toplumsal değişimAraştırma Makalesi

Başvuru: 10 Temmuz 2019İlk Revizyon: 30 Temmuz 2019Son Revizyon: 22 Ekim 2019

Kabul: 29 Kasım 2019OnlineFirst: 15 Aralık 2019

Copyright © 2020 İnsan ve Medeniyet Hareketihttp://toplumsaldegisim.com/

2020 2(1) 5-33

1 SedatDoğan(Dr.Öğr.Üyesi),ErciyesÜniversitesi,FelsefeBölümü,MelikgaziKayseri. Eposta:sedatdogan@erciyes.edu.tr

Atıf: Doğan, S. (2020). Değişim sosyolojisine metateorik bir yaklaşım denemesi: Max Weber örneği. Toplumsal Değişim, 2, 5–33.

Öz: Değişim sosyolojisinin konusu basitçe toplumsal değişimdir. Fakat “toplum” kelimesinin işaret ettiği kavram haritası; “değişim”in mahiyeti, boyutu, süreci gibi değişkenler; değişim analizinin hangi düşünme tarzına dayanağı sorusuna eşlik eden metodolojik cevapların tarihçesi dikkate alındığında konu derinleşmeye ve genişlemeye başlar. Bu çerçeveye değişim sosyolojisi tarihindeki farklı yaklaşım biçimlerini ayırmak üzere geliştirilen tasnifler de eklendiğinde bu çalışmanın temel probleminin dayandığı zemin ortaya çıkmış olur. Problemimiz değişim sosyolojisinin konu kapsamıyla ilgili sorunlar değil, bizzat değişim sosyolojisidir. Yani “toplumsal değişim”in sosyolojik analizinin bünyesinde taşıdığı felsefi ya da metodolojik sorunlardır. Bu açıdan varlık, bilgi ve değer alanlarına tekabül eden sorunlar incelenecektir. Bunlar, nesne, bilgi, metodoloji ve nesnellik sorunlarıdır. Diğer taraftan değişim sosyolojisi ile ilgili bu türden bir sorunlar yumağına rağmen ülkemizde konuya metateorik düzeyde yaklaşan çalışmaların sayısı oldukça azdır. Bu çalışma literatürde tespit edilen bu boşluğun giderilmesine bir katkı olarak düşünülmüştür. Çalışma Max Weber sosyolojisi, daha doğrusu onun metodolojisi ile analizi arasındaki tutarsızlığa ilişkin varsayımla sınırlandırılmıştır. Çalışmanın amacı, özelde sosyoloji genelde sosyal bilimler felsefesi tarihine yaklaşımın bütünlüklü bir çerçeve sunmadığı durumda, metateorik sorunların kavranamayacağına işaret etmektir. Böylece “değişim”in felsefi teorisinden sırasıyla bilimsel ve sosyolojik teorisine geçişin hangi metafizik sorunlarla birlikte gerçekleştiğine işaret edilecektir. Çalışmanın sonuna doğru görülebileceği gibi Weber üzerinden getirilecek eleştiriler ve genel olarak sosyal bilimlerde alternatif teorik konumların birbirilerine yönelttiği eleştiriler öznel bir çerçevede yorumlanamaz. Bunlar aynı zamanda metateorik sorunların işaretçileridir. Her eleştiri parçası olduğu öykünün bir olayından ibarettir ve bu öykü alternatif teorik konumları aşan ve varlık, bilgi ve değer alanındaki mantıksal ve metafizik sorunlara ilişkindir.

Anahtar kelimeler: değişim sosyolojisi • Max Weber • metateorik analiz • metodoloji • toplumsal değişim

Sedat Doğan1

Erciyes Üniversitesi

Değişim Sosyolojisine Metateorik Bir Yaklaşım Denemesi: Max Weber Örneği

6

toplumsal değişim

Değişim sosyolojisi üzerine nasıl çalışılabilir?sorusu,makaleninproblemiveme-tateorik analizinmahiyeti ile literatürühakkındafikir verecektir.Yerleşikbulunanteorikveampirikanalizayrımı;toplumsaldeğişim,çeşitliölçeklerdetoplumsaldeği-şiminsaikleri,metaanalitikkarşılaştırmayapmaküzereliteratürdekiveriler,politikaönerisi geliştirmek üzere toplumsal değişimi etkileyecek gerçek veya olası senar-yolarüzerineyapılabilecekkavramsalveyauygulamalıçalışmalarıkapsar.Kısacasıbuçalışmalardeğişim sosyolojisi üzerineyapılmışçalışmalardeğil,değişim üzerine yapılmışçalışmalarolarakdeğerlendirilebilir.Teorikolanıngenellikletoplumfelse-fesiveyasosyalteorialanındakianalizlere,ampirikolanınisegenelliklegüncelvetarihselverileredayalıyapıvedeğişimanalizlerinetekabülettiğigörülebilir.Gelge-lelimbizatihideğişimsosyolojisiüzerineçalışmanın ilkayrımaparalelmetateorikveyamonografikanaliz(vesosyolojitarihitürü)olmaküzereikiyolubelirlenebilir.Metateorideğişimanalizlerinintemelindeyeralanveonları farklıanalizlerolarakdeğerlendirmemizimümkünkılantemellerleilgilenir.Bubakımdanmetateorikana-liz,monografikçalışmalarınbulgularınıveriolarakkullanmaklaonuaştığıgibisos-yolojininklasikçağındakipozitivist-formalist-tarihselciayrımınınuzantısıolmasınarağmenbirşekildebirarayagetirilmişbulunanteorikveampirikçalışmalarınfelsefianaliziolarakgörülebilir.Metateorikanalizinfarklıyönelimlerinibelirlemekmüm-künolmaklabirliktebuçalışmanınproblemi,sosyolojininbirbilimolarakkuruluşusürecindekivarlık-bilgi-değersorunlarınailişkindir.

Şuhâldedeğişimsosyolojisininmetateorikanalizi,birbilimolaraksosyolojininmetafiziktemelleriüzerineçalışmakanlamınagelir–kiherhangibirbiliminkonusu-numetafizikbirtemeldenedineceğihemAristoteleshemdeKant’ıntahkimettiğika-dimbirfikirdir.Budurumbizi“sosyolojikurmak”ile“sosyolojiyapmak”arasındakiayrımataşır.İlkfaaliyet,kurucusosyologlarındakatıldığıfelsefibirtartışmahüvi-yetindeolupgenellikleikincifaaliyetibutartışmayadayandırmışlardır.Sosyoloğunriayetetmekonusundakiniyetindenbağımsızolarak ilk faaliyetkaçınılmazolarakfelsefiikenikincisininsosyolojikolmasıbeklenir;metateorikanalizisebufaaliye-tin sonuçlarınadayanır.Aslındapozitivizmekarşıönce formalist sonrada tarihselsosyolojiekollerininortayaçıkışgerekçesikanaatimizcebuayrımıngözetilmemesinedeniyleikincifaaliyetindefelsefibirkarakterdeicraediliyorolmasıylailgilidir.2 ÇağdaşsosyolojidemetodolojitartışmasınınondokuzuncuyüzyıldakinebenzerbiryükselişegeçmesiveörneğinBourdieu’nünteorikileampirikanalizvebunamukabilbilimilepolitikaarasındakiilişkiyedairdüzeltmeleridebuçerçevedeanlaşılabilir.Böylelikleinsan,toplum,kültür,değişimgibimefhumlaraveözellikletariheilişkinbirönkavrayışolmaksızınbirdeğişimanalizimuhaldir.3Değişiminmahiyeti,ölçeği,

2 BufaaliyetinsonucuolarakortayaçıkananlayışlarınAvrupa-merkezcikaraktericiddieleştirileralmışsadameseleninsosyolojikteoriyideetkileyenbirkültürolayıolduğunadikkatedilmelidir(Said,2013).

3 MonografitüründeçalışmalarfazlacabulunmaklabirlikteTürkçe’detoplumsaldeğişimteorilerininfelsefibağla-mınıdikkatealarakyapılmışnadirçalışmalardanbiriAlevErkilet’inToplumsal Yapı ve Değişme Kuramları’dır.

7

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

saikleri,etkilerigibiölçütlerçerçevesindepekçoksorunortayaçıkmaktavebunlaraverilebilecekcevaplar, ilgili toplumsaldeğişimanalizininçehresini, tutarlılığınıveuygunluğunubelirleyecektir.Budurumdadeğişimsosyolojisi,klasikçağıitibariylesosyolojininbiraltdisiplinideğil,bizatihisosyolojiolaraktebarüzetmiştirveanagüzergâhımoderntoplumunoluşumuvegeleceğidir.

Buçalışmadadeğişimsosyolojisitasniflerinitüketmekgibipekdemümkünolma-yanbirişleuğraşmayacağız,çünkübukonuyahasredilmişçalışmalardışındaözeldemonografik çalışmalar ve genelde her bir sosyoloji tarihi çalışması bu yönde içe-rimleresahiptir.4Bunedenleöncelikledeğişimsosyolojisinintabiolacağımetafizik karakterde5bir tasnifin imkânınıgörmeküzeresırasıyladeğişiminfelsefi,bilimselvesosyolojikteorisininanaizleklerinigörmeyeçalışacağız.Bubakımdançalışmayailişkinliteratürsosyolojiiledeğil,klasikveçağdaşsosyolojidekialternatifteorikko-numlarınkurucuisimlerinindegelişiminekatkısağladığısosyalbilimlerfelsefesiileilgilidir.Ülkemizdebuliteratürdahaziyadeçeviriçalışmalarilebilinmeklebirlikteöncübirçalışmasayılabilecekolan(vedahasonraMax Weber’de Bilim ve Sosyoloji adıylakitapolarakyayınlanan)6DoğanÖzlem’indoktoratezindenberiyakınzaman-lardaüretilenözgüneserlerleyenidengündemegelmeyebaşlamıştır.

Sosyolojinin klasik çağındaki alternatif kuruluşları dikkate alındığında, tasnifinhemgeçmişehemdegeleceğedoğrugenişletilebilmesininvederinleştirilebilmesininönüaçılabilecektir.Buçerçevedebuçalışma,klasiksosyolojinin(çağdaşsosyolojidegenişleyenvederinleşendolayısıylafarklılalaşan)dörtalternatifkuruluşubulunduğufikrine dayanmaktadır: (i) ilişkisel (Marx), (ii) etkileşimci (Simmel), (iii) bütüncü(Durkheim),(iv)bireyci(Weber).Gelinenbusonnoktadaçalışmanıntemelgerek-çesinidahaiyiifadeetmeolanağıortayaçıkmışolur.ÇalışmanıngerekçesiTürkçeliteratürdeteorikveampirikanalizarasındakikroniksorunlarınbütünlüklübirşekil-dekavranmasınısağlayabilecekmetateorikanalizlerineksikliğideğildir.Zirabulite-ratürteorikilgilerlegelişmeyebaşlamıştırvebugelişimampirikçalışmalararttıkçakavramsal-kuramsal çerçevelereduyulan ihtiyacınelyordamıylagiderilemeyeceğifarkedilerekdesteklenecektir.Gerekçemizmetateorikanalizlerinsosyolojidekial-ternatifteorikkonumlarıkategorikkarşıtlarolaraksunması;genişlemevederinleş-meeğilimiylebukonumlardanbirini,bunlarınbirsenteziniveyabunlarakarşımüp-

4 Butasniflerinbirarayagetirilmesininönemi,uygunvetutarlıbirtasnifinimkânıüzerinedüşünmeyesevketmesidir. Gerçekten deAppelbaum, Coser, Dahrendorf, Martindale, Poloma, Sorokin veWallace gibiönemliisimlerinyaptıklarıtasnifler(Erkilet,2015,s.261–292)incelendiğindesosyolojininkurucularıiçinuygunvetutarlıbirtasnifinimkânıkonusundaşüpheoluşmaktadır.

5 Mevcut tasniflerin oluşturduğu şüpheye sebep olan karmaşıklığın, (literatürdemetateorik analize ilişkingelişkin bir duyarlılığın ortaya çıkmaması nedeniyle) yapılan tasnifin ne türden bir metateorik analizyönelimine sahip olduğunun belirlenmemesinden kaynaklandığı ifade edilmelidir. Örneğin Weber’i,natüralist-hümanistayrışmasındaMarxkarşısındabulurken,tarihsel-formalist-ampiristayrımındaMarxileyanyanabulabiliyoruz.

6 KitabınGirişbölümündeveyeryeriçerideçalışmanınfelsefibiranalizolduğuifadeedilmiştir.

8

toplumsal değişim

hemliğiönermesinedeniyleülkemizdeözgünbir sosyalbilim felsefesiningelişimimkânınınertelenmesidir.

Webersosyolojisinibirtasnifeeklemlemeninzorluğu,çalışmalarındakiçokyönlülük,karmaşıklıkveyayınlanmasüreciileirtibatlıolarakdeğerlendirilmiştir(Aron,2017;Cal-linicos,2004,s.246–247;Jensen,2018,s.15vd.).Üstelikçalışmalarındakitasnifedire-nenboşluklarveyamuğlaklıklar,bilinçliolarakbırakıldığınıdüşünecekkadarsistematikgörünmektedir.YinedeWebertasniflerindeikianaeğilimtespitedilebilir.İlkolaraksos-yalbilimlerfelsefesialanınayoğunlaşançalışmalardaWeber’ingeneleğilimolarakato-mikbireyci,metodolojikbireyci,iradeci,nominalistveyaDewey’informülasyonundanhareketlebireysel-tözcügibikategorilerletasnifedâhiledildiğigörülebilir(Benton,2016,s.118;Bhaskar,2015,s.111–142;Emirbayer,2012,s.26–35;Vandenberghe,2016,s.408–419).Bunakarşılıkdoğrudansosyolojikanalizineveçalışmalarınınseyrinedayanantasniflerdeisetarihselsosyolojiyedâhiledilmişveyakarşılaştırmalıtarihselçalışmaları,iktisatsosyolojisieğilimiyadaçokyönlülüğüvurgulanmıştır(Aron,2017;Callinicos,2004,s.225;Kalberg,2017,s.58;Mills,2007,s.44).Görüldüğügibinihaibirtasnifvermekmümkünolmadığıgibifarklılaşmalardeğişkenseçimindenkaynaklanmaktadır.Weber’inçalışmalarınınesasilgisininneolduğunadairtartışmaları7bırakarakikigeneleğilimebakalım.MetodolojieğilimlitasniflerdekibireycilikvurgusununWeber’iniliş-kiseleğilimlerinitasniftekikategorilerinyükünedeniylegör(e)mediği;sosyolojikanalizyönelimlitasnifleriniseWeber’inbizzatgerçekleştirdiğimetodolojitartışmalarınayete-rinceduyarlıol(a)madığıgözlemeaçıktır.Bunedenleilktasnifbiçimi,bireycitemeldebilimin imkânı sorununedeniyleWeber’i sosyolojinindışınagöndermekle sonuçlana-bilecekbireğilimgösterirken8,ikincitasnifbiçimiisesosyoloğunkendisiinşaetmediğitakdirdebelirlibirfelsefitemellendirmebiçiminiverilikabuletmekdurumundaolduğunugözardıetmeeğilimindedir.9

Nihayet çalışmanın amacı “değişim” analizinin mahiyetinden kaynaklanan so-runlara ilişkinmetateorik bir çerçeve çizmeye çalışmak olup sınırlılığı belirlenensorunlarıWeber sosyolojisine uygulamak şeklinde belirlenmiştir.Weber’in örnek-lenmesininnedeniisemetodolojisiileanaliziarasındakiölçekihlaliyada“başarısız-lık”olarakgörünenfarkınalternatifyaklaşımlarınmeşruiyetindekullanılmaküzerehenüzWeberyaşarkenbaşlayansayısızeleştirialmışolmasıdır.MarksistsosyolojiekolleribaştaolmaküzereörneğinParsons,Schutz,BergerveLuckmann,Goffman,BourdieugibisosyolojidemetodolojikçığıraçanisimveekollerinWebereleştirileri-

7 Weber’inçalışmalarındakianagüzergâhıniktisat(sosyolojisi)olduğudaifadeedilmiştir(Callinicos,2004,s.225)–kikendisinin“bizekonomipolitikçiler”diyesözebaşladığıdavakidir(Weber,1998,s.200).

8 Örnekolarakbk.Öğütle (2013).Buçalışmada-alternatifyorumlarınöneminidesaklı tutmaklabirlikte-Weber’ibireyciliküzerindenokurkenönemlibirkülliyatadayanarakgeliştirilenyorumuygunisealtbaşlık-larındaişletilenakılyürütmedenbileanlaşılabileceğigibiWeber’esosyolojicamiasındayerbulamayız.

9 ÖrneğinMills,toplumbilimindesırasıylatoplumsaltarihe,toplumundoğasınavedeneyselincelemeyeyö-neliküçeğilimdensözederkenWeber’iComte,SpencerveMarxileyanyanatarih-yönelimlibirkonumdaelealır(Mills,2007,s.44vd.).

9

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

ninyöneliminebakılabilir.Bunedenleyukarıdaçalışmanıngerekçesiifadeedilirkenvurgulandığıgibi,Weber’in“başarısızlığı”nınkişiselolmayangerekçeleriniişaretet-mek,birbütünolaraközeldesosyolojiyigeneldesosyalbilimleriyenidendüşünmeyedavetanlamınagelecektir.10

Değişim Sosyolojisinin Temelleri ve Metateorik SorunlarıRönesansveReformhareketlerineeşlikedenfelsefe-bilimtartışmaları,büyüköl-

çüdeAristotelesçidünyagörüşüilebirhesaplaşmaolarakkaydedilmiştir.Butarihler-deyaşananlarıAvrupa-merkezcitarihyazımınauygunyapılandırdığımızdahâlâantikçağaözgübirkarakteresahipolanöğelergözdenkaçabilir.KantdaAristotelesçiliğeadayteorilerinmetafizikkavrayışbakımındanparadigmatikbirdönüşümsağlayama-mışolduğunuisabetlibirşekildetespitetmiştir.Yinedebirkırılmadansözedilecekseasliöğesi;Aristotelesçiçerçeveyenispetlebelirenfarklılıkveyeniliğerağmeneski-lerdentevarüsedenbirşeyolmamalıdır.ÖrneğinDescartes’ınşüphesiesaseneleş-tirelbirkültüranalizihüviyetindegelişmesinerağmenhâlâtarihkarşısındailgisizdive çelişkisiz düşünme aracılığıyla şüpheyi dağıtabileceğine inanmıştı.Bu nedenleözgürlükgibikurucu(veyakurucuhâlegetirilmiş)birfikir(Braudel,2001,s.357)dâhil olmak üzere tarihin düşünceyi yenileme gücü fark edilene kadar filizlenmişolanhemenhiçbirtartışmakabındantaşabilmişdeğildir.Yeniuygulamalarvefikir-ler,(muhtemelenHollandamerkezlisınırlıalanlardışında)ancakeskikurumlarınvedilinimkânlarıiçindehareketedebiliyordu(Whitehead,2008,s.66vd.).

Böyleceasliöğeyi saptamak içinon sekizinciyüzyıl eşiğindeve süresinceyaşa-nanlarınetkisininbüyüklüğünüsağlayanşeyintarihinkeşfiolduğunugörmekgerekir.Tarihinverileriyanlışlandıkça,geçmişveonungetirdikleriileilgilişüphearttıkçaeleş-tiri;duyarlılığın,algınınveaklıntemelmotifihâlinegeldi(Hazard,1981,s.65-71).Tariheyönelikşüphe, tarihinkaydettiği“hakikat”manzumesine ilişkinşüphe idivebirdahabutürdenbiryanılmaiçinegirmemeninyolu,aklıneleştirelkullanımıiletarihiçina prioribiryöntemgeliştirmekti.MeseleyalnızcatariheaçıkçakıymetvermeyenAristoteles’tendeğil,öncekiikiyüzyıldandafarklıolaraktarihinuygunbirteorisiniaramayadönüşmüşoluyordu.Buarayışdeğişiminuygunbirteorisineyönelmekan-lamınagelir,çünküeskimetafizikçerçeveiçinbizatihideğişimdüşünmeninkonusudeğildir.Açıktırkitarih,herdurumda“değişim”ileilgilidir,sosyolojininöncelisim-lerindenbirinin“pozitiftarih”olduğunuhatırlayalım(Freyer,2012,s.42).Buaçıdantoplumsaltarihleilgisibakımından“toplumsaldeğişim”insırasıylafelsefi,bilimselvesosyolojikteorileriningelişimiarasındakabacakronolojikbirseyirsözkonusudur.

10 Baumansosyolojikdüşüncedeki temel ikiliklerkonusunda tercihtebulunarakgerçekleştirilen tekbiçimliaçıklamamodellerininsosyolojikkültürüvekavrayışızenginleştirenniteliğinevurguyaparken(Bauman,2019)haklıolmaklabirliktebuzenginliktenbirmüphemlikkültürütüretmekoldukçasorunludur.Buçalış-ma,zenginlikolarakdeğerlendirilenfarklıteorikyaklaşımlarıöykününbütünlüklübiryorumunabirerolayolarakyaptıklarıkatkıolarakdeğerlendirmenindahauygunolacağıkanaatinedayanmaktadır.

10

toplumsal değişim

On sekizinci yüzyıldaki hâliyle olgu-değer ayrımı ve benzeri kategoriler, değişi-minbilimselvesosyolojikteorisindekibiçimiyleAristoteles’tekarşımızaçıkmasadaAristotelesçiçerçevedenkopuşladoğrudanilgilidir.Aristoteles’intevarüsettiğiönemliayrımlardanbirideğişimproblemiyle ilgilidirvehemdoğabilimindehemde insanbilimlerindetelos kavramıylaçözmeyeçalışır(Doğan,2018).Bilimfelsefesitarihin-dentakipedebildiğimizkadarıyla“modernbilim”inortayaçıkışındakienönemlihu-susiyetlerdenbirisiburadaki teleolojik kavrayışınbeslediği tartışmalarınbirbiçimdedin-bilim/değer-olguikiliklerinegetirilençözümleraracılığıylaaşılmayaçalışılmasıdır.Busorunlarınçözülmeyeçalışıldığıonaltıncıyüzyıldaniktisatteorisinin“bilimsel”birkavrayışaerişmeyebaşladığıdönemekadarkisüreç,değişiminfelsefiteorilerininoluş-tuğubirzamandilimineişareteder.Aristotelesçiçerçevedenköklükopuşancakyenibirdüşünmetarzınıntemellendirilmesiyletahkimedilebilmiştir.Bunedenledeğişiminfelsefikarakterdeki ilkdüşünüşörnekleriolansözleşme teorileriyadadoğalhukukteorileri, toplumsalolana ilişkindoğabilimlerimodellemesinedayalıpozitif teorilergündemegelenekadar insandoğasıgibibir temeleyaslanmakdurumundakalmıştır(Freyer,2012).11Doğalhukukteorilerindenesne(metafizik,ontoloji),bilgi(epistemo-loji,metodoloji),venesnelliğin(ahlak,politika)kavranışındabirkırılmayaşanmıştır.Geçişin“güdüleyicisorun”unaişaretedenanahtarsözcüklergüvenlik,barış,düzen;12 “çözüm”üneişaretedensözcükleriseözgürlük,eşitlikveyurttaşlıkolmuştur.13

SözleşmeteorisyenleriHobbes,LockeveRousseauvurgufarklılıklarınarağmenözcübir kavrayış zemininde insandoğası ile toplumsal düzen arasındaki ilişkininidealbiçiminideğişimproblemiüzerindentartışmaktaydı.İsterkayıtlıtarihverileri-nebaşvurudaistersegüncelinsoyutlanarakgeçmişemodellenmesinde,yanigerçek-likilekurguarasındadoğaldurumanalizininherdurumdateorikbirinşaolduğuaçık-tır.Bunedenlebuteoriler,doğaldurumunimaettiğiveyamümkünkıldığınormatifçerçevedenhareketleolmasıgerekentoplumsaldüzenininşasıaracılığıyladeğişimingidişatınıolumlubiryönekanalizeetmeküzeregeliştirilmiştir.Tartışmanınbiziilgi-lendirenveçhesibutartışmalardasivilvesiyasal“toplum”un(yanikomünyadace-maatindeğil,cemiyetin),“birey”leriniradikararlarıyoluyla–gerekirseiradelerindenferagatederek-14teşkiledilensırasıylabir“düzen”,“kurumsallık”veya“bütünlük”olarakkavranmasıdır.Butemalarıntamamı,sosyolojininkuruluşundaetkiliolacağıgibidahasonraçağdaşsosyolojideyenidentartışmayaaçılacaktır.15 11 Hatırlanırsa Platon veAristoteles’te ahlaki ve politik düzen kökenini insan doğasında buluyordu, doğal

hukukfikrininkendisiiseilkinceltilmişsisteminiStoafelsefesindeedinmiştir.12 Diltheybuarayışı,güvenlivetarafsızbiralanarayışıolarakkaydeder(Freyer,2012,s.23).13 YurttaşlığınAntikYunan’dakikullanımınınahlakiliklebağlantılıolduğunuhatırlatalım.Özgürlüğüngelişi-

miileilgiliisebk.Whitehead(2008).14 Bütünbirsosyolojikteorinindüzen-eylemgerilimiüzerindenHobbes-Rousseaukarşıtlığınaircaedilebile-

ceğiyönündebazıönemliyorumlarbulunmaktadır(Dawe,1970).15 Kurumsallıkifadesini,dahasonraWeber’intoplumsalbütünlüklereylemlerinörgütlübiçimleridirdeyişiyle

benzerbiranlamdakullanıyoruz:Weber’egöreteşkilat,(ancakbireyselfaileircaedilebilecekolan)toplum-salilişkininbelirlibirbiçimidir(Weber,2007,s.95).

11

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

Buteorilerdeeskiteleolojik kavrayışınmetafizikveahlakiiçerimlerindenarındırıl-mışversiyonuolan“ilerleme”fikrihenüzolgunlaşmamıştı,yalnızcaRousseauuygar-lığıngelişimiüzerindenifadeetmişsedeolumsuzbiranlamyüklemişti.FakatbunlarınyanıbaşındaWilliamTemple,Mandeville,Voltaire, JohnMillarveAdamFergusongibi isimlerelindebaşkabiranalizgelişmekteydi:Bunagöreampirikverileredaya-narakinsantoplulukları,çeşitlinedenselgüçlerinetkisiylekültürelbirgelişimçizgi-sitakipetmektedir(Freyer,2012,s.27–29).Machiavellidahaöncetoplumsal-politikalanailişkinanalizlerinolgusalbirtemeledayanmasıgerektiğinivebununiçindeta-rihinverilerinemüracaatedilerek,politikgüçlerinyükselişveçöküşünümümkünkı-lansaiklerintespitedilmesigerektiğiniifadeetmişti.Fakatonunçağındahenüzbununiçingereklibilimmetafiziğineyerleşiklikkazanmışnededoğadankültüregenişleti-lebilmişti,bununiçinNewtonileVico’nunçalışmalarınıbeklemekgerekecekti.Oysaşimdi,yukarıdasayılanisimlerde,hiçbirmetafizikanlamatfetmeksizininsanındoğalgüçleriyanındacoğrafikoşullarvemorfolojikyapısalöğelergibi(ampirik)nedenselgüçlerindedikkatealındığıbirçerçevedetarih,toplumun“yasa”larınındevşirilebile-ceğibirlaboratuvarolarakalgılanmayabaşlamıştır.Buanalizlerinaynısürecibeslediği“aydınlanmaçağı”söylencesiilekısmibirhaklılıklaifadeedilmeklebirliktesosyolojikikiliklerindefarklıtonlardabuteorilerdetemsiledildiğisöylenmelidir.16Düzen-dene-tim,itaat-özgürlük,rasyonel-ampirik,doğal-pozitifgibigerilimlerbakımındanburadabiryarılmasözkonusudur.Fakatotoritedenotonomiyegeçişolarakifadeedeceğimizmetafiziktemellendirmeninfikriköklerinimümkünkılmışlardır.

Kant’ınBatıdüşüncesindekiesasönemi,buteorilerdekikarşıtlıklarıntemelgerek-çesinindüşünmetarzındakidevrimintamamlanamayışındagörmesivenihayettemelkülliyatınıoluşturanüçeleştirisindedüşünmeninalanlarınıbirbirindenayırtedereksü-receuygunmetafiziktemellendirmelerigerçekleştirmişolmasıdır(Doğan,2018).Bunagöre(kendinde şeyhüviyetindebilinmesiinsanbilgisininsınırınıaştığından)gerçek-liğin;anlamayetisindegenelbir tarzdakavranışıdoğanınaçıklamasını,düşünümselyargıgücüaracılığıylatikelbirtarzdakavranışıisekültürelöğelerinanlamagelmesinisağlar.AslındaKant’agöredüşünmeninikialanıdoğaveahlaktırvebuminvaldedoğaveahlakmetafiziğininyenibirertemellendirmesiesastır.Böylecesırasıylailkikieleş-tirisindedoğalveahlakidünyayıfarklıtürdennedenselliklere,farklıtürdenyasalarınzorunluluğu (olgusal) ve gerekliliğine (normatif) bağlarken düşüncenin düzenleyiciilkeleriolanideler/postulatlarvarsayımındabulunmuştu.Fakatinsaneylemleriolgu-salbakımdan,özgürlüğündoğasıgereği,birkavramaltındagenelleştirilemeyecekbirolumsallıkalanınaişaretettiğindentoplumsaltarihenedoğanınnedeahlakınyasalarıuygulanabilir.Bunedenleüçüncüeleştirisinde,bütün-parça ilişkisinedairapayrıbirdüşünmetarzıgeliştirerekinsanlıktarihininTanrının/Doğanınplanıgereğişekillendi-16 Örneğin Callinicos sosyolojinin temelindeki fikirlerinNewton ve Locke kaynaklı bilimsel yönteme da-

yanmakla“ortakakılsallıkmodelleri”geliştirdiğinivebuyöntemiahlakibirduyarlılığa“genişletmekle”normatif bir tarafı bulunduğunu ifade ederken aydınlanma söylencesini kısmi haklılıkla onaylamaktadır(Callinicos,2004,s.35).

12

toplumsal değişim

ğinindüşünülebileceğiniifadeeder(Doğan,2018).17Tarihinbizimtarafımızdanvarsa-yılabilecekbelirliideler altındainşaedilmeyibeklediğifikri,tarihsiciteorileribesleye-cektir.Fikrindahasonrakieserlerdedegeliştirilenbirayrıntısıiseoldukçaönemlidir:Kant’agöre–sözleşmeteorilerininaksine-iyiveyakötübirdoğaatfedilemeyecekolaninsanıntarihbakımındandikkatealınacakentemelhususiyetitoplumdışı toplumsallık özelliğidir (Doğan,2018).Buhususiyet bireylerinbir içgerilimiolduğukadar top-lulukyaşamınındatemelantagonizmasını(çatışkı)teşkileder.BukurgudaTanrının/Doğanınplanınıniçselolangeriliminahlaki,dışsalolançatışmanınkültürelgelişimlekapsanarakaşılmasıyönündeolduğudüşünülmektedir.Kant’agöreböyledüşünmeninhaklılığıkonusundaiçimizirahatlatacakampirikverilerdebulunabilir.18Dikkatedelimkigeçmiştenkalantümsorunlarınyinebüyükölçüdegeçmişinkavramlarıylavefakatdüşünmetarzınınbüsbütündeğiştirilmesiaracılığıylabağlandığıbuçözüm;HegelveMarx’ıntarihsiciliğini,Weber’inidealtiplerini,etkileşimciveilişkiselciyaklaşımlarınkarşıtözcükavrayışını,19Kant’ınTanrıvarsayımıyerineToplumvarsayımınıyerleş-tirdiğini ifadeedenDurkheim’ın (Doğan,2019)metodolojikbütüncülüğününfelsefikökleriniişaretetmektedir.

Değişimin bilimsel teorisine geçiş, aslında sosyolojinin doğuşunu haber veren“toplumsalfizik” ismininortaya çıktığı dönemdepozitivizmin tahkimedilmesiylealakalıdırvebuaçıdanDiderot,D’AlembertveözellikleTurgotveCondorcet’inet-kisigörmezdengelinemez(Freyer,2012,s.39vd.).BununlabirlikteSaint-Simon,ComteveSpencerkarşısındaMarx,değişiminbilimselteorisindedahaziyaderasyo-nalistgelenekiçindeelealınmasıgerekenyenibirhatbelirlemiştir.ÖylekiMarx’ıdeğişiminhembilimselhemdesosyolojikteorisinegeçişinöncülerdensaymakge-rekmektedir.Comte pozitivizmin en önemli isimlerinden olsa da çalışmasımede-niyetler tarihi görünümünde olduğundan (Durkheim, 2005) teorisi tam anlamıylasosyolojikolarakayrıştırılamaz.BunakarşınMarx’ınbilimeleştirisivegörünüş-ger-çeklikayrımınadayananrealistduyarlılığı,hernekadarbazımetateoriktasniflerdenatüralizmkategorisialtındaComteilebuluşturulsadadeğişiminbilimselteorisindeikihatortayaçıkarmıştır.Üçüncübirhat,Marx’ıdaepeyceetkilemişbulunanfay-dacıokulunahlakveekonomipolitikalanındaki çalışmalarınadayanmaktadır.Bunedenlefelsefitemellersaklıtutulmakkaydıyla,değişiminsosyolojikteorisininbu17 BufikrinAristoteles’tekiilekarşılaştırılmasıproblemin,anahtarkavramlarınveçözümüngenelyapısınınben-

zerliğinerağmendüşünmevetemellendirmetarzındakifarklılığınöneminigösterecektir.Bufarklılığıgeçiştir-mekveyabenzeşimlerüzerindenelealmakisebazıyorumcuların(Bock,2014,s.61vd.)yaptığıgibisosyolo-jikliteratürübeslediğiorandaAristoteles’iilerlemefikrineeklemlemekgibibiraşırı-yorumagötürebilir.

18 Kantbuteoriyiampirikveridençıkarmaz,fakatbuverilerlebirumutilkesiolarakdüşünülebilenilerlemeteyitedilebilir.ÖrnekolarakArendt’in,Kant’ınFransızdevrimianalizineilişkinyorumuiçinbk.Arendt(2005).

19 Kant,Leibniz-Humeayrışmasınıherikisinindetözcülüğünüaşacakşekilde,töz olarak kavradığımız şeyin aslın-da görü çoklusunun anlama yetisi kategorilerimizden “ilişki” kategorisinin belirli bir tarzı olan “töz” kavramı altında inşa edilmesiargümanıylaçözmüştür.BöyleceKant,Newton’danitibarenmatematikselformülasyonun-dangörüleceğigibibireyselin tözcükavranışıkarşısında şeylerinyalnızcabirbirleriyleetkileşimi içindekav-ranabilirolduğufikrinin temellendirmesiniyapmışolmaktadır.Buaçıdanklişelereuyarak tözcüveyabireycisosyolojileriKantileirtibatlandırmagirişimlerininmeseleyiderinlemesineelealmadığıdüşünülebilir.

13

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

üçbilimselteoriden,fakatözellikleComteveyaptığıişisosyolojiolarakadlandırma-yanMarxileiletişimhâlindegeliştiğiifadeedilmelidir.Böylecedeğişiminbilimselteorisindensosyolojikteorisinegeçişinhemmetodolojiksorunlarıhemdeanaliziçe-rikleribelirmişolmaktaydı.

Değişiminsosyolojikteorisinegeçiş,burayakadardilegetirilensorunlarınikiliklerüzerindenkavranması,analizedilmesiveçözümebağlanmasıgirişimleriylekarakte-rizeedilebilir.BirebireşleşmesağlamasadaMarx’tanitibarengelişendüzen-eylem,belirlenim-özgürlük,yapı-fail,makro-mikro,deneysel-rasyonel,pozitivist-tarihselcigibiikiliklerinbüyükölçüdeparalelayrımlaraişaretettiğisıklıklaifadeedilmiştir.20 Öylekikimiyorumcularbütünbirsosyolojitarihininmetateorikanalizindeesasenikisosyolojikültüründenfazlasıylakarşılamayacağımızıifadeetmiştir(Dawe,1970;Hall,2013).Yukarıdadilegetirildiğigibisüreç,tariheilişkinduyarlılıktabüyükbirdönüşümünyaşanmayabaşladığıvebilme formları açısındandeğişimindenklemedâhiledildiğiveyenifelsefitemellendirmebiçimlerininoluşmayabaşladığıbirsüre-ceişareteder.Kant’ısosyalbilimlerfelsefesindekialternatifteorikkonumlanmalarınortakkaynağıkılanesassaik,bütünikiliklerisırasıyladoğa bilimleri, ahlak, sosyal bilimleradınaüçbüyükeleştirisindeaşmayaçalışmasıdır.21

Max Weber’in Değişim Sosyolojisinin Metateorik AnaliziSosyolojininveyasosyolojikçözümlemenintarihitüründeneserlerinveriyoğun

niteliğinedeniyleherbirteorisyeninöncellerinegetirdiğieleştirileri,betimleyicibirtarzdaanlamaeğiliminesahibiz.Fakatbueleştiriler,dahaziyadesosyolojininbaş-langıcından itibarenbünyesinde taşıdığımetodolojik sorunları cisimleştirmektedir.Diğerbirdeyişle,birdüşünürünöncellerinegetirdiğieleştiri,onunmetodolojikko-numundanhareketlegeliştirdiğiveaçıkçaifadeedilmiştikelbireleştiriolduğukadarsosyolojiyeiçkinsorunlarıişareteder.Busorunlar:(i)nesnesorunu,(ii)bilgi/bilimsorunu,(iii)metodolojisorunu,(iv)nesnelliksorunudur.22

Nesne sorunu. Sosyolojiözgülbirbilimolacaksa,nesnesinindeözgülbirtarzdabelirlenmesigerektiği,kurucuisimlertarafındanfarkedilmişvebuyöndeözgünça-lışmalaryapılmıştır.Fakatsosyolojininmoderntoplumunoluşumu,yapısıveyönünüanlamayayönelikbirbilimolarakgeliştirilmesiçabası,doğalolarakbuözgülnesneiledeğişimolgusuarasındanasılbirdenklemkurulacağısorununaçarpmıştır.Dola-

20 DoğrudanbuikiliklerikonuedinençalışmalaryanındaBauman,Sosyolojik Düşünmek’tesosyolojitarihininbuikiliklerinişaretettiğisorunlarınçözümdenemeleriolduğunaişaretetmektedir(Bauman,2019).

21 Kant’ınüçüncüeleştirisininestetikilemünhasıranbeğeniyargısıylailgiliboyutlarıhaklıolarakönplanaçıkarılmaklabirlikteilkikieleştirisindekiprojenindevamıolaraksosyalbilimlermetafiziğinintemellendi-rilmesiolarakdaokunmasıgerektiğinidüşünüyoruz.

22 Aslında sosyal bilimlere felsefi bir analiz uygulanmak istendiğinde bu türden sorunlara işaret etmek tutarlı görünüyor,çünkübusorunlarfelsefeyibaştanbaşatarayanvarlık,bilgivedeğerüçlüsünüifadeeder.Benzerbirkurguiçinbk.Benton(2016,s.16vd.).Fakatilerikisayfalardabununaynızamandauygun olduğugörülecektir.

14

toplumsal değişim

yısıylanesnesorununailişkinbirtutumbelirlenmeksizindeğişimanalizi,dolayısıyladasosyolojimuhaldir–bututumörneğinElias’taolduğugibinesnenintözselbelir-lenimi aleyhineolsabile (Elias, 2016).Yukarıda sosyolojinindüşünsel kaynaklarızikredilirken aslında “toplum”fikrinin ortaya çıkışı, tanımlanma çabaları ve ilgilisorunlara değinilmiş oldu. Oradaki temel tartışma hattı birey-toplum ikiliği, yanitoplumunbireyler toplamımıyoksaözgülbirbütünlükmüolduğu idi.Bunlardanikincisi tümellerle ilişkisibağlamındabütünüyle felsefikarakterdebir tartışmaol-masınarağmen–ilişkiselsosyolojidışındaanaakımda-nesneileirtibatbakımındanetkisiniyitirmişgözüküyor.Nesnesorunu,kısacasosyolojininincelemekonusununtekabülettiğigerçekliğeilişkindir.Bugerçekliğin,araştırmacınındeneyimvezihnimelekelerinedışsalvarlığıçalışmamızınsınırlarınıaşar–kiWeber’deolduğukadarDurkheim’dadabugerçeklikmetodolojiktir(Doğan,2019).

Weber, öncellerinde (ilişki, etkileşim, bütünlük karşısında) birey namına eksikkalanvurguyutamamlayaraksosyolojidekimümkünmetodolojikkonumlarısonsı-nırınagenişletenbirdüşünürdür.İnsanınbireyolmakbakımındanatomikbiryapıdakavranmasınadayananmetodolojikbireycilik,Weber’indönemindeherşeydençokmarjinaliktisatteorisiilefaydacıfelsefeyleözdeşleşmişti.Buekollerleilişkisidü-zeyindeWeber’inHegelveMarx’takarşıtbiçimlerdetezahüredenrealistkavrayışasahipolmadığısöylenebilir.23Realist-nominalistgerilimi,çağdaşsosyolojiliteratü-ründeözelliklemetateorikanalizdüzeyindetoplumsalbütünlüklerlebireylerinkarşıkarşıyagetirildiğibirkompozisyondaanlaşılmıştır.24OysaWeber,bizi sarmalayangerçekliğinbilimiolaraksosyolojiyigeliştirirken,“olaylarınölçülemezakışı”nın“ta-rihselteklik”arzettiğini;fakatbirkültürbiliminimümkünkılanaşkınsalkoşulun,“dünyayakarşımaksatlıbirduruşalmavebuduruşabiranlamyüklemekapasitesiveiradesibahşedilenbizzatkendimizinkültürelvarlıklarolmamız”dankaynaklandığınıifadeeder(Weber’denakt.,Jensen,2018,s.36–37).

Webermeseleyibirey-toplumikiliğineindirgeyerekbireylehinebirkararabağ-lamışsadasosyolojininkonusunupsikolojidenayırmaküzere“toplumsaleylem”ininceliklibirtanımınıgeliştirdiğiaçıktır.Bunagöretoplumsaleylem,failinöznelbiryönelimleözelbiranlamverilmişolandavranışıdır(Weber,2012a,s.112).Weberyeni-Kantçıfelsefeokullarındanetkilenmişbirdüşünürdürveözelliklekültürbilim-lerinde tümelkavramlararacılığıylayapılacaknihai tözcü tanımlamalarakarşıherzamantedbirlidir.Böylecebütünlükleranlamındatoplumsalvarlıklarıngerçekliğinisosyolojinindışınaatar;butürdenvarlıklarsosyolojitarafındanancakbireyseley-lemlerinsonuçlarıyadaörgütlübiçimleriolarakanlaşılabilir(Weber,2012a,s.122).

23Weber’inmarjinaliktisatokuluylametodolojikilişkisininikincilliteratürdeönemlibiryeribulunmaktadır(Callinicos,2004,s.225vd.;Öğütle,2013,s.74vd.).

24 Sosyolojininrealizm-nominalizmkarşıtlığınınotantikformunubilinçliyadabilinçsizdeformeederekalımladığıifadeedilmelidir.Toplumungerçekliği(ninmahiyeti)tartışmasınınbirey-toplumikiliğineindirgenerekişletilmesisorunludur.Fakatayrıntısınagiremeyeceğimizdentartışmayıbudilüzerindensürdüreceğiz.

15

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

Fakatdevlet,düzen,ulustüründentoplumsalbütünlüklerinsosyalbilimlerinbaşkatürlü bilme amaçları (nedensel açıklama) açısındankaçınılmazolduğunudüşünür.“Sosyolojikbakış açısındanörneğinbir ‘devlet’, içindeanlamsalolarakyönlendi-rilen belli toplumsal eylem türlerinin yer alma olasılığı kalmadığı anda artık ‘varolmak’tançıkar”(Weber,2012a,s.135).Nihayetindetoplumsalbütünlüklerineylemkabiliyetibulunmamaktavebireyfailihmaledildiğindeeyleminsorumluluğuaçık-takalmaktadır.25FakatWeberparçalarınaçıklanabilmesiiçinyaratılangerçekliklerolarakbutürdentoplumsalbütünlüklerebaşvurmayı“sosyolojininişlevselanlatımtarzı”olarakifadeetmeklebirliktebuyapaygerçekliğin“abartılması”(şeyleştirme)tehlikesinedikkatçeker(Weber,2012a,s.123).

Toplumsaleylemterkibindeki“toplumsal”terimininilkçağrışımlarınedeniyleolu-şabilecekyanlışanlamalarıönlemekiçinWeber,kastettiğişeyinbireylerinyalıtıkveyakolektifbiçimdesergiledikleribenzereylemlerolmadığınıvurgular.Toplumsaleylem,nebirçokkişinintekbiçimlieylemi(örneğinyağmurluhavadaherkesinşemsiyeaçma-sı)nedeetkilenmişbireylemdir(örneğinkitleseleylemveyataklit)(Weber,2012a,s.131).Buayrımınvegerekçesiolarakverilenörneklerinkusurluolduğusöylenebilir.Örneğin,Eliasşemsiyekullanımınınyeretmediğitoplumlarüzerindenbunundoğalbireylemolmadığıvepekâlâtoplumsaleylemkategorisinedâhiledilebileceğinigörmüş-tür(Elias,2016,s.177).Webertoplumsaleyleminaynızamandasosyolojininözgülnesnesiolduğunusöylerkendavranışveeylem(yadaeylemiletoplumsaleylem)ara-sındabirayrımagider.Kelimeninilkanlamındatoplumsalolmayan,tamamenbireyiniçindebaşlayıpbitenbirdavranış,toplumsaleylemdeğildir;çünküburadaWeber’inbelirlediğiötekinidikkatealmaveöngörüölçütlerisağlanmaz:Failinbaşkalarınındav-ranışlarınıgözönündebulundurmasıveeyleminbunagörebirseyirizlemesi(Weber,2012a,s.112,130–132).DiğertaraftanWeber’inanlamlıeylemiletoplumsaleylemarasındayaptığıayrımınkeyfiveyatemellendirilmemişolduğuyolundabelirlemeleryapılmıştır.ÖrneğinWinch,Weber’indekabuledeceğigibianlamınkültürelbirmef-humolduğutespitinedayanarakanlamlılığınaynızamandatoplumsallığıgerektirdiğiyolundabiritirazgeliştirir(Winch,1994,s.113).

Şuhâldeanalizhernekadarfarklıaraçlarabaşvuracakolsadabireyseleylemmo-tiflerineircaedilerekçalışılmakdurumundadır.BunedenleWeber,Avrupatoplumu-nungüncel tipi ileönceki toplumsal tipinin içsel analizini atlayarak ikisi arasındakigeçişsürecindebireyselliğindeğişiminkurucuilkesiolduğunudüşündüğübirzamandilimineodaklanmışgörünüyor.Öylekisosyalistbirtoplumbile-bireycideğerleribe-nimsemekleaynıanlamahiçbirşekildegelmeyen-bireycibirmetodolojiyleçalışmakdurumundadırveşusoruylabaşlamalıdır:“Busosyalisttoplumdakitekilüyelerinvekatılımcılarınilkplandatoplumunoluşacağıvevarlığınısürdüreceğişekildedavran-25 Weberçalışmalarınınanagüzergahınıniktisatsosyolojisiolduğuyolundakigörüş,eyleminsorumluluğuteması

altındagirdiği tartışmalar ve hukukayönelik ilgisi ile sınanmalıdır.Kurucu sosyologlar ekonomimeselesineyoğungündemayırmıştır,çünkümoderntoplumunoluşumundavekrizlerindeekonomikbirkarakterbaskındır.

16

toplumsal değişim

masınıhangigüdülerbelirlerveonlarıbuşekildedavranmayayönlendirir?”(Weber,2012a,s.126).Kantiçinbirdavranışınyadayapıp-etmenineylemolarakanlaşılabil-mesidoğal olmayan bir ilkeye göreölçütünetabiidiveherikisideçıkarifadeedenkişisel vekültürel yönlendirmelerekarşı aklın (ahlak) yasasını getirmişti.Weber’debuilkeleryeriniduygusal,gelenekselverasyonelolaneylemmotiflerinebırakmıştır.Ancakbunlardanilkikisibilinçlibiçimdeanlamlıolarakyönlendirileneylemtipleriolmaktançokanlamlılığınsınırındahattaçoğunlukladışındagerçekleştirilir.Duygusalmotiflieylemlerinilkesininfaileiçselolduğu,bumeseleninkavranamazölçüdeöznelbirolayolduğuveWeber’indebutipianalizindışındabıraktığıaçıktır.Fakatgelenek-sel,değerselveamaçsalmotiflieylemlerdedurumfarklıdırvebireyciliğinburadanekadarişleyeceğiaçıkçatartışmalıdır.Gelenekseleyleminilkesinintoplumsalethosol-duğu,değerlerinküllianlamlaraişaretettiği,amaçlarınise-kendisineulaştıracakaraç-larınrasyonelseçiminigözardıetsekde-yapısalolarakanalizedildiğindeköklerininpekâlâtoplumsalbirtemsildebulabileceğidüşünülebilir.

Weber’in duygusal, geleneksel, akılsal ayrımınınKant’taki bireysel ve kültürelöznellikleakılarasındakiayrıma,Aristoteles’tekidoğa,alışkanlık,akılarasındakiay-rımatekabülettiğinedikkatedelim(Doğan,2018).Weber’inbukadimayrımısürdür-düğüfakatAristotelesçiçerçeveninbirkaçyüzyılboyuncageçirdiğisarsıntıdanson-raayrımahemKant’ıngetirdiğiçözümdenhemdeKant’la birlikte Kant’a rağmen Marx,SimmelveDurkheim’ıngetirdikleriçözümlerdentatminolmadığıgörülüyor.Çağdaş sosyolojide bugerilimlerin hâlâ sürdüğüdedüşünülürse, sorununbizatihinesnekavrayışı ile ilgiliolduğuveçözümsüzkaldığıorandamümkünolanenge-nişvederinkavrayışınaerişmeyeçalışmakyerineöncellerdetespitedilensorunlarınbudanmasıyladaralmanınsürdürüldüğügörülecektir.Gerçektende“toplumsalanali-zinnesnesinedir?”türündenbirsoru,Weber’indedâhilolduğubirsüreçtenesneyeilişkinmodernöncesitemellendirmebiçimlerinininşaiolmayanbirnesnekavrayışıaleyhinenasılgeliştiğisorusundanöncecevaplanamaz.

Bilgi-bilim sorunu. Weber’inbilgi-bilimtartışmalarıbüyükölçüdenesneileirtibatlıolarakortayaçıkansorunlaraönerdiğiçözümütahkimetmeyeyöneliktirvemetodolojitartışmalarınagömülüdür.Şimdi,Weber’insosyolojinin işlevsel anlatım tarzı sayesin-de yaratılan gerçeklikler olarak toplumsal bütünlüklere şeyleştirme hatasına düşme-den başvurulabileceği fikrinegeridönelim.İşlevselanlatımilekastedilenbütün-parçailişkisininanalizindekullanılanorganizmacıalternatiftirveWeber’inburadakoyduğusınır,bilişselbirdeğeratfetmedenbütünlüklerinsomutaçıklamavegeçiciyönelimiçinaraçsalkullanımıdır–kibuyalnızcafaydalıdeğil,aynızamandakaçınılmazdır(Weber,2012a,s.123).Weber’egöretopluluğundoğasıorganizmanınkindenfarklıolduğun-danişlevselanaliz,analizedilenkonununkapsamınıkavramakbakımındanbirbaşlan-gıçaşamasıdır.Builkeyiyukarıdakisosyalisttoplumanaliziörneğiylebuluşturursak,önceliklebutoplumunsanki-organizmikyapısıaracılığıylaproblemintematikçehresi

17

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

tespitedilirvenihayetindebelirlenenboyutlarbireyfaillerin toplumsaleylemlerininaçıklayıcıanlamasıyoluylaanalizedilir.Bazıyorumcularınmetodolojikçoğulculukolarakokuduğubutürdenbelirlemeler,Webersosyolojisinintemelkarakteridirveondokuzuncuyüzyılınmeşhurmetodolojitartışmasınınsonucudur.FakatWeber’inuzlaş-mazseçeneklerinsentezleyicisimiyoksametodolojikçoğulcumuolduğutartışmalıdır(Özlem, 2004, s. 316 vd.).Dolayısıyla her durumdaWeber’in sosyolojiyi bağımsızbirbilimolarakkurmagirişimi,doğabilimleriilekültürbilimleriarasındakikategorikayrımlayüzleşmekdurumundakalmıştır.

Weber’indoğa-kültürbilimleriayrımınadayalıengeliaşmaküzeregeliştirdiğiar-gümanınnegatifkısmıayrımınmetodolojikreddine,pozitifkısmıiseyerleşikkav-ramlarındönüştürülmesiveyenilerininüretilmesinedayanır.Webernedoğabilim-lerininbütünüylenesnel,açıklayıcı,nicelikselveyasalbirkarakteresahipolduğununedekültürbilimlerininbütünüyletartışmalı,yorumlayıcı,nitelikselvekurgusalbirkarakteresahipolduğunukabuleder(Freund,1991,s.81–82).İsternesnesibakımın-danaraştırmanınfarklıgerçekliklereyönelmesianlamında,istersegerçekliğefarklımetodolojilerleyönelmeanlamındaelealınsın,Kant’tanberidoğailetariharasındakategorikbirayrımbulunduğufikripalazlanmışdurumdaydı.Almandüşüncesindedoğabilimleri ile kültür bilimleri arasındaki ayrımda temayüz edenbuyarılmayı,Webermuhtemelenfaydacıahlakveiktisatteorisiyleirtibatıüzerindenaşmışgözü-küyor.Şöyleki,Kant’ınahlakmetafiziğitartışmasıbirahlakteorisiolarakalgılana-rakrigorizmeleştirilerigetirilmişvesaltbiçimselciyapısınedeniyleteorininiçeri-ğinifaydacılığındoldurduğuimaedilmiştir(Doğan,2018).BuradaiseonunkültürbilimlerimetafiziğindekiboşlukWeber’indeyaptığıgibiyinefaydacıteorilerleik-tisatteorisininbireyciduyarlılığıylatahkimedilmiştir.DolayısıylaWeberiçinayrımhaklıolmaklabirlikteaşılmasıgerekmektedir.

Weber’in“birmadde, şayet şusoruyusoramıyorsak, ‘doğa’nınbirparçasıhâlinegelir: ‘Anlam’ınedir?” (Vandenberghe, 2016, s. 33) ifadesi kritikönemdedir.Anla-mıbertarafetmeninsonucu,psişikolayıfizyolojikolguya,anlamlıkültürümekanikdoğaya indirgemektir.Weber’egöreanlamyafailinöznelolarakamaçladığıanlamıyadaöznelanlamınteorikolarakalgılananidealtipinianlatır;herikidurumdadanenesnelnedemetafizikolarak“doğru”luğaözdeştir(Weber,2012a,s.112).Şuhâldesosyolojikanalizebireyfaillerin“toplumsaleylem”igibiöznelcibirtemeldenbaşlı-yorgözüksedemetodolojiktemellendirmesibiryandanbuöznelcitarafınesnelleştir-meyediğeryandandaölçekgenişletmeyeeğilimlibirşekildekurgulanmıştı.Weber,toplumsaleyleminaçıklanabilmesi içinhernekadarkapsayıcıolmasavearalarındagüçlügeçişlilikleribulunsadabazıeylemtipleriniaçıkçaveyineişlevsellikölçütünegöre kurgular:duygusal,geleneksel,değersel rasyonel vearaçsal rasyonel (Weber,2012a,s.132–133).Bunlardanilkikisininrasyonelbiröğeiçermediğiaçık,diğerleriiseWeber’de rasyonalite tipleriolarakbelirlenen teorik,pratik, tözelve formel ras-

18

toplumsal değişim

yonaliteileirtibatlıolarakanlaşılabilir.Tözelrasyonalitedeğerselrasyoneleylemileörtüşürkenformelrasyonalitearaçsalrasyoneleylemleörtüşür.Eylemdekidörttipbirereylemgüdüsüolarakfailidoğrudanbağlayan,gözlemciyeiseeyleminanlamlıbirne-deniolarakgörünenanlam-bağlamıyadakültürelniteliklerdir(Özlem,2004,s.170).

Vurgununbireyfailüzerindentanımlanantoplumsaleylemeyönelikolması,so-runuyorumaaçıkhâlegetiriyorolabilir.FakatWeber’insosyolojininnesnesiolarakaslitercihinintoplumsaleylemin“anlam”ıolduğunadikkatetmekgerekir.Nesnel-likveölçekgenişlemesininimkânı,buinceliklibelirlemedeortayaçıkacaktır:Bilim“şeylerarasındakisomutilişkileredeğil,sorunlararasındakiteorikilişkileredayanır”(Weber’denakt.,Jensen,2018,s.48).Anlamiseöznelilenesnelarasındakigeçişken-liğisağlayanmuğlakbirkavramolaraksorunlararasındateorikilişkilerkurulmasınımümkünkılacakşekildekodlanmıştır.DiğertaraftanWeber,sosyolojininanakonusu(nesnesi)bakımındantoplumsaleylemeayarlanmasıgerektiğini,fakatbununsosyo-lojinintekkonusununbuolduğuşeklindeanlaşılmamasıgerektiğikonusundauyarır(Weber,2012a,s.132).Böylecetoplumsaleylemden,toplumsalilişkiyevetoplumsalkurumlarageçişsağlayabilecektir.Bugeçişimümkünkılanenönemliöğeiseanlamatıflarıylainşaedilenidealtiplerdir.DahaönceKantbilgininbirsentezfaaliyetiol-duğunuvesentezindeneyimedayalıgörüçoklusununrasyonelinşasınadayandığınıgöstermişti.ŞimdiiseWeberbilginindeneyselgözlemedayalı“doğrudananlama”ileortayaçıkmayacağını,nedenselzincirikavrayabileceğimiz“açıklayıcıanlama”ilemümkünolduğunu;bunundarasyonelbirinşaolduğunuve“idealtip”aracılığıylaicraedilebileceğinisöylemişoluyor.

Weber’in amacı “açıklayıcı anlama”yöntemigeliştirmekolmaklabirlikte açık-lamakısmıpozitivistvenatüralistmetodolojilerceyeterinceişlendiğinden,anlamaüzerinde durması sosyolojisini yanlış yorumlamaya neden olmamalıdır (Freund,1991,s.79;KeatveUrry,2001,s.231).Nihayetindeverilenaçıklama,olgularyadaolaylararasındakiseçiciyatkınlıklarabağlıolarakverilebilecekmümküneniyiaçıklamadandahaötesideğildirvebuaçıdananlayıcıbiraçıklamaveyaaçıklayıcıbiranlamadır.Anlamanınikitürügözlemedayanandoğrudan anlamaveeylemgü-dülerinedayananaçıklayıcı anlama;fakataçıklıkvekesinlikkonusundakiiddiasınarağmennedenselgeçerliliğisağlayamaz(Weber,2012a,s.116).Bireyleminhangimotifibedenleştirdiğihenüzgözlemciyeaçıkolmasadaeyleminkendisibedenseldir,yanianalitikolarakgözlemciyeaçıkolabilirveaçıklanabilir.FakatWebereyleminsırf irrasyonelbirdoğaolgusuolmaması,olmasıgerektiğigibibireyselleştirilmesiyoluylamotifinianlamayıtalepetmektedir.Tersidurumda,bireylemanalitikolarakamaç-araçilişkileriniiçerennedensellikbakımındanaçıkolmasadaeyleminanlamıgözlemleeşzamanlıolaraktezahüredebilir.FakatWeberbudefaeylemin,sırfrasyo-nelbirtariholayıolmaması,genelleştirilmesiyoluylanedenselzinciriniaçıklamayıtalepetmektedir.

19

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

Görüldüğügibitemelsorunöznelcibirçıkışnoktasındannesnellikölçütününna-sılsağlanabileceğidir?BusorundahaönceKant’ınbaşınıepeyceağrıtmıştır,fakatmuhtemelenWeberKant’ıninsanbilimlerinegetirdiğiçözümündoğabilimiileahlakmeselesinegetirdiğiçözümkadargüçlüolduğunaiknaolmuşdeğildir.AdamSmith,Ahlaki Duygular Teorisi’ndeahlakiyargılarıntemelleriniaçıklamayaçalışırkenin-sanların“benzerlik”leriönermesindendahaaşkınbiriddiayagerekolmadığınıönesürmüştü(Gordon,2015,s.521)–kibudaampirikyaklaşımavebilimselaçıklamayaolanak tanıyan bir stratejidir.DolayısıylaWeber’in bireyci bir konumukoruyarakaçıklayıcıanlamayıbilimsellikölçütüneuygunhâlegetirmesinin,ogüniçinrüştünüispatlamıştekyolubulunuyordu.Faydacılığınbenzerlikdolayısıylasempatikatego-risi,Kant’ınortak duyukavramınakıyaslaiktisatteorisindevepolitikasındaepeyceişgörüyordu.Weber’inbukonudayeni-Kantçımiras ilemarjinal iktisatokulununelindeepeyceincelmişbulunanfaydacıseçeneğiuzlaştırdığıdüşünülebilir.Fakatbu-rasısorununbittiğideğil,başladığıyerdir,çünkü“benzerlik”kavramınınkendisibutürdenbirnominalizminciddisorunlarlakarşılaşabileceğibiriçerimesahiptir.Fay-dacılığınmuhtemelenmahiyetiüstündeyeterincedurmadığıbenzerlikkategorisininbirtümelolarakkavranmakzorundaolmasıdurumundaWeber’inargümanıoldukçagerilimlibirhâlegelecektir,nihayetindebenzerlikbiridealtipdedeğildir.

Metodoloji sorunu. Yorumlayıcı geleneğin kültür bilimleri alanında pozitivisthegemonyayıkırmastratejilerionlarıkarakterizeedentemelçıkışnoktasıdır.Fakatgenelliklegözdenkaçan şey,Kantçı kökleri dâhil olmaküzerebu stratejilerinherzamanpozitivizmeenazındandoğabilimlerialanındabirözerklikvermişolmakla,natüralistbirtarafıbulunduğudur.Weber’ebugelenekiçindeayırtedicikonumunuverenşey,buzımnikabulü,verimliyanlarıylakültürbilimlerinegenişletmişolmak-tır.Sosyoloji, toplumsaleylemiyorumlamayoluylaanlamakveböyleceonunyö-nelimvesonuçlarınınedenselolarakaçıklamakisteyenbirbilimdir(Weber,2012a,s. 112).BöyleceWeber’inmetodolojisi şu üçfikir etrafında gelişir: değer-ilişkisi,yorumlayıcıanlamaveidealleştirmeler(Benton,2016,s.147–148).26

İdealtipiaçıklayıcıanlamanınyollarındanbiriolarakkurgulamıştır,çünküonunça-lışmasındabukavramlarınişlevi,tarihalanındasözkonusuedemeyeceğimizanlamayetisikategorilerinindoğaaçıklamasındagördüğüişlevlebenzerdir.Diğerbirdeyişle“idealtip”açıklayıcıanlamanınrasyonelyoluiçinmümkünnesnellikölçütünüsağla-manınaraçlarındanbiriolarakgörülebilir.27Weberiçinsosyolojide;insaneylemiyleilgilibilimlereyabancı“fiziksel”ile“ruhsal”arasındakiayrımlailişkisibakımındanpsikolojininayrıcalıklıhiçbirvasfıolamaz,çünkübuayrımfizikselolmayanınruhsal

26 ToplumsaleyleminanalizindeanlamınyerisorunununWeberciçözümübizieyleminüçdüzeyiylekarşılaş-tırır:belirliamaçlarüzerindesağlananuyuşmanınsonucuolankurumlaryadanormlar,eyleminmeşrulaştı-rıcıamaçlarıyadahedeflerivesonolarakeylemigüdüleyendeğeryadaidealler(Freund,2014,s.195).

27Weberidealtipi,kavramasığmayanampirikgerçekliğidüşünmenindüzenleyiciilkesiolarakbelirler(We-ber,2012b,s.120–121).

20

toplumsal değişim

olduğuşeklindeyanlışbirvarsayımadayanır(Weber,2012a,s.126–127).Örneğinmatematikselbirönermefizikselolmadığıgibiruhsaldadeğildir;(ekonomi-politi-ğidekapsamaküzere)sosyolojinin“yasa”larınınbüyükbölümübutürdenrasyonelvarsayımlarüzerineinşaedilmiştir.Yasaiseideal tiparacılığıylafailintipikgüdüveniyetlerindenhareketleeylemolasılıklarınıanlatanbir“tipgenellemesi”dir.28Webersosyolojikanalizinieylemtiplerindenbaşlayarakgenelleştiricitoplumsaltipler,bi-reyselleştiricitarihseltiplergibipekçokkavramüzerindenyürütür(Özlem,2004,s.200vd.).Öylekianalizinbireyilesistemarasındagidipgelmesideanlamatıflarıylainşaedilenbutipleştirmelersayesindemümkünolmaktadır.Şöylekieylemtipleri-ninyukarıdaki tasnifinde rasyonel olan iki tip olarakdeğersel ve araçsal rasyoneleylemdenvemukabilrasyonalitetiplerindensözedilmişti.Bunagöredeğerselras-yoneleylem,aksiyolojiktemellerindenözerkleşerekaraçsalrasyoneleyleminteknikprosedürünedönüştüğünde,tözselliktensoyutlanarakformelrasyonaliteolarakteza-hüredervenesnelbirbiçimebürünür,yanişeyleşir(Vandenberghe,2016,s.156).Kapitalizmöncesitoplumsalformasyondainsanlar için iştipindekurulandenklem,formelrasyonaliteninsonucundaiş için insanlartipinedönüşmekle(Weber,2009,s.53–70),aynızamandayenibirahlakitemelinşaetmişoluyordu.Buikiahlakdüzeniarasındakitemelfark,iradecilikilebelirlenimcilikarasındakifarkaözdeştir.

Püriten,mesleksahibiolmayıistedi–biz,öyleolmakzorundayız.Çünküasketizmmanastırhücrelerindenmeslekyaşamına taşınıncavedünyeviahlakaegemenolmayabaşlayınca…mekanik-makineüretiminedayalıbüyükbirevreninkurulmasınayardımcıoldu;buevrenbugün,bumekanizma içinedoğmuşolanbütünbireylerin…yaşambiçimlerinibüyükbirgüçlebelirledivebelirlemeyededevamedecektir(Weber,2009,s.156).

Weber’inbugörüşleriylebağlantısınıkuracağımızönemlitartışmalarındanbirisimeşruiyetkonusunahasredilmiştir.Weberdüzeninmeşruiyetinigarantietmeninikiyolunutartışırken,bunlaraparaleleyleminiçerdenvedışarıdanmotiveedilebilece-ğiniifadeetmişolur(Weber,2012a,s.142vd.).Genelolarakeylem,özelolarakisetoplumsaleylemvetoplumsalilişki,yasalbirdüzeninvarlığıyadaeşdeyişledüzeninyasallığıvarsayımıaltındamotiveedilir.BirdüzeninyasallığınıgüvenceyealanilkyololaniçerdenbelirlenimeWeberduygusal,değeryönelimlirasyonelvedinselbi-çimleri;dışarıdanbirbelirlenimlegüvenceyealanikinciyololandışsalbelirlenimeiseteamülvehukukuörnekverir.Hernekadarilkininsaltöznelolduğunusöylerkenörtükbirşekilde,ikincisinindışsaletkilerbeklentisiyle(çıkar,kazanmagüdüsü)ol-duğunusöylerkeniseaçıkbirşekildeherikiyoludaöznelliğesabitlemekistesedepekiknaediciolduğusöylenemez.

Püritenizm,kişininkendiyetenekvekararvermegücünedayananrasyonelyasalkazanmagüdüsünü koydu; bu güdü, -İngiltere’de devlet tarafından desteklenen tekelci endüstrinintümükısazamandayokolurken-otoritegücündenbağımsız,bazenonakarşınveonakarşıolanendüstrilerindoğmasındaroloynadı (…)Kapitalizminruhuolarakadlandırılan tutu-

28 Olasılıkmeselesiileilgiliayrıntılariçinbk.Weber(2012b,s.205–206).

21

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

mun,bizimPüritenmeslekasketizmininiçeriğiolarakbelirlediğimiztutumileaynı(dır…)yalnızşufarklaki,onda,Franklin’inzamanındaçoktankaybolmuşolandinitemelyoktur(Weber,2009,s.155–156).

Gerçektenöykününgelişimibupasajda anlatıldığı gibimiydi, yoksa toplumsalilişkilerinalmayabaşladığıyenişekil,eskidüzenekarşıpekçokunsuruyanyanamıtaşıyordu?Acababirilişkidüzeniolaraktoplumunalmayabaşladığıbuyenişekil,belirliküllikaidelerinmuhtelif toplumsalalanlardakiözelleşmelerinineskidüzenekarşıbirittifakıylamışekillendi?İlksorunun“materyalist”imasınakarşılık,çalış-malarındabuyöndedestekleyiciifadelerbulunabileceğigibiWeberikincisorununimaettiğibiridealizme,yanidüşüncelerin tarihsel gücünekatkıyapanbirsosyolojikanalizgeliştirmiştirdenilebilir.Fakatanalizbiçimininvebaşlangıçilkelerininmahi-yetinebakılırsabu türdenbir idealizmimuhtemelenyalnızcaMarksisteleştirilerlemücadeledekullanmayıyeğlemektedir.Weber’inmeşruiyetmeselesindegeliştirdiğiönemliargümanlardanbirinegöreteamül,yasaveahlakarasındakiilişkisosyoloji-ninkonusudeğildir;sosyoloji,düzeninmeşruiyetibakımındanbunları“standart”larolarakelealır-kidışsalbelirlenimlemeşrubirdüzen,özelolarakestetikveyaahlakimeşruiyetledestekleniyordaolabilir(Weber,2012a,s.145).

Şimdilik duygular tartışma konusu edilmese bileWeber’in muhtemelen çözü-mübakımından tükettiğinidüşündüğü ikisorunadikkatedilmelidir: (i)ahlakiliğinvedinselliğindüzeninmeşruiyetindenbağımsızkendindesabitbiriçdüzenesahipolması vebireylerindebuhâliyle işlevselleştirebiliyorolması, (ii) dışsal etkilerinbeklentisi anlamındaçıkarınöznelbiryapıdakavranması.Dinler tarihininverilerigözardıedilereksadeceWeber’inbizzatüstüneçalıştığıProtestanlığınAvrupa’dakiyayılma,insanlartarafındanbenimsenmevemeşruiyetkaynağıhâlinegelmesürecianalizedildiğindeilksorununtüketilemediğigörülür.Çıkarlarındüzenimeşrulaştır-masıyerine,üyelerinçıkarlarınaneyinkarşılıkgeldiğiveonaerişimprosedürlerineilişkinbilgilerinineredengetirdiklerisorusununhâlihazırdameşrubirdüzeninvar-lığınıgerektirmesidüşünüldüğündeiseikincisorununtüketilmemişolduğugörüle-cektir.Weberkanaatimizcebununfarkındadır,fakatalternatifteorikkonumlanmalarakarşı budünyayı asli köklerine, yani bireyin eylemmotiflerine indirgeyerek açık-lamak istemektedir.Ölümündenkısa süreönceyazdığıbirmektupta,bir sosyologolaraktoplumsalanalizdebütüncükavramlarınkullanımınakarşımücadeleyiamaç-ladığınıifadeetmiştir(Mommsen’denakt.,Gordon,2015,s.529).Bunuyaparkennekadartutarlıolduğuisegörüldüğügibitartışmalıdır.

BubakımlardanWeber’inmetodolojisininkendialtınıoyduğunailişkinsorgula-malarınikincilliteratürdedeönemlibiryerişgalettiğinisöyleyebiliriz(Turner,2014,s.124;Vandenberghe,2016,s.194).Fakatbireycibelirlemelerinbirbiçimdebünye-sindetaşıdığıilişkiselöğeyeKalbergörneğindeolduğugibinadirenişaretedilmiş-tir(Kalberg,2017,s.95vd.).GerçektendeProtestanlık-kapitalizmilişkisinebizzat

22

toplumsal değişim

koyduğuşerhtendeanlaşılacağıgibiWebernetekbiçimlinedetüketicibiraçıkla-mayaonayvermektedir(Weber,2009,s.158–159).Fakatondakiesassorununaçıkbeyanlarıvemetodolojiktercihlerinerağmenfarklınedenseliçerimleresahipbütünaçıklamalarının(kapitalizm,bürokrasi,şehir,hukuk,müzikvd.)rasyonelleşmeyitekbiçimlibiryasaolarakkorumasıolduğuifadeedilmiştir(Swingewood,1998,s.191).BuyorumunWeber’ievrimciveyatarihsiciteorilerlebirbiçimdeyakınlaştırdığınave görece haklı olduğuna dikkat edilmelidir. Fakat sorunun genişletilerek evrimciveyatarihsiciteorileridemümkünkılanşufikrinkökeninivehangisüreçlerdemeş-ruiyetkazandığını tespitedebilmektir:“toplumsal tarih,bir biçimde belirlibir tip-tendiğerinedoğrudönüşmektedir”.Diğerbirdeyişle,tarihininşaedilebilirbirveriyığınıolduğunailişkinonsekizinciyüzyılkökenlifikirolmaksızınneFergusonveSmith’in,neComteveSpencer’in,neHegelveMarx’ın,neDurkheim’ınnedeSim-melveWeber’intoplumsaldeğişimteorisifelsefibirzeminbulabilirdi.Dolayısıylabutürdeneleştirileri,Weber’dekibirey aktörlerin eylemlerinden düzenli bir toplum-sal değişimin sadır olması yönündekifikrineircaetmekmümkündür.

Weber’de “niyetli eylemlerin niyet edilmemiş sonuçları” şeklinde ifade edile-bileceğimiz fikrin önem derecesi kimi yorumcularca üzerinde uzun uzun duracakkadarfarkedilmişdurumdadır.Marksistsosyoloji literatürününgenellikleWeber’ianti-Marksistolarakkonumlandırmavesosyolojisinidebireyciveöznelcitemellerinedeniyle“bilimsel”olmamaklabetimleyişikarşısında,Turner iştebu“niyetedil-memişsonuçlar”fikrindenhareketleWebersosyolojisindekibaşkabir tarafa işaretetmekistemiştir(Turner,2014,s.26vd.).Gerçekte“niyetedilmemişsonuçlar”fikri,tarihvedolayısıyladeğişimkavrayışındakidönüşümlerlebirliktebirkaçyüzyıllıkbirgeçmişesahipolsadafelsefitemellendirmesiniyapankişiKant’tır.Kant’ıntarihindüzenleyicigücüolarakTanrının/Doğanınplanıvarsayımınıntarihsiciliğeilhamve-renkarakterinihatırlayalım.Bufikrinveyanıbaşındafaydacıokulungörünmez el fikrinin,29önceHegel’insonradaMarx’ınelindenasılbirşekilaldığıdüşünüldüğün-de,Weber’inbireyintoplumsaleylemindentarihintotalyapılarınanedengeçmekzo-rundakaldığıdoğrubirtemeldeanlaşılabilir.Diğertürlü,sırfWeber’dekikaramsarlıköğesindenhareketleonumodernlikeleştirmeniolaraksunmariskigözealındığında,sosyolojikçalışmasınarehberlikettiğivarsayılabilecekolasıprojekavranamazkalır.

Bilgivemetodolojikısmınındeğerlendirmesiolarakdiyebilirizkimeseleninesa-sennesnesorunuyladoğrudanilgisibulunmaktadır.Webernihayetindedoğabilim-leri ilekültürbilimleriayrımınıaşmayaniyetlenmişti.OysaKantbilgininyenidentemellendirilmesi sürecindehâlihazırdadüzenli bir dünyavarsaymaksızındeneyinmuhalolduğunuvefakatdünyanındakendisineilişkindeneylerintoplamıolduğuna

29 SmithveKant’ınaynıfikrinfarklıifadeleriniverdikleriniiddiaetmek(Callinicos,2004,s.36–37)kısmenhaklıolmaklabirlikteSmith’teekonomikendidüzeniniotonomolarakkurar,Kant’ınTanrı/Doğavarsayı-mındakigibidışsalbirgüceihtiyaçbulunmamaktadır.BufarkhayatidirvebizzatWeber’informelrasyona-liteyegeçişanalizlerininiktisadialandandevşirilmişdayanağıdır.

23

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

ilişkinçıkmazlarıimaetmişvekendialternatifinihemrasyonalisthemdeampiristgeleneğinhâlâ tözcüolan formülasyonlarıkarşısındanesneye rağmengeliştirmişti(Doğan,2018).Budurumdaneyalnızcaampiriknedeyalnızcarasyonelbiryoldabilgieldeetmekpekmümküngörünmemektedir.Doğavekültürbilimleriayrımıdabutemeldeortayaçıkmıştır–kiMarx’ınitirazıvenatüralistprogramıtamdabuçer-çevedeanlaşılabilir.30Bununanlamışudur:Weberistersentezciistermetodolojikço-ğulcuolsun,geçmiştekibilgikrizinintaraflarındanbiriilekriziçözenKant’ınmah-dumlarınımeşrubirşekildeyanyanagetirmeyeçalışmaktadır.DolayısıylaWeber’inbilgikonusundaalacağıhereleştiri,etkileşimveilişkikategorisininnesneninalter-natifihâlinegetirildiğiveyatahkimedildiğitarihseluğraklarıneleştirisininWeber’decisimleşmesindenibarettir.Bunungerekçesibilginin;nesneilegirilenbelirlibirilişkisonucundakazanılanbirsıfatolmaktançoközneninnesneüzerindekitasarrufununbirsonucuşeklindeanlaşılmayabaşlamasıvefakatkendinde şeyolaraknesnefikriningetirdiğimetafizikyükü taşıyamayanbukavrayışlarınKant tarafındankapsanarakaşılmasısonucundanesneninaklibirinşaolaraktemellendirilmesidir.

Metodolojitartışmalarınınötesindebirsorudahasorulmakdurumundadır:Weber’innihaiaşamadaMarx,SimmelveDurkheimilebenzerbiranalizsonucunavarmışolma-sına(yanibireyfail,araştırmaderinsularaaçıldıkçabuharlaşıpkaybolmuşolmasına)rağmensosyolojininbaşlangıç ilkesinibirey faileayarlamaktaki ısrarıneden?Bizcebusoru,yalnızcaontolojikveyaepistemolojiksorunlarıiçerendizgeiçerisindecevapbulamaz,bununiçinaşağıdatartışacağımız“nesnelliksorunu”verisağlayabilir.

Nesnellik sorunu. Nesnelliksorununu teknikveahlaki-politikbakımdanikiveç-hedeelealmayaçalışacağız.Modernbilimlerdenesnelliksorunu,“olan”(olgusal)ile“olmasıgereken”(normatif)ayrımıboyuncasürenveHumeileözdeşleşentartış-mayıKant’ınneticelendirmesiileçözülmüşgözükür.Bilimmetafiziğitartışmasınınuzantısıolaraknesnelliğindoğaanalizindekişi iledeğerlerolarak ilişkikuran safakılidelerinin,ahlakanalizindeisebireyselçıkarilekültürelnormlarınelenmesiyleortayaçıkar.Weberolgu-değerayrımınıhemmetodolojikyazılarında(Weber,2012b)hemde“MeslekOlarakSiyaset”ve“MeslekOlarakBilim”de(Weber,1998)31politiktutumilebilimseltutumarasındakiilişkiyitartışırkenteknikbakımdanelealmıştır.Weber’egörebilimselanalizdedeğerleryalnızcaaraştırmanınkonusuolduğundasözkonusuolabilir; nedeğerleredayalı birbilimnedebilimdenbirdeğerdevşirmekbilimsellikleuyuşur(Weber,2012b).Fakatbutartışmayıuzatmadanbirörnekleme-

30 FakatyinedeMarx’ındoğavetarihindiyalektiğineilişkinprogramınaaranacakmetafiziktemelin(meto-dolojikdeğil)Herakleitosçuoluşfikrindedeğil,Kantçıilişkifikrindebulunabileceğiifadeedilmelidir.BuaçıdanMarx’ınilişkiselciliğinivurgulamanın-haklıolmaklabirlikteniyetedilenintamaksine-onunKant-çılığınıvurgulamakanlamınageleceğigözdenkaçmaktadır.İlişkifikrininkendisiisekadimolmaklabirliktenesnealeyhinegelişimimoderndüşünmeninbirsonucuolduğundanmümkününformlarındanyalnızcabiriolduğuunutulmamalıdır.

31Weberdinleyicininolasınormatifyargıbeklentisinikonuşmanınsonunaertelediği“MeslekOlarakSiyaset”iNietzsche’nin“üstinsan”ınayadakendi“karizmatikotorite”sineimailebitirir.

24

toplumsal değişim

seleninçerçevesiniifadeedebiliriz.Protestanlık-kapitalizmilişkisietrafındaikincilliteratürdehenüzeseryayınlandıktansonrabaşlayantartışmalarınmahiyetinevebiz-zatWeber’inverdiğicevababakalım.Weberbueserindetarihselbirfarklılaşmanınetkenlerindenyalnızcabirininnihaiolmayananaliziniyapmıştır.“Seçiciyatkınlık-lar”olarakifadeedilenbuilke,metodolojikolarakkullanımaaçmaklabirliktetüke-ticibakımdantekbiçimliaçıklamalarıreddetmeküzereformüleedilmiştir(Özlem,2004,s.88vd.).Bututum,olgu-değerayrımıbakımındanelealındığındaWeber’innesnellik ilkesini sıkıca işlettiği sonucuçıkarılabilir.Fakat (i) seçici yatkınlıklarınhangiölçütegörebelirlendiği(örneğinWeber’inseçiciyatkınlıklarınagöremi?),(ii)tek biçimli açıklamanın reddine rağmen rasyonelleşmenin bütün analizlerin temelkarakteristiğiolarakBatı toplumlarınaözgünlüğüiçindetanımlanmışolmasısorunteşkiletmektedir.32

Sorununikinciveçhesiahlaki-politikbirkarakteresahiptir.Toplumsalanalizin,top-lumsalalanlarıkarakterizeedenkülliilkelerleirtibatlıolmadığınıyadatersinidüşün-mekidealizm-materyalizmkarşıtlığınınolumsuzbirmirasıolarakdeğerlendirilebilir.Oysabukarşıtlıktanbağımsızolarakhertoplumsalanaliz,doğası gereğiherikisidenormatifiçerimliolan“güdüleyicisorunlar”ile“çözümönerileri”arasındatemellen-dirmeişlevigörür.Şuhâldebuüçlüarasındakiilişkibizatihideğil,içeriğibakımındannesnelliğinkonusudur.Şuhâldebirtoplumsalanaliz,düşünmeyihareketegeçirenso-runlaraçözümbulmaküzereişlemselbirfaaliyetolarakdüşünülebilir.Buveçheninikifarklıbağlamındanbirincisigüdüleyicisorunlarveçözümönerileriileilgili,ikincisiisesorunlarileçözümlerarasındaaraçsallaşantoplumsalanalizileilgilidir.

Weberaçısındangüdüleyicisorun,bireyselliğinbirgölgefenomenedönüşmesidir,çözümönerisi ise bumantıksal örgüye göre özgürlük olanaklarının genişletilmesişeklindebelirlenmeliydi.FakatikincilliteratürdeWeber’inNietzschecikaramsarlı-ğıveçözümönermediğifikrianonimleşmişdurumdadır.33WeberiçinKantçıumut,Avrupa’nıngelişiminianlatanolgusalbirtespitmahiyetindedirveçalışmalarınınras-yonelleşmeyemerkeziyervermesidebutespitletutarlıdır.Kant,Avrupa’nınaydın-lanmışbirçağıneşiğinde,Aydınlanmaaşamasındabulunduğunuvesürecintamam-lanmasınınaklınkamusalveözelkullanımınınaynıandahembireyselçıkardanhemdetoplumsalotoritedenözerkleşmeyigetireceğinivarsayıyordu.Yanirasyonelleşmegerçekleşmiştir,fakatsosyolojininklasikçağındafarklıterminolojilerle“şeyleşme”temasıetrafındaüzerindeanlaşılannoktaKant’ınotonomibeklentisiningerçekleş-memişolduğudur.ŞuhâldeWeber’in“demirkafes” ifadesi ilekastettiğianlamve

32 BuikisorununişaretettiğiAvrupa-merkezciliğekarşıgeliştirileneleştirilermantıksalsonuçlarınataşındığında,Batı’daiçeridengelişenmoderniteeleştirilerindegörüleceğiüzereçoğulculukdayatmaolarakortayaçıkacak-tır.Çoğulculuğunmahiyetiisebilinçlibirseçenekmişgibisunulmasıkarşısındaartıkikincilbirsorundur.

33WeberüzerindekiNietzscheveMarxetkisibilinmektedir.BizzatWeber,çağınınruhununbuikiisimtara-fındanbiçimlendirilmişolmasınedeniyle,buisimlerekayıtsızlığınakademikdürüstlükleuyuşmayacağınıifadeetmiştir(Callinicos,2004,s.224).

25

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

özgürlükkaybınailişkintespitleri(Çiğdem,2012)politiktutumuilebirleştirildiğindebirçözümönerisinesahipolduğudüşünülebilir.Diğertaraftannesnellikmeselesineyaptığıaşırıvurgununnihayetindekendisiiçinçözülemezbirproblemolarakkaldığıifade edilmiştir: “Siyasetin ya da bilim adamının ideal tipi nedir?Aynı anda hemeylemadamıvehemprofesörnasılolunabilir?Sorunonuniçinhemkişiselhemdefelsefiidi”(Aron,2017,s.355).34Bununanlamıbizceanti-modernistveyanostaljikbirtipolmadığı(Gordon,2015,s.528)vemodernlikleilişkisinintekrardüşünülmesigerektiğidir.Hipotez pekâlâ yanlışlanabilir, fakatWeber’inmodernlikle ilişkisininHabermas’ınkitüründenolupolmadığımüstakilbiraraştırmayıgerektirmektedir.

İkincibağlam,Batı’nınaçıklanmasındaseçilenidealtiplerileötekininaçıklamayadâhilediliştarzıvekaynaklarıylailgilidir.İdealtipler,BatıAvrupa’nındüşünselvetarihselgelişimindezatenkesinbiryerkazanmışolanöğelerdenseçilmiştir.Diğerbirdeyişleaçıklama,Comte,Hegel,Marxveenrafinehâliylemodernleşmekuramların-dadagörülebileceğigibikendikendinidoğrulayanbirdöngüyegirmişolmaktadırkimetodolojik açmazlarıdışındabu tutumunAvrupa-merkezcikarakteriyeterinceaçıktır.“Tarihinsaltinşa,sosyolojininisesoyuttariholarakkavrandığıbirçerçevedeampirik verinin gerçekten bilgimizi düzeltici bir işlevi olabilirmi?” sorusu, idealtipseçimininnesnelliğineilişkinipucusağlayabilecekmetodolojikbirsorudur.BusorunaekolarakWebergenellikleMarxilekarşıkarşıyagetirilmesinerağmenherikisinindeDoğu/İslamtoplumlarınınaçıklanmasındakullandıklarıkaynaklarınnes-nelolmayankarakteriilebutoplumlarınyalnızcaAvrupatoplumunuaçıklamaküze-rearaçsallaştırılmasıkonusundakibenzerlikleriifadeedilmiştir(Said,2013;Turner,1991).35DolayısıylaWeber’in öncelleri ve selefleriyle paylaştığı önemli nesnelliksorunlardanbiri,idealtipleştirmelerveyayenikavramsalformülasyonlaraltındaza-tenbilinentarihinyenisunumlarınınyapılmasıvemeramınanlatılabilmesinekatkısağladığıorandaötekininaraştırmaiştiyakıduyulmaksızıneldekioryantalistkaynak-larlayargılanmasıdır(Said,2013,s.271).

Şuhâldehemteknikhemdeahlaki-politikaçıdannesnellikmeselesindeWeber’inkonumusorunludurvenesneilebilgitartışmasınındizgeiçindeçözülememesininenönemlinedenlerindenbiridebusorundur.Fakatçalışmadayerigeldikçeişaretedildi-34Weber’in politik tutumu ile ilgili ikincil literatür epeyce kabarıktır, temel tartışma liberalizmin ondaki

yoğunluğu üzerinde gelişmiştir. Mommsen “demokratik Sezarcılık” önerisiyle de tartışmaya konu olanWeber’in liberalizmilemilliyetçilikarasındakiyerinintespitedilememesininbirnedeniolarakuzlaşmazseçeneklereyakındurmasınavetutumundabıraktığıboşluklaraişareteder(Callinicos,2004,s.246–247).

35 Tartışmanın genellikle Edward Said, kısmen Chakrabarty ve post-kolonyal teori bünyesindeki tarzıy-laMarx’ın sömürgecilik ve özellikle İngiliz sömürgeciliğininHindistan’daki işlevi ile ilgili görüşlerineayarlanması,teorisininasliöğelerindenkaynaklanansorunugörünmezkılacaktır–kisonyazılarınadoğruMarx’ınbakışaçısınıdeğiştirdiğideiddiaedilmektedir(Linder,2010).Şuhâldebueleştirisorunukavra-yamaz.ButartışmadakiesassorunMarx’ınbiri“devingen”,ötekiise“durağan”ikitoplumsaltarihkurgu-lamasıveilkininidealtoplumagebeolduğunusöylediğiorandaötekinitariheeklemlemeödeviniilkiadınameşrulaştırmış olmasıdır.O dönembunun yolu sömürgecilik ve akabinde emperyalizm iken entelektüelkaynaklarıoryantalistidi;fakatyirminciyüzyılınikinciyarısından(modernleşmekuramlarınıngelişimça-ğından)itibarenbukoşullarfarklılaşmıştır.

26

toplumsal değişim

ğigibibununWeber’inkişisel sorunuolmadığı,gelişiminekatkı sağladığıöykününmahiyetine ilişkinolduğunadikkatedilmelidir.Varlıkvebilgisorunlarının tarihindeyaşanansüreçlereparalelolarakburadakisorunahlakdüzeniileyakındanilişkilidir.Ahlakalanındayaşanansürecinotorite,otonomi,otantiklikkavramlarınınişaretettiğiuğraklardangeçtiğiifadeedilebilir.Bununenbarizgörülebileceğiyer,Kant’taaşkınlık(otorite) ilebağlarıkesilmişahlakibirözneolarakotonomhâlegetirilmesigerekenakıl sahibi varlık fikribulunurken,Heideggerhâlesinegeçtiğimizdeinsankavramınıkullanmaktanbileimtinaedenbirmetafiziktemelininşaçabasınıgörüyorolmamız-dır.Kant’ınuğraşısınaeşlikedentarihselsüreç,moderniteningelişiminitamamlamayadoğrugittiğiumutedilenbiraşamadır.Sosyolojinindörtalternatifkuruluşunugerçek-leştirenisimlerinhepsidebusürecibir“değişim”meselesiolarakelealmışvefakatumutlarıboşaçıkaransorunlarıneleştirisineyönelmişlerdir.İşteHeideggerbusürecivehazırlayıcıköklerinitopyekûneleştiriyetabitutmuştur.Habermas’ınmoderniteyiıslahprojesideancakmoderniteeleştirmenleriilebueleştirmenlerekulakasmayansavunu-culararasındakikavgaveyinebukavgayaeşlikedensüreceatıflaanlaşılabilir.Fakataltıçizilmesigerekenşey,Habermas’ındaprojesiniKant’tandahageriyegötürmeden–Yargı Gücünün Eleştirisi’nedayanarak-geliştirmişolmasıdır.

SonuçDeğişimsosyolojininsorunlarınıWeberüzerindenifadeetmeyeçalışanmakalenin

asılamacı,meseleningeçmiş-şimdi-gelecekhattındaderinleşebileceğivegenişleye-bileceğimetateorikbiranalizdenemesigeliştirmekti.Buçerçevedesosyolojininbi-zatihideğişimsosyolojisiolarakkurulduğugösterilerekdörtsorunbelirlendi:nesne,bilgi,metodolojivenesnelliksorunları.Busorunlarlailgilibetimlememizingöster-diğigibiWeber’insosyolojikdüşüncesi,ikincilliteratürdeişaretedilenveWeber’inbıraktığıboşluklarındapayıolduğupekçoksorunüretmiştir.Busorunlarındeğişimsosyolojisindebirbirininalternatifiolarakgörünenteorilerinakrabalığınıdaharahatgörmemizisağladığınıifadeetmeyeçalıştık.

MetateorikdüzeydeWeberiçinsosyolojikanalizinbaşlangıçnoktasıaçıkçabireyfail olup özgül nesnesi bireyin toplumsal eylemidir. Fakat onun sosyolojisinde iler-ledikçebireyfailinhemmetodolojihemdeanalizdebuharlaşıpyokolduğuizlenmişoldu.Marx,Durkheim,SimmelveWeber;sosyolojiningeleceğinibelirleyenköktenayrımetodolojivedüşüncehatlarınarağmenKant’ınmetafiziğinelenmesiyleortayaçıkmasınıumutettiğiotonomininaksineşeyleşmeylesonuçlananbirtoplumsalformas-yonuvedönüşümübetimlemişlerdir.“Demirkafes”terimi,BatıdüşüncesindefailliğinimkânlarıaleyhinegerçekleşendaralmanınyalnızcaWeber’ingramerindekiifadesidir;aynıöyküyübaşkateorisyenlerinyabancılaşma,anomi,trajediveyaşeyleşmekavram-larında görmek mümkündür. Bu terminolojinin tamamı, modernliğin kazanımlarınıkoruyaraksorunlarınıntelafiedilmesigerekenyönleriniişaretedennormatiföneriler

27

Doğan/DeğişimSosyolojisineMetateorikBirYaklaşımDenemesi:MaxWeberÖrneği

barındırmaklabirlikte,bizzatbizim“daralma”olarakifadeettiğimizöykününiçindekalmaktaveonufarklıveçhelerdegeliştirmektedir.Diğertaraftandördünündeekono-miyeyaptığıvurgu,meseleyenekadarfarklıbakılırsabakılsınmodernahlakdüzenininiktisadikarakterihakkındaolgusalbirtespitinişaretlerindenbiriolarakalınabilir.Fakatbuayrıntı,Weber’in–muhtemelenMarx’ıda kastederek-tekbiçimliaçıklamabiçimle-rindenkaçınmakonusundakiuyarısıylatutarsızlığınıgidermez.

Gerçektendesosyolojininsonrakigelişimi,yapı-failtüründentemelikiliklerüze-rindenşekillenmişveçağdaşsosyolojibüyükölçüdebusorunuçözmekleuğraşmıştırdenilebilir.Fakat -görünürdeki tümkarşıtlıklarına rağmen-ortayakonan teorilerinelbirliğiyle bireye indirgenmiş hâliyle bile insana alan kalmadığına işaret etmesi,Kant’anispetlebirkatmandahadaralmayıifadeeder.DemekkiWeber’decisimleş-tiğihâliylebaşlangıçvesonuçönermeleribakımındanBatıtoplumdüşüncesitarihiiçindeaynışeyinfarklıdizgeleriçindekiifadesinibulmuşoluyoruz.Fakatbutarihiesaslıkarşıtlıklarıntarihiolarakokumayönündebireğilimgeliştirmişdurumdayız.Busonuç,toplumsaldüşüncemizdeverilimetodolojilerivedoğrudanbumetodoloji-lerinsonucuolankavramsalsistemlerial(ımla)maeğilimindeolunmasınınsorunları-nadaişaretetmişolacaktır.

BildirimlerÇıkar çatışması: Yazar, bumakaledeçıkarçatışmasıolmadığınıbildirmiştir.

Finansal destek: Yazar,buçalışmaiçinfinansaldestekalmamıştır.

toplumsal değişimExtended Summary

Submitted: July 10, 2019First Revision: July 30, 2019Last Revision: October 22, 2019

Accepted: November 29, 2019OnlineFirst: December 15, 2019

Copyright © 2020 Human and Civilization Movementhttp://toplumsaldegisim.com/en

2020 2(1) 5-33

Abstract: The main topic in the sociology of change is social change. But the subject begins to deepen and expand when we ask about the keywords indicated by society as a word, variables such as nature, level, or process of change and the methodological answers given to this question of how to study change. Adding the classifications developed for differentiating the various approaches in the history of sociology of change to this framework will reveal the groundwork on which this study’s problem is based. Our issue is not the problems in the sociology of change, but the sociology of change as a problem. In other words, our issue is the philosophical or methodological problems that exist within the sociological analysis of change. In this respect, problems corresponding to the fields of being, knowledge, and values will be examined such as object, knowledge, methodology, and objectivity. On the other hand, despite having such a collection of problems related to the sociology of change, the number of studies approaching the issue at the meta-theoretical level in Turkey is quite low. This study is considered to contribute to eliminating this gap identified in the literature. The study is limited to the assumption of the discrepancy between Max Weber’s methodology and analysis. The aim of the study is to point out that meta-theoretical problems cannot be solved if we do not provide an overall approach to the history of the philosophy of sociology and the social sciences. Thus, the transition from the philosophical theory of change to the scientific sociology of change will be indicated by the metaphysical problems that ensue in this process. As can be seen towards the end of the study, neither Weber’s critique nor those from different theoretical positions directed at one another can solely be subjectively evaluated. They are also markers of meta-theoretical issues. Each critique is an event of the story it is a part of; this story transcends the alternative theoretical positions and relates to the logical and metaphysical problems in the fields of being, knowledge, and values.

Keywords: sociology of change • Max Weber • meta-theoretical analysis • methodology • social change

1 Correspondence: SedatDoğan(Assist.Prof.),DepartmentofPhilosophy,ErciyesUniversity,Melikgazi,KayseriTurkey.Email:sedatdogan@erciyes.edu.tr

To cite this article: Doğan,S.(2020).Ameta-theoreticalapproachtothesociologyofchange:ThecaseofMaxWeber.Toplumsal Değişim, 2, 5–33.

Sedat Doğan1

Erciyes University

A Meta-Theoretical Approach to the Sociology of Change: The Case of Max Weber

Doğan/AMeta-TheoreticalApproachtotheSociologyofChange:TheCaseofMaxWeber

29

Thenatureofthemeta-theoreticalanalysiscanbedeterminedbasedonthequestion“Howcanitbestudiedoverthesociologyofchange?”Thisanalysiscanbeviewedasaphilosophicalanalysisofthetheoreticalandempiricalstudiesthatareanextensionof thepositivist-formalist-historicalist distinction in the classical ageof sociologybyusingthefindingsfrommonographicstudiesasdatainawaythattranscendsit.Althoughdeterminingthemeta-theoreticalanalysis’variousorientationsispossible,theproblemofthestudyconcernstheproblemsofexistence,knowledge,andvaluesintheprocessofestablishingsociologyasascience.Thissituationcarriesustothedistinctionthatexistsbetweenestablishingsociologyandperformingsociology.Whilethefirstactivityisinevitablyexpectedtobephilosophical,thesecondisexpectedtobesociological;themeta-theoreticalanalysisisbasedontheresultsfromthisactivity.Therefore,wewill first try to see themain traces of the philosophical, scientific,andsociologicaltheoryofchangeinordertoviewthepossibilityofclassifyingthemetaphysical character(throughthetrioofexistence-knowledge-values)onwhichthesociologyofchangeisbased.Inthiscontext,thestudyisbasedontheideathatclassical sociology has four alternative institutions: (a) relationalism (Marx), (b)interactionism(Simmel),(c)holism(Durkheim),and(d)individualism(Weber).

Thedifficulty of addingWeber’s sociology to a classificationhas been evaluated inconnectionwith the great versatility, complexity, and publishing process of his studies(Aron, 2017;Callinicos, 2004, pp. 246–247; Jensen, 2018, p. 15).Moreover, the gapsor ambiguities that resist classification in his studies appear so systematic that theyareconsideredtohavebeendeliberately left.Still, twomaintrendscanbeidentifiedinWeberclassifications.First,Webercanbe seen tohavebeen included inclassificationsinstudiesconcentratingonthefieldofthephilosophyofthesocialsciences,suchatomicindividualism, methodological individualism, voluntarism, and nominalism as generaltrends or individualist-substantialism based onDewey’s formulation (Benton, 2016, p.118;Bhaskar,2015,pp.111–142;Emirbayer,2012,pp.26–35;Vandenberghe,2016,pp.408–419).Incontrastwiththis,classificationsbasedondirectsociologicalanalysesandhisseriesofstudieshavebeenincludedinthehistoryofsociology,orcomparativehistoricalstudiesandthetrendsorversatilityofthesociologyofeconomicshavebeenemphasized(Aron,2017;Callinicos,2004,p.225;Kalberg,2017,p.58;Mills,2007,p.44).Asisseen,variationssuchasthefactthatgivingafinalclassificationisnotpossiblederivefromtheselectionofvariables.Ontheotherhand,duetothedata-intensivenatureofworksfromthehistoryofsociologyorofsociologicalanalysis,wehavethetendencytounderstandinadescriptivestylethecriticismseachtheoryhasbroughttothefore.However, thesecriticismsratherembodythemethodologicalproblemssociologyhascarriedwithinitselfsinceitsbeginning.Inotherwords,thecriticismathinkerbringstotheforefrontindicatestheproblemsinherentinsociologyasmuchasitisparticularandclearlystatedcriticismthatonedevelopsbasedonone’smethodologicalposition.Theseproblemsare:theproblemsof(a)object,(b)knowledge/science,(c)methodology,and(d)objectivity.

toplumsal değişim

30

Let’snotethat,withregardtotheissueofobject,Weber’semotional,traditional,andrationaldistinctioncorrespondstothedistinctionbetweenKant’sindividualandculturalsubjectivitywithreasonandthedistinctionamongAristotle’spathos,ethos,andlogos(Doğan,2018).Weberisseentohavecontinuedthisancientdistinction;however,hewasseentonotbesatisfiedwiththesolutionKanthadbroughttothedistinction after the concussion that theAristotelian framework had experiencedfor several centuries orwith the solutionsMarx, Simmel, andDurkheim broughtin collaboration with Kant despite Kant.Whenconsideringthatthesetensionsstillcontinueincontemporarysociology,thenarrowingbypruningtheproblemsdetectedintheantecedentswillbeseentocontinueinsteadoftryingtoarriveatthebroadestanddeepestunderstandingwheretheproblemrelatestothecomprehensionofobjectitselfandhasthepossibilityofremainingunsolved.Indeed,aquestionsuchas“Whatistheobjectofsocialanalysis?”cannotbeansweredbeforethequestionofhowthepre-modernfirmlyestablishedformsrelatedtoobjectinaprocesswhereWeberwasalsoinvolvedhaddevelopedagainstthecomprehensionofanon-constructedobject.

Themainproblemonthetopicofinformationishowcanthemeasureofobjectivitybeprovidedfromasubjectivepointofdeparture?Thisproblemhadpreviouslybeena great pain for Kant himself; by preserving an individualist position, however,Weberhadonlyonewaytoprovetheadequacyofhowhehadbroughtexplanatoryunderstanding to a state compatiblewith the scientific criterion for that day.Theutilitarianconceptofsympathy,byvirtueofsimilarity,functionedineconomictheoryandpolicyanalogoustoKant’sconceptofcommon sense.Onthistopic,Webercanbeconsideredtohavereconciledtheutilitarianoption,whichhadbeenconsiderablyslimmed in the hands of the neo-Kantian heritage and the marginal school ofeconomics. However, here is where the problem didn’t end but where it started,becausetheconceptofsimilarityitselfpossessesaninsightwherenominalizationsofthistypecanfaceseriousproblems.Inthecaseofhavingtograspthecategoryofsimilarityasawhole,uponwhosenatureutilitarianismprobablyhadnotdwelledenough,Weber’sargumentwouldbecomequitestressed;afterall,similarityisnotanidealtypeeither.Consequently,subjecthasadirectrelationshipwiththeproblemofobject.Weberultimatelyintendedtoovercomethedistinctionbetweenthenaturalsciencesandculturalsciences.Inthiscase,obtaininginformationonjustanempiricalpath or just a rational path is seen to be impossible.The distinction between thenaturalandculturalsciencesalsohademergedonthisbasis.Thismeansthefollowing:WhetherornotWeberhadbeenasynthesizeroramethodologicalpluralist,hehadtriedtobringKant,whohadsolvedthecrisisinthepastthroughoneoftheaspectsoftheinformationcrisis,sidebysidewiththemethodologicalfollowers.Therefore,everycriticismthatWeberwouldreceiveontheissueofinformationconsistsoftheembodiment inWeber of the criticism of historicalmoments where the categoryof interaction and relationship essentially became the alternative to object. The

Doğan/AMeta-TheoreticalApproachtotheSociologyofChange:TheCaseofMaxWeber

31

justificationsforthisarehowinformationhadbeguntobeunderstoodasaresultofthedispositionsubjecthasoverobject,aswellasthebasingofinformationtobeamentalconstructasaresultoftheideaofmodernsubject,whichhadnotbeenrescuedfromthemetaphysicalloadthatthenotionofobjecthadbroughtasathing-in-itself,beingencapsulatedbyKant.

Anotherquestionbeyondthediscussionsonmethodologyhastobeasked:DespiteWeberhavingarrivedatananalyticalresultinthefinalstagesimilartoMarx,Simmel,andDurkheim,whydidheinsistonsettingtheinitialprincipleofsociologyontheindividual subject?No answer to this question canbe foundwithin arrangementscontaining only ontological or epistemological issues; “the problem of object”can provide data for this. From the perspective of technique, (a) The “selectivepredispositions”havingbeendeterminedaccordingtowhichcriteria(forexample,accordingtoWeber’sselectivepredispositions?)and(b)rationalizationbeingdefinedwithinoriginalitytoWesternsocietiesasthemaincharacteristicofallanalysesposeproblems. From the moral-political perspective, even thoughWeber generally isbrought into confrontation withMarx, the two of them expressed similarities onthetopicofinstrumentalizingEasternandIslamicsocietiesusingthenon-objectivecharacteroftheresourcestheyhadusedtoexplainthesesocietiesjustforexplainingEuropeansociety(Said,2013;Turner,1991).

Asaresult,thestartingpointofsociologicalanalysisforWeberatthemeta-theoreticallevelisclearlytheindividualsubject,andthespecificobjectistheindividual’ssocialactivity. However, the individual subject is seen to progressively evaporate anddisappearbothinthemethodologyandanalysesinhissociology.Thetermiron cage istheexpressionofcontractionthathappensagainstthepossibilitiesofthesubjectinWesternthoughtonlyinWeber’sgrammar;hissamestorycanbeseenintheconceptsof estrangement, anomie, tragedy, or reification from other theorists. Indeed, thesubsequentdevelopmentofsociologycanbesaidtobeformedoverthebasicprinciplesfromthestructure-subjecttype,andcontemporarysociologycanbesaidtohavelargelydealt with solving this problem. Despite all its apparent contradictions, however,indicatingthatnofieldremainstohumanseveninthecasethathasbeenreducedtotheindividualinconjunctionwiththetheoriesthathaveemergedexpressesalayeroffurthernarrowingwithrelationtoKant.Thatistosay,wefindthesamethingexpressedwithindifferentarrangementsinthehistoryofWesternsocialthoughtintermsoftheinitialandfinalrecommendationsthatareembodiedinWeber.

toplumsal değişim

32

Acknowledgements:Thisisanextendedabstractofthearticleentitled“Değişimsosyolojisinemetateorik bir yaklaşımdenemesi:MaxWeber örneği” published inToplumsal Değişim.

Conflict of interest:The author declares no potential conflicts of interestwithrespecttotheresearch,authorship,and/orpublicationofthisarticle.

Grand support: The author received no financial support for the research,authorship,and/orpublicationofthisarticle.

Kaynakça/ReferencesArendt,H.(2005).Kant’ınsiyasetfelsefesiüzerinenotlar.Cogito,41-42,340–380.Aron,R.(2017).Sosyolojik düşüncenin evreleri(K.Alemdar,çev.)KırmızıYayınları.Bauman,Z.(2019).Sosyolojik düşünmek(A.Yılmaz,çev.)AyrıntıYayınları.Benton,T.(2016).Sosyolojinin felsefi kökenleri(Ü.Tatlıcan,çev.).KüreYayınları.Bhaskar,R.(2015).Gerçekliği geri kazanmak(B.S.Aydaş,çev.).NotaBene.Bock,K.(2014).İlerlemegelişmeveevrimkuramları.Sosyolojik çözümlemenin tarihi(A.Uğur,

Çev.,s.59–104)içinde.KırmızıYayınları.

Braudel,F.(2001).Uygarlıkların grameri(M.A.Kılıçbay,çev.).İmgeKitabevi.

Callinicos,A.(2004).Toplum kuramı(Y.Tezgiden,çev.).İletişimYayınları.Çiğdem,A.(2012).Bir imkân olarak modernite: Weber ve Habermas.İletişimYayınları.Dawe,A.(1970).Thetwosociologies.The British Journal of Sociology,21(2),207–218.Doğan,S.(2018).Aristoteles ve Kant felsefesinde faillik sorunu(Doktoratezi,ErciyesÜniversitesi,

Kayseri).https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/adresindenedinilmiştir.

Doğan, S. (2019).Kant’la birlikteKant’akarşı:Durkheim’da insan doğası.Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi,12(68),707–714.

Durkheim,E. (2005).Thedualismofhumannatureand its socialconditions.The Durkheimian Studies,11,35–45.

Elias,N.(2016).Sosyoloji nedir?(O.Değirmenci,çev.).OlvidoKitap.Emirbayer,M. (2012). İlişkisel bir sosyoloji içinmanifesto.Tözcülüğün tasfiyesi (U.L.Göker,

Çev.,s.25–64)içinde.NotaBene.

Erkilet,A.(2015).Toplumsal yapı ve değişme.BüyüyenAyYayınları.Freund,J.(1991).Beşeri bilim teorileri(B.Yediyıldız,çev.).TürkTarihKurumu.Freund,J.(2014).MaxWeberzamanındaAlmansosyolojisi.Sosyolojik çözümlemenin tarihi(K.

Tuncer,çev.,s.175–213)içinde.KırmızıYayınları.

Freyer,H.(2012).Sosyoloji kuramları tarihi(T.Çağatay,çev.).DoğuBatıYayınları.Gordon,S.(2015).Sosyal bilimler tarihi ve felsefesi(Ü.T.Kösebalaban,çev.).KüreYayınları.Hall, J.R. (2013).Ölçmeve iki sosyoloji kültürü.Sosyal teori ve sosyoloji (E.Çelebi, çev., s.

217–248)içinde.KüreYayınları.

Hazard,P.(1981).Batı düşüncesindeki büyük değişme(E.Güngör,çev.).TurYayınları.

Doğan/AMeta-TheoreticalApproachtotheSociologyofChange:TheCaseofMaxWeber

33

Jensen,H.(2018).Weber ve Durkheim: Metodolojik bir karşılaştırma(D.Boyraz,çev.).DergahYayınları.

Kalberg,S.(2017).Max Weber’in karşılaştırmalı-tarihsel sosyolojisi(A.Bölükbaşı,çev.).Phoenix.Keat,R.veUrry,J.(2001).Bilim olarak sosyal teori(N.Çelebi,çev.).İmgeKitapevi.Linder,K.(2010).Marx’seorocentrism.Radical Philosophy,161,27–41.Mills,C.W.(2007).Toplumbilimsel düşün.DerYayınları.Öğütle,V.S.(2013).Metodolojik bireyciliğin eleştirisi.AyrıntıYayınları.Özlem,D.(2004).Max Weber’de bilim ve sosyoloji.KüyerelYayınları.Said,E.(2013).Şarkiyatçılık(B.Ülner,çev.).MetisYayınları.

Swingewood,A.(1998).Sosyolojik düşüncenin kısa tarihi(O.Akınhay,çev.).BilimveSanat.Turner,B.S.(1991).Max Weber ve İslam(Y.Aktay,çev.).VadiYayınları.Turner,B.S.(2014).Klasik sosyoloji(İ.Çetin,çev.).İletişimYayınları.Vandenberghe,F.(2016).Alman sosyolojisinin felsefi tarihi(V.S.Öğütle,çev.).AyrıntıYayınları.Weber,M.(1998).Sosyoloji yazıları(T.Parla,çev.).İletişimYayınları.Weber,M.(2007).Sosyolojinin temel kavramları(M.Beyaztaş,çev.).BakışYayıncılık.

Weber,M.(2009).Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu(Z.Gürata,çev.).AyraçKitabevi.Weber,M.(2012a).Ekonomi ve toplum(L.Boyacı,çev.).YarınYayınları.Weber,M.(2012b).Sosyal bilimlerin metodolojisi(V.S.Öğütle,çev.).KüreYayınları.Whitehead,A.N.(2008).Düşüncelerin serüvenleri(Y.Kaplan,çev.).KülliyatYayınları.Winch,P.(1994).Sosyal bilim düşüncesi ve felsefe(Ö.Demir,çev.).VadiYayınları.