uniwersytet Łódzki opencode – narzędzie wspomagające ... · 220 ©2012 psj tom viii numer 1...

©2012 PSJ Tom VIII Numer 1220 Przegląd Socjologii Jakościowej • www.przegladsocjologiijakosciowej.org 221

Jakub NiedbalskiUniwersytet Łódzki

OPenCOde – narzędzie wSPOmagaJąCe PrOCeS PrzeSzUkiwania i kOdOwania danyCh tekStOwyCh w badaniaCh JakOśCiOwyCh

metody jakościowe w naukach społecznych przechodzą nieustającą ewolucję, między

innymi w zakresie realizacji i organizacji badań (Clarke 2005; Silverman 2008; Charmaz 2009). mija czas kartki i ołówka, a nowoczesne techno-logie coraz silniej oddziałują na proces badaw-czy poprzez dostarczanie nowoczesnych narzę-dzi metodologicznych, takich jak specjalistycz-ne programy komputerowe. Stale rośnie oferta i możliwości oprogramowania CaQdaS (Com-puter-Assisted Qualitative Data Analysis Software). Prym wiodą tutaj programy, które oferują coraz bardziej rozbudowane funkcje, na przykład two-rzenie złożonej sieci powiązań między elemen-

Jakub Niedbalski, asystent w instytucie Socjologii UŁ. zajmuje się badaniem zachowań i relacji międzyludzkich dotyczących osób nie-pełnosprawnych. Jego zainteresowania nauko-wo-badawcze ogniskują się wokół metod jako-ściowych, symbolicznego interakcjonizmu, zzL, socjologii organizacji oraz polityki społecznej i pracy socjalnej, a także zastosowania nowych technologii w badaniach jakościowych.

Dane adresowe autora: katedra Socjologii Organizacji i zarządzania, instytut Socjologii UŁul. rewolucji 1905 r. 41/43, 90-214 Łódźe-mail: [email protected]

tami projektu, graficzną wizualizację wyników analizy czy możliwość pracy z różnego rodzaju danymi, jak materiały audio i wideo (wilk 2001; bieliński, iwańska, rosińska-kordasiewicz 2007; Seale 2008; niedbalski, ślęzak 2012).

Jednocześnie ze względu na rosnące zaintereso-wanie środowiska badaczy jakościowych tego typu oprogramowaniem, równolegle do komer-cyjnych i odpłatnych wersji programów Ca-QdaS, tworzone są ich bezpłatne odpowiedniki (na przykład OpenCode, weftQda, anSwr czy ihmC Cmaptools). i chociaż programy te są za-zwyczaj uboższe w porównaniu do wersji płat-nych, nie posiadają bowiem tak rozbudowanych funkcji lub oferują mniej przyjazne środowisko pracy dla użytkownika (m.in. ze względu na od-biegający od obecnych trendów sposób graficz-nego opracowania programu), to w większości stanowią dobrą alternatywę dla nadal dość dro-gich i z tego względu nie zawsze powszechnie dostępnych programów odpłatnych.

Jednym z tego rodzaju programów jest wymie-niony wcześniej OpenCode1 oferowany bezpłat-nie i dostępny na stronie departamentu zdrowia Publicznego i medycyny klinicznej Szwedzkie-go Uniwersytetu w Umeå, a także dystrybuowa-ny razem z książką Larsa dahlgrena, marii em-melin i anny winkvist pod tytułem Qualitative methodology for international public health.

Jak podają autorzy programu, ich celem było stworzenie narzędzia wspomagającego jakościo-wą analizę materiałów tekstowych, które jedno-

1 najnowsza dostępna wersja oprogramowania to Open-Code 3.6, którą można pobrać ze strony internetowej http://www.phmed.umu.se/english/divisions/epidemiolo-gy/research/open-code. Program jest kompatybilny z PC i działa w środowisku windows w wersji 98 lub nowszej.

cześnie jest łatwe do opanowania przez przecięt-nego użytkowania i proste w obsłudze.

Program OpenCode to narzędzie do kodowania danych jakościowych występujących w formie tekstowej (obsługiwany format to tXt), takich jak wywiady czy obserwacje. został on opraco-wany na potrzeby analizy prowadzonej zgod-nie z zasadami metodologii teorii ugruntowanej (glaser, Strauss 1967; glaser 1978; konecki 2000; Charmaz 2009). niemniej jednak może być z po-wodzeniem używany jako narzędzie do klasyfi-kacji i sortowania wszelkiego rodzaju informacji tekstowych, których analiza prowadzona jest w duchu metod jakościowych.

OpenCode jako narzędzie wspomagające pro-ces analizy danych jakościowych posiada dość rozbudowane możliwości. Spośród dostępnych funkcji należy przede wszystkim wskazać na możliwość:

tworzenia bazy danych materiałów teksto-• wych;przeszukiwania tekstów pod kątem określo-• nych słów; przypisywania kodów do określonych seg-• mentów tekstu; tworzenia i zarządzania kategoriami służą-• cymi do grupowania wygenerowanych ko-dów;przeglądania i przeszukiwania utworzonych • kodów oraz kategorii;tworzenia notatek w formie • memo do zapisy-wania krótkich informacji bądź myśli anali-tycznych badacza;przeglądania dowolnie wyselekcjonowanych • elementów projektu (kodów, kategorii, memo) oraz ich przygotowania do wersji drukowa-nej.

OpenCode – narzędzie wspomagające proces przeszukiwania i kodowania danych tekstowych w badaniach jakościowych


warto nadmienić, że językiem programu jest angielski, ale dane (tekst) i kodowanie może być prowadzone w dowolnym języku. Program może być zatem z powodzeniem wykorzystywa-ny przez badaczy z całego świata, którzy opraco-wują dane w swoim rodzimym języku.

Program posiada bardzo prosty i intuicyjny wygląd. autorzy zadbali, aby wszystkie istotne funkcje były łatwo dostępne. w głównym oknie programu u samej góry znajduje się menu głów-ne, gdzie można uzyskać dostęp do większości funkcji, w tym: kodowania, kategoryzowania oraz pisania memo. nieco niżej mamy prosty pa-sek narzędzi w formie ikon, które umożliwiają szybki dostęp do wybranych funkcji, takich jak otworzenie projektu, opcje drukowania, pod-gląd wydruku, przeszukiwanie oraz pomoc. Jeszcze niżej znajduje się pasek narzędzi, gdzie można wybrać dokument (np. wywiad bądź no-

tatkę z obserwacji), który badacz zamierza aktu-alnie opracowywać. Obok, w tym samym miej-scu, znajduje się także, podstawowa z punktu widzenia analizy metodologii teorii ugruntowa-nej, opcja przypisywania i usuwania kodów dla wybranych linii (wersów) dokumentu.

w głównej części okna wyświetlany jest doku-ment w formie tabeli. Pierwsze dwie kolumny zawierają numer linii oraz tekst dokumentu. następne kolumny prezentują kolejno: nazwy memo, przypisane segmentom tekstu kody oraz nazwy istniejących kategorii, do których przy-porządkowane zostały określone kody. kolej-ność wyświetlania kolumn nie jest stała i badacz może poddawać ją modyfikacjom, zgodnie ze swoimi potrzebami.

tak jak intuicyjny jest układ menu i wygląd ca-łego programu, tak samo prosty jest sposób wy-

rys. 1. wygląd okna programu OpenCode 3.6

konywania poszczególnych czynności analitycz-nych za pomocą dostępnych funkcji programu.

Pierwszą czynnością jaką należy wykonać w programie jest utworzenie projektu, czyli bazy danych, do której będą następnie importowane i przechowywane kolejne dokumenty tekstowe, na przykład transkrypcje wywiadów. w tym celu należy z menu File wybrać opcję New Pro-ject…, a następnie podać nazwę projektu. Po tej czynności możemy już przystąpić do gromadze-nia dokumentów. zaimportowany tekst zostaje automatycznie podzielony na ponumerowane wersy, każdy o długości sześćdziesięciu znaków. Pewną niedogodność może sprawiać fakt, że po zaimportowaniu dokumentu nie ma możliwości jego formatowania i edytowania, dlatego wszel-kich korekt należy dokonywać przed umieszcze-niem tekstu w bazie danych.

Po zaimportowaniu materiału (File/Import Docu-ment from Textfile…) badacz może przystąpić do jego opracowywania. Pierwszą czynnością, o ile nie uczyniono tego w momencie importowania danych, powinno być ich opisanie. w tym celu należy skorzystać z opcji Document Information, znajdującej się w menu File. w otwartym oknie badacz wpisuje informacje odnoszące się do określonego dokumentu, na przykład warunki i okoliczności przeprowadzania wywiadu czy dane metryczkowe rozmówcy.

analizę materiału znajdującego się w bazie da-nych rozpoczynamy od kodowania, przypisując poszczególnym segmentom tekstu określone kody. aby wykonać tę czynność, badacz powi-nien zaznaczyć wers lub wersy, w których znaj-dują się interesujące go fragmenty tekstu, a na-stępnie wpisać nowy kod w polu znajdującym

rys. 2. importowanie dokumentu tekstowego w programie OpenCode 3.6


Jakub niedbalski


się na pasku narzędzi (Assign Code) bądź wy-

brać jeden z istniejących już kodów widocznych

w formie rozwijanej listy. Usuwanie kodów od-

bywa się poprzez zaznaczenie zakodowanego

segmentu tekstu, a następnie wybór konkretne-

go kodu w polu Assigned Codes na pasku menu

i naciśnięcie opcji Remove. Opisane funkcje do-

stępne są także po naciśnięciu prawego przyci-

sku myszy i otworzeniu menu kontekstowego.

Program OpenCode daje także możliwość przej-

rzenia listy istniejących już kodów i związanych

z nimi fragmentów dokumentów (Code List) oraz

ich przeszukiwania (Search By Code). Obie funk-

cje są dostępne dla wybranego dokumentu tek-

stowego, jak również dla całej bazy danych.

tak powstałe kody badacz może następnie po-grupować do konkretnych, zdefiniowanych przez niego kategorii. Operacje na kategoriach wykonujemy, korzystając z funkcji Categories w menu głównym i wybierając jedną z trzech opcji: zarządzanie kategoriami (Manage Catego-ries), przeglądanie listy kategorii (Category List) oraz przeszukiwanie zawartości kategorii (Se-arch By Category).

Utworzenie nowej kategorii polega na naciśnię-ciu przycisku New Category, a następnie wpisa-niu jej nazwy. Przy czym należy pamiętać, że tak jak ma to miejsce w przypadku nazw kodów, także nazwy kategorii nie mogą być dłuższe niż 60 znaków. nie ma natomiast ograniczeń co do

rys. 3. Przypisywanie nowego kodu w programie OpenCode 3.6

stosowania polskich liter oraz innych znaków, za wyjątkiem przecinków.

kolejną czynnością jest przypisanie wybranych przez badacz kodów do utworzonej kategorii. w tym celu należy zaznaczyć (podświetlić) dany kod znajdujący się w trzeciej kolumnie okna dia-logowego, a następnie użyć przycisku „<<”. aby usunąć kod z danej kategorii, trzeba wybrać ów kod z listy kodów przypisanych do kategorii i nacisnąć przycisk „>>”. zarówno w pierwszym, jak i drugim przypadku można wybrać więcej niż jeden kod, naciskając i przytrzymując kla-wisz Ctrl.

badacz, który podczas generowania kodów i ka-tegorii będzie chciał zapisać swoje pomysły ana-lityczne dotyczące powiązań między kategoria-mi i tworzonych na tej podstawie hipotez bądź po prostu krótkich informacji na temat kodów i kategorii, może skorzystać z funkcji tworzenia

memo. notatki w formie memo można utworzyć, przypisując je do konkretnych segmentów tek-stu, a także edytować i modyfikować na dwa sposoby. Po pierwsze, korzystając z menu głów-nego (Memos) bądź z menu kontekstowego wy-woływanego prawym przyciskiem myszy po zaznaczeniu określonego fragmentu tekstu.

Opisane powyżej funkcje stanowią niezwy-kle pomoce narzędzia w procesie prowadze-nia analizy i interpretacji danych tekstowych, przede wszystkim zgodnym z metodologią teo-rii ugruntowanej. Jednak ze względu na ograni-czone możliwości techniczne oprogramowania, dalsze postępowanie analityczne wymaga po-wrotu do tradycyjnych form pracy badawczej. na szczęście program OpenCode oferuje bardzo dogodne opcje podglądu i wydruku poszcze-gólnych elementów projektu (kodów, kategorii, memo) oraz ich zestawień. dzięki temu badacz zyskuje możliwość kontynuowania analizy (np.

rys. 4. Przypisywanie kodów do kategorii


Jakub niedbalski


tworzenia map i diagramów integracyjnych oraz teoretycznego opisu) na podstawie wcześniej za-kodowanych i posegregowanych w programie danych.

Poza zaprezentowanymi zaletami programu jako narzędzia wspomagającego analizę danych jakościowych można wskazać na kilka ograni-czeń, które mogą niekorzystnie wpływać na pra-cę analityczną.

Przede wszystkim wydaje się, że sposób prezen-towania (wyświetlania) danych narzuca okre-ślony i właściwie niepodlegający modyfikacjom układ treści materiałów tekstowych, automa-tycznie dzieląc zawartość dokumentu na wersy

składające się zawsze z równej liczby sześćdzie-sięciu znaków.

Ponadto narzucony podział tekstów może być w niektórych przypadkach dość sztuczny, co uwydatnia się szczególnie w momencie kodo-wania danych. w konsekwencji określone porcje (fragmenty) dokumentu, którym badacz nadaje kody mogą rozpoczynać się i kończyć w różnych momentach poszczególnych wersów, a jeśli ba-dacz zakoduje różnymi kodami dwa fragmenty znajdujące się w tym samym wersie, to taka kon-strukcja staje się miejscami mało czytelna.

Program OpenCode nie daje także możliwości dopasowania sposobu dostępu do poszczegól-nych funkcji zgodnie z potrzebami użytkowni-

rys. 5. tworzenie memo w programie OpenCode 3.6

ka (na przykład zmiany bądź poszerzenia gamy funkcji otwieranych z poziomu ikon na pasku narzędzi), co oznacza, że także układ interfejsu jest tylko w niewielkim stopniu modyfikowalny (można na przykład zmienić szerokość kolumn).

znacznym ograniczeniem programu wydaje się być możliwość importowania dokumentów jedynie w formacie tXt, co uniemożliwia pra-cowanie na materiale wcześniej sformatowanym w innym programie służącym do edycji tekstu.

Co więcej, program OpenCode nie pozwala na edytowanie tekstu już zaimportowanego2. w tekście nie można wprowadzać żadnych zmian, a więc wszelkie możliwie błędy, które badacz odkryje po zaimportowaniu dokumentu nie podlegają korekcie. Jest ona możliwa jedy-nie w tekście jeszcze niezaimportowanym, a za-tem badacz musi po umieszczeniu dokumentu w bazie danych bardzo dokładnie sprawdzić, czy tekst jest poprawny i nie zawiera usterek. Je-śli takie się pojawią, wówczas pozostaje jedynie usunąć plik i ponownie go zaimportować, już po wprowadzeniu stosownej korekty.

Ograniczeniem z punktu widzenia analizy da-nych jest brak możliwości wprowadzania hie-rarchii kategorii z wyszczególnieniem kategorii nadrzędnych i podrzędnych (podkategorii), a także ich własności (stąd o stopniu ogólności sa-mych kategorii musi pamiętać badacz, ponieważ nie można oznaczyć ich miejsca w hierarchii

2 istnieje wprawdzie możliwość modyfikacji tekstu, która ogranicza się jednak do zmian wielkości, kroju oraz ro-dzaju czcionki, jednak zmiany te dotyczą całego tekstu, a nie jego fragmentu – stąd ich niewielka użyteczność w procesie analizy (np. nie ma możliwości wyróżnienia porcji danych). Służą one raczej zwiększeniu komfortu pracy użytkownika (np. poprzez zwiększenie rozmiaru/wielkości czcionki dokumentu).

ani określić znaczenia, jakie analityk nadaje po-szczególnym kategoriom, na przykład zgodnie z paradygmatem kodowania metodologii teorii ugruntowanej).

Pewnym ograniczeniem jest również brak moż-liwości prowadzenia dalszych etapów anali-zy, takich jak łączenie kategorii, poszukiwanie związków miedzy nimi czy określanie charak-teru takiej zależności (tutaj pewną pomocą służą memos, gdzie badacz może zapisać informacje o związkach miedzy kategoriami, a także o hi-potezach, jakie wyłaniają się podczas interpre-tacji danych).

Pomimo wspomnianych ograniczeń, jakie wiążą się z użytkowaniem programu OpenCode, nale-ży jednak pamiętać, że jest to narzędzie rodzaju code-and-retrieve (bieliński i in. 2007) i jako takie w zupełności spełnia swoje zadanie. Jeżeli zaś oczekujemy dodatkowych i bardziej rozbudo-wanych funkcji ze strony oprogramowania, na przykład przy tworzeniu związków i zależności między kategoriami czy budowaniu graficznych prezentacji analitycznych dokonań badacza (w postaci grafów bądź diagramów), powinni-śmy poszukać programu bardziej zaawansowa-nego technologicznie i metodologicznie3. Jednak gdy zależy nam przede wszystkim na zapano-waniu nad obszerną bazą materiałów, a przy tym zamierzamy korzystać z danych tekstowych, to program OpenCode jest bardzo dobrą alternaty-wą dla odpłatnego oprogramowania CaQdaS, którego rozbudowane funkcje nie zawsze są nam jako badaczom potrzebne do realizacji kon-kretnego projektu badawczego.

3 Przykładem takich programów są między innymi atlas.ti, nVivo czy maxqda.


Jakub niedbalski

©2012 PSJ Tom VIII Numer 1228

OpenCode to oprogramowanie stworzone na potrzeby metodologii teorii ugruntowanej, do analizy tekstowych danych jakościowych, umoż-liwiające różnorodne kodowanie, zestawianie i porównywanie kategorii analitycznych, pisa-

nie memo i w tym zakresie godne polecenia dla potencjalnych użytkowników. zwłaszcza jeśli dopiero rozpoczynamy swoją przygodę z opro-gramowaniem wspomagającym analizę danych jakościowych.

Bibliografia

bieliński Jacek, iwańska katarzyna, rosińska-kor-dasiewicz anna (2007) Analiza danych jakościowych przy użyciu programów komputerowych. „aSk”, nr 16, s. 89–114.

Charmaz kathy (2009) Teoria ugruntowana. Praktyczny przewodnik po analizie jakościowej. Przełożyła barbara komorowska. warszawa: wydawnictwo naukowe Pwn.

Clarke adele (2005) Situational Analysis: Grounded Theory After the Postmodern Turn. thousand Oaks, London, new delhi: Sage.

dahlgren Lars, emmelin maria, winkvist anna (2007) Qualitative methodology for international public health. Umeå: epidemiology and Public health Sci-ences, Umeå University.

glaser barney (1978) Theoretical Sensitivity. San Fran-cisco: the Sociology Press.

glaser barney, Strauss anselm L. (1967) The discov-ery of grounded theory. Strategies for qualitative research. Chicago: aldine Publishing Company.

iCt Services and System development and division of epidemiology and global health (2009). Open-Code 3.6. Umeå: and department of Public health

and Clinical medicine, Umeå University, Sweden. [dostęp 10 listopada 2011]. dostępny w internecie: ‹http://www.phmed.umu.se/enheter/epidemiologi/forskning/open-code›.

konecki krzysztof t. (2000) Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. warszawa: wydaw-nictwo naukowe Pwn.

niedbalski Jakub, ślęzak izabela (2012) Analiza danych jakościowych przy użyciu programu NVivo a zastosowa-nie procedur metodologii teorii ugruntowanej. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 8, nr 1 [dostęp 29 lutego 2012]. dostępny w internecie: ‹http://www.qualitati-vesociologyreview.org/PL/Volume18/PSJ_8_1_nie-dbalski_Slezak.pdf›.

Seale Clive (2008) Wykorzystanie komputera w analizie danych jakościowych [w:] david Silverman, red., Pro-wadzenie badań jakościowych. warszawa: wydawnic-two naukowe Pwn, s. 233–256.

Silverman david (2008) Prowadzenie badań jakościo-wych. Przełożyła Joanna Ostrowska. warszawa: wy-dawnictwo naukowe Pwn.

wilk katarzyna m. (2001) Komputerowe wspomaganie jakościowej analizy danych. „aSk”, nr 10, s. 49–63.

Cytowanieniedbalski Jakub (2012) OpenCode – narzędzie wspomagające proces przeszukiwania i kodowania danych tek-stowych w badaniach jakościowych. „Przegląd Socjologii Jakościowej”, t. 8, nr 1, s. 220–228 [dostęp dzień, miesiąc, rok]. dostępny w internecie: ‹http://www.przegladsocjologiijakosciowej.org›.

Jakub niedbalski

uniwersytet Łódzki opencode – narzędzie wspomagające ... · 220 ©2012 psj tom viii numer 1...

Documents