh, „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora" Jugoslovenska knjiga, Ekonomski instilut, faqe 92. 110 Marie Lavigne, „The Economices of Transition - From Socialist Economy to Market Economy" (Ekonomia e Transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), "Koha ditore", gusht 2002, faqe 6.

71

bëhej detyrimisht.

Nëse kishte vonesa lidhur me zbatimin e planit të privatizimit, Komisioni për

qeverisjen e pronës shoqërore do ta organizonte likuidimin e saj në vend të regjistrimit.111

Për ta përshpejtuar procesin e privatizimit. Rusia përdori edhe metodën vauçer të

privatizimit, e cila dallohet nga shumë vende të tjera, sepse me rastin e shitjes së aksioneve,

vauçeri merr pjesë me vlerë të barabartë me rublën ruse. Pavarësisht nga mosha, çdo qytetar

rus gëzonte të drejtën e çekut (vauçerë) në vlerë nominale 10 mijë rubla. Shpejtësia e

shpërndarjes të vauçerëve nga ana e bankave ishte e madhe, kështu që deri në fillim të vitit

1993, 96 për qind e vauçerëve iu shpërnda qytetarëve.

2.10. PRIVATIZIMI NË SHQIPËRI

Pothuajse gjithmonë, dhe në të gjitha sistemet ekonomike, shteti u tregua titullar i keq

i pronës. Një konstatim të tillë e pohon edhe rasti i ekonomisë shqiptare.112 Për më shumë se

pesëdhjetë vjet të qeverisjes të nomenklaturës komuniste, ekonomia shqiptare e planifikuar

dhe centraliste deri në ekstrem për shkak të mosefikasitetit të saj, mbeti pas ekonomive të

vendeve të tjera ish-socialiste dhe me një shkallë zhvillimi ndër më të ultat në botë. Në fillim

të viteve nëntëdhjetë ajo u trondit nga themeli nga dëmet e shkaktuara, si pasojë e zbrazjes së

brendshme eruptive të revoltës gjithëpopullore, për shkak të varfërisë që kishte përfshirë të

gjitha poret e jetës shqiptare. Në kushte të këtilla nis procesi i gjatë dhe i vështirë i

transicionit dhe i privatizimit në Shqipëri. Në funksion të këtij qëllimi organet shtetërore të

Republikës së Shqipërisë miratuan një varg të gjatë ligjesh e aktesh nënligjore. Më 10 gusht

1991, Parlamenti i Shqipërisë nxori Ligjin për sanksionimin dhe mbrojtjen e pasurisë private,

iniciativës së lirë dhe privatizimit. Ky akt ligjor merr një rëndësi të veçantë nga shkaku se me

këto dispozita ligjore themelohet Agjencioni Popullor i Privatizimit, e cila shënon kështu

fillimin e transformimeve dhe të reformave të thella ekonomike dhe shoqërore në Shqipëri.

Prona private edhe në Shqipëri tani sanksionohet me dispozita ligjore, edhe pse për një

gjysmë shekulli ajo qe e anatemuar dhe thuajse nuk ekzistonte fare. Agjencioni Popullor i

Privatizimit shpall formën, cakton kohën dhe rendin e kalimit të objekteve të pronës

111 Grup autorësh „Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora". Jugoslovenska knjiga, Ekonomski inslitut, faqe 93. 112 Grup autorësh: Managment i preduzetništvo 1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća, Zagreb, 1994, faqe 604.

72

shtetërore në pronë private, duke përdorur si formë privatizimi „ankandin", shitjen e lirë të

aksioneve, dhënien falas të aksioneve shtetërore pronarëve vendorë, si dhe çdo mënyrë tjetër

të përshtatshme.113

Ky Agjencion shtrin veprimtarinë e vet në tërë territorin e shtetit, duke themeluar

njësitë e veta nëpër rrethe, ndërsa më vonë themelon edhe bordet e privatizimit. Pas

zgjedhjeve të vitit 1996, Qeveria krijoi Ministrinë e Privatizimit, e cila kishte për detyrë të

përcaktonte politikat e privatizimit dhe të përgatiste dokumentet e privatizimit.114 Shpejtësia e

privatizimit radhitet në plan të parë. Një arsye ishte dëshira për t'u dhënë fund problemeve të

trashëguara duke u shkëputur nga kushtet e ekonomisë së planifikuar. E dyta ishte rritja e

efiçiencës ekonomike për të përballuar varfërinë ekstreme të popullsisë. Duke e trajtuar këtë

problem, dr. Fatmir Mema thotë se kjo shpejtësi vjen, jo vetëm nga faktorët objektivë, si

pamundësia për të vënë në efiçiencë një industri të amortizuar fizikisht dhe moralisht, por

edhe nga dëshira shqiptare e shfaqur shpesh, „të jemi të parët në të gjitha drejtimet", duke i

rritur kështu shanset që dëshira për të realizuar këtë proces f i kapërcejë mundësitë reale për

të realizuar një proces të drejtë të privatizimit. Me të gjitha të metat që solli ngutia, si

rrjedhojë e të cilave me vendim të Qeverisë ndërpritet plotësisht për dy muaj procesi i

privatizimit, duke filluar nga 25 prill deri më 25 qershor 1991, mendojmë se fillimi i

privatizimit në Shqipëri dha rezultate pozitive, sidomos në sektorët e tregtisë së imët dhe të

banesave. Kjo mund të ilustrohet me faktin se për një periudhë shumë të shkurtër u pri-

vatizuan 220 mijë apartamente shtetërore. duke kaluar në duart e pronarëve privatë. Edhe

rrjeti i tregtisë me shumicë e pakicë u privatizua me ritme të konsiderueshme, kështu që gjatë

kësaj periudhe rreth njëzetë mijë njësi tregtare janë privatizuar. duke u blerë kryesisht nga

ish-punonjësit.115

Në procesin e privatizimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme vetëm gjatë

periudhës janar 1993 deri ne prill të 1995, kur procesi i privatizimit u përshpejtua edhe më

tepër, janë privatizuar gjithsej 4.397 ndërmarrje,116 ndërsa gjatë gjithë procesit janë

privatizuar 60.743 objekte.117

113 Fatmir Mema: „Privatizimi në Shqipëri, arritjet, të metat, e ardhmja", Shtëpia botuese „Toena", Tiranë, 1997, faqe 22. 114 Po aty, fq. 23. 115 Po aty, fq. 26. 116 Po aty, fq. 33 117 Po aly, fq. 33

73

METODAT E PRIVATIZIMIT

Ligji shqiptar lë mundësinë e përzgjedhjes së metodave të ndryshme të privatizimit.

Mjaft e përkrahur është treguar metoda e shitjes direkte, madje në dy format e saj, si shitje

nëpërmjet tenderit, dhe si shitje te një blerës i përcaktuar. Do theksuar se forma e fundit u

dëshmua më e suksesshme lidhur me shitjen e shtëpive të banimit. Metoda e ankandit publik

çuditërisht është më e kritikuara, me gjithë faktin se pronësia transformohet nëpërmjet një

konkurrimi të hapur, duke i bërë transparente teknikat e privatizimit. Metoda e shitjes

drejtuesve apo punonjësve (MBO, EBO), fokusohej kryesisht në privatizimin e pjesëve të

ndërmarrjes, duke u mbështetur në dijen e tyre të nevojshme profesionale (Know-how).

Logjika ishte e thjeshtë, sepse është i saktë konstatimi i cili thuhet edhe në Projektin mbi

procesin e privatizimit GTZ - në Shqipëri 1991-1997, se ai që di më mirë është në gjendje të

përmirësojë cilësinë dhe sasinë e shërbimeve më shpejt se kushdo tjetër. Aq më parë nëse

kësaj i shtohet edhe fakti se segment i rëndësishëm i qëllimit të privatizimit është gjenerimi

ekonomik dhe rritja ekonomike. Për privatizimin e pronës shtetërore në Shqipëri është

përdorur edhe metoda e likuidimit. Likuidimi është mbyllje e një kompanie dhe shitje e

aktivave të saj, përderisa ajo ka ndërprerë veprimtarinë shpesh për shkak të falimentimit.118

Në Shqipëri, pas liberalizimit të çmimeve në vitin 1991 shumë ndërmarrje shtetërore

falimentuan,119 për shkak të teknologjisë fizikisht të amortizuar dhe paaftësisë së veprimit në

kushtet e reja të ekonomisë së tregut. Nuk duhet ngatërruar faktin se në projekte të

privatizimit, madje aty-këtu edhe në punime shkencore për arsye të qëllimit të studimit haset

të jetë përdorur termi privatizim, në vend të fjalës metoda e likuidimit.

Me anë të metodës së privatizimit masiv, e cila konsiston në shpërndarjen pa pagesë

të letrave me vlerë për popullsinë, u privatizuan mjaft ndërmarrje të vogla e të mëdha në

shoqëri. Qëllimi i zbatimit të kësaj metode, që u aplikua në Çeki, Poloni e në disa vende të

tjera postkomuniste në transicion ishte shpejtësia dhe reduktimi në minimum i kohës së

privatizimit në njërën anë, kurse, krijimi i mundësive dhe i kushteve të barabarta për qytetarët

që marrin pjesë në privatizim në anë tjetër. Ky fakt, mbështetur edhe në mungesën e kërkesës

efektive të popullsisë për të marrë pjesë në ankandet për privatizimin e ndërmarrjeve të

mesme e të mëdha, bëri që privatizimi masiv, i cili atëbotë u nxit nga Banka Botërore dhe u

118 Raporti mbi procesin e privatizimit në Shqipëri 1991-1997, Projekti GTZ në Shqipëri, Asistencë në legjislacionin ekonomik, privatizimin, rekonstruimin, faqe 26. 119 Po aty, fq. 26.

74

adoptua nga Qeveria, të ishte fillimisht një nga metodat më të pranuara politikisht.120

Edhe shkalla e ulët e investimit të kapitalit nga ana e investitorëve të huaj për të marrë

pjesë në procesin e privatizimit duke i blerë ndërmarrjet shqiptare, po ashtu ishte një nga

faktorët përkufizues për përkrahjen e gjerë të privatizimit masiv. Duke shpërndarë falas bono

(vauçerë) privatizimi, përfituesit e drejtpërdrejtë bëhen aksionarë të shoqërive aksionare. Në

këtë mënyrë pasuria shpërndahet tek ata që kanë kontribuuar për krijimin e kësaj pasurie.121

Në përgjithësi rritet standardi i jetesës së popullsisë dhe të ardhurat e tyre, dhe krijohen

kushte për t'u lehtësuar rritja e tregut të kapitalit.122 Ky treg goditet rëndë nga piramidat e

dyshimta financiare, të cilat paraqiten në vitin 1994, dhe falimentojnë në vitin 1996. Ato

hëngrën paratë e qytetarëve të fituara nga shitja e shtëpive të tyre, të bagëtisë dhe nga

kursimet e punëtorëve në botën e jashtme. Kjo pakësoi mundësitë e qytetarëve për të marrë

pjesë në procesin e privatizimit dhe përkeqësoi në mënyrë drastike cilësinë e standardit

jetësor.

Deri në maj të vitit 1997 janë privatizuar 96 ndërmarrje me anë të metodës së

privatizimit masiv duke u transferuar në shoqëri tregtare. Vlera e bonove të privatizimit në

pesë pakot e deriatëhershme të privatizimit masiv arriti shumën mbi 4.5 miliardë lekë. Gjatë

vitit 1995 bonot (vauçerët) u shkëmbyen për 25-30 për qind më pak se vlera e tyre nominale,

ndërsa gjatë vitit 1996 ajo ishte 11 për qind.123'

Mirëpo, vlera e bonove të privatizimit të nominuar në lekë si valutë kombëtare,

vazhdon të bjerë dhe të ketë oscilime të mëdha edhe në periudhat e mëvonshme, para së

gjithash për arsye të informimit të pamjaftueshëm të përfituesve lidhur me përdorimin e

bonove të privatizimit, mosbesimit masiv të shqiptarëve te këto bono të shpërndara nga

qeveria dhe në mungesën e interesimit të investitorëve të huaj për blerjen e ndërmarrjeve që

ofroheshin për shitje. Në vitin 1996. vlera reale në treg e bonove të privatizimit ishte ulur nga

40-45 për qind. në vetëm 6 për qind. Kjo tendencë ka vazhduar edhe më tutje. Kështu. në

vitin 2003 këto bono shiteshin deri edhe me 3 për qind të vlerës së tyre nominale. Andaj, në

vend që të përdoren në ndërmarrjet që po privatizoheshin apo që të ruhen të papërdorur,

përfituesit u orientuan kryesisht në shitjen e tyre në tregun e lirë. Po ashtu, do theksuar, se

distribuimi i bonove të privatizimit në Shqipëri filloi në bazë të dekretit të Presidentit të

Republikës në prill të vitit 1995, ndërkohë që përfitues ishin të gjithë qytetarët e Shqipërisë 120 Po aty, fq. 26. 121 Fatmir Mema: “Privatizimi në Shqipëri, arritja, të metat. e ardhmja”, Shtëpia botuese "Toena ", Tiranë, 1997, faqe 36. 122 Po aty, fq. 38. 123 Mr. Naser Selimi: „Transicioni dhe integrimet ekonomike”, SHB “Interdiskont", Shkup, 2001, faqe 84.

75

mbi moshën 18-vjeçare.

As prona bujqësore nuk mund të lihej anash procesit të privatizimit në Shqipëri.

Përkundrazi, për shkak se pjesa me e madhe e popullsisë jetonte akoma në fshat, metodat e

përdorura dhe qëllimet që synoheshin të arriheshin me to u trajtuan me vëmendje të posaçme

duke mbajtur parasysh edhe përvojat e vendeve të tjera Privatizimi i tokës bujqësore

konsistonte në shpërndarjen e saj pa pagesë anëtarëve të ish-kooperativave bujqësore.124 E

njëjta gjë u bë edhe për anëtarët e ish-fermave shtetërore, duke ua dhënë fillimisht të drejtën e

përdorimit dhe më pas duke e konvertuar atë në të drejtën e pronësisë pa shpërblim.125

Me një lloj të tillë privatizimi Shqipëria lau borxhin ndaj qytetarëve të vet, të cilëve ua

kishte konfiskuar tokën bujqësore në emër të reformave të tokës, së pari gjatë viteve 1945-

1946, duke u lënë pronarëve vetëm nga 5 ari tokë. Dhe, më pas, me reformën agrare që filloi

me procesin e kolektivizimit socialist në vitet 1965-1966. Me Kushtetutën e vitit 1976 u

merren fshatarëve edhe këta 5 ari tokë bujqësore, sepse shteti deklarohet pronar mbi gjithë

tokën. Kështu, edhe oborri ku fshatari kishte të ndërtuar shtëpinë e tij shndërrohet në pronë

shtetërore.

Nga raporti i procesi të privatizimit në Shqipëri 1991-1996 (Projekti GTZ në

Shqipëri) rezulton se procesi i dekolektivizimit dhe i shpërndarjes së tokës bujqësore ishte

shumë i ndërlikuar dhe zgjati thuajse 4 vjet, pikërisht për faktin se ishte vështirë të vendosej

dhe të funksiononte tregu i tokës bujqësore, aq më parë se fillimisht ishte e ndaluar shitblerja

e kësaj toke deri në korrik të vitit 1995 kur Parlamenti i Shqipërisë miratoi Ligjin për

shitblerjen e tokës bujqësore, livadheve dhe kullotave. Me gjithë faktin se ligji sanksiononte

të drejtën e pronësisë për pronarët e shpronësuar pa shpërblim, rreth. kësaj çështjeje u

zhvilluan shumë debate, sipas mendimit tonë me të drejtë, sepse shumëkush rregullimin e së

drejtës së pronësisë private vetëm me dispozitat e këtij ligji e konsideronte si të

pamjaftueshme, duke përkrahur pikëpamjen se e drejta mbi pronën private duhet të jetë

rregulluar edhe me kushtetutën e vendit.

Ndërkaq, Ligji për kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarëve, pronën e

përkufizon si pasuri të paluajtshme në formën e tokës truall dhe çdo gjë tjetër që është

bashkuar në mënyrë të qëndrueshme me to, si godina banimi, fabrika, punishte, dyqane,

magazina dhe çdo ndërtesë tjetër. Si mënyra më të përshtatshme për privatizimin e kësaj farë

prone u përdorën kthimi i pronave pronarëve të shpronësuar dhe kompensimi i humbjes; duke

124 Raporti mbi procesin e privatizimit në Shqipëri 1991-1997, Projekti GTZ në Shqipëri, Asistencë në legjislacionin ekonomik, privatizimin, restrukturimin, Tiranë, 1998, faqe 38. 125 Po aty, fq. 3. Ligji për kthimin dhe kompensimin e pronave ish-pronarëve.

76

dhënë një pronë të atij lloji ose para. Kjo do të thotë se shteti detyrohej ta kthente pronën

sipas kërkesës së ish-pronarëve, përveç nëse ajo përdorej për qëllime publike. Në rastin e

fundit kompensimi bëhej me obligacione shtetërore të cilat do të përdoreshin në procesin e

privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore, apo me sipërfaqe trojesh ekuivalente pranë qendrave

të banuara ose në zona turistike, por jo më shumë se 5 ari.

Kësodore ekzekutimi i procesit të privatizimit me metodat e përmendura e zhveshi

shtetin nga e drejta e pronësisë. Titullarë të kësaj të drejte tani bëhen pronarët e rinj privatë,

që, së këndejmi, menaxhimin e ndërmarrjeve të veta e mbështetnin mbi bazat e rregullave të

ekonomisë së tregut.

Në anë tjetër, u përdorën edhe metoda të tjera si hap ndërmjetësimi drejt privatizimit,

të cilat shtetin nuk e zhveshin nga e drejta e pronësisë, por vihen në funksion të realizimit të

procesit të privatizimit. Kjo do të thotë se ai mbetet pronar dhe në sektorët privatë

transformohen vetëm të drejtat e përdorimit të ndërmarrjeve ose të drejtat e zhvillimit ndoshta

së bashku me njëfarë rrisku financiar. Një metodë e tillë tipike është ristrukturimi. Qëllimi i

kësaj metode është rritja e vlerës së ndërmarrjes para se të fillojë procesi i privatizimit të saj,

që sa më shumë mjete të derdhen në arkën e buxhetit të shteti, qoftë duke rivitalizuar

kapacitetet ekzistuese të ndërmarrjes në pikëpamje organizative e prodhuese, ap1? në

pikëpamje financiare e teknike. Sipas kësaj metode u ristrukturua vetëm Fabrika e Birrës në

Tiranë. Më pas, kjo nuk u aplikua edhe në ndërmarrje të tjera. Në kuadër të këtyre metodave

radhitet edhe metoda e koncesionit. Nga analiza vjetore e Ministrisë së Ekonomisë për vitin

2002 mësohet se gjatë vitit 2002 u dha me koncesion Aeroporti Kombëtar i Rinasit për një

periudhë 30-vjeçare. Në këtë mënyrë të drejtën e përdorimit të aeroportit të vetëm

ndërkombëtar dhe më të madh në vend, shteti shqiptar e transferoi në një kompani private. Po

me këtë metodë, të drejtat e përdorimit parashikohet të transferohen edhe për disa burime të

tjera natyrore.

PRIVATIZIMI I SEKTORËVE STRATEGJIKË

Ndryshe nga privatizimi i ndërmarrjeve të vogla e të mesme, privatizimi i të cilave

rregullohej me vendime te Qeverisë dhe me akte të tjera nënligjore, privatizimi i sektorëve

strategjikë rregullohet kryesisht me ligje. Pra, privatizimi shqiptar i sektorëve, përkatësisht i

ndërmarrjeve strategjike filloi në vitin 1991 kur në Parlamentin shqiptar u vendos me të drejtë

në parim, që të kishte strategji të ndryshme privatizimi për ndërmarrjet strategjike nga pjesa

77

tjetër e ndërmarrjeve ekonomike në vend.126 Ligjet e një rëndësie të veçantë, përbërës të

kuadrit ligjor për privatizimin e sektorëve strategjikë janë: Ligji për privatizimin e sektorit

elektroenergjetik, Ligji për koncesionet dhe pjesëmarrjen e sektorit privat në shërbimet

publike dhe infrastrukture. Ligji për privatizimin e shoqërive tregtare të sektorit minerar dhe

Ligji për privatizimin e ndërmarrjeve të furnizimit me ujë dhe largimit të ujërave të

përdorura. Me qëllim të krijimit të një kuadri ligjor të aplikueshëm në interes të realizimit të

synimeve të privatizimit, më vonë këto ligje janë ndryshuar dhe janë plotësuar me anekse të

veçanta.

126 Gëzim Buxhuku: Procesi i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike në Shqipëri, Konferenca ndërkombëtare, Gjakovë, 2002, fq. 3.

78

Si sektor strategjik, si në vendet e tjera të Evropës Lindore dhe Qendrore, edhe në

Shqipëri trajtohet sektori i naftës dhe i gazit, ai minerar dhe energjetik, hekurudha, transporti

79

publik, portet dhe aeroportet, sistemi i telekomunikacionit PTT, zjarrfikësit, rrjeti i furnizimit

me ujë, pyjet, sistemet e ujitjes dhe bonifikimit, sistemet e edukimit dhe të shëndetit publik,

etj. Privatizimi i këtyre sektorëve do të bëhej nëpërmjet shitjes së aksioneve, duke aplikuar

metodën e investitorit strategjik. Në mbështetje të kësaj metode, prona shtetërore do të

transferohet në atë mënyrë që do të zhvillohen negociata direkte midis shtetit dhe investitorit

privat, ku shteti do të rezervojë për vete së paku 30 për qind të aksioneve dhe ato deri në 20

për qind do t'u shpërndahen pronarëve të vauçerëve, ndërsa pjesa tjetër e aksioneve do t'u

shitet investitorëve privatë. Sado që matematikisht investitori privat dhe shteti mund të

barazohen me aksione, shteti do të kujdeset gjithmonë që për vete t'i ruajë shumicën e

aksioneve, në mënyrë që të sigurojë pozitën dominante në vendimmarrje dhe me menaxhimin

e ndërmarrjes së sektorit strategjik.

SUKSESET DHE DËSHTIMET

Koncepti i privatizimit të shpejtë përmes „shok terapisë" apo i njohur në doktrinën

juridike me emrin „bing-bang" rezultoi me suksese pozitive në Shqipëri. Mendojmë se arsyet

e drejta, të cilat e çuan Shqipërinë në instalimin e këtij koncepti janë struktura e dobët dhe e

pazhvilluar ekonomike e trashëguar nga sistemi centralist, teknologjia e amortizuar fizikisht

dhe moralisht dhe mungesa e aftësisë konkurruese në treg. Në një situatë të tille s' kishte çfarë

të pritej, veçse të privatizohej gjithçka që ishte për t'u privatizuar, madje sa më shpejt që të

ishte e mundur. Asnjë argument nuk shkonte në favor të konceptit të privatizimit gradual, apo

siç quhet ndryshe „step bay step", sepse asokohe ekonomia shqiptare nuk kishte kapacitete

bashkëkohëse e konkurruese ekonomike në treg, që vlenin të ruheshin krahas zbatimit të

procesit të privatizimit. Mirëpo, koncepti i privatizimit të shpejtë është treguar i suksesshëm

edhe në Gjermaninë Lindore, ndërsa njeh dështime pothuaj në të gjitha vendet e tjera ku është

zbatuar, sepse ndiqet nga shumë probleme dhe vështirësi. Suksesi i privatizimit të shpejtë në

Gjermaninë Lindore nuk lidhet me shkallën e ulët të zhvillimit ekonomik, si në rastin e

Shqipërisë, por me faktin se përkrah kishte vëllain e vet të madh - Gjermaninë Perëndimore,

lokomotivën ekonomike të Evropës, e cila financiarisht e ndihmoi ristrukturimin e ekonomisë

së saj. Megjithëkëtë, procesin e privatizimit në Shqipëri e shoqëruan mjaft të meta, me ç'rast

po i përmendim disa më kryesoret:

E para, vlerësimi i pasurisë shtetërore që duhej të privatizohej në të shumtën e rasteve

80

nuk u bë në mënyrë të drejtë dhe në këtë mënyrë u dëmtua buxheti i shtetit;

E dyta, abuzimi dhe korrupsioni arriti deri në shkallë kleptomanie, duke përfshirë

administratën dhe gjithë sektorët e tjerë shtetërorë;

E treta, rezistenca agresive e strukturave të vjetra etatiste e orientuar në ruajtjen e

privilegjeve dhe pozitave dominuese në hierarkinë shtetërore dhe partiake;

E katërta, mungesa e infrastrukturës elastike ligjore vështirësoi procedurat e

privatizimit dhe kontribuoi në mosfunksionimin e shtetit ligjor dhe të demokracisë;

E pesta, ngritja e skemave piramidale me interes tepër të lartë deri në qind për qind në

muaj nga fondacioni "Populli" dhe fondacionet e tjera rrënuan sistemin fiskal në Shqipëri dhe

plaçkitën popullin, duke i devalvuar edhe rezultatet e deriatëhershme në procesin e

privatizimit.

PËRPARËSITË DHE TË METAT NË VENDET

ISH-SOCIALISTE

Përvoja e vendeve në transicion tregon se privatizimi i centralizuar, domethënë nga

lart-poshtë, si në Gjermaninë Lindore, në Kroaci, në Çekosllovaki e në vende të tjera ka

epërsi ndaj privatizimit të decentralizuar në aspektin e orientimit dhe kontrollimit të

drejtpërdrejtë nga ana e shtetit. Një përparësi është se privatizimi i centralizuar mundëson

respektimin e normave ligjore dhe një shkallë më të lartë të ligjshmërisë në të gjitha fazat e

privatizimit. Argumenti më i fuqishëm i kësaj është se organet shtetërore janë më tepër të

prirura për respektimin e ligjit dhe aplikimin perfekt të tij krahasuar me aktorët e privatizimit

të decentralizuar, ku jo pak herë në praktikë janë paraqitur keqpërdorime nga ana e

menaxherëve së bashku me strukturat e tjera me ndikim në subjektet e privatizimit, qoftë

duke nxjerrë përfitime për vete apo për persona të tjerë nga shitja e pjesëve të ndërmarrjes

apo: edhe të tërë ndërmarrjes.

Në Rumani 80 për qind e milionerëve të rinj janë .anëtarë të nomeklaturave të

udhëheqësve komunistë.127 Ky fakt flet se në saje të shfrytëzimit të procesit të privatizimit

për nevoja personale, Rumania fitoi një klasë të re pronarësh kryesisht të përbërë nga

struktura e vjetër menaxheriale e ndërmarrjeve.

127 Dr. Selman Selmani: "Përvoja në transformimin dhe privatizimin e pronës në disa vende të Evropës Qendrore dhe Juglindore", Tryeza e forumit ndërkombëtar me temën "Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre", Riinvest, 2001, fq. 77.

81

Qasja centralizuese e procesit të privatizimit mundëson një privatizim të shpejtë i cili

shkurton kohën e paefektshmërisë së ndërmarrjeve të mëdha humbjeprurëse dhe shmang

rrezikun e bllokimit të procesit të privatizimit nga ana e punëtorëve. veçanërisht kur iniciativa

e procesit të privatizimit duhej të pasonte nga subjektet e privatizimit. Përmendim se

iniciativa për privatizim duhej të rridhte nga drejtori apo këshilli punëtor në ndërmarrje sipas

nenit 5 të Ligjit për privatizimin e ndërmarrjeve private dhe shtetërore të Polonisë.

Një tjetër përparësi e privatizimit të centralizuar është mundësia e gjerë për aplikimin

e metodave të privatizimit masiv. Kështu, për shembull, privatizimi me anë të metodës vauçer

si në Çekosllovaki dhe bartja e pasurisë shtetërore në fonde, si në Poloni_ ishte e mundshme

të organizohet vetëm në rastet kur ishte fjala për privatizim të centralizuar.

Privatizimin masiv e karakterizon shpejtësia dhe dinamika. Një gjë e tillë e mundësoi

realizimin e qëllimit të ngritjes së efektshmërisë së ekonomisë brenda një intervali më të

shkurtër kohor.

Te të metat e privatizimit të centralizuar konsiderohet skepticizmi ndaj skemave të

mëdha të inxhineringut social. Në të njëjtën kohë largimi nga puna i numrit të madh të

punëtorëve mund të shpjerë në trazira sociale dhe në rezistencë të armatosur si në Shqipëri në

vitin 1997, e në veçanti për shkak të humbjes së parave në piramida. kur në shenjë revolte

dhe pakënaqësie ndaj masave administrative të shtetit, për një kohë të shkurtër me forcën e

tytës së armëve turma të gjera të popullsisë shkatërruan gjithë rezultatet e arritura në shtatë

vitet e para të transicionit, duke shkatërruar shumë ndërmarrje të reja të themeluara dhe duke

i dëmtuar investitorët vendorë dhe të huaj. Një, rrezik i tillë ekziston në të gjitha rastet kur

shtetit nuk i shkon përdore ta arrijë shpejt shkallën e efektshmërisë së ekonomisë dhe të

sigurojë vende të reja pune për një numër më të madh të punëtorëve.

Një e metë tjetër gjithashtu ka të bëjë me mungesën e numrit të mjaftueshëm të

ekspertëve profesionalë për vlerësimin e kapitalit të ndërmarrjeve kur është fjala për

programe të gjera privatizuese me shumë ndërmarrje. Polonia dhe Hungaria në mungesë të

ekspertëve vendorë angazhuan ekspertë të huaj për vlerësimin e kapitalit të ndërmarrjeve të

tyre. Mirëpo, në të dyja këto raste llogaria doli e gabuar nga shkaku se fatura e shpenzimeve

arriti vlera tepër të larta duke rritur përgjithësisht koston e privatizimit.

Privatizimi i decentralizuar, si ai spontan nga poshtë-lartë, është paraqitur në vendet e

Evropës Lindore në fazën e parë të transicionit dhe e meta kryesore e tij është shkalla e ulët e

rregullimit ligjor dhe transformimi i pronës shtetërore me teknika të llojllojshme si rezultat i

mosfunksionimit të shtetit. Në një gjysmë vakuum institucional të tillë, shumë persona

82

tentojnë të shfrytëzojnë rastin për të nxjerrë nga ndërmarrja shtetërore sa më tepër para apo

kapital.128 Dy janë mënyrat më të natyrshme: e para, kur qytetarët e "aftë", zakonisht drejtorët

e ndërmarrjeve, kryejnë ndonjë veprimtari afariste (japin me qira ose e shesin ndërmarrjen

apo pjesët e saj, ose e shesin mallin me çmim të lirë, etj., gjë që sjell fitim në bazë të

shpërdorimeve si vlera potenciale e ndërmarrjes, provizioni etj).; dhe, së dyti, kur të gjithë

punëtorët së bashku dekapitalizojnë ndërmarrjen, p.sh. me rritjen e pagave mbi nivelin

normal, me vjedhjen e pronës, me ngarkimin e ndërmarrjes me detyrime në mënyrë të

paefektshme dhe me teknika të ngjashme.129 Në kuadër të kësaj mund të konkludohet se kur

është fjala për privatizim të decentralizuar, punëtorët ose vetë ndërmarrja konceptojnë

zbatimin e privatizimit. Autorizimet e gjera mundësojnë përcaktimin edhe të metodave

privatizuese pa përzierjen e shtetit, që kanë një rëndësi shumë të madhe në arritjen e suksesit

të caktuar në privatizim.

Por, duhet theksuar se përparësitë e privatizimit të decentralizuar nuk janë të pakta.

Më kryesorja është përfshirja e një numri të madh të qytetarëve në privatizim dhe sigurimi i

përkrahjes së gjerë politike të reformave nga pjesa dërrmuese e qytetarëve. Këta dy faktorë

janë elementë determinues në aspektin e suksesit përfundimtar të transicionit. Mirëpo, nisur

nga përvoja e vendeve në transicion, suksesi i privatizimit të decentralizuar varet kryekëput

nga nevoja e mbikëqyrjes së tij nga pushteti shtetëror. Privatizimi i decentralizuar pa

mbikëqyrje të mjaftueshme të organeve shtetërore nuk ka dhënë rezultate të mira në asnjë

vend të Evropës Lindore.130

Së fundi, abuzimet dhe korrupsioni janë më të theksuara te koncepti i privatizimit të

decentralizuar. Për shkak të mungesës së kontrollit shtetëror, segmentë të caktuar

menaxherialë kleptokratë, shpesh të përkrahur edhe nga punëtoria si në Poloni, në veprimet e

tyre lënë vend për dyshime që kanë për bazë abuzimet dhe korrupsionin.

Ndryshe, siç tregojnë analizat e shumta të privatizimit në shtetet ish-socialiste,

abuzimet dhe korrupsioni janë aleat besnik edhe i konceptit të privatizimit të centralizuar,

ndonëse në një shkallë më të zvogëluar, nga shkaku i ushtrimit të mbikëqyrjes nga organet e

autorizuara shtetërore.

Dhe fare në fund, shkalla tejet e ulët e transparencës është një nga të metat themelore

të privatizimit të decentralizuar.

128 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 349. 129 Po aty, fq. 349. 130 Po ary, fq. 349.

83

KONKLUZION

1. Shitja nuk mund të jetë metodë e vetme e privatizimit të kapitalit shtetëror, por ajo

duhet të kombinohet me metodën e shpërndarjes falas, të aksioneve qytetarëve, përndryshe

privatizimi do të jetë i ngadalshëm;

2. Rikthimi (ristituimi) i të drejtave pronësore ish-pronarëve ngadalësoi procesin e

privatizimit, për shkak të pengesave e vështirësive të llojeve të ndryshme, kështu që

kompensimi me të holla të gatshme u tregua metoda më efikase;

3. Mungesa e stabilitetit dhe e sigurisë juridike ndikuan negativisht në rritjen e nivelit

të investimeve të huaja;

4. Copëzimi i ndërmarrjeve të mëdha si tërësi teknike-teknologjike përshpejtoi

procesin e privatizimit;

5. Shpërndarja falas dhe me vauçerë e kapitalit shtetëror dite shoqëror qenë

gjeneratorët kryesorë të përshpejtimit të procesit të privatizimit;

6. Shitja e ndërmarrjeve punëtorëve me aksione u tregua metodë për zbutjen e

tensioneve politike. dhe sociale, por nuk u vërtetua se kjo duhet të jetë metodë e vetme e

privatizimit;

7. Themelimi i ndërmarrjeve të reja dhe të vegla përshpejtoi rritjen e sektorit privat të

ekonomive, nxiti konkurrencën reale, përparimet teknologjike dhe hapjen e vendeve të reja të

punës;

8. Në përpjekje për t'i ruajtur pozicionet në ndërmarrje dhe në shoqëri rezistenca e

strukturave të vjetra burokratike pengonte proceset demokratike dhe procesin e shpejtë të

privatizimit;

9. Anarkia shtetërore; mosfunksionimi i shtetit të së drejtës dhe moskompletimi i

kuadrit ligjor, si dhe jopreciziteti i zgjidhjeve teknike juridike në situata konkrete, shkaktuan

paqartësi juridike dhe pasiguri në shumicën e legjislacioneve;

10. Mungesa e një strukture profesionale të ekspertëve me eksperiencë rezultoi

negativisht në transformimin e ndërmarrjeve dhe në procesin e privatizimit.

11. Thuajse në të gjitha vendet ish-socialiste në transicion korrupsioni arriti shkallë

kleptomanie dhe elemente spekulative për gllabërimin e pasurisë shtetërore, duke e dëmtuar

rëndë procesin pozitiv të privatizimit.

85

KREU III

PRIVATIZIMI NË KOSOVË

1. Hyrje

Më 13 qershor 2002, me hyrjen në fuqi të Rregullores mbi krijimin e Agjencionit

Kosovar të Mirëbesimit, zyrtarisht filloi procesi i privatizimit në Kosovë, thelbi i të cilit është

transformimi i pronës shoqërore dhe publike në pronarë konkretë dhe ndërtimi i sistemit të

ekonomisë së tregut. Kosova, ndryshe nga vendet e tjera, të cilat kanë shkuar larg me reforma

dhe transformime të thella në të gjithë sektorët e ekonomisë dhe të ndërtimit të institucioneve

të tregut, procesit të privatizimit i qaset me një vonesë tepër të gjatë, mbi

trembëdhjetëvjeçare.

Në konstelacionin e marrëdhënieve të krijuara në sistemin e ri ekonomik

ndërkombëtar, Kosovës i duhet jo vetëm ta përshpejtojë hapin, por të vrapojë në rrugën e

gjatë sfiduese, për t'i zënë vendet e tjera të Evropës Qendrore dhe Juglindore, të cilat kanë

shkuar larg në realizimin e reformave. Pasojat e një vonese të tillë vërehen në të gjithë

sektorët e jetës ekonomike dhe shoqërore në Kosovë. Tani s'ka kohë për të humbur. Sa më

shumë që të vonohemi aq më të mëdha do jenë pasojat.

Ana tjetër e medaljes është se privatizimi nuk njeh një linjë të vetme në bazë të së

cilës ky proces do të duhej zhvilluar. Ky proces ka varacione të gjera që varen nga kushtet

konkrete të çdo vendi, nga niveli ekonomik i zhvillimit të vendit, nga objektivat që vihen nga

çdo qeveri para kryerjes së këtij procesi, nga shkalla e privatizimit e arritur më parë në

ekonominë e një vendi si dhe nga shumë faktorë të tjerë ekonomikë, politikë dhe socialë.131

Kosova, në kontekst të saj, duhet ta orientojë ajkën e dijes së inteligjencisë së vet, resurset e

veta shkencore dhe profesionale në thithjen e anëve pozitive të procesit të privatizimit nga

vendet e tjera për t'i bërë këto procese të aplikueshme dhe të kapshme edhe në Kosovë, në

njërën anë, dhe të veprojë në drejtim të mënjanimit të mundësive për përsëritjen e të metave

dhe dobësive të shfaqura në vendet e tjera, në anë tjetër.

Andaj, nga ky shkak trajtimi i procesit të mundshëm të privatizimit në Kosovë me 131 Fatmir Mema: "Privatizimi në Shqipëri, arritjet, të meta e ardhmja”, “Toena”, Tiranë, 1997, fq. 7.

86

vendet e tjera në transicion të Evropës Qendrore dhe Juglindore, në mënyrë krahasimtare ka

për qëllim sugjerimin e zbatimit të përvojave pozitive të vendeve në transicion edhe në

Kosovë, duke i flakur të metat dhe dobësitë e shfaqura me qëllim që privatizimi në Kosovë të

jetë sa më i suksesshëm. Objekt trajtimi janë edhe metodat apo teknikat e privatizimit, duke i

analizuar në mënyrë analogjike anët pozitive dhe negative të tyre dhe duke vlerësuar se cilat

metoda mund të aplikohen më. me sukses edhe në rastin e privatizimit dhe në ristrukturimin e

ekonomisë kosovare, natyrisht duke i marrë për bazë rrethanat specifike në të cilat ndodhet

ekonomia e Kosovës.

3.1. TRI ETAPAT E PRIVATIZINIIT TË EKONOMISË

Procesi i transformimit të ndërmarrjeve shoqërore dhe i privatizimit të ekonomisë

kosovare ndahet në tri etapa kryesore: a) etapa e transformimit të ndërmarrjeve shoqërore dhe

e privatizimit të dhunshëm të ekonomisë kosovare nga organet e dhunshme serbe dhe

plaçkitja e kapitalit përmes integrimeve në ndërmarrjet serbe dhe forma të tjera nga dhjetori i

vitit 1989 e deri në mbarim të luftës më 10 qershor 1999; b) Etapa e komercializimit nga

mbarimi i luftës .deri në hyrje në fuqi të Rregullores së UNMIK-ut mbi krijimin e Agjencioni

Kosovar i Mirëbesimit më 13 qershor 2002 dhe c) Etapa e transformimit të ndërmarrjeve

shoqërore dhe privatizimit të ekonomisë kosovare në bazë të Rregullores së UNMIK-ut nga

13 qershori 2002 e më tej.

A). ETAPA E PARË: DHJETOR 1989 — QERSHOR 1999

Etapa e parë e privatizimit të ekonomisë në mënyrë të dhunshme nga organet e

pushtuesit serb filloi në dhjetor të vitit 1989, me nxjerrjen dhe hyrjen në fuqi të Ligjit

federativ për këmbimin dhe posedimin me kapital shoqëror. Ajo që vlen të përmendet është

se ligji mbështet konceptin e privatizimit me aksione interne si instrument bazë, kështu që

punëtorët kanë mundur të bëhen aksionarë në ndërmarrje me rastin e transformimit të

marrëdhënieve pronësore-juridike. Mirëpo, u pa se kjo ishte kamuflim në Kosovë, sepse

Serbia punëtorët shqiptarë i dëboi me dhunë nga puna dhe mjetet nga shitja e kapitalit të

ndërmarrjes shoqërore u derdhën në të ashtuquajturin Fond për Zhvillimin e Serbisë.

87

Nga kjo konkludohet se transformimi dhe privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore

kosovare filloi në kushte shumë të vështira, meqë pushteti okupues serb, intensifikoi dhunën

institucionale dhe terrorin shtetëror mbi Kosovën, veçmas pas heqjes së dhunshme të

autonomisë më 1989. Serbia dëshironte të shfrytëzonte resurset e mëdha natyrore përmes for-

mave të egra abritrare dhe voluntare - plaçkitjes dhe gllabërimit të begative dhe të pronës

shoqërore në Kosovë.

Në tetor të vitit 1990, Serbia nxjerr Ligjin mbi kapitalin shoqëror, që në fakt ishte një

adoptim i Ligjit federativ për këmbimin dhe posedimin me kapital shoqëror. Në tetor të vitit

1991, Kuvendi i Serbisë nxjerr Ligj in mbi kushtet dhe procedurën e transformimit të pronës

shoqërore në lloje të tjera të pronësisë. Me dispozitat e këtij ligji mundësohet gllabërimi dhe

plaçkitja e kapitalit të ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë nën ombrellën e integrimeve të

dhunshme me ndërmarrjet nga Serbia si dhe të shitjes së pjesëve të ndërmarrjes ose të tërë

ndërmarrjes shoqërore. Kur është fjala për shitjen me aksione pa zbritje të pjesëve të

ndërmarrjes ose të tërë ndërmarrjes, ndërmarrja ishte e detyruar që 60 për qind të mjeteve t'i

bartte pa kthim në të ashtuquajturin Fond për Zhvillimin e Serbisë, 30 për qind në Fondin për

sigurimin invalidor dhe pensional dhe 10 për qind në Fondin për punësim.132 Në kushte të

këtilla, transformimi dhe privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore vendoset i tëri në funksion të

plaçkitjes nga institucionet serbe, e jo në funksion të rritjes së efektshmërisë së ekonomisë

dhe rritjes së sektorit privat, që është një nga qëllimet themelore të privatizimit.

Me plotësimet dhe ndryshimet e këtij ligji nga ana e Kuvendit të Serbisë më 1994;

plaçkitja dhe gllabërimi i pronës shoqërore në Kosovë edhe më tutje mbetet si objektiv

kryesor i Serbisë. Madje, me këto plotësime dhe ndryshime vetëm sa zgjerohen mundësitë

dhe format e plaçkitjes dhe të gllabërimit. Të punësuarve u mundësohet e drejta e blerjes së

aksioneve me zbritje në një afat prej dy vjetësh nga dita e hyrjes në fuqi të këtij ligji.133 Në

këtë mënyrë krijohet mundësia e kalimit të kapitalit të ndërmarrjeve shoqërore të Kosovës në

duart e shtetit okupues dhe të punëtorëve serbë dhe malazias, ngase, siç dihet, deri atëherë

nga vendet e punës u përzunë me dhunë mbi 150 mijë punëtorë shqiptarë.134 Ndërkaq, në

qershor të vitit 1996, Parlamenti i Jugosllavisë së vetëshpallur nxjerr Ligjin mbi bazat e

132 Mr. Hatndi Podvorica: "Parlamenti i Kosovës duhet të përcakton kornizat e privatizimit", Konferenca ndërkombëtare, procesi i privatizimit në Kosovë, përvojat e Europës Qëndrore dhe Lindore, mundësitë dhe pengesat, mbajtur rnë 21 - 22 janar 2002, në Gjakovë, fq. 3. 133 Mr. Hamdi Podvorica: "Roli i pazëvendësueshënr i Parlamentit të Kosovës në përcaktirnin e kornizave të privatizimit", proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste, përmbledhje punimesh nga këshillimi shkencor i mbajtur më 12-13 korrik 1996, Lidhja e ekonomistëve të Kosovës, Prishtinë, 1997, fq. 231. 134 Po aty, fq. 231.

88

transformimit të pronësisë së kapitalit shoqëror. Dispozitat e këtij ligji po ashtu vihen qartë në

funksion të sigurimit të vijimësisë së politikës plaçkitëse dhe gllabëruese të kapitalit të

ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë. Këtë e ilustrojnë më së miri dispozitat e nenit 5, paragrafi

2 i këtij ligji, ku thuhet se vendimin mbi ndërrimin e pronarit të kapitalit shoqëror e nxjerr

organi kompetent i ndërmarrjes, përkatësisht organi i dhunshëm, ndërsa, se si do t'i ndërrohet

pronari kësaj pasurie nuk ishte vështirë të kuptohej nëse merreshin parasysh plaçkitjet dhe

shkatërrimet e dhunshme të ekonomisë dhe fakti se ndërmarrjet përbëheshin vetëm nga

punëtorët e përkatësisë serbe dhe malazeze.135

Në mënyrë të dhunshme, me ligje serbe është privatizuar një numër i konsiderueshëm

i ndërmarrjeve shoqërore, veçanërisht në komunën e Gjakovës. Sipas të dhënave të autorëve

serbë, deri në vitin 1994, 235 ndërmarrje shoqërore në Kosovë janë transformuar me

dispozitat e ligjeve serbe. Transformimi i pronës së këtyre ndërmarrjeve është kryer

nëpërmjet Fondit për Zhvillimin e Serbisë dhe me ndërmjetësimin e Qeverisë serbe. (shih:

Grup autorësh: "Privatizacija, 1994, fq. 235). Duhet të theksohet se kjo, jo që nuk e rriti

shkallën e efektshmërisë së ekonomisë dhe ndërtimin e institucioneve e të mekanizmave të

ekonomisë së tregut, që është objektivi i ekonomisë së tregut, por transformimi i

ndërmarrjeve shoqërore dhe privatizimi i dhunshëm sipas dorës së zgjatur të pushtetit

okupues serb, i shkaktoi ekonomisë kosovare dëme të konsiderueshme në të gjithë sektorët e

saj. Shkalla e prodhimtarisë shënonte një rënie rapide nga viti në vit, ndërsa vlera kontabël e

ndërmarrjeve sa vinte e zvogëlohej si pasojë e vjedhjeve të llojllojshme të kapitalit shoqëror,

-plaçkitjeve e gllabërimit në mënyrë institucionale nga organet e dhunshme serbe të instaluara

në Kosovë. Ndërkaq, transformimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe privatizimi i ekonomisë, i

iniciuar dhe i zbatuar nga organet serbe, në periudhën nga viti 1989 deri në mbarim të luftës,

u zhvillua, po ashtu, në një ambient tepër të papërshtatshëm makroekonomik.

Jokonvertibiliteti i valutës rezultoi një shkallë marramendëse disashifrore të inflacionit.

Çmimet ngriheshin nga dita në ditë, kurse për stabilizimin e çmimeve, si element themelor i

privatizimit sidomos në fazën e parë të tij, dhe për liberalizimin e ekonomisë as që mund të

flitej. Më së keqi e pësuan ndërmarrjet shoqërore, të cilat u likuiduan nga organet e dhunshme

serbe; si KNI "Ramiz Sadiku" në Prishtinë, një gjigant ndërtimor me vlerë kontabël të

pasurisë dhe të mjeteve themelore rreth 2 miliardë dollarë amerikanë. Të gjitha mjetet nga 135 Po aty, fq. 231. Zakon o izmenama i dopunama Zakona o uslovima i postupku pretvaranja društvene svojine u druge oblike svojine ("Sl. Glasnik RS" br. 51/94). Zakon o svojinskoj transformac ji ("Sl. Glasnik RS” , br. 32/97). Zakon o svojinskoj upravljačkoj transfomaciji ("Sl. List RCG" br. 21/92) Zakon o privatizacji privrede ("Sl. List RCG " br. 23/96).

89

shitja e këtij kapitali janë derdhur në Fondin për Zhvillim të Republikës së Serbisë.

Nga kjo konkludojmë se transformimi i ndërmarrjeve ekonomike dhe privatizimi i

ekonomisë kosovare nga dhjetori 1989 e deri në mbarim të luftës më 10 qershor 1999 është

kryer nga organet e dhunshme të pushtetit okupues serb mbi bazë të ligjeve diskriminuese

serbe dhe të federatës të vetëshpallur jugosllave, duke i përjashtuar nga ky proces aktorët

kryesorë të privatizimit - punëtorët shqiptarë, të cilët që në zanafillë të procesit u përzunë nga

puna, kurse në emër të transformimit të pronës së ndërmarrjeve shoqërore dhe të privatizimit

plaçkitën në mënyrë bizare kapitalin e ndërmarrjeve. Andaj, në mbështetje të nenit 3 të

Rregullores së UNMIK-ut nr. 1999/1 dt. 25 qershor 1999 dhe të nenit 5.4 (a) dhe (b),

transformimi i këtyre ndërmarrjeve duhet të shpallet i pavlefshëm me ligj të veçantë, ndërsa

nga shteti serb të kërkohet kompensimi i dëmit të shkaktuar, sepse ky privatizim ka qenë i

dhunshëm, diskriminues dhe i zbatuar në bazë të ligjeve diskriminuese të okupatorit serb. Në

fund të vitit 2003, Parlamenti i Kosovës zhvleftësoi të gjitha ligjet serbe që u zbatuan në

mënyrë diskriminuese në Kosovë nga 23 marsi 1989.

B). ETAPA E DYTË: QERSHOR 1999 — QERSHOR 2002

Etapa e dytë e privatizimit të ekonomisë kosovare përfshin kohën nga mbarimi i luftës

më 10 qershor 1999, deri në nxjerrjen dhe hyrjen në fuqi të Rregullores mbi krijimin e

Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit më 13 qershor 2002. Në këtë periudhë UNMIK-u tenton

të mësojë për natyrën e pronës shoqërore, për gjendjen e pronës shoqërore pas luftës si dhe të

gjejë mënyrën për të vënë mbikëqyrjen mbi to, pasi që të shumtën ato nuk ishin nën

kontroll.136

Në fakt, fillimin e procesit të privatizimit shtylla IV e UNMIK-ut e vlerëson si

prioritet të fuqishëm për zhvillimin e sektorit privat të ekonomisë së tregut dhe për ndërtimin

e institucioneve dhe të mekanizmave të ekonomisë së tregut në Kosovë. Në "letrën e bardhë",

udhëheqësi i atëhershëm i shtyllës IV të UNMIK-ut, Joly Dixon, veç tjerash shtron nevojën e

themelimit të rrjetit të institucioneve për privatizimin e ekonomisë, si: krijimin e Agjencionit

Kosovar për Privatizim dhe Fondin për Privatizim.

Në kuadër të kësaj, ai parasheh mundësinë e pjesëmarrjes së punëtorëve në privatizim

136 Jurgen Voss: Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Konferenca Ndërkombëtare mbajtur më 27-29 qershor 2002, Prishtinë, privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Riinvest, fq. 59

90

në një shkallë 30 - 40 për qind. Si metodë komplementare e privatizimit propozohet edhe

komercializimi (dhënia me qira e ndërmarrjeve në një afat kohor 1 0-vjeçar). Kjo letër dhe

ideja për privatizimin e ekonomisë kosovare nuk gjeti përkrahjen e nevojshme nga zyra

juridike legale e OKB-së, andaj mbeti të priten ditë më të mira për fillimin e privatizimit të

ekonomisë kosovare.

Kësodore, kah fundi i vitit 2000, DTI-a del me një propozim të ri për transformimin e

ndërmarrjeve shoqërore në shoqëri aksionare, duke u bazuar në "Ligjin e Ante Markoviqit të

vitit 1989" sipas të cilit shumicën e aksioneve do ta dispononin të punësuarit (60 — 70 për

qind), ndërsa pjesa tjetër do të kishte mundësi t'u shitej investitorëve dhe nga kjo të krijohej

Fondi i privatizimit ose të servoheshin për nevojat e buxhetit.137 Edhe kjo iniciativë përfundoi

pa sukses. Zyra Juridike e OKB-së e hodhi poshtë iniciativën duke shpërfillur mundësinë e

realizimit të një projekti të këtillë. Mbi këtë model shfaqen dilema dhe mosbesim edhe nga

ekspertët vendorë, duke bërë vërejtje se 30 - 40 për qind e kapitalit të ndërmarrjeve që nuk do

t'u ndahet punëtorëve me anë të aksioneve, nuk paraqet bazë solide për tërheqjen e

investitorëve të huaj dhe vendorë, të cilët do të duhej të sillnin kapital të ri për të tejkaluar

problemin e mungesës së mjeteve për ristrukturimin në faza të mëvonshme të ndërmarrjeve.

Megjithëkëtë, shkaqet e vërteta rreth zgjatjes tepër të madhe të fillimit të procesit të

privatizimit duhet kërkuar në paqartësitë legale rreth zgjidhjes përfundimtare të statutit të

Kosovës. Sado që pikëpamja e UNMIK-ut deklarativisht ishte e kënaqshme në aspektin

programatik; (shih analizën "The Lessons Learned and Analysis — LLA", fq.1), se

"rezultatet e prodhimit në ndërmarrjet në pronësi shoqërore i takojnë shoqërisë në tërësi, pra

opinionit publik", ngrirja e mjeteve në llogarinë e Agjencionit flet se joracionaliteti dhe

konfuziteti akoma nuk janë tejkaluar në sjelljet e disa zyrtarëve të lartë të UNMIK-ut dhe të

Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, sa i përket procesit të privatizimit në Kosovë.

B.1. KOMERCIALIZIMI

Komercializimi nënkupton një marrëveshje kontraktuale, me anë të së cilës

Departamenti për Tregti dhe Industri i jepte një subjekti tjetër të drejtën e përdorimit dhe të

përfitimit nga ndërmarrja shoqërore, për një periudhë të caktuar kohore, në këmbim të

137 Po aty, fq. 59.

91

pagesës së qirasë. Komercializimi nuk nënkupton kalimin e të drejtës së pronësisë mbi

qiramarrësin. Departamenti për Tregti dhe Industri formësoi politikën e lejimit të

marrëveshjeve për komercializim të lidhur ndërmjet ndërmarrjeve me pronësi shoqërore dhe

investitorëve privatë. Kjo politikë e komercializimit të ndërmarrjeve kosovare ishte e

disejnuar si kundërpërgjigje ndaj shqetësimeve legale, të cilat vinin si pasojë e moslejimit të

privatizimit të drejtpërdrejtë nga Zyra Juridike e OKB-së në Nju Jork. Komercializimi lejon

përdorimin e aseteve për një kohë të përcaktuar, duke mos paragjykuar pronësinë

përfundimtare.138 Kontratat, të cilat do të ishin 10-vjeçare, kërkojnë që ofertuesi i përzgjedhur

të investojë një shumë të caktuar për rifillimin e prodhimit dhe pastaj të marrë drejtimin e

ndërmarrjes.139 Ofertuesi do të paguante qira vjetore në lartësi të përcaktuar në kontratë dhe

në të njëjtën kohë do të ishte i detyruar për të investuar lidhur me përgatitjen e ndërmarrjes

për prodhim dhe një përqindje të profitit vjetor në Fondin për punëtorët.

Tenderët e përgatitur nga Departamenti për Tregti dhe Industri ngjallën interesim të

jashtëzakonshëm për disa ndërmarrje atraktive, mirëpo realizimi i kontratave u ndoq nga

vështirësi të shumta. Praktika e komercializimit të ndërmarrjeve me pronësi shoqërore tregoi

se dhënia me qira e ndërmarrjeve është alternativa më e dobët e privatizimit, sepse ajo nuk

shpie në shitje të aseteve dhe në kalimin e të drejtave të pronësisë mbi asete në pronarë

konkretë, veçse ofertuesi fiton të drejtën e përdorimit të aseteve në një periudhë kohore

dhjetëvjeçare. Shkaku kryesor i mossuksesit të politikës së komercializimit do kërkuar në

paaftësinë e kësaj metode për tërheqjen e kapitalit të ri në sektorë të ndërmarrjes me pronësi

shoqërore, duke krijuar vende të reja pune, pa iu adresuar problemeve komplekse të

pronësisë. U argumentua se e drejta e përdorimit nuk është motivues i mjaftueshëm, si ajo e

pronësisë, për projektime afatgjata të interesave dhe të investimeve, si kusht për rritjen e

cilësisë së prodhimeve dhe rimëkëmbjen e menjëhershme.

Një konstatim të tillë e argumentojnë mjaft shembuj në Kosovë. Fabrika "Sharr" ishte

rast i pazakonshëm për shumë arsye,140 sepse, 21 kompani nga e tërë bota shprehën

138 Grup autorësh: Raporti 123, "Kosova një strategji për Zhvillimin ekonomik, ICG (Internacional Crisis Group) për Ballkanin, Prishtinë, Bruksel, shtator 2001 fq. 21. 139 Po aty, fq. 21. 140 Analiza LLA, fq. 9. "Mësimet e mësuara dhe analiza (The Lessons Learned and Analysis - LLA) është projekt i shtyllës së BE-së të UNMIK-ut dhe e Iniciativës Evropiane për Stabilitet (European Stability Initiative - ESI), dhe ka për gëllim që t'u jap politikëbërësve dhe opinionit publik në Kosovë dhe jashtë Kosovës analiza të pavarura të politikave, bazuar në hulumtimet emperike në terren. Pikëpamjet e shprehura në këtë raport jane të LLA-s, dhe nuk paraqesin pikëpamjet e shtyllës së BE-së apo të stafit të UNMIK-ut. Bordi këshillëdhënës i LLA-së përbëhet nga Marti Ahtisaari, Peter Arbens, Carl Bildt, Thomas Karothers, Alain Le Roy, Ivan Martin, Gary Matthews dhe Alets Rondos.

92

interesimin e tyre për gjigantin e madh kosovar të çimentos. Arsyet e një interesimi të tillë

janë të qarta: "kapacitetet e instaluara prodhuese të çimentos prej një gjysmë milioni tonë në

vit, nxitën orekset e konsorciumeve të njohura perëndimore, si Laforge (Francë), Herocles

(Greçi), Heidelelberger (Gjermani), fituesi i Tenderit Holderbank (Zvicër) e shumë

konsorciume të tjera.

Për komercializëm 10-vjeçar mbi "Sharrin" Holderbank u pajtua që të paguajë qira

vjetore së paku 500.000 euro, të bëjë investime të tjera prej rreth 30 milionë euro dhe të

investojë 20 për qind të profitit vjetor në Fondin për punëtorët.141 Në tregun e gjallë të

çimentos, kjo është marrëveshje mjaft atraktive.142 Mirëpo, nuk doli kështu. E vërteta doli se

lufta për monopole në tregun e çimentos është më e fuqishme se arsyet logjike ekonomike.

Në vend të realizimit të investimeve kontraktuale dhe shfrytëzimit të kapaciteteve të

instaluara, "Holderbank" e shfrytëzon "Sharrin" me doza të caktuara si barometër për krijimin

dhe shfrytëzimin e monopolit të prodhimit të çimentos në tregun evropian.

Por, dështime të këtilla ka. pasur edhe me ndërmarrje të tjera. "Betonjerka", kompani

nga Mitrovica, e cila prodhon prodhime të ndryshme nga betoni, ka mbetur e paaktivizuar që

nga komercializimi në qershor të vitit 2001,143 edhe pse ndodhej buzë lumit me rezerva të

mëdha të rërës dhe zhavorrit - resurse këto të nevojshme gjatë bumit të rindërtimit.144

"Mirusha" e Klinës u komercializua e para nga Departamenti për Tregti dhe Industri,

mirëpo kontrata e saponënshkruar u anulua nga fituesi i tenderit - Kompania italiane "Sacet

Co," meqenëse ajo nuk i përmbushi detyrimet kontraktuese lidhur me rritjen e pagave të

punëtorëve, themelimin e Fondit pensional dhe vendosjen e kontributeve mujore për çdo

punëtor dhe pagesën e taksës komunale për eksploatimin e rërës. Vlera totale e financimit të

investimeve të kërkuara në bazë të kushteve të kontratës së koncesionit është 6.2 milion DM

për investime në Kompani.145 Në kushte të këtilla filloi rënia e nivelit të prodhimit - vetëm 40

për qind shfrytëzoheshin kapacitetet instaluese për prodhimin e shtyllave të betonta,

mungonte mirëmbajtja e pajisjeve dhe e teknologjisë, ndërsa shpenzimet shënuan tendencë të

rritjes. Kësodore, vlen të thuhet se u nxorën në treg për komercializim firmat më të

suksesshme në kohën e tenderimit, veçmas ato të sektorit agroindustrial me pozitë

monopoliste në tregun ushqimor të Kosovës dhe me një rrjet të mirë distribuimi. Por

141 Po aty, fq. 9. 142 Po aty, fq. 9. 143 Po aty, fq. 9. 144 Po aty, fq. 9. 145 Grup autorësh: "Konferenca ndërkombëtare", Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Prishtinë, 27-29 qershor 2002, Riinvest, fq. 262.

93

komercializimi nuk qe i suksesshëm. Ndër shkaqet më të rëndësishme që shkaktuan

dështimin mund të llogariten: një, qiramarrësit nuk treguan gatishmëri të mjaftueshme për

përmbushjen e detyrimeve kontraktuese, sidomos të detyrimeve financiare. Për shembull, deri

në qershor të vitit 2002, 12 komercializime kanë gjeneruar të ardhura prej 137.779 euro nga

tarifat vjetore dhe depozitat për tender, që mbahen në llogari të caktuara të menaxhuara nga

Autoriteti Qendror Fiskal dhe Autoriteti Bankar dhe i Pagesave. Sipas kontratave, rreth

1.800.000 euro është dashur të paguhen deri në fillim të vitit 2002, me gjithë anulimin e

koncesioneve.146 Një mosinteresim i UNMIK-ut dhe i organeve të shtetit të Kosovës për

mbledhjen e mjeteve vjen nga shkaku se mjetet e grumbulluara nuk i dedikohen Buxhetit të

Konsoliduar të Kosovës.

Një tjetër shkaktar i mossuksesit të komercializimit lidhet me rezistencën e këshillave

të punëtorëve. Kudo që ishin zgjedhur këshillat e punëtorëve, ato bllokuan arritjen e

marrëveshjeve për komercializim, sepse nuk ishin të gatshme që autoritetin e sapo marrë t'ia

jepnin ndonjë investitori të huaj.147 Kjo ndërlidhet me bindjen e punëtorëve se privatizimi i

ndërmarrjeve sjell më shumë përfitime. Madje, një gjë e tillë gjen mbështetje në ndjenjën

subjektive të krijuar te punëtorët gjatë periudhës së vetëqeverisjes, se ndërmarrjet janë të

punëtorëve.

Edhe analistët e huaj janë shprehur në mënyrë kritike ndaj komercializimit. Malcolm

Toland (CIPE) thotë se brengat tona kryesore sa i përket këtij procesi janë këto: a) një proces

i tillë hendikepon qeveritë e ardhshme kosovare sa i përket formave të transformimit të

pronësisë; b) nuk ka garanci se kompanitë e komercializuara do të kenë një menaxhment të

përgjegjshëm dhe efektiv; ky proces do t'i frikësojë investitorët e jashtëm, aq më parë kur

kontratat e lidhura mbi komercializimin e ndërmarrjeve paraqesin aranzhmane afatgjata

(dhjetëvjeçare). Ky afat tejkalon kohën e përkohësisë së misionit ndërkombëtar në Kosovë

dhe bëhet pengesë për transformimin pronësor të ndërmarrjeve brendapërbrenda afatit

kontraktual të komercializimit.

Komercializimi rrezikon realizimin e projekteve të tjera të transicionit (vendosjen e

ekonomisë së tregut, infrastrukturën sociale, krijimin e fondeve të zhvillimit, financimin e

zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme).148 Përvojat e deritashme të

komercializimit të ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë dëshmojnë për sjellje burokratike të

146 Analiza LLA, fq. 10, 147 Po aty, fq. 8. 148 Dr. Muhamet Sadiku, "Transformimi i ndërmarrjeve shoqërore të Kosovës", ndërmarrjet shoqërore dhe perspektivat e tyre, Tryeza e forumit ndërkombëtar, dilemat dhe perspektivat, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 85.

94

qiramarrësve lidhur me përmbushjen e detyrimeve kontraktuale dhe injorimin e plotë të

faktorit vendor, para së gjithash të kërkesave të punëtorëve dhe të pushtetit lokal. Mjetet e

realizuara nga qiraja nuk vihen në funksion direkt të zhvillimit ekonomik të Kosovës, duke

pasur parasysh faktin se këto mjete do të ruhen në llogari të veçanta, përderisa të qartësohet

"pronësia" e ndërmarrjeve shoqërore.149

Marrë në përgjithësi, ne mendojmë se komercializimi nuk është dëshmuar në praktikë

si strategji e suksesshme e privatizimit, jo vetëm në Kosovë, por edhe në vendet e tjera ku

është zbatuar, ngase prona shoqërore e ndërmarrjeve mbetet e konservuar jashtë procesit të

transformimit, duke shkaktuar çrregullime serioze në realizimin e objektivave të parashtruara

të privatizimit.

C). ETAPA E TRETË: 13 QERSHOR 2002 E MË TUTJE

Etapa e tretë, vendimtare e privatizimit të ekonomisë kosovare, filloi me miratimin

dhe hyrjen në fuqi të Rregullores për krijimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, më 13

qershor 2002. Rregullorja shoqërohet nga praktikat operuese të Agjencionit Kosovar të

Mirëbesimit, të miratuara më 20 janar 2003. Me gjithë konglomeratin e vështirësive dhe të

problemeve të shumta që e shoqërojnë procesin e privatizimit, pozicioni makroekonomik në

Kosovë është relativisht i volitshëm. Liberalizimi i çmimeve është kryer në shumë sektorë të

ekonomisë, menjëherë pas mbarimit të luftës. Pas ngritjes dyfish, çmimet janë stabilizuar

gradualisht në shumë sektorë. Euro-ja, e cila zëvendësoi markën gjermane si mjet pagese në

qarkullim pas luftës, është një ndër valutat më të forta konvertibile në botë. Në këtë aspekt,

Kosova është barazuar me vendet e Unionit Evropian, ku euro është vënë në qarkullim si mjet

pagese. Shkalla e inflacionit, po ashtu, ka një rrjedhë normale, pa mundësi reale shpërthimi

eruptiv, si në fazat e para të privatizimit në vendet e tjera të transicionit. Dhe të gjithë këta

faktorë flasin për krijimin e një ambienti ekonomik relativisht të volitshëm për zhvillimin e

procesit të privatizimit në Kosovë. Kjo etapë mund të ndahet në dy faza: e para, privatizimi i

ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, dhe e dyta, privatizimi i ndërmarrjeve të mëdha dhe i

sektorit strategjik.

149 Po aty, fq. 86.

95

3.2. PRIVATIZIMI I NDËRMARRJEVE TË VOGLA DHE TË MESME

Procesit të privatizimit, sipas një analize të Institutit "Riinvest" nga Prishtina dhe

Qendra për Ndërmarrjet Private Ndërkombëtare (CIPE) nga Uashingtoni, duhet t'i

nënshtrohen 350 ndërmarrje shoqërore dhe 60-70 ndërmarrje publike. Nuk ekziston një kriter

i qartë për të vlerësuar se cilat ndërmarrje bëjnë pjesë në grupin e ndërmarrjeve të mëdha, ose

të mesme apo të vogla. Më së shpeshti, vëllimi i kapitalit dhe numri i punëtorëve janë marrë

si elemente bazë për seleksionimin e ndërmarrjeve nëpër kategori të caktuara. Kështu, sipas

raportit të GTZ-së mbi procesin e privatizimit në Shqipëri 1991-1997 (Projekti GTZ, 1998),

në grupin e ndërmarrjeve të vogla bëjnë pjesë ndërmarrjet me vlerë kontabël të aktivave të

qëndrueshme deri 100.000 $ dhe 50 punëtorë të punësuar; ndërmarrjet e mesme deri 500.000

$ dhe 300 të punësuar; ndërmarrje të mëdha konsiderohen ato ndërmarrje me vlerë kontabël

dhe me aktiva të qëndrueshme mbi 500.000 $ dhe mbi 300 të punësuar. Një kriter krejtësisht

të ngjashëm për kategorizimin e ndërmarrjeve e përdori edhe Bullgaria gjatë procesit të

privatizimit.

Sido që të jetë analiza e performancave të deritashme të ndërmarrjeve shoqërore që do

të privatizohen në rundin e parë lë të kuptohet se prioritet në programin e privatizimit do të

kenë ndërmarrjet atraktive, të vogla dhe të mesme, me asete joshëse për investitorët vendorë

dhe të huaj. Një orientim i këtillë është i drejtë, kompatibil me praktikat e privatizimit të

numrit më të madh të shteteve ish-socialiste që patën sukses në privatizim. Për shembull,

Çekosllovakia në fund të vitit 1992 përfundoi ciklin e parë të privatizimit me anë të

vauçerëve. Aksionet e 1491 ndërmarrjeve kaluan në pronësi të pronarëve privatë.150 Në fazën

e parë të privatizimit rezultate të mira në privatizimin e ndërmarrjeve të vogla arriti edhe

Shqipëria. U vërtetua në praktikë se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme më shpejt u përshtaten

kushteve të reja të tregut, sesa ndërmarrjet e mëdha. Në fakt, ky është element i rëndësishëm

për rritjen e efikasitetit dhe efektshmërisë së ndërmarrjeve që i nënshtrohen procesit

të privatizimit.

Në valën e parë të privatizimit janë përfshirë gjashtë ndërmarrje shoqërore. Ato janë:

Fabrika e gëlqeres "Lepenci" nga Kaçaniku, Fabrika e tullave "Ringov" nga Peja,

"Energoinvesti" nga Prishtina, "Montazhi i Kosovës" nga Prishtina, "Termosistemi" nga 150 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, Beograd, , fq. 85.

96

Rahovec dhe "Përparimi" nga Mitrovica. Përfshirja e vetëm gjashtë ndërmarrjeve shoqërore

në privatizim në rundin e parë, (për çka tenderi u shpall më 16 maj 2003), tregon se

privatizimi do të jetë i ngadalshëm dhe fragmentar, me gjithë interesat e shumta që ky proces

të jetë i shpejtë dhe gjithëpërfshirës. Brengosjet në këtë drejtim janë të mëdha, sepse edhe sot,

gati një dekadë e gjysmë pas intensifikimit në shkallë të gjerë të procesit të transicionit dhe

privatizimit në ekonomitë e vendeve ish-socialiste në Evropën Qendrore dhe Juglindore,

shihet se Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit ende nuk ka një program në rrafsh të gjerë të

privatizimit, i cili do t'i reflektojë objektivat e këtij procesi kompleks në shkallë vendi. Ky

ngadalësim i këtij procesi, në vend të shpejtësisë e të nevojës së ndërtimit të ekonomisë së

tregut dhe të institucioneve të saj, pengon rritjen ekonomike dhe progresin tekniko-

teknologjik të shoqërisë kosovare.

Rregullorja mbi krijimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit duhet të ndryshohet

dhe të plotësohet urgjentisht. Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit në bashkëpunim me

Kuvendin dhe Qeverinë e Kosovës, para së gjithash duhet të përcaktojë planet vjetore ku

duhet të përfshihen ndërmarrjet që do t'i nënshtrohen procesit të privatizimit, sektorët

prioritarë, menaxhimin e të hyrave nga privatizimi dhe shpenzimet, tërheqjen e investitorëve

të huaj dhe ristrukturimin e ndërmarrjeve. Në kuadër të bartjes së kompetencave mbi

vendorët Qeveria dhe Kuvendi i Kosovës sa më parë duhet të marrin dhe të ushtrojnë të gjitha

kompetencat lidhur me procesin e privatizimit.

Prioritetet në procesin e privatizimit duhet të shkojnë në drejtim të industrisë

përpunuese dhe ushqimore, komplekseve agroindustriale, fermave bujqësore dhe blegtorale,

turizmit (ndërmarrjet që e përbëjnë infrastrukturën turistike: hotelet, restorantet), industria e

materialit ndërtimor, ndërmarrjet ndërtimore dhe projektuese, tregtia me shumicë dhe pakicë,

ndërmarrjet e transportit dhe të komunikacionit. Me krijimin e sektorëve të fuqishëm privatë

në këto degë të rëndësishme industriale do të përmirësohet ndieshëm debalanci i eksportit dhe

i importit me botën e jashtme, shumë produkte që aktualisht importohen nga vendet e huaja

mund të prodhohen në vend, madje jo vetëm për plotësimin e nevojave të konsumatorëve

vendorë, por edhe për eksport.

3.3. QEVERISJA ME NDËRMARRJE

Çështja e qeverisjes së ndërmarrjeve shoqërore gjatë procesit të privatizimit është një

97

problem serioz për ekonominë kosovare. Mungesa e kapaciteteve profesionale menaxheriale

të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit dhe përfshirja e pamjaftueshme e kuadrit vendor në

këtë proces solli shumë ndërmarrje në pozitë që strukturat udhëheqëse të veprojnë me

kapitalin e tyre në mënyrë të papërgjegjshme dhe abuzive. .Ndodhi kështu, sepse Agjencioni

Kosovar i Mirëbesimit nuk arriti të krijojë një disiplinë ekonomike dhe financiare mbi

ndërmarrjet dhe të ushtrojë një kontroll të mirëfilltë si dhe të menaxhojë kapitalin e ndërma-

rrjeve shoqërore. Qeverisja e korporatave mund të definohet si një vendosje e mekanizmave

komplekse që i rregullojnë marrëdhëniet ndërmjet aksionarëve të ndryshëm.151 Menaxhimi

efektiv i shërbimeve publike në Kosovë është nën mandatin e UNMIK-ut dhe detyrë e të

gjitha institucioneve ndërkombëtare dhe donatorëve në Kosovë, sikurse ekonomitë në

zhvillim, është furnizimi i mjaftueshëm me energji elektrike dhe ujë, si dhe formimi i

shërbimeve të higjienës.152 Në realitet, koncepti i UNMIK-ut që të luajë rolin e shtetit dhe të

administrojë ekonominë publike ka qenë i pamjaftueshëm.153 Shkaqet janë të shumta: një

është mungesa e dijes profesionale dhe e kapacitetit të pamjaftueshëm të ekspertëve

ndërkombëtarë në menaxhimin e këtyre ndërmarrjeve dhe dy, përfshirja e pamjaftueshme

injoruese e ekspertëve vendorë në procesin menaxherial të ndërmarrjeve publike, si dhe

mosnjohja e kushteve dhe e rrethanave specifike të ekonominë kosovare.

Si rezultat i kësaj, sot në Kosovë ka sistem dualist të pronësisë: një treg të hapur

jashtëzakonisht kompetitiv, kur firmat private shtyhen për atë pak pronë komerciale dhe

garojnë për të përfituar konsumatorët dhe një seri të pronarëve kuazifeudalë, kur një grusht të

priveligjuarish ushtrojnë kontroll mbi asetet që i takojnë "shoqërisë së tretë" dhe i kthejnë të

ardhurat në përfitime të tyre.154 Duhet të thuhet se Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit e shtrin

autoritetin e vet edhe në administrimin e drejtpërdrejtë të ndërmarrjeve shoqërore. Ky

administrim përfshin zgjedhjen e strukturave menaxheriale dhe udhëheqëse, emërimin e

bordeve mbikëqyrëse, kontrollin financiar, politikat e menaxhimit financiar, krijimin e një

ose më shumë korporatave subsidiare të një ndërmarrjeje shoqërore, transferimin e një pjese

apo të gjitha mjetet e ndërmarrjes shoqërore, mbajtja e të ardhurave nga shitja e aseteve në

mirëbesim për përfitime të kreditorëve dhe të pronarëve të ndërmarrjeve shoqërore etj. (neni

5 lidhur me nenin 6 dhe 8 të Rregullores). 151 Iraj Hashi: Përvojat ndërkombëtare në privatizim dhe mësimet për Kosovën, ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 53. 152 EARL GAST: Draft i pikave diskutuese për prezentimin e USAID-it, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Konferenca ndërkombëtare, 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq. 20. 153 Grup autorësh: Analiza LLA, fq. 1. 154 Grup autorësh: Analiza LLA, fq. 1

98

Fatkeqësisht, rezultatet e hulumtimeve tona shkojnë në një drejtim të kundërt. Mënyra

e tashme e organizimit dhe e mbikëqyrjes janë në shpërputhje me kërkesat reale dhe

përgjegjësitë që shtron para subjekteve procesi i privatizimit. Mund të vihet një dyshim i

bazuar mbi kapacitetet e këtij agjencioni që të administrojë në mënyrë efikase 350 ndërmarrje

shoqërore dhe 60-70 ndërmarrje publike dhe atë njëkohësisht me zbatimin e procedurave të

krijimit të kompanive subsidiare, të privatizimit të tyre, udhëheqjes së procedurës së

falimentimit në ndërmarrjet e tjera, kujdesit ndaj fondeve dhe shumë obligimeve dhe

kompetencave të tjera.155

3.4. PRIVATIZIMI I NDËRMARRJEVE TË MËDHA

Karakteristikë e privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha është se ato zakonisht

përfshihen në rundin e fundit të privatizimit. Praktikat e privatizimit në vendet ish-socialiste

janë të ndryshme. Mendojmë se tri janë mënyrat më të përshtatshme të privatizimit të

ndërmarrjeve të mëdha shoqërore në Kosovë: e para, copëzimi i ndërmarrjeve të mëdha në

pjesë të vogla efektive dhe shitja e tyre përmes të ashtuquajturave metodë Spin-off -

ofertuesit me çmim më të lartë. Transformimi i ndërmarrjeve të mëdha përmes copëzimit

është dëshmuar si metodë e suksesshme në Shqipëri, por edhe në vende të tjera ku ajo është

përdorur. Përparësia kryesore konsiston në dhënien e shansit investitorëve potencialë vendorë

për të blerë asetet e ndërmarrjeve dhe për t'u involvuar në botën e biznesit. Shteti duhet të

mbajë një përqindje të aksioneve, qoftë edhe si pronar pasiv, me mundësinë për t'i shitur ato

më vonë,156 e dyta, shitja e tërë ndërmarrjes një apo disa investitorëve të huaj apo vendor, që

disponojnë para për investime të reja dhe për aftësimin e ndërmarrjes për konkurrencë në

kushtet e ekonomisë moderne të tregut. Kjo metodë përmbush së paku tri kritere për një

privatizim të efektshëm: qeverisje të bashkuar (corporate governance), ristrukturim dhe

tregun sekondar në të drejtat e pronësisë.157

Është e qartë se niveli i kursimeve në Kosovë përgjithësisht është i ulët kur të merret

155 Muhamet Sadiku: "Privatizimi i kompanive të mëdha shoqërore, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Konferenca ndërkombëtare 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq.64. 156 Muhamet Sadiku: “Privatizimi i Kompanive të mëdha shoqërore, Konferenca ndërkombëtare, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovës ", Riinvesl, 2002, Prishtinë, fq. 64 157 Iraj Hashi: "Përvoja ndërkombëtare në privatizim dhe mësimet për Kosovën", Tryeza e forumit ndërkombëtar me temën "Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre", Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 74.

99

parasysh se shumica e popullsisë ka humbur shumë pasurinë dhe kursimet e veta gjatë pjesës

së parë të vitit 1999, në kohën kur ata ishin nxjerrë nga shtëpitë e tyre dhe ishin larguar nga

vendi i tyre.158 Megjithëkëtë, anketa e zhvilluar nga Instituti "Riinvest" tregon se shumë

ndërmarrje private janë tepër të interesuara të marrin pjesë në procesin e privatizimit, duke i

shfrytëzuar resurset e tyre.159 E treta, Rregullorja e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit hap

rrugën e privatizimit të ndërmarrjeve të mëdha edhe përmes likuidimit vullnetar (neni 9, shih

metoda e likuidimit).

Në literaturë mbizotëron mendimi se për privatizim të suksesshëm duhet të plotësohen

këta faktorë kryesorë: Korniza ligjore dhe institucionale, ekzistenca e një strategjie të qartë

dhe afatgjatë e privatizimit, prezenca e qeverisë dhe zgjedhja e metodave të privatizimit. Nga

analiza e këtyre faktorëve në korrelacion me privatizimin e ndërmarrjeve shoqërore të mëdha

në Kosovë shihet se këta faktorë ose janë plotësuar fare pak ose aspak. Rregullorja e

Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit duhet të ndryshohet dhe të plotësohet urgjentisht,

strategjia afatgjatë e privatizimit të hartohet sa më parë dhe ajo të miratohet e të bëhet

transparente, kurse qeveria të kyçet fuqimisht në këtë proces dhe ta kryejnë rolin dhe

funksionin që i takon. Ndryshe, ekziston rreziku që privatizimi të bëhet në kushtet e një

transicioni të egër, të pakontrolluar dhe pa bazë të mirë juridike dhe ligjore.160

3.5. SEKTORI PRIVAT

Nuk ka dyshim se reformat rrënjësore në ekonomi çojnë drejt ekonomisë së tregut, në

themelet e së cilës qëndron prova private dhe zhvillimi i sektorit privat. Nga ky shkak qëllimi

i privatizimit nuk është vetëm transformimi i ndërmarrjeve ekzistuese shoqërore në ato

private, por edhe formimi i ndërmarrjeve të reja private dhe rritja e përgjithshme e sektorit

privat. Me pak falë, privatizimi mund të përmirësojë veprimtarinë ekonomike dhe t'u japë

shtytje investimeve private, të huaja dhe të brendshme, të cilat mbajnë allë vendet që

zhvillojnë reformën në ekonominë moderne botërore.161

158 Po aty, fq. 96. 159 Po aty, fq. 96. 160 Dr. Sinan Ademaj: "Aspektet makroekonomike të transformimit dhe privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë”, Konferenca ndërkombëtare, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike, 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq.195. 161 Grup autorësh "Kumtesa mbi begatinë" Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore "Qendra për sipërmarrje private ndërkombëtare (CIPE), Programi zyrtar, Vijenë, fq. 5.

100

Nr. Emri Lloji i aktiviteteve Punësimi aktual

1 NBI - "Rahoveci" Agroindustrial 500

2 KBI - "Kosova-Eksport" Agroindustrial 216

3 KBI - "Agrokultura" Agroindustrial 215

4 Fabrika e birrës Prodhimi i birrës 511

5 NSH "Banja e Kllokotit” Shërim dhe turizëm 245

6 KHT "Kosova" Hotel e restorant 657

7 "Kosovatrans" Transport 240

8 NHNI "Morava e Binçes" Ndërtim 710

9 KNI "Ramiz Sadiku" Ndërtim 380

10 "Unimonti" Ndërtim 213

11 NP "Silcapor" Material ndërtimor 307

12 FA "Zahir Pajaziti" Material ndërtimor 290

13 FGG "Lepenci” Material ndërtimor 220

14 Kombinati i lëkurë këpuceve Lëkurë & mbathje 660

15 Llamkos Përpunim materiali 370

16 Ind. për prodhimin e tubave te

çelikta

Përpunim materiali 250

17 Bardhi dhe Mirashi Minierë 1382

18 IGK "Ballkan" Goma 670

19 Amortizatorët Amortizatorë 300

20 Printeks Tekstil 430

21 HC "Jatex". Sha Tekstil 250

22 IT "Kosovatex" Tjerrtorja Tekstil 200

23 Industria e duhanit Tobacco 240

24 "Liria" Tregtia 328

25 NTSH "17 Nëntori" Tregtia 236

26 IMBB-"Sillosi" Miell & bukë 411

27 KD "Tefik Çanga" Përpunim i drurit 356

Legjenda: Lista e kompanive të mëdha kosovare (Burimi "Riinvest").

Dhe, të gjithë indikatorët shkojnë në favor të asaj se privatizimi i sektorit shoqëror në

Kosovë do të jetë një proces i gjatë dhe i ngadalshëm, prandaj në aspektin e ndryshimit të

strukturës pronësore në ekonomi duhet pritur shumë më tepër nga rritja e shpejtë e sektorit

privat. Qysh tani është evidente që sektori dinamik privat po lulëzon në tregti, se kuadri më

cilësor ka kaluar në sektorin privat know - how, janë ndërtuar objekte moderne tregtare dhe

101

janë siguruar vende pune për një numër të konsiderueshëm punëtorësh. Zhvillimi i sektorit

privat mund të ndiqet më së thjeshti me rritjen e numrit të ndërmarrjeve të cilat mbështesin

aktivitetin e vet në pronësi private.162 Për shkak të largimit me dhunë nga puna, shumë

punëtorë i qenë kthyer biznesit privat, kështu që qenë regjistruar rreth 28 mijë firma private

në Kosovë, por aktive ishin vetëm 10 për qind të tyre. Rritja me shpejtësi enorme e numrit të

ndërmarrjeve private shkaktoi ndryshime strukturore në aspektin e pronësisë në Kosovë,

kështu që prona private shënoi një tendencë të rritjes së shpejtë. Për shkak të liberalizimit të

ekonomisë, pas luftës, numri i ndërmarrjeve private rritet me një dinamikë edhe më të madhe.

Për të pasur të qartë zhvillimin e sektorit privat, numrit të ndërmarrjeve private duhet shtuar

edhe dyqanet private, që përbëjnë dyfishin e ndërmarrjeve private. Në vitin 1997 është

formuar Shoqata e Afaristëve të Kosovës, mirëpo kjo, ende nuk ka arritur ta kryejë

funksionin e saj të plotë në aspektin e ofrimit të informatave nga fusha e legjislacionit,

marketingut dhe gjetjes së rrugëve për një ndikim pozitiv në institucionet shtetërore.

Organizimin më të mirë të ekonomisë private nuk e mbështet rrjeti i caktuar institucional

qeveritar, ndërkaq organizatat joqeveritare ende nuk janë zhvilluar.163 Kështu, mungojnë

format e përkrahjes nëpërmjet fondeve investive e garantuese, mungojnë shërbimet

konsalting dhe ato të zhvillimit, mungojnë serviset për kryerjen e funksioneve të caktuara në

ndërmarrjet private e të ngjashme.164

3.6. RISTRIKTURIMI

Në përgjithësi pajtohem se shkalla e ristrukturimit të ndërmarrjeve në Kosovë duhet të

jetë e lartë. Këtë e imponon fakti se pjesa dërrmuese e ndërmarrjeve shoqërore, tani për tani,

edhe pas privatizimit, nuk mund të jetë konkurrente në treg, për shkak të shkatërrimeve e

dëmtimeve të mëdha para dhe gjatë luftës, për shkak të mungesës së mjeteve xhiruese dhe

teknologjive të vjetruara. Ristrukturimi i ndërmarrjeve duhet të jetë shumëdimensional, sepse

ndërmarrjet kanë nevojë për teknologji të re, strukturë organizative efikase, burime investive,

aftësi të reja menaxheriale dhe hulumtim për të marrë përsipër shkallën e lartë të

përgjegjësisë për mirëmbajtjen e kapaciteteve të reja dhe inovacioneve. 162 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 296. 163 Dr. Muhamet Mustafa: Strategjia e zhvillimit të ekonomisë private, Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi ekonomik i Kosovës", projekt studimor, 1999, Riinvest, Prishtinë, fq. 60. 164 Po ary, fq. 60.

102

Ndërkaq, shteti nuk është në gjendje t'i sigurojë këto burime për mijëra ndërmarrje,

për shkak të pasojave për buxhetin e tij.165 Financimi i investimeve të reja duhet të vijë nga

burimet private, nga pronarët e rinj ose nga kreditorët e tyre.166 Burimet investive duhet të

sigurohen përmes kredive nga bankat apo përmes formave të tjera. Përvojat e vendeve të tjera

sugjerojnë se ristrukturimi i ndërmarrjeve duhet të bëhet pas transformimit. Për shembull, në

Shqipëri qe formuar Agjencioni për Ristrukturim para transformimit të ndërmarrjeve. Për

këtë qenë siguruar burimet financiare nga Fondi Monetar Ndërkombëtar. Por, ky institucion u

shua pas dy vitesh të aktivitetit të pasuksesshëm të tij. Nga ky shkak, jemi të mendimit se

procesi i madh i ristrukturimit si parakusht i përmirësimit të performancave të ndërmarrjeve

në Kosovë duhet të zhvillohet pas transformimit të ndërmarrjeve. Meqë privatizimi në

shumicën e rasteve është pjesë e ristrukturimeve të mëdha ekonomike, kundërshtimi i tij

reflekton kundërshtimin kundrejt vështirësive të shoqëruara me ristrukturimin në tërësi.167 Sa

u përket investitorëve të jashtëm, ne e dimë nga një numër studimesh që janë bërë se

kompanitë që janë privatizuar me investitorë 'të jashtëm apo përmes investimeve të

përbashkëta kanë funksionuar më mirë se të tjerat.168

Ristrukturimi i ndërmarrjeve shoqërore është i domosdoshëm për të mënjanuar

dobësitë e vendimeve paraprake investive, fytet e ngushta teknologjikisht të kushtëzuara,

zvogëlimin e disterzionit, përmirësimin e strukturave financiare, përsosjen e qeverisjes së

stoqeve etj.169 Nëse edhe pas kësaj një ndërmarrje nuk mund të mbulojë shpenzimet e veta,

nuk mund të afarojë me sukses dhe nuk është konkurrente në treg, ajo duhet t'i nënshtrohet

procesit të likuidimit.170 Nga kjo rezulton se rikonstruktimi është në funksion të rritjes së

performancave të ndërmarrjes, konkurrencës së saj dhe përmirësimit të përgjithshëm të

faktorëve ekonomikë. Shkurt, ristrukturimi mund të përkufizohet edhe si vendosje e rendit

pronësor, me që qëllimi i tij është shtimi i efikasitetit ekonomik dhe realizimi i aranzhmaneve

të përcaktuara.

165 Iraj Hashi: "Përvojat ndërkombëtare për privatizim dhe mësimet për Kosovën”, Ndërmarrjet shoqërore dhe privalizimi i tyre, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 56. 166 Po aty, fq. 56 167 Kumtesë mbi begatinë: “Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Qendra për sipërmarrje private ndërkombëtare (CIPE), programi zyrtar, Vijenë, fq. 9. 168 Iraj Hashi: "Përvojat ndërkombëtare për privatizim dhe mësimet për Kosovën", Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 63. 169 Grup azztorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 291. 170 Po aty, fq. 290.

103

3.7. SEKTORI PUBLIK

Është e qartë se Rregullorja e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit krijon bazat e

mekanizmave për transferimin e ndërmarrjeve shoqërore, por nuk përfshin mekanizmat e

privatizimit të ndërmarrjeve publike, si kompanitë e mëdha "Trepça", "Feronikeli",

"Xeheroret", "Hekurudha", të cilat menaxhohen nga nivele nacionale apo lokale. Vërtet,

memorandumi informativ, me disa plotësime, i cili i është adresuar shtyllës IV të UNMIK-ut,

më 11 mars 2002, për momentin, në mënyrë eksplicite, e përjashton privatizimin e

ndërmarrjes publike.171 Kjo vërteton se ndërmarrjet strategjike që mbajnë përbrenda

monopolet natyrore, do të jenë objekt privatizimi në një periudhë kohore të mëvonshme në

kuadër të politikave të zvogëlimit të rolit të shtetit në ekonomi dhe të zvogëlimit të

përgjithshëm të sektorit publik. Ky argument provon se privatizimi në Kosovë së paku nuk do

të jetë në fillim gjithëpërfshirës dhe dinamik, gjë që mund të shndërrohet në pengesë serioze

gjatë realizimit të reformave gjithëpërfshirëse dhe rrënjësore në ekonomi ose, të paktën, do të

reflektohet negativisht në suksesin e gjithëmbarshëm të procesit delikat të privatizimit.

Mënyra më e mirë për tërheqjen e investitorëve të jashtëm dhe ata vendorë është puna

e përkushtuar në rikonstruktimin dhe ndërtimin e reformave dhe liberalizimin e tregut për

pjesëmarrës të rinj të bazuar në partneritetin midis sektorit publik dhe atij privat.172

Megjithëkëtë, puna kryesore në këtë aspekt është sigurimi i një kuadri ligjor për rregullimin

dhe menaxhimin e sektorëve të ndryshëm publikë. Ekziston nevoja për një kuadër

gjithëpërfshirës dhe transparent ligjor i cili do të sigurojë një rregullim dhe mbikëqyrje

përkatëse të sektorëve kryesorë të shërbimeve publike, duke promovuar njëkohësisht edhe

pjesëmarrjen e sektorit privat, si dhe praktikat moderne të operimit dhe menaxhimit.173

Kuadri i ri ligjor lidhur me specifikat e sektorëve të ndryshëm të shërbimeve publike

duhet të përkufizojë qartë raportin midis pushtetit qendror dhe komunave, si dhe rolin dhe

përgjegjësinë e komunave lidhur me ofrimin e shërbimeve publike.174 Në kuadrin e

përmirësimit të aktivitetit të ofrimit të shërbimeve publike duhet të themelohet rrjeti

171 Iraj Hashi: Ristrukturimi dhe privatizimi i ndërmarrjeve të mëdha dhe ndërmarrjeve publike në Kosovë, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reformat e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Konferencë ndërkombëtare e mbajtur më 27-29 qershor 2002, në Prishtinë, Riinvest, fq. 79. 172 Work Shopi 1: Reforma dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve publike, Konferenca ndërkombëtare, privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq. 309. 173 Po aty, fq. 309. 174 Po aty, fq. 309.

104

institucional i menaxhimit me ndërmarrje publike. Për këtë qëllim Agjencioni Kosovar i

Mirëbesimit dhe komisioni për rregullimin e shërbimeve publike synohet të jenë organe të

rëndësishme institucionale të cilat do t'i mbikëqyrin menaxhimin dhe operimin e ofruesve të

shërbimeve publike (Agjencioni) dhe do të sigurojë mbikëqyrjen dhe transparencën e

sektorëve kryesorë të shërbimeve publike (Komisioni).175

Në këtë kuptim, kuadri i ri ligjor do të jetë në funksion të realizimit të reformave në

sektorin publik, duke caktuar tarifa të qarta në pajtim me kërkesat e konsumatorëve dhe

standardet legale të caktuara duke përfshirë, në këto aktivitete në masën më të madhe

institucionet kosovare. Në kontekst të kësaj, vështirësitë lidhur me realizimin e reformave në

sektorin publik burojnë kryesisht nga konfuziteti dhe mungesa e strategjive të realizimit të

reformave në kreun e UNMIK-ut. Dhe derisa kryeadministratori Michal Steiner shprehet se

"Trepça" është një dinosaur i trashëguar nga e kaluara, përfaqësuesi i shtyllës IV e demanton,

duke u shprehur se në kuadër të këtij gjiganti kosovar ekzistojnë pjesë atraktive që mund të

ushtrojnë aktivitete profitabile. "Trepça", "Feronikeli", "KEK-u", ish-KNI „Ramiz Sadiku"

kanë qenë katër shtyllat më të rëndësishme të punësimit në ekonominë e Kosovës.

3.8. INVESTIMET E HUAJA

Si një instrument i privatizimit, investimet e drejtpërdrejta nga jashtë pa dyshim kanë

përparësi kualitative.176 Vlen të përmendet se ndërmarrjet shoqërore të shkatërruara, të

plaçkitura dhe të vjedhura para dhe gjatë luftës dhe të menaxhuara dobët në periudhën e

pasluftës, me privatizimin dhe me kapitalin e huaj do të mund të ristrukturoheshin dhe kjo do

të kishte një rëndësi të veçantë për zgjidhjen e problemit të privatizimit. Investimet e kapitalit

të ri, jo vetëm që do të përmirësonin performancat e ndërmarrjeve, duke përmirësuar cilësinë

e prodhimeve dhe rritjen e konkurrencës, por do të zgjidhnin edhe çështjen e rëndësishme të

ristrukturimit financiar dhe organizativ, zëvendësimin e teknologjive të vjetruara me

teknologji të reja, çështjen e tregut dhe çështje të tjera me rëndësi vitale për aktivitetin e

efektshëm të ndërmarrjeve. Prandaj, investimet e huaja janë motor i fuqishëm i

modernizimit.177

175 Po aty, fq. 309. 176 Marie Lavigne: ("The Economicsof Transition-From Socialist Economy to market Economy') (Ekonomia e transicionit nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregut), 1999, fq. 4. 177 Po aty, fq. 4.

105

Një program i efektshëm i privatizimit do të krijonte stabilitet financiar dhe rritje

ekonomike.178 Në anë tjetër, ambienti i qëndrueshëm makroekonomik përbën një aspekt kyç

për tërheqjen e investitorëve të huaj, të cilët mund të sjellin shumë përfitime të rëndësishme

vendimmarrëse, duke përfshirë transformimin e teknologjive, krijimin e vendeve të punës dhe

zhvillimin e eksportit.179

Përvoja e vendeve ish-socialiste, të cilat shënuan sukses në procesin e privatizimit, si

Hungaria, Çekia, Polonia sugjeron se investimet e huaja janë thelbësore në aspektin e

financimit të zhvillimit. Dhe, suksesi në privatizim i këtyre vendeve lidhet me shkallën e lartë

të thithjes së investimeve të huaja, me çka ato i ndryshuan dhe i plotësuan ligjet privatizuese

me qëllim të krijimit të sigurisë dhe të kushteve të përshtatshme për investitorë të huaj.

Dëshira për të tërhequr investimet e huaja ka qenë një nga faktorët shtytës më kryesorë, si në

përpjekjet e vendeve në zhvillim për të vënë në jetë reformat me orientim tregu, ashtu edhe

për lëvizjen e ish-vendeve socialiste drejt ekonomisë së tregut.180 Natyrisht se përfitimet nga

investimet e huaja janë të mëdha, prandaj është e nevojshme që programet e privatizimit të

projektohen në atë mënyrë që të ketë mjaft vend për pjesëmarrjen e të huajve në procesin e

privatizimit të ekonomisë kosovare, duke investuar kapitalin e tyre. Mirëpo, kutia magjike e

Pandorës për tërheqjen e investitorëve të huaj konsiston në krijimin e një ambienti të

përshtatshëm ekonomik. Krijimi i këtij ambienti bëhet i mundshëm përmes stabilizimit të

përgjithshëm të rrjedhave ekonomike në vend, përmes krijimit të sigurisë juridike, pasi që

mungesa e këtyre faktorëve dekurajon investitorët e huaj potencialë dhe tkurr vëllimin e

investimeve.

Mund të theksohet se Kosova është një treg i ri dhe akoma i pangopur me prodhime

industriale, me fuqi punëtore të mjaftueshme specialistësh me çmim mjaft të lirë, resurse këto

që mund të jenë vendimtare për çdo investitor potencial. Kosova nuk ka ndërmarrje të mëdha

që kanë tregje të pushtuara në Evropë ose më gjerë si, bie fjala, "Tungsrami" i Hungarisë, që

u privatizua duke e futur në dorë "General Electric"-u amerikan, për t'i futur në dorë tregjet e

njohura të llambave elektrike në Evropë, por ka mjaft lëndë të parë dhe resurse të shumta

natyrore për ndërtimin e kapaciteteve prodhuese.

Teknologjia e ndërmarrjeve kosovare është e vjetruar, si pasojë e mungesës së

investimeve dhe mirëmbajtjes, andaj ristrukturimi i ndërmarrjeve është i domosdoshëm për

178 Po aty, fq. 4. 179 Grup autorësh "Kumtesa mbi begatinë ", privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, Qendra për sipërmarrje private ndërkombëtare (Cipe) programi zyrtar, Vjenë, fq. 7. 180 Po aty, fq. 7.

106

rritjen e konkurrencës së ndërmarrjeve dhe përmirësimit të performancave të tyre, për të

përballuar diferencat e mëdha që tani ekzistojnë kundrejt përparimeve të mëdha në botë. Së

fundi, pengesë kryesore mund të paraqitet problemi i pazgjidhur i të drejtave pronësore,

burokracia dhe zvarritjet e shumta të procedurave administrative përkitazi me miratimin e

dokumentacionit të nevojshëm teknik dhe për dhënien e lejeve të punës. Vlen të përmendet se

problemi themelor rreth tërheqjes së investimeve të huaja tani për tani është moszgjidhja e

statutit final të Kosovës. Ky problem dekurajon investitorët e huaj. William Walker është

shprehur se investitorët potencialë amerikanë dhe nga diaspora shqiptare dëshirojnë të

investojnë në Kosovë, por tani për tani hezitojnë ta investojnë kapitalin e tyre, deri sa të mos

zgjidhet statusi final i Kosovës.

3.9. MARKETINGU SOCIAL

Marketingu social synon drejtësi sociale gjatë procesit të privatizimit. Kjo nga njëra

anë nënkupton mbështetje për ish-punëtorët, për familjet e dëshmorëve dhe viktimave të

luftës dhe, nga ana tjetër parandalimin e rënies së pasurisë shoqërore në duart e të

korruptuarve, ose të ish-nomenklaturave politike dhe të strukturave udhëheqëse të

ndërmarrjeve. Do theksuar se të dhënat statistikore zbulojnë faktin se në sektorin shoqëror të

ekonomisë kosovare në vitin 1989 ishin të punësuar 170 mijë punëtorë.181 Mirëpo, ky numër i

të punësuarve u zvogëlua në mënyrë dramatike gjatë viteve nëntëdhjetë për shkak të largimit

masiv të punëtorëve shqiptarë nga puna në mënyrë të dhunshme arbitrare nga organet e

pushtetit okupues serb, për shkak të motiveve politike me futjen e masave të dhunshme

administrative në ekonominë kosovare. Pas përfundimit të luftës, rreth 8.5 për qind e

punëtorëve mbetën jashtë vendit duke mos u kthyer në vendet e tyre të-punës. Po ashtu, sipas

një ankete të "Riinvestit", 36.7 për qind e punëtorëve nuk punojnë dhe nuk marrin kurrfarë

pagash, prandaj rrinë në shtëpi. Është edhe një kategori tjetër punëtorësh që rrinë në shtëpi,

por marrin paga simbolike në saje të dhënies me qira të lokaleve afariste të ndërmarrjeve të

tyre, prandaj numri i evidencuar i punëtorëve joaktivë është shumë i madh. Tani rregullisht

punojnë vetëm 25 për qind e numrit të përgjithshëm të punëtorëve që kanë punuar në atë

kohë.182 Këto të dhëna paraqesin situatën alarmante që aktualisht mbretëron në sferën e

181 Dr. Muhamet Mustcifa: Program cilësor dhe strategji të qëndrueshme të privatizimit, Tryeza e forumit ndërkombëtar: Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, raport studimor, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 29. 182 Po aty, fq. 29.

107

punësimit dhe gjendjen sociale të punëtorëve në Kosovë.

Procesi i privatizimit dhe realizimi i reformave në ekonomi ndiqet zakonisht nga

trazira dhe tronditje të mëdha sociale, sepse numri i vendeve të punës tkurret në mënyrë

drastike në ndërmarrjet që transformohen, si pasojë e ristrukturimeve, inovacioneve teknike

dhe largimit të punëtorëve si tepricë teknologjike. Për zbutjen e këtyre tensioneve sociale dhe

për krijimin e paqes sociale nevojiten fonde për asistencë sociale, si parakusht për përballimin

e periudhës së përshtatjes së ekonomisë së tregut dhe për sigurimin e mbështetjes së popullit

për reforma ekonomike. Shumë punëtorë të firmave shtetërore duhet të përballojnë koston e

lartë sociale që imponon privatizimi për shkak se privatizimi mund të shkaktojë humbjen e

vendeve të punës dhe futjen e rregullave të reja në prodhim, ku parashihet orari i zgjatur dhe

fitimi i kufizuar.183

Që tani duhet se koston e privatizimit punëtorët kosovarë do ta paguajnë më shtrenjtë

se sa punëtorët e vendeve të tjera në transicion.

Themelimi i Këshillit tripartit - qeveri, punëdhënës dhe sindikata, tani për tani nuk

garanton kurrfarë pune të efektshme në mbrojtjen e të drejtave dhe uljen e tensioneve sociale.

Dialogimi - qeveri - sindikata - punëdhënësi për shkak përcaktimit të privatizimit si

kompetencë e rezervuar ka mbetur jashtë sferave të ndikimit dhe menaxhimit me proces nga

organet vendore, prandaj mund të supozohet qysh tani se nuk mund të jetë i frytshëm dhe me

rezultate të kënaqshme. Duart e sindikatës, po ashtu, janë të lidhura në mbrojtjen e të drejtave

të punëtorëve për shkak të pozitës së saj të palakmueshme kundrejt Agjencionit Kosovar të

Mirëbesimit e cila me rregullore ka siguruar autorizime të pakufizueshme në aspektin e

privatizimit dhe të menaxhimit me këtë proces. Tani për tani në Kosovë shkalla e papunësisë

është 57 për qind, që llogaritet ndër më të lartat në Evropë.

Përcaktimi i ngrirjes së fondeve në 100 për qind të vlerës së shitjes së aksioneve në

një llogari të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit veç sa e ka thelluar edhe më tepër

hendekun e tensioneve sociale. Konsiderojmë se zgjidhja e ofruar nga institucionet vendore

183 Grup autorësh Kumtesë mbi begatinë: "Privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore", Qendra për sipërmarrje private ndërkombëtare (Cipe) programi zyrtar, Vjenë, fq. 9. Ish-shefi i OSBS-së në Kosovë, Willint Walker, më 16 prill 2003 në Prishtinë deklaroi se tronditjen më të thellë pas masakrës së Reçakut e ka përjetuar sot gjatë vizitës së dhjetë familjeve të vendosura në ndërtesën ku do të vendoset Kolexhi amerikan afër fshatit Hajvali të Komunës së Prishtinës. Këto familje, me 60 anëtarë, të ikura nga fshatrat e tyre si refugjatë lufte, për shkak se forcat serbe ua dogjën shtëpitë, jetonin në kushte të tmerrshme. Kosova dhe zhvillimi i saj nuk mund të mbeten peng i standardeve. Ndërkombëtarët që kanë ardhur këtu të ndihmojnë, jetojnë në zona komfori dhe me të ardhura të majme, një pjesë e tyre nuk ndihmojnë për shkak se dëshirojnë të qëndrojraë këtu sa më gjatë, për shkak se nuk e kanë të qartë se ku dhe çka do të punojnë pas përfirndimit të misionit dhe kthimit në vendlindje. Kjo është pikëlluese. Prandaj, qysh tani duhet të shtohen reagimet dhe protestat.

108

për krijimin dhe menaxhimin e "Fondit shoqëror për privatizim në Kosovë" nga shitja e

aksioneve të kompanive subsidiare të dala nga ndërmarrjet shoqërore është më e drejtë për

shkak se shoqëria kosovare është burimisht pronare e ndërmarrjeve shoqërore. Ky fakt, në

bazë të vendimeve të parlamentit të Kosovës në bashkëpunim me PSSP të KB-së, do të duhej

t'u përgjigjej disa nevojave imediate që do të dalin nga procesi i privatizimit: krijimi i

vendeve të punës, asistenca sociale dhe ristrukturimi i punëtorëve që mbeten pa punë gjatë

procesit të privatizimit; mbështetjen e fondit të pensionistëve; investimet në përmirësimin e

infrastrukturës; krijimi i një fondi të ristituimit (10 deri 20 për qind nga vlera e shitjes së

ndërmarrjeve) për shlyerjen e obligimeve eventuale ndaj kërkesave të arsyeshme të

kreditorëve.184

Po ashtu, është e domosdoshme të krijohet edhe Fondi për familjet e dëshmorëve dhe

të viktimave të luftës, pasi familjet e tyre, në një numër mjaft të madh, kanë mbetur pa

përkrahje dhe jetojnë në kushte të vështira.

Me politikat operuese të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, në pikën 6. 5. 5.

përcaktohet që 20 për qind nga çmimi ofertues për secilin transaksion t'u shpërndahet

punëtorëve. Nga kjo përqindje, 15 për qind do t'i ndahet çdonjërit punëtor në mënyrë të

barabartë, kurse përqindja tjetër (5 për qind) do t'u ndahet punëtorëve të ndërmarrjes

shoqërore që transferohet, bazuar në numrin e viteve të punësimit. Sindikatat, sipas pikës

6.5.5. b, janë të obliguara të propozojnë listën e punëtorëve që kanë të drejtë për të marrë

pjesë në transaksion, ndërsa Agjencioni nuk do të marrë obligime ndaj punëtorëve që nuk

janë futur në listë. Kjo që aktualisht u ofrohet punëtorëve për zgjidhjen e tensioneve sociale

dhe për vendet e humbura të punës është një farsë kundrejt kompensimit real që atyre mund

t'u bëhet për kontributin që kanë dhënë. Njëzet përqindëshi i çmimit të shitjes të ndërmarrjeve

që do të privatizohen dhe që t'u ndahet punëtorëve nuk mund të sigurojë paqë sociale as t’i

inkurajojë punëtorët për zgjidhjen e problemit të papunësisë me anë të investimeve në sektor

privat meqë dy ciklet e para të privatizimit dëshmojnë se asetet e ndërmarrjeve u shitën

shumëfish më lirë se sa çmimi real i tregut. Rasti i privatizimit në Kosovë tregoi se kur nuk

funksionojnë mekanizmat e tregut, si tregu i kapitalit, konkurrenca e lirë, etj., as tregu nuk

mund të jetë barometër i saktë i caktimit të çmimit.

184 Juergen Voss: Privatizimi në Kosovë nga pikëpamja e Rregullores së AKM-së, Konferenca ndërkombëtare me temën "Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë", mbajtur më 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq.63.

109

3.10. TOKA BUJQËSORE

Një problem i ndërlikuar është privatizimi i tokës bujqësore, sepse këtu kemi të bëjmë

me konfliktin e parimit se toka duhet t'u kthehet atyre që qenë shpronësuar nga regjimet

komuniste dhe atyre që e punojnë. Bujqit privatë gëzojnë të drejta të garantuara mbi atë që

ata e kishin pronë private më parë dhe kanë të drejtë legale ta zgjerojnë atë, por nuk kanë të

drejtë për kredi e as trajtim si menaxherë.185

Kudo që është zbatuar parimi i kthimit të tokës pas rënies së komunizmit (në Bullgari,

Hungari, Rumani, Shqipëri dhe në vendet baltike) kjo qe bërë duke kthyer (por jo gjithmonë

krejtësisht) apo duke u dhënë të drejta për shfrytëzimin e tokës.186

Së këndejmi, çështja e privatizimit të tokës bujqësore në Kosovë është një problem

substancial për shkak se Kosova ka një sipërfaqe të tokës bujqësore deri në 84.500 hektarë.

Gjithashtu, ekziston një konsensus se rreth 70.000 hektarë të tokës bujqësore ndodhen në

pronësi shoqërore, ndërsa sipas disa burimeve 42.000 hektarë nga 70.000 hektarë përbëhen

prej atyre tokave që janë nacionalizuar nga pronarët privatë gjatë periudhës së socializmit dhe

janë planifikuar të kthehen.187 Ideja e plasuar se para se të privatizohet toka bujqësore së pari

duhet të shndërrohet në pronë publike dhe të menaxhohet nga "Fondi i tokës bujqësore dhe

me pyjet në nivel të Kosovës" nuk është diçka e re dhe e parealizueshme. Kjo do të bënte të

mundur një shpërndarje paksa më reale të tokës bujqësore, duke i kënaqur, si kërkesat e atyre

që gëzojnë të drejtën e kthimit të tokës së marrë në çfarëdo forme arbitrare nga shteti, ashtu

edhe të atyre që e punojnë atë.

Ndarja e tokave në parcela të vogla është një tjetër problem kyç, që paraqitet në faza

të mëvonshme në aspektin e aplikimit të masave agroteknike në bujqësi. Ky problem është

manifestuar në të gjitha shtetet e transicionit, veçanërisht në Shqipëri ku fondi privat i tokës

bujqësore u krijua me shpërndarjen e rreth 98 për qind të fondit të tokës bujqësore, që kishin

në përdorim ish-kooperativat bujqësore. Edhe sociologu i bujqësisë Kjofter shprehet se

fshatarët duhet të heqin dorë nga ekonomitë e tyre të vogla. Ndërkaq, jo vetëm ky sociolog,

por të gjithë mbrojtësit e kapitalizmit bashkëkohor propagojnë teorinë dhe format e tjera të

transformimit të pronësisë në bujqësi - integrimet vertikale, integrimet horizontale, reformat

185 Marie Lavigne: ("The economics of Transition - From Socialist economy to market economy") (Ekonomia e transicionit nga ekonomia socialiste në ekonominë e tregul), 1999, fq. 17. 186 Po aty, fq. 17. 187 Dr. Selrnan Selmanaj: "Problemi agrar nyje e përgjithshme në kompleksin e kundërthënieve të shoqërisë kosovare”, Konferenca ndërkombëtare, privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq. 199.

110

strukturore - të afta për t'iu përshtatur nevojave dhe interesave të kapitalizmit bashkëkohor

dhe revolucionit modern shkencoro-teknik.188

Në vendet e BE (Unioni Evropian), procesi i integrimeve vertikale në bujqësi po

vazhdon, kështu që në ekonomitë bujqësore të prodhimit primar, madhësia e sipërfaqeve tani

sillet 80-120 hektarë, kundrejt 11-12 hektarë që ishte në fund të viteve 1960. Nga kjo rrjedh

se në vendet me ekonomi të zhvilluar, përveç proceseve të integrimeve vertikale, kujdes i

veçantë i kushtohet edhe procesit të integrimeve horizontale, i cili ka për qëllim që në

sektorin e bujqësisë, me pasoja sa më të vogla, të tejkalohen kundërthëniet midis nivelit të

lartë të procesit të shoqërizimit të prodhimit në industri dhe nivelit të ulët të shoqërizimit të

prodhimit në bujqësi.189 Të dyja këto tendenca realizohen përmes të ashtuquajturave "reforma

strukturore" të cilat çojnë kah zvogëlimi i numrit të ekonomive të vogla fshatare

jorentabile.190

Toka bujqësore dhe pyjet në Kosovë, në bazë të Rregullores së UNMIK-ut, për

transformimin e të drejtës për përdorimin e pronës së paluejtshme privatizohen me metodën e

qiradhënies afatgjate. Kjo metoda privatizuese, në asnjë mënyrë nuk duhet të cenojnë

ristituimin e pronave të nacionalizuara ose në çfarëdo forme të marra arbitrarisht nga shteti.

Liberalizimi i hershëm i ekonomisë në sektorin bujqësor, ashtu sikurse edhe në shumë

vende të tjera të Evropës Qendrore dhe Juglindore, bujqësinë kosovare ë ka sjellë në një

gjendje të vështirë. Pas hapjes së tregut janë shtuar importimet e artikujve ushqimorë, ndërsa

ky sektor nuk ka përfituar lehtësitë në pagesa nga shteti. Kjo ka bërë që produktet vendore

bujqësore të dalin në treg me çmime shumë më të shtrenjta sesa ato që importohen nga vendet

e BE-së, në të cilat prodhuesit bujqësorë gëzojnë lehtësi të ndryshme. Si rrjedhojë, sipërfaqet

djerrina bujqësore po rriten dita-ditës, kurse përmirësimi i kësaj gjendjeje me masa konkrete

nga ana e shtetit as që mund të pritet në një të ardhme të afërt. Disa vende lindore kanë

formuar rregulla të politikës së përbashkët bujqësore (Common Policy Agrikultural-CAP).

Edhe kjo formë e organizimit të këtyre vendeve dha rezultate të pakta, pasi roli i klasës së

fshatarësisë trajtohet ndryshe nga klasa punëtore. Nga ky shkak privatizimi i tokave

bujqësore duhet të vihet në grupin e prioriteteve të ekonomive në transicion, sepse pa një

zhvillim të shpejtë të sektorit të bujqësisë nuk mund të rritet mirëqenia e popullsisë dhe paqja

sociale, që janë segmente të fuqishme të privatizimit.

188 Po aty. fq. 200. 189 Po ary. jq. 201. 190 Po aty, jq. 201. Neni 2 i Rregullores 2003/13, për transformimin e të drejtës për përdorimin e pronës së paluejtshme shoqërore.

111

3.11. TRANSPARENCA

CIPE është e mendimit se reformat substanciale në ekonomi janë të mundshme vetëm

nëse edhe popullit të vendit përkatës i mundësohet pjesëmarrja në debate të tilla.191 Kusht

themelor për arritjen e këtij qëllimi është transparenca mbi gjithë procesin e privatizimit.

Populli ka nevojë të kuptojë përfitimet dhe arritjet që sjell privatizimi, në mënyrë që të

sigurohet përkrahja e gjerë dhe të mënjanohen keqkuptimet. Anketat e bëra dy. vjet pas

nismës së privatizimit në Poloni, dëshmuan se vetëm 2 për qind e popullsisë kuptoi plotësisht

se çka është privatizimi, ndërsa 30 për qind e popullsisë nuk kishin ide se çfarë mund të ishte

një gjë e tillë.192

Në Kosovë, informimi i popullit mbi procesin e privatizimit, në përgjithësi, është i

pamjaftueshëm. Informatat që herë pas herë hasen në mjetet e informimit masiv, jo vetëm që

nuk janë të mjaftueshme, por nuk pasqyrojnë realitetin objektiv, madje janë të pasakta dhe

kontraverse. Për shembull, më 26 shkurt 2003, Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit plasoi

informatën për miratimin e politikave dhe procedurave operacionale të privatizimit dhe

përcaktoi afatin dhjetëditor për shpalljen e tenderit për gjashtë ndërmarrjet e para që do të

privatizohen, duke shtuar se politika dhe procedurat operacionale mund të lëshohen në

qarkullim pas dhjetë ditësh nga dita e publikimit të informatës. Një gjë e tillë doli e pavërtetë

ngase lëshimi në qarkullim i politikave operacionale nuk ndodhi as katër muaj pas plasimit të

lajmit në mjetet e informimit. Kjo flet se Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit e nënvlerëson

opinionin publik dhe manipulon me të.

Mungesa e transparencës krijon vakuum lidhur me ecuritë e privatizimit, pengon

mundësinë e ndërtimit të opinionit publik, zvogëlon preventivën ndaj dukurive negative të

procesit të transicionit dhe të privatizimit në përgjithësi. Nga përvoja hungareze e privatizimit

mund të nxirren disa konkludime: së pari, natyra e ndryshme e privatizimit dhe mikste ua ka

bërë të vështirë pjesëmarrësve ta vlerësojnë procesin dhe ka çuar në një lloj mungese të

transparencës.193 Mungesa e transparencës është shërbëtori më besnik i korrupsionit dhe i

formimit të grupeve që përpiqen ta kthejnë privatizimin në funksion të realizimit të interesave

të veta. Mangësia më e rëndësishme e shitjes private të aksioneve është, jo gjithmonë, 191 Malcolm Toland (CIPE): "Privatizimi është proces i domosdoshëm në Kosovë", Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvest, 2001, Prishtinë fq. 83. 192 Po aty, fq. 83. 193 Eva Vaszka: "Privatizimi në Hungari", rezultatet dhe çështjet e hapura, Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvest, 2001, Prishtinë, fq. 108.

112

transparenca e mjaftueshme për procedurat dhe mundësitë e manipulimit - duke filluar nga

zgjedhja e blerësve potencialë, nëpërmjet çmimit të aksioneve ose ndërmarrjeve ku

zhvillohen bisedat e drejtpërdrejta, deri te lehtësitë të cilat shteti ua lejon pronarëve të rinj.194

Së këndejmi, transparenca është pjesë integrale e procesit të privatizimit në Kosovë, ndërsa

injorimi i informimit është aleati më i fuqishëm i korrupsionit dhe i keqpërdorimeve, që si

pasojë kanë rezultuar rreziqe dhe tensione të larta shoqërore, si në Shqipëri, Kroaci etj.

3.12. MONITORIMI

Monitorimi i procesit të privatizimit duhet të bëhet në mënyrë permanente nga organet

kompetente shtetërore. Kontrolli dhe transparenca duhet të kryhen nëpërmjet aktivitetit të

rregullt të Kuvendit dhe organeve përkatëse shtetërore si punë e përditshme e tyre dhe

specifike për problemet e caktuara.195 Qeveria e Kosovës mund të themelojë një ministri të

posaçme për ushtrimin e funksionit të monitorimit dhe kontrollimit të procesit të privatizimit,

ose, në rastin tjetër, të autorizojë një nga ministritë ekzistuese për monitorimin dhe

kontrollimin e zbatimit të ligjit dhe të rregulloreve përkatëse në sferën e privatizimit, në

mënyrë që me kohë t'i hetojë dukuritë negative dhe ndaj tyre të reagojë në mënyrë të shpejtë

dhe efikase me masa konkrete. Në të gjitha vendet në transicion, roli i shtetit në kontrollimin

dhe monitorimin e procesit të privatizimit ka qenë i madh, përveç në fazën e parë të

privatizimit spontan në Poloni, Hungari dhe në Rusi, në të cilat privatizimi është zhvilluar në

mënyrë të egër, pa ligj dhe në një kaos të vërtetë, me që menaxherët kanë shitur ose kanë

tjetërsuar pjesë të tëra të ndërmarrjes ose tërë ndërmarrjen, shpesh duke përvetësuar fitime të

majme për vete dhe për partnerët e tyre.

Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit vazhdon procesin e privatizimit të ekonomisë

kosovare jashtë institucioneve të pushtetit, që kryesisht është në kundërshtim me rregullat

demokratike dhe paraqet një injorim të organeve shtetërore vendore përkitazi me ushtrimin e

funksioneve ligjore dhe kushtetuese.

Thjesht, duke shpërfillur rolin e organeve shtetërore vendore në mënyrë kryeneçe, ajo

del në pozicionin e shtetit mbi shtetin, e kjo do të ketë pa mëdyshje reperkusione negative në

fazat e mëvonshme të privatizimit. Jologjike dhe joligjore është që një proces aq i

194 Grup autorësh: “Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 352. 195 Dr. Muhamet Sadiku: Metodat dhe modelet e privatizimit në Kosovë, Zhvillimi demokratik i Kosovës, projekt studimor, Riinvest, botimi i dytë, 1999, fq. 108.

113

rëndësishëm dhe delikat, si transformimi i pronës dhe privatizimi i ekonomisë të zhvillohet pa

pjesëmarrjen dhe pa monitorimin e tij nga Kuvendi, si organ më i lartë legjislativ në vend,

pavarësisht se kjo çështje i është përcaktuar si kompetencë e rezervuar e PSSP-së.

3.13. RREGULLATIVA LIGJORE

Nuk ka privatizim të mirëfilltë, që do të mundësojë kalimin e pronës shoqërore në

duart e pronës private dhe krijimin e institucioneve dhe mekanizmave të tregut pa një kornizë

të mirëfilltë ligjore. Përvojat e vendeve ish-socialiste të Evropës Lindore dhe Qendrore

treguan se mungesa e kornizës ligjore, në pjesën më të madhe të shteteve, shkaktoi dëme të

pariparueshme për procesin e gjithëmbarshëm të privatizimit. Mungesa e kuadrit ligjor dhe

mospërfshirja e Kuvendit dhe e Qeverisë në monitorimin e privatizimit dhe të ristrukturimit

të ekonomisë në Kosovë është një sinjal i qartë ogurzi, se ky proces delikat mund të rrëshqasë

lehtë e shpejt në një rrugë pa krye, me pasoja afatgjata e të pariparueshme..

Rregullorja e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit në asnjë mënyrë nuk mund ta

përmbush boshllëkun ekzistues ligjor për zbatimin e procesit të privatizimit, meqenëse

Kosovës, ashtu sikurse edhe vendeve të tjera, i duhen disa ligje që do t'i rregullojnë jo vetëm

teknikat operuese të privatizimit dhe procedurat administrative, por edhe fushat e tjera që

kanë të bëjnë me rregullimin dhe funksionimin e mekanizmave dhe të institucioneve të tregut.

Me dispozitat e Rregullores, Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit ngritet si organ

krejtësisht i pavarur, duke lënë anash Kuvendin, Qeverinë, institucionet shkencore dhe

profesionale. Mospërfshirja e organeve më të larta shtetërore të dala nga vota e popullit në

monitorimin e procesit të privatizimit është hendikep që hap dilema dhe kontraversa përkitazi

me legalizimin e privatizimit. Asnjë privatizim i suksesshëm nuk mund të bëhet pa ekspertë

vendorë dhe pa përkrahjen plebishitare të popullit.

Ngrirja e mjeteve të realizuara nga privatizimi në një llogari të posaçme jo që është

iracionale e diçka pa precedent në analet e deritashme të privatizimit, por do të jetë pengesë

serioze për ristrukturimin e ndërmarrjeve të privatizuara ngase mungesa e mjeteve materiale

paraqitet pengesë tepër serioze dhe e pakalueshme në këtë drejtim.

Gjëja më e keqe është se këto mjete ngrihen, jo për arsye të efektshmërisë së procesit

të privatizimit, por nga shkaku se akoma nuk është kthjelluar mendja në kokat e krerëve të

UNMIK-ut, se kujt i përket prona e ndërmarrjeve shoqërore dhe publike që duhet të

114

privatizohet në Kosovë. Ngrirja e mjeteve nuk është asgjë tjetër, veçse një hamendje e

UNMIK-ut ndaj kërkesave bulevardeske të Beogradit, se pjesa më e madhe e pronës

shoqërore dhe publike që duhet të privatizohet në Kosovë na qenka e Serbisë! Ky është një

paradoks. Për çka intervenoi atëherë NATO në Kosovë?! Serbia nuk ka asnjë të drejtë legale

për të kërkuar pronën e ndërmarrjeve shoqërore dhe publike në Kosovë, veçse ka për detyrë

ta kthejë atë që e vodhi, e plaçkiti dhe e shkatërroi para dhe gjatë luftës në Kosovë. Fundja,

NATO-ja intervenoi për t'i mbrojtur të drejtat njerëzore dhe pronësore të popullit shumicë të

Kosovës - shqiptarëve, të cilët Serbia i shkelte me forcën e tankeve në mënyrën më

çnjerëzore. Duhet evituar përzierjen e qeverisë serbe në procesin e privatizimit në Kosovë

sepse këtë të drejtë nuk e ka pasur e as e ka me asnjë bazë legale.196

Dispozitat e Rregullores përkitazi me përcaktimin e përgjegjësisë së Agjencionit janë

joprecize dhe konfuze. Në nenin 18, pika 18. 4 (b) thuhet se agjencioni është përgjegjëse

vetëm nëse një veprim apo mosveprim paraqet një keqpërdorim të madh të kompetencave të

agjencionit me këtë Rregullore. Së pari, rregullorja nuk parasheh asnjë kriter, në bazë të të

cilit do të mund të bëhej dallimi midis keqpërdorimit të madh dhe të vogël dhe, së dyti, si

keqpërdorimi i madh, ashtu edhe keqpërdorimi i vogël është i papranueshëm, i dëmshëm, i

paligjshëm dhe i dënueshëm.

Deri tani Agjencioni i Mirëbesimit i Kosovës tregoi dobësi dhe paaftësi për t'i kryer

detyrimet e përcaktuara me Rregullore. Edhe pse ajo në bazë të nenit 6 të Rregullores ka

autoritet administratitv ndaj të gjitha ndërmarrjeve, në mungesë së gatishmërisë për përfshirje

të ekspertëve profesionalë vendorë për ushtrimin e kontrollimeve të drejtpërdrejta të

ndërmarrjeve, të administrimi të llogarive dhe të pasurisë apo të kryerjes së revizioneve

financiare, pa të cilat nuk mund t'i ushtrojë me sukses detyrat e veta, thuajse në të gjitha

ndërmarrjet shoqërore që duhet të privatizohen gjendja është alarmante. Përvoja sllovene e

privatizimit tregon domosdoshmërinë e përgatitjes së mirë profesionale në këtë punë, veça-

nërisht kur është fjala për revizorë, kontabilisë për aspektet e vlerësimit të kapitalit,

këshilltarë juridikë, ekspertë menaxherialë dhe kuadro të tjera.197 Nëse edhe më tutje vazhdon

kjo gjendje pa ndryshime pozitive, atëherë ekziston rreziku latent që për privatizim të mbetet

vetëm toka dhe objektet e paluajtshme të ndërmarrjeve. Në të njëjtën kohë, kundër drejtorëve

që ngritën zërin kundër malverzimeve dhe korrupsionit në kolektivet e tyre punuese, si në

196 Isa Mustafa "Agjencioni i Mirëbesimit i Kosovës", Konferenca Ndërkombëtare, "Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Riinvest, 27-29 gershor 2002, Prishtinë, fq. 312. 197 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 177.

115

PTK, ndërmerren masa duke i shkarkuar nga punët dhe detyrat e punës. Kjo do të thotë se po

krijohet një ambient i pavolitshëm për privatizim dhe po zgjerohet terreni i veprimit të

dukurive negative, në vend se ato të izolohen dhe të luftohen.

Në njëfarë mënyre neni 5 i Rregullores legalizon privatizimin e ndërmarrjeve të

kryera me ligje të ish-Jugosllavisë dhe të Serbisë. Në pikën 5.3 të këtij neni thuhet se një

transformim i mëvonshëm i një ndërmarrjeje në një formë tjetër organizative biznesi ndikon

në statusin e saj si ndërmarrje shoqërore vetëm në rast se një transformim i tillë ka ndodhur

përpara datës 22 mars 1989 ose pas kësaj date, por ka qenë: a) i bazuar në ligjin e

aplikueshëm dhe b) i zbatuar në një mënyrë jodiskriminuese. Kjo është juridikisht dhe

shkencërisht e papranueshme. Këtë e argumenton fakti se si Ligji federativ për këmbimin dhe

posedimin me kapital shoqëror i nxjerrë në dhjetor të vitit 1989, pastaj Ligji mbi bazat e

transformimit të pronësisë të kapitalit shoqëror i vititi 1996, Ligj i i Serbisë, i tetorit të vitit

1990, mbi kapitalin shoqëror, ashtu edhe Ligji i Serbisë i tetorit të vitit 1991 mbi kushtet dhe

procedurën e transformimit të pronës shoqërore në forma të tjera të pronësisë, ishin në

funksion të plaçkitjes dhe të gllabërimit të kapitalit të ndërmarrjeve shoqërore dhe publike në

Kosovë, duke mundësuar kalimin e këtij kapitali në duart e shtetit okupues dhe të punëtorëve

serbë, kur dihet se në atë periudhë u integruan me dhunë shumë ndërmarrje kosovare me

ndërmarrje serbe dhe nga vendet e punës u përzunë me dhunë mbi 150 mijë punëtorë

shqiptarë. Prova më bindëse për këtë është fakti se me normat ligjore përcaktohej qartë

mundësia e shitjes së kapitalit të ndërmarrjeve shoqërore, ndërsa mjetet e realizuara nga shitja

është dashur të derdheshin në të ashtuquajturin Fond për Zhvillimin e Serbisë. Nga këto

shkaqe privatizimet dhe integrimet e ndërmarrjeve me ligje serbe dhe ish-jugosllave duhen

shpallur të pavlefshme.198

Ndërkaq, urgjentisht del e nevojshme të nxirret Ligji mbi nacionalizimin dhe të

shpallen të pavlefshme të gjitha marrëveshjet dhe kontratat e lidhura që nga viti 1989 e

këndej, lidhur me integrimet e dhunshme të ndërmarrjeve ekonomike të Republikës së

Kosovës me ndërmarrjet e okupuesit serb, Republikës së Serbisë, shitjes së kapaciteteve

ekonomike apo çfarëdo pasurie a të resurseve natyrore, personave të vendit të tyre, të

198 Mr. Hamdi Podvorica: "Roli i pazëvendësueshëm i Parlamentit të Kosovës në përcaktimin e Kornizave të privatizimit", proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste, Përmbledhje punimesh nga këshillimi shkencor i mbajtur më 12-13 korrik 1996, Lidhja e ekonomistëve të Kosovës, fq. 230. Në Konferencën e Rambujes të mbajtur më 1999, pala shqiptare kundërshtoi si të pa bazuara kërkesat serbe lidhur me çështjen e pronësisë mbi ndërmarrjet e mëdha në Kosovë. Pala shqiptare kishte propozuar që kjo çështje të zgjidhet në bazë të Statutit të ndërmarrjeve para vitit 1989. shih: Blerim Shala: "Vitet e Kosovës 1998/1999", Prishtinë 2000, fq. 252-243.

116

personave të huaj fizikë apo juridikë.199

Për këtë ekziston prononcimi i Qeverisë së Republikës së Kosovës në vitin 1992 dhe

në vitin 1997, me të cilin të gjitha marrëveshjet dhe kontratat e kësaj natyre konsiderohen

jovalide dhe në kundërshtim edhe me Kushtetutën tonë, pra edhe me konventat

ndërkombëtare.200 Madje, kjo duhet të bëhet sa më parë, sepse vonesat eventuale në këtë

aspekt mund të ndikojnë në rritjen e efekteve të pasojave me zgjerimin dhe intensifikimin e

procesit të privatizimit në Kosovë. Ekspertët e ekonomisë dhe të drejtësisë dhe disa

asociacione civile në Kosovë kanë kërkuar nga Kuvendi i Kosovës që t'i marrë kompetencat

lidhur me procesin e transformimit të pronës shoqërore në Kosovë, t'i shfuqizojë ligjet serbe

për integrimin e ndërmarrjeve kosovare me ato serbe dhe të pengojë shkatërrimin e

mëtutjeshëm të pronës shoqërore.201

Neni 29 i Rregullores rregullon të drejtat e Agjencionit në procedurat ligjore kundër

ndërmarrjeve. Menjëherë vlen të thuhet se dispozitat e këtij neni janë skandaloze dhe në

kundërshtim me parimet themelore të së drejtës dhe konventave ndërkombëtare. Ato prekin

drejtpërdrejt pavarësinë e gjyqeve dhe të palëve ndërgjyqësore. Në bazë të nenit 29, paragrafi

1, nuk mund të ndërmerret asnjë procedurë ligjore kundër një ndërmarrjeje në gjykatë, pa u

siguruar prova se paditësi ka paraqitur në Agjencion një njoftim me shkrim për të regjistruar

një veprim në të cilin duhet të specifikohet emri i paditësit, emri i ndërmarrjes ose i

korporatës, të dhënat e tjera identifikuese, baza e padisë si dhe dënimi i parashikuar. Nga këto

dispozita del se pala ndërgjyqësore duhet të kërkojë pëlqimin e agjencionit për inicimin e

procedurës gjyqësore, ndërsa gjykata lidhet me nxjerrjen e "vizës" nga Agjencioni për të

zhvilluar procedurën e iniciuar gjyqësore. Pa dyshim, kjo është në kundërshtim me të gjitha

parimet e së drejtës dhe me konventat ndërkombëtare.

Kësodore, rregullorja nuk e rregullon çështjen e vlerësimit të kapitalit të ndërmarrjes

shoqërore. Në mungesë të këtyre dispozitave, me rastin e shitjes së ndërmarrjeve që do të

privatizohen në bazë të çmimit më të lartë të ofertuar, është krejtësisht reale të pritet se

ndërmarrjet me kapital të njëjtë apo identik do të shiten me çmime të ndryshme dhe do të

krijohet një ambient i volitshëm për abuzime, korrupsion dhe manipulime të ndryshme.

Ia vlen të përmendim se në ligjet e privatizimit të vendeve ish-socialiste, në të 199 Dr. Mehdi Hetemi, "Sistemi i ri ekonomik dhe rregullativa ligjore", Përmbledhje punimesh nga Konferenca me temën "Aktivitete ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës'', Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni i ekonomisë në Kosovë, Riinvest, Prishtinë, 1998, fq. 111. 200 Po aty, fq. 111. 201 Dr. Sinan Ademaj: "Aspektet makroekonomike të transformimit dhe privatizimit të ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë", Konferencë ndërkombëtare me temën privatizinri i ndërmarrjeve shoqërore dhe reformat e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Riinvesl, 27 - 29 gershor 2002, fq. 194.

117

shumtën e rasteve, si kriter bazë për caktimin e çmimeve, është përdorur vlera kontabël e

ndërmarrjes e harmonizuar me çmimin e tregut. Vlerësimi i drejtë i ndërmarrjes mund të

bëhet vetëm nga tregu, andaj përjashtimi i tregut në këtë rast e vë në pikëpyetje vlerën reale të

ndërmarrjeve të cilat i qasen privatizimit.202 Por, është notore se atje ku nuk funksionojnë

mekanizmat e tregut, tregu nuk mund të jetë barometër i caktimit të saktë të çmimit real.

Metoda e qiradhënies afatgjate për privatizimin e tokës bujqësore është alternativa më e dobët

e privatizimit. Sepse, sipas nenit 2 të Rregullores nr. 2003/13 për transformimin e së drejtës

për përdorimin e pronës së paluajtshme shoqërore, qiramarrësi do të gëzojë vetëm të drejtën e

përdorimit dhe posedimit në afatin e caktuar kohor me kontratë, e jo edhe të drejtën e

pronësisë. Kjo tregon se ky proces, që do të jetë përkufizues i ardhmërisë së vendit, Kosovën

e gjen të papërgatitur dhe mjaft të paorganizuar. Ajo, aktualisht, nuk do të jetë në gjendje që

t'u japë pronarëve të rinj të ndërmarrjeve të privatizuara mbrojtjen e domosdoshme ligjore

dhe sigurinë juridike për tokën e ndërmarrjeve.

Krijimi i një sistemi juridik të mirëfilltë dhe të përsosur është kusht për zbatimin e

suksesshëm të procesit të privatizimit. Pasojat e mungesës së ligjeve apo paqartësitë teknike

rreth zgjidhjeve që kanë ofruar ato, në vendet e transicionit kanë. qenë të dukshme. Prandaj,

ne mendojmë se procesi i privatizimit në Kosovë nuk mund të përfundojë me sukses me

rregullore gjysmake, që nuk ofron zgjidhje për çështjet dhe problemet më të rëndësishme të

privatizimit. Kosova, për privatizimin dhe ristrukturimin e ekonomisë së vet dhe për

ndërtimin dhe funksionimin e institucioneve të tregut, duhet të nxjerrë dhe t'i harmonizojë me

standardet ndërkombëtare në një afat sa më të shkurtër, këto akte ligjore:

1. Ligjin mbi privatizimin,

2. Ligjin mbi investimin e kapitalit të huaj,

3. Ligjin mbi fondet investive,

4. Ligjin mbi marrëdhëniet e detyrimeve,

5. Ligjin kundër monopoleve,

6. Ligjin mbi korporatat,

7. Ligjin mbi marrëdhëniet e punës,

8. Ligjin mbi tatimet,

9. Ligjin mbi tregtinë e jashtme,

10. Ligjin mbi pronësinë intelektuale,

202 Dr. Isa Mustafa: "Agjencia e Murëbesimit e Kosovës", Konferenca ndërkombëtare, privatizinri i ndërnrarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Riinvest, 27-29 qershor 2002, fq. 313.

118

11. Ligjin mbi koncesionet,

12. Ligjin mbi qarkullimin e pagesave,

13. Ligjin mbi mbrojtjen sociale dhe sigurimin social,

14. Ligjin mbi standardizimet,

15. Ligjin mbi mbrojtjen e konsumatorëve,

16. Ligjin mbi bursat, afarizmin e bursave dhe ndërmjetësuesit e bursave,

17. Ligjin mbi zonat e lira,

18. Ligjin mbi Bankën Qendrore të Kosovës,

19. Ligjin mbi bankat,

20. Ligjin mbi organizatat (shoqatat e sigurimit)

21. Ligjin mbi letrat me vlerë.

Me nxjerrjen e këtyre ligjeve hidhen bazat e sistemit të ri juridik të Kosovës në sferën

ekonomike dhe krijohet siguria e domosdoshme e subjekteve në qarkullim juridik. Me këtë,

në planin formal, arrihet edhe garancia e pronës, garancia e kontratës, garancia e

joretroaktivitetit të dispozitave ligjore, garancia e formimit të lirë të shoqatave (ndërmarrjeve)

dhe e integrimit të tyre të lirë, garancia e trajtimit nacional të të huajve të cilët kryejnë

aktivitet ekonomik në vendin tonë, garancia e mosaplikimit të dispozitave të reja (përveç në

rast të pozitës më të volitshme në punë juridike), garancia e të drejtave të arritura, garancia e

transferit të lirë dhe e transferit të fitimit.203 Në këtë mënyrë do të krijohen kushte për siguri

juridike jo vetëm për investitorë vendorë, por edhe për të huajt që janë aq të domosdoshëm në

fazën e privatizimit dhe të ristrukturimit të ekonomisë, kur dihet se ata disponojnë kapital dhe

dije të mjaftueshme profesionale. Në këtë mënyrë do t'i shmangemi "lokalizmit juridik".204

3.14. METODAT

Me nenin 8 të Rregullores mbi krijimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit dhe me

pikën 5.1 të politikave operuese të kësaj Agjencioni, si metoda preferuese për privatizimin e

ndërmarrjeve shoqërore përcaktohen spin off-i, spin off-i special, likuidimi, qiradhënia

afatgjatë. Sado që spin off-i dhe spin off-i special janë metoda të reja specifike, të cilat deri

203 Dr. Mehdi Hetemi: Sistemi i ri ekonomik dhe rregullative ligjore, Aktiviteti ekonomik dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, projekt studimor, Riinvest, 1999, Prishtinë, fq. 100. 204 Po aty, fq. 99.

119

më tani nuk janë përdorur në privatizimet e ekonomive të vendeve të tjera, megjithatë mund

të thuhet se shumë elemente të shitjes së drejtpërdrejtë janë të ngjashme me karakteristikat

konstitutive të spin off-it kosovar. Në vijim, do të flasim veç e veç për secilën metodë, për të

shkoqitur veçoritë dhe determinantat kryesore të këtyre metodave.

3.14. SPIN OFF-i

Metoda e spin off-it për herë të parë do të përdoret në privatizimin e ekonomisë

kosovare. Në bazë të kësaj metode do të privatizohen vetëm ndërmarrjet me kapital shoqëror

që kanë afarizëm të qëndrueshëm (going concerus). Në kuptim të politikave operuese

konsiderohet se një ndërmarrje e ka plotësuar kriterin e afarizmit të qëndrueshëm nëse

ndërmarrja me kapital shoqëror ka shlyer me rregull borxhet e veta dhe i mbetet kapital i

mjaftueshëm qarkullues për të zhvilluar me sukses veprimtaritë e tyre afariste. Një vlerësim

pozitiv i agjencionit lidhur me qëndrueshmërinë e afarizmit do të jetë esencial për vendosjen

e një ndërmarrjeje për t'u transformuar me metodën spin off. Kjo nënkupton se ndërmarrjet

me kapital shoqëror që veprojnë me humbje ose që nuk janë rentabile e humbin shansin për

t'u privatizuar me spin off.

Komponenta e dytë e kësaj metode është se me asetet e detyrimet e kufizuara të një

ndërmarrjeje me kapital shoqëror do të themelohet një "ndërmarrje e re" - "New Co".

Ndërmarrja e re do t'i shitet një investitori dhe të hyrat nga shitja do të depozitohen në një

llogari të mirëbesimit, të cilat do të përdoren për të përmbushur obligimet e mbetura në

ndërmarrje me kapital shtetëror, si dhe kërkesat e tjera, duke përfshirë edhe pretendimet në

pronesi.205 Pra, të hyrat e realizuara, si rregull, do të përdoren për t'i shlyer kërkesat e

pashlyera të kreditorëve të ndërmarrjes së vjetër.

Mirëpo, shtrohet pyetja, cili do të jetë statusi i ndërmarrjes së vjetër? Në bazë të pikës

5. 1.1 të politikave operuese, ndërmarrja e vjetër do t'i nënshtrohet likuidimit apo

falimentimit.

Në bazë të autorizimeve që rezultojnë nga Rregullorja (neni 8), Agjencioni Kosovar i

Mirëbesimit do të themelojë kompani të reja, si shoqëri aksionare ose shoqëri me përgjegjësi

të kufizuara, duke transformuar në ndërmarrje të reja tërë kapitalin e ndërmarrjeve të vjetra

205 Politikat operuese të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit, Drafii, dt. 20 janar 2003, pika 5.1.1 fq. 12. Fjala Spin-off ka këlo kuptime: përfitim i rastësishëm (i dorës së dytë) nga një ndërmarrje e madhe; dalje nga rreziku.

120

shoqërore. Dy çështje janë me rëndësi: e para, përgjegjësitë e ndërmarrjes së vjetër nuk do të

barten në ndërmarrjen e re, por do të mbeteshin në ndërmarrjen e vjetër dhe e dyta, aksionet

në korporatën e re janë pronë e ndërmarrjes së vjetër.

Në qoftë se kreditorët e ndërmarrjes së vjetër heqin dorë nga e drejta mbi kapitalin

individual, ata fitojnë mundësinë e marrjes së aksioneve dhe të dividendës në korporatën e

re.206 Madje, pozicioni i kreditorëve do të përmirësohet nëse transaksioni do të krijojë rritje të

produktivitetit dhe të efikasitetit, që është njëri nga qëllimet themelore të privatizimit.

Ndërkaq, në bazë të nenit 8.4 të Rregullores, Agjencioni mund të shesë dhe ta

transformojë në emër të ndërmarrjes një pjesë të aksioneve ose të gjitha aksionet të cilat i

mban dhe administron me to. Agjencioni mund t'i shesë aksionet ose t'i bartë në një korporatë

të sapokrijuar. Në këtë mënyrë, ndërmarrja e re do të kalojë në duart e investitorëve privatë,

qofshin ata vendorë apo të huaj. Shteti do t'i mbajë larg duart nga ekonomia, që është po

ashtu një qëllim themelor i privatizimit. Funksioni i shtetit do të reduktohet kryesisht në

vjeljen e tatimit dhe të taksave.

Ndërmarrjet me kapital shoqëror, që i plotësojnë kushtet për t'u transformuar, sipas

metodës spin off, do të renditen sipas prioriteteve. Menaxhmenti i Agjencionit do të jetë ai i

cili do të bëjë zgjidhjen e radhëve në mënyrë individuale apo grupore të ndërmarrjeve me

kapital shoqëror që duhet të privatizohen. Kriter bazë me rastin e caktimit të prioriteteve do të

jetë shkalla joshëse e aseteve, interesimi i investitorëve, përkrahja dhe mirëpritja e punëtorëve

dhe menaxherëve për privatizimin e ndërmarrjeve me kapital shoqëror, si dhe pjesa e mbetur

e pronës shoqërore në shoqëri ekzistuese aksionare, ku prona shoqërore përfaqëson përqindje

më të madhe.

Në kuadër të kësaj, menaxhmenti dhe personeli i agjencionit me rastin e zgjedhjes së

aseteve të ndërmarrjeve me kapital shoqëror për t'i alokuar në ndërmarrje të re duhet të

veprojë sipas objektivit të maksimalizimit të suksesit të ndërmarrjes së re. Ata mund t'i

alokojnë asetet në një ndërmarrje të re apo në dy ndërmarrje të reja. Autorizimet e agjenci-

onit, në këtë drejtim, janë të gjera. Madje, në raste të veçanta këto autorizime kanë karakter

përkufizues, që domethënë mund të përjashtojnë bartjen e aseteve në një ndërmarrje të re ose

që ato t'i ndajë në shumë ndërmarrje të reja. Agjencioni do të veprojë në këtë mënyrë nëse

asetet ndodhen në rajone gjeografikisht të ndryshme, apo kur për shkaqe ekonomike a

206 Andreas Wittkowsky: "Disa pikëpamje mbi rregulloren”, mbi krijimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit, Konferencë ndërkombëtare privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, 27-29 qershor 2002, Riinvest, Prishtinë, fq. 106. Shih politikat operuese të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit, dt. 20 janar 2002, fq. 13, 14, 15 dhe 16.

121

politike, asetet nuk mund të përfshihen në ndërmarrjen e njëjtë të re.

Me politikat operuese është përcaktuar që detyrimet të barten sa më pak që të jetë e

mundur në ndërmarrjen e re. Madje, lejohet bartja vetëm kur detyrimi aktual i kapitalit

qarkullues të ketë ngjarë gjatë afarizmit të rregullt në përputhje me standardet industriale dhe

ato rajonale; ndaj personave fizikë apo juridikë, të cilët kanë marrë me qira apo në koncesion

patundshmërinë a çfarëdo të drejte tjetër pronësore të ndërmarrjes shoqërore, e cila është

esenciale për operimin e aktiviteteve kryesore afariste të ndërmarrjes shoqërore; kur obligimi

rrjedh nga aseti që do të bartet në ndërmarrjen e re ose kur konsiderohet nga menaxhmenti

dhe personeli i agjencionit si i domosdoshëm për ruajtjen e vlerës së aseteve, të cilat do të

barten në ndërmarrjen e re ose për të vazhduar afarizmin aktiv.

Shitja e aseteve të ndërmarrjeve do të bëhet me anë të tenderit të hapur publik, ndërsa

fituesi i tenderit do të zgjidhet vetëm në bazë të çmimit më të lartë të ofertuar. Transparenca

është element i rëndësishëm për pengimin e dukurive negative, në mënyrë të veçantë të

korrupsionit dhe të abuzimeve, që në raste të tilla shohin rastin e volitshëm.

Ndërkaq, ka një rëndësi të madhe fakti se nuk kanë të drejtë për tender ndërmarrjet me

kapital shoqëror, qeveria dhe institucionet shtetërore. Kjo shkakton tërheqjen e shtetit nga

ndërmarrjet shoqërore sa më shpejtë dhe në mënyrë sa më masive, si dhe nënkupton

zhvillimin e kapitalit të tregut dhe shpërndarjen e kapitalit të ndërmarrjeve sa më tepër te

vendorët. Mirëpo, kjo e fundit është gati e pamundshme të realizohet në Kosovë, sepse

shpërndarja e kapitalit për qytetarët nuk është parashikuar në rregullore të AKM-së dhe në

politikën e saj operuese si metodë privatizimi.

3.16. SPIN OFF-i SPECIAL

Ndryshe nga spin off-i i rëndomtë, që si element bazë kishte çmimin e lartë ofertues,

spin off-i special, përveç kushtit të çmimit më të lartë ofertues kërkon edhe plotësimin e disa

elementeve të tjera: projektin e investimeve (të ofruar nga ofertuesi); planin e biznesit dhe

planin investiv (të dorëzuar nga ofertuesi) si dhe kërkesat e tjera plotësuese që do të

përcaktohen nga menaxhmenti dhe do të aprovohen nga bordi. Kjo do të thotë se kushtet që

duhet të plotësohen për zbatimin e spin off-it special janë shumë më rigoroze.

Spin off i special, megjithëse është herët të paragjykohet, ofron kushte të sigurisë më

të madhe për punëtorët e ndërmarrjeve të vjetra. Argument bindës për këtë është fakti se

122

procedura e metodës së spin off-it special duhet të fillojë vetëm në qoftë se ndërmarrja e

plotëson alternativisht njërin prej këtyre dy kritereve: i pari, punësimin dhe pagesën e rregullt

të tatimit në paga gjatë periudhës tremujore, duke filluar nga 1 shtatori 2002 deri më 30

nëntor 2002 për më së paku 300 punëtorë dhe, i dyti, realizimin e të hyrave të përgjithshme,

së paku 10 milionë euro në vitin 2002. Veç dy rasteve të lartpërmendura, spin off-i special do

të zbatohet edhe në një rast të veçantë, kur transformimi i një ndërmarrjeje me kapital

shoqëror do të ketë ndikim të jashtëzakonshëm në ekonominë e vendit. Këtë rast do të duhej

ta miratonte edhe bordi i agjencionit.

Përparësia kryesore e këtij modeli të privatizimit rezulton në kufizimin e mundësive të

shndërrimit të nomenklaturave të vjetrave politike dhe strukturave menaxheriale të

ndërmarrjes në pronarë të rinj. E potencojmë këtë për shkak se përvojat e vendeve ish-

socialiste në transicion sugjerojnë për një përpjekje të partive politike që privatizimin ta

përdorin si instrument për sigurimin e një klase të re që do t'i mbështeste forcat politike në

pushtet e jo ndërtimin e ekonomisë së tregut dhe shoqërisë së hapur. Njëherësh, ky proces i

privatizimit përjashton edhe mundësinë e krijimit të piramidave të dyshimta financiare,

aktiviteti i të cilave mbështetet jo në rritje ekonomike, por në mashtrime dhe kamuflime të

qytetarëve. Deri-diku ky model është në shërbim të rritjes së performancave të ndërmarrjes në

transformim, meqenëse ofertuesi detyrohet që të paraqesë projektin e investimeve, planin e

biznesit dhe dëshmitë e tjera për perspektivat dhe aktivitetet e ardhshme ekonomike të

ndërmarrjeve që transformohen me këtë metodë.

Mirëpo, kjo metodë ka një të metë që duhet të kihet parasysh, se shitja e ndërmarrjes

mund të bëhet edhe jashtë dyerve të ankandit publik. Ajo që më së shumti e dëmton

privatizimin e ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë është ngrirja e fondeve të krijuara nga

shitja e ndërmarrjeve shoqërore në momentin kur burimet financiare i nevojiten më së shumti

ekonomisë në fazën e ristrukturimit të saj. Ky hap i paanalizuar mirë e me pasoja të mëdha

për ekonominë e vendit, imponon domosdoshmërisht gjetjen e mënyrave të përshtatshme për

zhbllokimin e këtyre fondeve, se në ç'drejtim duhet të përfshihet edhe qeveria në favor të

zhvillimit më të shpejtë ekonomik të vendit.

3.17. LIKUIDIMI VULLNETAR

Një ndërmarrje me kapital shoqëror mund ta mbyllë punën dhe të likuidohet.

Likuidimi, si metodë privatizimi, është aplikuar edhe në shumë vende të tjera në transicion,

123

në rastet kur ndërmarrja nuk ishte solvente dhe nuk ia dilte të kryente detyrimet ndaj shtetit

dhe kreditorëve. Siç thuhet në nenin 9 të Rregullores së Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit

dhe në nenin 5.1.2 të politikave të saj operuese, autoriteti i Agjencionit zgjerohet edhe në të

ashtuquajturin "likuidim vullnetar" të një ndërmarrjeje shoqërore ose të pjesëve të saj në

qoftë se vërtetohet se kjo do të jetë në interes të kreditorëve apo të pronarëve përfitues të një

ndërmarrjeje shoqërore.207

Së këndejmi, procedura e likuidimit vullnetar të një ndërmarrjeje me kapital shoqëror

është rregulluar me nenin 39 të Rregullores së UNMIK-ut për shoqëri tregtare dt. 8 shkurt

2001, ku shprehimisht precizohet se korporata mund të likuidohet dhe punët e saj të mbyllen

në këto raste: kur ka votuar për këtë mbledhja e përgjithshme e aksionarëve; me skadimin e

periudhës për të cilën është formuar; për shkaqe të përcaktuara shprehimisht në statut apo në

rregullore të ndërmarrjes; me vendim të gjykatës dhe me aplikimin e ligjeve apo të

rregulloreve për falimentim, etj.208

Këshilli i likuidimit, në përputhje me normat e rregullores në fjalë do të njoftojë të

gjithë kreditorët e njohur se ku mund t'i depozitojnë pretendimet e tyre. Derisa në pikën 7.1 të

politikave operuese përcaktohet se agjencioni do të iniciojë procedurën e likuidimit vullnetar

në pajtim me nenin 39 të Rregullores së UNMIK-ut nr. 2001/6 dt. 8 shkurt 2001 mbi

shoqëritë tregtare, dispozitat e pikës 7.3.1 po të pikave operuese vijnë në kolizion me

dispozitat e neni 39.2 të Rregullores mbi shoqatat tregtare. Këtë e argumenton fakti se me

dispozitat në fjalë të politikave operuese, si organ për kryerjen e likuidimit, Agjencioni do të

emërojë një komision likuidimi, ndërsa me Rregulloren për shoqatat tregtare (neni 39. 3)

përcaktohet këshilli i likuidimit si organ për kryerjen e punëve të likuidimit të ndërmarrjes, që

do të emërohet nga mbledhja e përgjithshme e aksionarëve.209

Mund të thuhet se një konkluzion i këtillë i normave do të sjellë paqartësi dhe do të

shkaktojë huti lidhur me atë se cilat norma duhet të zbatohen në një rast konkret. Me siguri,

kjo do të fusë pasiguri juridike dhe do të shkaktojë zvarritje të paarsyeshme të procedurave të

likuidimit vullnetar të ndërmarrjeve.210

Sido që të jetë, sipas dispozitave të politikave operuese komisioni

i likuidimit do të udhëheqë procedurën e likuidimit të ndërmarrjes, me ç'rast përgjigjet

për informimin korrekt me shkrim të kreditorëve në afatin e përcaktuar, shitjen e aseteve të

207 Rregullaja e UNMIK-ut nr. 2001/6, dt. 8.2.2001 për shoqëri tregtare. 208 Rregullorja nr. 2002 dt. 13 qershor 2002 për krijimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit. 209 Politikat operuese të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit, dt. 20 janar 2003. 210 Rregullorja e Bordit të drejtorëve të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit 25 korrik 2002.

124

ndërmarrjes sipas një metode të arsyeshme komerciale, duke pasur gjithnjë parasysh arritjen e

çmimit më të lartë të mundshëm dhe minimizimin e shpenzimeve administrative.

Metoda e likuidimit vullnetar të ndërmarrjeve kërkon një shkallë të lartë të

transparencës, në mënyrë që kreditorët të kenë mundësi observimi të regjistrave të borxheve.

Një tjetër detyrë e Komisionit të likuidimit është vlerësimi i vlefshmërisë së kërkesave dhe

përfshirja e borxheve të vlefshme në pasqyrën e borxheve të ndërmarrjeve. Përgjegjësia më e

lartë e komisionit ka të bëjë me shitjen e aseteve të ndërmarrjeve, gjë që duhet të realizohet

në afatin prej 60 ditësh nga dita e publikimit të dytë. Më kryesorja është se çdo kërkesë e

regjistruar ndaj ndërmarrjeve me kapital shoqëror do të shlyhet vetëm nga mjetet e inkasuara

nga shitja e aseteve të ndërmarrjeve shoqërore që likuidohen.211

Metoda e likuidimit është vlerësuar si metodë e suksesshme në vendet ish-socialiste,

për dy shkaqe kryesore: e para, ekonomia lirohet nga ndërmarrjet humbjeprurëse që kanë

ekzistuar në sistemin e ekonomisë socialiste në saje të subvencioneve nga shteti, për shkak të

mbajtjes në punë të një numri të madh punëtorësh dhe, dy, buxheti shtetëror do të lirohet nga

detyrimi i pagimit të subvencioneve për këto ndërmarrje, që shpesh i kanë shkaktuar deficite

buxhetore shtetit.

3.18. QIRADHËNIA AFATGJATË

Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit ka radhitur qiradhënien në grupin e metodave për

privatizimin e ekonomisë kosovare. Në pikën 5.1.3 të politikave operuese përcaktohet

shprehimisht se një investitori me qira mund t'i jepen asetet e një ndërmarrjeje shtetërore për

një afat të gjatë nëse këtë e ka miratuar bordi i agjencionit. Dhënia me qira afatgjatë e një

ndërmarrje shoqërore do të bëhej me kontratën mbi qiradhënien afatgjatë e cila do të lidhet

ndërmjet Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit (si qiradhënës) nga njëra anë, dhe investitorit si

qiramarrës nga ana tjetër. Kushtet dhe procedurën e lidhjes së kontratës autorizohet ta

përcaktojë menaxhmenti i agjencioinit, mirëpo para se të lidhet kontrata është detyrë e bordit

që këto t'i shqyrtojë dhe t'i miratojë nëse vlerëson se janë plotësuar kushtet e përcaktuara me

rregullore.

Në fakt, qiradhënia është kritikuar si metodë e privatizimit në doktrinën juridike.

Qiramarrësi e merr në përdorim dhe e shfrytëzim ndërmarrjen me kapital shoqëror me çmim

211 Rregullarja nr. 2002/13 për themelimin e dhomës së veçantë të Gjykatës Supreme të Kosovës për çështjet që lidhen me Agjencinë Kosovare të Mirëbesimit të Kosovës.

125

të caktuar. Me këtë rast nuk bëhet transformimi i kapitalit në pronarë konkretë, ngase te

kontrata e qiradhënies nuk ndërrohet pronari, por mbetet ai i mëparshmi si pronar i vërtetë i

ndërmarrjes. Përkundrazi, privatizimi nënkupton shitjen e aseteve të ndërmarrjes, pra kalimin

e të drejtave pronësore tek investitori i ri. Ky fakt çon në përfundim se qiradhënia afatgjatë

më shumë mund të jetë metodë e .përgatitjes së ndërmarrjes për privatizim, sesa metodë e

vetë privatizimit.

3.19. KONKLUZION

Privatizimi si rast unik

Privatizimi në Kosovë paraqet një rast unik, sepse ai menaxhohet e administrohet nga

ndërkombëtarët dhe është përcaktuar si kompetencë e rezervuar e PSSP-së. Megjithëkëtë, ai

duhet të rifilloi sa më shpejt dhe t'i përmbajë karakteristikat specifike të ekonomisë së vendit.

Mospërfshirja e vendorëve në procesin e menaxhimit dhe të monitorimit të ekonomisë

kosovare, është një nga shkaqet që pas dy cikleve të privatizimit, ka shkaktuar ndërprerjen e

këtij procesi të rëndësishëm, sepse u vërtetua se ndërkombëtarët nuk janë të interesuar për

kryerjen e shpejtë dhe të suksesshme të privatizimit të ekonomisë kosovare.

Privatizimi duhet të përkrahet

Privatizimi është rrugë e vetme për ndërtimit e ekonomisë me orientim tregu,

ndërtimin e demokracisë moderne dhe të shtetit ligjor, prandaj pavarësisht nga dobësitë dhe të

metat që reflekton rregullorja, ai duhet të përkrahet në shkallë të gjerë.

Privatizimi zgjidh kontestet me institucione

Krijimi i dhomës së gjykatësve brendapërbrenda Gjykatës Supreme të Kosovës

paraqet një hallkë të rëndësishme për zgjidhjen e kontesteve të ndryshme që mund të

shndërroheshin në pengesa serioze gjatë realizimit të procesit të privatizimit.

Privatizimi nuk mund të realizohet pa ligje të mirëfillta

Korniza ligjore duhet të kompletohet dhe të plotësohet me nxjerrjen e ligjeve të reja

që do të mundësonin ndërtimin dhe funksionimin e mekanizmave dhe institucioneve të

ekonomisë së tregut, ndërkohë që rregullorja për Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit duhet të

126

plotësohet dhe të ndryshohet në mënyrë që të eliminohen paqartësitë dhe të pragmatizohen

zgjidhjet teknike normative duke u akomoduar me kushtet ekonomike dhe specifike të vendit.

Privatizimi i suksesshëm realizohet me metoda të suksesshme

Spin off-i dhe Spin off-i special janë metoda specifike të privatizimit të ekonomisë

kosovare, me anë të të cilëve shiten asetet e ndërmarrjeve shoqërore dhe ato kalojnë në duart

e pronarëve privatë. Është herët të presupozohet rezultati përfundimtar, por arritja e

sukseseve të qëndrueshme lidhet ngushtë me zbatimin e metodave të suksesshme dhe me

forma të suksesshme të kombinimit të tyre.

Privatizimi mund të realizohet me kyçjen e institucioneve vendore

Ndërtimi i një strategjie konstante të privatizimit është i mundur vetëm në kushtet e

krijimit të një koncensusi ndërmjet shoqërisë kosovare dhe administratës ndërkombëtare.

Është e domosdoshme kyçja e institucioneve të pushtetit vendor në procesin e privatizimit, si:

Kuvendi i Kosovës, Qeveria e Kosovës, ministritë e autorizuara, shoqëritë civile; institucionet

e rëndësishme dhe pushteti lokal për krijimin e ambientit pozitiv dhe për shpejtimin e

reformave kah ekonomia e tregut, përkrah Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit dhe faktorit

ndërkombëtar.

Privatizimi me program

Mungesa e një programi të përgjithshëm të privatizimit është një e metë kryesore e

privatizimit, prandaj përpilimi i këtij programi është detyrë paqësore e organeve dhe e

institucioneve të përfshira në procesin e privatizimit.

Privatizimi në funksion të efikasitetit ekonomik

Qëllimi parësor i një politike qeveritare duhet të jetë efikasiteti dhe rentabiliteti i

ekonomisë kombëtare në projeksione afatgjata, ndërsa privatizimi i saj duhet të konsiderohet

vetëm si mjet i efektshëm për arritjen e këtij qëllimi strategjik.

Privatizimi si strategji afatgjatë

Paaftësia organizative dhe profesionale e ndërtimit të strategjive afatgjata të zhvillimit

të vendit dhe në kuadër të saj edhe të projektimit dhe realizimit të një procesi efektiv të

privatizimit (shih: kompetencë e rezervuar e PSSP-së) përbën rrezikun më të madh për

127

ardhmërinë e ekonomisë së vendit. Çështja e privatizimit duhet të kalojë tërësisht në organet

vendore. Të huajt mund ta bëjnë vetëm monitorimin e kryerjes të procesit të privatizimit dhe

të intervenojnë vetëm aty ku shkelen rregullat.

Privatizimi zgjeron dispersionin pronësor

Përpos pronës private dominante në Kosovë do të koekzistojnë edhe llojet e tjera të

pronës, pra do të ekzistojnë së bashku llojet e ndryshme dispersive të pronës. Privatizimi do

ta rrisë kësodore rolin e kapitalit privat në zhvillimin ekonomik afatgjatë të vendit.

Privatizimi mundëson rimëkëmbjen e ekonomisë

Mjetet nga privatizimi nuk duhet të konservohen në llogari të mirëbesimit për t'u

mbajtur jashtë aktiviteteve ekonomike, siç parasheh Rregullorja, por ato duhet të vihen në

funksion të rimëkëmbjes së ekonomisë dhe të aktiviteteve ekonomike, sepse prona në Kosovë

është e Kosovës dhe e askujt tjetër.

Privatizimi vendos të drejtat pronësore

Kalimi i pronës shoqërore në duart e pronarëve konkretë privatë mundëson vendosjen

e të drejtave pronësore si qëllim themelor i privatizimit.

Privatizimi si synim i zhvillimit

Privatizimi do të shtojë participimin e popullsisë vendore në ndërtimin e ekonomisë

moderne të tregut dhe ekonominë e Kosovës do ta radhisë në grupin e ekonomive të vendeve

perëndimore, me strukturë dhe shkallë të lartë zhvillimi dhe civilizimi. Zvarritje e

paarsyeshme dhe ndërprerja e përkohshme e proceset të privatizimit të ekonomisë kosovare

çon drejt humnerës. UNMIK-u duhet të deklarohet qartë se a është për progresin ekonomik të

Kosovës dhe për realizimin e reformave gjithëpërfshirëse apo këto kompetenca t'i bartë

menjëherë te vendorët. Zhvillimi i Kosovës nuk mund të mbahet peng i vullnetit të askujt, ai

është një proces imperativ dhe para tij duhet të përkulemi të gjithë së bashku, veçmas ata që e

duan Kosovën demokratike si shtet ligjor me shkallë të lartë të progresit ekonomik dhe me

demokraci moderne, e posaçërisht ata që janë kompetentë që ta menaxhojnë privatizimin dhe

t'i marrin masat e duhura në këtë drejtim, sepse privatizimi krijon një strukturë ekonomike

kompatibile me ekonomisë e tregut të vendeve perëndimore.

128

Privatizimi nxit proceset integruese

Privatizimi tërheq investimet dhe inkurajon investitorët e huaj, duke krijuar kështu

mundësi të gjera për integrimin e ekonomisë kosovare në proceset rajonale dhe globale.

Privatizimi lehtëson ristrukturimin

Kusht për rritjen e aftësisë konkurruese të ndërmarrjeve është ristrukturimi i

ndërmarrjeve. Burimet për ristrukturim i sigurojnë pronarët e rinj të ndërmarrjeve të

privatizuara. Ristrukturimin duhet kuptuar në një rrafsh shumëdimensional, si organizativ,

financiar ashtu edhe' në rrafshin teknologjik. Agjencioni Kosovar i Mirëbesimit duhet ta

ndihmojë ristrukturimin e jo ta dekurajojë atë, duke mos ofruar asnjë program për

ristrukturimin e ndërmarrjeve të privatizuara dhe duke penguar krijimin e tregut të kapitalit

duke i mbajtur të ngrira në llogari mjetet e realizuara nga privatizimi.

Privatizimi duhet t'u sigurojë punëtorëve riskun e tyre

Privatizimi duhet t'u sigurojë punëtorëve 20 për qind të vlerës së shitjes së

ndërmarrjeve, si nxitje dhe inkurajim për zgjidhjen e problemit të punësimit përmes

investimeve në sektorët privatë të ekonomisë. Mirëpo, shitja me çmime shumëfish më të lira

se sa çmimi real i tregut i aseteve të ndërmarrjeve në dy ciklet e para të privatizimit, nuk japin

shpresë për krijimin e shpejtë të paqes sociale dhe për zgjidhjen e problemit të punësimit me

anë të investimeve në sektorin privat në një të ardhme të afërt.

Privatizimi krijon rrethinën e ekonomisë së tregut

Procesi i privatizimit duhet të mundësojë qartësimin e të drejtave të pronësisë mbi

ndërmarrjet duke i kaluar ato në duart e pronarëve konkretë privatë. Përveç zgjidhjes së këtij

problemi kardinal, ai duhet të krijojë rrethinën për funksionimin e ekonomisë së tregut. Kjo

tregon se privatizimi është një proces i gjatë dhe kompleks. Ai përgatit infrastrukturën

ekonomike dhe juridike për kalimin nga faza e rindërtimit në fazën e zhvillimit të

qëndrueshëm ekonomik. Privatizimi mundëson krijimin e faktorëve të rinj të zhvillimit të

institucioneve të ekonomisë së tregut, si konkurrencën, tregjet e kapitalit dhe institucionet e

tjera vitale për zhvillimin e ekonomisë kombëtare.

129

KREU IV

PRONA DHE LLOJET .E SAJ

1. PRONA

Pushteti dhe prona janë dy kategori kardinale dhe dy faktorë besnikë të shoqërisë.212

Thjesht e shkurt, pushteti nënkupton nënshtrimin e njerëzve të huaj, kurse pronësia

nënkupton vetvetiu nënshtrimin e të mirave materiale, kuptohet në kuadër të normave

shoqërore. Me fjalë të tjera, pushteti është dominim mbi njerëzit, pronësia është dominim

(Aprehenzion) mbi sendin.213 Pushteti është nënshtrim i njerëzve ndaj pushtetit, kurse

pronësia është nënshtrim i të mirave materiale.214 Nuk është qëllimi ynë që të hyjmë në

historinë e këtij fenomeni, por duhet të theksojmë se pushteti si forcë pati gjatë historisë

variacione të ndryshme në përputhje me doktrinën shoqërore, duke filluar nga nënshtrimi

fizik dhe shoqëror i njeriut, e deri te demokracitë e sotme, ku, në të vërtetë, fjala është për

nënshtrimin e dëshirave njerëzore. Dhe, kjo mënyrë e nënshtrimit është e përcaktuar dhe e

rregulluar me dispozita ligjore.

Elementi qenësor i pronësisë është përvetësimi. Ky përvetësim i të mirave materiale

në periudha të caktuara shoqërore është bërë në mënyra të ndryshme: në formacione të

mëhershme shoqërore është bërë në mënyrë instiktive, spontane. Në periudhat e mëvonshme

të zhvillimit të shoqërisë njerëzore përvetësimi i të mirave materiale rregullohet me norma

ligjore. Mu për shkakun se ky përvetësim rregullohet me norma ligjore, ai shndërrohet në

raport shoqëror.

Në vija më të përgjithësuara, përvetësimi është futje e një sendi në sfera të interesit të

atij që e përvetëson. Njeriu përvetëson pjesët e natyrës së jashtme në bazë të rregullave të

212 Andrja Gams: "Svojina", Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka i teorije, Centar za filozofiju i društvo, 1987 " fq. 22. 213 Po aty, fq. 23. 214 Po aty, fq. 23.

130

caktuara shoqërore që e lejojnë ose e ndalojnë një përvetësim të këtillë. Këtë përvetësim

njeriu e kryen për t'i plotësuar nevojat e veta.

Vlen të thuhet se përvetësimi paraqitet në dy trajta: a) si shfrytëzim dhe b) si

disponim. Themi shkurt, shfrytëzimi është shpenzim. Te trajtat e ndryshme të pronës, vëllimi

dhe mënyra e shfrytëzimit janë të ndryshme: ajo mund të jetë e lirë si rasti me pronësinë mbi

robin, ose e kufizuar, e ndërlidhur ose e kondicionuar si te llojet e ndryshme të pronës

kolektive.

Disponimi do të thotë vetëm një rrethanë e futjes së objektit në sferë të interesit të

përvetësuesit, virtualisht të cilësisë së sendit (e jo mundësi e drejtpërdrejtë te shfrytëzimi) që

sendi të shpenzohet ose të shfrytëzohet për plotësimin e ndonjë nevoje (themi të shfrytëzohet)

këmbimi me ndonjë send.215 Shfrytëzimi dhe disponimi janë veprime të ndryshme faktike, si

përvetësimi në tërësi, por paraqiten si elemente të pronës kur i rregullojnë normat e caktuara

shoqërore.216 Pra, nuk është vështirë të konstatohet se përvetësimi në formë disponimi dhe

shfrytëzimi paraqesin esencën e përmbajtjes së pronës.

Duke u nisur nga këto elemente qenësore të pronës, në vendet kapitaliste mbizotëron

pikëpamja e identifikimit të pronës me konceptin romak "Dominimi si e drejtë absolute

private". Përkundrazi, pikëpamja e vendeve ish-socialiste niset nga dogmat politike, duke e

quajtur pronën shtetërore socialiste si bazë të zhvillimit të socializmit. Dhe, ky dallim në

përkufizimin e pronës, e ka burimin e:vet në shtresën klasore të këtyre shoqërive. Duke i

dhënë kuptimin absolut të drejtës së pronës private, në kuptimin e përgjithësuar dhe të

sigurisë, përfaqësuesit e mënyrës kapitaliste të prodhimit shohin forcën themelore politike të

sistemit të ekonomisë së tregut.

4.1. PRONA DHE RENDI JURIDIK

Nëse pronën private e marrim si piemont të kapitalizmit dhe bazë të ndërtimit të

demokracisë moderne, rendi juridik dhe infrastruktura ligjore janë mekanizma të sigurisë së

lirive ekonomike dhe politike të qytetarëve. Pronari mund të përjashtojë çdo njeri nga

shfrytëzimi dhe disponimi i sendit.217 Prona private është gjeneratori-më i saktë i efikasitetit.

Nëpërmjet zvogëlimit të shpenzimeve përmirësohen performancat ekonomike të ndërmarrjes.

215 Po aty, fq. 23. 216 Po aty, fq. 23. 217 Andrija Gams: Svojina, OGC "Mi1ić Rakić", Novi Beograd, 1982, fq. 19

131

Nëpërmjet alokimit të neto efekteve të shfrytëzimit të resurseve nxitet motivimi dhe

inventiviteti.218 Pra, prona private, tregu dhe rendi juridik janë bazë për funksionimin efikas

të kapitalizmit. Prona është institucioni qendror, kategoria bazë e rendit juridik të çdo

shteti.219

Me rendin juridik përkufizohen të drejtat themelore dhe rregullat e marrëdhënieve

ekonomike. Për të mundësuar alokimin fer dhe efikas të resurseve, rendi juridik duhet të

sigurojë liritë individuale dhe shtetin transparent.220 Me norma ligjore duhet të sigurohet e

drejta e pronësisë private si e drejtë themelore e çdo qytetari. Në këtë kuptim, norma ligjore

duhet të jetë e qartë dhe precize, në mënyrë që zbatimi praktik i saj të jetë sa më i lehtë dhe sa

më i saktë, që qytetarët t'i gëzojnë, jo vetëm liritë politike, por edhe ato ekonomike. Kjo do të

thotë se ekziston njëfarë kauzaliteti i dyfishtë ndërmjet të drejtave politike dhe prosperitetit

ekonomik, sepse, siç është vërtetuar në praktikë, demokracia e ushqen prosperitetin

ekonomik, ndërkohë që prosperiteti ekonomik është bazë themelore e demokracisë.

Disa autorë mendojnë se elementet themelore të rendit juridik janë: a) kushtetuta dhe

b) infrastruktura juridike dhe rregullative. Një mendim i këtillë mbështetet në faktin se

kushtetuta garanton liritë dhe të drejtat themelore të qytetarëve, pra liritë politike, ekonomike

dhe përcakton mekanizmat për mbrojtjen e tyre. Vendet në transicion domosdoshmërisht

duhet t'i qasen ndryshimit të kushtetutës. Gjatë nxjerrjes së kushtetutës së re nuk është

esencial formulimi korrekt i rregullave që rregullojnë liritë individuale, por, para së gjithash,

sigurimi i zgjidhjeve alternativave në bazë të traditave juridike, sigurimi i profilit ekonomik

dhe i karakteristikave të gjera kulturologjike të mjedisit.221 Këto rregulla duhet të jenë të

pranueshme në bazë të konsensusit shoqëror, në mënyrë që ta bëjnë bazën e transicionit dhe

të realizimit të ekonomisë së hapur me individin dhe ndërmarrësin si prioritet kryesor.222

Në kuadrin e të drejtave themelore, me kushtetutë secilit individ duhet t'i garantohet

pjesëmarrje në sistemin politik dhe ekonomik; duhet të sigurohen mekanizmat e nevojshëm

për pengimin e voluntarizmit të shtetit, nxitja e ndërmarrësisë si element substancial i

ekonomisë së tregut, etj. Mirëpo, për ndërtimin e ekonomisë së tregut kërkohet me kushtetutë

të garantohet prona private, respektimi i kontratave dhe përgjegjësitë për dëmin e shkaktuar.

Respektimi dhe garantimi i postulatave të përmendura mundëson krijimin e një ambienti të

218 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 379. 219 Dr. Mehdi Hetemi: E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Rilindja, Prishtinë, 2002, fq. 105. 220 Po aty, fq. 379. 221 Po aty, fq. 380. 222 Po ary, fq. 380.

132

shëndoshë dhe disciplinimin e protagonistëve ekonomikë si veçori kryesore të ekonomisë së

tregut.

Në kontestin e infrastrukturës juridike përfshihen normat ligjore që rregullojnë

pronësinë, kontratat dhe mbrojtjen e posedimit. Pjesa kryesore e infrastrukturës juridike dhe e

rregullativës përbën sistemin e të drejtave pronësore.223 Sistemi i të drejtave pronësore është

ekonomikisht efikas derisa të drejtat janë universale, ekskluzive dhe bartëse.224 Ekziston një

konsensus, se për maksimumin e sistemit të marrëdhënieve pronësore nevojitet një formë e

gjerë e ligjeve sistemore (shih: rregullativa ligjore). Sistemi i ekonomisë së tregut ndërtohet

mbi bazë të sundimit të ligjit dhe të sistemit ligjor e jo në eleminimin e rolit të shtetit. Përkun-

drazi, ekonomisë së tregut i nevojitet shteti, ajo është pjesë përbërëse e tij, por roli i saj është

indirekt dhe lidhet me themelimin e shtetit ligjor, të drejtat kontraktuese, të drejtat pronësore,

të drejtat e sistemit monetar, të drejtat e sistemit fiskal etj., pra, ai është i pranishëm, por në

mënyrë indirekte mu në ata sektorë në të cilët deri tani ka munguar, ndërsa tërhiqet nga ata

sektorë dhe ato veprimtari në të cilat ka qenë së tepërmi i parëndësisl3ëm dhe gabimisht i

përfaqësuar (p.sh., në rregullimin e çmimit, në marrjen e restrikcioneve të ndryshme etj.).225

Marrë në vija më të përgjithësuara, kjo çon në ndarjen e aktiviteteve private dhe aktiviteteve

shtetërore në ekonomi.

4.2. PRONA DHE MOTIVIMI

Sistemi ekonomik me motivim tregu krijon ambient të përshtatshëm për iniciativë

private për zhvillimin dhe organizimin e aktiviteteve ekonomike. Askush si ndërmarrësi

privat, i cili vë në rrezik mjetet dhe prestigjin e vet, nuk mund të jetë i motivuar për

vlerësimin e drejtë të programit afarist, për zgjedhjen e partnerëve të vërtetë, për përballimin

e konkurrencës dhe pasigurisë për të pasur sukses afarist.226 Në ekonomitë e tregut vendi

qendror i përket punëtorit inventiv, i cili është i përgatitur dhe i aftë që vetë të jetë burim i

begatisë dhe i vlerave për veten e vet dhe shoqërinë, duke u ballafaquar me rrezikun dhe

pasigurinë e ndërmarrësisë në botën e konkurrencës e të jostabilitetit.227 Interesimi dhe

223 Po aty, fq. 380. 224 Po aty, fq. 380. 225 Po aty, fq. 380. 226 Grup autorësh „Menagment i preduzetništvo, 1000 prograrna ulaganja za mala i srednja preduzeća", Centar za preduzetništvo d.o.o. Zagreb, Mladost, d.d.. Zagreb, 1994, fq.10. 227 Po ary, fq. 10.

133

motivimi i lartë i ndërmarrësit privat për efekte pozitive ekonomike është krejtësisht i

kuptueshëm, me që suksesi apo mossuksesi eventual përkufizon ardhmërinë e tij në afarizëm

dhe perspektivat e zhvillimit të ardhshëm ekonomik. Përkundrazi, konkurrenca dhe kushtet e

ashpra të tregut do të veprojnë në mënyrë të pamëshirshme.

Nga ky aspekt, nuk është aspak i ri konkludimi se vendet me ekonomi tregu, në të

cilat prona private paraqitet si formë dominante e pronës, në zhvillimet ekonomike shënuan

rezultate pozitive ekonomike, që mundësuan një zhvillim të shpejtë dhe stabil. Kjo flet se

prona private paraqet mundësi optimale mobilizuese dhe motivuese, sepse individi gjatë

gjithë jetës së vet synim qenësor ka rritjen e pronës dhe mirëqenien personale, objektiva këto

të mundshme për t'u realizuar në sistemin ekonomik të mallrave që mundëson kushte të njëjta

dhe të barabarta për t'u marrë me aktivitete ekonomike. Prona private mundëson dhe optima-

lizon faktorët e rrezikut në qarkullim, sepse pasojat e vendimeve të drejta apo të padrejta

lidhur me afarizmin drejtpërdrejt bien mbi këtë pronë, gjë që e rrit përgjegjësinë e

pjesëmarrësve në qarkullimin juridik. Një rregullim i tillë i rrezikut ka një ndikim të fuqishëm

në motivim, gjë që shihet në interesimin e madh dhe studimin serioz të alternativave relative

para se t'i angazhojë resurset.228

Nga kjo rezulton se në sistemin e ekonomisë së mallrave përgjegjësia është

rreptësishtë e individualizuar, ndërsa elementin themelor të motivimit e përbën siguria e

pjesëmarrësve në qarkullim juridik për aktivitete ekonomike. Mund të thuhet se kjo siguri dhe

kjo përgjegjësi nuk ka ekzistuar në këtë nivel në sistemin e ekonomisë socialiste. Aran-

zhmanet kolektive nënkuptojnë njëfarë „kontrolli shoqëror", kështu që përgjigjet ai i cili me

vendimin e vet ka shkaktuar dëmin, nëse është fjala për faktor „subjektiv", kurse lirohet na

përgjegjësia në rastet e determinantave objektive të përgjegjësisë.229 Problemi i vërtetimit të

përgjegjësisë këtu paraqitet shumë i ndërlikuar, sepse ndarja e kritereve të përgjegjësisë

subjektive nga ato objektive në kushtet e aranzhmaneve kolektive shpesh ka mbetur çështje e

pazgjidhur. Prandaj, këtu është fjala për një deficit të përgjegjësisë që e ka karakterizuar

sistemin e ekonomisë socialiste.

Në aranzhmanet me pronë private problemi është zgjidhur në mënyrë ideale, ashtu që

ai nuk ekziston fare.230 Pasojat, pra, në të gjitha rastet, bien mbi pronarin. Distinksioni midis

shkakut „objektiv" dhe „subjektiv" të humbjes tregohet si irelevant, kurse subjekti i

228 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora ", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, faqe 17. 229 Po aty, faqe 17. 230 Po ary, faqe 17.

134

vendosjes, duke ditur se dëmi eventual mund ta godasë vetëm atë, maksimalisht do të

interesohet që të gjitha ndërmarrësitë t'i shqyrtojë me kujdes maksimal dhe me mençuri deri

në fund.231 Andaj, çështja e motivimit ndërlidhet ngushtë edhe me çështjen e përgjegjësisë

për secilin aranzhman konkret. Megjithëkëtë, problemi i përvetësimit të të ardhurave motivon

dhe inspiron më tepër se të gjithë faktorët e tjerë. Natyra e pronës private i mundëson titullarit

që ta përvetësojë atë që në kuptimin ekonomik e ka krijuar. Një gjë të këtillë nuk e ka

mundësuar prona shoqërore, sepse fitimi nuk ka shkuar në duart e punëtorëve. Një pjesë e

fitimit ka mbetur gjithmonë në ndërmarrje shoqërore, në emër të formimit të kapitalit të ri,

gjë që nuk i ka motivuar punëtorët për punë kreative dhe inventive, sepse punëtori nuk e ka

marrë atë që e ka fituar me punë, për shkak të inertësisë të sistemit socialist. Në format e

ndryshme të pronësisë kolektive, bartësit individualë të inciativave dhe kreatorët e

kontributeve nuk e përvetësojnë tërësisht atë që e kanë prodhuar dhe për këtë arsye motivimi

qe dobësuar shumë.232 Ky sistem nuk ia doli t'i artikulojë as interesat e punës dhe as të

faktorëve të tjerë prodhues, përkatësisht të bartësve të tyre.233

4.3. PRONA PRIVATE

Prona private lindi për herë të parë në Greqi, në Fenici dhe në Romë. Lindjen e pronës

private e mundësoi zhvillimi i manifakturës dhe i zejtarisë, që në shekujt e lashtë filluan të

zhvillohen nëpër disa qytete të Evropës dhe të Afrikës. Në Athinë, zhvillimi i zejtarisë merr

hov në shekullin e gjashte para epokës së re, kur zejtarët punojnë në mënyrë të pavarur me

mjetet e veta. Në atë kohë Greqia kishte qytete-shtete (Polise) me flotë të zhvilluar detare, që

ishin shndërruar në qendra të njohura të tregtisë - si Saragoza, Korinti, Megara etj. Tregtia

kishte filluar të lulëzonte edhe në Egjiptin e lashtë, madje 2 mijë vjet para epokës së re, gjë që

dëshmon edhe Kodi civil i Hamurabit. Mirëpo, shumë argumente shkencore flasin,. se në

Romë mjetet e prodhimit kishin arritur një shkallë të caktuar zhvillimi, ndërsa e drejta e

konfiguronte edhe kuptimin e pronës private.

Pandektistët romakë nuk gjetën term tekniko-juridik për emërtimin e pronës për një

231 Po aty, faqe 17. 232 Po aty, faqe 17. 233 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije, ili socializam ili mešovita privreda”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski Institut, Beograd, 1991, faqe 8.

135

kohe të gjatë. Termi proprietas, që etimologjikisht do të thoshte ajo që i takonte dikujt,

shënonte kuptimin e pronës. Mirëpo, këmbëngulësia juridike e tyre u shpagua. Duke

analizuar përmbajtjen e pronës, të marrë si plena in re potestas, u pa se pronarët në bazë të së

drejtës pronësore marrin kryesisht tri grupe autorizimesh: jus utendi, jus fruendi dhe jus

abutendi.234 Sipas jus utendit pronarët kishin të drejtë ta përdornin dhe ta posedonin sendin e

tyre, sipas jus fruendit ata kishin të drejtë t'i mblidhnin frytet natyrore dhe civile të sendeve,

ndërsa sipas jus abutendit ose mund ta asgjësonin sendin definitivisht ose ta posedonin

juridikisht duke e tjetërsuar pronën apo duke konstituar ndonjë të drejtë reale për interes të

personave të tjerë.235 Pra, mund të thuhet se këto autorizime ishin mjaft të gjera dhe pronarit i

mundësonin posedimin dhe përdorimin e sendit sipas dëshirës dhe për qëllime të veta.

Megjithëkëtë, dominon mendimi se zejtaria dhe manifaktura krijuan terrenin më të

përshtatshëm për paraqitjen e pronës private. Siç dihet, zejtarët prodhojnë mallra për treg e jo

për t'i plotësuar nevojat e anëtarëve të familjes, dukuri kjo që është karakteristikë për pronën

kolektive. Në shekullin VI para epokës së re, në Athinë merr hov zhvillimi i zejtarisë. Zejtarët

tani shprehin interesim të madh për prodhimin e mallrave, sepse ata pavarësohen duke punuar

me mjete të veta. Qytetet greke, jo vetëm që e zhvilluan tregtinë, ngase kishin kushte dhe

pozitë të volitshme gjeografike, por duke qenë të vendosur në brigjet buzë detit, zhvilluan

edhe flotën detare. Ndër qytetet më të njohura tregtare të asaj kohe përmenden Sorogoza,

Korinti, Meaora dhe qytetet e tjera.

Prona private si mall paraqitet në shekullin e lashtë në Fenici, në Greqi dhe në

Romë.236 Mund të thuhet se e drejta e pronësisë në Greqi dhe në Romë lindi si pasojë e

zhvillimit të pronës private dhe e së drejtës private. Kjo për arsye se e drejta dhe ekonomia

janë të lidhura ngushtë njëra me tjetrën, ndaj thuhet se çdo institut i së drejtës përmban në

vetvete edhe ndonjë kategori ekonomike.

Punimi i tokës mundësoi krijimin e rezervave të mëdha dhe pershpejtoi paraqitjen e

pronës private.237 Përveç kësaj, mënyra e punimit të tokës impononte njësi të vogla të

prodhimit, sipas rregullit familja individuale - burrë, grua, fëmijë, që i shkonte për shtati

krijimit të pronës private.238 Megjithëkëtë, nuk mund të thuhet se për herë të parë u paraqit

prona private mbi ngastrat tokësore në poliset greke të Solonës dhe në Evropë gjatë 234 Ivo Puhan: „E drejta romake" Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësirnore i Krahinës Soeialiste Autonnme të Kosovës, Prishtinë, 1980, faqe 222. 235 Po aty, fq. 222. 236 Andrja Gams: „Svojina", Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka, Centar za filozofrju i društvenu teoriju, faq.66 237 Po aty, faqe 44. 238 Po aty, faqe 44.

136

shpërnguljeve të allodimve. Ajo që është e saktë lidhur me këtë është se kalimi në punimin e

tokës paraqet një proces të gjatë, që rezultoi si pasojë e dobësimit dhe e shthurjeve të fiseve,

që gëzonin të drejtën e pronës kolektive mbi tokën.

Në Romën e lashtë prodhimi i mallrave erdhi duke u shtuar, mirëpo, pozita e

prodhuesve sa vinte e keqësohej. Prodhuesi barazohej me pozitën e robit, ndërsa robi me

sendin, kurse së bashku i takonin titullarit të sendit. Vetë ose nëpërmjet pater familjasit,

individi gjithnjë shkon-duke u bërë „zot" i vetvetes dhe i sendeve të veta.239 Në kohën kur

marrëdhëniet prodhuese kishin arritur stadin më të lartë në Romën e lashtë shpërtheu revolta

dhe pakënaqësia e robërve, që solli një stagnim të prodhimit. Po në të njëjtën kohë, Roma

sulmohet dhe pushtohet nga barbarët, fiset gjermane që kishin një shkallë shumë më të ulët të

civilizimit.

Në fakt, prodhimi i mallrave merr një impuls të ri vetëm me paraqitjen e feudalizimit

në Evropën e Mesine. Nëpër qytete organizoheshin korporata prodhuese. Qytetet gradualisht

blejnë lirinë e vet nga feudalët. Prodhimi i mallrave në to bëhet i lirë dhe i madh, fitojnë

gjithnjë e më shumë të drejta, bëhen fidanishte të sistemit të ri të prodhimit mall - para, dhe

qendër e një shtrese të re shoqërore-qytetare, të cilët herët a vonë do ta përmbysin

feudalizmin jo vetëm ekonomikisht, por edhe politikisht.240 Motivi për punë u rrit, ngase

zanatçinjtë tani punojnë me mjetet e veta. Ndërsa, kallfi e mësonte zejen dhe pavarësohej,

sepse më pas gëzonte të drejtën e hapjes të dyqanit të pavarur ose merrte dyqanin e mjeshtrit

të vet. Krijohet një trajtë e re e pronës private - kapitalit, i cili përbëhej nga tërësia e mjeteve

të prodhimit, që i takonin personit të caktuar - kapitalistit, por me të cilat punonin punëtorët e

tjetërsuar nga mjetet e prodhimit.241

Karakteristika themelore e pronës private është se ajo ka vetëm një titullar. Ai

specializohet për prodhimin e mallit të caktuar, pra nuk prodhon vetëm për plotësimin e

nevojave të drejtpërdrejta të anëtarëve të familjes. Në këtë mënyrë zë fill prodhimi i mallrave

për treg. Pra, në sistemin e pronës private paraqitet kategoria e re ekonomike e shoqërore -

tregu,242 i cili do ta kryejë funksionin e rëndësishëm të rregullatorit të ofertës dhe të kërkesës.

Një karakteristikë tjetër, po ashtu, themelore e pronës private është mosdirigjimi i saj

nga lart as nga pushteti, as nga nënshtrimi. Kjo do të thotë se pronën titullari i saj e gëzon në

239 Statovci, Ejup: Mbrojtja e pronësisë, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, Prishtinë, 180, fq. 72. 240 Andrija Gams: "Svojina", Univerzitet u Beogradu, Instiut društvenih nauka, centar za frlozofiju i društvenu leoriju, fq.67 241Po aty, faqe 68. 242 Po aty, faqe 69.

137

përputhje me vullnetin e vet. Me gjithë pronën kolektive, që është e ndashme, prona private

është unike, si në pikëpamje të subjektit si në pikëpamje të përmbajtjes.243 Kjo do të thotë se

prona private edhe kur ka shumë titullarë, është tërësi, sepse ata kanë vetëm pjesën ideale,

alikuote dhe autorizimet përkitazi me përdorimin dhe disponimin e pjesës alikuote.

Përdorimi dhe disponimi i pjesëve alikuote nga titullari i pronës private, siç thamë, e

bëjnë tërësinë dhe përmbajtjen e saj, dëshmon se kjo është e drejtë absolute. Tërësia e objektit

nuk është e deroguar: shumë titullarë ushtrojnë autorizime të njëjta, sipas pjesëve alikuote.

Është e ndaluar, por dhe e pamundshme, që vetëm njëri nga pronarët ta disponojë sendin,

ndërsa të tjerët vetëm ta përdorin. Secili bashkëpronar, proporcionalisht me hisen e vet, e

gëzon sendin dhe me të disponon, ndërsa shuma e të gjitha hiseve bën tërësinë e subjektit,

pavarësisht nga ajo, se sa është numri i përgjithshëm i hiseve, shuma e tyre i përgjigjet

subjektivitetit të pandashëm (individualisht).244

Në sistemin e pronës private individi është i lirë nga lidhjet gjinore e grupore, ai

disponon pavarësisht pronën e tij, prodhon dhe shpenzon aq sa dëshiron. Konkurrenca në treg

imponon luftën permanente për përvetësimin e tregjeve. Ajo i detyron prodhuesit për redukti-

min e shpenzimeve, për racionalizime dhe inovacione, sepse tregjet e reja mund të fitohen

vetëm me cilësi të mallrave. Konkurrencën e imponoi mënyra e prodhimit të mallrave, lirimi i

shkencës nga dogma dhe zbulimi i burimeve të reja energjetike, që mundësuan rritjen e

prodhimit, e me këtë edhe mirëqenien ekonomike. Së këndejmi, prona private mbi resurse

dhe interesi i natyrshëm për një shfrytëzim racional të pasurisë dhe të shtimit të saj paraqet

fuqi motorike zhvillimore në ekonominë e tregut.245

Normat juridike me të cilat rregullohet prona private janë të natyrës dispozitive (jus

dispozitivum). Kjo do të thotë se subjektet e së drejtës i rregullojnë vetë marrëdhëniet

juridike, duke respektuar barazinë dhe autonominë e vullnetit të palëve. Në qoftë se njerëzit

janë të barabartë, në qoftë se me kontratë vetë i realizojnë të drejtat dhe detyrimet, atëherë

sanksioni për mospërmbushjen e detyrimeve nuk mund ta godasë personalitetin në

integritetin e tij fizik, shpirtëror dhe integritetin moral: sanksioni këtu mund të jetë vetëm

pronësor, mund të godasë vetëm të mirat materiale të individit, pasurinë e tij, në realitet

pasurinë private të tij.246

Prona private e rrit përgjegjësinë për realizimin e të drejtave dhe detyrave: për

243 Po aty, faqe 73. 244 Po aty, fq. 81 245 Dr. Mehdi Hetemi: E drejta me njohuri themelore të së drejtës afariste, Rilindja, Prishtinë 2002, fq. 104. 246 Po aty, faqe 86.

138

kryerjen me ndërgjegje të detyrimeve, pjesëmarrësi në marrëdhënie detyrimore juridike e

shton pronësinë, i rrit të mirat materiale. Përkundrazi, për mospërmbushje të detyrimeve të

veta, titullari humb pasurinë, të mirat materiale, e zvogëlon pronën e vet.

Duhet theksuar se objektivi themelor i çdo pronari të pronës private është rritja e

pronës, ky është elementi kryesor që ngriti në kult punën në shekullin e ri të prodhimit të

mallrave, pra në kapitalizëm. Përveç kultit zhvillohet edhe racionaliteti i punës, ajo bëhet

shtylla themelore e prodhimit modern kapitalist të mallrave.247 Qëllimi është që me sa më pak

shpenzime të materialit dhe të energjisë të arrihen efekte sa më të mëdha ekonomike, me sa

më pak shpenzime e me sa më shumë fitime.248

Ndonëse nuk e ka përkufizuar kuptimin e pronës private, Kushtetuta e ish-RSFJ-së e

vitit 1974 e ka njohur të drejtën e pronës private. E drejta e pronësinë private ka genë e

garantuar mbi tokën (ara, livadhe, male, tokë ndërtimore, shtëpia, etj.), por është theksuar se

ajo nuk e ka karakterin e pronës private si në sistemin kapitalist. Nga kjo rrjedh se në sistemin

kushtetues të RSFJ-së dominon prona shoqërore dhe prona personale mbi mjetet e konsumit

personal, kurse prona private mbi mjetet e punës dhe rezultatet e punës paraqet një rast të

rrallë të përcaktuar me kushtetutë.249

4.4. PRONA SHTETËRORE

Prona shtetërore paraqitet në fazat e para të ndërtimit të socializmit, duke u

mbështetur në predikimet dogmatike të ideatorëve të socializmit si shoqëri humane, pa

eksploatim dhe ku do të sundojë drejtësia dhe barazia. Duke kritikuar dhe fajësuar mënyrën

kapitaliste të prodhimit të mallrave si shkaktare të ndarjes së shoqërisë në klasa dhe të

eksploatimit të njeriut ndaj njeriut, shumë vende të Evropës Qendrore dhe Juglindore u

përcaktuan për mënyrën socialiste të prodhimit me trajtën e pronësisë socialiste - shtetërore si

dominante. Në Rusi, p.sh., vala e parë e nacionalizimit të ekonomisë filloi më 25 tetor 1917,

në qytetin e Petrogradit, menjëherë pas ngadhënjimit të revolucionit socialist të tetorit. Vala e

pandalshme e nacionalizimit të pronave - tokave, objekteve industriale, bankave,

hekurudhave, minierave etj. zgjerohet me një shpejtësi të çuditshme edhe në pjesë të tjera të

247 Andrija Gams: "Svojina", Univerzitet u Beogradu, Centar za Filozofju, Beograd, fq. 87, 248 Po ary, , faqe 87. 249 Kushtetuta e RSFJ-së, Instituti për Studime Politike i Fakultetit të Shkencave Politike - Beograd, NIGP „Privredni pregled", Maršala Birjuzova 3-5, Beograd, faqe 62.

139

vendit.

Pas Luftës së Dytë Botërore, me nacionalizimin e pronave private dhe të objekteve

industriale, prona shtetërore bëhet bazë e sistemit ekonomik edhe në shtete të tjera të

sapolindura socialiste, si Gjermania Lindore, Çekosllovakia, Hungaria dhe Rumania, shtete

këto që ishin nën ndikimin e sferave ruse të interesit.

Në Rusi është menduar fillimisht se nuk do të ketë vështirësi rreth përkufizimit juridik

të pronës shtetërore socialiste, por praktika këtë e ka demantuar më vonë. E gjithë prona e

nacionalizuar dhe mjetet e punës quhen pronë socialiste. Një term i tillë teknik- juridik ishte

shprehje e pamundësisë së organizimit të shfrytëzimit kolektiv të tokave bujqësore. Toka

fillimisht mbeti në posedim të ish-pronarëve, ndërsa tjetërsimi apo rritja e saj ishin të

pamundshme. Titullari i saj ka qenë e gjithë shoqëria, e cila përfaqësonte shtetin sovjetik. Kjo

e drejtë pronën shtetërore socialiste e kuptonte si të drejtë unike, ndërsa një kuptim i tillë i

ishte përgjigjur mënyrës së përshkruar të udhëheqjes unike të ekonomisë, të orientuar

rreptësishtë në planifikim në një ekonomi jo të tregut.250

Prona socialiste konsiderohej unike. Kjo më së miri shihet nga instituti i ashtuquajtur

arbitrazhi ekonomik: posaçërisht nga organet e përhershme që ishin më tepër administrative

sesa gjyqësore (jo i ashtuquajturi gjyq i zgjedhur), që zgjidhte konteste ndërmjet

ndërmarrjeve të shtetit socialist, por jo si gjyqe, përkatësisht gjyqtarë të pavarur midis palëve

të barabarta në gjykim, në të cilat gjykohej sipas ligjit, më parë të vendosur, për të dyja palët

barabarësisht me norma valide, duke lënë më pak vend për bindje të lirë, duke marrë parasysh

në radhë të parë detyrat e planit; pra, mund të shërbehen me rregulla të së drejtës pronësore,

por nuk kanë qenë me to të lidhura.251 Kjo do të thotë se plani i zhvillimit ekonomik, jo vetëm

që duhej të respektohej në mënyrë strikte nga ndërmarrjet ekonomike, por edhe gjykata nuk

ishte e detyruar për t'i zbatuar të drejtat pronësore në kontestet e këtilla gjyqësore.

Një tjetër karakteristikë e ekonomisë socialiste ma pronë dominante shtetërore është

qeverisja e saj profesionale në mënyrë të centralizuar. Drejtori i ndërmarrjes që nga fillimi

gradualisht fitonte autorizimin që profesionalisht vetë ta qeveriste ndërmarrjen, edhe pse i

nënshtrohej kontrollit të punëtorëve. Kontrolli i punëtorëve dobësohej sa më tepër që

udhëheqja në ndërmarrje centralizohej. Tentimi për udhëheqje me plan të ekonomisë, në

mënyrë unike dhe natyrale përfundoi pa sukses. Thuajse në të gjithë sektorët e ekonomisë

sovjetike pati rënie drastike të faktorëve ekonomikë të prodhimit. Tendenca të tilla negative

250 Andrija Gams, "Svojina", Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka, Centar za filozofiju i društvo, 1987, fq. 186. 251 Po aty, fq. 186.

140

në ekonomi u vërejtjen edhe në vende të tjera socialiste, të cilat përvetësuan mënyrën sociali-

ste të prodhimit. Tentativat revolucionare dështuan, madje edhe në vendet e tjera, veçanërisht

në Gjermani, në të cilën sovjetët më së shumti llogaritën, kështu që revolucioni botëror

socialist as që ishte afër.252

Në vend që të bëhet korrigjimi i qëndrimit ndaj pronës, mbrojtësit e ideologjisë

socialiste mendojnë se kundërthëniet e sistemit nuk janë kundërthënie antagonizmi, veçse ato

mund të tejkalohen në qoftë se evitohen të metat e sistemit. Centralizimi rregullativ

zëvendësohet me centralizimin direktiv, i cili përfshin të gjithë sektorët e ekonomisë soci-

aliste. Gjermania Lindore, p.sh.; vajti më së largu në këtë drejtim. Çfarëdo kontrate e lidhur

nga ndërmarrja, në qoftë se ajo nuk ishte në përputhje me planin e përgjithshëm, duhej të

ndryshohej ose të anulohej. Në këtë mënyrë rregullat e përgjegjësisë civile juridike në

sistemet ekonomike socialiste me planifikim të dirigjuar humbin karakterin e tyre, me gjithë

natyrën dispozitive në sistemin me ekonomi private dominante dhe atë të tregut. Liria e

kontraktimit është e përkufizuar në atë masë, sa edhe tregu ishte i përkufizuar dhe i

nënshtrohej rregullave administrative dhe shtetërore.253 Kjo nënkupton se edhe autonomia e

vullnetit, si parim themelor i së drejtës civile, u nënshtrohej rregullave administrative të

shtetit. Forcimi i rolit të shtetit në ekonomi kishte për qëllim forcimin e sektorit publik,

intervenimin shtetëror, koncentrimin dhe ndërtimin e objekteve të mëdha ekonomike.

Mirëpo, nga mesi i viteve 60-të e më pas, kur fillojnë ndryshimet strukturore të ekonomisë

"perëndimore" modeli pronësor shtetëror i ekonomisë socialiste shfaq joracionalitetin e vet në

kuptimin e plotë dhe ingranohet në fazën pa kthim të degradimit edhe të jetës ekonomike dhe

shoqërore, duke u treguar i paaftë për t'iu përgjigjur kërkesave të popullatës së vet dhe

sfidave të ekonomisë së tregut.254 Shkaku kryesor i mosefikasitetit të pronës shtetërore

qëndron në mosfunksionimin e tregjeve të kapitalit, si dhe të ligjit të vlerës si rregullator i

tyre, sepse ekonomia socialiste nuk pati qëllim prodhimin e mallrave për treg dhe këmbimin,

por vetëm për konsum dhe për plotësimin e nevojave të qytetarëve.

Pavarësisht se në disa faza të caktuara vendet socialiste arritën rezultate të

pamohueshme në konsolidimin e ekonomive të veta të shkatërruara, si, p.sh., Rusia në fazën e

parë dhe në fazën e industrializimit kur arriti të ndërtojë industrinë e rëndë, objekte të mëdha

hidroenergjetike e kimike, të hapë miniera dhe të aktivizojë një pjesë të resurseve natyrore,

252 Po aty, fq. 166. 253 Po aty, fq. 192. 254 Božidar Cerović: Od nacionalizacije do privatizacije ili socijalizam i mešovita privreda, Pravni fakultet, Beograd, Ekonomski institut, Beograd, 1991, fq. 7.

141

po megjithatë mund të konstatohet se ka munguar motivimi i pronës shtetërore për t'iu

përgjigjur kërkesave bashkëkohore zhvillimore bashkë me iniciativën e lirë nga poshtë - lart.

Shteti kishte rol të theksuar në ekonominë socialiste, ndonëse shtetin e udhëhiqte një

strumbullar unik - partia, e cila nuk linte vend as për mendime të ndryshme, dhe kur

ekonomia politike nuk ishte e motivuar edhe si politikë partiake, fillonte menjëherë shkaktimi

i të çarave midis qëllimeve ekonomike dhe politike.255 Ndikimi i fuqishëm me masa

administrative i shtetit në ekonomi nuk arriti të aktivizojë burimet natyrore disponuese

ekonomike, pasi e mohonte konkurrencën dhe liberalizimin e ekonomisë, instrumente këto te

fuqishme për ndërtimin e ekonomisë efikase. Në dëshirën e proklamuar që në prodhimtari të

tejkalohet logjika e kapitalit, joracionalitetet dhe konfliktet e saj, por me një simplifikim ideal

mbi karakterin shoqëror të prodhimit, përkatësisht mbi ndërvarësinë e prodhuesve, shteti u

konstruktua në atë mënyrë që të "realizojë" interesat ekonomike dhe integrimin ekonomik "ta

zbatojë jashtë ekonomisë, përkatësisht me rregullativë shtetërore, me direktiva dhe me mjete

politike e joekonomike".256

Pas Luftës së Dytë Botërore, dominimi i pronës socialiste (shtetërore) në Kosovë nuk

është kontestues. Në bazë të Ligji mbi reformat agrare dhe kolonizimin miratuar më 1945 dhe

noveluar në vitin 1946, një pjesë e madhe e pronës bujqësore dhe e mjeteve të punës iu mor

pronarëve privatë dhe kaloi në duart e shtetit si pronë socialiste (shtetërore). Pjesa tjetër e

pronës shtetërore u krijua me sekuestrimin, konfiskimin dhe nacionalizimin e pronave

private: tokat, pyjet dhe mjetet e tjera bujqësore iu morën pronarëve privatë dhe kaluan në

pronësi të shtetit edhe me ligje të tjera të ndryshme, duke u përdorur si pretekst maksimumi i

lejuar 3-4 ha, e më vonë 25-35 ha të sipërfaqes tokësore. Sipas të njëjtës bazë juridike janë

marrë tokat e pazot (pa trashëgimtarë), meratë e fshatarëve, tokat e bashkësive fetare e kështu

me radhë. Dhe e gjithë prona shtetërore, pra u krijua nga pronat që iu morën qytetarëve në

mënyrë volontere dhe institucioneve të atëhershme të Kosovës dhe pronarëve privatë duke i

quajtur madje ata armiq të popullit, tradhtarë dhe shërbëtorë të okupatorit fashist. Kjo formë e

pronës ka dominuar deri nga gjysma e dytë e vitit 1950. kur nxirret ligji për qeverisjen e

ndërmarrjeve ekonomike-shtetërore dhe e shoqërive të larta ekonomike nga ana e kolektiveve

punuese ("Gazeta zyrtare e RFPJ-së" nr. 43/19). Nuk ka pasur kurrfarë investimesh të

drejtpërdrejta nga shteti pasi statusi i Kosovës ende nuk ishte definitiv dhe për këtë arsye

shteti me qëllim të caktuar nuk ka investuar në Kosovë.257

255 Po aty, fq. 7. 256 Po aiy, fq. 8. 257 Dokumenti preliminar i Konferencës ndërkombëtare: Procesi i privatizimit në Kosovë, përvojat e Europës

142

4.5. PRONA SHOQËRORE

Prona shoqërore, sipas krijuesve ideologjikë dhe protagonistëve të saj, do të duhej të

ishte sistem origjinal i pronës, i ndryshëm nga ai i pronës private, si mall në shoqërinë

kapitaliste, edhe nga pronësia kolektive kapitaliste (shtetërore kapitaliste), e edhe nga

pronësia shtetërore socialiste e modelit rus.258 E veçantë e këtij modeli të pronësisë konsi-

derohet forma e vetëqeverisjes së saj që si pikënisje kishte mësimet e klasikëve të marksizëm-

leninizmit mbi shuarjen e shtetit.

Duke marrë si kriter rolin e shtetit në ekonomi, e me këtë edhe mënyrën e qeverisjes

së pronës dhe trajtat e saj, zhvillimi i pronës shoqërore mund të ndahet në dy periudha

themelore: e para, fillon me nxjerrjen e Kushtetutës së vitit 1946 me të cilën prona shoqërore,

ngjashëm si në Bashkimin Sovjetik, përkufizohet si pronë unike socialiste me të cilën qeveris

shteti nëpërmjet organeve shtetërore në bazë të planit administrativ centralist. Ndryshe nga

kushtetuta, Ligji mbi ndërmarrjet shtetërore ekonomike i miratuar po në vitin 1946 thekson se

ndërmarrjet kanë qenë të themeluara në bazë të pronës shtetërore. Në nenin 16 të këtij ligji,

ngjashëm si në kushtetutë, thuhet se ato kanë qenë nën regjimin administrativ dhe kanë

realizuar detyrat e planeve të parashtruara nga organet më të larta të administrimit ekonomik.

Kjo periudhë e administrimit të rreptë administrativ në ekonomi ka vazhduar deri në

vitin 1950, kur nxirret Ligji mbi qeverisjen e ndërmarrjeve shtetërore ekonomike dhe

shoqatave të larta nga ana e kolektivave punues. Me këtë promovohet qeverisja e

ndërmarrjeve nga punëtorët dhe fillon braktisja e qeverisjes së ashpër centraliste edhe në

ekonomi dhe në sferat e tjera të jetës politike dhe shoqërore. Nxjerrja e Ligjit mbi qeverisjen

me plan të ekonomisë popullore në vitin 1951 paraqet një kthesë të re në drejtim të

decentralizimit të pushtetit qendror jugosllav dhe të pavarësimit të ndërmarrjeve shtetërore

ekonomike në planin e planifikimit.

Të gjitha këto masa të decentralizimit, liria e iniciativave të caktuara të ndërmarrjeve

dhe interesimi më i madh për prodhimtari, që u reflektuan edhe me stimulim më të madh

material të punëtorëve dhe me një pjesëmarrje të caktuar në qeverisjen e ndërmarrjeve patën

efekte pozitive, prodhohej më shumë dhe më mirë, u aktivizuan edhe forcat që pengonin

ekonominë dhe shoqërinë.259

Qendrore dhe Lindore, mundësitë dhe pengesat, mbajtur në Gjakovë, më 21-22 janar 2002, fq. 2. 258 Andria Gams: "Svojina”, fg. 215, Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka, Centar za filozofiju i društvo, 1987, fq. 215. 259 Po aty, fq. 217.

143

Më 1953 nxirret Ligji kushtetues mbi bazat e rregullimit shoqëror dhe politik të RPFJ-

së dhe Ligji mbi organizatat ekonomike. Ndonëse akoma mbetet në fuqi Kushtetuta e vitit

1946, me këto dy ligje koncepti i rregullimit shtetëror dhe i pronës shoqërore ndryshon

dukshëm në aspektin e decentralizimit të mëtejshëm të pushtetit shtetëror dhe të forcimit të

qeverisjes së ndërmarrjeve nga punëtori, ndonëse organet shtetërore vijojnë të mbajnë

funksione të rëndësishme në aspektin e ushtrimit të kontrollit, investimeve dhe themelimit të

ndërmarrjeve.

Sa i përket pronës shoqërore, në këtë periudhë, mund të thuhet se dy komponente

themelore të saj, ajo publike juridike dhe ajo civile juridike, janë zhvilluar në korrelacion me

njëra-tjetrën. Sa më i ashpër që ishte pushteti administrativ centralist, aq më tepër shprehej

komponenta publike juridike e saj. Dhe, anasjelltas. Me decentralizimin e pushtetit shtetëror

zgjerohet subjektiviteti juridiko-civil i ndërmarrjeve, ato fitojnë një pavarësi më të madhe

edhe në sferën e lirisë së kontraktimit dhe të disponimit me pronën shoqërore.

Më 1963, ish-federata jugosllave nxjerr një kushtetutë të re - të dytën sipas radhës të

sundimit komunist. Kushtetuta zhvillon më tej vetëqeverisjen si sistem global shoqëror, duke

kërkuar përshpejtimin e procesit të "shuarjes" së shtetit dhe të pronësisë, mbartjen e

funksioneve shtetërore në organizatat e lira dhe në vetëqeverisësit.260 Nisur nga kjo,

kushtetuta nuk njeh të drejtën e pronësisë mbi pronën shoqërore dhe pronën shoqërore e

përkufizon në këtë mënyrë: "Duke u nisur nga ajo se askush nuk gëzon të drejtën e pronësisë

mbi mjetet e prodhimit, askush - as bashkësitë shoqërore-politike, as organizatat punuese, as

individët nuk munden në asnjë bazë pronësore juridike të përvetësojnë prodhimtarinë e punës

shoqërore".

Në prill të vitit 1965 nxirret Ligji mbi ndërmarrjet. Ky akt ligjor sanksionon edhe më

shumë pavarësimin e ndërmarrjeve ekonomike dhe vetëqeverisjen e tyre, që mund të

argumentohet në faktin se dy fondet e deritashme - ai i mjeteve themelore, për të cilin vlente.

një regjim i ashpër juridik dhe ai për konsumin, mbi të cilin ndërmarrjet kishin autorizime më

të gjera bashkohen në një fond dhe përkitazi me qeverisjen e tij, ndërmarrjet fitojnë

autorizime të gjera.

Në vitet 1967,-1968 dhe në vitin 1971 nxirren amandamentet në Kushtetutën e vitit

1963 dhe Ligji mbi ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit mbi ndërmarrjet. Me këto ndryshime e

plotësime të kushtetutës dhe të Ligjit mbi ndërmarrjet ndryshohet koncepti i skemës

organizative të ndërmarrjeve. Në këtë mënyrë themelohen organizatat themelore të punës së

260 Po aty, fq. 221.

144

bashkuar, si njësi themelore organizative, si në kuptimin juridik ashtu edhe në kuptimin

ekonomik.

Kushtetuta e vitit 1974 askund nuk jep një definicion të qartë për pronësinë, madje

nuk e përkufizon as përmbajtjen e as objektin e saj. Në alinenë 1 të nenit 12 të kësaj

Kushtetute thuhet se mjetet e punës dhe mjetet e tjera të punës së bashkuar, prodhimtaria e

punës së bashkuar dhe të ardhurat e realizuara në punën e bashkuar, mjetet për plotësimin e

nevojave të përbashkëta dhe të përgjithshme shoqërore, begatitë natyrore dhe të mirat në

përdorim të përgjithshëm janë pronë shoqërore. Ndërkaq, në alinenë 2 të po këtij neni,

gjithashtu, thuhet se askush nuk mund të fitojë të drejtën e pronësisë mbi mjetet shoqërore, të

cilat janë kushte të punës në organizata themelore dhe në organizata të tjera ose bazë

materiale për realizimin e funksionit të bashkësive vetëqeverisëse të interesit ose të

organizatave të tjera vetëqeverisëse, të bashkësive dhe të bashkësive shoqërore-politike. Më

tutje, në al. 3 thuhet se mjetet shoqërore nuk mund të shfrytëzohen për përvetësimin e

tepricave të huaja të punës dhe as për krijimin e kushteve për një përvetësim të tillë.

Al. 2 ka dy intenca: e para, përcakton se prona shoqërore është negacion i së drejtën

së pronës dhe e drejta e pronësisë mbi mjetet në pronën shoqërore nuk mund të ekzistojë në

asnjë trajtë, sepse pronësia shoqërore paraqet raport shoqëror dhe përbën bazën e punës së

bashkuar, që secilit i garanton mundësinë për t'u inkuadruar në punën e bashkuar në kushte të

njëjta.261 E dyta, në qoftë se ndonjë mjet i punës, të ardhurat, fondet, begatia ekonomike, toka

etj., janë në pronësi shoqërore, atëherë askush në ato mjete, përderisa janë kusht për punën e

organizatës së punës së bashkuar apo bazë materiale për funksionimin e bashkësive

vetëqeverisëse të interesit apo të bashkësive shoqërore-politike, nuk mund të fitojë të drejtën

e pronësisë në asnjë mënyrë.262 Nga kjo shihet se kushtetua nuk e mohon ekzistencën e

pronësisë shoqërore, përkundrazi, ajo e pranon ekzistencën faktike të saj si mjetet e prodhimit

dhe mjetet e tjera të punës në organizata themelore të punës së bashkuar, por de jure të drejtat

e pronësisë mbi pronën shoqërore nuk ia njeh askujt.

Ajo shpreh shuarjen e pronës si e drejtë; ajo është "jopasurore" ose pronësi "jojuridike

pasurore": askush nuk ka të drejtë pronësore mbi mjetet shoqërore, sepse e drejta mbi mjetet

është e drejtë detyrimore, (për shembull e drejta e autorit) për prodhim, askush... nuk mundet

në asnjë bazë juridike pronësore që të përvetësojë prodhimin e punës shoqërore, as të

261 Kushtetuta e RSFJ-së, Instituti për studime politike i Fakultetit të Shkencave Politike - Beograd, NIGP "Privredni pregled”, Maršala Birjuzova 3-5, Beograd, fq. 62. 262 Po aty, fq. 63.

145

qeverisë, as të disponojë mjete shoqërore.263

Ligji i punës së bashkuar, jo vetëm që shpreh konceptin kushtetues të mosdefinimit të

pronësisë shoqërore, por ai shkon edhe një hap më larg në këtë drejtim duke mos e

përmendur fare termin "pronë" as si kategori ekonomike e as si kategori juridike. Shumë

rrallë përdor termin "prona shoqërore", si, p.sh., në al. 2 të nenit 18: "Mjetet e prodhimit në

pronësi shoqërore". Mirëpo me këtë rast, ai duke shprehur përkatësinë e mjeteve të prodhimit

nuk mund t'i shmanget realitetit të ekzistencës së pronës shoqërore në organizata themelore të

punës së bashkuar, dhe në institucione të tjera të punës së bashkuar, mbi bazën e së cilës ato

janë themeluar dhe kryejnë veprimtarinë e tyre. Shmangia nga përkufizimi i konceptit të

prodhimtarisë në aspektin teorik dhe formalo-juridik mendojmë se vjen si pasojë e konceptit

të mësimeve të Marksit dhe të Engelsit për shuarjen e shtetit dhe të pronës në fazat më të larta

të zhvillimit të socializmit në njërën anë, e nga ana tjetër, moskuptimet ose mosdashjet për të

kuptuar nga ana e formuluesve të ligjit të tri elementeve themelore që e bëjnë konstruksionin

e pronësisë, siç janë: elementet e subjektit, elementet e përmbajtjes dhe elementet e objektit.

Nuk do t'i shkoqisim në detaje këto tri elemente themelore të pronësisë, pasi kjo nuk

është në interesin dhe objektin e temës që kemi marrë për shqyrtim. Megjithëkëtë, në pika të

shkurtra duhet të theksohet se subjekti i pronës, si në aspektin juridik, ashtu edhe në atë

ekonomik, është ai që përvetëson objektin e pronësisë. Përvetësuese të pronës shoqërore

paraqiten jo vetëm organizatat ekonomike, që janë shumicë për nga numri, por edhe subjekte

të tjera, që përvetësojnë pjesë të të ardhurave të organizatave ekonomike. Të tilla janë

komunat, bashkësitë e tjera shoqërore-politike, pastaj institucionet e tjera, oda apo bashkësitë

e tjera vetëqeverisëse të interesit, etj. Në qoftë se marrim objektin e pronës shoqërore, shohim

se në këtë periudhë kemi objekte të ndryshme dhe të llojllojshme në pronësi shoqërore,

ndërsa ndashmëria me këtë rast shihet se këto objekte të ndryshme dhe të llojllojshme

imponojnë regjime të ndryshme dhe të llojllojshme, e kjo do të thotë edhe përmbajtje të

ndryshme brendapërbrenda pronësisë shoqërore.264

263 Andrija Gams, "Svojina" fq. 260. Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka, Centar za filozofiju i društvo, 1987, fq. 260. 264 Po aty, fq. 219.

146

4.6. PASOJAT E MOSDEFINIMIT TË TË DREJTAVE PRONËSORE

Në socializëm shpallej bujshëm se pushteti shtetëror i përket klasës punëtore dhe

nëpërmjet pushtetit shtetëror ajo merr në duart e veta pushtetin ekonomik dhe qeverisës mbi

mjetet e prodhimit. Nisur nga kjo, Kushtetuta e vitit 1963, në parimet themelore përcakton se

"në sistemin e qeverisjes punëtore nuk mund të ekzistojë as e drejta e pronësisë, as pronësia e

së drejtës të çfarëdo subjekti, sepse prona shoqërore sipas esencës së saj është negacion i së

drejtës së pronësisë. Kjo do të thotë askush në asnjë bazë pronësore juridike nuk mund të

përvetësojë prodhimtarinë e punës shoqërore dhe as të qeverisë a të disponojë mjete

shoqërore të prodhimit dhe të punës. Kushtetuta e vitit 1974, gjithashtu nuk përqendrohet në

përkufizimin e pronës shoqërore as si kategori ekonomike e as si kategori juridike, veçse

angazhohet për themelimin e një sistemi të ri jopasuror të marrëdhënieve shoqërore -

ekonomike. Së këndejmi, Kushtetuta e ish-RSFJ-së revokonte të drejtën e shfrytëzimit të

ndërmarrjeve ose të institucioneve, si të drejtë themelore subjektive në bazë të pronësisë dhe

themelonte të drejtën e punës në mjete shoqërore, që disponon secili punëtor dhe paraqet

bazën për bashkimin e punës së punëtorëve.265 Ligji i punës së bashkuar, sikurse kemi cekur

kur trajtuam pronën shoqërore, pothuajse në të gjitha rastet përdor termin "mjetet", "mjetet

shoqërore" ose "mjetet e prodhimit në pronësi shoqërore", ndërsa vetëm aty-këtu terminin

"prona shoqërore", fakt ky që dëshmon mosgatishmërinë e ligjvënësit për t'u marrë me

çështje themelore të definimit të problemit të pronësisë si gur themeltar të çdo sistemi ekono-

mik.

Edhe në doktrinën juridike ekzistojnë pikëpamje të ndryshme përkitazi me definimin

e pronësisë. Prof. Branko Horvat, në definicionin e vet mbi pronën shoqërore përkrah

konceptin kushtetues dhe ligjor se "ajo nuk është kategori juridike, se ajo është pronë e

askujt". Sipas tij: "socializmi është i menduar si shoqëri vetëqeverisëse e implikuar që të mos

ekzistojë asnjë klasë e veçantë e pronësisë mbi mjeteve të prodhimit, qofshin ato në pronësi

individuale apo kolektive".266 Secili është pronar i barabartë, çka do të thotë se askush nuk

është pronar i veçantë.267' Ngjashëm me këtë mendon edhe prof. Martin Vedrish, i cili në

definicionin e gjatë mbi pronësinë, ndërmjet të tjerash thotë: "...në shoqërinë globale pronësia

shoqërore si marrëdhënie shoqërore-ekonomike nuk tregon karakter repuziv dhe monopolist

265 Kushtetuta e RSFJ-së, 1974, fq. 13. 266 Andrija Gams: "Svojina", fq. 285. Univerzitet u Beogradu, Institut društvenih nauka, Centar za filozofiju i društvo, 1987, fq. 285. 267 Po aty, fq. 285.

147

dhe për këtë arsye është e panevojshme, madje e pamundshme juridikisht të organizohet në

formë të të drejtës së pronësisë". Më tutje vazhdon: "Në regjimin juridik pasuror ekziston

vetëm një kategori e sendeve. Sendet janë shoqërore. Kur për një send themi se është

shoqëror, atëherë, nuk e vëmë syrin mbi të drejtën pronësore që i përket një subjekti, sepse

subjekt të së drejtës së pronësisë në përgjithësi nuk ka. Në qoftë se do të dëshironim, që

megjithatë sendin shoqëror ta shprehim përmes përkatësisë, atëherë vetëm do të mund të

thoshim se sendi shoqëror në të njëjtën kohë është i askujt dhe i çdokujt".268

Natyrisht se definimi i pronës shoqërore si e "gjithkujt dhe e askujt", si nga

Kushtetuta dhe Ligji i punës së bashkuar, ashtu edhe në një pjesë të doktrinës juridike, nxiti

mendime dhe definicione të tjera mbi pronësinë që esencialisht i kundërshtojnë të parat.

Andrija Gams në librin "Pronësia", shkruan: "Sendet në qarkullim janë ato që në qarkullimin

juridik paraqiten si mall". Pasi që këto sende janë në të njëjtën kohë mall, përvetësimi,

shfrytëzimi dhe disponimi i tyre patjetër se duhet të marrë shprehje civile juridike dhe

pronësore juridike. Kjo do të thotë që subjekti i tyre (titullari, bartësi) duhet të ketë

autorizime të shfrytëzimit të lirë dhe të disponimit të mallit. Pra, autorizime të njëjta që

përmban edhe e drejta private si tipike dhe si krijim i nevojshëm mbi mallin, por, kuptohet,

vetëm në trajtë të kufizuar pikërisht për shkak se ka të bëjë me pronën shoqërore.

Sado që në doktrinën juridike ekziston një diversitet mendimesh, madje edhe të

pabazuara në realitetin ekzistues të marrëdhënieve shoqërore-ekonomike socialiste dhe të

papajtueshme me ligjshmëritë e zhvillimit të pronës, është evidente se padefinimi i qartë i

pronësisë shoqërore si kategori ekonomike dhe juridike, në aspektin ligjor e kushtetues, gjatë

kohës së ekzistimit të pronës private, la hapur shumë probleme si pasojë e autorizimeve të

kufizuara që rrjedhin nga e drejta e padefinuar qartë mbi pronën shoqërore. Këto përkufizime

pamundësuan realizimin e komponentave më kryesore të pronës, të njohura qysh nga e drejta

romake si jus utendi, jus fruendi dhe jus abutendi. Punëtori në sistemin e punës së bashkuar

fiton të drejtën e qeverisjes me mjete në pronësi shoqërore jo në bazë të përkatësisë së

mjeteve të punës, por në saje të bashkimit të punës në organizatën themelore të punës së

bashkuar. Shpërblimi i punës së tij bëhet sipas rezultateve të punës në organizatën ku ai

punon e jo sipas vlerave të tregut. Kjo zhveshje e pronës shoqërore nga komponentat klasike

të saj shkakton mosefikasitetin dhe paaftësinë për të gjeneruar arritje ekonomike. Sepse, ajo

nuk ia doli të artikulojë as interesat e punës as faktorët e tjerë prodhues dhe në mënyrë të

pashmangshme pasoi periudha e stagnimit dhe e paralizës së zhvillimit ekonomik. Me gjithë

268 Po aly, fq. 285.

148

ndryshimet e shpeshta në sistemin e qeverisjes dhe në jetën shoqërore, në rolin .vendimtar

janë ruajtur faktorët jashtëkonomikë dhe interesat, përkatësisht shteti dhe sfera politike.269

Pra, padefenimi i pronësisë mundësoi përzierjen e faktorëve jashtë procesit të prodhimit në

vendimmarrje dhe në qeverisje me pronën shoqërore, që ka shkaktuar një diversitet të marrjes

së vendimeve dhe një stagnim në zhvillimin e përgjithshëm ekonomik, meqë prona në të

njëjtën kohë trajtohet si e gjithkujt dhe e askujt.

Në qoftë se e shikojmë problemin e transformimit të ndërmarrjeve shoqërore, atëherë

pashmangshëm del se problemi më i madh në këtë drejtim është çështja e mosdefinimit të

pronësisë në ndërmarrje shoqërore dhe publike. Kjo aq më parë se privatizimi nënkupton

shitjen e aseteve të ndërmarrjeve. Ky problem është paraqitur edhe në vendet e tjera

postkomuniste, si në Hungari dhe në Poloni, ku një numër ndërmarrjesh janë transformuar në

korporata.

Çështja e pronësisë për një kohë mbeti e pazgjidhur dhe u bë pengesë e procesit të

privatizimit. Në Poloni, fjala vjen, duhej zbatuar procedurë e veçantë në rastet kur këshilli. i

punëtorëve nuk merrte vendim për privatizimin e ndërmarrjes të patransformuar në korporata.

Nëntë vjet një hotel prestigjioz në Varshavë ka mbetur i mbyllur për shkak se këshilli i

punëtorëve nuk ka marrë vendim për renovim.270 Në rastet e definuara mirë, që përfshin edhe

rezistencën e pajustifikueshme të privatizimit, ndërmarrjet vetëqeverisëse mund të

kategorizohen në kategorinë e ndërmarrjeve me qeverisje shtetërore. Kjo nuk e zgjidh

problemin e pronësisë, por krijon kushte të mundshme për fillimin e privatizimit.

Qeveria në Hungari, nëpërmjet Agjencionit për pronësi shtetërore mund të vepronte si

pronar dhe të inicionte privatizimin e "ndërmarrjeve me qeverisje shtetërore" (rreth 25 për

qind të të gjitha ndërmarrjeve) dhe të akseptonte privatizimin "spontan", apo edhe të

kontrolluar për ndërmarrjet vetëqeverisëse.271 Ligji hungarez nuk zgjedh qartë çështjen e

pronësisë dhe investitorët nuk dinin me kë të ofertonin. Natyrisht se ligjet e këtyre dy

vendeve, që nuk përmbanin zgjidhje adekuate të çështjes së pronësisë edhe në rastet konkrete,

domosdo duheshin ndryshuar dhe plotësuar.

Ndërkaq, në Slloveni qe themeluar Fondi për zhvillim që mori rolin e shitësit dhe të

inkasimit të të ardhurave nga shitja e ndërmarrjeve shoqërore. Në Kroaci, problemi i

269 Božidar Cerović, "Od nacionalizacije do privatizacije, ili socializam i mešovita privreda", Ekonomski institu, Ekonomski Fakultet, 1991, fq. 8. 270 Po aty, fq. 323. 271 Po aty, fq. 323.

Rregullorja e UNMIK-ut mbi krijimin e Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit 1/1999, dt. 25 prill 2002. Rregulloija e UNMIK-ut nr. 1/1999 për autorizimin e administratës së përkohëshme në Kosovë.

149

pronësisë së ndërmarrjeve shoqërore u zgjidh në mënyrën më të thjesht të mundshme: pjesa

më e madhe e pronës shoqërore së pari u shndërrua në pronësi shtetërore e pastaj u

transformua në pronësi private.

Në mbështetje të nenit 6 të Rregullores 1/1999, dt. 25 qershor 1999 për autorizimin e

administratës së përkohshme në Kosovë, gj ithë prona e tundshme dhe e patundshme kalon

nën administrim të UNMIK-ut. Ndërkaq, në bazë të nenit 2 dhe 3 të Rregullores së UNMIK-

ut mbi krijimin e Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, administrimi i pronës publike dhe

shoqërore si dhe i mjeteve të tjera lidhur me to brenda këtij kontesti, kalon në kompetencë të

Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit. Në këtë kuptim, tani ky Agjencion gëzon kompetenca të

plota lidhur me transformimin e ndërmarrjeve me pronësi shoqërore dhe publike, si dhe me

menaxhimin e kësaj prone, kështu që pengesa e quajtur "pronë e askujt dhe e gjithkujt", së

paku juridikisht është eliminuar për fillimin e privatizimit.

4.7. PRIVATIZIMI SI STRATEGJI E VENDOSJES SË TË

DREJTAVE PRONËSORE

Dilema rreth asaj se ka apo nuk ka prona shoqërore titullar, që për një kohë të gjatë

ishte objekt shqyrtimi, si në teori, ashtu edhe në praktikën juridike, privatizimi definitivisht e

heq nga rendi i ditës. Përveç krijimit të kushteve për ndërtimin e ekonomisë me orientim

tregu, strategji themelore e privatizimit është vendosja e të drejtave pronësore mbi pronësinë.

Nuk mund të bëhet privatizimi dhe ristrukturimi i ekonomisë pa tranformimin e pronës

shoqërore, ngase ndërtimi i sistemit të ekonomisë së mallrave dhe i institucioneve të tregut

është i mundur vetëm me pronën private si lloj dominant i pronësisë dhe me titullar të

definuar qartë.

Në këtë kontest, me dispozitat e ligjeve të privatizimit, shtetet në transicion kanë

përcaktuar qartë mënyrat e transformimit të ndërmarrjeve me kapital shoqëror qoftë duke

shitur pronën në ankand publik, qoftë me dhënie të aksioneve ose me teknika të tjera të

privatizimit. Privatizimi nënkupton kalimin e të drejtës pronësore në titullarin e ri, i cili tani

është përcaktuar qartë. Kështu, për shembull, me nenin 17 të Ligjit mbi transformimin e

pronësisë së ndërmarrjeve të Sllovenisë, përcaktohet qartë se :"transformimi i pronës së

ndërmarrjeve nënkupton transferimin e ndërmarrjes me kapital shoqëror në ndërmarrje me

pronarë të identifikuar në gjithë kapitalin e përhershëm të ndërmarrjeve të transformuara. Po

150

kështu, dispozita identike apo të ngjashme lidhur me transformimin e pronësisë së

ndërmarrjeve me pronësi shtetërore apo shoqërore në pronarë të identifikuar përmbajnë edhe

ligjet e privatizimit të shteteve të tjera në transicion.

Ligji hungarez mbi transformimin e organizatave afariste dhe të kompanive, në nenin

2 përcakton se kusht për transformim është shpërndarja e plotë ose e pjesërishme e pronësisë

në kooperativa (e shprehur në letra me vlerë në harmoni me rregullat që kanë të bëjnë me

kooperativat), ndërmjet anëtarëve të vet. Nga kjo dispozitë rezulton se titullarë të rinj të

pronës së kooperativave janë pronarët e letrave me vlerë, që tani e tutje mund të qeverisin

asetet e veta ose f i tjetërsojnë ato duke i shitur në tregun e letrave me vlerë.

Vendosja e të drejtave pronësore ndikon drejtpërdrejt në pakësimin e ndikimit të

shtetit në ekonomi dhe mundëson zvogëlimin e sektorit shtetëror në përgjithësi. Qeverisja e

pronës së transformuar nga titullarët e rinj motivohet nga profiti dhe zhvillimi, motivim ky që

përshkon tërë procesin e privatizimit në vendet e transicionit. Me që privatizimi është pjesë

përbërëse e një koncepti të politikës ekonomike, me mposhtjen e çrregullimeve ekonomike

dhe me ngjalljen e aktiviteteve ekonomike rezulton aktivizimin e motiveve individuale dhe

iniciativave (të ndërmarrjeve si subjekt themelor, si dhe të individit si bartës i një pjese të

resurseve të punës, të dijes, të afarizmit, të ndërmarrësisë, të kursimit, të pronësisë etj.) si

qëllim primar i privatizimit natyrisht paraqitet fuqizimi i iniciativave idividuale dhe ngritja e

efikasitetit në ekonomi.272

Me transformin e pronës së ndërmarrjeve me kapital shoqëror në ndërmarrjet me

pronarë të identifikuar merr fund epoka e sistemeve ekonomike me pronë shoqërore pa

titullar. Ndërmarrjet (përkatësisht kolektivet) vetëm dispononin një pjesë (të angazhuar) të

kapitalit shoqëror, por nuk ishin pronarë.273 Me privatizim, në kushtet e modelit shoqëror-

pronësor, ofrohen mundësi të gjera për rregullimin e marrëdhënieve ekonomike në këtë

drejtim.274 Por jo vetëm në sferën ekonomike, veçse edhe juridike, ngase ajo tani fiton

titullarin e vet, i cili do t'i ushtrojë autorizimet pronësore në bazë të së drejtës së vet të pronës.

Rezultatet e ndërmarrjeve të transformuara dhe të privatizuara nxjerrin në pah

shkallën e efektshmërisë së rritur pothuajse në të gjitha rastet. Një studim i gjerë i Bankës

Botërore nga Galal et Al zbuloi se performanca ishte përmirësuar në tetë nga nëntë rastet e 272 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacje, Ekonomski fakultet, Beograd, Ekonomski institut, Beograd, 1991, faqe 226. 273 Po aty, faqe 231. 274 Po aty, faqe 231. Ligji mbi transformimin e pasurisë së ndërmarrjeve i Republikës së Sllovenisë ("Fl. Zyrtare e RS" nr. 5-2514/92 dhe 31/93). Ligji XII-1989 mbi transformimin e organizatave afariste dhe kompanive i Republikës së Hungarisë.

151

vendeve të studiuara në zhvillim.275 Në rastin e prodhimtarisë koreane të energjisë elektrike

kishte një shfrytëzim shumë më efikas të lëndës kryesore - thëngjillit.276 Mund të përfundohet

se vendosja e të drejtave të pronësisë me anë të privatizimit mundëson arritjen e dy qëllimeve

themelore: një, vendosjen e të drejtave të pronësisë, sepse në rastin e privatizimit prona e

transformuar fiton titullarin e vet privat, dhe, e dyta, shtohet dukshëm efikasiteti dhe

efektshmëria e ndërmarrjeve të privatizuara, që mundëson një zhvillim të shpejtë dhe të

qëndrueshëm. Prandaj, struktura efikase e pronësisë gjithashtu siguron se të drejtat e

kreditorëve dhe të pronarëve (duke përfshirë aksionarët e vegjël) janë të mbrojtura në atë

mënyrë që pronarët e kapitalit janë të gatshëm të marrin pjesë me paratë e tyre dhe t'i lënë

mjetet e tyre në përkujdesje të menaxherëve.277

Pa transformimin e pronës shoqërore në Kosovë nuk mund të ketë as privatizim. Me

kalimin e të drejtave pronësore në investitorë privatë, qofshin vendorë apo të huaj përmes

shitblerjes identifikon titullarin e pronës dhe realizon qëllimin themelor të privatizimit.

Ndërtimi i ekonomisë së tregut dhe i institucioneve të saj, as që mund të mendohet pa

pluralizëm të pronës, por mbizotëruese gjithsesi do të jetë prona private.

4.8. DENACIONALIZIMI

Fushata e nacionalizimit të pronave, e cila filloi me 25 tetor 1917 dhe vazhdoi edhe

pas mbarimit të Luftës së Dyte Botërore, ishte e dhimbshme dhe rezultoi marrjen e pronave

private nga ish-pronaret jo ne bazë te rregullave të së drejtës civile juridike dhe te

kompensimit te tyre, por me dekrete dhe ligje te natyrës imperative. Vetvetiu nacionalizimi

nuk kishte si synim gjetjen e ndonjë mekanizmi efikas të ekonomisë, por krijimin e bazës -

pronës shtetërore, mbi të cilat themele do të ndërtohej shteti socialist. Ideja e socializmit e

bazuar në drejtësi sociale dhe ne barazi midis njerëzve, siç qe paramenduar nga klasikët e

marksizëm-leninizmit gjeti mbështetje të gjere në vendet ekonomikisht më të pazhvilluara

dhe të dala nga lufta. Kërkesat për zhvillim dinamik të ekonomisë orientohen jo mbi sistemin

e pronës private dhe mënyrën kapitaliste te prodhimit, por kërkohet një model i ri i qeverisjes

se resurseve dhe potencialeve ekonomike pa pjesëmarrje te pronarëve dhe pa ndikimin e tyre 275 Peter Young: „Mësimet mbi privatizimin”, Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvesl, Prishtinë, 2001, faqe 114. 276 Pa aty, faqe 114. 277 Iraj Hashi: „Përvojat ndërkombëtare të privatizimit dhe mësimet për Kosovën", Tryeza e forumit ndërkombëtarë, Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, "RIINVEST", 2001, Prishtinë, fq. 59.

152

ne rezultatet ekonomike. Ishte kjo periudha e njohur e nacionalizimit te pronave private dhe e

krijimit të pronës shtetërore në vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore, qe pas përfundimit

te Luftës së Dyte Botërore dhe ngadhënjimit mbi fashizmin e zgjodhën socializmin si sistem

të tyre shoqëror-ekonomik të bazuar mbi pronën shtetërore si formë dominante të pronësisë

(përveç Bashkimit Sovjetik, i cili revolucionin socialist e kishte realizuar me 17 tetor 1917).

Akti i nacionalizimit siguron, në të vërtetë, koncentrimin e kapitalit dhe revokimin e

marrëdhënieve pronësore; ai vetëpërvete nuk siguron kontroll efikas, e aq me pak

vendimmarrje të drejtpërdrejtë të akterëve të prodhimit.278 Revokimi i pronës private dhe

shtetëzimi i saj pati efekte negative. Shteti i ri i konstituar merr funksionet e pronarit dhe

ndërmerr kontrollin mbi prodhimin.279 Koncentrimi i kapitalit në duar të shtetit provokon

centralizimin e kontrollit.280

Mirëpo, nacionalizimi i pronave private në Kosovë nuk pati ne plan te parë postulatet

e koncentrimit të pronës private ne duar të shtetit për ndërtimin e kreaturës se shtetit socialist,

por para së gjithash pati qëllim ndryshimin e dhunshme të strukturës demografike të

popullsisë së saj - spastrimin etnik dhe dëbimin e dhunshëm të shqiptarëve nga trojet e tyre

etnike. Planet për dëbimin e shqiptarëve nga trojet e tyre etnike ishin përgatitur nga kuzhinat

serbe të Beogradit, si pas Luftës së Dyte Botërore, ashtu edhe para saj. Me projektin e

urdhëresën për riorganizimin e tokave serbe te vitit 1940 (Nacrt uredbe o reorganizaciji

srpske zemlje 1940), e cila u aktualizua sërish më 1945, synohej luftimi i shqiptarëve me

plumb, me serbizimin në kooperativa bujqësore dhe me dëbimin në Anadolli. Nisur nga

përvoja ruse për shkombëtarizimin e popullsisë joruse, kolonët serbë vendosën të hyjnë në

kooperativë së bashku me shqiptarë, në mënyrë që këta të fundit të detyrohen ta flasin gjuhën

serbe dhe ta pranojnë kulturën e tyre "cirilicë". Secila femër serbe kishte për detyrë që të

shoqërohej me një femër shqiptare, për ta përfituar dhe për ta mësuar të fliste serbisht dhe për

ta bindur që fëmijët t'i orientojë për shkollim në gjuhën serbokroate.281

Kësodore, nga viti 1932, në bazë të Ligjit mbi kolonizimin e Kosovës, pjesa e tokës

mbi 40 ari u merrej familjeve shqiptare dhe u jepej familjeve serbe, të cilat mund t'i

posedonin edhe disa dhjetëra hektarë. Kur dihet se më 1938 ishte ratifikuar konventa për

deportimin e shqiptarëve në Anadoll, atëherë është krejtësisht i qartë qëllimi i politikës

278 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije, ili socijalizam i mešovita privreda", Ekonomski institut, Ekonomski fakultet, 1991, fq. 6. 279 Po aty, fq. 6. 280 Po aty, fq. 6. 281 Hakif Bajrami: "Politika serbe për kolonizimin e Kosovës me sllav 1945-1948", Punim i pa botuar, fq. 1.

153

shfarosëse serbe ndaj shqiptarëve të Kosovës.282 Mirëpo, ne këtu nuk do të ndalemi në

hulumtimin e këtij problemi, duke e lënë këtë për një rast tjetër, sepse Rregullorja nr. 2003/13

për transformimin e së drejtës për përdorimin e pronës së paluejtshme shoqërore, nuk e ka

rregulluar çështjen e rikthimit të drejtave pronësore atyre që në mënyrë arbitrare dhe me ligje

diskriminuese iu ka marrë e drejta e pronësisë. Konsideratat për barazi tregojnë për nevojën

që para privatizimit të kthehet ajo që është marrë nga pushteti komunist nga ish-pronarët apo

që të kompensohen këta të fundit (ose pasarëdhësit e tyre) për humbjen e pasurisë.283

Natyrisht se vullnet të mirë për t'ua kthyer pronat ish-pronarëve treguan thuajse të gjitha

vendet e Evropës Qendrore dhe Juglindore, duke përfshirë këtu edhe Shqipërinë, mirëpo,

realizimi i kësaj çështjeje në praktikë ndiqet me mjaft vështirësi: së pari paraqiten pengesa

lidhur me identifikimin e pronarëve për shkak të asgjësimit të dokumenteve dhe mosruajtjes

së tyre, së dyti, një numër i madh i ish-pronarëve tani nuk ndodhet në mesin e të gjallëve, për

çka kërkohet së pari të bëhet shqyrtimi i trashëgimisë për të vërtetuar të drejtat e pasardhësve

në trashëgimi, dhe, e treta, një pjesë e ish-pronarëve emigruan jashtë vendeve të tyre, kështu

që vështirësitë- përkitazi me informimin, inicimin dhe implementimin e procedurës qenë të

dukshme.

Analiza e këtij fenomeni në vendet në transicion, apo që janë në përfundim e sipër të

këtij procesi të rëndësishëm, vë në dukje nevojën e fiksimit të një date prej së cilës duhet

nisur procesi i kthimit apo i kompensimit të pronave të nacionalizuara apo të konfiskuara.

Thuajse të gj itha vendet morën parasysh ristituimin dhe kompensimin vetëm të atyre pronave

që janë nacionalizuar ose konfiskuar pas Luftës së Dytë Botërore nga regjimet komuniste,

282 Po aty, fq. 2. Ligji ish jugosllav i kolonizimit të vitit 1932 parashihte qëfami ja serbe të merrte nga 5 hektarë tokë pune të shqiptarëve në Kosovë. Kjo sipërfaqe e tokës së punueshme rritej në atë mënyrë që për çdo anëtar të martuar në familje i ndaheshin edhe nga 4 hektarë për anëtarin e pamartuar të grupmoshës 16 - 21 vjet edhe nga 2 hektarë për të pamartuar, përtej moshës 21-vjeçare plus 3 hektarë. Për çdo femijë mashkull të moshës 16-vjeçare ose femër të pamartuar të ve ose anëtarë të familjes dhe nxënës në shkollim u ndahej nga 1 hektarë. Familjeve të cilat hapnin tokë u jepej edhe 1,5 hektar. Ndërsa, ato familje të cilat me vete sillnin inventar bujqësorë në pronat kosovare prej nga vinin, u dhuroheshin edhe deri në 3 hektarë tokë të punueshme. Nëse toka ishte e bonitetit të mirë, ajo ujitej etj., familjes serbe nuk mund t'i ndahej tokë më pak se gjysma e tërë pronës që i lakonte me Ligjin mbi kolonizimin e tokave në Kosovë. Nëse toka ishte e bonitetit të dobël, fakt ky që caktohej për çdo pronë, atëherë asaj mund t'i shtohej edhe gjysma e tërë pronës që i takonte sipas ligjit. Ndërsa për truall asnjë familjeje sllave nuk mund caktohej më pak se 50 ari tokë si dhe beneficione të tjera. Familja shqiptare, në anën tjetër, mbetej vetëm me nga 0,40 ari tokë dhe ky hap ishte ndërmarr për t'ua bërë shqiptarëve të pamundur ekzistencën në Kosovë. Kur dihet se më 1938 ishte bërë konventa për deportimin në Anadaoll të shqiptarëve, atëherë del çdo gjë e qartë se çfarë tretmani kishin shqiptarët në Jugosllavin e kralit dhe në atë të Titos. Të njëjtat metoda do të vazhdojnë edhe titistët në 1945 për t'i shpronsuar shqiptarët dhe për t'i bërë proletarë, duke ua marrë pronën e paluajtshme dhe duke i lënë pa kushte për jetë. (Citat Dr. Hakif Bajrami: "Politika serbe për rikolonizimin e Kosovës me sllav, 1945-1948”). 283 Marie Lavigne: "The ekonomies of Transition - from socialist Economy to Market Economy (Ekonomia e transicionit - nga ekonomia socialiste në ekonominë e tegut), fq. 3.

154

përveç Çekosllovakisë, e cila, në saje të presioneve të qeverisë gjermane, pranoi

kompensimin për gjermanët etnikë në rrethin "Sudetenland", për tokat e nacionalizuara dhe të

konfiskuara nga qeveria jokomuniste para Luftës së Dytë Botërore.

Ky rast është identik apo i ngjashëm me rastin e marrjes së pronave të shqiptarëve me

nacionalizim, me konfiskim apo me sekuestrim nga qeveritë serbosllave para Luftës së Dytë

Botërore. Prandaj, Si datë e fillimit të ristituimit dhe të kompensimit në Kosovë duhet të

merret data e fillimit të marrjes së pronave shqiptare dhe e vendosjes së kolonëve serbosllavë

në to qysh para vitit 1900.

Denacionalizimi (ristituimi) çekosllovak është karakteristik edhe për shkak të dy

fakteve të tjera themelore: i pari, se ish-pronari ose pasardhësi i tij detyroheshin të paguanjë

të gjitha investimet lidhur me rritjen e pronësisë, të implementuara pas nacionalizimit të saj

dhe i dyti, kompensimi me para të gatshme përkufizohej në 1.000 $, ndërsa pjesa tjetër

paguhej me vauçerë ose me fletobligacione. Gjermania Lindore është përcaktuar për një

metodë më të komplikuar të denacionlizimit në natyrë, pra jo nëpërmjet kompensimit

financiar.284 Prandaj, me rastin e parcializimit të ndërmarrjeve të mëdha, aty ku ishte e

mundur, është lejuar kthimi i strukturave të ish-pronarëve, në mënyrë që pasuria t'u kthehej

ish-pronarëve ose pasardhësve të tyre. Kjo mënyrë e ristituimit të pronave, marrë në

përgjithësi, nuk dha rezultatet e pritura: sepse krijimi brenda nate i një shtrese të mesme

pronarësh, që ishte qëllimi kryesor, me gjithë përpjekjet e shumta, nuk qe e mundur të

realizohej.

Në Hungari ristituimi i pronave të marra arbitrarisht ishte shumë i përhapur. Nota

kompensimi në vlerë prej 220 miliardë HF iu ndanë 2 milionë qytetarëve që kishin humbur

pasuritë e tyre, apo të cilëve u ishin shkelur të drejtat njerëzore pas Luftës së Dytë Botërore

dhe nën sundimin socialist. Notat lehtë mund të këmbeheshin, duke u konvertuar në aksione

të firmave shtetërore ose të zëvendësoheshin në mënyra të tjera.285 Në të njëjtën kohë

korrigjimi kishte edhe karakter etik, pra ishte çështje etike kundër padrejtësive dhe

njëkohësisht ishte parakusht i vendosjes së përgjegjësisë së një shoqërie me demokraci

moderne.286

284 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 120 285 Eva Voszka: "Privatizimi në Hungari, rezultatet dhe çështjet e hapura", ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Riinvest, Tryeza e forumit ndërkombëtar: Programi i zhvillimit ekonomik nëpërmjet shoqërive civile 2001, Prishtinë, fq. 106. 286 Grup autorësh: "Menagment i preduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća, centar za produzetnistva d.o.o. Zagreb, Mladost, d.d. 1994, fq. 62. Në literaturën juridike lidhur me të drejtën e kthimit të pronave ish-pronarëve me domethënie të drejtë përdoren terma tekniko-juridike (denacionalizimi, ristituimi dhe ripravitizimi).

155

Ndërkaq, Bullgaria ua mundësoi shtetasve të vet kthimin e pronave të nacionalizuara

me dekret, me statut dhe me ligje të këshillit ministror (me ca përjashtime të vogla), në bazë

të nenit 18 të Ligjit mbi transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjeve në pronësi shtetërore

dhe komunale, duke filluar që nga viti 1946 - 1950, pra para fillimit të kolektivizimit. Çdo

shtetas bullgar, me vendbanim të përhershëm në Bullgari, gëzonte të drejtën e kthimit të tokës

bujqësore, nëse do ta punonte personalisht ose do ta jepte me qira. Përndryshe ligji

rregullonte kthimin e fabrikave të konfiskuara, shtëpive të mallrave, njësive banesore,

ndërtesave dhe trajtave të tjera të pronësisë, nëse edhe më tej ekzistonin në gjendje të

mëparshme.287

Edhe Kuvendi Popullor i Republikës së Shqipërisë me vendim të veçantë njohu të

drejtën e rikthimit dhe kompensimin e pronësisë mbi tokën për ish-pronarët, të marrë në bazë

të ligjeve dhe vendimeve pas 29 nëntorit 1944. Zbatimi i ligjit "për tokën", pavarësisht se

sanksionoi të drejtën e pronësisë, ishte më shumë një reformë agrare, ose shpërndarje sesa

kthim i të drejtave të pronësisë për njerëzit që ishin shpronësuar pa shpërblim.288

Megjithëkëtë, një pengesë serioze për kthimin e tokave ish-pronarëve lidhet shpesh me

pamundësinë e kthimit të tokave në kufij të para kolektivizimit për shkak se copëzimi i

sipërfaqeve në ngastra të imta mund t'i kënaqte ish-pronarët, por i zvogëlonte mundësitë e

aplikimit të masave agroteknike në bujqësi, ujitjen dhe kështu rriste koston e prodhimeve dhe

të kultivimit të sipërfaqeve. Kur është fjala për tokë ndërtimore, çështja qëndron pak më

tjetërfare. Ish-pronarët e truallit përbënin një pjesë të programit të privatizimit masiv, sepse

vlera e truallit që është pjesë e pronësisë në bazë të dëshirës së pronarit mund t'i kompensohej

me aksione.289

Në Kroaci, kompensimi i pronave të marra pa shpërblim dhe në mënyrë arbitrare. pas

15 prillit 1945 bëhej nga Fondi kroat për zhvillim me shpërndarjen e aksioneve në emër të

ish-pronarëve.

Ajo, që me .këtë rast duhet të përmendet si karakteristikë e denacionalizimit është

dimensioni politik i këtij problemi, sepse në të gjitha shtetet, partitë politike tenhian të

përfitojnë sa më shumë nga rasti dhe të fitojnë elektorat, duke zhvilluar debate të rrepta rreth

kësaj çështjeje. Zgjidhjet ekzistuese janë rezultat i kompromiseve. Madje rasti Gjermani-

287 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski Institut, 1994, fq. 7. 288 Raport mbi procesin e privatizirnit në Shqipëri 1991, 1997, projekti GTZ në Shqipëri, asistencë në legjistlacionin ekonomik, privatizimin dhe rikustruimin, Tiranë, 1998, fq. 42 289 Dr. Fatmir Mema: "Privatizimi ne Shqipëri, arritje, të metat, e ardhmja, Shtëpia botuese "Toena", Tiranë, 1997 fq. 40.

156

Çekosllovaki rreth kompensimit të pronave të ish-pronarëve gjermanë në "Sudetenland"

tregon se kjo çështje mori karakterin e një çështjeje ndërkombëtare. Një karakter të tillë

ndërkombëtar duhet të marrë edhe çështja e kompensimit të pronave të nacionalizuara nga

shteti serb në Toplicë, sepse siç dihet, nga viti 1875, prej andej për në Kosovë u dëbuan të

gjithë shqiptarët, kurse pronat e tyre u nacionalizuan, u konfiskuan dhe u sekuestruan. Kjo ka

mbështetje në rregullat e së drejtës ndërkombëtare private, sepse ky nacionalizim u krye me

karakter politik, me qëllim që shqiptarët të dëboheshin nga vatrat e tyre dhe të bëhet spastrimi

etnik i këtyre territoreve. Këtë formë të kompensimit e njeh edhe jurisprudenca

ndërkombëtare.

Karakteri politik i nacionalizimit, më pak është potencuar nga gjykatat e shteteve

perëndimore, por, për shembull, është proklamuar në vendimin e Gjykatës së Apelacionit në

Aiks (Aix), të sjellë në kontestin "Rusi kundër Rapit".290 Problemi i kompensimit të pronave

ish-pronarëve shqiptarë të shpronësuar arbitrarisht nga Toplica ekziston edhe mes Kosovës

dhe Serbisë, qysh nga viti 1975 e tutje. Tani kemi të bëjmë me kontest midis dy

sovraniteteve. Si bartës i përkohshëm i sovranitetit në Kosovë UNMIK-u, këtë çështje duhet

ta shtrojë në takimin e parë me Serbinë, nëse eventualisht zhvillohen bisedat e përbashkëta

për statusin final të Kosovës.

290 Dr. Mihajlo Jezdić: "E drejta ndërkombëtare private III", Universiteti i Prishtinës, Enti i Teksteve dhe i Mjeteve Mësimore i KSAK, Prishtinë, fq. 73.

157

KREU V

METODAT E TRANSFORMIMIT TË PRONËS

1. Prona dhe efikasiteti

Eksperimenti i madh shoqëror, i orientuar në tejkalimin dhe shmangien definitive të

pronës së mbrojtur juridikisht, të individualizuar dhe saktësisht të identifikuar, përfundoi me

mossukses të parevokueshëm dhe me këtë dëshmoi në mënyrë bindëse se forma individuale e

pronësisë është element i pashmangshëm i efikasitetit të organizimit të jetës ekonomike.291

Analizat e shumta krahasimtare e vënë në dukje shkallën e lartë të efikasitetit të ndërmarrjeve

private kundrejt ndërmarrjeve shtetërore dhe shoqërore. Për një grup ekonomistësh, kjo ka

karakter aksiome që nuk duhet të provohet.292 Është e qartë se privatizimi reflekton

ndryshime në ndërmarrjet me kapital shtetëror apo shoqëror. Madje, këto ndryshime

reflektohen pozitivisht edhe kur është fjala për ndërmarrjet me kapital të përzier, sepse

forcohet lidhja midis kapitalit dhe suksesit të ndërmarrjes. Ndryshe nga ndërmarrjet me

kapital privat dhe të përzier, ndërmarrjet me kapital shoqëror, sipas analizave të kryera e vënë

kapitalin në plan të parë, kurse profitin në të tretin.

Gjatë shumë dekadave të ekzistencës së socializmit u pa qartë se krijimi i një regjimi

ekonomik efikas është i pamundshëm të bëhet me pronën shtetërore apo shoqërore si formë

dominante të pronësisë, sepse ato u treguan joefikase dhe nuk mundësuan krijimin e tregut të

kapitalit, liberalizimin e çmimeve dhe të konkurrencës, instrumente këto që kondicionojnë

efikasitetin e çdo ekonomie. Horizontet e ekonomizimit modern janë realizuar vetëm kur u

kuptua seriozisht nevoja e ndërrimit rrënjësor të marrëdhënieve pronësore në ekonomi.293

Qëllimi i rritjes së efikasitetit, që dëshirohet të arrihet me privatizim mund të shikohet nga

291 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski Institut, 1994, fq. 7. 292 Po ary, fq. 280. 293 Po aty, fq. 8.

158

këto këndvështrime: a) si efikasitet prodhimi, d.m.th. niveli i njëjtë apo më i lartë me më pak

shpenzime; b) si tërësi e përparimeve në bazë të organizimit më të mirë, qeverisjes më të mirë

dhe motivimit; c) si tejkalim i mënyrës burokratike të qeverisjes në ndërmarrje të mëdha,

posaçërisht ato shtetërore dhe ç) si alokacion i suksesshëm i resurseve.294 Në këtë drejtim

hapi kryesor lidhet me transformimin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, ngase ato

paraqesin bazën e çdo ekonomie dhe formojnë mundësi për një privatizim të shpejtë. Kjo gjë,

në të njëjtën kohë nënkupton lirimin e tyre nga funksioni social në socializëm dhe orientirnin

e vendosur drejt ekonomisë së tregut si parakusht themelor për rritjen e efikasitetit ekonomik.

Në këtë kuptim privatizimi hap shtigjet e rritjes së efikasitetit edhe për ndërmarrjet e mëdha

jokonkurruese të dinosaurëve humbjeprurës, që jetuan duke u subvencionuar nga shteti.

Ristrukturimi i këtyre ndërmarrjeve nënkupton copëzimin në njësi të imëta, duke i shndërruar

ato në pjesë efikase, të cilat do të mund t'u përgjigjeshin kërkesave të reja të ekonomisë së

tregut për t'u shitur, ndërsa njësitë e tjera joefikase do të mund të likuidoheshin. Në këtë

mënyrë buxheti i shtetit do të lirohej nga barra e madhe e pagesës së subvencioneve për këto

ndërmarrje. Përveç kësaj, për efikasitetin e pronës një rëndësi të veçantë kanë institucionet që

lidhen me ekonominë e tregut. Këto institucione nuk duhen kuptuar vetëm si tërësi e

angazhimeve ligjore e administrative, por edhe si rregullator të sjelljeve të njerëzve. Kjo do të

thotë se ato në fushën ekonomike përcaktojnë raportin ndaj resurseve dhe mënyrën e

shfrytëzimit të tyre.295

Një institucion i tillë i pakontestueshëm rregullues është tregu. Lidhjen e tillë të

ngushtë të pronës me tregun e kushtëzon logjika dhe nevojat e rritjes së efikasitetit. Prona

është bazë institucionale e tregut, element përcaktues që i përcakton të gjitha veçoritë

themelore dhe mënyrën e veprimit.296

Tregu dhe pronësia kushtëzohen reciprokisht. Është e pamundur të përcaktohesh për

njërën, e në të njëjtën kohë të mos përcaktohesh edhe për përcaktimet krejt specifike në

fushën e tjetrës.297 Në kushte të tilla, tregu merr funksionin e mekanizmit rregullues të ofertës

dhe kërkesës, duke i seleksionuar të paaftët që nuk janë në gjendje t'iu përgjigjen sfidave të

reja në kushtet e reja të ekonomisë bashkëkohore. Pra, me aplikimin e konceptit të tregut

secili subjekt ekonomik fiton mundësinë e pjesëmarrjes në tregun e vendit apo në tregun

294 Božidar Cerović: “Od nacionalizacije do privatizacije, ili socializam i mešovita preduzeća", Pravni fakultet, Ekonomski institut, Beograd, 1991, fq. 226. 295 Grup autorësh: “Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 8. 296 Po aty, fq. 8. 297 Po aty, fq. 8.

159

ndërkombëtar, me qëllim të shitjes së prodhimeve të veta apo dhënies së shërbimeve, ndërsa

shoqërisë i sjell realizimin e parakushteve për një ekonomi cilësore dhe për një zhvillim të

gjithanshëm.298 Në këtë kontest, injorimi i tregut në vendet me ekonomi socialiste, si në Rusi,

bie fjala, ku gjërat shkuan aq larg sa u shfaqën ide për kalim në ekonomi natyrale dhe për

nxjerrjen e parasë (rublës) nga qarkullimi si mjet pagese, krijoi kriza dhe përgjithësisht solli

mosefikasitetin e sistemit ekonomik.

Këtu nuk do të analizojmë përkufizimet e shumta mbi pronësinë, as veçoritë e së

drejtës së pronës, sepse kur kemi trajtuar pronën private, shtetërore dhe shoqërore, këto

çështje i kemi marrë në shqyrtim gjerësisht, mirëpo na duket e rëndësishme në aspektin e

efikasitetit që mundëson prona, parimi i ekskluzivitetit, i cili shtjellohet nga Hankca dhe disa

autorë të tjerë. Parimi i ekskluzivitetit ka të bëjë me aspektet shumëdimensionale të

efektivitetit të pronës si karakteristikë e ekonomisë së tregut. Ekskluziviteti i orienton dhe i

koncentron efektet pozitive dhe negative dhe vendimet e subjekteve që i miratojnë.299

Çka do të thotë kjo? Ta zëmë, p.sh. shpërblimin e punëtorëve në punë. Lartësia e këtij

shpërblimi do të varet, si nga efektet e punëtorëve në punë, ashtu edhe nga racionaliteti i

shpenzimeve, apo nga dëmi i shkaktuar eventualisht.

Analiza e fenomenit të efikasitetit të pronës nuk do të jetë e plotë në qoftë se nuk do të

marrim përgjigjen se cila formë e pronësisë historikisht tregoi shkallë më të lartë të

efikasitetit dhe cilët faktorë ndikuan për një efikasitet të tillë. Në aspektin e efikasitetit prona

shtetërore dhe shoqërore treguan një dozë të lartë inferioriteti ndaj pronës private. Ne

mendojmë se shkaqet e superioritetit të pronës private kundrejt dy llojeve të tjera të pronës,

para së gjithash, duhen kërkuar në fenomenet e botës së brendshme të pronës private. Titullari

i shprehur qartë te prona private paraqet resurs të favorshëm në këtë drejtim. Shteti, siç tregon

praktika e qeverisjes në ekonominë socialiste, tregoi indiferencë dhe pashkathtësi në marrjen

e masave për përmirësimin e gjendjes në ekonomi dhe vetëm kur u ballafaqua me kolapsin

ekonomik u përcaktua për reforma radikale ekonomike. Efikasiteti i pronës shtetërore apo

shoqërore ishte i një shkalle shprehimisht të ulët në ambientet në të cilat, duke iu falënderuar

monopolit ligjor paraqitnin formën dominante apo të vetme të pronës.300

298 Grup autorësh: "Menagment i preduzetništvo, 1000 progranra ulaganja za mala i srednja preduzeća, Centar za preduzetništvo d.o.o. Zagreb, 1994, fq. 21. 299 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnosi ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonornski instilut, 1994, fq. 6. 300 Po ary, fq. 7.

160

Kjo ndodh sepse standardet e efikasitetit, ekstraktin e sjelljeve dhe ritmin e afarizmit e

dikton sektori efikas privat.301

Mungesën e efikasitetit ekonomik në ekonomitë socialiste e shkaktoi edhe mungesa e

tregut të kapitalit, që u ndoq me jolikuiditet ekonomik dhe me mungesën e investimeve të reja

në ndërmarrjet ekonomike. Shkallën më të madhe të efikasitetit e kanë ndërmarrjet private,

madhe ato të përziera, kurse ndërmarrjet shtetërore janë më së paku efikase.302

Ndërkaq, tri janë kushtet e institucionalizimit dhe decentralizimit efikas, përkatësisht

të ekonomive të tregut: 1) konfiguracioni i çmimeve ekonomikisht të bazuara; 2) reagimi i

drejtë i subjekteve në çmime të tilla të caktuara dhe 3) stabiliteti makroekonomik si objekt i

vetëm në të cilin subjektet ekonomike së pari, mund të përcaktojnë drejt çmimet, kurse më

vonë t'i kalkulojnë dhe në mënyrë optimale t'i përshtaten nivelit të tyre dhe ndryshimeve

eventuale.303 Për realizimin e këtyre tri kushteve të efikasitetit po ashtu kërkohet realizimi

edhe parakushtet e tjera. Një është sistemi i konkurrencës së tregut si element themelor i

efikasitetit. Konkurrenca do të thotë rivalitet dhe interaksion i fuqishëm në luftë për

përvetësimin e resurseve të vlefshme, si dhe në luftë për plasman sa më të suksesshëm të

prodhimeve të gatshme dhe të shërbimeve.304

Në kushtet e ekonomisë socialiste ka qenë e pamundur të organizohet konkurrenca e

lirë e tregut, si kusht themelor i efikasitetit të ekonomisë, sepse kanë munguar subjektet që do

të merrnin pjesë në treg. I vetmi "pjesëmarrës" ishte shteti me shumë monopole prodhuese

dhe shërbyese, andaj ai plotësisht ka pamundësuar konkurrencën vendore dhe

ndërkombëtare.305 Hinds konstaton se për shkak të ndalimit të pronës private mbi mjetet e

prodhimit, sistemi socialist i prodhimit privonte dy bazat themelore të tregut: bazën e tregut

të punës dhe bazën e tregut të kapitalit, pa të cilat nuk ka as treg pune e as treg të kapitalit.306

Nga kjo rezulton se roli i pronës private në ekonominë e tregut është i pazëvendësueshëm dhe

paraqet bazën themelore të efikasitetit të ekonomisë së tregut. Vërtet, prona private paraqet

në njëfarë dore shpirtin e ekonomisë së tregut; pa të ajo pushon të jetë ekonomi e tregut,

ndërsa në masë të madhe pushon të jetë edhe ekonomike.307 Roli kaq i madh i pronës private

në zhvillimin e ekonomisë së tregut disa autorë i ka çuar në përfundimin "se tregu financiar, 301 Po aty, fq. 8. 302 Dr. Mehdi Hetemi: E drejta me njohuri themelore të së drejtës afariste, Rilindja, Prishtinë, 2002, fq. 105. 303 Po aty, fq. 13. 304 Po aty, fq. 13. 305 Grup autorësh: "Managment i preduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća", Centar za produzetništvo d.o.o. Zagreb, 1994, fq. 21. 306 Grup autorësh: “Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 13. 307 Po aty, fq. 13.

161

pa pronë private është utopi".

Dhe, në fund fare, duhet të theksohet se stabiliteti makroekonomik është kusht i tretë

për një efikasitet ekonomik, kusht ky që kushtëzohet nga dy kushtet e para: konfiguracioni i

çmimeve ekonomikisht të bazuara dhe reagimi i drejtë i subjekteve ekonomike në çmimet e

përcaktuara. Analizat tregojnë se stabiliteti ekonomik në ekonomi me çmime (dispariteti)

është vështirë të arrihet, sepse ato çrregullojnë ekuilibrin makroekonomik dhe shpiejnë në

destabilizimin e tregut. Inflacioni prish të gjitha kalkulimet për ekonomizim racional dhe

është rrënuesi më i shkathtë i ekonomisë së shëndoshë. Në bazë të presupozimeve të domo-

sdoshme financiare për zhvillimin bashkëkohor të ndërmarrësve mendohet para së gjithash në

shkallën e nevojshme të stabilizimi të çmimeve, përkatësisht të vlerave të valutës nacionale,

një shkallë e nevojshme e lirisë së kapitalit ndërkombëtar dhe e konvertibilitetit të valutës

kombëtare, kushte këto adekuate financiare dhe në një treg përgjithësisht të zhvilluar

financiar (tregu i parave, tregu i kapitalit dhe tregu i devizave).308

Në krahasim me vendet e tjera postkomuniste, Kosova është në avantazh sa i përket

faktorit stabilizues makroekonomik. Vënia në qarkullim e euros si mjet pagese në Kosovë, si

valutë kovertibile ndër më të fuqishmet në botë, përveç efektit fillimisht negativ në ngritjen e

çmimeve, që më vonë relativisht u stabilizuan, do të ndikojë pozitivisht në stabilizimin

ekonomik dhe në stabilizimin e çmimeve. Me shkallë shumë të ulët vjetore të inflacionit 3-4

për qind, ndryshe nga vendet e tjera në transicion që u përfshinë nga hiperinflacioni qysh në

start të privatizimit, Kosova disponon stabilitetin e nevojshëm ekonomik si faktor i rëndësi-

shëm për zhvillimin e një ekonomie efektive të tregut dhe për zhvillimin e suksesshëm të

procesit të privatizimit.

5.1. METODAT E PRIVATIZIMIT

Analizat e shumta sugjerojnë se procesi i transformimit dhe i privatizimit nuk

zhvillohet sipas një vije konstante të pandryshuar. Rrjedhat e deritashme të privatizimit

shkojnë në drejtim të zbatimit të teknikave dhe modeleve të ndryshme, si rrjedhojë e

përligjjes së rrethanave specifike të ekonomive të vendeve të ndryshme dhe qëllimeve që

parashtrohen për t'u arritur me privatizim. Si metoda më të rëndësishme për privatizimin e

308 Grup autorësh: "Managemnt i preduzetništvo 1000 progranza ulaganja za mala i srednja preduzeća ", Centar za preduzetništvo " d.o.o. Zagreb, 1994, fq. 15.

162

ekonomive socialiste në shtetet eurolindore dallohen: 1) shitja, 2) huazimi i ndërmarrjes

(dhënia me koncesion), 3) shitja e aksioneve punëtorëve dhe menaxherëve, 4) shitja private e

aksioneve, 5) shpërndarja falas e aksioneve qytetarëve, 6) shpërndarja e aksioneve të

punësuarve dhe 7) shpërndarja e aksioneve (vauçerëve) qytetarëve. Në realitet, privatizimi

asnjëherë nuk mund të jetë monolit: shpesh edhe në një ndërmarrje të njëjtë janë përdorur

metoda të ndryshme të privatizimit.

5.2. SHITJA

Shitja është metodë e transformimit dhe privatizimit të ndërmarrjeve përmes

transformimit të të drejtave të pronësisë në pronarë privatë me anë të ofertave konkurruese të

hapura. Rëndësia e kësaj metode konsiston në mundësinë e pjesëmarrjes në ankand të të

gjithë qytetarëve të interesuar në kushte të njëjta, ndërsa fitues të tenderit dhe blerës të

ndërmarrjes do të jenë ata që ofrojnë çmimin më të lartë. Mjetet shkojnë në llogari të shtetit, i

cili, në këtë mënyrë, paraqitet si pronar i vërtetë i ndërmarrjes.309

Procesi i transformimit të të drejtave pronësore përmes shitjes së ndërmarrjes në

ankand publik duhet të jetë tërësisht i rregulluar me ligj dhe me akte nënligjore. Kjo metodë

është treguar efikase në transformimin e të drejtave pronësore të ndërmarrjeve të vogla dhe të

mesme, por është përdorur edhe për privatizimin e ndërmarrjeve të mëdha. Thuajse në të

gjitha vendet ish-socialiste shitja është përdorur në mënyrë të suksesshme, ndonëse zbatohet

edhe në vendet me ekonomi tregu (si në Angli) për transformimin dhe privatizimin e

ndërmarrjeve shtetërore. Shitja është mënyra tradicionale privatizimit, që përdoret më së

shpeshti në kushtet e ekonomisë së tregut.310

Kjo metodë, si element të përbashkët me spin off-in e rregullt kosovar, ka çmimin më

të lartë të ofertuar dhe rolin e madh të shtetit në procesin e shitjes së ndërmarrjes. Në rastin

më të thjeshtë do të ekzistonte vetëm një aukcion.311 Në rastin e modifikuar ekzistojnë disa

aukcione me lloje të ndryshme investitorësh.312 Me qëllim të krijimit të kushteve për

309 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije" ili socializam i mešovita preduzeća, Ekonomski fakultet, Ekonnmki institut, 1991, fq. 293. 310 Grup autorësh: "Menagment i preduzetništvo 100 programa ulaganja za mala i srednja preduzeća" Centar za preduzetništva d.o.o, Zagreb, 1994, fq. 607. 311 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socializam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 293. 312 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 45.

163

vendorët, Polonia ankandin publik e organizoi në dy radhë: në të parin merrnin pjesë vetëm

investitorët e huaj, kurse çmimi mesatar nga radha e parë shërbente si bazë për formimin e

çmimit minimal të shitjes. Në radhën e dytë do të merrnin pjesë të gjithë qytetarët e

interesuar. Natyrisht se çmimi minimal shitës në radhën e dytë ishte më i lirë se në radhën e

parë për 20 - 30 për qind, mirëpo, ky ishte minimumi i çmimit nën të cilin shteti nuk

dëshironte të shiste riskun e vet. Në qoftë se aksionet e mbetura shiteshin në radhën e dytë me

çmim të njëjte ose më të lartë se ai minimal, procesi i privatizimit vlerësohej i suksesshëm

dhe ai këtu përfundonte.313

Mirëpo, shtrohet pyetja logjike: Çfarë do të ndodhte, në rastet kur nuk shiteshin të

gjitha aksionet? Në raste të tilla aksionet e pashitura do të mbeteshin edhe më tej në pronësi

të shtetit. Ato do të mund të trajtoheshin si të ashtuquajtura aksione preferenciale që nuk e

jepnin të drejtën e votës, por mundësonin fitimin e dividendës.314 Aukcionet riciklohen derisa

e gjithë ndërmarrja të privatizohet.

Një tjetër rast ka të bëjë me mbrojtjen e investitorëve të vegjël. Kur kërkesa për

aksione është më e madhe se numri i aksioneve, atëherë së pari të gjithë investitorët do të

fitonin një numër të barabartë aksionesh, ndërsa pjesa e mbetur do t'u shpërndahej

investitorëve që kanë shprehur interesim për më shumë aksione. Gjykuar në bazë të përvojave

të deritanishme mund të konkludohet se ekzistojnë dy forma. të shitjes së ndërmarrjes. Së

pari, shteti vlerëson vlerën e ndërmarrjes e më pas kërkon blerës të aksioneve përmes

ankandit publik, apo me shitje të drejtpërdrejta.315 Së dyti, vetë ndërmarrja e inicion procesin

e privatizimit, duke u shndërruar në shoqëri aksionare dhe në dhënien e aksioneve blerësve të

interesuar.316

Përparësitë e metodës së shitjes janë të shumta: një, shitja e ndërmarrjes me çmim.

relativisht real të tregut; dy, ofron kushte të volitshme për alokimin e mjeteve dhe blerjen e

ndërmarrjes nga më të gatshmit për të paguar çmimin më të lartë; tre, siguron mjete për

qeverinë; katër, rrit efikasitetin ekonomik dhe shkallën e menaxhimit të ndërmarrjeve; pesë,

tërheq investitorë dhe kapital të huaj, gjë që mundëson përmirësimin e performancave të

ndërmarrjes. Si rrjedhojë, shumica e ndërmarrjeve që janë privatizuar sipas këtij modeli, tani

funksionojnë me sukses dhe janë konkurrente në treg.

313 Po aty, fq. 45. 314 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socializam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 294. 315 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 350. 316 Po aty, fq. 350.

164

Ndërkaq, e meta kryesore e metodës së shitjes është çmimi. Kjo në shikim të parë

duket paradoksale, sepse ankandi përgjithësisht në ekonomi konsiderohet mekanizëm më i

sigurt.317 Megjithëkëtë situata këtu është ndryshe, për shkak të mungesës të tregut të kapitalit

dhe gjithë asaj që shkon së bashku (firmave revizore, të dhënave të sigurta mbi profitabilitetin

e ndërmarrjes, kuadrin udhëheqës, kualifikimin e punëtorëve).318 Privatizimi përmes metodës

së shitjes është i ngadalshëm, ndërsa privatizimi kosovar duhet të orientohet në metoda që

garantojnë shpejtësi për ndryshimin e strukturës pronësore të ekonomisë kosovare. Ky model

i privatizimit nga shumë pikëpamje është i ngadalshëm, ka shpenzime të mëdha të

transaksioneve dhe kërkon që popullsia të ketë në dispozicion një nivel të caktuar të pasurisë,

kështu që kjo nuk është aq relevante për kushtet e Kosovës.319

5.3. DHËNIA ME KONCENSION E NDËRMARRJEVE

Me koncension nënkuptohet shitja e të drejtës së përdorimit dhe të shfrytëzimit të një

ndërmarrjeje investitorëve të huaj apo vendorë për një periudhë kohore të caktuar me

marrëveshje. Karakteristikë kryesore e dhënies së ndërmarrjes me koncension është se e

drejta pronësore mbi ndërmarrjen dhe asetet nuk transferohet mbi marrësin me koncesion të

ndërmarrjes. Titullar i këtyre të drejtave edhe më tej mbetet pronari i ndërmarrjes që ishte

dhënës i ndërmarrjes me koncension. Në bazë të marrëveshjes së koncensionit, marrësi me

koncension i ndërmarrjes merr përsipër pagesën e qirasë vjetore sipas shumës së caktuar,

detyrohet të bëjë investime të reja dhe të investojë një përqindje të fitimit në fondin për

punëtorët. Marrësi me koncension i ndërmarrjes do të kishte përparësi për blerjen e

ndërmarrjes me rastin e privatizimit, por nuk do të thotë se nëse nuk e fiton tenderin ai do të

merrte edhe pajisjet e investuara.

Metoda e koncensionit është përdorur në Kosovë si parapërgatitje për privatizim

institucional gjatë tri viteve të fundit të administrimit të UNMIK-ut (shih: komercializimi).

Kjo metodë është përdorur edhe në Shqipëri. Me koncension Qeveria e Shqipërisë ia shiti të

drejtat e përdorimit dhe të shfrytëzimit të aeroportit të "Rinasit" një firme italiane për një afat

30-vjeçar. Në Shqipëri kjo metodë u parashikua të përdoret për zhvillimin e burimeve 317 Po ary, fq. 294. 318 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socializam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 295. 319 Iraj Hashi: "Përvoja ndërkomëlare në privatizim dhe mësimet për Kosovën" Tryeza e forumit ndërkombëtar, ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, "Riinvest", 2001, Prishtinë, fq. 65.

165

natyrore, por deri tani hapat e vetëm që janë ndërmarrë konsistojnë në miratimin e disa akteve

Tigjore.320

Paralelisht me këtë, Departamenti për Tregti dhe Industri ka zhvilluar edhe një

politikë të lejimit të marrëdhënieve për koncesion ndërmjet ndërmarrjeve me pronësi

shoqërore dhe investitorëve privatë.321 Kjo praktikë, që u bë e njohur si "komercializim",

ishte disenjuar që të pajtonte shqetësimet legale rreth privatizimit të drejtpërdrejt që kërkoi

Zyra Juridike e OKB-së në Nju- Jork.322 Thuajse të gjitha marrëveshjet për koncension dolën

si dështim ose investitorët privatë hoqën dorë para skadimit të afatit të përcaktuar me

marrëveshje.

Në të vërtetë, metoda e koncesionit më shumë mund të konsiderohet si përgatitje të

ndërmarrjes me pronësi shoqërore për privatizim të drejtpërdrejtë sesa privatizim i vërtetë.

Esenca e problemit konsiston se me shitje transformohen të drejtat pronësore.të tërë

ndërmarrjes apo të pjesëve të saj dhe ato kalojnë në pronarin e ri konkret, ndërsa te

koncensioni shiten vetëm të drejtat e përdorimit dhe shfrytëzimit për një afat të caktuar

kohor. Prandaj, këtu nuk kemi të bëjmë me shitje as me kalim të të drejtave pronësore në një

pronar të ri konkret. Arsyetimin për këtë qasje UNMIK-u e bazon në mungesën e legjilacionit

adekuat, me disa paqartësi lidhur me karakterin e pronës shoqërore në Kosovë dhe me disa

pengesa politike në kuadër të sistemit të Kombeve të Bashkuara.323 Shkaqet e vërteta janë se

UNMIK-u nuk ka resurse të mjaftueshme administrative, institucione respektabile dhe

gatishmëri për prishje të gjendjes së status quos dhe për ballafaqime serioze me sfida të

mëdha që shtron procesi i privatizimit.

Një analizë e hollë nxjerr në sipërfaqe shumë të meta të kësaj metode: e para,

koncesioni ia lidh duart Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit dhe e mban peng privatizimin

derisa të përfundojë marrëveshja e koncesionit; e dyta, rrezikon realizimin e projektit të

transicionit, vendosjen e ekonomisë së tregut dhe krijimin e infrastrukturës për paqe sociale;

së treti, koncesioni afatgjatë dhjetëvjeçar tejkalon suazat e karakterit të përkohshëm të

misionit të OKB-së në Kosovë; katër, vërehet hezitimi i investitorëve për përmbushjen e

detyrimeve kontraktuese dhe mosaktivizimi i aparaturës juridike pë detyrimin e përmbushjes

se detyrimeve; pesë, mjetet e koncesionit përderisa te qartësohet "e drejta e pronës" nuk vihen

320 Projekti GTZ, "Asistencë në legjislacionin ekonomik, privatizimi, ristrukturimi", raport mbi procesin e privatizimit në Shqipëri, 1991-1997, Tiranë, 1998, fq. 28. 321 Analiza LLA,fq. 4. 322 Analiza LLA,fq. 4. 323 Dr. Muhamet Sadiku, Transformimi i ndërmarijeve shoqërore të Kosovës, dilemat dhe prespektivat, ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, "Riinvest ", 2001, Prishtinë, fq. 85.

166

ne funksion te rritjes ekonomike te ndërmarrjeve, por ruhen në një llogari te veçantë te

UNMIK-ut, që i dëmton interesat e gjithëmbarshme të ndërmarrjeve dhe prodhimin

ekonomik te vendit dhe, gjashte, të drejtat e pronës mbi ndërmarrjen mbeten te konservuara

dhe jashtë proceseve të ndryshimeve pronësore. Mund të konkludohet se kjo metodë nuk sjell

kurrfarë dobie nga privatizimi, as për punëtorët, as për ndërmarrjet, prandaj kundërshtimi i saj

ne shumë ndërmarrje duhet të vlerësohet si i arsyeshëm dhe i drejtë.

5.4.SHITJA PRIVATE E AKSIONEVE

Shitja private e aksioneve paraqet një shitje të aksioneve të ndërmarrjeve shtetërore që

zhvillojnë aktivitet te pakënaqshëm e që i shiten investitorit paraprakisht të identifikuar apo

një grupi të investitorëve.324 Shitja e nde marrjes apo e pjesëve të saj behet përmes ankandit

publik.325 Ne mesin e metodave, dy janë me të natyrshme: e para është aukcioni, me

pjesëmarrës te caktuar paraprakisht, e dyta është negacioni i drejtpërdrejtë me procedurë ad

hoc.326 Metoda e aukcionit ka te bëjë me shitjen e aksioneve te ndërmarrjes shtetërore

investitorit të njohur që paraprakisht ka ofertuar çmimin me të larte. Ana pozitive e aukcionit

është se eliminohet ne të shumtën e rasteve dispersioni i pronësisë. Gjykuar nga këndi i

menaxhimit, kur ndërmarrja kalon në duart e vetëm një investitori te identifikuar rriten

mundësitë e menaxhimit efektiv. Përvoja e privatizimit të vendeve ish-socialiste sugjeron

privatizimin e ndërmarrjeve humbjeprurëse përmes metodës së shitjes private te aksionit.

Ndërmarrjet pa tregje e me teknologji të vjetruar kanë nevojë të madhe për investimet

e kapitalit të ri dhe për inovacione për ta rritur cilësinë e prodhimeve dhe konkurrencën në

treg. Nga ky aspekt kërkohet që pronari i ri të jete në gjendje që ta ristrukturojë ndërmarrjen,

të fusë teknologji të re bashkëkohore dhe të rrisë performancat e ndërmarrjes. Dhe, kjo është

jo vetëm ne interes te investitorit, por edhe të shtetit në përgjithësi, pasi vetë shteti është

jetësisht i interesuar për prespektivat dhe projeksionet e ardhshme të ndërmarrjeve që kanë

vepruar me humbje dhe kanë ekzistuar si parazit në saje të subvencioneve nga buxheti. Shitja

private e aksioneve shpesh i paraprin shitjes në ankand publik të aksioneve, pasi shteti, në

324 Grup autorësh: “Privatizacija nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 351. 325 Komentar Zakona o uslovima i postupku pretvaranje drustvene svojine u druge oblike svojine, Pravni fakultet, Ekonomski Centar, Beograd, 1991,,fq. 52. 326 Grup autorësh: “Privatizacija nužnost i sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 351.

167

këtë mënyrë mund të krijojë një bazë të fuqishme pronësore, e cila, pastaj, plotësohet me

investime të gjera publike.327

Pastaj, shitja private disponon fleksibilitetin që i mungon shitjes publike në ankand

pasi i mundëson shtetit dhe pronarit të ardhshëm lidhjen e aranzhmaneve shtesë që kanë një

rëndësi për afarizëm (zvogëlimi i borxheve, transformimi i lirë i profitit, mbrojtja doganore,

mbrojtja e vendeve të punës dhe të tjera të ngjashme).328 Natyrisht se shumë më atraktive për

t'u privatizuar me anë të shitjes private të aksioneve janë ndërmarrjet e vogla, pasi

ristrukturimi dhe aftësimi i tyre për afarizëm pozitiv kërkon më pak kohë dhe më pak mjete.

Në kuadër të kësaj ndërmarrjet e mëdha shtetërore mund të privatizohen me sukses me shitje

private të aksioneve, vetëm nëse më parë copëzohet në njësi të vogla, të cilat në vetvete do të

përbënin një njësi të pavarur teknike-teknologjike.

Përparësia themelore e kësaj metode konsiston në shitjen e aksioneve me çmim më të

lartë. Kështu, me krijimin e të ardhurave për arkën e shtetit pakësohet dispersioni i pronarëve

të rinj dhe është elastike kur është fjala për aranzhmane të reja mes shtetit dhe pronarit të ri.

5.5. SHITJA E AKSIONEVE PUNËTORËVE DHE MENAXHERËVE

Shitja e aksioneve punëtorëve dhe menaxherëve nënkupton shitjen me çmim të ulët të

ndërmarrjeve apo pjesëve të saj punëtorëve dhe menaxherëve të ndërmarrjes. Të drejtat e

pronësisë mbi ndërmarrjen apo mbi pjesët e saj kalojnë në punëtorë dhe menaxherë. Përvojat

e privatizimit në shumë vende ish-socialiste dhe në ato me ekonomi të zhvilluar të tregut

sugjerojnë për raste të shumta kur menaxherët dhe punëtorët kanë blerë ndërmarrjen ose

pjesët e ndërmarrjes ku kanë punuar. Posaçërisht kjo metodë ishte e shprehur gjatë

privatizimit spontan, me që autorizimet e ndërmarrjes lidhur me inicimin dhe zbatimin e

procedurës së privatizimit ishin të gjera për arsye se shumicës së vendeve në transicion u

mungonte infrastruktura ligjore dhe rrjeti i institucioneve të privatizimit.

Në vendet me ekonomi të zhvilluar të tregut (si në SHBA), kjo skemë e privatizimit

njihet si ESOP (Employee Stock Oënership Plan), ndërsa në vendet ish-socialiste në

transicion njihet si MEB (Magnagement Employee Buy-dets). Më së shpeshti është përdorur

kjo metodë privatizimi në vendet ish-socialiste si në Hungari dhe në Poloni. Në Shqipëri këto

327 Po aty, fq. 351. 328 Po aty, fq. 352.

168

skema janë përdorur kryesisht për të privatizuar pjesë (nënnjësi) të ndërmarrjes.329

E veçanta e kësaj metode është çmimi i ulët i shitjes së ndërmarrjes. Kjo ndodh

zakonisht për arsye se punëtorët dhe menaxherët nuk kanë në të shumtën e rasteve para për

blerjen e ndërmarrjeve apo të pjesëve të tyre. Punëtorët me kohë më të gjatë të kaluar në punë

dhe ata me të ardhura më të larta janë vënë në një pozitë paksa më të privilegjuar nga

punëtorët e tjerë. Supozohet se investimi në ndërmarrje është në proporcion me gjatësinë e

kohës së kaluar në ndërmarrje dhe me lartësinë e pagës, pra ata me më shumë paga neto

natyrisht se kanë kontribuuar më tepër për akumulim.330 Në radhën e dytë aksionet iu shiten

ofertuesve me çmim më të lartë, por me kusht që të jenë të punësuar në ndërmarrje.331

Një tjetër çështje substanciale është sigurimi i mjeteve për blerjen e aksioneve të

ndërmarrjes ose të pjesëve të saj. Në bazë të skemës ESOP, posaçërisht në SHBA, mjetet

sigurohen përmes kredisë nga fondi i ashtuquajtur i kreditorëve, i cili formohet nga punëtorët.

Nga mjetet e këtij fondi banka lejon kredi. Në lartësinë në të cilën punëtorët marrin kredinë,

fondi kreditor u jep aksione, kështu që në fund, kur kredia paguhet në tërësi, të gjitha aksionet

kalojnë në pronësi të punëtorëve.332 Ndryshe nga skema ESOP, në vendet me ekonomi tregu

të zhvilluar, me skemën MEB në vendet ish-socialiste, të punësuarit e sigurojnë kapitalin për

blerje nga kredia, ndërsa si garancion u shërben në vlerë të kredisë pasuria e ndërmarrjes e

cila blihet. Në mënyrë alternative, ata mund të formojnë një kompani tjetër holding, e cila

blen aksione të ndërmarrjes në të cilën janë punësuar.333 Nëse me këtë metodë do të

konfigurohen për transformim ndërmarrjet humbjepruerëse apo me afarizëm të dobët, atëherë

shitja e tyre do të ishte e vështirë, pasi përfitimi modest apo mungesa e përfitimit nuk

mundëson shlyerjen e kredisë. Mjaft rezerva mund të zbulohen në rritjen e efikasitetit, si

rrjedhojë e përmirësimit të qeverisjes dhe disiplinës më të madhe.334 Menaxherët e blejnë

ndërmarrjen vetëm nëse ajo sjell fitime të rëndësishme, ose nëse kanë besim në mundësitë e

mëdha të përparimit të aktivitetit të ndërmarrjes.335 Kurse punëtorët zakonisht e blejnë

ndërmarrjen me vështirësi të shumta për arsye se ndërmarrja synon pakësimin esencial të

329 Proojekti GTZ në Shqipëri, asistencë në legjislacion ekonomik, privatizimi, raport mbi procesin e privatizimit në Shqipëri, 1991-1997, fq. 25. 330 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socijalizam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 290. 331 Po aty, fq. 291. 332 Po aty, fq. 291. 333 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 352. 334 Po aty, fq. 353. 335 Po aty, fq. 352.

169

numrit të punëtorëve për t'i zvogëluar shpenzimet.336

Duke ndjekur vështirësitë me të cilat u ballafaqua kjo metodë në praktikë në vendet

ish-socialiste, para së gjithash bie në sy se vlerësimi i vlerës së ndërmarrjes është një problem

kompleks dhe shumë i rëndësishëm. Domosdoshmëria e vlerësimit më së shumti e

komplikon, e shtrenjton dhe e ngadalëson privatizimin për shkak se në vendet eurolindore as

që ekzistojnë ndërmarrje të kualifikuara të revizionit, as nuk është lehtë të vlerësohet vlera e

tregut e ndërmarrjes shoqërore dhe as nuk është e mundur të vlerësohen mijëra ndërmarrje në

një afat relativisht të shkurtër.337 Joreale u treguan përpjekjet e qeverisë polake, kur

problemin e vlerësimit të kapitalit të ndërmarrjeve e la për ta zgjidhur përmes angazhimit të

ndërmarrjeve të mëdha konsalting të vendeve perëndimore, tok me ekspertë vendorë, sepse

relativisht shpejt u pa se nevojitej kohë e gjatë për vlerësimin e qindra ndërmarrjeve dhe kjo e

ngadalësonte privatizimin. Në anën tjetër edhe shpenzimet qenë ekstreme dhe të papërballu-

eshme.

Teknologjia e vlerësimit të kapitalit të ndërmarrjeve nuk ka qenë e njëjtë në të gjitha

vendet eurolindore. Ne po e marrim si shembull një më të thjeshtin. Të themi se ndërmarrja A

disponon kapital (makina, ndërtesa, rezerva) në vlerë 100 euro (me ç'rast do të lëmë anash

çështjen a është kjo vlera reale e tregut të kapitalit).338 Në rastin e ndërmarrjes kapitaliste, pas

këtyre 100 eurosh qëndrojnë aksionet gjithashtu në vlerë prej 100 eurosh që i mbajnë

individët e ndryshëm.339 Nëse tani kam vendosur të blej 20 për qind të vlerës së ndërmarrjes,

po ky 20 përqindësh e rrit vlerën e ndërmarrjes. Domethënë pasuria e ndërmarrjes tani është

100 euro në makina dhe në rezerva, dhe plus 20 euro në para.340 Rritja e pasurisë së

ndërmarrjes në proporcion me vlerën e shitjes së aksioneve mundëson kalimin falas të të

drejtave pronësore në blerësin. Në qoftë se ai do ta blejë tërë ndërmarrjen, fitimi do të ishte

100 euro, andaj ndërmarrjen do ta merrte falas. Për këtë arsye është e nevojshme pjesëmarrja

e punëtorëve në blerjen e aksioneve dhe që të gjithë të fitojnë nga procesi i privatizimit.

Thuajse në të gjitha vendet eurolindore nomenklatura politike është pasuruar në këtë mënyrë.

Në Poloni ky proces është quajtur "pasurimi nga lista kadrovike".

Shqyrtojmë përparësitë e metodës së shitjes së aksioneve për punëtorët dhe

menaxherët dhe konstatojmë se ato janë të shumta: E para, pronarët e rinj të ndërmarrjes janë

336 Po aty, fq. 352. 337 Po aty, fq. 353. 338 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socijalizam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 292. 339 Po aty, fq. 292. 340 Po aty, fq. 292.

170

të interesuar në kuptimin e plotë të fjalës për profit dhe për rritje të efikasitetit ekonomik të

ndërmarrjes. E dyta, e rrit në nivel të lartë cilësinë e menaxhimit të ndërmarrjes, për arsye se

pronarët e rinj kanë njohuri për tregun dhe potencialet e brendshme të ndërmarrjes, kështu që

vijnë në pozitë shumëfish më të volitshme për mobilizimin dhe aktivizimin e resurseve të

brendshme. E treta, procedura e privatizimit është e thjeshtë dhe gëzon përkrahje politike së

paku nga punëtorët që punojnë në ndërmarrje. E katërta, shteti mbetet duarthatë dhe pa

ndikim në procesin e menaxhimit të privatizimit, sepse kjo është një trajtë e tillë e strategjisë

së privatizimit që i jep liri të plotë ndërmarrjes, që në mënyrë të pavarur ta zbatojë procesin e

privatizimit. E pesta, vendimin për transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjes e marrin

vetë punëtorët. E gjashta, paratë e privatizimit shkojnë në ndërmarrjen që privatizohet. E

shtata, struktura menaxheriale nuk pëson ndryshime të thella gjatë procesit të transformimit të

pronës në pronarë të rinj dhe të privatizimit të ndërmarrjes. E teta, shpejtësia e privatizimit

mundëson lirimin brenda një periudhe të shkurtër të shoqërisë nga kapitali shoqëror-shtetëror

dhe transformimin e tij në trajta të tjera të pronësisë. E nënta, mundëson aktivizimin e

kapitalit suplementar.

Mangësitë e kësaj metode janë gjithashtu të shumëfishta: E para, karakteri spontan

mundëson hapësirë të gjerë për manipulime me punëtorë dhe për blerjen e pjesëve më

profitabile nga menaxherët. E dyta, çmimi i shitjes së ndërmarrjes është i lirë dhe nën çmimin

real të vlerës së tregut. E treta, paratë e çmimit të shitjes së ndërmarrjes mbeten pronë e

ndërmarrjes. E katërta, favorizon punëtorët e ndërmarrjeve të suksesshme kundrejt

ndërmarrjeve humbjeprurëse. E pesta, përjashtohen nga ky proces punonjësit e punësuar në

shërbime publike dhe ata nuk mund të kenë kurrfarë përfitimesh. E gjashta, abuzimet me

kapitalin e ndërmarrjeve nga menaxherët janë dukuri kronike të kësaj metode. E shtata,

pamundësia e kapitalizimit të ndërmarrjes është evidente për arsye se punëtorët s'kanë para

për ristrukturim e kjo e vështirëson zhvillimin e aktiviteteve ekonomike në rrethinën e re të

tregut. E teta, investitorët e huaj hezitojnë të investojnë kapitalin e tyre në ndërmarrjet e

privatizuara nga menaxherët dhe punëtorët në faza të mëvonshme të zhvillimit të aktiviteteve

ekonomike.

171

5.6. SHPËRNDARJA PAPAGESË (FALAS) E AKSIONEVE QYTETARËVE

Në fakt shteti është ai që mund të vendosë për t'ua shpërndarë qytetarëve falas të

gjitha aksionet e ndërmarrjeve që dëshiron t'i privatizojë. Argumenti i metodës së

shpërndarjes falas të aksioneve për qytetarët është fakti që pronësia mbi mjetet e prodhimit

dhe prona shoqërore konsiderohen se u përkasin të gjithëve. Kjo metodë gjeti përkrahje të

gjerë në Republikën e Shqipërisë. Fakti se mjetet e prodhimit u përkisnin të gjithëve, nga

njëra anë, kurse, nga ana tjetër, mungesa e mjeteve financiare e qytetarëve shqiptarë për të

marrë pjesë në ankandet e privatizimit të ndërmarrjeve të mesme dhe të mëdha, bëri që

privatizimi masiv, i cili atëherë u nxit nga Banka Botërore dhe u adoptua nga qeveria, të ishte

fillimisht nga metodat më të pranuara politikisht.341

Në rundin e parë, të gjithë qytetarët do të marrin fletobligacionin në shuma të

njëjta.342 Në të dytin ndërmarrja i ekspozohet shitjes.343 Aksionet e ndërmarrjes do të mund të

blihen vetëm me fletaksione.344 Vlen të thuhet se numrin e aksioneve do ta përcaktoje vetë

ndërmarrja, ndërsa vlera e aksioneve po ashtu do të ishte e njëjtë, pra nuk mund të flitet për

çmim minimal. Në Rumani 30 për qind e aksioneve të çdo shoqërie komerciale shoqërore u

shpërndahej të gjithë qytetarëve madhor, sipas ligjit mbi privatizimin të vitit 1990. Koncepti

polak i privatizimit masiv mbështetej në ndarjen falas të aksioneve për investitorët e

ndryshëm investicionalë. Në valën e parë Polonia kishte planifikuar privatizimin e 270

ndërmarrjeve të mëdha dhe të mesme me anë të kësaj metode. Pos investitorëve

investicionalë (fondet) 15 për qind e vlerës së aksioneve u janë shpërndarë punëtorëve të

punësuar në ato ndërmarrje. Në këtë mënyrë arrihet koncentrimi i aksioneve.345 Këtë

koncentrim të aksioneve në duart e një apo më shumë aksionarëve në periudha të mëvonshme

e mundësoi e drejta e shitjes dhe e blerjes së aksioneve. Natyrisht se ata që do t'i blejnë të

gjitha aksionet ose pjesën dërrmuese të aksioneve, do të qeverisin ndërmarrjen.

Nga sa u tha më sipër, duhet të nxjerrim përfundimin se cilat përparësi dhe cilat të

meta e karakterizojnë metodën e shpërndarjes falas të aksioneve për qytetarët. Dhe, si

përparësi kryesore e strategjisë së privatizimit masiv përmes shpërndarjes falas të aksioneve

341 Projektii GTZ në Shqipëri, Asistencë në legjislacionin ekonomik, privatizimi, raport mbi procesin e privatizimit në Shqipëri, 1991-1997, Tiranë, fq. 26. 342 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socializam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 297. 343 Po aty, fq. 297. 344 Po aty, fq. 297. 345 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora:, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 47.

172

të ndërmarrjeve për qytetarët vlerësohet egitaliteti i kësaj metode. Ky egitalitet gjen

mbështetjen e vet në parimin e drejtësisë dhe të barazisë, që do të thotë se çdo qytetari duhet

t'i mundësohet e drejta e pjesëmarrjes në pronësinë shtetërore. Një tjetër përparësi e kësaj

metode është përshtatshmëria e saj për ndërtimin e kapitalizmit popullor dhe zhvillimin e

demokracive moderne, sepse gjithë qytetarët vijnë në pozitë të barabartë për të marrë riskun e

tyre në pronësinë shtetërore. Ata në këtë mënyrë vijnë në pozita të barabarta lidhur me

organizimin dhe marrjen me aktivitete ekonomike. Për këtë arsye popullariteti i kësaj metode

është i madh, sidomos kur është fjala për ndërmarrje të suksesshme dhe fitimprurëse.

Po ashtu, përshpejtimi i procesit të privatizimit është një tjetër përparësi themelore e

kësaj metode. Zyrtarët polakë parapëlqenin përdorimin e metodës së privatizimit masiv

pikërisht për ta përshpejtuar këtë proces, sepse ngadalësimi kërcënonte që procesin ta çonte

në shekullin XXI. Teknikat e zbatimit të procesit janë të thjeshta, prandaj, në këtë mënyrë

shmanget mundësia e komplikimeve gjatë zbatimit praktik të procesit të privatizimit.

Nga ana tjetër, kjo metodë ka edhe të metat e veta. Të ardhurat shtetërore janë të

vogla apo kurrfare. Duke marrë parasysh edhe shpenzimet mjaft të mëdha të administratës

(më shumë se te disa metoda të tjera) është e mundur që arka shtetërore të jetë në humbje.

Edhe pas shpërndarjes së aksioneve falas, lidhja e qartë ndërmjet rezultateve dhe afarizmit të

ndërmarrjes dhe të titullarit të pronës nuk përmirësohet dukshëm. Kjo pastaj reflektohet në

mënyrë negative në procesin e menaxhimit dhe të ristrukturimit të ndërmarrjes. Dhe, e meta e

tretë ka të bëjë me faktin se aksionet u shpërndahen qytetarëve në formë pakoje për të gjitha

ndërmarrjet që privatizohen. Në këtë mënyrë, pos aksioneve të ndërmarrjes A për të cilat një

qytetar është interesuar, ai po ashtu është i detyruar për të blerë edhe aksionet e ndërmarrjes

B, C, D e kështu me radhë, për të cilat ai nuk është i interesuar, sepse aksionet shpërndahen

në "pako" për të gjithë qytetarët. Ky problem mund të zgjidhet në faza të mëvonshme në

qoftë se ndodh që personi A është i interesuar vetëm për blerjen e aksioneve të ndërmarrjes

A, kurse personi B vetëm për aksionet e ndërmarrjes B. Kështu, ata mund të këmbejnë apo t'i

ndërrojnë aksionet e ndërmarrjeve njëri me tjetrin, po qe se gjejnë interesin e përbashkët

ekonomik.

Te kjo metodë e privatizimit ekzistojnë mundësi për manipulimin e punëtorëve nga

menaxherët, sidomos kur është fjala për privatizimin e pjesëve më profitabile të ndërmarrjes.

Dhe, fare në fund, punëtorët e ndërmarrjeve fitimprurëse vijnë në pozitë të privilegjuar

kundrejt ndërmarrjeve humbjeprurëse. Kjo metodë gjithashtu konsiderohet se është më pak e

efektshme në aspektin e rritjes së efikasitetit ekonomik dhe të performancave ekonomike.

173

5.6. SHPËRNDARJA E AKSIONEVE PUNËTORËVE

Kur bëjmë fjalë për transformimin e ndërmarrjeve me metodën e shpërndarjes së

aksioneve punëtorëve duhet theksuar argumenti i fortë se koncepti i kësaj metode konsiston

në shitjen e aksioneve të ndërmarrjes atyre punëtorëve ku ata punojnë ose kanë punuar në

kushte të favorizuara. Duke marrë si kriter kohëzgjatjen e stazhit të punës dhe lartësinë e

pagës, si favore të përcaktuara me ligj, së paku punëtorët e ndërmarrjeve fitimprurëse vijnë në

pozitë të privilegjuar kundrejt qytetarëve të tjerë. Shkaqet që nxitën shtetin për t'ua shitur

punëtorëve aksionet e ndërmarrjeve ku ata punojnë ose kanë punuar me kushte favorizuese,

janë të ndryshme. Ndër më të rëndësishmet është krijimi i ambientit të .përshtatshëm dhe

sigurimi i përkrahjes së procesit të privatizimit nga punëtorët, sepse në ndërmarrjet me traditë

të gjatë vetëqeverisëse dhe me krijimin e ndërdijes së punëtorëve se pronësia e ndërmarrjes

është e tyre, rezistencat e punëtorëve kanë mundur të shndërrohen në pengesë serioze të

proceseve privatizuese dhe të reformave të thella gjithëpërfshirëse të ndërmarrjeve.

Privilegjimi i këtillë i punëtorëve mund të jetë dhe synim i shtetit për kompensimin e

punëtorëve për humbje të mundshme me rastin e privatizimit dhe më pas të ristrukturimit për

shkak të zvogëlimit eventual të pagave, largimit nga puna dhe humbjes së të drejtave

implicite mbi pronësinë e ndërmarrjeve të mëparshme vetëqeverisëse.346 Një pikëpamje e

këtillë është kritikuar me motivacion se shkelet parimi i drejtësisë dhe i barazisë së qytetarëve

në procesin e privatizimit.

Në këtë mënyrë, ofertimi i kapitalit të ndërmarrjes me kushte të favorizuara shton

interesimin vetëm të një pjese numerike të popullsisë dhe kërkesat e tyre për aksione të

ndërmarrjes që privatizohet.347 Si rrjedhojë, pjesa tjetër më numerike e popullsisë mbetet

jashtë përfshirjes në orbitën e kritereve favorizuese. Kjo konsiderohet si një padrejtësi ex lege

pasi një dukuri e tillë është përcaktuar me norma ligjore të një numri të madh shtetesh.

Vlen të ndalemi shkurtimisht në përparësitë që sjell kjo metodë në procesin e

privatizimit. Më kryesorja është se menaxherët dhe punëtorët disponojnë informata të

mjaftueshme përkitazi me procesin e prodhimit dhe tregjet e plasmanit të prodhimeve. Kjo

mundëson uljen në masë të dukshme të shpenzimeve si faktor substancial i rritjes së efikasi-

tetit ekonomik. Në qoftë se vërtetohet se ata në radhë të parë janë të interesuar për rritjen e

vlerave të ndërmarrjes, e jo për maksimalizimin e pagava, atëherë aksionaria e punëtorëve do

346 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 356. 347 Po aty, fq. 356.

174

të jetë një aranzhman mjaft i suksesshëm pasuror.348 Procedura e privatizimit është e

thjeshtësuar e jo e ndërlikuar si te metodat e tjera, kështu që mundësohet përfundimi i këtij

procesi në një periudhë mjaft të shkurtër kohore. Ajo që vlen të përmendet në favor të

përparësive të kësaj metode është edhe ngritja e cilësisë menaxheriale të ndërmarrjes. Në

rrethanat e reja të ekonomisë së tregut, menaxhmenti i ndërmarrjes është i interesuar jetësisht

për përparime dhe inovacione teknike në procesin e prodhimit si dhe për rritjen e vlerës së

kapitalit të ndërmarrjes.

Megjithatë, metoda e shpërndarjes së aksioneve për punëtorë ka edhe të metat e veta.

Ndërmarrja e privatizuar përmes metodës së shpërndarjes së aksioneve për punëtorë, vetvetiu

ruan disa karakteristika të sistemit të vetëqeverisjes. Si çështje konfliktuoze del vetë pozita e

punëtorit, e fituar pas transformimit dhe privatizimit të ndërmarrjes - si pronar dhe si punëtor,

përkatësisht si qeverisës në bazë të kapitalit dhe punës, problemet e disiplinës dhe të

aktiviteteve ekonomike të ndërmarrjes. Një e metë tjetër ka të bëjë me mungesën e tregut të

kapitalit. Thuajse të gjitha ndërmarrjet e privatizuara në këtë mënyrë vuajnë nga mungesa e

kapitalit, i cili është tepër i domosdoshëm për fazën e ristrukturimit dhe të përmirësimit të

performancave të ndërmarrjes.

5.8. PRIVATIZIMI MASIV ME BONO TË PRIVATIZIMIT

(VAUÇERË)

Metoda e privatizimit vauçerë nënkupton transformimin e një pjese të pronësisë

shtetërore në pronë private nëpërmjet të ashtuquajturve vauçerë - përkatësisht të kuponave

investivë.349 Bonot e privatizimit janë letra me vlerë në emër dhe poseduesi i saj gëzon të

drejtën e blerjes së aksioneve të ndërmarrjes me anë të vauçerit si mjet pagese. Qëllimi i kësaj

metode është që të gjithë qytetarët që kishin arritur moshën madhore (mbi 18 vjet) të fitonin

aksione në ndërmarrjet që privatizoheshin. Këtë model privatizimi, së pari e promovuan

çekosllovakët, më 26 shkurt 1991, me Ligjin mbi kushtet e bartjes së pronës shtetërore në

pronarë të tjerë. Çdo qytetar madhor çekosllovak gëzonte të drejtën për një letër me vlerë

(çek) në shumë prej 1000 pikësh. Ata me këto letra mund të blinin aksione të ndërmarrjeve që

privatizoheshin në bazë të kësaj metode. Në emër të taksës ata ishin të detyruar të paguanin

348 Po ary, fq. 356. 349 Grup autorësh : "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Ceniar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 610.

175

1000 korona, që, sipas ekspertëve të CIPE-së, ato kishin vlerën e 25 përqindëshit të një page

mesatare mujore.

Shteti, me rastin e marrjes së vendimit për transformimin e pronës shtetërore në pronë

private, me anë të kësaj metode, veç të tjerash, kishte parasysh parimin e drejtësisë dhe të

barazisë, se prona shtetërore u takonte qytetarëve. Prandaj, në këtë mënyrë, ai e eliminoi

problemin e mungesës së parave te qytetarët për blerjen e aksioneve të ndërmarrjes, nga njëra

anë, kurse, nga ana tjetër, përshpejtoi procesin e privatizimit dhe ngritjen e efikasitetit të

ekonomisë. Pikërisht dimensioni social ishte mbështetje për shpërndarjen e pronës shtetërore

në mënyrë të barabartë, për të gjithë ata i që kanë kontribuar krijimit të kësaj pronësie.350

Qytetarët, natyrisht, pas shpërndarjes së parë kishin mundësinë e shitjes dhe blerjes së

aksioneve si çdo mall tjetër, në ç'mënyrë u bë një koncentrim i aksioneve.351

Përveç Çekosllovakisë, modelin e privatizimit masiv nëpërmjet skemës së

shpërndarjes së vauçerëve e përdorën në skemat e tyre të privatizimit edhe Shqipëria,

Polonia, Rusia dhe vendet e tjera në transicion. Vauçerët shpërndaheshin në disa runde,

ndërsa afati i përdorimit ishte i përkufizuar me një kohë të caktuar. Më interesante është

skema e privatizimit me vauçer e Estonisë. Estonezët përcaktuan tri tipe të vauçerëve: a)

vauçerët e kompensimit, që si kompensim u shpërndaheshin ish-pronarëeve të tokave të

nacionalizuara; b) vauçerët që u shpërndaheshin punëtorëve për kontributin e dhënë në punë

dhe c) vauçerët që u shpërndaheshin punëtorëve bujqësorë për kontribut në ndërmarrjet

kolektive bujqësore. Këta vauçerë kanë qenë mjet privatizimi, si për ndërmarrjet e vogla,

ashtu edhe për të mëdhatë, por ata nuk kanë mundur të tregtohen në treg.

Përvojat e këtyre vendeve tregojnë se ky model ofron avantazhe të shumta. Ndër to po

përmendim: të gjithë qytetarëve u bëhet e mundshme blerja e aksioneve të ndërmarrjeve dhe

pjesëmarrja aktive në procesin e privatizimit, pra edhe atyre pa të holla për blerjen e

aksioneve. Në këtë mënyrë, të drejtën e pronësisë në aksione e fitojnë shtresa të gjera e të

varfëra të popullsisë. Pikë tjetër e rëndësishme e kësaj metode është mundësia e shpejtë e

350 Grup autorësh: "Managemenl i poduzetništvo”, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća ", Centar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 610. 351 Grup autorësh: "Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora”, Jugoslovenska knjiga, Ekonomski nstitut, faqe 47. Në mars të vitit 1995 filloi në Shqipëri progranti i privatizimit masiv me bono privatizimi. Ai synonte arritjen e këtyre objektivave: të transferojë pronën shtetërore në pronë private në një bazë relativisht të barabartë; të bëjë një tentativë fillestare për vlerësimin e ndërmarrjeve të privatizuara; të krijojë kushte dhe të lehtësoj rritjen e tregut kapitalit dhe të decentralizojë marrjen e vendimeve për investintet e huaja. Edhe në Shqipëri, si rrjedhojë e privatizimit masiv, u krijua në fillim një shtresë e gjerë e aksionarëve. Mirëpo, ky numër do të zvogëlohej gradualisht në fazat e mëvonshme, sepse një pjesë e përfituesve të aksioneve bonot privatizues i shiti në treg me një çmim më të ulët sesa vlera e tyre nominale. Që e keqja të jetë edhe më e madhe, nuk u përdorën për investime paratë e frtuara nga shilja e bonove, por për nevojat e konsumit të gjerë. Kjo, më pas, shkaktoi koncentrimin e aksioneve në duart e një numri më të vogël aksionarësh.

176

krijimit të tregjeve të kapitalit, si parakusht i hyrjes në botën e ekonomisë së tregut.

Metoda e privatizimit masiv është trajtuar nga studiues të ndryshëm, të cilët,

gjithashtu kanë mendime të ndryshme rreth kësaj metode. Disa mendojnë se përparësia

kryesore qëndron në egalitetin e saj, meqë prona shoqërore është vështirë të ndahet në

mënyrë të drejtë, ndërsa ajo (së paku në teori) u takon të gjithëve dhe e mira e së mirës është

që të gjithë në mënyrë të barabartë të marrin pjesë në pasurinë e vendit.

Për këtë shkak, kjo metodë gëzoi një përkrahje të gjerë nga mbarë popullsia. Ajo i dha

shkas krijimit të institucioneve të reja, aq të domosdoshme për zbatimin e procesit të

privatizimit masiv. Përveç kësaj, privatizimi me vauçerë dhe themelimi i fondeve private

investive ndikuan në krijimin e shpejtë të tregut të kapitalit, që është një presupozim i kalimit

në ekonominë e tregut.352 Studiuesi Fatmir Mema është i mendjes se kjo metodë e stimulon

procesin e privatizimit, ngase zgjidh problemin e mungesës së parave për të hyrë në proces

dhe realizon rritjen e interesimit për zhvillimin e ekonomisë në tërësi, nëpërmjet menaxhimit

me kujdes të kompanive dhe ekzaminimit të përgjithshëm të ecurive të tyre nga aksionarët,

rrit standardin jetësor dhe të ardhurat, ndërsa përfituesit e drejtpërdrejtë në këtë proces kanë

shansin të bëhen aksionarë falas.

Metoda e privatizimit masiv kishte të metat e saj. Mangësia themelore, që shumë

studiues e përmendi në studimet e veta, është arka e zbrazur e shtetit për mosrealizim të të

ardhurave nga shitja e ndërmarrjeve, nga njëra anë, kurse, nga ana tjetër, shpenzimet e mëdha

administrative mund t'i shkaktonin deficit buxhetor shtetit. Një tjetër vërejtje ka të bëjë me

lidhjet e dobëta të rezultateve afariste të ndërmarrjes me titullarin e pronësisë. Secili qytetar

ka pjesën ifinitezimale të pronësisë; përcjellja e rezultateve të ndërmarrjes, për këtë shkak të

humbjes së kohës, atij nuk i paguhet, sepse për ndokënd, madje edhe për ndërmarrjen

bankare, do të thotë humbje minimale.353 Një problem tjetër lidhet me mungesën e mjeteve

për ristrukturimin dhe rritjen e aftësisë konkurruese të ndërmarrjeve. Nga ky shkak nuk është

e mundur që menjëherë aksionet të krijojnë dividendën. Kjo do të mundësonte rritjen e

ofertës në treg të ndërmarrjeve të ndryshme. Kur oferta do të ishte më e madhe sesa kërkesa,

çmimi i tregut i aksioneve të ndërmarrjeve të privatizuara do të binte dukshëm në krahasim

me vlerën e tyre nominale.354 Kjo do ta vështirësonte grumbullimin e bonove investive nga

fondet private investive. 352 Dr. Fatmir Mema. "Privatizimi në Shqipëri, arritje, të meta, e ardhmja", Toena, Tiranë, 1997, faqe 38. 353 Grup autorësh: "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za poduzetništvo, d.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 611. 354 Božidar Cerović: "Od nacionalizacije do privatizacije ili socijalizam i mešovita preduzeća", Ekonomski fakultet, Ekonomski institut, 1991, fq. 296.

177

Nëse i analizojmë me vëmendje përvojat e rezultatet e arritura me anë të privatizimit

masiv në vendet e transicionit, shihet se përparësitë janë dukshëm më të mëdha sesa

mangësitë. Kjo shpie në përfundimin se privatizimi masiv paraqet një shans për privatizimin

e shpejtë të ndërmarrjeve në pronësi shoqërore dhe publike edhe në Kosovë. Ajo do të

mundësonte realizimin e parimit të barazisë dhe drejtësisë, sepse qytetarëve do t'u kthehej

pronësia e krijuar me kontribut të përbashkët dhe do t'u mundësohej rritja e standardit jetësor,

si parakusht për përmirësimin e cilësisë së jetesës.

Ajo që aktualisht është më kryesorja. aplikimi i metodës së privatizimit masiv me

bono privatizimi do ta pamundësonte realizimin qëllimkeq e me prapavijë të dëmshme

politike të vendimit të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit për nxjerrjen e parave të

privatizimit jashtë Kosovës, kinse për t'u ruajtur në një vend më të sigurt dhe për ta rritur

vlerën e parave. Një veprim i tillë i paprecedent është në kundërshtim flagrant me rregullat e

ekonomisë së tregut, sepse ekonomia e tregut kërkon tregje të reja të kapitalit e jo

„konservim" kapitali. Ai do ta dëmtojë ekonominë kosovare ashtu siç e dëmton trupin e

njeriut nxjerrja e gjakut prej venave, sepse do ta pamundësojë rigjenerimin ekonomik,

ristrukturimin e ndërmarrjeve në fazat e mëvonshme të privatizimit dhe do ta pamundësojë

rritjen e aftësive të tyre konkurruese në treg.

Fondet private investive janë instrumente financiare, që krijohen gjatë procesit të

privatizimit masiv në ekonomitë e vendeve në transicion. Roli i tyre është jashtëzakonisht i

madh, sepse duke pasur cilësinë e personit juridik ato grumbullojnë bonot e privatizimit,

emetojnë aksione, investojnë, riinvestojnë, disponojnë, mbajnë apo i tregtojnë letrat me vlerë.

Këto fonde duhet të krijohen edhe në Kosovë në qoftë se autoritetet kosovare vendosin për

vënien në përdorim edhe të metodës së privatizimit masiv me letra me vlerë.

5.9. KRAHASIMI I METODAVE TË PRIVATIZIMIT

Katër kritere janë më të rëndësishmet për vlerësimin e përparësive dhe të të metave të

metodave të privatizimit me anë të krahasimit: i pari, kontributi për rritjen e efikasitetit dhe

rritjen cilësore të menaxhimit; i dyti, shpejtësia e ristrukturimit pasuror dhe zvogëlimi i

shpenzimeve shoqërore të strukturës joefikase pasurore; i treti, iversibiliteti i procesit të

transformimit pasuror dhe krijimi i një strukture të tillë pasurore që pamundëson kthimin në

skema të mëparshme; i katërti, drejtësia e transformimit pasuror që nënkupton pjesëmarrjen e

178

të gjithë qytetarëve në përfitimet nga privatizimi.

Duke i marrë si bazë kriterët e përmendura, mund të konkludohet se metoda e shitjes

mundëson përmirësimin e menaxhimit të ndërmarrjes, sepse ai që deponon kapitalin e vet

është më së shumti i interesuar për rritjen e suksesit maksimal në biznes. Kjo është një

përparësi e pronës private.355 Këtu është substanciale që së paku një nga blerësit të disponojë

numrin më të madh të aksioneve ose të pjesës më të madhe të kapitalit të ndërmarrjes, gjë që

do të mundësonte kushte për një organizim dhe menaxhim më cilësor të ndërmarrjes. Po

ashtu, futja e investitorëve të huaj në ndërmarrje do të sillte me vete metoda të mira

organizative, një kapital shtesë dhe një teknologji të re, dhe që të gjitha tok do t'i

kontribuonin efikasitetit të afarizmit.356 Përkundrazi, në qoftë se shitja bëhet përmes ankandit

dhe shkaktohet një dispersion i tillë i marrëdhënieve pronësore sa asnjë nga aksionarët nuk

disponon shumicën e aksioneve apo pjesën më të rëndësishme të kapitalit, roli i pronarëve të

rinj në menaxhimin e ndërmarrjes do të dobësohej në masë të konsiderueshme. Nga kjo

pikëpamje nuk mund të jetë efikase shpërndarja pa pagesë e aksioneve për qytetarë në pako

me pjesë të barabarta, sado që kjo e kënaq kriterin e drejtësisë dhe të barazisë së qytetarëve

në procesin e privatizimit.

Ndërkaq, shitja e aksioneve punëtorëve mund t'i kontribuojë efikasitetit dhe

përmirësimit të menaxhimit të ndërmarrjes, sepse ata e njohin procesin e prodhimit dhe lehtë

mund të involvohen në procese të reja. E meta kryesore është se në një masë të madhe

konservohen marrëdhëniet e vjetra vetëqeverisëse dhe kështu shkaktohet deri te dispersioni i

madh i marrëdhënieve pronësore, posaçërisht kur është fjala për ndërmarrje të mëdha. Pra,

është vështirë të besohet se aksionarësia private do të sjellë rritje të lartë të efikasitetit

menaxherial në projeksione afatshkurtra dhe afatmesme kohore.357

E ngjashme është situata edhe te privatizimi me vauçerë, sepse edhe këtu paraqitet një

numër i madh pronarësh. Por, besohet se shumica e vauçerëve do të përfundojë në fondet

investive, siç ndodhi në Çekosllovaki, kështu që edhe te privatizimi me vauçerë paraqiten

pronarë të mëdhenj, çka mundëson menaxhim të efektshëm.358 Mirëpo, vlen të theksohet se

përvoja e deritashme e vendeve në transicion sugjeron se efikasiteti i arritur nga fondet e

formuara me vendime të lira të autorëve autonomë ekonomikë është në një nivel më të lartë,

355 Grup autorësh: "Management i poduzetništvo, 1000 programa ulaganja za mala i srednja poduzeća", Centar za poduzetni. tvo, d.o.o., Mladost, d.d., Zagreb, faqe 611. 356 Grup autorësh: "Privatizacija nužnost ili sloboda izbora", Jugoslovenska knjiga, Ekonomski institut, 1994, fq. 366. 357 Po aty, fq. 367. 358 Po aty, fq. 367.

179

sesa kur është fjala për fondet e formuara dhe të disenjuara nga shteti.

Kur është fjala për fondet e krijuara gjatë privatizimit me vauçerë, shteti shumë shpejt

do të jetë institucion i harruar, sepse nuk bart kurrfarë përgjegjësie - as i ka themeluar fondet,

as i ka emëruar këshillat e tyre drejtuese a menaxherët dhe as ka përcaktuar se cilit fond do t'i

përkasin ndërmarrjet dhe në çfarë përqindjeje.359 Në qoftë se ndonjë fond falimenton, kjo do

të ishte çështje e vetë aksionarëve dhe e askujt, tjetër.360 Në faza të mëvonshme marrëdhëniet

e dispersuara pronësore përmes tregtisë koncentrohen në duart e një numri të caktuar

pronarësh. Kjo rrit mundësitë e përmirësimit të menaxhimit të ndërmarrjeve.

Nga aspekti i kriterit të shpejtësisë së ristrukturimit pronësor, mund të thuhet se shitja

e aksioneve të ndërmarrjes përmes ankandit publik nuk mnd të bëhet për një kohë të shkurtër

në vendet me ekonomi socialiste. Shkaku kryesor është mungesa e kapitalit në duart e qyteta-

rëve. Kjo vlen posaçërisht për qytetarët e Kosovës, meqë portofolet e tyre kanë ngelur të

zbrazëta pas plaçkitjes së kursimeve të qytetarëve në bankat e Kosovës nga Serbia. Një

situatë e tillë çon në dy alternativa të mundshme: ose të tërheqin sa më shumë investitorë të

huaj për blerjen e ndërmarrjeve, ose ndërmarrjet shiten me çmim më të lirë, pra nën çmimin

real të tregut. Alternativa e dytë vlerësohet si jo e drejtë.

Privatizimi pa pagesë te të dyja modelet është më i shpejtë se shitja, pasi që pjesa më

e madhe e ekonomisë mund të privatizohet për dy-tre vjet.361 Aksionet e qytetarëve dhe te

punëtorëve mund t'u shpërndahen atyre për një kohë relativisht të shkurtër. Megjithëkëtë

problemet që mbesin të zgjidhen rreth ristrukturimit organizativ dhe përmirësimit të

performancave të ndërmarrjes që privatizohet janë jo pak të vogla. Privatizimi me vauçerë, po

ashtu, kërkon më pak kohë sesa ai me shitje, por zgjat më tepër se privatizimi pa pagesë,

sepse krijimi i kapaciteteve administrative që do të jetë në gjendje të procedojë në mënyrë të

saktë një numër të madh informatash në një kohë relativisht të shkurtër kërkon mjaft kohë

dhe aftësi organizative.362 Për ankandin qendror nevojitet të organizohet rrjeti llogaritar,

aftësimi i një numri të madh të njerëzve për të komunikuar me qytetarë dhe llogaritarë, etj.363

Në fakt, privatizimi në aspektin e drejtësisë nënkupton pjesëmarrjen e të gjithë

qytetarëve në përfitimet që sjell privatizimi. Privatizimi i cili injoron këtë kriter do të haste në

rezistencë të fortë politike në opinion dhe mund të pamundësohej ashtu siç mund ta lehtësojë

privatizimin drejtësia e theksuar. Problemi kryesor qëndron në faktin se privatizimi kërkon 359 Po aty, fq. 367. 360 Po aty, fq. 368. 361 Po aty, fq. 368. 362 Po aty, fq. 370. 363 Po aty, fq. 370.

180

para, ndërsa ato ndodhen kryesisht në duart e elitës udhëheqëse të ndërmarrjeve, të njerëzve

të pasuruar përmes bursës së zezë dhe nomenklaturës politike. Kjo le të kuptohet se pjesa

dërmuese e ndërmarrjeve atraktive që do të privatizohen përmes ankandit publik do të

ndodhen pikërisht në duart e këtyre personave. Kjo nuk mund të quhet drejtësi. Përkundrazi,

privatizimi pa pagesë nuk e bën pasqyrimin e vërtetë të strukturës së vjetër në epokën e re,

veçse te të gjithë qytetarët bart pronësinë në mënyrë të barabartë dhe në pjesë të barabarta

duke u ofruar, po ashtu, shanse të barabarta për përfitimin e pronës shtetërore dhe shoqërore,

gjë që mund të konsiderohet si drejtësi.364

364 Po aty, fq. 371.

181

Përfundimi

Rezultatet e studimit të procesit të transicionit dhe të privatizimit të pronës në disa

vende ish-socialiste dhe në Kosovë na çojnë në këto përfundime:

1. Vitet nëntëdhjetë shënojnë fundin epokal të paradigmës së socializmit, si pasojë e

mossuksesit të reformave për zgjidhjen e problemeve zhvillimore të ekonomisë. Këto reforma

dështuan, sepse ato nuk i ndryshuan bazat e sistemit të marrëdhënieve pronësore, si parakusht

për rritjen e efikasitetit ekonomik Në kushte të tilla, procesi kompleks dhe i gjatë i

transicionit, pra i kalimit nga sistemi i ekonomisë joefikase socialiste në sistemin e

ekonomisë me orientim tregu, merr dimensionet e një nevoje të pashmangshme. Në themelet

e këtij procesi qëndron ajthi i transicionit - privatizimi, si parakusht për ndërtimin e

ekonomisë së tregut. Mënyra e realizimit të privatizimit përbën determinantet themelore të

profilizimit të ardhshëm ekonomik, social dhe politik të vendeve në transicion, rritjen e

efikasitetit ekonomik dhe të standardit të jetesës.

2. Privatizimi spontan thuajse në të gjitha vendet ish-socialiste paraqet një

transformim joligjor të pronës. Kjo fazë e transicionit dhe e privatizimit u shoqërua me

dobësi dhe paqartësi të shumta. Në fillim mbretëroi një kaos i vërtetë dhe një mosrespektim

total i ligjeve. Si rrjedhojë, menaxherët shitnin ndërmarrje të tëra ose pjesë të saj, shpesh,

duke përvetësuar fitime të majme për vete ose për partnerët e tyre afaristë. Dukuri të tilla janë

shënuar në Poloni, në Rusi, në Hungari dhe në vende të tjera ish-socialiste. Në fazat e

mëvonshme vërehet ndikimi dhe përfshirja gjithnjë e më e madh e shtetit në administrimin

dhe në monitorimin e procesit të privatizimit, si pasojë e kompletimit të kuadrit ligjor dhe

konstituimit të institucioneve ligjore si agjencitë e privatizimit, agjencitë për vlerësimin e

vlerës së kapitalit të ndërmarrjeve dhe të fondeve të ndryshme investive. Andaj, këtu është

fjala për një. transformim të pronës në formë legale dhe institucionale.

3. Vonesat e shfaqura, lidhur me nxjerrjen e kuadrit ligjor, si pasojë e

mosfunksionimit të shtetit ligjor në fazat e para të privatizimi, mundësuan shfaqjen e anarkisë

dhe pasigurisë juridike në shumë vende ish-socialiste. Kjo ndikoi negativisht edhe në rritjen e

nivelit të investimeve të huaja.

4. Një tjetër problem me të cilin u përballën vendet e transicionit, e që ndikoi në

182

përcaktimin e rezultateve përfundimtare të privatizimit, qe mungesa e një strukture

profesionale të kuadrit me eksperiencë. Kjo është karakteristikë posaçërisht për vendet që të

parat e filluan procesin e privatizimit. Edhe procesi i ristrukturimit të ndërmarrjeve për shkak

të vështirësive të llojllojshme praktike në faza të caktuara u shndërrua në një faktor të

rëndësishëm të ngadalësimit të procesit të privatizimit.

5. Rritja e efikasitetit ekonomik dhe ndërtimi i sistemit të ekonomisë së tregut përbën

qëllimin themelor të të gjitha vendeve në transicion. Ndërtimi i sistemit të ekonomisë së

hapur përbën një element të rëndësishëm edhe për zhvillimin e sektorit privat, që mundëson

rritjen e shpejtë të punësimit dhe të mirëqenies ekonomike. Nga këto shkaqe, vendet në

transicion ndërmorën veprime të ndryshme për përshpejtimin e procesit të privatizimit, si

shpërndarjen falas dhe me vauçerë të kapitalit shtetëror qytetarëve, apo copëzimin e

ndërmarrjeve të mëdha në njësi të imëta teknike-teknologjike me qëllim të shitjes më të

shpejtë etj.

6. Kosova i qaset procesit të privatizimit me një vonesë tepër të madhe -

trembëdhjetëvjeçare, në krahasim me vendet e tjera ish-socialiste eurolindore. Në gjithë këtë

të keqe ka një të mirë. Kosova ka rastin historik që të mësojë nga përvoja e vendeve ish-

socialiste dhe të mos i përsërisë të metat dhe gabimet e të tjerëve. Në procesin e privatizimit

të ekonomisë kosovare është e nevojshme të zbatohen vetëm ato metoda që janë dëshmuar si

të suksesshme dhe që kanë dhënë rezultate.

7. E veçanta e privatizimit kosovar është se Kosova paraqet vendin e parë në botë ku

procesi i privatizimit nuk administrohet nga organet vendore shtetërore. Privatizimi është

përcaktuar si kompetencë e rezervuar e përfaqësuesit special të sekretarit të përgjithshëm të

OKB-së. Megjithëkëtë, procesi i privatizimit duhet të përkrahet në shkallë të gjerë nga

popullata, sepse ai mundëson ndërtimin e ekonomisë së tregut, të demokracisë moderne dhe

të shtetit ligjor. Sa më shpejt që të realizohet procesi i privatizimit, aq më mirë, sepse Kosova

ka mbetur shumë mbrapa në krahasim me vendet e tjera ish-socialiste. Me qëllim të rritjes së

efikasitetit dhe të parandalimit të dukurive negative, ky proces duhet tërësisht të kalojë në

duart e organeve vendore, ndërsa të huajt të bëjnë vetëm monitorimin dhe të ndërhyjë aty ku

shkelen ligjet dhe rregulloret.

8. Për zbatimin e shpejtë e të drejtë të procesit të privatizimit, një kornizë ligjore

komplete është e domosdoshme të hartohet dhe të miratohet nga Kuvendi i Kosovës.

Rregullorja për Agjencinë Kosovare të Mirëbesimit duhet të ndryshohet dhe të plotësohet në

mënyrë që të eliminohen paqartësitë e shumta dhe zgjidhjet e mangëta teknike normative

183

edhe për çështje esenciale të privatizimit. Shkurt, përvoja e privatizimit në vendet ish-

socialiste nuk njeh ndonjë rast ku ky proces kompleks dhe i ndërlikuar është rregulluar me

rregullore. Nga ky shkak nevojitet angazhimi i Kuvendit të Kosovës për miratimin e pakos

ligjore që do të rregullonte në mënyrë komplete tërë procesin e privatizimit.

9. Mosprojektimi i një procesi efektiv të privatizimit në projeksione afatgjata, paraqet

rrezik të madh për rezultatin përfundimtar të të gjithë privatizimit. Si rrjedhojë, kjo gjithë

procesin mund ta shpiejë në një rrugë të verbër. Eshtë jashtë logjikës ekonomike konservimi i

mjeteve të privatizimit në llogari të mirëbesimit, sikurse parashihet sipas Rregullores së

AKM-së. Ristrukturimi i ekonomisë dhe rimëkëmbja e saj nuk mund të bëhet pa mjete

financiare. Edhe në Kosovë privatizimi duhet të krijojë një strukturë ekonomike kompatibile

me ekonomitë e tregut të vendeve perëndimore. Në kuadër të kësaj krijimi i tregut të kapitalit,

i konkurrencës së lirë dhe liberalizimi i ekonomisë përbëjnë institucionet më të domosdoshme

të ekonomisë së tregut të çdo vendi, pra edhe të ekonomisë së Kosovës.

10. Strategjia e privatizimit nënkupton edhe vendosjen e të drejtave pronësore.

Privatizimi definitivisht heq nga rendi i ditës dilemat se ka apo nuk ka titullar prona

shoqërore. Nuk mund të ketë privatizim pa transformimin e pronës shoqërore në pronë

private. Ndërtimi i sistemit të ekonomisë së tregut është i mundur me pronën private, si formë

dominante e pronës me titullar të përcaktuar qartë. Prona private ka vetëm një titullar. Kjo do

të thotë se ai pronën e vet e gëzon në përputhje me vullnetin e vet. Pra, prona private është

unike si në pikëpamje të subjektit, ashtu edhe në pikëpamje të përmbajtjes. Prona private

motivon shumë më tepër se prona shoqërore dhe shtetërore. Askush sa ndërmarrësi privat nuk

mund të jetë i motivuar për sukses afarist dhe për vlerësimin e drejtë të rrezikut që mund të

vijë për mjetet dhe prestigjin e tij në çdo program afarist. Pasojat e përkufizimit kushtetues

dhe ligjor të pronës shoqërore "se ajo nuk është kategori juridike, se ajo është pronë e askujt

", ishin tepër të mëdha, sepse kjo nuk ka motivuar si prona private.

11. Çështja e ristituimit të të drejtave të pronësisë ka një dimension shumë të

fuqishëm për shtetasit e Kosovës, sepse shumë sipërfaqe të tokës arbitrarisht iu morën

shqiptarëve dhe iu dhanë serbëve dhe malaziasve me qëllim të kolonizimit të Kosovës dhe të

ndryshimit të strukturës etnike të popullsisë. Përvoja e vendeve të tjera në transicion tregon

nevojën e fiksimit të një date prej së cilës duhet nisur procesi i kthimit apo i kompensimit të

pronave të nacionalizuara apo të konfiskuara. Thuajse të gjitha vendet morën parasysh

rikthimin dhe kompensimin e vetëm të atyre pronave që janë nacionalizuar apo konfiskuar

ose që janë marrë në mënyrë arbitrare nga regjimet komuniste, pas Luftës së Dytë Botërore,

184

përveç Çekosllovakisë, e cila, në saje të presioneve të qeverisë gjermane, pranoi

kompensimin e gjermanëve etnikë në rrethin e "Sudetenland ", për tokat e nacionalizuara dhe

të konfiskuara nga qeveria jokomuniste para Luftës së Dytë Botërore. Si pikë nismëse, për

kompensimin e të shpronësuarve në Kosovë, duhet të merret viti 1900 apo një datë edhe më e

hershme, p.sh., viti 1875 kur Serbia intensifikoi terrorin shtetëror për spastrimin etnik të

Toplicës dhe të viseve të tjera të banuara nga shqiptarë, duke i shpronësuar arbitrarisht dhe

me dhunë të paparë nga pronat dhe duke i detyruar të shpërngulen nga trojet e tyre

stërgjyshore. Vështirësitë e shumta përkitazi me kthimin e të drejtave pronësore ish-

pronarëve duhet të tejkalohen qoftë edhe me kompensimin në të holla, kur kjo për shkak të

rrethanave të ndryshuara nuk mund të bëhet në natyrë. Kthimi i të drejtave pronësore ish-

pronarëve të shpronësuar në mënyrë arbitrare me nacionalizim, konfiskim apo sekuestrim

është në funksion të përmbushjes së parimit të barazisë dhe të drejtësisë.

12. Procesi i privatizimit nuk zhvillohet sipas një vije konstante të pandryshuar. Si

rrjedhojë e përligjësisë se rrethanave specifike të ekonomive të vendeve të ndryshme dhe e

qëllimeve të parashtruara me privatizim, në ish-shtetet eurolindore u zbatuan teknika dhe

modele të ndryshme të privatizimit. Teknika dhe modele të ndryshme u përdorën madje edhe

kur është fjala për privatizimin e një ndërmarrjeje. Jemi të mendjes se kjo llojllojshmëri e

metodave dhe e teknikave të privatizimit e ka begatuar procesin e privatizimit. Metodat më

shpesh të përdorura në privatizimin e ekonomive të vendeve eurolindore janë: shitja, huazimi

i ndërmarrjes (dhënia me koncesion), shitja e aksioneve punëtorëve dhe menaxherëve, shitja

private e aksioneve, shpërndarja pa pagesë (falas) e aksioneve qytetarëve, shpërndarja e

aksioneve të punësuarve, shpërndarja e aksioneve qytetarëve (vauçerë) dhe likuidimi.

13. Me Rregulloren e AKM-së janë përcaktuar të përdoren në Kosovë metodat: si,

spin off-i, spin off-i special, likuidimi vullnetar dhe qiradhënia afatgjatë. Përvoja e vendeve të

tjera na mëson se nga metodat e përdorura shpesh është varur dhe është përcaktuar edhe

rezultati i privatizimit. Është e pakuptueshme se si rregullorja nuk përcakton edhe aplikimin e

metodave të tjera, si shitja e aksioneve punëtorëve, privatizimi masiv me bono privatizimi

(vauçerë), shpërndarja pa pagesë (falas) e aksioneve qytetarëve, shitja e aksioneve punëtorëve

dhe menaxherëve, kur ato u dëshmuan me rezultate pozitive në vendet ish-socialiste, përmbu-

shën kriterin e drejtësisë dhe të barazisë dhe e përshpejtuan procesin e privatizimit.

185

LITERATURA

1. E konsultuar dhe e shfrytëzuar:

Ahtisari, Matti: The Lessons Lerned and Analysis (LLA) mësimet e mësuara dhe

analiza, Prishtinë, 2002.

Ademaj, Sinan: Aspektet makroekonomike të transformimit dhe privatizimit të

ndërmarrjeve shoqërore në Kosovë, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma

publike në Kosovë, Prishtinë, 2002.

Bajrami, Arsim: E drejta e Kosovës në tranzicion, Prishtinë, 2001.

Bashota, Nuri: Ekonomia politike (botim i dytë), Universiteti i Prishtinës, Prishtinë,

1998.

Baxhuku, Gëzim: Procesi i privatizimit të ndërmarrjeve strategjike në Shqipëri,

Konferenca ndërkombëtare, Gjakovë, 2002.

Bajrami, Hakif: Politika serbe për kolonizimin e Kosovës me sllavë, 1945-1948 ,

Prishtinë, 2002.

Cerović, Božidar: Od nacionalizacije do privatizacije. Beograd. 1991.

Cerović, Božidar: Privatizacija društvene svojine. Od nacionalizacije do privatizacije

ili socijalizam i mešovita preduzeća, Beograd, 1991.

Dučić, Neven, etj.: Usporedba liberalizacije tržišta električne energije u Portugalu i

Hrvatskoj, Zagreb, 2002.

Earl, Gast: Draft i pikave për prezentimin e U SAID-it. Privatizimi i ndërmarrjeve

shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike, Prishtinë, 2002.

Gams, Andrija: Svojina, Beograd, 1987.

Gams, Andrija: Svojina, Beograd, 1982.

Hetemi, Mehdi: E drejta me njohuritë themelore të së drejtës afariste, Prishtinë, 2002.

Hetemi, Mehdi: Sistemi i ri ekonomik dhe rregullativa ligjore, Sistemi i ekonomisë së

hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë, Prishtinë, 1998.

Hashi, Iraj: Ristrukturimi i ndërmarrjeve të mëdha dhe i ndërmarrjeve publike në

Kosovë, privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në

Kosovë, Prishtinë, 2002.

186

Hashi, Iraj: Përvojat ndërkombëtare në privatizim dhe mësimet për Kosovën,

ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Prishtinë, 2001.

John, D. Sulivan: Kumtesa mbi begatinë, privatizimi i ndërmarrjeve shtetërore, Vjenë,

2002.

Jezdić, Mihajlo: E drejta ndërkombëtare private III, Prishtinë, 1977.

Lavigne, Marija: Ekonomia e transicionit nga ekonomia socialiste në ekonominë e

tregut, Prishtinë, 2002.

Mustafa Isa: Agjencia e Mirëbesimit e Kosovës, privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore

dhe i reformave publike, Prishtinë, 2002.

Milovanovic, B.: Ćetiri modela privatizacije, od nacionalizacije do privatizacije,

1991.

Mema, Fatmir: Privatizimi në Shqipëri, arritjet, të metat, e ardhmja, Tiranë, 1997.

Mustafa, Muhamet: Specifika e transicionit në Kosovë dhe menaxhimi i projekteve të

tij, Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë, Prishtinë, 1998.

Mustafa, Muhamet: Program cilësor dhe strategji të qëndrueshme të privatizimit,

Ndënnarrjet shoqërore dhe privatizimi, Prishtinë, 2001.

Mustafa, Muhamet: Strategjia e zhvillimit të ekonomisë private, aktivitete ekonomike

dhe zhvillimi demokratik i Kosovës, Prishtinë, 1999.

Puhan, Ivo: E drejta romake, Prishtinë, 1980.

Prodeep, Mitra, etj.: Transition, the first ten years, analysis and lessons for Eastem

Europe and the former Soviet Union, Washington, 2002.

Podvorica, Hamdi: Roli i pazëvendësueshëm i Parlamentit të Kosovës në përcaktimin

e kornizave ligjore, proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste,

Prishtinë, 1997.

Podvorica, Hamdi: Parlamenti i Kosovës duhet të përcaktojë kornizat e privatizimit,

Konferenca ndërkombëtare, Gjakovë, 2002.

Raporti 123, Kosova një strategji për zhvillimin ekonomik (ICG Internacional krisis

grup) për Ballkanin, Prishtinë, Bruksel, 2001.

Selmani, Selman: Problemi agrar - nyje e përgjithshme në kompleksin e

kundërthënieve të shoqërisë kosovare, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e

ndërmarrjeve publike në Kosovë, 2002.

Selmani, Selman: Përvojat në transicionin dhe privatizimin e pronës në disa vendet të

Evropës Qendrore dhe Juglindore, Ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i tyre, Prishtinë,

187

2001.

Selmani, Selman: Modeli i ekonomisë së hapur bazë e sistemit të ri ekonomik në

Kosovë, Sistemi i ekonomisë së hapur të tregut dhe transicioni në Kosovë, Prishtinë, 1998.

Sadiku, Muhamet: Transformimi i ndërmarrjeve shoqërore, Privatizimi i ndërmarrjeve

shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, 2002.

Sadiku, Muhamet: Privatizimi i kompanive të mëdha shoqërore, Privatizimi i

ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Prishtinë, 2002.

Sadiku, Muhamet: Metodat dhe modelet e privatizimit në Kosovë, zhvillimi

demokratik i Kosovës, Prishtinë, 1999.

Selmani, Naser: Tranzicioni dhe integrimet ekonomike, Shkup, 2001.

Statovci, Ejup: Mrojtja e pronësisë, Prishtinë, 1980.

Vazga, Eva: Privatizimi në Hungari, Rezultatet dhe çështjet e hapura, ndërmarrjet

shoqërore dhe privatizimi i tyre, Prishtinë, 2001.

Vajić, Ivo, etj.: Managment i preduzetništva, 1000 programa ulaganja, Zagreb, 1994.

Voss, Juergn: Privatizimi në Kosovë nga pikëpamja e Rregullores së AKM-së,

Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë,

Prishtinë, 2002.

Wovorkshopi I: Reforma dhe ristrukturimi i ndërmarrjeve publike, privatizimi i

ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve publike në Kosovë, Prishtinë, 2002.

Wettkowsky, Andreas: Disa pikëpamje mbi Rregulloren për krijimin e Agjencisë

Kosovare të Mirëbesimit, Privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore dhe reforma e ndërmarrjeve

publike në Kosovë, Prishtinë, 2002.

Toland Malcolm: Privatizimi është proces i domosdoshëm në Kosovë, Ndërmarrjet

shoqërore dhe privatizimi i tyre, Prishtinë, 2002.

Younge, Peter: Mësimet mbi privatizimin, ndërmarrjet shoqërore dhe privatizimi i

tyre, Prishtinë 2001.

Zec, Miodrag: Privatizacija, nužnost ili sloboda izbora, Beograd, 1994.

Zabožen, Jože: Procesi i privatizimit në Slloveni dhe përvojat e tij, Konferenca

ndërkombëtare, Gjakovë, 2002.

188

LIGJE

Korniza Kushtetuese për Vetëqeverisjen e Përkohshme në Kosovë, Prishtinë, 2001.

Kushtetuta e Kosovës, Prishtinë, 1974.

Kushtetuta e RSFJ-së, Beograd, 1974.

Zakon o transformaciji društvenih preduzeća.

Zakon o investicijskim Fondova, Zagreb, 1995.

Zakon o privatizacijskim Fondova, Zagreb, 1997.

Nacrt predloga zakona o izmenama i dopunama zakona o sudskom registru, Zagreb,

2002.

Ligji mbi privatizimin e ndërmarrjeve me pronësi shtetërore Poloni, 1991.

Zakon o transformaciji svojine preduzeća (Kroaci).

Ligji mbi tokat (Rumani).

Ligji mbi transformimin dhe privatizimin e ndërmarrjeve shtetërore dhe komunale

(Bullgari).

Ligji mbi kushtet e bartjes së pronës shtetërore në persona të tjerë (Çekosllovaki).

Ligji themelor i privatizimit të ndërmarrjeve shtetërore dhe lokale (Rusi).

Ligji për kthimin dhe kompensimin e provave ish-pronarëve (Shqipëri).

Ligji mbi transformimin e organizatave afariste dhe kompanive (Hungari).

Ligji mbi transformimin e pasurisë dhe ndërmarrjeve (Slloveni)

Ligji mbi ndërmarrjet.

Ligji i punës së bashkuar.

Komentar Zakona o uslovima i postupku pretvaranja društvene svojine u druge oblike

svojine, Beograd, 1991.

DOKUMENTE

Novi Gospodarski razvoj i konkurentnost hrvatske proizvodne industrije, Vjenë

(WIIW), 2002.

Statut Hrvatskog fonda za privatizaciju. 2000.

Raporti mbi procesin e privatizimit në Shqipëri. 1991 — 1997.

Projekti GTZ në Shqipëri, asistencë në legjislacionin ekonomik. privatizimin,

189

ristrukturimin, Tiranë, 1998.

Politikat operuese të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit, Prishtinë, 2003.

Dokumenti preleminar i Konferencës ndërkombëtare: Procesi i privatizimit në

Kosovë, përvojat e Evropës Qendrore dhe Lindore. Mundësitë dhe pengesat, Gjakovë, 2002.

Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/6, dt. 8.2.2001.

Rregullorja e UNMIK-ut nr. 1/1999, dt. 25.42002.

Rregullorja e UNMIK-ut nr. (2002), dt. 25.6.2002.

Rregullorja e UNMIK-ut nr. (2002/13), dt. 13.6.2002 Rregullorja e Bordit të

drejtorëve të Agjencionit Kosovar të Mirëbesimit.

2. E konsultuar

Anderson, Janres and Joel, Hell Man: Anticorruption in transition, Washington, 2000.

Ademaj, Sinan: Roli i transicionit si proces aktiv në zhvillimin e sistemit të ri

shoqëror në vendet ish-socialiste, Proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-

socialiste, Prishtinë, 1996.

Hajdari, Azem: Veprat penale me natyrë korrupsioni me vështrim të posaçëm në

Kosovë, Prishtinë, 2003.

Bals, M.: Country Privatization Report-1992: Germany, CEEPN. Ljubljana, 1992.

Bim, A.: Chubias, A., ET AL, Russia, in R. Frydman, A. Rapaczynski, J. Earle Et al -

The Privatization in Russia, Ukraine and the Baltic States, Central European University

Press, 1993.

Bokos, L.: Privatization in Hungary, Conference - one Privatization in Eastern

Europe, Ljubljana, novembar 7/8 1990.

Bossak, J.: Speech of Mr. Bossak, Conference on practikal aspects of Privatization,

CERGE, Praha, decembar, 1992.

Brekalo, F.: Privatizacija u Republici Hrvatskoj i iskustva istočnoevropskih zemalja,

Računovodstvo i finansije, 1993.

Fultz, Elaine dhe Ruck, Markus: Reforma e pensionit në Evropën Qendrore dhe

Lindore.

CEEPN, Country, Privatization Report - 1992: Bullgaria, Ljubljana, 1992 Csepi, L.

and Lukacs, etik,: Privatization in Hungary, the annual Conference on Privatization in Central

190

on Eastern Europe, Ljubljana, decembar, 1992.

Ćeška Republika, Choslovakiar-Czech Republic (Country Privatization Report) the

annual conference off Privatization in Central and Eastern Europe, Ljubljana, 1992.

Čučković, N.: The Role of the State in Creating Policy Environment for the

Privatization process in Croatian, reform Round Table Working Paper, Zagreb, March, 1993.

Hadžibulić, M.: Privatizacija, država i kapital, preduzeće u reformi - privatizacija i

prestruktuiranje, Beograd, 1991.

Granić, Goran: Muguaei pravci reforme hrvatskog energetskog sektora, Zagreb 2002.

Limani, Musa: Pluralizmi politik dhe ekonomia e tregut forma më e mirë e

transicionit, Proceset integruese në botë dhe transicioni në vendet ish-socialiste.

Limani, Musa: Mendime dhe pamje të zhvillimit ekonomik të Kosovës në periudhën e

transicionit, Konferenca ndërkombëtare, Gjakovë, 2002.

Muhaxheri, Nexhat: Rëndësia shoqërore-ekonomike e transicionit për shoqërinë

bashkëkohore - ekonomia e Kosovës në të ardhmen.

Mann, Cotherine: Çfarë është ekonomia e tregut?, Washington, 1992.

Mema, Fatmir dhe Preçi, Zef: Privatizimi i sektorit publik në Shqipëri: Përvojë,

probleme dhe mësimet e nxjerrura, Konferenca ndërkombëtare, Gjakovë, 2002.

Mijatović, B.: Privatizacija, Beograd, 1993.

Nikolić, Snežana: Inflacijom u privatizaciji, Beograd, 2002.

Panajoti, Vjollca: Transporti dhe procesi i transicionit, Proceset integruese në botë

dhe tranzicioni në vendet ish-socialiste, Prishtinë, 1996.

Papić, Žarko: Bauk privatizacija kruzi bivšim Herceg-Bosne, 2003.

LIGJE DHE DOKUMENTE

Privatizimi në Kosovë në hapat e parë, BBC, World Service, 2003.

Statut Hrvatskog fonda za privatizaciju, 2000.

Nacrt predloga zakona o izmenama i dopunima zakona o sudskom registru.

Zakon o investicijskim fondovima (Hrvatska).

Zakon o privatizacijskim investicijskim fondova (Hrvatska).

Zakon o agenciji za privatizaciju, Beograd 2001.

Zakon o postupku preuzimanja dinamičkih drućtva (Hrvatska).

191

Zakon o svojinskoj transformaciji, Beograd, 1997.

Zakon o privatizaciji, Zagreb, 1996.

Zakon o pretvorbi društvenih preduzeaea.

Zakon o privatizaciji državnog kapitala banaka, Republika Srpska, 2002.

Pravila vaučer ponude, Republika Srpske, 2002.

Uredba o utvrdjivanja metodologije za primenu programa za privatizaciju državnog

kapitala u preduzećima, Republika Srpska, 2002.

Zakon o početnom bilansu stanja u postupku privatizaciju državnog kapitala u

preduzećima, Banja Lluka, 1998.

Zakon o Agenciji za razvoj malih i srednjih preduzeća, Beograd, 2002.

Zakon o privatizaciji, Beograd, 2001.

Zakon o privatizaciji preduzeća (Bosne i Hercegovine).

Predlog na zakon za privatizaciji na državnost kapitala vo predprijatijata, Skopje,

1996.

Predlog na zakon za transformacija na predprijata so opštestven Kapital.

universiteti i prishtinËs · kuptimi i transicionit shembja e murit që e ndante evropën në dy...

Documents