wydział ekonomiczno-socjologiczny · 0 uniwersytet Łódzki wydział ekonomiczno-socjologiczny...
TRANSCRIPT
0
Uniwersytet Łódzki
Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny
Studia podyplomowe Mechanizmy funkcjonowania strefy euro
Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji
ekonomicznej
Paulina Bajor
Kryzys argentyński a kryzys w Grecji
Praca dyplomowa napisana
pod kierunkiem naukowym
prof. zw. dr hab. Janusza Bilskiego
Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
1
ŁÓDŹ 2016
Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................... 2
1. Kryzys finansowy – wybrane aspekty teoretyczne ............................................................. 4
1.1. Stabilność finansowa ................................................................................................... 4
1.2. Istota i rodzaje kryzysów finansowych ....................................................................... 7
2. Przyczyny oraz istota kryzysu w Argentynie .................................................................... 13
2.1. Reżim kursowy jako przyczyna wybuchu kryzysu ................................................... 13
2.2. Przebieg i walka z kryzysem ..................................................................................... 17
3. Przyczyny oraz istota kryzysu zadłużeniowego w Grecji ................................................. 23
3.1. Droga Grecji do strefy euro ....................................................................................... 23
3.2. Przebieg kryzysu ........................................................................................................ 27
3.3. EBC wobec kryzysu greckiego .................................................................................. 29
Wnioski .................................................................................................................................... 32
Zakończenie ............................................................................................................................. 34
2
Wstęp
Tematem niniejszej pracy jest kryzys w Argentynie, trwający od 1999 do 2002 roku
oraz kryzys zadłużeniowy w Grecji, który wybuchł w 2009 roku. Kryzysy pojawiające się w
gospodarkach różnych państw są przedmiotem wielu prac. W dobie problemów z jakimi musi
poradzić sobie strefa euro tematyka związana właśnie z kryzysami staje się być jak
najbardziej aktualne. Ponadto problematyka ta jest bardzo istotna biorąc pod uwagę rozwój
gospodarczy krajów i świata.
Praca ma charakter analizy porównawczej. Celem jej jest przedstawienie podobieństw
oraz różnic w kryzysach, które wybuchły w Argentynie i Grecji. Zakres pracy obejmuje
rozważania teoretyczne związane ze stabilnością finansową i charakterystyką kryzysów oraz
opis kryzysu w Argentynie i kryzysu w Grecji, co zakończone jest analizą porównawczą tych
dwóch przypadków. Cała praca składa się z trzech rozdziałów. Zawarte w niej treści nie
wyczerpują całej tematyki, są one skondensowane co wynika z ograniczonych możliwości co
do rozmiaru pracy.
W rozdziale pierwszym zawarłam charakterystykę kryzysów w teoretycznym ujęciu.
Zostały w nim opisane pojęcia związane z systemem finansowym oraz jego stabilnością.
Przedstawiłam w nim również istotę różnego rodzaju kryzysów: finansowego, walutowego i
bankowego. Rozdział ma na celu dokonać przeglądu wielu dostępnych definicji kryzysów,
przedstawić jego rodzaje i opisać mechanizmy powstawania tego zjawiska.
Celem drugiego rozdziału jest dokonanie charakterystyki kryzysu w Argentynie, który
trwał od 1999 r. do 2002 r. Zawarłam w nim przyczyny załamania się gospodarki
argentyńskiej. W rozdziale scharakteryzowałam również działanie reżimu kursowego
currency board, który stał się jedną z głównych przyczyny wybuchy kryzysu.
Trzeci rozdział przedstawia drogę Grecji do strefy euro. Przedstawiłam w nim jak
Grecja wypełniała kryteria konwergencji przed i po wejściu do obszaru wspólnej waluty.
Zawiera on treściwy opis przebiegu kryzysu, ze względu na wspomnianą powyżej przyczynę
nie przedstawiłam w nim wydarzeń najnowszych z greckiej gospodarki. Rozdział kończy opis
działań podejmowanych przez Europejski Bank Centralny w okresie trwania kryzysu.
3
Zawarłam w nim również krytykę wspomnianych działań mających na celu walkę z
trwającym kryzysem w strefie euro.
Ostatnią częścią mojej pracy są wnioski wynikające z porównania kryzysu w
Argentynie z kryzysem w Grecji. Wskazują one na podobieństwa i różnice, które można
zauważyć w obu analizowanych przeze mnie kryzysach. Próbują one również odpowiedzieć
na pytanie czy wnioski z kryzysu argentyńskiego jakkolwiek są pomocne w rozwiązaniu
problemów w gospodarce Grecji.
4
1. Kryzys finansowy – wybrane aspekty teoretyczne
Przedmiotem niniejszego rozdziału jest charakterystyka kryzysów w ujęciu teoretycznym.
W pierwszej części rozdziału zostały opisane podstawowe pojęcia związane z system
finansowym i jego stabilnością. Natomiast w drugim podrozdziale skupiłam się głównie na
przedstawieniu istoty kryzysu finansowego, walutowego i bankowego, ponieważ tego typu
kryzysu będą przedmiotem mojej późniejszej analizy. Celem tego opracowania jest przegląd
wielu dostępnych definicji dotyczących kryzysów, przedstawienie rodzajów tego zjawiska, a
także opisanie mechanizmu powstawania kryzysów finansowych.
1.1. Stabilność finansowa
W dostępnej literaturze stabilność finansowa definiowana jest w różnorodny sposób.
Przede wszystkim jest ona utożsamiana z takim stanem, w którym system finansowy
wypełnia swoje funkcje w ciągły i efektywny sposób, nawet w sytuacji pojawienia się
nieoczekiwanych, niekorzystnych zaburzeń. Stabilność finansowa pełni kluczową rolę w
działaniu systemu finansowego jak i gospodarki jako całości1. Zatem utrzymanie tej
stabilności stanowi warunek konieczny dla zrównoważonego wzrostu gospodarczego.
Przedstawienie przeze mnie istoty stabilności finansowej wymaga zdefiniowania systemu
finansowego. Stanowi on kluczowy element całego systemu ekonomicznego. Dzięki
systemowi finansowemu w gospodarce wyzwalane są siły nabywcze, możliwe jest również
współtworzenia pieniądza przez podmioty gospodarcze niefinansowe (np. przedsiębiorstwa,
gospodarstwa domowe). Ponadto system finansowy umożliwia przepływ strumienie
pieniężnych pomiędzy tymi podmiotami2.
System ten tworzą następujące elementy3:
1 http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemfinansowy/stabilnosc.html [dostęp 14.03.2016]
2 B. Pietrzak, Z.Polański, B. Woźniak, System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
2008, s. 17-18. 3 https://www.ecb.europa.eu/ecb/tasks/stability/html/index.pl.html [dostęp 16.03.2016]
5
rynki finansowe (łącznie z rynkiem pieniężnym i kapitałowym) – nadwyżki
środków finansowych są przez nie kierowane od kapitałodawców do
kapitałobiorców;
pośrednicy finansowi (łącznie z bankami i firmami ubezpieczeniowymi) – łączą
kapitałodawców z kapitałobiorcami;
infrastruktura finansowa – umożliwia przepływ płatności, obrót papierami
wartościowymi.
Strukturę systemu finansowego przedstawia poniższy rysunek:
Rysunek 1. Struktura systemu finansowego
Instytucje finansowe Infrastruktura prawno-
instytucjonalna
Rynki finansowe
- bank,
- fundusze
inwestycyjne,
- zakłady ubezpieczeń,
- niebankowe
instytucje finansowe,
- biura maklerskie.
- prawne regulacje,
- systemy płatnicze
- systemy rozrachunku
papierów
wartościowych.
- instytucje
nadzorujące i
regulujące,
- instytucje
pośrednictwa
finansowego.
- rynek pieniężny,
- rynek walutowy,
- rynek
instrumentów
pochodnych.
Źródło: O. Szczepańska, Stabilność finansowa jako cel banku centralnego, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2008, s.14.
Powyższa ilustracja podkreśla fakt, że wszystkie elementy systemu są połączone
wzajemnymi powiązaniami i wzajemnie się warunkują. Ponadto system finansowy pełni
funkcje monetarne, kapitałowo – redystrybucyjne i kontrolne. Biorąc pod uwagę wymienione
funkcje pełnione przez system finansowy w gospodarce, istotne znaczenie ma jego rozwój i
sprawne działanie. Jest to istotne z punktu widzenia realnej sfery gospodarki, a w efekcie dla
społecznego dobrobytu4.
4 V. Kałuzińska, Bank Centralny wobec kwestii stabilności systemu finansowego, Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny, zeszyt 1, Wydział Prawa i Administracji UAM, Poznań 2009, s. 126.
6
Niektórzy autorzy definiują stabilność finansową jako stan systemu finansowego w
którym występuje zdolność absorpcji szoków bez stwarzania warunków do gromadzenia się
procesów które mogą doprowadzić do zakłóceń alokacji kapitału i przebiegu płatności w
gospodarce5.
Z kolei dla J. Solarza stabilność finansowa występuje, kiedy istnieje dynamiczna i trwała
równowaga na rynkach finansowych. Wyróżnia on stabilność bieżącą, która wyznacza zakres
akceptowanych zmian stanów na rynkach oraz stabilność perspektywiczną/przyszłą, która
związana jest brakiem istotnych słabości uniemożliwiających odpowiednią reakcję na szoki
asymetryczne przez podmioty pośrednictwa finansowego6.
W wąskim ujęciu stabilność systemu finansowego można rozumieć jako brak kryzysu
(pojęcie kryzysu będzie analizowane przeze mnie w następnym podrozdziale), jak również
jako stan, w którym nie występuje ryzyko systemowe i przenoszenie impulsów kryzysowych
pomiędzy instytucjami, systemami czy państwami7.
Podaje się, że aby stabilność finansowa mogła zaistnieć należy wypełnić cztery warunki:
istnieje stabilność monetarna, poziom zatrudnienia zbliżony jest do naturalnego poziomu,
występuje zaufanie do funkcjonowania kluczowych instytucji finansowych oraz rynków, a
także brak jest ruchów cen aktywów finansowych i niefinansowych, mogących uniemożliwić
spełnienie dwóch wcześniejszych warunków8. Definicja ta podkreśla istotną kwestię
stabilności pieniężnej w utrzymaniu stabilności w całym systemie finansowym. Zatem
stabilność ta, nie zaistnieje podczas wysokiej inflacji.
Niektórzy autorzy definiują stabilność finansową jako stan systemu finansowego, w
którym występuje zdolność absorpcji szoków bez stwarzania warunków do gromadzenia się
procesów które mogą doprowadzić do zakłóceń alokacji kapitału i przebiegu płatności w
gospodarce9.
Pojęcie stabilności finansowej jest również definiowane przez banki centralne. Podmioty
te często przygotowują raporty dotyczące tej stabilności oraz są odpowiedzialne za jej
monitorowanie. Na przykładzie Narodowego Banku Polskiego stabilność finansowa według
tej instytucji określana jest jako taki stan, kiedy sektor finansowy spełnia swoje funkcje w
5 O. Szczepańska, Stabilność finansowa jako cel banku … op. cit.s.34
6 J.K. Solarz, Międzynarodowy system finansowy. Analiza instytucjonalno – porównawcza, Biblioteka
Menedżera i Bankowca, Warszawa 2001. S. 183-184. 7 P. Smaga, Istota stabilności finansowej, Kolegium Zarządzania i Finansów, Studia i prace, Zeszyt 124, SGH w
Warszawie, Warszawa 2013 s. 113. 8 M. Zygierewicz, Stabilność finansowa, Uniwersytet Marii Skłodowskiej – Curie w Lublinie, Związek Banków
Polskich, 2013, s 2. 9 O. Szczepańska, Stabilność finansowa jako cel … op. cit s. 34
7
sposób efektywny oraz ciągły, nawet podczas pojawienia się niekorzystnych,
nieoczekiwanych zaburzeń10
.
Biorąc pod uwagę powyższe można dojść do wniosku że mnogość i przede wszystkim
różnorodność definicji stabilności finansowej wynika ze złożonej natury tego pojęcia. W
literaturze istnieje pogląd mówiący, że trudność w zdefiniowaniu i stabilności finansowej jest
konsekwencją braku modelu, który mógłby wyjaśniać stabilność finansową i pomóc w jej
prognozowaniu11
.
1.2. Istota i rodzaje kryzysów finansowych
Kryzys finansowy jest kolejnym pojęciem, który w literaturze przedmiotu definiowany
jest w różny sposób. Pojęcie to oznacza załamanie gospodarcze spowodowane błędnymi
decyzjami rządów, władz monetarnych lub działaniami spekulantów. Z terminem tym
utożsamia się również recesje, która związane są z przebiegiem cyklu koniunkturalnego12
.
W. Chrabonszczewska określa kryzys jako załamanie koniunktury, które prowadzi do
poważnego spadku produkcji i w konsekwencji do obniżenia tempa wzrostu gospodarczego13
.
Kryzys może oznaczać nagłą zmianę, załamanie powstałe na rynku finansowym,
wynikające z braku płynności i niewypłacalności jednostek, które uczestniczą w tym rynku.
Opisana sytuacja zmusza władze publiczne do interweniowania.
Jeśli chodzi o rodzaje kryzysów to można je podzielić według wielu kryteriów14
:
1. Według sektora, w którym wystąpił kryzys:
bankowe,
finansowe,
giełdowe,
gospodarcze,
walutowe,
zadłużeniowe;
10
P. Szpunar, Rola polityki makroostrożnościowej w zapobieganiu kryzysom finansowy, Materiały i Studia nr
278, NPB, Warszawa 2012, s. 9 11
tamże s.36 12
M. Adamczyk, Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki światowej, Prace i
Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego 2012, nr 31, Gdańsk 2012, s. 14 13
W. Chrabonszczewska, Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo SGH w Warszawie,
Warszawa 2005, s. 315. 14
M. Adamczyk, Współczesny kryzys finansowy … op. cit s.15
8
2. Według obszaru, na którym pojawił się kryzys:
narodowe,
regionalne,
globalne;
3. Według sposobu powstawania kryzysu:
jednostkowe – wywołane stratami, który poniosły pojedyncze instytucje finansowe,
spekulacyjne – powstałe działaniami jednostek spekulujących wskaźnikami giełdowymi
lub cenami,
kryzys systemu bankowego – wiąże się z brakiem płynności i niewypłacalnością
jednostek sektora finansowego.
Rozbudowany podział kryzysów przedstawia ilustracja poniżej:
Rysunek 2. Rodzaje kryzysów
Źródło: opracowanie własne na podstawie K. Piech, Koniunktura gospodarcza i kryzysy finansowe, Bank i
kredyt, Część edukacyjna 6/2011, s. 7.
Kryzysy
finansowe
rynku finansowego
bankowe
giełdowe
walutowe
systemu finansowego
płynności
wypłacalności
finansów państwa
budżetowe
zadłużeniowe
bilansu płatniczego
inflacyjne
gospodarcze
społeczne
polityczne
9
Inną klasyfikację kryzysów przedstawia K. Piech, który dzieli je na dwie kategorie:
kryzys sfery realnej oraz sfery pieniężnej. Do pierwszej grupy zalicza się kryzys gospodarczy,
kryzys agrarny, kryzys przemysłowy oraz kryzys handlu zagranicznego. Kryzys gospodarczy,
według autora objawia się minimum dwuletnim załamaniem gospodarczym, mierzonym
spadkiem stopy zmiany PKB poniżej zera15
. Wyjaśnienie istoty pozostałych rodzajów
kryzysów nie są przedmiotem mojej pracy dlatego nie zostaną przeze mnie przedstawione.
W sferze pieniężnej występują kryzysy: finansowe, giełdowe oraz kryzys finansów
publicznych. Z kolei kryzys finansowy możemy podzielić na16
:
kryzys bankowy – kryzys sektora bankowego, występuje najczęściej jako run na banki i
interwencji kraju dla ratowania tych podmiotów,
kryzys walutowy – utożsamiany jest z nagłą, znaczącą dewaluacją lub deprecjacją kursu
walutowego, czemu towarzyszyć może użycie rezerw walutowych przez władze monetarne w
celu obrony tego kursu,
kryzys zadłużeniowy – stan, w którym brak jest możliwości dalszego obsługiwania zadłużenia
zagranicznego przez kraj.
Ponadto należy podkreślić, że istnieje zależność pomiędzy kryzysami finansowymi a
kryzysami gospodarczymi. Kryzys walutowy może doprowadzić do wystąpienia kryzysu
gospodarczego. Jednak nie dzieje się tak w każdym przypadku i zależność ta również jest
odwrotna, czyli kryzys gospodarczy może prowadzić do pojawienia się kryzysu
walutowego17
.
Międzynarodowy Fundusz Walutowy definiuje kryzys finansowy jako stan, w którym
duża grupa instytucji finansowych jest w posiadaniu aktywów, których wartość rynkowa jest
niższa od ich zobowiązań. W konsekwencji następuje run lub przesunięcie w portfelach tych
grup, a także upadek niektórych podmiotów finansowych i interwencja rządów.
F.S. Mishkin definiuje kryzys finansowy jako silne zakłócenia na rynku finansowym,
które objawiają się w poważnym spadku cen aktywów. Również następuje upadek instytucji
finansowych i niefinansowych.
Z kolei kryzys bankowy, który według niektórych autorów wystąpił w Grecji (zostanie
on opisany przeze mnie w rozdziale 3.), jest związany z potencjalnym i rzeczywistym runem
15
K. Piech, Kryzysy światowe i recesje. Teoria, historia, przykłady. Tom II, Instytut wiedzy i innowacji,
Warszawa 2012, s.37. 16
tamże s. 38. 17
tamże s. 41.
10
na banki lub ich upadłością. Powoduje to zatrzymanie regulacji zobowiązań przez banki, a
także wymagane jest udzielenie pomocy od rządu. Nieco inaczej do kryzysu bankowego
podchodzi G.G Kaufman, który za kryzys taki uznaje sytuację, w której występuje brak
zaufania do banków, upadek instytucji finansowych lub masowa interwencja rządu18
.
Najpowszechniejszą metodą do wyjaśnienia zjawisk kryzysu w aktualnej gospodarce
światowej jest model Minsky’ego. Określa on czynniki, które są przyczyną wrażliwości
współczesnego systemu finansowego. Są to m.in.19
:
zmiana struktury finansowania (z wewnętrznego na zewnętrzne, które jest pozyskiwane na
rynkach finansowych),
zmiana struktury zobowiązań – rośnie ilość krótkoterminowego finansowania
długoterminowych inwestycji,
uzależnienie spłaty zobowiązań od możliwości zaciągania nowych,
dynamiczny rozwój segmentu nowoczesnych instrumentów finansowych,
minimalna ingerencja jako nowa koncepcja w regulacji rynku finansowego,
wzrost skłonności do podejmowania ryzyka, które wykazują instytucje finansowe.
W swoim modelu Minsky stwierdza, że stabilność ekonomiczna, która sprzyja wzrostowi
optymizmu na rynku może prowadzić do wybuchu kryzysu finansowego. Wzrost ten w
konsekwencji doprowadza do podwyższenia prognoz rentowności, a to zwiększa ilość
inwestycji i następuje wzrost akcji kredytowej. Ponadto Minsky jest autorem hipotezy
niestabilności systemu finansowego. W której stwierdza, że im dłuższy upływa czas od
wybuchu ostatniego kryzysu, tym bardziej rośnie skłonność do podejmowania ryzyka przez
banki20
.
W modelu Minsky’ego można wyróżnić następujące fazy21
:
1) zaburzenie/wstrząs – czyli zakłócenie występujące w systemie makroekonomicznym, które
może być spowodowane np. wybuchem lub zakończeniem wojny, rozpowszechnienie się
nowego wynalazku czy zmianie polityki pieniężnej;
2) boom – pod wpływem wyżej wspomnianych zaburzeń następuje skupienie inwestorów na
segment dający największe możliwości zysku. Ponadto Minsky uważał, że fazę tą napędza
ekspansja kredytowa. W dalszej części tej fazy obserwuje się wzrost cen i stóp procentowych;
3) „overtrading” – tzw. przegrzanie rynku – występuje pod koniec wcześniejszej fazy, sytuacja w
której następuje przeszacowanie możliwości zysków przez inwestorów;
18
M. Wague, Międzynarodowe kryzysy gospodarcze i ich konsekwencje, EIOGZ nr 27, Warszawa 2009, s. 82. 19
M. Adamczyk, Współczesny kryzys finansowy … op. cit. s. 15 20
Ibidem s. 16. 21
A. Mercik, Charakterystyka kryzysu finansowego w świetle modelu H.Mysky’ego, [w:] Innowacje finansowe
na rynku nieruchomości w czasach kryzysu, red. M. Kalasińska, Wyd. Uniwersytet Ekonomiczny we
Wrocławiu, Wrocław 2011 s.2.
11
4) rewulsja – tzw. finansowa zadyszka – financial distress – dochodzi do znacznego spadku cen
aktywów, które są przedmiotem wcześniejszych spekulacji. Bankructwa instytucji
finansowych powodują często dalsze pogłębiania się obniżek cen.
5) uspokojenie – tranquillity – w tej fazie mogą pojawić się następujące sytuacje:
drastyczny spadek cen doprowadza do nabycia niedowartościowanych aktywów przez
niektórych inwestorów;
pojawienie się ustalonych limitów maksymalnego spadku cen lub ograniczenie w inny
sposób obrotu aktywami np. zamknięcie giełdy
zapewniania Banku centralnego o wzroście podaży pieniądza zaspokającego potrzeby
rynku na gotówkę.
Poniżej przedstawiony został model Minsky’ego w sposób graficzny:
Rysunek 3. Model kryzysu finansowego według Minsky'ego
wstrząs np.:
wojna, nieurodzaj,
nowa technologia,
zmiana polityki
pieniężnej
perspektywa
nowych zysków
ekspansja kredytowa
(wzrost podaży
pieniądza, tworzenie
nowych instrumentów
kredytowych)
spekulacje na zwyżkę
cen
boom i euforia
wzrost inwestycji i
produkcji
przegrzanie rynku załamanie rynku kryzys finansowy
Źródło: opracowanie własne na podstawie: K. Piech, Koniunktura gospodarcza i kryzysy… op. cit. s. 11
Do wyjaśnienia kryzysu finansowego można wykorzystać, tak jak monetaryści, istotę
kryzysu bankowego. Wiązali oni kryzys finansowy z paniką w sektorze bankowym. Ponadto
monetaryści podkreślali, że panika bankowa powoduje wystąpienie zakłóceń w podaży
pieniądza, a to doprowadza do spadku aktywności gospodarczej. Runy na banki prowadzą do
odpływu kapitału z sektora bankowego, będącego motorem wzrostu wielu gospodarek na
świecie. Zatem osłabienie tego sektora często powoduje reakcję domina w sektorze realnym i
12
wiąże się z osłabieniem gospodarczym. Niektórzy autorzy stosują inna klasyfikację kryzysów
w zależności od formy jaką przybiera. Wyróżniają oni: kryzys bankowy, walutowy i
bliźniaczy. Dwa pierwszy były przeze mnie zdefiniowane wcześniej. Natomiast kryzys
bliźniaczy to zjawisko jednoczesnego wystąpienia kryzysu walutowego i kryzysu bankowego.
Jest to spowodowane tym, że banki w wielu państwach są zaangażowane w udzielaniu
kredytów w walucie obcej. Gdy dochodzi do deprecjacji waluty wartość aktywów banków
znacznie obniża się co prowadzi do pogorszenia ich sytuacji kapitałowej22
.
22
A. Hryckiewicz – Gontarczyk, Anatomia kryzysów bankowych, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2012, s.23 –
25
13
2. Przyczyny oraz istota kryzysu w Argentynie
W ostatnich latach Argentynę można uznać jako jeden z najbardziej drastyczny przypadek
krajowego bankructwa i załamania gospodarczego. Kryzys jaki dotknął ten kraj stanowi jeden
z najbardziej spektakularnych wydarzeń w ekonomii ostatnich lat.
W rozdziale tym scharakteryzuję kryzys jaki dotknął Argentynę w latach 1999 – 2002.
Zostaną tu opisane przyczyny załamania się gospodarki argentyńskiej. Wytłumaczę także
działanie reżimu kursowego currency board, który stał się jedną z głównych przyczyn
wybuchu kryzysu.
W dalszej części rozdziału zostanie przedstawiony plan antykryzysowy i działania jakie
podejmowała Argentyna do walki ze załamaniem gospodarczym.
2.1. Reżim kursowy jako przyczyna wybuchu kryzysu
Kilka dekad temu Argentynie wróżono szybkie dołączenie do światowych elit
gospodarczych. W połowie XX wieku kraj ten był najbogatszym i najbardziej rozwiniętym
państwem zaliczanym do „Trzeciego Świata”. Jednak gospodarka argentyńska w
późniejszych latach straciła czołową pozycję w regionie. Było to m.in. konsekwencją
następujących czynników23
:
inflacji, utrzymującej się od II wojny światowej, która pod wpływem kryzysu
zadłużeniowego zmieniła się w hiperinflację,
stopa oszczędności na niskim poziomie;
nieudolnie przeprowadzenie zmian systemowych w gospodarce w odpowiedzi na
kryzys zadłużeniowy, które polegały na gwałtownej liberalizacji zewnętrznej i
wewnętrznej,
utrata konkurencyjności gospodarki spowodowana tendencjami cenowymi na
światowym ranku i zbyt powolnym wzrostem produkcyjności czynników
wytwórczych,
napięcia budżetowe, wywołane nadmierną opiekuńczością państwa.
23
U. Żuławska, Argentyński kryzys walutowy – geneza, Bank i kredyt, kwiecień 2003, s. 39
14
Od II wojny światowej w Argentynie nastąpiło osłabienie tempa wzrostu gospodarczego
wraz z wystąpieniem inflacji. Po nieudanych próbach stabilizacji gospodarki na przełomie lat
80. i 90. zastosowano bardzo restrykcyjny program stabilizacyjny. W 1991 r. powstał
program - Plan Wymienialności, którego autorem był Domingo Caballo. Zakładał on
wprowadzenie stałego kursu 1:1 peso argentyńskiego do dolara i ograniczał emisję pieniądza
do poziomu według zasobów rezerw walutowych. Ponadto plan uniemożliwiał udzielania
kredytu refinansowego przez bank centralny, co było jednoznaczne z wprowadzeniem
zarządu walutowego określanego jako izba walutowa24
.
Izba walutowa, currency board to mechanizm zobowiązujący kraj do wprowadzenia
wymienialności swojej waluty w stosunku do danej waluty zagranicznej. W mechanizmie tym
przyjmuje się stały kurs wymiany pieniądza krajowego na zagraniczny. Ponadto bank
centralny jest zobowiązany do określonych zasad emisji waluty krajowej. Musi być ona
pokryta aktywami zagranicznymi posiadanymi przez bank centralny. Zatem reżim ten bardzo
ogranicza autonomię polityki monetarnej, pozbawiając bank centralny swoich nominalnych
funkcji – kontroli podaży pieniądza25
.
Izbę walutową stosują gospodarki będące we wczesnym stadium transformacji, które
borykają się z hiperinflacją. Zaletą zastosowania tego reżimu jest możliwość szybkiej redukcji
inflacji oraz stabilizacja oczekiwań inflacyjnych. Jednak kraj, który stosuję system izby
walutowej staje się wrażliwy na szoki zewnętrzne (szoki występujące w gospodarce z którą
powiązano walutę krajową mogę przenieść się także na państwo stosujące izbę walutową).
Dodatkowo w systemie currency board wymagane jest prowadzenie rygorystycznej polityki
fiskalnej. Dyscyplina budżetowa w dużej mierze wpływa na powodzenie tego systemu26
.
W przypadku wystąpienia ewentualnego kryzysu przewidziano możliwość kupna od
rządu przez argentyński bank centralny obligacji denominowanych w dolarze, w kwocie
wynoszącej maks. 20 % bazy monetarnej. Płynność systemu bankowego w czasie kryzysu
polepszyłoby zmniejszenie rezerw walutowych i zebranie z rynku krajowego zagranicznych
środków27
.
Plan Wymienialności oprócz ustanowienia sztywnych zasad emisji pieniądza i polityki
kursowej wprowadził zakaz indeksacji kontraktów gospodarczych każdego typu. Ponadto aby
24
U. Żuławska, Argentyński kryzys walutowy … op. cit. s 39. 25
J. Bilski, Międzynarodowy system walutowy. Kierunki ewolucji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa 2006, s.19 26
I.D. Tymoczko, Analiza porównawcza systemów kursu walutowego, Materiały i studia, Zeszyt nr 287,
Narodowy Bank Polski, Warszawa 2013, s. 22. 27
A. Golicki, Przyczyny i skutki kryzysu gospodarczego w Argentynie w latach 1999 – 2002, s. 3.
www.golicki.com [dostęp 13.04.2016]
15
uzdrowić finanse publiczne zwiększył obciążenia podatkowe, zmniejszył transfery dla
administracji niższych szczebli i wprowadził reformę systemu ubezpieczeń społecznych. Plan
na początku swojego funkcjonowania spisywał się bardzo dobrze. PKB argentyńskie rosło w
rekordowym tempie – prawie 10 % rok do roku w 1991 i 1992 i niemal 6 % w kolejnych
dwóch latach. Ponadto spadła inflacja z 1344 % w 1990 r. do poziomu 0 %. Nastąpiła również
ekspansja kredytowa, możliwa dzięki przyrostowi rezerw walutowych. Można zatem mówić o
ożywieniu w gospodarce argentyńskiej, na co przekładała się dobry koniunktura w
budownictwie, przemyśle motoryzacyjnym i spożywczym. Poprawił się także stan finansów
publicznych, spowodowany zmniejszeniu kosztów obsługi zadłużenia publicznego, które było
denominowane w dolarze amerykańskim28
.
Pomimo to, w literaturze uważa się, że to właśnie system izby walutowej mógł być
jedną z przyczyn kryzysu. W Argentynie wystąpiły inne szoki niż w Stanach Zjednoczonych.
Partnerami znacznej części wymiany handlowej były kraje Europy, których waluty nie
zawsze fluktuowały zgodnie z USD. Niemniej jednak, jak wspomniałam wyżej, currency
board przyczyniło się znacznie do ograniczenia inflacji, co stanowiło zasadniczy cel
wprowadzenia tego reżimu kursowego. Podaje się również, że zmianę systemu kursowego
należałoby przemyśleć już w połowie lat 90., w okresie dobrej koniunktury29
.
Usztywnienie nominalnego kursu peso wobec dolara wiązało się ze znaczną, realną
aprecjacją argentyńskiej waluty. W 2000 roku realny efektywny kurs walutowy (REER)
wzrósł o 75 %. Jednak wartość eksportu w ujęciu realnym nie rosła w takim tempie jak w
innych porównywalnych gospodarkach, co może być wynikiem członkostwa Argentyny w
MERCOSUR30
. Pogorszenie międzynarodowej konkurencyjności wraz z
przewartościowaniem waluty zmniejszyły wpływy przedsiębiorstw i stanowiły zachętę do
unikania płacenia podatków (razem z omawianym Planem Wymienialności wprowadzono
podatek VAT). Usztywnienie kursu argentyńskiego peso do dolara skutkowało jeszcze
jednym istotnym faktem. Kredyty częściej zaciągano w walucie obcej. Koniec 2001 r. to
zadłużenie denominowane w peso jedynie na poziomie 3 %31
.
Jednak według M. Radzikowskiego32
to nie izba walutowa była przyczyną klęski
argentyńskiej gospodarki, ponieważ w Argentynie reżim ten nigdy nie wystąpił. Currency
28
U. Żuławska, Argentyński kryzys walutowy … op. cit. s 40. 29
A. Golicki, Przyczyny i skutki kryzysu…op. cit. s. 3. 30
Według Banku Światowego zastosowanie wysokich zewnętrznych ceł przez Mercosur nie sprzyjały
zwiększaniu efektywności państw członkowskich. Źródło: M. Sordyl, Przyczyny kryzysu w Argentynie w latach
1999 – 2002, Uniwersytet Szczeciński, 2006 s.2 31
A. Golicki, Przyczyny i skutki kryzysu…op. cit. s.4 32
M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski dla Polski, C.H. Beck, Warszawa 2004, s. 73.
16
board którą zastosowano w 1991 – 2002 nie była jej klasyczną wersją. Jak sądzi wspomniany
autor izba walutowa była swoistą hybrydą reżimu i banku centralnego. Argumentując to tym,
że izba walutowa nie dopuszcza stosowania operacji sterylizacji, udzielania pożyczek władzy
czy regulacji banków komercyjnych. Ponadto celem klasycznej izby walutowej jest
utrzymywanie niskiego zabezpieczenia przed spadkiem rezerw walutowych poniżej 100 %,
natomiast w Argentynie wskaźnik był bardzo wysoki i wyniósł 193 % (na koniec 2001 r.).
Dodatkowo w omawianym reżimie aktywa krajowe netto są zamrożone (brak możliwości
stosowania sterylizacji), z kolei w przypadku argentyńskim aktywa banku centralnego nie
były zamrożone, umożliwiając mu sterylizacja napływu i odpływu walut zagranicznych.
Sterylizacja niesie za sobą pewne komplikacje w postaci chęci osiągania dwóch kolidujących
ze sobą celów – kursu walutowego i podaży pieniądza. Dlatego też System Wymienialności
napotkał na problem powszechnie występujący wśród sztywnych reżimów.
Bank centralny w Argentynie praktycznie w każdym miesiącu zmieniał stan swoich
rezerw walutowych. Aktywnie angażował się również w politykę monetarną, w szczególności
po 1994 r. (po tym czasie stan aktywów krajowych netto banku centralnego był ponad
sześciokrotnie bardziej zmienny)33
.
Analizując powyższe argumenty trudno się nie zgodzić z autorem, że w Argentynie
nie wystąpiła klasyczna currency board. Jednak nazywając go klasycznym czy nie, reżim ten
miał ogromny wpływ na wystąpienie kryzysu w gospodarce argentyńskie, nawet jeśli
będziemy go traktować jako quasi izbę walutową.
Nie należy zapominać, że oprócz reżimu kursowego, za wybuch kryzysu w Argentynie
były odpowiedzialne także inne czynniki. Są to m.in.34
:
Kryzysy: w Azji Południowo – Wschodniej (1997 r.), w Rosji (1998 r.) oraz recesja w
Japonii. Niewypłacalność Rosji doprowadziła do spadku cen aktywów finansowych na
rynkach gospodarek wschodzących i ograniczyła dostęp tych państw do kredytów
międzynarodowych. Ponadto w Argentynie szczególne osłabienie zanotował sektor
zagraniczny, którego wartość spadła o 2 % w 1998 r. (w stosunku do roku
poprzedniego). Wiązało się to z utratą około 2,8 mld dolarów. Takie wyniki były
spowodowane: spadkiem cen produktów rolnych i podrożeniem importu, a przede
wszystkim wzrostem cen ropy naftowej (1999 r.), która stanowiła ważny przedmiot
argentyńskiego importu.
33
M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski … op. cit. s.75 – 76. 34
A. Babicka, K. Piech, Kryzys w Argentynie przełomu XX i XXI w., Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2003,
s.2
17
Kryzys w krajach Ameryki Łacińskiej, a przede wszystkim sytuacja w Brazylii -
dewaluacja brazylijskiego reala negatywnie wpłynęła na eksport argentyński35
.
Niestabilna sytuacja społeczno – polityczna. Argentyński rząd podjął się, począwszy
od 1991 r., przeprowadzenia trudnych reform instytucji politycznych, prywatyzacji,
restrukturyzacji długu zagranicznego i liberalizacji handlu zagranicznego. W ramach
niej zniesiono część barier importowych i obniżono stawki celne. Prywatyzacja, o
której wspomniałam wcześniej, poprawiła istotnie efektywność przedsiębiorstw, ale
jednocześnie przyczyniła się do wzrostu stopy bezrobocia36.
Integracja w ramach MERCOSUR - w 1991 roku Argentyna utworzyła z Brazylią,
Paragwajem i Urugwajem MERCOSUR (strefę wolnego handlu). Pakt ten jest często
krytykowany przez ekonomistów, którzy traktują go za zbyt protekcjonistyczne i
ograniczające stosunki krajów z pozostałymi gospodarkami przedsięwzięcie37.
2.2. Przebieg i walka z kryzysem
Korzystne efekty zmian można było dojrzeć już w połowie lat 90. Jednak wciąż
niestabilna sytuacja polityczna sprawiła, że prócz zaostrzenia norm ostrożnościowych i
konsolidacji banków, wszelkie inicjatywy idące w stronę reform strukturalnych zostały
przerwane.
W 1995 roku w Argentynie wybuchł kryzys bankowym38
. Nastąpiło wtedy masowe
wycofywanie depozytów związane z ryzykiem wywiązywania się rządu i podmiotów
gospodarczych w stosunku do sektora prywatnego. Jednocześnie rósł poziom stóp
procentowych, a podaż pieniądza spadała39
.
Średni wzrost gospodarczy w Argentynie w okresie 1991 – 1998 wynosił 6,8 % rocznie,
pomimo to gospodarka nie uchroniła się od efektu zarazy, który był związany z załamaniem
na rynkach w Brazylii i Rosji. W drugiej połowie 1998 r. spadła aktywność gospodarcza,
wtedy też pojawiły się obawy inwestorów o pogarszający się stan argentyńskiej gospodarki
35
Ibidem s. 2 36
Ł. Kubicki, Kryzysy walutowe w dobie globalizacji na przykładzie Argentyny, Szkoła Główna Handlowa w
Warszawie, Warszawa 2003, s.63 37
ibidem s. 64 38
Wcześniej kryzys bankowe wystąpiły w Argentynie w latach 1980 – 1982 i 1989 – 1990. 39
M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski … op. cit. s. 37
18
(konsekwencja pojawienia się kryzysu w Rosji i obniżki na rynkach międzynarodowych cen
na artykuły rolne40
.
Ogłoszenie przez Rosję tymczasowej niewypłacalności spowodowała spadek zaufania
inwestorów do krajów gospodarek wschodzących, co było impulsem do obniżki cen aktywów
finansowych tych państw. Kraje te, w konsekwencji miały ograniczony dostęp do kredytów
międzynarodowych.
Wyjątkowo słabe wyniki w 1998 r. zanotował sektor zagraniczny. Pomimo wzrostu
wolumenu eksportu towarów o 13 %, jego wartość powiększyła się jedynie o 0,01 % (3,3 mln
USD). Przyczyną takich wyników było m.in.: aprecjacja dolara amerykańskiego, co
powodowało pogorszenie cenowej konkurencyjności eksportu argentyńskiego, spadek cen
ropy naftowej – ważnego komponentu eksportu oraz spadek cen produktów rolnych. W IV
kwartale 1998 r. nastąpił poważny spadek produkcji, co wynikało z załamania gospodarczego
Brazylii (głównego partnera handlowego Argentyny)41
.
Wzrost krajowych stóp procentowych, zmniejszenie napływu kapitału zagranicznego i
spadek cen aktywów spowodowało, że popyt krajowy się zmniejszył. Dodając do tego spadek
eksportu nastąpił zahamowanie tempa PKB. Jednak poziom rezerw walutowych i depozytów
nadal rósł (II połowa 1998 r.) do prawie 32 mld USD z poziomu poniżej 30 mld USD w 1997
r. W 1998 r. politykę makroekonomiczną prowadzono zgodnie z programem ustalonym na ten
okres. Pomimo że, wszystkie cele były zrealizowane już we wrześniu, rosnąca presja
gospodarcza spowodowała nieznaczne odchylenia dwóch celów polityki makroekonomicznej
– deficyt i wpływy budżetowe. Wypracowane oszczędności na poziomie 1,5 mld nie zdołały
całkowicie zrekompensować obniżki wpływów podatkowych. Dlatego też deficyt federalny,
który zaplanowano na poziomie 3,8 mld USD (1,1 % PKB) przekroczył ten benchmark o
prawie 350 mln USD (0,1 % PKB). Wzrosły obawy inwestorów co do stabilności budżetu42
.
Brazylia w 1999 r. ratując swoją sytuację w handlu zagranicznym, zdewaluowała reala.
Działanie, to mające pobudzić eksport brazylijski, fatalnie wpłynęło na jej partnerów
handlowych. Argentyna jako główny dostawca towarów do Brazylii, doświadczył podrożenia
swojego eksportu do tego kraju. Spowodowało to jeszcze większe pogłębienie zniżkowych
tendencji w eksporcie Argentyny43
.
Inwestycje przedsiębiorstw spadły o 16,4 % w II kwartale 1999 r. w porównaniu do roku
poprzedniego. Produkcja w włókiennictwie spadła o 30 %, produkcja samochodów o 43 % (w
40
ibidem s. 37 41
M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski … op. cit s. 38 42
ibidem s. 39 43
ibidem s. 40
19
porównaniu do 1998 r.). PKB Argentyny spadło najbardziej w III kwartale 1999 r. – o ponad
5 %, co wynikało ze spadku produkcji rolnej o 25 % i przemysłowej o 13 %44
.
Poniższy wykres przedstawia kwartalne zmiany PKB od 1998 – 1999.
Wykres 1. Kwartalna zmiana PKB Argentyny w latach 1998 - 1999 (%) w relacji do roku poprzedniego
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych OECD www.stats.oecd.org
W całym roku 1999 PKB Argentyny spadło o 3,1 %. Sprzedaż zmniejszyła się o 1,1% a ceny
konsumpcyjne o 1,8 %. Razem ze spadającą aktywnością gospodarczą zmniejszył się także
poziom zatrudnienia. W maju 1999 r. (w krytycznym momencie kryzysu) stopa bezrobocia
była równa 14,5 % (wzrost o 2,1 % w stosunku do roku poprzedniego). z Kolei deficyt
budżetowy zwiększył się do 2,5 % PKB w 1999 r. z 1,3 % w roku wcześniejszym. Dług
publiczny wzrósł do 119, 8 mld USD. Pogorszyło to wizerunek Argentyny w oczach
inwestorów zagranicznych, związane ze wzrostem ryzyka niewypłacalności zewnętrznej45
.
Pod koniec 1999 roku prezydentem został Fernando de la Rua, zmieniając po ośmiu
latach na tym stanowisku Carlosa Menema. Nowy prezydent zapowiedział wprowadzenie
(jednak bez skutku) reformy finansów publicznych. Reforma ta zakładała m.in.: większą
44
ibidem s. 41 45
M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski … op.cit. s. 42
6 6,5
3,6
-0,4
-2,2
-5,1 -5,1
-1
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
1998Q1 1998Q2 1998Q3 1998Q4 1999Q1 1999Q2 1999Q3 1999Q4
zmiana PKB (%)
20
progresywność podatku od zysku i od dochodów osobistych, rozszerzenie podatku VAT,
obniżkę ulg podatkowych związanych ze składkami na ubezpieczenia społeczne. Miała ona
także ograniczyć deficyt budżetowy do 1,7 % PKB. Reforma ta znalazła uznanie ze strony
MFW. Co więcej, podaje się że głównym celem programu było zyskanie aprobaty ekspertów
z Funduszu, a to ułatwiłoby dostęp do rynków finansowych na świecie. Pozytywne efekty
powyższych założeń trwały przez I kwartał 2000 r. Począwszy od kwietnia pogorszyły się
wyniki Argentyny, a ceny rządowych papierów wartościowych znacznie się obniżyły.
Ograniczone wpływy podatkowego wywołane recesją, zmusiły rząd do wprowadzenia
bodźców podatkowych dla inwestycji oraz ustabilizowania warunków działania inwestycji
zagranicznych (poprzez przedłużania koncesji). Działania te nie przyniosły oczekiwanego
rezultatu, ze względu na niesprzyjający klimat politycznych (zawirowania wewnątrz partii
urzędującej).
Poprawy sytuacji w finansach publicznych i wzrostu poziomu aktywności
gospodarczej nie przyniósł również początek 2001 r. Społeczeństwo nie zaakceptowało
propozycji ostrych cięć w wydatkach budżetowych, dodatkowo trudność w sprzedaży
skarbowych papierów wartościowych wywołała zdymisjonowanie dwóch kolejnych
ministrów gospodarki. Na to stanowisko powrócił Domingo Cavallo, który był twórca
wcześniej opisanego przeze mnie Planu Wymienialności.
Okres urzędowania nowego ministra gospodarki to ciągła walka z trudnościami
wywołanymi rolowaniem długu publicznego a wprowadzeniem instrumentów mogących
doprowadzić do ożywienia w gospodarce. W konsekwencji istniała niespójność w
podejmowanych działaniach przez administrację. Dewaluacja, jako najprostsze z rozwiązań,
mogła doprowadzić do fali bankructw prywatnych firm i niewypłacalnością kraju (walutą
większości kontraktów był USD)46
.
Dokonano zmian w definiowaniu peso: zastosowano koszyk walut – 50% USD i 50 %
EUR, do którego powiązane było peso. Wiązało to się z 8 % dewaluacją argentyńskiej waluty.
Taka decyzja rządu wywołała dezorientację w polityce kursowej, a międzynarodowe rynki
finansowe uznały obligacje argentyńskie za bardziej ryzykowne (razem obok obligacji
Ekwadoru i Nigerii). Negocjacje restrukturyzacji kolejnych pakietów zadłużenia były
jedynym ratunkiem dla finansów publicznych. Ponadto w połowie roku Argentyna straciła
możliwość prywatnego finansowania w formie kredytów zagranicznych. Tylko MFW pomógł
Argentynie udzielając pożyczki na 8 mld USD w sierpniu 2001 r. (w styczniu udzielono jej
46
U. Żuławska, Argentyński kryzys walutowy… op. cit. s. 45
21
kredytu na 40 mld USD by mogła pokryć zagraniczne zobowiązania). W zamian Argentyna
miała utrzymać deficyt na poziomie 0 % i uregulować rozliczenia podatków z prowincjami.
W listopadzie dokonano obligatoryjnej zamiany skarbowych papierów wartościowych,
których wartość wyniosła 50 mld USD na długookresowe papiery z oprocentowaniem 7 %.
Miało to dać oszczędności na poziomie 3,5 mld USD rocznie. Konsekwencją tego ruchu był
spadek zaufania do systemu bankowego i wycofywaniem wkładów z banków (około 1,8 mld
USD). Dla ratowania systemu bankowego wprowadzono ograniczenia w wycofywaniu
środków bankowych (możliwość wypłacenia 250 peso tygodniowo). Dodatkowo upadły
dalsze rozmowy z MFW – jedynego źródła finansowania zewnętrznego. Fundusz odmówił
wypłaty ostatniej transzy pożyczki o wartości 1.260 mln USD. Odmowa wynikała z
niezdecydowania się Argentyny na pełną dolaryzację ani dewaluację peso.
W grudniu protesty ludności wobec postępującego ubożenia i zamrożeniu kont
bankowych sprawiły, że prezydent Fernando de la Rua ustąpił ze swojego stanowiska. Jego
następca – Adolfo Rodriguez był prezydentem zaledwie przez 8 dni. Na nowego prezydenta
wybrano Eduarda Duhalde.
Na początku 2002 r. dokonano dewaluacji i kurs peso do dolara ustalono na poziomie
1,4. Przywrócono również notowania USD na wolnym rynku. Kurs początkowo wahał się
między 1,5 a 1,7 peso za dolar. Jednak wzrósł do poziomu 2,2 peso do dolara w ciągu kilku
dni. Z kolei w połowie 2002 r. za dolara płacono już 3,5 peso47
.
Poniższa tabela przedstawia najważniejsze dane makroekonomiczne dla Argentyny w
czasie kryzysu.
47
U. Żuławska, Argentyński kryzys walutowy … op. cit. s 47
22
Tabela 1. Bilans kryzysu w Argentynie w latach 1999 - 2002
1999 2000 2001 2002
PKB (zmiana %) -3,4 -0,8 -4,4 -10,9
PKB per capita (zmiana %) -4,6 -1,7 -5,6 -10,8
Konsumpcja (zmiana %) -2,6 0,2 -4,4 -13,6
Inwestycje (zmiana %) -12,6 -6,8 -15,7 -39
Eksport (zmiana %) -11,8 13 0,8 -3,1
Import (zmiana %) -18,8 -1 -19,5 -55,8
Inflacja (%) -1,8 -0,7 -1,5 41
Bilans rachunku bieżącego (%
PKB) -4,2 -3,1 -1,7 8,1
Dług sektora finansów publicznych
(% PKB) 47,4 50,8 62,4 150,7
Rezerwy walutowe netto
(mld peso) 13,2 3,2 -7,1 -20,9
Stopa bezrobocia 12,9 14,5 15,7 21,9
Źródło: M. Radzikowski, Kryzys argentyński. Wnioski… op. cit. s. 66
W 2002 roku nastąpił spadek PKB aż o 11 %. Przy tym najbardziej ucierpiały
konsumpcja i inwestycje. Inflacja, spowodowana dewaluacją wyniosła pod koniec 2002 r.
niemal 41 %. Rosła także stopa bezrobocia – do prawie 22 %, ponad połowa obywateli w
Argentynie żyła poniżej granicy ubóstwa.
Podsumowując powyższy rozdział należy stwierdzić, że kryzys jaki uderzył Argentynę
w latach 1999 – 2002 ukazał, że działania władz były ograniczone, a wszystkie decyzje
podejmowane przez polityków były niewłaściwe. Utrzymanie przez Argentynę systemu izby
walutowej mogłoby zaistnieć w długim okresie, pod warunkiem przeprowadzenia
niezbędnych reform takich jak: zapewnienie dyscypliny budżetowej, poprawę elastyczności
rynku pracy, otwarcie gospodarki na handel zagraniczny. Można stwierdzić, że rządzący w
Argentynie nie byli w pełni świadomi jakie poważne skutki wynikają z zaniedbań w
podstawowych dziedzinach gospodarki – głównie w polityce fiskalnej.
23
3. Przyczyny oraz istota kryzysu zadłużeniowego w Grecji
3.1. Droga Grecji do strefy euro
Po okresie dyktatury wojskowej, trwającej 7 lat w Grecji przywrócono demokrację (1974
r.). Rok później kraj ten zaczął starania aby wejść do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
(EWG). Rok 1981 to wybór nowego rządu (partia socjalistyczna) i przystąpienie Grecji do
wspomnianego ugrupowania. W tym czasie Grecja doświadczyła stagflacji - bardzo niski
wzrost gospodarczy, dług publiczny gwałtownie wzrósł, a stopa bezrobocia wzrosła z 2% (w
latach 70.) do 7 %. Jako jeden z sygnatariuszy Traktatu z Maastricht (1992 r.), Grecja miała
przystąpić do unii walutowej w 2002 r. Dlatego też nowy rząd wybrany na początku lat 90.
zapoczątkował wprowadzenie strukturalnych reform i konsolidację fiskalną48
.
W 1994 roku opracowano „Program konwergencji”. W oparciu o niego założono, że do
1998 r. Grecji uda się wypełnić kryteria konwergencji, po to by rok później – w 1999 r. wejść
do strefy euro. W połowie 1996 r. grecka drachma miała zostać włączona do mechanizmu
kursowego ERM. Nowy rząd (wybrany w 1996 r.) doszedł do wniosku, że Grecji jednak nie
uda się wypełnić kryteriów jak wcześniej zakładano.
Program konwergencji miał trzy podstawowe cele: poprawa finansów publicznych,
zmniejszenie inflacji i przyspieszenie wzrostu gospodarczego.
Realizacja Programu konwergencji przedstawiona została w tabeli poniżej.
48
P. Kupisz, Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje [w:] Kryzys i perspektywy strefy euro, red.
nauk. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, D. Brzęczek – Nester, Oficyna wydawnicza ARBORETUM, Wrocław
2014, s. 124
24
Tabela 2. Cele i realizacja Programu konwergencji
Źródło: M. Rozkrut, R. Woreta, Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla nowych krajów
UE, Materiały i studia, NBP, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005, s. 18.
Poddanie Grecji kryteriom konwergencji uwidoczniło problemy z jakimi zmagała się
gospodarka krajowa. Świadczy o tym sytuacja cenowa, stan finansów publicznych, sytuacja
kursowa oraz poziom długoterminowych stóp procentowych. W chwili przystąpienia do
europejskiej Unii Gospodarczo – Walutowej (UGW) stopa inflacji w Grecji była na wyższym
poziomie niż średnia państw strefy euro. Wartość referencyjna była jednak spełniona, dlatego
Europejski Bank Centralny zalecił utrzymać restrykcyjną politykę fiskalną.
25
Wykres 2. Poziom inflacji w Grecji i w strefie euro w latach 1998 - 2014 (%)
Źródło: opracowanie własny na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database [dostęp
03.05.2016]
Kolejnym warunkiem które musiało spełnić Grecja aby wejść to strefy euro do kryteria
fiskalne. W skład jego wchodzi kryterium deficytu budżetowego, który mówi że deficyt
budżetowy nie może przekraczać 3 % PKB i kryterium długu publicznego, który nie powinien
przekroczyć 60 % PKB. W Grecji (według tamtejszych oficjalnych danych) deficyt
budżetowy w latach 1997 – 1999 wyniósł kolejno: 4 %, 2,5 % i 1,8% , co kwalifikowało
państwo do przyjęcia wspólnej waluty. Poniższy wykres 2 przedstawia wartości
zweryfikowane w 2004 r. przez Eurostat. Jak można zaobserwować dane te istotnie się różnią
od tych podanych przez władze w Grecji. Ponadto grecki dług publicznych charakteryzował
się wysokim odchyleniem od wartości referencyjnej kryterium konwergencji jak i od średniej
dla państw eurolandu.
Rozbieżność w danych dotyczących deficytu budżetowego została wytłumaczona przez
Grecję jako wzrost zarejestrowanych wydatków na cele militarne. Również wskaźniki długu
publicznego zostały nieznacznie zaniżone, co Grecy tłumaczyli innym rozumieniem pojęcia
„sektor publiczny”49
.
49
P. Kupisz, Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje …op. cit. s. 126.
4,5
2,1
2,9
3,6 3,9
3,4 3
3,5 3,3 3
4,2
1,3
4,7
3,1
1
-0,9 -1,4
-2
-1
0
1
2
3
4
5
6
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
strefa euro Grecja
26
Wykres 3. Deficyt budżetowy w Grecji w latach 1997 - 2014 (dane zweryfikowane) % PKB
Źródło: opracowanie własny na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database [dostęp
03.05.2016]
Wykres 4. Dług publiczny jako % PKB w Grecji w latach 1997 -2014
Źródło: opracowanie własny na podstawie danych Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/data/database [dostęp
03.05.2016]
6,6
4,3 3,4 3,7
4,5 4,8 5,6
7,5
5,2 5,7 6,5
9,8
15,6
10,7 9,5 10
13
3,6
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
wartość kryterium konwergencji Grecja
99,5 97,4
98,9 104,9 107,1
104,9 101,5
102,9 107,4 103,6
103,1 109,4
126,7
146,2
172,1 159,6
177,7
180,1
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
wartość kryterium konwergencji Grecja strefa euro
27
Następnym kryterium, które musiała wypełnić Grecja, aby przyjąć wspólną walutę było
kryterium dotyczące stabilności kursowej. Kryterium to, jest związane ze stabilizacją kursu
walutowego w ramach ERM (Exchange Rate Mechanism )50
w okresie dwóch lat przed
wejściem do UGW. We wspomnianym czasie dany kraj nie może dokonać dewaluacji w
stosunku do innej waluty państwa członkowskiego. ERM jest oparty na kursach centralnych,
które ustalane są w relacji do ecu. Dopuszczalne marże wahań wynoszą + / - 2,25 % od kursu
centralnego51
. Biorąc pod uwagę unijny Raport o konwergencji z 2001 roku Grecja wypełniła
kryterium walutowe.
Ostatnim warunkiem, jakie należy spełnić chcąc wejść do strefy euro jest kryterium
długoterminowych stóp procentowych. Kryterium to, wymaga aby krajowe stopy procentowe
(dotyczy 10 – letnich obligacji rządowych) nie przekraczały o więcej niż 2 punkty procentowe
wartości referencyjnej52
. Grecja również wypełniła ten warunek, jej stopy procentowe w 2000
r. wyniosły 6,4 %, podczas gdy wartość referencyjna ukształtowała się na poziomie 7,2 %53
.
Na wniosek Radu UE, w maju 2000 r. Komisja Europejska zadecydowała, że Grecja może
wejść do unii walutowej. Od 1 stycznia 2001 r. państwo to stało się członkiem strefy euro.
3.2. Przebieg kryzysu
Sytuacja ekonomiczna wydawała się być na dobrym poziomie, jednak tylko pozornie.
Grecja zmagała się z wieloma problemami, które przyczyniły się do spadku międzynarodowej
konkurencyjności i pogorszenia sytuacji w gospodarce, a to w rezultacie wywołały wybuch
kryzysu. Wskazuje się wiele czynników destabilizujących m.in.: wysokie wydatki na
konsumpcje, wysoka podwyżka realnych płac oraz szybki wzrost zadłużenia, przy stopie
procentowej na niskim poziomie związanej z przyjęciem wspólnej waluty i liberalizacją
rynku.
Grecka gospodarka miała wiele niedociągnięć, szczególnie w nietrwałości polityk
fiskalnych, które zapewniały wysokie lecz niestabilne przychody, braku elastycznego rynku
pracy i narastającego długu publicznego. W literaturze dostępnych jest wiele opinii, że długo
50
Mechanizm ERM funkcjonował od 1979 do 1999 r. Od 1999 r. działa ERM II. 51
S. Bukowski, Unia monetarna. Teoria i polityka, Wyd. Difin, Warszawa 2007, s. 151 52
wartość referencyjna to średnia stóp procentowych trzech państw z najniższą inflacją 53
P. Kupisz, Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje …op. cit. s. 127
28
przed rokiem 2000 specyfika greckiej gospodarki wskazywała na nieprzygotowanie do
akcesji do strefy euro. Jej newralgiczne punkty to54
:
niechęć do prywatyzacji nawet w obliczu bankructw przedsiębiorstw narodowych i
faworyzowanie ich względem firm prywatnych;
wydatki rządowe w dużej części przeznaczane były na płace oraz inne świadczenia dla
sektora publicznego;
sztywność rynku pracy, charakteryzujący się dużą liczbą regulacji (przede wszystkim
koszty zwolnień i rotacji pracowników), co obniżało konkurencyjność greckiej
gospodarki;
trudności ze ściągalnością podatków i korupcja, ponadto greckie regulacje podatkowe
charakteryzowały się brakiem przejrzystości legislacyjnej i instytucjonalnej.
Gwałtowny spadek zaufania do Grecji u jej partnerów europejskich i uczestników
międzynarodowych rynków finansowych był wywołany przez wiadomość o przekazywaniu
przez rząd grecki nieprawdziwych danych statystycznych do Eurostatu. W 2009 roku, po
wyborach parlamentarnych w Grecji, zapowiedziano dokonanie rewizji danych
statystycznych. Wtedy to, podano do wiadomości, że deficyt w 2009 r. wyniesie 12,7 % PKB,
a nie 3,7 % jak podawano w notyfikacji w kwietniu 2009 r. Rok później Eurostat grecki
deficyt w 2009 r. wyniósł 13,6 % PKB. Taka skala rewizji danych stanu finansów
publicznych w Grecji jest niespotykana wśród innych państw należących do Unii
Europejskiej. Co więcej, świadczy to o niskiej jakości greckich danych statystycznych, a w
konsekwencji o ich słabej wiarygodności55
.
Odpowiedzią na powyższą sytuację było obniżenie przez agencje ratingowe oceny
wiarygodności kredytowej Grecji, co przełożyło się na spadek cen aktywów greckich na
rynkach finansowych. Agencja ratingowa Fitch jako jedna z pierwszych obniżyła ocenę
Grecji do poziomu A- (listopad 2009 r.). Zaraz po niej uczyniło to także dwie pozostałe –
Moody’s i Standard and Poor’s. Obniżka ratingu spowodowała, że greckie obligacje znalazły
się poza obszarem zainteresowania instytucji finansowych mające ograniczone inwestowanie
w aktywa z niską oceną ratingową.
Pogorszająca się perspektywa stanu finansów publicznych wraz z towarzyszącymi
spadkami ratingów sprawiło, że w kwietniu 2010 r. oprocentowanie 5 - letnich greckich
54
ibidem s. 129 55
Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez Rzeczpospolitą Polską
Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Dokument uzupełniający do ram strategicznych Narodowego Planu Do
Wprowadzenia Euro, Warszawa 2010, s.14
29
obligacji przekroczyło 14 % w skali roku. Gwałtowny spadek cen obligacji mógł świadczyć o
wzroście ryzyka bankructwa emitenta, w tym przypadku Grecji56
.
Zawirowania, które miały miejsce na rynkach finansowych w eurolandzie i rosnące
ryzyko niewypłacalności Grecji miały swoje konsekwencje w pogorszeniu sytuacji
płynnościowej i kapitałowej greckiego systemu bankowego. Spadek zaufania do tego systemu
skutkował wycofywaniem depozytów przez obywateli greckich jak i przez zagraniczne
instytucje finansowe. Greckie banki miały zahamowany dostęp do europejskiego rynku
międzybankowego57
.
W maju 2010 roku Grecja wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej była zmuszona
do przyjęcia pakietu pomocowego wartego 110 mld euro od Komisji Europejskiej,
Europejskiego Banku Centralnego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego (tzw.
Troika). Dzięki tym funduszom, nie musiała emitować wysokooprocentowanych obligacji
skarbowych. Wobec tego Grecja miała przeprowadzić wiele niezbędnych reform, a proces ich
wdrażania miał kontrolować MFW i unijne instytucje. Pomoc ta, jednak nie polepszyła
sytuacji w Grecji i 22 lipca 2011 r. UE obiecała kolejny pakiet pomocowy w wysokości 130
mld euro58
.
3.3. EBC wobec kryzysu greckiego
Europejski Bank Centralny w okresie kryzysu stosował działania, które można określić
jak standardowe (m.in. obniżka stóp procentowych) jak i te, które można uznać za
niestandardowe. W latach 2008 – 2010 EBC nie był zmuszony do sięgania po środki
nadzwyczajne, korzystał więc ze znanych instrumentów – obniżanie stopy procentowej,
umożliwianie refinansowania komercyjnym bankom. Jednak w chwili utraty płynności przez
Grecję EBC musiał podjąć pewne kontrowersyjne decyzje, budzące wątpliwości co do
możliwości zakwalifikowania ich jako realizację bazowego celu ESBC jakim jest
zapewnienie stabilności cen59
.
56
ibidem s. 16 57
Ministerstwo finansów… op. cit. s. 17 58
T. Sporek, Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Zeszyty naukowe Uniwersytetu
Ekonomicznego w Katowicach 2013, s.27 59
S. Pawłowski, Nowe zadania Europejskiego Banku Centralnego a kryzys zadłużeniowy, Analiza natolińska 10/
2013, Centrum Europejskie Natolin, s.16 http://www.natolin.edu.pl/pdf/analizy/Natolin_Analiza_10_2013.pdf
dostęp [04.05.2016]
30
Obniżkę stóp procentowych na ogromną skalę EBC zaczął po upadku Lehman Brothers.
Od października 2007 r. do lipca 2012 r. oprocentowanie podstawowych operacji
refinansujących obniżono z 4,25 % do poziomu 0,75 %. EBC było szczególnie aktywne w
fazie początkowej kryzysu. Do maja 2009 r. siedem razy decydował się na redukcję
oprocentowania podstawowych operacji refinansujących, łącznie obniżając ich poziom aż o
325 punktów bazowych. Działania te było zharmonizowane z obniżką stopy kredytowej i
depozytowej60
.
Patrząc na politykę stóp procentowych, prowadzoną prze EBC można zauważyć, że
podjęte kroki, nie stanowiły odpowiedzi na problemy z obrotem na rynku międzybankowym.
Działania te, były związane z kryzysem zaufania i trudnościami z oszacowaniem ryzyka
kredytowego. Wydaje się, że obniżanie stóp procentowych nie było w stanie przywrócić tego
zaufania61
. Z drugiej jednak strony obniżka stóp procentowych przez EBC była odpowiedzią
na recesję, która dotknęła wiele krajów w strefie euro (m.in. Portugalię, Włochy, Hiszpanię).
Z punktu widzenia gospodarki greckiej kroki podjęte przez bank wspólnotowy w niektórych
przypadkach nie były odpowiednie.
Wiosną 2010 r. EBC podjął decyzję o rozpoczęciu operacji skupu obligacji krajów strefy
euro, których dotknął kryzys (Grecja, Hiszpania, Włochy, Irlandia, Portugalia). Program ten
nosił nazwę Securities Market Programme (SMP). Biorąc pod uwagę zapisy Traktatu o
funkcjonowaniu Unii Europejskiej, mówiące o niemożliwości udzielania pożyczek lub
kredytów przez banki centralne, EBC zaczął skupować obligacje państw pochłoniętych
kryzysem na wtórnym rynku. W celu uniknięcia zwiększenia się inflacji (spowodowanej
wzrostem płynności) EBC równocześnie sterylizował powyższą operację, ściągając z rynku
gotówkę za pomocą długoterminowych depozytów. Wobec EBC stawiano zarzuty
niezgodności z unijnym prawem (zakaz finansowania deficytu państw eurolandu, nakaz
stabilności cen), co skutkowało ustąpieniem ze swojego stanowiska prezesa Banku
Centralnego w Niemczech Axela Webera i członka zarządu EBC Jurgena Starka. Nowy
prezes unijnego banku centralnego – Mario Draghi zakończył program SMP we wrześniu
2012 r.62
Nowy prezes banku centralnego wprowadził kolejny program – Outright Monetary
Transaction (OMT). Cel programu to obniżka oprocentowania obligacji państw UE, które
zagrożone są utratą możliwości refinansowania swoich potrzeb pożyczkowych oraz
60
P. Panfil, Polityka Europejskiego Banku Centralnego w dobie kryzysu op. cit. s.5
https://www.law.muni.cz/sborniky/dny_prava_2012/files/Verejnafinancnicinnost/PanfilPrzemyslaw.pdf 61
ibidem s. 6 62
S. Pawłowski, Nowe zadania Europejskiego Banku … op. cit. s. 16
31
przywrócenie zaufania do wspólnej waluty euro. Program ten ma jasno sprecyzowane zasady.
Transakcje w ramach OMT są określone odpowiednim programem EFSF/ESM63
. Musi on
posiadać określoną formę tj. pełnego programu dostosowań makroekonomicznych lub
programu ostrożnościowego (jako wspomagająca uwarunkowana linia kredytowa) i
umożliwiać dokonywanie zakupów na pierwotnym rynku przez EFSE/ESM. Jednocześnie
pożądana będzie (lecz nie konieczna) pomoc MFW w formie wsparcia w opracowywaniu
warunków dla poszczególnych państw i monitorowania danego programu. EBC przeprowadzi
transakcje OMT jeśli będą spełnione warunki programu EFSE/ESM, a zakończenie tego
rodzaju transakcji ma nastąpić w chwili osiągnięcia zakładanych celów lub gdy warunki
programu nie będą wypełnione. Ponadto transakcje OMT ograniczają się do obligacji
skarbowych z terminem zapadalności od roku do trzech lat i nie posiadają żadnych limitów
kwotowych. Program OMT będzie również całkowicie sterylizowany64
.
Powyższych program, podobnie jak jego poprzednik, spotkał się z dużą krytyką.
Twierdzono, że narusza on niezależność EBC, ponieważ rozpoczęcia skupu obligacji
uniemożliwiłoby, z przyczyn politycznych, jego zakończenia (jako przykład podaje się
Quantitative Easing prowadzony przez FED). Dodatkowo OMT wyłącza działanie rynku oraz
może zmniejszyć bodźce do zachowania dyscypliny budżetowej. Co więcej, program
zwiększa ryzyko zwiększenie inflacji, a odpowiedzialność za długi państw dotkniętych
kryzysem przenoszone są na pozostałe kraje strefy euro. Warto podkreślić, że OMT
dyskryminuje państwa, których obligacje nie będą przedmiotem skupu przez EBC65
.
Podsumowując powyższy rozdział, można stwierdzić, że kryzys który wystąpił w Grecji
uwypuklił oprócz niedociągnięć gospodarczych i pewnej krótkowzroczności polityków
rządzących w Grecji, również problemy z integracją w strefie euro jak i całej UE.
Strukturalne problemy takie jak niewydolny system podatkowy, zbyt duży optymizm w
przygotowywaniu prognoz odnośnie gospodarki greckiej, niechęć do wprowadzenia reform i
brak pomysłu na nie. Jedną z głównych przyczyn wybuchy kryzysu stała się wiadomość o
przekazywaniu do Eurostatu nieprawdziwych danych odnośnie deficytu budżetowego i długu
publicznego, co spowodowało gwałtowne wycofywanie się inwestorów zagranicznych z
Grecji. Wybuchł tam również kryzys bankowy. Ponadto niedociągnięcia w aparacie
kontrolnym unijnych instytucji sprawiły że grecka gospodarka stała się wyjątkowo wrażliwa
63
Europejski Instrument Stabilności Finansowej później zastąpiony przez Europejski Mechanizm Stabilności 64
W. Grabowski, E. Stawasz, Programy skupu aktywów Europejskiego Banku Centralnego w dobie kryzysu
zadłużeniowego w strefie euro, Ekonomia międzynarodowa, zeszyt nr 4, 2013 Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego,
s.8 65
S. Pawłowski, Nowe zadania Europejskiego Banku … op. cit. s. 23
32
na problemy w światowej gospodarce. W 2010 r. Grecja była zmuszona przyjąć pierwszy
pakiet pomocowy od Komisji Europejskiej, EBC i MFW, w zamian za dokonanie
wprowadzenie niezbędnych reform. W czasie kryzysu podstawowe instrumenty polityki
pieniężnej okazały się być niewystarczające aby poprawić sytuację w strefie euro. EBC
zdecydował się na niestandardowe rozwiązania dokonując dwóch operacji refinansujących,
które trwały 36 miesięcy. Z kolei programy SMP i OMT wdrożone przez EBC budzą duże
kontrowersje. Uznaje się, że unijny bank centralny zwiększył zakres swojej władzy w strefie
euro w sposób znaczący.
Wnioski
Porównując ze sobą Argentynę i Grecję, na pierwszy rzut oka ciężko doszukać się
wielu podobieństw, oprócz tego że oba kraje dotknął poważny kryzys. Dopiero po
szczegółowej analizie obu przypadków, można doszukać się pewnych podobieństw.
Pomimo, że kryzys w Argentynie wybuchł w innym czasie niż w Grecji, należy
stwierdzić, że łączy te kraje wspólny mianownik sprawczy załamania gospodarczego. Oba
państwa cechowała w miarę stabilna sytuacja społeczno – gospodarcza i nic nie wskazywało
na wybuch kryzysu. Po przystąpieniu Grecji do strefy euro stopy procentowe spadły, co
zachęcało do zaciągania różnorakich zobowiązań. Konsumpcja była napędzana przez wysokie
wydatki rządowe, sektora przedsiębiorstw jak i gospodarstw domowych. Dodatkowo
dynamika PKB była na wysokim poziomie. Podobny optymizm nastąpił w Argentynie po
wprowadzaniu izby walutowej, wiążącej kurs walutowy Argentyny z dolarem po stałym
kursie). Wtedy to, wydawało się, że Argentyna po kilku dekadach wielu gospodarczych
perturbacji, wejdzie na drogę stabilnego i długotrwałego wzrostu.
W obu analizowanych przeze mnie wypadkach za główną przyczynę kryzysu można
uznać sztywny kurs walutowy. W przypadku Argentyny peso zostało powiązane z dolarem,
natomiast w Grecji usztywniono drachmę w ramach UGW. Przyjęcie euro jako waluty
wiązało się z podobną utratą autonomii jak w przypadku Argentyny, która przyjęła sztywny
system wymiany peso na dolar. Zabiegi te spowodowały dramatyczne pogorszenie się
cenowej konkurencyjności eksportu. Deficyt na rachunku obrotów bieżących kraje pokrywały
zaciągając kolejne pożyczki za granicą, co spowodowało pogorszenie się wskaźników
zadłużenia.
33
Ponadto zarówno w Grecji jak i w Argentynie można doszukać się poważnych
problemów politycznych. W obu krajach nastąpiły sporo zawirowania na arenie polityczne
zarówno przed jak i w trakcie trwania kryzysu.
Podobieństwa można doszukać się również w reakcjach na kryzys i próbach walki z
nim. Oba kraje stawiły czoła głębokiej recesji. Spadek produkcji i konsumpcji wpłynęły na
wzrost bezrobocia i ujemną dynamikę wzrostu gospodarczego. Przygotowane pakiety
interwencyjne i reakcje ze stron międzynarodowych instytucji – MFW, EBC i Komisji
Europejskiej zarówno w Argentynie jak i w Grecji nie osiągnęły pożądanego skutku.
Argentyna w 2001 r. ogłosiła niewypłacalność, wybuchł tam kryzys bankowy.
Problemy gospodarcze Argentyny starano się rozwiązać dewaluacją waluty, najpierw kurs
obniżono z relacji 1:1 do poziomu 1:1,4. Później kurs peso do dolara został całkowicie
upłynniony. Uzyskana poprawa w cenowej konkurencyjności eksportu i przeprowadzone
reformy (m.in. prywatyzacja) pomogły Argentynie ożywić swoją gospodarkę.
Czy wnioski z kryzysu argentyńskiego jakkolwiek mogą być pomocne dla sytuacji w
Grecji? Z jednej strony niemożliwe jest zastosowania najprostszego narzędzia czyli
manipulacja kursem walutowym, ze względu na swoją przynależność do strefy euro.
Niemożliwością jest powrót Grecji do drachmy. Między państwami istnieją także wyraźne
różnice strukturalne (Argentyna to jeden z największych eksporterów płodów rolnych,
natomiast gospodarka w Grecja bazuje głównie na turystyce). Z drugiej strony jednak, Grecy
powinni wyciągnąć wnioski z argentyńskiego kryzysu, że niewypłacalność ma wysoką cenę i
skutki jej odczuwa się przez długi okres czasu. Pomimo upływy ponad dekady Argentyna
cały czas nie odbudowała swojego zaufania u inwestorów zagranicznych.
34
Zakończenie
Analizę kryzysu w Argentynie i kryzysu w Grecji nie mogłam zacząć bez opisania
podejścia teoretycznego. Tematyka kryzysów występujących w gospodarce jest przedmiotem
wielu prac. Aby najlepiej zrozumieć istotę tych zjawisk warto najpierw przedstawić definicję
stabilności finansowej. Pojęcie to, definiowane jest w literaturze w różnorodny sposób.
Przede wszystkim, jest to stan w trakcie którego system finansowy wypełnia swoje funkcje w
ciągły i efektywny sposób, nawet w sytuacji wystąpienia nieoczekiwanych i niekorzystnych
zaburzeń. Utrzymanie stabilności jest warunkiem koniecznym dla zrównoważonego wzrostu
gospodarczego.
Brak stabilności w systemie finansowym jest jednym z czynników, które mogą
wywołać kryzysy. Przedstawiona przeze mnie definicja, opisuje kryzys jako załamanie
gospodarcze, spowodowane błędnymi decyzjami rządów, władz monetarnych lub też
działaniami spekulantów. Ponadto kryzys może oznaczać nagłą zmianę i załamanie powstałe
na rynku finansowym, które wynika z braku płynności i niewypłacalności jednostek
uczestniczących na tym rynku. Jeśli chodzi o rodzaje kryzysów, to są one przedmiotem wielu
klasyfikacji.
Podsumowując opisany przeze mnie kryzys, jaki wybuchł w Argentynie w latach 1999
– 2002 można stwierdzić, że kraj ten stanowi klasyczny przykład gospodarki, która straciła
szansę na utrzymanie długotrwałego rozwoju. Do głównych przyczyn załamania
gospodarczego tego państwa należy przede wszystkim zastosowanie reżimu walutowego
currency board. Wprowadzony System Wymienialności dobrze spełniał swoje funkcje, do
momentu aż podstawy systemu zostały zmienione przez nieodpowiedzialne działania
rządzących polityków. Na wybuch kryzysu miał również wpływ załamanie gospodarcze w
Azji Południowo – Wschodniej, Rosji i Japonii oraz trudna sytuacji krajów Ameryki
Łacińskiej, przede wszystkim Brazylii. Środki, jakie podejmowały władze argentyńskie w
czasie trwania kryzysu coraz bardziej pogrążały ten kraj w kryzysie (podnoszenie podatków,
niewykonywanie planów budżetowych, przeniesienie ciężaru zobowiązań wynikających z
długu publicznego na prywatne instytucje finansowe, czy zamrożenie depozytów
bankowych).
Z kolei problemy w Grecji pojawiły się już w trakcie tworzenia trzeciego etapu UGW,
do którego zakwalifikowała się w późniejszym terminie. Kryzys, który wystąpił w Grecji
uwypuklił oprócz niedociągnięć gospodarczych i pewnej krótkowzroczności polityków,
również problemy z integracją w strefie euro jak i w całej UE. Jedną z głównych przyczyn
35
wybuchu kryzysu stała się wiadomość o przekazywaniu do Eurostatu nieprawdziwych danych
odnośnie stanu finansów publicznych, co spowodowało gwałtowne wycofywanie się
inwestorów zagranicznych z Grecji. Wybuch kryzysu sprawił, że zaczęto bardziej przyglądać
się EBC i oceniać jego działania podczas kryzysu. W niektórych przypadkach budziły one
kontrowersje.
Wnioski płynąca z analizy porównawczej obu opisanych przeze mnie kryzysów
świadczą o wielu podobieństwach między Argentyną i Grecją. Oba państwa cechowała w
miarę stabilna sytuacja społeczno – gospodarcza przed wybuchem kryzysu. W obu
przypadkach za główną przyczynę powstania kryzysu można uznać sztywny kurs walutowy.
W Argentynie była ta currency board, natomiast w Grecji usztywnienie drachmy w ramach
UGW. Ponadto oba państwa cechowało pojawienie się poważnych problemów politycznych.
Zarówno Argentyna jak i Grecja były zmuszone do przyjęcia pakietów pomocowych od
międzynarodowych instytucji.
Ważnym podkreślenia jest fakt, że pomimo tak wielu podobieństw między kryzysami,
wnioski z kryzysu argentyńskiego nie mogą być w pełni pomocne dla sytuacji w Grecji. Nie
istnieje bowiem możliwość wykorzystania najprostszego narzędzia jakim jest manipulacja
kursem walutowym. Jedynym uniwersalnym wnioskiem dla Grecji jest to, że za
niewypłacalność należy zapłacić wysoką cenę i skutki jej Argentyna odczuwa od ponad
dekady.
36
Bibliografia
Literatura zwarta i ciągła:
1. Adamczyk M. , Współczesny kryzys finansowy – przyczyny i konsekwencje dla gospodarki
światowej, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego 2012,
nr 31, Gdańsk 2012
2. Babicka A. , Piech K. , Kryzys w Argentynie przełomu XX i XXI w., Szkoła Główna Handlowa,
Warszawa 2003
3. Bilski J. , Międzynarodowy system walutowy. Kierunki ewolucji, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2006
4. Bukowski S. , Unia monetarna. Teoria i polityka, Wyd. Difin, Warszawa 2007
5. Chrabonszczewska W. , Międzynarodowe organizacje finansowe, Wydawnictwo SGH w
Warszawie, Warszawa 2005
6. Golicki A. , Przyczyny i skutki kryzysu gospodarczego w Argentynie w latach 1999 – 2002, s.
3. www.golicki.com
7. Grabowski W. , Stawasz E., Programy skupu aktywów Europejskiego Banku Centralnego w
dobie kryzysu zadłużeniowego w strefie euro, Ekonomia międzynarodowa, zeszyt nr 4, 2013
Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego
8. Hryckiewicz – Gontarczyk A. , Anatomia kryzysów bankowych, Wydawnictwo Poltext,
Warszawa 2012,
9. Kałuzińska V., Bank Centralny wobec kwestii stabilności systemu finansowego, Ruch
Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, zeszyt 1, Wydział Prawa i Administracji UAM,
Poznań 2009
10. Kubicki Ł., Kryzysy walutowe w dobie globalizacji na przykładzie Argentyny, Szkoła Główna
Handlowa w Warszawie, Warszawa 2003
11. Kupisz P. , Kryzys w Grecji – geneza, przebieg i konsekwencje [w:] Kryzys i perspektywy
strefy euro, red. nauk. J. Rymarczyk, M. Wróblewski, D. Brzęczek – Nester, Oficyna
wydawnicza ARBORETUM, Wrocław 2014
12. Mercik A., Charakterystyka kryzysu finansowego w świetle modelu H.Mysky’ego, [w:]
Innowacje finansowe na rynku nieruchomości w czasach kryzysu, red. M. Kalasińska, Wyd.
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2011
13. Ministerstwo Finansów, Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Wprowadzenia Euro przez
Rzeczpospolitą Polską Kryzys grecki – geneza i konsekwencje, Dokument uzupełniający do
ram strategicznych Narodowego Planu Do Wprowadzenia Euro, Warszawa 2010
14. Pawłowski S. , Nowe zadania Europejskiego Banku Centralnego a kryzys zadłużeniowy,
Analiza natolińska 10/ 2013, Centrum Europejskie Natolin
15. Piech K. , Kryzysy światowe i recesje. Teoria, historia, przykłady. Tom II, Instytut wiedzy i
innowacji, Warszawa 2012
16. B. Pietrzak B., Polański Z., Woźniak B., System finansowy w Polsce, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa 2008
17. Radzikowski M., Kryzys argentyński. Wnioski dla Polski, C.H. Beck, Warszawa 2004
18. Rozkrut M., Woreta R., Sukcesy i porażki Grecji na drodze do strefy euro. Wnioski dla
nowych krajów UE, Materiały i studia, NBP, Zeszyt nr 188, Warszawa 2005
19. Smaga P. , Istota stabilności finansowej, Kolegium Zarządzania i Finansów, Studia i prace,
Zeszyt 124, SGH w Warszawie, Warszawa 2013
37
20. Sporek T., Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, Zeszyty naukowe
Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach 2013, s.27
21. Solarz J.K., Międzynarodowy system finansowy. Analiza instytucjonalno – porównawcza,
Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2001
22. Szczepańska O., Stabilność finansowa jako cel banku centralnego. Studium teoretyczno –
poznawcze, Wydawnictwo Scholar, Warszawa 2008
23. Szpunar P., Rola polityki makroostrożnościowej w zapobieganiu kryzysom finansowy,
Materiały i Studia nr 278, NPB, Warszawa 2012
24. Tymoczko I.D., Analiza porównawcza systemów kursu walutowego, Materiały i studia, Zeszyt
nr 287, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2013
25. Wague M., Międzynarodowe kryzysy gospodarcze i ich konsekwencje, EIOGZ nr 27,
Warszawa 2009
26. Zygierewicz M., Stabilność finansowa, Uniwersytet Marii Skłodowskiej – Curie w Lublinie,
Związek Banków Polskich, 2013
27. Żuławska U., Argentyński kryzys walutowy – geneza, Bank i kredyt, kwiecień 2003
Strony internetowe:
1. https://www.ecb.europa.eu/ecb/tasks/stability/html/index.pl.html
2. http://ec.europa.eu/eurostat/data/database
3. http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/systemfinansowy/stabilnosc.html
4. http://www.stats.oecd.org
38
Spis tabel
Tabela 1. Bilans kryzysu w Argentynie w latach 1999 - 2002................................................. 22
Tabela 1. Cele i realizacja Programu konwergencji ................................................................. 24
Spis wykresów i rysunków
Wykres 1. Kwartalna zmiana PKB Argentyny w latach 1998 - 1999 (%) w relacji do roku
poprzedniego ............................................................................................................................ 19
Wykres 1. Poziom inflacji w Grecji i w strefie euro w latach 1998 - 2014 (%) ...................... 25
Wykres 2. Deficyt budżetowy w Grecji w latach 1997 - 2014 (dane zweryfikowane) % PKB
.................................................................................................................................................. 26
Wykres 3. Dług publiczny jako % PKB w Grecji w latach 1997 -2014 .................................. 26
Rysunek 1. Struktura systemu finansowego .............................................................................. 5
Rysunek 2. Rodzaje kryzysów ................................................................................................... 8
Rysunek 3. Model kryzysu finansowego według Minsky'ego ................................................. 11