urfa ve Çevresi̇nde türk akinlari

Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 14, Say: 1, Sayfa:259-273, ELAZI-2004

URFA VE EVRESNDE TRK AKINLARI

(M. VII- MS. XIV. YZYIL) The Turc Raids In Urfa And Its Surroudings (B.C. VII-A.D. XIV. Century)

Abdullah EKNC Harran niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, anlurfa

[email protected]. tr

Summary Urfa is situated on the area distinguished as the center of world culture and civilisation.

This area is known as the Fertile Crescent. In this area The Turks rush to begined skits B. C. 7 and 4. era. In 1065-1066 the Turks under Horasan Salar attached Urfa and Alparslan besieged it for fifty days in 1070. In 1086 besieged the emir Bozan. The latter appointed the Emir Bozan governer of Urfa. After deid Bozan Urfa captured diffirent The Turks.

Key Word: Urfa, Turcs, Horasan Salar, Bozan, mad al-Zangi, Der, Salim

zet Urfa, dnya kltr ve medeniyetinin merkezi olarak kabul edilen bir blgede kurulmutur.

Bu saha Bereketli Hilal olarak bilinir. Blgeye ilk Trk akn M. . 7. ve yzyl ile M. . 2. yzyllarda skitler ile balad. 1065-66de Trkler Horasan Salar idaresinde Urfaya saldrd. Alpaslan 1070 ylnda kenti 4 ay kuatt. Nihayet 1086 ylnda Emir Bozan kenti kuatt. Daha sonra Urfaya idareci olarak atand. Bozann lmnden sonra kent, farkl Trk gruplar tarafndan alnd.

Anahtar Kelimeler: Urfa, Trkler, Horasan Salar, Bozan, madeddin Zengi, Der, Salim

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2004 14 (1)

Giri Gneydou Anadolu dnyann en eski yerleim merkezlerindendir. Tarihte

blgede pek ok medeniyet ortaya kmtr. Fakat bu medeniyetler, eitli nedenlerle tarihin derinliklerine gmlmesine ramen izleri tamamen silinmemitir. Bu husus zaman zaman blgeyi kartrmak isteyen gler tarafndan kullanlmak istenmitir. Bu tr deerlendirmelerin temelinde blgenin jeopolitik konumunun byk etkisi vardr. Blge, corafya itibariyle tarihi yollarn zerinde bulunmas Irak, Suriye gibi sorunlu lkelere yakn oluu, blgenin jeopolitik konumunun ne kadar nemli olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca blgedeki yer alt zenginlikleri ile GAPn blgeye getirecei getiriler, baz odaklarn blge zerinde senaryolar retmelerine neden olmaktadr. Dnya hakimiyetine oynayan lkeler uzun vadede genelde Ortadou zelde Gneydou Anadolu ve Urfa ile ilgilemektedirler. Bu nedenle blgenin zelde ise Urfa ile ilgili bilimsel aratrmalarn yaplmas tarihi bir sorumluluktur. evremizdeki gelimeler, kentin siyasi tarihine paralel olarak blgede yaplan Trk-slam aknlar sonucunda oluan yapnn verilmesini zorunlu klmaktadr. Bu nedenle almamzda Trk aknlar ile paralel Urfa ve evresinde oluan yap zerinde durmaya alacaz.

Tarihncesi Ve lkada Urfa Blgesinde Trk Aknlar Urfa milattan nceki yzyllara uzanan bir tarihe sahiptir. nemli bir Neolitik

merkezi olan Urfa1 ayrca lahi kaynakl dinler, Yahudilik, Hristiyanlk, slamiyet gibi dinler tarafndan da kutsal bir kent saylmaktadr. Trklerin Urfa ve evresine gelileri Anadoluya yaplan aknlarla balamtr. Anadoluya slam ordular gelmeden nce Trkler ekonomik ve siyasi sebepler bata olmak zere eitli vesilelerle batya aknlar yaptlar. Bu aknlar sonucunda gittikleri blgelerden biride Urfa blgesidir. Urfa ve evresinin iklim ve tabiat artlar asndan Orta Asyaya benzer zellikler arz etmesi Trk gruplarn ilgisini ekmitir. Bu nedenle daha sonraki dnemlerde blgeye Trk gruplar youn bir ekilde yerlemitir.Blgedeki birok yerleim alannn ad, airet, boy ve aile isimleridir. Bu isimler bize Trklerin yredeki izlerini gstermektedir. zellikle blgenin rf, adet, giyim, kuam ve gnlk hayat tarzlar bakmndan Mezopotamyann

1 Harald Haupmann, Tarihncesi Urfa Uygarlklar Kaps Urfa, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2002, s. 30-

32; Bahaddin elik, An Early Neolithic Settlement in the Center of anlurfa Neo-lithcs, Berlin 2000, s. 4-6; Bahaddin elik, A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe, Neolithcs, Berlin 2000, s. 6-8; S. Harmankaya-M. zbaaran, O. Tannd, Gbekli Tepe Ziyareti, Nevali ri, Grctepe Hykleri, Kumartepe, Tavuk ay, Teleilet, Kkhedbe, TAY., II

260

Urfa ve evresinde Trk Aknlar

daha dousundaki Trklerle benzerlik gstermektedir.2 M.. 7. ve 4. yzyllarda Azak denizi evresi, Krm ve Karadeniz kuzeyinde,

Orta Don ve Dinyeper nehirlerine ve Tunaya kadar uzanan sahada bulunan skitlerle beraber baka Trk meneli zmrelerin bulunduu bir topluluk Dou ve Gneydou Anadoluya kadar inmilerdir. Urfa ve evresine skitlerden sonra Hun akn olmutur.3 M.. 4 binin ortalarndan M.. 2 binin ortalarna kadar Mezopotamyaya Smerler hakim olmulard. Smerlerin Orta Asya-ran ve Dou Anadolu yoluyla gneye inen bir Trk boyu olduunu dnenler Smer dil ve kltr ile Trk dil ve kltr arasndaki benzerliklerden yola ktlar.4 Smerler, el-Cezirede byk kentler muazzam mabedler yapmlard. Urfa ve evresi de Mezopotamya ya bal olduu iin bu blgede Smerlerin hakimiyetleri altnda olmutu. dil-Kemah sahasndaki baz zmrelerin, daha 4. yzyln balarnda Aa dil boyundan hareketle Hazar Denizine yakn bozkrlara sarkmlard. 330-350 tarihlerinde Kuban havzasndaki Alanlar tazyikle, Kuban-Terek arasndaki bozkrlar ele geirdiler. Buradan Derbent ve Daryol Daryal geitlerinden, Dou Anadolu civarlarna aknlara baladlar.5 Hunlarn 359 ve 373 tarihlerinde Urfaya kadar geldikleri biliniyor. Urfa Edessa Piskoposu Efreim bunlardan bahsederken: Yecc ve Mecc svarileridr; kheylanlarn srtnda frtna gibi uarlar; karlarnda durabilecek kimse yoktur, 6 eklinde tasvir eder. Hunlar, Dou Anadoluya yapt aknlardan sonra yeniden Kuzey Kafkaslara ve Aa dil boylarna dnmlerdir. Hunlarn 395 tarihinde batya doru hareketleri iki cepheli bir ekilde hzland. Hunlardan bir ksm Balkanlardan Tunaya ilerlerken daha byk sayda olan ikinci ksm da Kafkaslar zerinden Anadoluya ynelmitir. Hun devletinin Don nehri havalisindeki dou kanadnca tertiplenen Anadolu akn Bask ve Kursk adl iki babuun idaresinde7 tertiplendi. Hun atl birlikleri, Erzurum zerinden Karasu, Frat ve Malatyaya ulatlar. Bu birlikler, ukurovay istila ile Orta Dounun en salam surlarna sahip olan Urfay ve Antakyay bir mddet kuattlar. Daha sonra Hun atl birlikleri, Suriyeye indiler. Sur ve Kudus kentini ve evresini ar bir ekilde akna tabi tuttular.8 Bu sefer o dnemin

2 Glin andarlolu Trklerin Mslmanl Kabullerinden nce Orta Asyadan Gneydou Anadoluya

Yaplan Gler ve Bunlarn Yer Adlarna Tesiri Tarihi ve Kltrel Boyutlar erisinde anlurfa ve GAP Sempozyumu. stanbul, 1988, s. 72-73

3 Akdes Nimet Kurat, IV ve XVIII. YYda Karadeniz Kuzeyinde Trk Kavimleri, TTKY., Ankara, 1972, s. 7 4 Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981, s.12; Glin andarlolu, s. 73 5 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1995, s. 56-84; Akdes Nimet Kurat, s. 17 6 Mar-Yeua, Mar-Yeusa Vekainamesi, ev. Mualla Yanmaz, Eklemeler, M. Fahrettin Krzolu, stanbul

1958, s. 64 7 brahim Kafesolu , s. 69-70; Akdes Nimet Kurat, s. 18 8 Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnem, Ankara, 1993, s. 34

261


nemli bir gc olan Sasanileri dehete drmtr.9 Hatta ok sratli cereyan eden bu harekattan korkuya kapldklar iin kilise adamlar yukarda ifade etmeye altmz Hunlara dair acayip hikayeler uydurmulardr. Hunlar ayn sratle Orta Anadolu zerinden Azerbaycana ve oradan da slerine dndler.

Abbasiler devrinde Dou ve Gneydou Anadoluya, olduka nemli saylabilecek oranda Trk unsuru geldi. Emevilerden beri byk bir ihtimamla devam ettirilen Anadolu gazalarna, Trkistandan getirilen ve Abbasi ordusuna alnan, Trklerin gnderilmesi, ayrca harpler sebebiyle nfusu olduka azalan Avasm ve Sugur blgesine baka milletlerle beraber Trklerin de iskan edilmesi, Seluklulardan nce Trklerin Anadoluya girmelerine sebep oldu.10 8. yzyldan itibaren Mslman Trkler el-Cezire, Sugur, Avasm blgelerine geldiler. zellikle Abbasi halifesi Ebu Cafer Mansur, el-Cezire blgesinde Abbasi ynetimine kar ayaklanan blge sakinlerinden Kays Araplarnn isyanlarn bastrmak ve onlar kontrol altnda tutmak iin Horasandan Mslman Trk ve dier kavimleri Rakka garnizonuna yerletirdi. Memun ve Mutasm dnemlerinde Abbasi ordusunda Trkler bilhassa Suur ve Avasm blgelerine yerletirilerek Bizansa kar kullanlmlardr.11 Mutasm ile birlikte el-Cezire blgesini genelde Trk valileri ynetmeye balamtr. Anadoluya Yaplan Seluklu Aknlar, Turul Bey ile balam olup Seluklu komutanlar (beyleri) ile devam etmitir. zellikle Seluklu komutanlar (beyleri) Gneydou Anadoluyu s edinerek Anadolu ve am (Suriye) blgelerinin fethine giritiler.

2. Seluklu, Zengi ve Eyybi Hakimiyeti le Balayan Urfann Trkleme Sreci

Anadoluya ilk Seluklu akn; Turul Beyin msaadesiyle kardei ar Beyin 3000 svari ile, 1018 ylnda, byk mesafeleri ve trl tehlikeleri aarak Dou Anadolu ya yapt bir seferle gerekletirilmi ve bu sefer yaplrken ar Bey, Trkistan gazilerinin ananelerine gre yola km ve gayesi yeni bir yurt bulmak olmutu.12 ar Bey idaresindeki bu akn, Dou Anadoluya kadar gelmi, Urfaya kadar srmemiti. Bu dnemde Urfa, Benu Numeyr kabilesinden Uteyrin ynetiminde idi.13 Yine bu dnemlerde Arslan Yabgu Ouzlar, Gazneli Sultan Mahmud ve Mesudun

9 Abdulhaluk ay, II. Kl Arslan , Ankara 1987, s. 2 10 M. Halil Yinan , Trkiye Tarih , Seluklular Devri Anadolu Seluklular, stanbul 1944, s. 19-21 11 Hakk Dursun Yldz , slamiyet ve Trkler, stanbul 1976, s. 57 12 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul, 1993, s. 14 13 bn Esir, el-Kamil fit-Tarih, IX, s. 268

262


takiplerine urayarak birka defa Anadoluya girdiler. 1028de Azerbaycan zerinden Diyarbakr blgesine kadar geldiler.14 1038 Seluklu-Gazneli mcadelesi srasnda Yabgulular da Anadolu zerine bir akn yaptlar.15 Ouzlar 1042 ylnda Urmiye blgesinde 1500 kii toplayarak Van Gl havzasna girmilerdi.16 1044 ylnda yeni gelen Ouzlar ile oalan bu Trkmenler byk bir ktle halinde Dou Anadolu ya girdiler. brahim Ynaln basksndan kaan Trkmen topluluklar Urfaya kadar geldiler.17 Bu aknlar sonucunda Seluklu aknclar 1045 ylnda ksa sreli de olsa kenti ele geirdiler. Fakat daha sonra Urfadan ekilmek zorunda kaldlar.18 1059da Sultan Turul Beyin emri ile mcahitler tekrar Anadoluya girdiler. ehzade Yakut beraberinde Horasan Salar, Kapar, Kikaci ve Sabuk adl Seluklu emirleri olduu halde Abbasi hilafetine ballklarndan dolay kara bayraklar tayan Seluklu ordusu, Van Glunn kuzeyinden Gneydou Anadoluya girdi.18 Salar- Horasan komutasndaki Seluklu kuvvetleri Urfay kuatmlarsa da almaya muvaffak olamad. 1059 ylnda Salar- Horasan Dicle kenarndaki kalelerin bir ounu ald. Fakat Urfaya birka sefer dzenlemesine ramen kenti alamad.19 Byk Seluklu Devleti Sultan Turul Bey 1063 ylnda vefat edince yerine kardei ar Beyin olu Alparslan Seluklu Sultan oldu.20

Alparslan devletin ynetiminde istikrar saladktan sonra fetih planlarna uygun olarak Anadoluya yaplan seferleri devam ettirdi. 1065 ylnda Sultan Alparslann daha nceleri de Anadoluda aknlarda bulunan Horasan Salar, Ergani yresindeki Tulhum ve Siverek kalelerini baarsz bir kuatmadan sonra Urfaya yryerek birtakm yerleri ele geirdi. O sralarda Urfada bulunan Antakya Dknn Trklere saldrmas nedeniyle Horasan Salarnn Urfa kuatmas sonu vermedi. Ayn yl iinde Urfa yresine tekrar aknlar yapld. Trk kuvvetleri Urfa kentine bal Ksasta ordugahn kurdular. Bu kuatmada Urfa civarndaki Clap ve Diphasar ele geirdiler. Bunun zerine kar harekette bulunan Bizans ordusu, drt bin kiilik bir gce sahip

14 Osman Turan , Selulular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul, 1993, s. 119 15brahim Kafesolu , Melikah Dnemi Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953, s. 51; Ali Sevim,

Suriye Seluklular, Ankara, 1965, s. 16 16 Abul Farac , Gregory (Bar Habreus), Abul Farac Tarihi, I, ev. mer Rza Dorul, Ankara, 1987, s. 295-

296, Mateos (Urfal) , Mateos Vekainamesi ve Papaz Gregorin Zeyli, ev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987, s. 76-77

17 Osman Turan , s. 120; brahim Kafesolu , s. 51; Ali Sevim, s. 16 18 J. B. Segal , Edessa The Blesed City, Oxford, 1970, s. 220 18 Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara, 1993 s. 48 19 Geni bilgi iin bkz. Mkrimin Halil Yinan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri, s. 54; Ali Sevim, s. 16; Cl.

Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii (XI. yzyln kinci Yars ) ev. Y. Ycel- B.Yediyldz, Belleten, Say 201, Ankara 1988

20Mkrimin Halil Yinan, s. 59-60, Erdoan Meril, s. 363-364

263


olmasna ramen bozguna uratld.21 1066/67de Hacip Gmtekin beraberinde Afin, Ahmed ah ve teki Seluklu emirleri ile Urfa Eyaletine girdiler. Nasibis kalesine yryerek burada birka gn savamasna ramen bir sonu elde edemediler.22 Daha sonra Nusaybine kar kuatma giriiminde bulundu ise baarsz oldu. Frat rman geip Adyaman ve evresine aknlar yapt. Bu srada Bizansllarn u kumandan Aruadanos Seluklu kuvvetlerinin nn kesip bir baskn giriiminde bulunduysa da Urfaya bal Hoin kalesi yaknlarnda Bizansllar ar bir yenilgiye uradlar. Bu arpmada esir alnan Bizans komutan, Gmtekin tarafndan Urfa nne getirilerek krk bin ake karlndan serbest brakld.23

Blgeye gelen Trkmen liderleri arasnda Sultan Alpaslana bal adamlar biride Afin b. Beki idi. Fakat Afin b. Beki, Sultann bir komutann ldrdnden Anadolu topraklarna kamt. Afin b. Beki Anadolunun ilerine kadar aknlar dzenleyerek byk ganimetlerle douya dnd. Blgeye gelen bir dier Trk beyi de Sunduktur. Sultan Alpaslan, Dou Anadoluda hakimiyetini glendirmek iin Sultan Alpaslan 1070 yl sonlarnda Anadoluya girdi ve 1071 yl Mart aynn 10ncu gn ordusuyla Urfa Kalesini muhasara etti.24 Muhasara 50 gn devam etmesine ramen bir sonu elde edilemedi. Muhasarann uzun srmesi nedeniyle burada fazla beklemek istemeyen Alparslan Urfay brakp Halebe doru yrd. Alparslann 1071de Malazgirtte Bizansllar byk bir bozguna uratt zafer25 sonrasnda Romens ile yaplan bar antlamasnda istedii ehirler arasnda Urfa ehri de vard.26 Ayrca Arslan Yabgunun olu Kutalm oullarnn hangi ekilde Urfa ve evresine gelmi olmalar da konumuz asndan nemlidir. Turul Bey 1063 ylnda vefat edince yerine kardei Alparslan Seluklu Sultan oldu. Ancak Turul Beyin amcas Arslan Yabgunun olu Kutalmn Turul Beye kar olduu gibi yeni hkmdara da kar harekete geti. Kutalm oullarnn Urfa ve evresine gelileri ile ilgili deiik grler mevcuttur. Bu farkl grlerden biri: Sultan Turul Bey, 1063 ylnda vefat edince yerine yeeni Alparslan Sultan olmasyla Byk Seluklu taht iin Alparslana kar yapt mcadelede Arslan Yabgunun olu Kutalm hayatn kaybetti. Kutalmn lmnden

21 Ali Sevim, s. 62-63; Mateos, s. 126 ; brahim Kafesolu, s. 42 22Erdoan Meril, s. 404-465 23Abul Farac, I, s. 318; Ali Sevim, s. 63 (Hoin, Urfa Hilvan ilesine bal bir yerleim blgesi.) 24 Mateos, s. 159; M. Halil Yinan, s. 54; Erdoan Meril, s. 465; M. Beir Aan, Elaz, Tunceli ve Bingl

llerinde Trk skan zleri, Ankara 1992, s. 4 25 bn Esir , el-Kamil, X , s. 65; Osman Turan, s. 178-184 ; Ali Sevim, s. 78-81 26 Abul Farac, s. 318

264


sonra esir den kardei Resl Tekin ve oullar Sleyman ile Mansur, Alparslan tarafndan ldrlmek istenmi ancak vezir Nizaml-Mlk hanedan azasn ldrmenin uursuzluk getireceini ve devletin bekasna tesir edeceini syleyerek Sultan bundan vazgeirmitir. Yeniden isyan etmelerini nlemek gayesiyle de onlar fetihlerle megul olmalar iin Urfa ve Birecik taraflarnda yer verildi. Daha sonrada Kutalmolu Sleymanah akraba ve taraftarlar ile Urfa havalisine gnderildi. kinci gre gre ise Sleymanah ve aabeyi Mansur, Malazgirt savana katlm ve bu savata byk yararlklar gstererek Sultan Alparslann lmnden sonra Sultan Melikah tarafndan Anadoluyu idare etmek, burada babo dolaan Trkmenleri ve birlikleriyle mcadele halinde olan emirleri disiplin altna almak iin gnderildiidir. Tarihi sre dikkate alndnda birinci gruptaki rivayet daha gereki gzkmektedir. Gvenilir rivayetlerden biride Sleymanah, aabeyi Mansur, kardeleri Alp lig (Yl) ve Devlet 1072 ylnda veya ertesi yl Urfa ve Birecik yaknlarna kamlar veya srlmlerdir. Bunlar Urfa yresinde babo dolaan Yavekiyye Trkmenleri ile o blgedeki Seluklu Devlet arazisinde tutunamayarak hudutlara srlm olan baz Trkmen gruplaryla temas kurdular. Kutalmoullar, bu guruplar tarafndan, soylarnn asaletli oluundan babu olarak kabul edildiler. Sleymanah ve kardeleri Bireciki karargah haline getirdiler. Buradan, Antakya zerine aknlar yaparak valisini esir aldlar. Arkasndan Seluklu hakimiyetini tanmaya mecbur olan Halepi kuattlar. Bu srada (1074) Alaehiri zapteden Trkler Adalar Denizi sahilindeki Millete kadar uzandlar. Bu dnemlerde Sleymanahn Bileciki karargah yaparak civar kentlere aknlar yapt anlalmaktadr. Sleymanahn dndaki Kutalm oullarndan birine Filistinde kurulan Trkmen Beyliinden Akkay alan kl ile kurmu olduu diyalog ilgi ekicidir. kl, ona bir mektup gndererek Sen Seluklulardansn, Sultan slalesine mensupsun, sana itaat ile senin hizmetinde bulunursak bununla eref duyarz ve vnrz: Sultan alesinden olmayan Atsza tabi olmak istemiyoruz., Ayrca tevik etmek amacyla Suriye ve Filistine hakim olabileceini bildirdi Atszn blgeden uzaklatracak olursak Msr Fatimi Devleti de bize yardmda bulunacaktr. diyerek onu gneye Filistine gelip birlikte fetih yapmasn nermitir. Emir klnn nerisini olumlu bulan Kutalmolu kardei ve amcas oluyla birlikte Urfa havalisinden Taberiyyeye gelerek kl ile birleti ve ii Msr-Fatimi Devletini resmen tandklarn ilan ettiler. Kutalmoullar ile Atsz arasndaki mcadelede, Kutalmoullarn Atsz tarafndan malup edilerek Sultan

265


Melikahn yanna kardeleri Alp lig ve Devleti 1075 ylnda gndermesi ile sonuland.27

Trkiye Seluklu Devletinin ilk kurucusu saylan Sleymanah bundan sonra gneye doru yrm, 1082/83de Tarsusu kuatm, 1084de Adana, Misis ve Anazarba olmak zere hemen hemen btn ukurovay fethetti. Bylece Ermeni Philaretosun Toroslardan Urfaya kadar kurmu olduu devletin bat ksm Seluklularn eline gemi oldu.28 lk Osmanl tarihilerince Osmanllarn ceddi olarak gsterilen Sleyman ah, rivayetlere gre Urfa taraflarnda bulunduktan sonra Frat Nehrini geerken boulmutur.29 Byk Seluklu hkmdar Alparslandan sonra Seluklu tahtna geen Melikahda Urfa ve evresiyle ilgilenmitir. bnl Hutaytinin kendisine Halepi teslim etmek istemesi zerine harekete gemi ve blgeye gelmitir. Oradan Harrana gelen Sultan Melikah, ehri Mslim b. Kureyin kardei Mveyyidddevle brahimin valisi bni atrdan kenti teslim ald.30 Harran, Suru ve Rahbay Mslim b. Kureyin olu Muhammede verdi. Onu, kz kardei ile de evlendirerek bir akrabalk tesis etti.31 Melikah sfahandan yola karken yannda Porsuk, Kasim-d-Devle Aksungur ve Bozan vard. Harrandaki ileri dzene soktuktan sonra Emir Bozan nemli bir kuvvetin banda Philaretosun olu Barsamn hakimiyetindeki Urfay fethe gnderdi. Kendiside Caber Kalesine yneldi. Emir Bozan Urfaya gelerek,32 ehrin nnde karargah kurarak ehri ay muhasara altnda tuttu. Emir Bozana kar koymaya devam eden ehir yneticileri Emir Bozann iddetli hcumuna urad ve kent gnlerce a braklmakla kar karya kald. Hibir yerden yardm gremeyen ehir halk son derece meyus bir ekilde idiler. Bunun zerine halk, dkleri olan Barsamaya kar isyan ettiler. Urfallar ona kar yrdler, Barsama kendini kurtarmak iin kendisini surdan aa att ve omurga kemii krld. Barsamay yaral bir ekilde Emir Bozann yanna getirdiler. Birka gn sonra da ld. ehrin ileri gelenleri Bozann yanna gelip, Urfay 28 ubat 1087 ylnda teslim ettiler.33 Emir Bozann bu baars Melikah tarafndan Urfa valilii verilerek dllendirildi. Emir Bozanda ehrin ynetimini Salar Huluh adl bir kumandana vermitir.34

27bnl Esir, El-Kamil, VIII, s. 211; Erdoan Meril, lk Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s. 104 28 brahim Kafesolu, Seluklular, s. 41-42 29 Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, Haz. N. Atsz, Ankara 1985, s. 14 30 Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993, s. 18 31 Ramazan een, Harran ve Trk slam Tarihindeki Yeri Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve

GAP Sempozyumu, stanbul 1988, s. 163; ...Harran Tarihi, s. 8 32 Ahmed b. Mahmud, Selukname, Haz. Erdoan Meril, I, stanbul 1972, s. 222-223 33 Abul Ferec, I, s. 133; Urfal Mateos, 173; Mverrih Vardan, s. 183 34 Urfal Mteos, s. 173

266


Emir Bozann bu baars uzun srmedi. Emir Bozann Tutu ve Berkyaruk arasndaki mcadelede taraf olmasndan dolay Tutu tarafndan ba vurularak ldrld. Tutu, Halepe hakim olduktan sonra Frat Irman geerek Suruu ald. Daha sonra Valisini ldrd Urfa ve Harrann naiblerinden ad geen kentleri kendisine teslim edilmesini istedi. Fakat Bozann naibleri Urfa ve Harran teslim etmek istemediler. Tutu, Bozann ban bir mzrann ucuna taktrarak Urfa ve Harrana gnderdi. Bu olay karnda dehete den halk, Urfa ve Harran teslim etmekten baka bir arenin olmadn anladlar.35 Daha sonra Tutu, Bizans Prenslerinden Hetumun olu Torosu Urfaya vali tayin ederek blgeden el-Cezireye hareket etti. Tutu, el-Cezire blgesini de itaat altna aldktan sonra da Berkyarukla karlamak iin Badata yneldi. 1095te yaplan savata Tutuun ordusu dald, sava neticesinde Tutu ldrld.36 Tutuun olu Rdvan, Yasyan ve dier btn firariler Urfa ehrine geldiler. Burada Kropolat Toros tarafndan hsn kabul grdler. Aslnda Kropolat Toros, ehre hakim olmak ve Hristiyanlar, Mslmanlarn egemenliinden karmak iin ehrin surunu i kaleden balayarak tahkim ettirdi. kale, Seluklularn elinde bulunuyordu ve orada bir Trk Mfrezesi vard. Torosun ehri tahkim edip kaleyi ehirden ayrmak istemesi i kalenin spehsalar unvanl Trk kumandan tarafndan civardaki emirlere haber verildi.37 kaledeki spehsalar-Sipehsalar unvanl Trk kumandan ars zerine Artukolu Skmen ve Samsat Emiri Balduk askerleriyle beraber Urfaya yrdler ve ehri kuattlar. Fakat bu kuatmadan bir netice alnamad. nk Halep Meliki Rdvan ve Antakya hakimi Yasyann Surua doru yrdkleri haberi geldi. Bundan dolay Urfa kuatmasndan vazgeerek Suruu savunmaya gittiler.38 Bu dnemde Fahrl-Mlk Rdvanda Melikliini ihya giriimine balad. Rdvan, bu amala Suruu almak niyetiyle Suruun nne geldi. Suru halknn Rdvana rica etmesi zerine Oda Skmenin metbu tanmas artyla Suruu igalden vazgeti.39 Daha sonra Urfay itaat altna almak iin Surutan ayrld. Halep sultan Melik Rdvan ve Antakya hakimi Yasyan krk bin askerle Urfann nne geldiler.40

Toros, Melik Rdvann Urfay kuatmasna karlk maiyetindekilerle Mslmanlara kar savaarak kaleye kapand ehrin ihtiyalarn temin etti, halk

35 Urfal Mateos, s. 182-183; Ali Sevim, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara 1989, s. 150 36 Ali Sevim, s. 155-156 37 Urfal Mateos, s. 184 38 E. Honigman, Bizans Devletinin Dou Snr, stanbul 1970, s. 143; Mverrih Vardan, s. 186 39 Ali sevim, s. 164 40 Urfal Mateos, s. 185

267


cesaretlendirerek bol para datt. Mslmanlar, ondan beklemedii cesaret ve kahramanla ramen 1095te ehri ele geirdiler.41 kale, Yasyann istei zerine kendisine verildi. Oda Urfay mstahkem bir kale haline sokarak adamlarn muhtelif yerlere yerletirdi.42 Bundan sonraki dnemlerde Urfa ve evresi deiik Trk grup ve komutanlar tarafndan elde edilmek istenmitir. Bunlardan bazlarn ksaca yle sralayabiliriz: Torosun daveti zerine Sleymanahn kardei Alp legin otuz gnlk hakimiyeti oldu. Daha sonra Alp leg, Toros tarafndan zehirlenildi. Grboa hapisten ktktan sonra Harran ve Urfa ehrini almak amac ile bir giriim balatt. Daha sonra krmn Urfa muhasaralar ve 1105 ylnda elde etmi olduu zafer, Urfa ve evresinin Trkletirilmesi iin nemli bir dnm noktas oldu. Daha sonra I. Kl Arslan, Urfay 1106da kuatmasna ramen alamad. Buradan Harrana yrd Haran teslim ald. Harranda bulunduu dnemde ar bir ekilde hastaland. Bu hastalndan dolay Malatyaya geri dnmek zorunda kald.43 Mevdudun 1110 ylndaki Urfaya taarruzu ve Urfay alma teebbs ile Porsukiin Urfay alma teebbsleri blgenin Trk iskanna almas asndan nem arz etmektedir.44

Aksungur el-Porsukinin lmnden sonra madeddin Zengi tarih sahnesine kt. 1127 ylnda Musulda vali olarak i bana geldi. 1098-1144 tarihleri arasndaki Hal hakimiyeti, Zenginin Urfay fethi ile son buldu. (24 Aralk 1144) Zengiler dneminde Urfa, 15 Eyll 1146da Nureddin Mahmud Zengi, II. Joscelinnin Urfay alma teebbslerine son noktay koymakla,45 Urfa ve evresini Trk yurdunun ayrlmaz bir paras yapt. Zengilerden sonra blgede etkili g Eyybiler olmutur. Nureddinin yeeni Seyfeddin, 1174de Urfay hakimiyeti altna ald. Seyfeddinin lmnden sonra (1180) kardei zzeddin Mesud idarenin bana gemesine ramen blgede pek etkili olamad. Nihayet Salahaddin Eyybi 1182 ylnda Urfay ele geirdi.46 Celaleddin Harzemahn 1231 ylnda ldrlmesinden sonra Harezm askerleri Anadolu Seluklu Sultan Alaeddin Keykubatn emrine girdiler.47 Bu dnemde Urfa ve Serucun Harizmlilerin hakimiyetine girdiini grmekteyiz.48 Eyyubiler arasndaki rekabetten

41 Urfal Mateos, s. 185-186; Ali Sevim, s. 164 42 Erdoan Meril, lk Mslman Trk Devletleri Tarihi, s. 86 43 Osman Turan, Trkiye Seluklular Tarihi, s. 86 44 Urfal Mateos, 254, 257;Ramazan een, Selahaddin Eyyubi ve Devleti, stanbul 1987, s. 34 45 In Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1146), II, Ankara 1990-94, s. 139-154; Cokun

Alptekin, The Reing of Zangi (521-541 / 1127-1146), Erzurum 1978, s. 82 46Ramazan een, Salahaddin Devrinde Eyyybi Devleti (569-589 /1174-1193) stanbul 1983, s. 47 47 Ramazan een, Hal seferleri Srasnda Gneydou Anadolu Blgesinin Siyasi ve Sosyal Durumu,

Hallarla Yaplan Mcadeleye Katks, Uluslar aras Hal Seferleri Sempozyumu, stanbul 1997, s. 37 48 Osman Turan, Seluklular Devrinde Trkiye, stanbul 1971, s. 406

268


yararlanmak isteyen Anadolu Seluklu Sultan Alaeddin Keykubad, 1235 ylnda Kemaleddin Kamyar kumandasndaki orduyu, Urfa, Harran, Seruc Rakka, Siverek ve Amidi fethi iin hazrlad. Haziran aynda kuatma altna alnan Urfa idetli hcumlar sonucunda alnd.49 Urfa ve evresi, Seluklu-Eyybi mcadelesinin bir sonucu olarak, II. Gyaseddinin Eyyubi hkmdar Melik Kamilin Anadoluya girmesini nlemek amac ile Halep hkmdar Melik Nasr ile anlatn grmekteyiz. II. Gyaseddin Keyhrev metbuluunu tanyan Nasra Harizmlilerin eline gemi olan Urfa ve Seruc verdi.50 1243 ylnda Kseda Savanda Seluklularn yenilgiye uramas ile 1260da Urfa ve evresi Moollar tarafndan tahrip edildi. Bu tarih blgede Memluk hakimiyetinin de balad tarih olarak kabul edilebilir. Moollarn 1260 ylnda Ayn- Calut malubiyeti sonrasnda Urfa, Birecik ve Harran zaman zaman Memluklulara bal olmaya balad.51 Bu dnemde blgede iki yeni g mcadele etmeye balad. Bu srete blgede Moollar (lhanllar) ile Memluklular arasnda nfuz atmas balad. zellikle Harran ve Urfa bu mcadelenin alan haline geldi.52 Bundan sonraki srete Timurun 1393teki el-Cezire seferi vesilesi ile Urfadan da bahsedilir. Ancak 1399 ylnda Timur, amdan dnerken Urfa ehri sakinleri ona itaat ederek ehir Timur hakimiyetini tand. 53

3. Der Aknlar Ve Urfadaki Yerleim Alanlar Bundan sonraki dnemlerde Dou ve Gneydou Anadoluda hkm sren

beylik Artukoullar olmutur. Artukoullar konumuz asndan nem arz etmektedir. Bu Trk beyliinin Ouzlarn Kay veya Der boyuna mensup olduu hakknda fikirler mevcuttur. Bu fikirlerden hangisinin kesin olduu hakknda bir gr birlii mevcut deildir. Yalnz Derler bu dnemden itibaren Urfa ve evresine yerlemi olduklarn kaynaklardan tespit etmekteyiz. Derler ile ilgili Divan Lugatit-Trkde ouz boylar listesinde Derlerin ad Tker olarak yazlmtr. Kagarl Mahmud eserinde, Boyun hayvanlarna vurduklar damgalarn eklini de gstermitir.54 Reidddin ise 14. yzyl balar Derlerin adn bugnk imlasyla yazm ve Derin Toplanmak manasna geldiini kaydetmitir. Bu boyun lnn (lenlerde koyunlardan yedikleri ksm) alu onkununun (totem kuu) kartal olduunu bildirmi55 ve damgasnn eklini

49 Osman Turan, s. 382; E. Honigmann, Urfa A., XIII, stanbul 1986, s. 55 50 Osman Turan, s. 406 51 Ramazan een, s. 38 52 Ramazan een, s. 41 53 E. Honigmann, s. 55 54 Kagarl Mahmut, Divan Lugatit Trk, I, s. 57 55 Faruk Smer, Ouzlar:Trkmenler, stanbul 1963, s. 244;.... Der DA., stanbul 1994, IX, s. 514

269


gstermitir. Selukname adl eserini 15. yzyln birinci yarsnda yazm olan Yazcolu Ali, Derin toplanmak iin bir araya gelenler anlamnda ve snknn yani lnn auklu umaca olduunu sylemitir. Derler Kagarl Mahmudun Ouz boylar listesinde 18. srada bulunurken, Reidddin ve Yazcolunun eserlerinde 6. srada kaydedilmitir. Faruk Smer, emseddin el Cezerinin (. 739/1338) Artuklu hanedannn bu boydan geldiini kaydettiini bildirmekte ve tahrir defterlerinde on dokuz Der yer adna rastladn belirtmektedir.56 Trklerin n Asyaya gelmeleri ve Anadoluyu Trkletirmesi devrinde Derlere daha ok Suriye ve Gney Dou Anadolu blgesinde rastlanlmaktadr. Artuk ilinde Der adna ilk defa XII. Asrda rastlyoruz. 561/1165 ylnda len Der Han olu Nasruddevle Mahmudun cenazesinde Mslmanlar yannda Hristiyanlarn da bulunduuna dair kayt nemlidir. bl Esire gre Musul Beyleri arasnda Zahirddin bin Belengeri el-Deri adl biri olup 594/1198 ylnda lmtr.57 Suriye ve Gneydou Anadolu Blgesindeki mevcudiyetleri kesinlik kazanm olan Derler, Mool hakimiyetinin sona ermesi ve Memluklu Emirlerin birbirleriyle mcadeleye balamalar zerine faaliyete getiler. Derler, zellikle Sultan Berkyaruk dneminde Suriyede nemli roller oynamlardr. Bu dnemde yirmi bin ev gibi o dnem iin olduka kalabalk bir nfusa sahip olan Derler, daha ziyade Urfa, Siverek, Suru, Harran, Caber ve Rakka civarnda yayorlard. Suru, Harran, Siverek blgelerinde 30000, 5000 ve 3000 hane Der halk Dmak-Hoca, Yamur ve Osman beylere bal bulunmakta idi.58

1324 tarihli Halep Salnamesinde Derli Nahiyesine bal u yerleim alanlar bulunmakta idi. Kalecik, Edene, Doda, Agviran, Hac Ali, Tahtan Piri A, Karetepe, Magarack, Nahkan, Tekkeli, Sar eyh, Orta Viran, Hac Ali Fevkani, Eraz Yark Curun, Kfe Giran, Bozdigan, Akra Tahtani, Kanolu, Kuymat Fevkani, Agviran, Pesyan, Yengice, Dip Hisar, ncirli, Uzik, Kor Kuyu, Sar Kaya, Kayack, Kengerli, Cenfuday, Klne, Mecrihan, Agviran Haciban, Yoztepe ve eyhhatap gibi yerleim birimleri Der nahiyesine bal idiler.59 Bugn Urfaya bal bata Diphesar, Yenice,

56 Faruk Smer, Ouzlar, s. 514; ... Der EI2., II, s. 613-614 57 Makrizi, Kitabs-Slk, nr. A. Aur, Kahire, 1970, s. 136;bnl Esir, Tarih Atabekiyye, s. 353; F.

Kprl, Artuklular A., s. 623; Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri, s. 138, 139; Geni bilgi iin bkz. Ebubekir Tahrani, Kitab- Diyarbekriyye, s. 51-52, 66-67, 78-79; bn Tariberdi, Ncmz Zahire, VII, s. 57; Ahmed Refik, Anadoluda Trk Airetleri, s. 107; zzi Tarihi, stanbul 1299, s. 271; Faruk Smer, Ouzlar: Trkmenler, stanbul, 1963;... Der DA., stanbul 1994, 9, s. 514;... Der El2., II, s. 613-614; ... Ouzlara Dair ADTCFD., s. 241

58 Osman Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri, s. 138.139; N. Sevin, Gaziantep Yer Adlar ve Trk Boylar Trk Dnyas Aratrmalar, Ekim 1983, s. 45-47

59 1324 Halep Vilayet Salnamesi, s. 406

270


Kabahaydar, Grpnar, Karapnar, Kengerli, Aa Komat, Yukar Komat, Dada, Talca, Karatepe, kara, Sareyh, Ozbey, Akba, Aviran, Keremli, Eir, Kantar, Canolu, Yldzlar ve ncirli kyleri ile il merkezinde bulunan ve kendilerini Deri olarak tanmlayan airet yukarda anlatmaya altmz aknlar sonucu blgeye yerlemi Trkmen topluluklarn kalntlar olmakla birlikte 14. yzylda Salim Beyin aknlar ile blgeye yerleen Der airetine mensup gruplardr.

Sonu olarak Urfa ve evresinin tarihncesi ve ilk yzyllardan itibaren Trk aknlar ile tantn grmekteyiz. Trk aknlar iin Urfa adeta bir giri kaps olarak grlmtr. Blgeye farkl zamanlarda gelen Trk gruplarnn bir ksm, blgede kalrken nemli bir ksm da Anadolunun ilerine doru ilerlemilerdir. Seluklu, Zengiler, Eyybiler, Harezmliler, Akkoyunlular, Karakoyunlular ve nihayet Derler blgeye yerleerek blgenin Trklemesini salamladr. Bugn blgede bu airete mensup yerleim yerleri mevcuttur. Urfa ve evresi tarih boyunca yalnzca Anadolunun giri kaps olarak grlmemitir. Ayn zamanda Msr ve Suriyede hakimiyet kuran Trk devletlerin Anadolunun i ksmlarndan gelebilecek saldrlar iinde nemli bir konumda idi. zellikle bu dnemde Fratn ky eridinde yer alan Birecik bu gruplar iin doal bir set grevini grmtr. Blgenin ilka ve Ortaadaki jeopolitik konumuna, bugn yeni bir takm unsurlar ilave olmutur. GAP ile birlikte blge, Avrupa ve Ortadounun tahl ve sebze ambar olacak bir konuma gelmitir. Ayrca Suriye ve Irak ile yaplacak mnasebetlerde kpr olabilecek bir konuma sahip olmas blgenin nemini daha artrmtr. Blgenin anlatmaya altmz jeopolitik konumu, i ve d odaklarn blgeye olan ilgisini giderek artmaktadr. Bu nedenlerle blgenin Trk tarihi iindeki konumunu incelemek, milli btnlmz asndan kayda deer bir husustur. Sonu itibariyle Urfa ve evresindeki Trkleme sreci, tarihncesinden balayp ve Derlerin blgeye yerletii dneme kadar srdn mahede etmekteyiz. Trk aknlar hem siyasi hem de kltrel adan blgenin yurt olmasnda byk katks olmutur.

271


KAYNAKLAR Abdulhaluk ay, II. Kl Arslan , Ankara 1987 Abul Farac, Gregory (Bar Habreus), Abul Farac Tarihi, I, ev. mer Rza Dorul, Ankara, 1987

Abdullah Ekinci, Urfa ve evresindeki Trk Airetleri, (YDS) Elaz, 1999

Ahmed Refik, Anadoluda Trk Airetleri, stanbul 1930

Ahmed b. Mahmud, Selukname, Haz. Erdoan Meril, I, stanbul 1972

A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul, 1981

Akdes Nimet Kurat, IV ve XVIII. Y.Y.da Karadeniz Kuzeyinde Trk Kavimleri, TTKY., Ankara 1972

Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi , Ankara, 1993

................, Suriye Seluklular, Ankara, 1965

................, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi, Ankara, 1993

................, Suriye ve Filistin Seluklular Tarihi, Ankara 1989

Akpaazade, Akpaaolu Tarihi, Haz. N. Atsz, Ankara 1985

Bahaddin elik, An Early Neolithic Settlement in the Center of anlurfa Neo-lithcs, Berlin 2000, s. 4-6

Bahaddin elik, A New Early-Neolithic Settlement: Karahan Tepe, Neolithcs, Berlin 2000, s.6-8

Cokun Alptekin, The Reing of Zangi (521-541 /1127-1146) Erzurum 1978

Cl. Cahen, Trklerin Anadoluya lk Girii (XI. yzyln kinci Yars ) ev. Y. Ycel- B.Yediyldz, Belleten, Say 201, Ankara 1988

Erdoan Meril, Seluklularn Anadoluya Gelilerinde Hal Seferlerinin Balangcna Kadar Urfann Durumu Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, stanbul 1988

................, lk Mslman Trk Devletleri Tarihi, Ankara 1993

E. Honigmann, Urfa A., XIII, stanbul 1986, s. 50-57

E. Honigman, Bizans Devletinin Dou Snr, stanbul 1970

Ebubekr-i Tahrani, Kitab- Diyarbekriyye, Yay. Necati Lugal-Faruk Smer, Ankara 1993

Faruk Smer, Ouzlar, stanbul 1963

................, Der DA., IX, stanbul 1994, s. 514

................, Der EI2 II, s. 613-614

................, Ouzlara Dair TM., X, s. 1951-53

Glin andarlolu Trklerin Mslmanl Kabullerinden nce Orta Asyadan Gneydou Anadoluya Yaplan Gler ve Bunlarn Yer Adlarna Tesiri Tarihi ve Kltrel Boyutlar erisinde anlurfa ve GAP Sempozyumu. stanbul, 1988

Hakk Dursun Yldz , slamiyet ve Trkler, stanbul 1976

Harald Haupmann, Tarihncesi Urfa Uygarlklar Kaps Urfa, Yap Kredi Yaynlar, 2003

272

Urfa ve evresinde Trk Aknlar Halep Vilayet Salnamesi, 1324

In Demirkent, Urfa Hal Kontluu Tarihi (1098-1146) II, Ankara 1990-94

brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1995

..................., Melikah Dnemi Byk Seluklu mparatorluu , stanbul, 1953

brahim Kafesolu, Seluklular, stanbul 1992

bn Esir, el-Kamil Fit-Tarih, Terc. Abdlkerim zaydn-Mertol Tulum, VIII, IX, X , stanbul 1987

bnl Furat, Tarih bnl Furat, Beyrut, Trz., IX,

bni Tariberdi, en-Nucumz-Zahire, VI, VII, ner. W. Popper, Berkley 1909-1965

zzi, zzi Tarihi, stanbul 1299

J. B. Segal , Edessa The Blesed City, Oxford, 1970

Kagarl Mahmud, Divan Lugatit Trk Tercmesi, I, ev. Besim Atalay, Ankara 1998

M. zbaaran, S. Harmankaya, O. Tannd, Gbekli Tepe, Nevali ri, Grctepe Hykleri, Kumartepe, Tavuk ay, Tileilet, Kk Hedbe TAY, II

M. Beir Aan , Elaz, Tunceli ve Bingl llerinde Trk skan zleri, Ankara, 1992

M. Halil Yinan, Trkiye Tarih, Seluklular Devri Anadolu Seluklular, stanbul 1944

Mar-Yeua, Mar-Yeusa Vekainamesi, ev. Mualla Yanmaz, Eklemeler, M. Fahrettin Krzolu, stanbul 1958

Mateos (Urfal), Mateos Vekainamesi ve Papaz Gregorin Zeyli, ev. Hrant D. Andreasyan, Ankara 1987

Mverrih Vardan, Trk Ftuhat Tarihi, ev. H. D. Anderesyan, Tarih Semineri Dergisi , stanbul 1937

Makrizi, Kitabs-Slk, nr. A. Aur, Kahire 1970

Ramazan een, Harran Tarihi, Ankara 1993

................, Harran ve Trk slam Tarihindeki Yeri Tarihi ve Kltrel Boyutlar inde anlurfa ve GAP Sempozyumu, stanbul 1988

................, Selahaddin Eyyubi ve Devleti, stanbul 1987

................, Salahaddin Devrinde Eyyubi Devleti, (569-589 /1174-1193)

................, Hal seferleri srasnda Gneydou Anadolu Blgesinin Siyasi ve Sosyal Durumu, Hallarla yaplan Mcadeleye Katks, Uluslararas Hal Seferleri Sempozyumu, stanbul 1997, s. 33-45

Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1993

................, Selulular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, stanbul 1993

................, Trkiye Seluklular, Ankara 1988

................, Dou Anadolu Tarihi, stanbul 1993

Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981

273

urfa ve Çevresi̇nde türk akinlari

Documents