uygarlik tar‹h‹ -...

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2265

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1262

UYGARLIK TARH

YazarlarDo.Dr. Handan AYDIN (nite 1)Do.Dr. Hakan SVAS (nite 2-4)

r.Gr. Ali Fuat YILMAZEL (nite 5)Do.Dr. Elif UURLU ZER (nite 6)Do.Dr. Ahmet Tolga TEK (nite 7)

Yrd.Do.Dr. Nilgn ELAM (nite 8,9)Yrd.Do.Dr. Hayrettin PINAR (nite 10)

Yrd.Do.Dr. Sema ALTUNAN (nite 11,12)Yrd.Do.Dr. Sedat BNGL (nite 13)

Do.Dr. Zafer KOYLU (nite 14)

EditrProf.Dr. Taciser SVAS

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDr. Kadriye Uzun

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanOkt. Esin Grrer

lme Deerlendirme SorumlusuUzm.r.Gr. Dilek Polat

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Uygarlk Tarihi

ISBN 978-975-06-0939-8

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 9.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Austos 2013

indekiler

nsz ............................................................................................................ xiii

Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar......................... 2EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU............................................. 3Primatlar ve lk Homininler.......................................................................... 5 A SSTEM VE TARH NCES ALAR.......................................... 7Tarihleme Yntemleri ................................................................................... 7PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000) .................................................. 8Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000) ........................................... 8

Homo Habilis .......................................................................................... 8Homo Erectus ........................................................................................ 9Homo Heidelbergensis ........................................................................... 11

Orta Paleolitik Dnem (G. 200.000-40.000) ............................................. 11Homo Neanderthalensis ......................................................................... 11

st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000) ................................................. 12Homo Sapiens ......................................................................................... 12Sanatn Douflu ....................................................................................... 13

MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000).......................... 15Mezolitik ....................................................................................................... 15Epipaleolitik................................................................................................... 16NEOLTK A (.. 10.000-5.500) ............................................................. 16anak mleksiz Neolitik a..................................................................... 17

Tarm........................................................................................................ 17Hayvanlarn Evcillefltirilmesi ........................................................................ 17Dier Geliflmeler ........................................................................................... 18anak mlekli Neolitik a ....................................................................... 18KALKOLTK A (. 5500/5000-3500) ................................................... 19UYGARLIIN DOUfiU................................................................................ 20zet................................................................................................................ 21Kendimizi Snayalm...................................................................................... 22Okuma Paras .............................................................................................. 23Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 24Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 24Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 25

Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ......................... ....... 26MEZOPOTAMYANIN CORAF KOfiULLARI VE TARH NCES ............ 27ESK MEZOPOTAMYA TARH .................................................................... 29Smerler, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 2900-2350).............................. 29Akkadlar (.. 2350-2150) ............................................................................ 30Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000) ............................. 31Assurlular ve Babilliler .................................................................................. 31Yeni Babil Devleti (.. 612-539) ................................................................ 32ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM ......................................... 33ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU................................................................. 34Urukagina Kanunu ........................................................................................ 34

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Ur-Nammu Kanunlar .................................................................................... 35Ana-ttiflu Kanunu ......................................................................................... 35Lipit-fltar Kanunu.......................................................................................... 35Eflnunna Kanunlar ........................................................................................ 35Hammurabi Kanunlar................................................................................... 36ESK MEZOPOTAMYA DN......................................................................... 37ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR ......................................... 38Mezopotamyada Yaznn Geliflimi............................................................... 38Mezopotamyada Edebiyat ............................................................................ 39

Liturjik Eserler.......................................................................................... 39Epik (Destani) fiiirler............................................................................... 40

Bilim............................................................................................................... 41zet ............................................................................................................... 43Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 45Okuma Paras ........................................................................................... .. 46Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 46Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 46Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 47

Eski Msr Tarihi ve Uygarl ................................................. 48ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET RGT............. 49Corafi Koflullar............................................................................................. 49Msr Tarihi..................................................................................................... 50

Erken Devir (.. 3000-2650) (1-2. Slaleler) ....................................... 51Eski Krallk (.. 2650-2134) (3-8. Slaleler)......................................... 51Orta Krallk (.. 2040-1640) (11-14. Slaleler) .................................... 52Yeni Krallk (.. 1550-1070) (18-20. Slaleler).................................... 53Ge Dnem (.. 712-332) (25-31. Slaleler) ....................................... 55

Devlet Ynetimi ............................................................................................ 56ESK MISIRDA BLM VE YAZI ................................................................... 57Bilim............................................................................................................... 57Yaz ................................................................................................................ 57ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER..................................................... 59Mezarlar ......................................................................................................... 59Tapnaklar ...................................................................................................... 60ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER.................................... 62Din ................................................................................................................. 62l Gmme Gelenekleri ............................................................................. 62zet................................................................................................................ 65Kendimizi Snayalm...................................................................................... 67Okuma Paras .............................................................................................. 68Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 69Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 69Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 70

Eski Anadolu Uygarlklar ....................................................... 72ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK)...................................... 73DNEMLER .................................................................................................. 73Corafi Mekn Olarak Anadolu ................................................................... 73Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)...................................... 73

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

(G.. 600.000-12.000/11.000) ....................................................................... 73Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri) ..................................... 75(G.. 12.000-11.000) ..................................................................................... 75Neolitik a (Cilal Tafl a, Yeni Tafl a).............................................. 76(.. 10.000- 5.500) ....................................................................................... 76Kalkolitik a (Bakr Tafl a) .. 5500-3200/3000 ................................ 79ANADOLUNUN TUN ALARI ................................................................ 80lk Tun a (.. 3200/3000-2000) ........................................................... 80Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450).............................................. 82Eski Hitit Devleti ........................................................................................... 83Son Tun a (..1500/1450-1200)........................................................... 84Hitit Uygarl ................................................................................................ 85

Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps ...................................................... 85Din ve l Gmme Gelenekleri .......................................................... 86Mimari ve Sanat....................................................................................... 87Yaz ve Edebiyat ..................................................................................... 88

ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI.......................................... 89(.. 1200-547/546) ....................................................................................... 89Ge Hitit Kent Devletleri .............................................................................. 89Urartu Krall ................................................................................................ 91Frig Krall .................................................................................................... 94Lidya Krall.................................................................................................. 99zet................................................................................................................ 104Kendimizi Snayalm...................................................................................... 108Okuma Paras .............................................................................................. 109Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 110Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 110Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 111

Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar............................... 114HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE UYGARLII................... 115Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps ................. 116Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps ......................................... 117

Toplayclk .............................................................................................. 117Hayvanclk .............................................................................................. 117Tarm........................................................................................................ 117

ASYA HUN MPARATORLUU KLTR VE UYGARLII ......................... 118Asya Hun mparatorluunun Siyasi Tarihi.................................................. 118

Teoman-Mete-Kiok Dnemleri............................................................... 118Ki-oktan Sonra Asya Hun Devletinin Sonu ......................................... 120Avrupa Hunlar........................................................................................ 120

HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA ..................................... 121Gk-Trklere Kadar Olan Dnem ............................................................... 121I. Gk-Trk Devleti....................................................................................... 121Gk-Trklerin kiye Ayrlmas ve Yklmas ................................................ 122II. Gk-Trk Devleti .................................................................................... 122Uygurlar ......................................................................................................... 123Uygurlarn Ykselifli ve Dflfl ................................................................... 123

indek i ler v

5. NTE

Sar Uygurlar .................................................................................................. 123Turfan Uygurlar ............................................................................................ 124Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl ...................................... 124

Sosyal Yap .............................................................................................. 124Ekonomi................................................................................................... 125Devlet Ynetimi ...................................................................................... 125Ordu......................................................................................................... 126Hukuk ...................................................................................................... 127Sanat ....................................................................................................... 127nan ........................................................................................................ 128

RAN TARH ................................................................................................. 129ran Corafyas .............................................................................................. 129Elamllar ......................................................................................................... 129Medler ............................................................................................................ 131Persler ............................................................................................................ 132RAN UYGARLIKLARI ................................................................................... 134Elam Uygarl .............................................................................................. 134Pers Uygarl ................................................................................................ 136

Devlet rgtlenmesi ............................................................................... 136Ordu......................................................................................................... 138Din ........................................................................................................... 138Dil ve Yaz............................................................................................... 139Mimari ve Sanat....................................................................................... 139

zet ......................................................................................................... ..... 140Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 142Okuma Paras ........................................................................................... .. 143Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 143Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 144Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 144

Eski Yunan Tarihi ve Uygarl .............................................. 146MNOS UYGARLII ...................................................................................... 147MKEN UYGARLII ..................................................................................... 149KARANLIK A / GEOMETRK A (.. 1100-800) ............................... 150ARKAK A (.. 800-500) ........................................................................ 153KLASK A (.. 500-400) ........................................................................ 156HELLENSTK A (.. 330-30) ................................................................. 159ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAfiAM VE LGMME GELENEKLER ............................................................................. 162Gnlk Yaflam............................................................................................... 162l Gmme Gelenekleri .............................................................................. 163zet ............................................................................................................... 165Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 167Okuma Paras ........................................................................................... .. 169Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 169Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 170Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 170

indek i lervi

6. NTE

Roma Tarihi ve Uygarl........................................................ 172ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER .............................. 173Roma Kentinin Kuruluflu .............................................................................. 173Roma Cumhuriyetinin talyada Mill Birlii Salamas .............................. 174Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde ve Anadoluda Egemenlii Ele Geirmesi................................................................................................. 174Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve Devlet Ynetimi ........................... 175Roma Cumhuriyetinde Karflklk ve Cumhuriyetin kfl................. 177ROMA MPARATORLUU ............................................................................ 179Julius-Claudiuslar Dnemi (.. 27-.S. 68) ................................................. 179Flaviuslar Dnemi (.S. 69-96)...................................................................... 180Antoninuslar Dnemi (.S. 98-193) .............................................................. 180Severuslar Dnemi (.S. 193-235)................................................................. 182Asker mparatorlar Dnemi (.S. 235-284)................................................... 182Tetrarfli Dnemi (.S. 284-324) ..................................................................... 183Constantinuslar Dnemi (.S. 324-363) ........................................................ 184Dier Ge Roma mparatorlar ..................................................................... 185ROMA KLTR VE UYGARLII ............................................................... 186Roma Toplumunda Din ................................................................................ 186Roma Mimarl ............................................................................................. 187Roma Heykel Sanat ...................................................................................... 189Roma Ordusu ................................................................................................ 189Roma Hukuku ............................................................................................... 190Roma Ekonomisi ........................................................................................... 191Roma Kltrnn Gnmze Etkileri ......................................................... 192zet................................................................................................................ 194Kendimizi Snayalm...................................................................................... 196Okuma Paras .............................................................................................. 197Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 197Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 197Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 198

Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) .............. 200ORTAA KAVRAMI .................................................................................... 201ERKEN ORTAA (5-11. Yzyl)................................................................. 201Kavimler G .............................................................................................. 201Kavimler Gnn Sonular ....................................................................... 202Frank Devleti ................................................................................................. 203Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ve Malikane Sistemi ............. 203Ekonomik Yap: Malikane Sistemi ............................................................... 204ASIL ORTAA (1000-1300) ........................................................................ 205Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselifli: I. Otto ve Bat ......................... 205Roma imparatorluu ..................................................................................... 205

Devlet-Kilise liflkileri ve Cluny Reformu .............................................. 205Cluny Reformu ........................................................................................ 206III. Innocentius Dnemi (1198-1215) ve Yeni Papalk Monarflisi ........ 206Atama Mcadelesi ................................................................................... 207

Hal Seferleri ................................................................................................ 207

indek i ler vii

7. NTE

8. NTE

ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Geliflmeler ................................ 208ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214) ....................................... 208Halk Ayaklanmas ve Magna Carta ........................................................ 209Fransada Capet Hanedan Dnemi ....................................................... 210Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272) ....................... 210

Asl Ortaada Ekonomik Yap ................................................................... 212Taflra: Maliknelerin zlmesi ............................................................. 212Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler ..................................................... 212

GE ORTAA (1300-1400) ....................................................................... 213Fransadaki Politik Geliflmeler ...................................................................... 213ngilteredeki Politik Geliflmeler ................................................................... 214Krsal ve Kentlerdeki Sosyoekonomik Geliflmeler ...................................... 214

Krsaldaki Geliflmeler .............................................................................. 214Kentlerdeki Geliflmeler ........................................................................... 215Dinsel Geliflmeler .................................................................................... 215

ORTAA KLTR VE UYGARLII ........................................................... 216Eitim ve retim ......................................................................................... 216Felsefe ve Teoloji .......................................................................................... 217Dil ve Edebiyat.............................................................................................. 217Sanat ve Mimari............................................................................................. 218zet ............................................................................................................... 222Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 224Okuma Paras ........................................................................................... .. 225Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 226Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 226Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 226

Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)......228BZANS KAVRAMI......................................................................................... 229Bizans Siyasal Dflncesi .............................................................................. 229CONSTANTNUSUN TAHTA IKIfiI VE .................................................... 230HRSTYAN OLMASI ..................................................................................... 230Dinsel Sapknlk Kavram ve Donatism ...................................................... 231Teslis (leme) kmaz ve Arianism .......................................................... 2324. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu................................ 232Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar.................................................. 2335.-6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar) .................................... 233Justinianus Dnemi ...................................................................................... 234Nika syan (532) ........................................................................................... 234Bat Avrupann Yeniden Fethi ..................................................................... 2356. Yzyl Sonu: Halefler (Ardllar)................................................................ 235HERACLEIUS VE TEMA SSTEM ................................................................ 236Heracleiusun Halefleri.................................................................................. 238III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) ..................... 238I. Nikephoros ve Halefleri ........................................................................... 240MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056)........................................ 241KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)......................................... 243IV. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)............................... 245PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE Kfi (1261-1453) ................ 245BZANS UYGARLII VE SANATI ................................................................. 248

indek i lerviii

9. NTE

Devlet Ynetimi ............................................................................................ 248Hukuk ............................................................................................................ 248Edebiyat ......................................................................................................... 249Eitim ve retim ......................................................................................... 249Sanat............................................................................................................... 250Mimar ........................................................................................................... 252zet................................................................................................................ 254Kendimizi Snayalm...................................................................................... 256Okuma Paras .............................................................................................. 257Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 258Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 258Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 259

slam Tarihi ve Uygarl......................................................... 260SLMYETTEN NCE ARABSTAN............................................................ 261Yaflam Koflullar ve Din ................................................................................ 261SLMYETN ORTAYA IKIfiI .................................................................... 262Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Yaflam ................................. 262Hz. Muhammedin Peygamberlii ................................................................ 262Hicret (622).................................................................................................... 263HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVAfiLAR VE HUDEYBYE ANLAfiMASI............................................................................. 263Bedir Savafl (624) ......................................................................................... 263Uhud Savafl (625) ......................................................................................... 263Hendek Savafl (627) ..................................................................................... 264Hudeybiye Anlaflmas (628).......................................................................... 264SLMYETN YEN GELfiME DNEM .................................................... 264DRT HALFE DNEM (632-661) .............................................................. 265Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)............................................................. 265Hz. mer Dnemi (634-644)........................................................................ 265Hz. Osman Dnemi (644-656) ..................................................................... 266Hz. Ali Dnemi (656-661)............................................................................. 266EMEVLER DNEM (661-750) ..................................................................... 268ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) ....................................................... 270ABBASLER DNEM (750-1258) ................................................................. 271SLM KLTR VE UYGARLII .................................................................. 274Dil ve Edebiyat ............................................................................................ 274Bilim ve Felsefe ........................................................................................... 275Sanat ............................................................................................................. 276Mimar ............................................................................................................ 276zet ............................................................................................................... 280Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 282Okuma Paras ........................................................................................... .. 283Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 283Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 283Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 284

Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl) .................... 286YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN EKONOMK VE SOSYAL DEfiM ....................................................................................................... 287Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll ............................................ 287retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli .............................................. 287

indek i ler ix

10. NTE

11. NTE

Deiflen Aristokrasi ....................................................................................... 288Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya kfl .......... 288Kapitalizm ...................................................................................................... 289Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri ........................................................... 289Avrupann Yenia ..................................................................................... 290YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN DfiNSEL DEfiM ......... 291Bilimsel Siyasal Dflnfl ve Yeni Dflnce Yapsnn Geliflme Koflullar. 291Deiflen Siyasal Yap..................................................................................... 291SYASAL DEfiM: MUTLAK MONARfiY SAVUNAN DfiNRLER...... 292Niccola Machiavelli (1469-1527)................................................................... 292Jean Bodin (1530-1596) ................................................................................ 293Thomas Hobbes (1588-1679)........................................................................ 293HMANZM ................................................................................................... 294Gerekle dealin eliflkisi ............................................................................. 294Hmanizmin Ortaya kfl............................................................................ 295RNESANS VE REFORM............................................................................... 295Rnesans ........................................................................................................ 295Reform............................................................................................................ 297Reformcu Dflnrler.................................................................................... 297

Martin Luther (1483-1546) ...................................................................... 297John Calvin (1509-1564) ......................................................................... 298Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525).................................. 298

Reformun Sonular....................................................................................... 299OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE ETKLEfiM..................... 300Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi ...... 300Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri ........................................................ 301DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI ........................ 302Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas....................................... 303Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri ............................................... 304KLTREL ETKLEfiM.................................................................................. 306Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi .............................................................. 307Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi.................................. 308Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa ........................................... 310Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi .............................................................. 312zet................................................................................................................ 315Kendimizi Snayalm...................................................................................... 317Okuma Paras .............................................................................................. 318Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 318Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 318Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 320

Aydnlanma a (18. Yzyl) ................................................ 322AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE AYDINLANMA FELSEFES............................................................................. 323Aydnlanma Felsefesinin lkeleri .................................................................. 324DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM .......................................... 325AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK ...................... 326Edebiyat ......................................................................................................... 326Sanat ............................................................................................................. 327Mzik ............................................................................................................ 327

indek i lerx

12. NTE

AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DfiNRLER ....................... 328J. Locke (1632-1704) ..................................................................................... 328Montesquieu (1699-1755) ............................................................................. 329J.J. Rousseau (1712-1778) ............................................................................. 329Voltaire (1699-1778) ...................................................................................... 330zet ............................................................................................................... 332Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 333Okuma Paras ........................................................................................... .. 334Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 334Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 335Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 336

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 338SANAY DEVRM.......................................................................................... 339Sanayi Devriminin ngilterede Doufl Nedenleri....................................... 339ngiliz Sanayi Devrimi................................................................................... 340Sanayi Devriminin Sonular........................................................................ 342

Ekonomik ................................................................................................ 342Toplumsal ............................................................................................... 342Uluslararas liflkiler................................................................................. 343

AMERKAN DEVRM .................................................................................... 343Bamszlk Savafl ......................................................................................... 344FRANSIZ DEVRM ........................................................................................ 346Fransz Devriminin Dflnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri .................... 347

Sosyal Nedenler....................................................................................... 347Dflnsel Nedenler.................................................................................. 347Ekonomik Nedenler ................................................................................ 348Mali Nedenler .......................................................................................... 349

Devrimin Bafllangc ve Geliflimi .................................................................. 349nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) .................................. 3501791 Anayasas .............................................................................................. 351Avrupa Devletleri ve Fransann Savafla Girmeleri...................................... 351Konvansiyon Meclisi ..................................................................................... 352Direktuvar Dnemi ....................................................................................... 352Napolyon Dnemi (1799-1815) .................................................................... 353Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri ..................................................... 3531830 DEVRMLER ......................................................................................... 353Kutsal ttifak (26 Eyll 1815)........................................................................ 354Drtl ttifak (20 Kasm 1815)...................................................................... 354Fransa 1830 Devrimi ..................................................................................... 3551830 Devrim Hareketlerinin Sonular......................................................... 3551848 DEVRMLER ......................................................................................... 3561848 Devrimi ve Avrupa Devletleri ............................................................. 3561848 Devrimlerinin Sonular ....................................................................... 357zet................................................................................................................ 358Kendimizi Snayalm...................................................................................... 360Okuma Paras .............................................................................................. 361Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 361Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 362Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 362

indek i ler xi

13. NTE

20. Yzyldan 21. Yzyla: Savafllar, Barfl veKreselleflmeDnemi .............................................................. 364

I. DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918)......................................... 365Savafln Bafllamas ve Geliflmeler.................................................................. 366Osmanl Devletinin Savafla Girifli ................................................................ 366Avrupa Cephelerinde Durum ....................................................................... 367Savafl Sonunda mzalanan Ateflkes ve Barfl Antlaflmalar .......................... 368Genel Deerlendirme.................................................................................... 368flgallere Karfl Tepkiler ve Trk Kurtulufl Savafl ........................................ 369I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELER.................................................. 371ABD Baflkan Wilson ve Milletler Cemiyeti ................................................. 372ki Savafl Aras Dnem.................................................................................. 374Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ................................................................ 374Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya............................... 375talyada Faflizm 1928-1939 ........................................................................... 375Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm).................................................. 376Japonya .......................................................................................................... 3771929 Dnya Ekonomik Bunalm ................................................................. 377KNC DNYA SAVAfiI ................................................................................ 379Nedenleri ....................................................................................................... 379Savafln Bafllamas.......................................................................................... 379Uzak Dou ve Japonya................................................................................. 379Savafln Sonucu.............................................................................................. 380II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar......................... 380

Atlantik Demeci (Bildirisi) (14 Austos 1941)....................................... 380Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943)............................................ 380Washington Konferans (12-16 Mays 1943).......................................... 381Quebec Konferans (11-12 Austos 1943) ............................................. 381Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943) ...................................... 381Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) .................................................. 381Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943) ........................................ 381Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945) ....................................................... 381Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945) ............................ 382

II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM ........................................... 382Avrupa............................................................................................................ 382Japonya ve in .............................................................................................. 382Orta Dou...................................................................................................... 38221. YZYIL VE KRESELLEfiME .................................................................. 383zet................................................................................................................ 386Kendimizi Snayalm...................................................................................... 387Okuma Paras .............................................................................................. 388Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 389Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 390Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 390

Szlk ................................................................................... 391Dizin ...................................................................................... 399

indek i lerxii

14. NTE

nsz

Uygarlk, en genel anlamyla tarihi sre iinde insanlarn nesilden nesile aktar-dklar dflnce, sanat, bilim, teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder. Anadoluniversitesi Uzaktan retim kurallarna gre hazrlanan Uygarlk Tarihi kitab dabafllangtan bugne uygarlk srecini oluflturan temel olay ve olgularn ana hat-lar ile sizlere aktarmay amalamfltr. nsan topluluklarnn yeryzndeki genifldalm dikkate alndnda normal bir uygarlk tarihi kitabna girmesi beklenenbirok konunun kitap kapsam dflnda brakldn greceksiniz. Bu kitapta BatUygarl olarak tanmlanan kkl uygarln siyasal ve kltrel panoramas, kro-nolojik bir dzen iinde ana izgileriyle sunulmaktadr. Kitabn ilk yedi nitesi Bat Uygarlnn temellerinin atld, arlkl olarak Ak-deniz evresindeki Eskia kltrlerini ele almaktadr. Sekizinci ve dokuzuncuniteler Ortaa Avrupas ile Ge Roma (Bizans) mparatorluundaki siyasi, dini,ekonomik ve kltrel geliflmeleri incelemektedir. Onuncu nite fetihlerle ran,Kuzey Afrika ve Anadoluya doru geniflleyen slam devletlerinin siyasi ve klt-rel yapsn ana hatlar ile deerlendirmektedir. Onbirinci ve onikinci niteler Ye-nia Avrupasna damgasn vuran Rnesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ileOsmanl arasndaki etkileflimi ve Aydnlanma an ele almaktadr. Onncnite modern Avrupay hazrlayan Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini,ondrdnc nite ise 20. yzyln en nemli olaylar I. ve II. Dnya savafllar ile21. Yzyln gncel kavram olan kreselleflme konularn iermektedir. Ondrt niteden oluflan Uygarlk Tarihi ders kitabnda, konularn genifllii dikka-te alnarak, ayrntlar yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmifltir. Kitabn ekiolan Uygarlk Tarihi Zaman Dizinleri kitapnda, her bir nite konusununnemli ve belirleyici zelliklerini dnemsel bir sra iinde ele alan ondrt zamandizini tablosu yer almaktadr. Her niteyi ilgili zaman dizini tablosu eliindeal rsanz konular daha iyi kavrayacaksnz. Metin ierisinde sra sizde bafll al-tnda, ifllenen konu ile dorudan ilgili sorularla konunun pekifltirilmesi hedeflen-mifltir. nitelerimizde birok kavram ve terim gemektedir. Bu szckler, alar-na gre anlam kazanmaktadr. Her nitede renilmesi istenen kavram ve terim-lerin aklamas ilgili sayfada yana knt olarak verilmifltir. Her niteyi okuduk-tan sonra nite sonunda verilen kendimizi snayalm sorularn zmelisiniz. -zm iin gerekli abay harcadnzda baflar sizinle olacaktr.Elinizdeki kitap, kalabalk bir ekibin zverili alflmalar sonucunda ortaya kmfl-tr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl destei salayan Anadoluniversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Davut AYDINa ve Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend KILIn flahsnda kitabn hazrlanmasnda emei geen tm alflanla-ra, editr ve yazarlar olarak en iten teflekkrlerimizi sunarz.

EditrProf Dr. Taciser SVAS

nsz xiii

Bu niteyi tamamladktan sonra;Evren,Dnya ve canllar nasl oluflmufltur,Tarih ncesi ve erken tarihi alar nasl ve neye gre snflandrlr, nsann atalarnn zellikleri ve Paleolitik adaki geliflmeler nelerdir,Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik yaflama neden ve nasl ge-ilmifltir,Tarm ve hayvanlarn evcillefltirilmesi nerede, nasl ve ne zaman bafllamfltr, Ky tipi yerleflimler ilk kent-devletlerine nasl dnflmfltr,Uygarln douflunu hazrlayan koflullar nelerdir?sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

indekiler

Evrim Teknoloji Sanat

retim Uygarlk

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NNNN

NNN

Uygarlk Tarihi

EVREN, DNYA VE CANLILARINOLUfiUMU

A SSTEM VE TARHNCES ALAR

PALEOLTK A MEZOLTK (EPPALEOLTK) A NEOLTK A KALKOLTK A UYGARLIIN DOUfiU

DnyannOluflumu ve Tarihncesi alar

1UYGARLIK TARH

EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU

Evren, Dnya ve canllarn nasl olufltuunu reneceksiniz.

Tam olarak bilinmemekle birlikte, evrenin yaflnn yaklaflk 15 milyar yl olduutahmin edilmektedir. Evren, olufltuundan bu yana srekli bymekte ve evren-deki yaklaflk 200 milyar galaksi, srekli olarak birbirlerinden uzaklaflmaktadr.Kantlar, evrenin saf enerjiden oluflan kk, youn ve scak bir noktadan meyda-na geldiini iflaret etmektedir. Bu saf enerji, daha sonra evrenin tm enerjisini,uzay ve maddeyi oluflturmufltur. Zamann bafllangcnda, yani 15 milyar yl nce,bu nokta bymeye bafllamfltr. Bu olaya Big Bang yani Byk Patlama ad veri-lir. Big Bang, evrenin nasl olufltuunu aklayan teoriler arasnda en ok kabulgren teoridir.

Big Bang, aslnda gerek bir patlama deildir. Bu, daha ok hzla fliflen, enerjive uzaydan oluflan bir balona benzetilebilir. Big Bangin ayrntlar hl bilimin enkarmaflk sorunlarndan biri olmaya devam etmektedir. Evren bydke soumuflve enerji younlaflarak maddeye dnflmfltr. 12 milyar yl nce, yer ekimi g-cnn younlaflan maddeyi dev kmeler oluflturmaya itmesinin bir sonucu olarakgalaksiler oluflmufltur. 5 milyar yl nce, bizim gnefl sistemimiz Samanyolu galak-sisindeki orta boy bir yldzn etrafnda oluflmufltur.

Gneflin yrngesindeki gezegenlerden biri olan Dnya, gnefl sistemimizinoluflmasndan 500 milyon yl sonra, yani yaklaflk 4.5 milyar yl nce, bir gaz ve tozbulutundan meydana gelmifltir. Bu gevflek gaz ve toz bulutu, gittike bzlmeyeve klmeye bafllamfl, artan basn ve radyoaktif elementlerin paralanmas s-cakl artrmfltr. Bu snmann sonucunda i taraf akc bir hl alrken maddelerde arlklarna gre iten dfla doru dizilmeye bafllamfltr. Dfl yzey, zamanla so-umufl ve kabuk balamfltr. Litosfer ad verilen bu dfl yzeyde, zamanla canllkiin gerekli uygun ortam oluflmufltur. Dfl yzeye kan gazlar ve volkanik patlamalarilksel atmosferi, bu atmosferin ierdii su buhar ise zamanla souyup suyadnflerek denizleri meydana getirmifltir.

Yaklaflk 4 milyar yl nce ilk organik molekller ortaya kmfltr. Peki amaDnyada canllk nasl oluflmufltur? Bilim insanlar inorganik bileflimlerden ol-duka basit bir laboratuar iflleminin sonucunda karbon ierii bakmndan zen-

Dnyann Oluflumu ve Tarihncesi alar

1A M A N

Litosfer: Yer kabuunun sertst ksmdr.

norganik: Karboniermeyen molekllerdir.

gin organik bileflimler retmeyi baflarmfllardr. Bu sonu bize bu srecin do-ada da gerekleflmifl olabileceini gstermektedir. Bu organik bileflimler, pro-tein yap tafllar olan aminoasitleri meydana getirebilir. Elbette bir aminoasit, bircanl formu deildir. Aminoasitlerin canl formlara dnflmesi yaklaflk 500 mil-yon yl srmfltr. lk basit tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce orta-ya kmfltr. Bunu biliyoruz; nk bilim insanlar Grnlandda, Afrikann g-neyinde ve Avustralyada bu zamana ait fosil kalntlar bulmufllardr. Bu fosiller,tek hcreli organizma ynlarnn kum ve balkla kaplanp zamanla tafllaflma-syla oluflmufllardr.

Canllarn ortaya kfl, grece hzl bir biimde olmuflsa da bundan sonra ya-flam formlarnn geliflimi daha yavafl olmufltur. nce tek hcreliler, daha sonra daok hcreli canllar meydana gelmifltir. ok hcreli organizmalar yaklaflk 1.7 mil-yar yl nce ortaya kmfltr.

Yaklaflk 570 milyon yl nce Birinci Zamanda (Paleozoyik) karmaflk okhcreli organizmalarn saysnda byk bir artfl olmufltur. Bu ani ve hzl artflKambriyen patlama olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde omurgallarn da d-hil olduu ok hcreli hayvanlarn ata formlar ortaya kar. Bylece bitkiler vehayvanlar dnyay sarmaya bafllamfllardr. kinci zamanda (Mezozoyik) dinozor-lar 230 milyon yl nce ve memeliler de 220 milyon yl nce evrimleflmifllerdir.Ancak dnemin sonunda dinozorlarn soyu, byk ihtimalle dnyaya dflen birmeteorun neden olduu iklimsel deifliklikler yznden tkenmifltir. nczamanda (Senoyozik) dinozorlarn ortadan kalkmasndan sonra, memeli hay-vanlarn says ve tr eflitliliinde bir artma olmufltur.

Drdnc Zamann (Kuvaterner) ilk evresi olan Pleistosen dnem, gnmz-den 2 milyon yl ncesinden 10 bin yl ncesine kadar srmfltr. Paleolitik abu dneme rastlar. Pleistosenin ikinci evresine Holosen ad verilir. Holosen d-nem, gnmzden 10 bin yl nce, yani Neolitik a ile bafllamfltr ve hl devametmektedir.

Btn bu zaman boyunca yerkrenin kendisi de deiflim geirmifltir. Dnya,200 milyon yl nce bugnknden ok farkl grnmekteydi. Geen zaman ieri-sinde yer hareketleri nedeniyle ktalarn yerleri ve flekilleri olduka deiflmifltir. Buduruma kta kaymas ad verilmektedir. Dinozorlarn ve ilk memelilerin ortaya k-t dnemde tm ktalar birlikte tek para halinde dev bir ktayd. Bu ktaya btnyerler anlamna gelen Pangea denir. Yaklaflk 200 milyon yl nce Pangea para-lanmaya bafllamfl ve biri kuzey yar krede, dieri gney yar krede yer alan ikibyk ktaya blnmfltr. Bunlardan kuzeydekine Laurasia ve gneydekine deGondwana ad verilir. Ktalarn paralanmas ve birbirlerinden ayrlmasyla ktalararasnda corafi engeller oluflmufl ve bir evresel eflitlilik ortaya kmfltr. Bu du-rum, canllarn evrimi ve eflitlenmesi bakmndan ok nemli bir itici g olmufltur.

lk basit tek hcreli canllar ne zaman ve nasl ortaya kmfltr? lk canl formlarna ait ka-ntlar var mdr?

4 Uygar l k Tar ih i

Organik: Canlorganizmalar oluflturanmolekllerdir. Bu molekllerhidrojen, oksijen, karbon venitrojen ierir.

Protein: Hcreleri meydanagetiren ve yaflamsal ifllevleryerine getiren molekllerdir.

Fosil: Eski canl formlarnnmineralleflmifl kalntlarveya izleridir.

Evrim: Biyolojik trlerinzaman ierisinde sistematikolarak deifliklieuramasdr.

S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

AMALARIMIZAMALARIMIZ N N

1

Laurasia: Bugnk KuzeyAmerika, Avrupa ve Asyaktalarnn birleflik birhalidir.

Gondwana: Bugnk GneyAmerika, Afrika, Hindistan,Avustralya ve Antartikaktalarnn birleflik halidir.

Primatlar ve lk HomininlerPrimatlar, zoolojik snflandrmada memeliler snf ierisinde yer alan takmlardanbiridir. Primatlar takmnn iki alt takm vardr: Prosimiyenler ve antropoidler.Bugn yaflayan yaklaflk 200 tane primat tr vardr. nsan da temel biyolojikzellikleri bakmndan dier primatlarla byk benzerlikler gsterdii iin bu ta-kmn bir yesi olarak kabul edilmektedir. nsanla dier primatlar genetik bakm-dan da ok yakndrlar. Bu genetik yaknln sebebi, btn primatlarn ortak birkkenden evrimleflmifl olmalardr. lk primatlar, gnmzden yaklaflk 55 milyonyl nce Eosen dnemde ortaya kmfllardr. Bu tarihten itibaren geen milyon yl-lar ierisinde pek ok yeni primat tr ortaya kmfl ve her tr, kendi evrimselsrecini izlemifltir. Bu trler fiziksel ve genetik benzerliklerine gre bir sistem ie-risinde snflandrlr.

Eosen dnemde yaflamfl olan ilk primatlar, bugnk prosimiyenlere benzemek-tedir. Oligosen dnemde ise bugnk antropoidlere benzeyen trler ortaya kmfl-tr. Bugnk byk maymunlarla benzerlik gsteren en eski fosiller ise yaklaflk 25milyon yl ncesine aittir. Fosil kantlar, orangutan ve goril gibi byk maymunlarnMiyosen dnemde evrimsel olarak dier hominidlerle yollarn ayrdklarn gster-mektedir. Molekler genetik arafltrmalar da homininlerle dier byk maymunla-rn evrim izgisinin en azndan 6 milyon yl nce birbirinden ayrldn ve tamamenayr ynlerde ilerlediini gstermektedir.

51. nite - Dnyann Oluflumu ve Tar ih ncesi alar

Resim 1.1

LAURASIA

GONDWANA

Ekvator

GnmzdenYaklaflk 200Milyon Yl nceLaurasia veGondwana Ktalar

Prosimiyenler: Maymunbenzeri ufak primatlar olanlemurlar, lorisler, galagolarve tarsierlerden oluflanprimat alt takmdr.

Antropoidler: Eski ve YeniDnya maymunlar, bykmaymunlar ve insann yesiolduu primat alt takmdr.

Hominidler: Primatlartakm ierisinde bir ailedir.Orangutan, goril, flempanzegibi byk maymunlar veinsan, bu ailenin yeleridir.

Homininler (Hominini):Piramitlar takmnn,hominidler ailesi ierisindebir tribustur. nsan veinsann atalarn kapsar.

fiekil 1.1

Orang. Goril fiempanze nsan

Hominini

Hominidae

Hominidler veHomininler

Molekler dzeydeki benzerliklere dayanan bir snflandrmaya gre insannatalar ve modern insanlar Hominini ad verilen bir tribusun yeleri olup ksacahomininler olarak adlandrlmaktadrlar. Australopithecus, Homo habilis (ve Homorudolfensis), Homo erectus (ve Homo ergaster), Homo heidelbergensis, Homo ne-anderthalensis ve Homo sapiens trleri homininleri oluflturur. Homininleri dierprimatlardan ayran en nemli zellik bipedalizmdir.

Australopithecuslar insan evrimi asndan ok nemli bir aflamay temsil et-mektedirler. ki ayak zerinde durufl ve hareket biimine sahip olduklar tartflmagtrmeyen Australopithecuslar, en eski homininlerdir. Her ne kadar son yllardaAfrikada 7 ila 5 milyon yl ncesine tarihlendirilen ve hominin benzeri zellikleresahip baz fosiller bulunmufl olsa da bu fosillerin nasl snflandrlacaklar hl tar-tflmaldr. Australopithecus fosilleri gney, dou ve kuzey Afrikada yaplan kaz-larda bulunmufltur. Bu tre ait en eski fosil kalntlar, gnmzden 4.4 milyon ylncesine ve en yeni tarihli olanlarsa yaklaflk 1 milyon yl ncesine aittir. Austra-lopithecuslarn beyin hacimleri kk olup modern insanlarn beyinlerinin ancakte biri byklndedir. Dolaysyla Australopithecuslar evrimsel adan dierprimatlardan ayran fley, beyinleri deildir. Australopithecuslar insan evriminin bir


Tribus: Biyolojiksnflandrma sistemindebir kategoridir.

Bipedalizm: ki ayakzerinde dik durufl vehareket biimidir.

H. neanderthalensis

H. heidelbergensis

H. sapiens

H. ergaster veH. erectus

H. habilis veH. rudolfensis

ri yapl Australopithecus

Narin yapl Australopithecus

Milyon yl nce

500.000

1

1.5

2

2.5

3

3.5

4

4.5

fiekil 1.2

Homininler

Beyin hacmi: Kafatasndabeynin kaplad alannllmesi yoluylahesaplanr.

paras olarak kabul etmemize neden olan tek fley, bipedalizmi iflaret eden iskeletyaplardr.

Australopithecuslarn tafl aletler yaptklarn gsteren bir kant yoktur. Australo-pithecuslarn sadece doada bulunan tafl, aa dal gibi nesneleri alet gibi kullan-dklar tahmin edilmektedir. Bu bulgu, bize iki ayak zerinde duruflun, beynin ge-lifliminden ve alet yapmnn bafllamasndan nce gereklefltiini gstermektedir.Bipedalizmin neden ortaya kt hl tam olarak bilinmemektedir. Ancak belli birdoal evrede bir grup primata birtakm yaflamsal avantajlar salad iin ortayakt varsaylmaktadr. Bunlardan biri, ayaktayken daha uza grebilme; byle-ce hem besin kaynaklarn hem de tehlikeleri daha kolay fark etme avantaj olabi-lir.

Hominin ne demektir? lk homininler ne zaman ve nerede evrimleflmifllerdir?

A SSTEM VE TARH NCES ALAR

Tarih ncesi ve erken tarihi alarn nasl ve neye gre snfland-rldn reneceksiniz.

Tarih, yazyla bafllatlr. Yaz sayesinde tarihin kaydnn tutulmaya bafllamas, birdnm noktas olarak kabul edilir. Buna gre yaznn keflfinden sonras tarih d-nemler, yaznn keflfinden nceki zamanlarsa tarih ncesi (prehistorya) olarak ad-landrlr. Bu snflandrmadan baflka, arkeologlar ve Eskia tarihileri tarafndankullanlan ve a Sistemi denen bir snflandrma daha vardr. a Sistemi,tarih ncesi ve erken tarih alarn, ara gere yapmnda kullanlan ham madde-leri esas alarak evreye blnmesidir. Bu evre flyle adlandrlmaktadr: Tafla, Tun a, Demir a.

Danimarkal arkeolog Christian Jrgen Thomsen, 1819da Danimarka UlusalMzesindeki eserleri snflandrrken ilk defa bu a Sistemini kullanmfltr.John Lubbock 1865te, Prehistorik alar adl kitabnda Tafl an Paleolitik (Es-kitafl) ve Neolitik (Yenitafl) olarak iki evreye ayrmfltr. Paleolitik a: Alt, Orta vest olarak alt evreye blnmfltr. Daha sonra bu snflandrmaya Mezolitik(Ortatafl a) eklenmifltir. Bylece tarih ncesi ve erken tarih alar, befl evreyeblnmfl olur: Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Tun ve Demir alar. Baz blge-lerde arkeolojik buluntular Neolitik ve Tun a arasna Kalkolitik (Bakr a)evresinin eklenmesini gerektirmifltir. Paleolitik, Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitikalar; tarih ncesi yani yazdan nceki alar temsil eder.

Gnmzde teknolojiye ve kullanlan ham maddeye dayal bu snflandrma-nn, sadece belli toplumlarn geliflim evrelerini temsil ettii ve bunlar dflndaki top-lumlarn kltrel evrelerini tanmlamada yetersiz kald dflnlmektedir. Dnya-nn ou yerindeki kltrler, a Sisteminin geliflim evrelerine uymamaktadr-lar. rnein eski Mayalar, matematik ve astronomiyi biliyorlard; ama tafl aletleryapmaya ve kullanmaya devam etmifllerdi.

Tarihleme YntemleriTarih ncesi alara ait tarihler hakknda nasl bu kadar kesin konuflabiliyoruz? Prehis-torik arkeolojide eflitli tarihleme yntemlerinden faydalanlmaktadr. Yaznn bulun-masndan sonraki tarih alar iin yazl kaynaklar nemli bir bilgi kayna oluflturmak-


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZ N NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

2

2A M A N

Prehistorik arkeoloji: Tarihncesi arkeolojisidir. Yaznnbulunuflundan ncekitoplumlara ait, toprakaltnda kalmfl maddi kltrunsurlarn kazlar yaparakortaya karan, bubuluntular inceleyerek eskikltrler hakknda bilgi eldeetmeye alflan bilim daldr.

tadr. Bununla birlikte yazl kaynaklar her zaman yeterli olmayabilir. Bu yzden arke-olojik ve arkeometrik olarak birbirinden ayrabileceimiz eflitli tarihleme yntemlerigelifltirilmifltir. Tabakalanma ve tipoloji arkeolojik tarihleme yntemleridir. Tabakalan-ma, bir yerleflim yerinin uzun zaman boyunca iskan edilmesi sonucu st ste birikenkatmanlarn ait olduu kltr alarnn ayrt edilmesidir. Tipoloji, piflmifl toprak kap-kacaklar gibi maddi kltr rnlerinin teknik ve sluplarna bakarak yapldklar dne-min belirlenmesidir. Karbon 14, Potasyum-argon ve Termolminesans ise arkeometriktarihleme yntemlerinden bazlardr. Canllarn bnyelerinde bulunan ve canlnn l-mnden sonra belli bir hzla azalmaya bafllayan Karbon 14 izotoplarnn miktarna ba-karak organik kalntlarn tarihlendirilmesine Karbon 14 (C14) yntemi denir. Volkanikkayalarda bulunan radyoaktif potasyumun argona dnflme hznn llmesine isePotasyum-argon yntemi ad verilir. Termolminesans ad verilen yntemse maddedebiriken radyasyon enerjisinin miktarnn llmesine dayanr.

a Sistemi hangi lte dayal bir snflandrmadr ve bu snflandrmada evreler nasladlandrlr?

PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000)

nsann atalarnn zelliklerini ve Paleolitik adaki geliflmelerireneceksiniz.

Paleolitik (Eski Tafl) a, insan elinden kan ilk rnler olan tafl aletlerin yapld- adr. Bu tafl aletler, en eski teknolojiyi temsil eder. Paleolitik a insanlarnnteknolojileri, akmak tafl ve dier ifllenebilir tafllardan, ayrca hayvan kemikleri veboynuzlardan yaplan aletlerden ibarettir. Bu aletler arasnda el baltalar, tafl bak-lar, kazyclar, ok ve mzrak ular saylabilir. Paleolitik an sonuna doru okdaha ince iflilik gsteren ve pek ok farkl ifl iin retilmifl aletler geliflmifltir. Ay-rca yine bu son dnemlerde ilk sanat rnleri ortaya kmfltr. nsanlar maaraduvarlarna resimler izmifl, kk heykelcikler ve taklar yapmfllardr.

Paleolitik a insanlar, avclk ve besin toplaycl ile geinen gebe topluluk-lardr. Bu topluluklar, sadece geici konak yerlerinde ikamet etmifllerdir. Bu konakyerleri genellikle doal olarak korunakl maaralar ve kaya alt snaklardr.

Paleolitik a evreye ayrlmaktadr: Alt Paleolitik, Orta Paleolitik ve st Pa-leolitik. Paleolitik a, ilk yerleflimlerin ortaya kmaya bafllad Mezolitik veyaEpipaleolitik an bafllamasyla sona erer.

Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000)Alt Paleolitik, gnmzden yaklaflk 2.5 milyon yl il 200 bin yl ncesini kapsa-yan dnemdir. Bu dnemde Homo habilis (ve Homo rudolfensis), Homo erectus(ve Homo ergaster) ve ilk insanlar yaflamfllardr.

Homo HabilisGnmzden 2.5 il 1.5 milyon yl ncesinde Gney ve Dou Afrikada yaflamflolan Homo genusunun ilk yesi yani ilk insan trdr. Bununla beraber Homohabilisler morfolojik zellikleri bakmndan insandan ok Australopithecuslarabenzerler. Homo habilisler ortalama 1.3 metre boyunda ufak canllardr, beyin ha-cimleriyse Australopithecuslarnkinden sadece biraz fazladr (590-650cm3).


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


3

3A M A N

Homo genusu: nsantrlerini kapsayan cinstir.

Arkeometri: Fizik, kimya,jeoloji gibi bilim dallarnnyntemleriyle arkeolojikbuluntularn ve yerleflimlerintarihlendirilmesidir.

Homo habilisler tafl aletler yapmfllardr ve bu nedenle ilk insan tr olarak ka-bul edilmektedirler. Homo habilis becerikli insan anlamna gelmektedir. nsanelinden kan en eski tafl aletler, dier bir deyiflle insan yaratclnn en eski rn-leri, yaklaflk olarak 2.5 milyon yllktr. Bu tafl aletler Afrika ktasndaki Tanzanya,Etiyopya, Zaire ve Malawide bulunmufltur. Homo habilislerin yapt tafl aletler,Oldowan tafl alet teknolojisi olarak adlandrlmaktadr. Bu aletler akl tafllarnnbasit bir yntemle yontulmas esasna dayanr.

2.5 milyon il 1.8 milyon yl ncesine tarihlendirilen bir grup fosil, baz arafltr-maclar tarafndan Homo rudolfensis adyla ayr bir tr olarak tanmlanmaktadr.

Homo rudolfensisler, Homo habilislerden baz anatomik zellikleri bakmn-dan, rnein daha byk bir beyin ve difllere sahip olmalaryla ayrlmakta, ancakbunun dflnda Homo habilislere benzemektedirler.

Homo Erectus Homo erectus, gnmzden 1.9 milyon yl ncesinden 100 bin yl ncesine kadarAfrika, Asya ve Avrupada yaflamfl bir insan trdr. Fosiller Afrikada, inde, En-donezyann Java Adasnda, Fransada ve spanyada bulunmufltur.

1.9 il 1.6 milyon yl arasna tarihlenen Homo erectus fosilleri, genellikle ayr birtr olarak tanmlanmakta ve Homo ergaster olarak adlandrlmaktadr.

Homo erectuslarn beyin hacimleri, 950 ve 1100 cm3 arasndadr. Boylar uzunolup blgesel farkllklar gstermekle birlikte ortalama 1.60-1.70 m olduu syle-nebilir.

Homo erectus fosilleri, Afrika ktas dflnda bulunan ilk insan kalntlarntemsil eder. Grcistanda bulunan erken Homo erectus (Homo ergaster) fosilleri1.8 milyon yl ncesine tarihlenmektedir. Bu trn nce Afrikada evrimlefltikle-ri, sonra Asya ve Avrupaya doru yayldklar kabul edilmektedir.


fiekil 1.3

Homo Rudolfensis(solda) ve Homo Habilis.(sada)

Kaynak: Lewin, R., R. A. Foley. (2004). Principles of Human Evolution. Blackwell Publishing, Malden. s.295.

Homo erectuslar, Acheulean teknolojisi ad verilen tafl aletler yapmfllardr. Ache-ulean teknolojisi, gnmzden 1.4 milyon yl nce bafllar ve 500 bin yl nceye dekvarlk gsterir. Bu teknoloji bir baltann u ksmn hatrlatt iin el baltas denen,iki yz de ifllenmifl, simetrik, genellikle damla biimli aletlerden oluflmaktadr. okifllevli olan bu el baltalar kesmek, kazmak, paralamak gibi pek ok ifl iin kullanl-mfltr.

Homo erectuslarn grup halinde rgtlenerek avc-lk yaptklarn gsteren kantlar vardr. Bu sayede biravcnn tek baflna avlayamayaca byk hayvanlaravlamfllardr.

Homo erectusun byk beyni ve geliflmifl alet tek-nolojisi, ayrca byk hayvanlar avladklar rgtlbir grup avcl teknii gelifltirmifl olmalar, bu insan-larn iletiflim becerilerinin geliflmifl olduunu gster-mektedir. Byk ihtimalle Homo erectuslar konuflabi-liyorlard. Ancak konuflma dilinin ne zaman gelifltii-ni belirlemek ok zor bir ifltir. Ayrca dilin geliflimi,beynin gelifliminde itici bir g yaratmfl olmaldr.

Homo erectuslara zg ok nemli bir yenilik deateflin insanlar tarafndan bilinli olarak kullanlmayabafllanmasdr. En eski atefl izleri, yaklaflk 1.5 milyonyllktr ve Afrikada bulunmufltur.


Resim 1.3

Acheulean ElBaltas

Kaynak: Thomas, H.(1995). The FirstHumans. The Searchfor Our Origins.Thames andHudson Ltd,London. s.79.

Resim 1.2

Afrika TurkanadaBulunan UzunBoylu Gen BirHomo Ergastere AitFosil

Homo HeidelbergensisGnmzden 500 bin il 200 bin yl n-cesine tarihlendirilen Homo heidelbergen-sis fosilleri Avrupa, Asya ve Afrikada bu-lunmufltur. Homo heidelbergensislerin be-yin hacimleri olduka byktr. 1100-1400 cm3 arasndaki beyin hacmi, moderninsannki ile neredeyse ayndr. Avrupadabulunan Homo heidelbergensislerin Homoneanderthalensisin atas olduu kabuledilmektedir.

Orta Paleolitik Dnem (G.200.000-40.000)Gnmzden yaklaflk 200 bin il 40 binyl ncesinde yaflanmfltr. Bu dnemdeHomo neanderthalensis yaflamfltr.

Homo NeanderthalensisHomo neanderthalensis veya neandertal insan olarak adlandrlan bu insanlarnfosilleri, gnmzden 200 bin il 30 bin yl ncesine tarihlendirilmektedir. Nean-dertaller Avrupada, Yakn Douda ve Orta Asyada yaflamfllardr. Neandertal fo-sillerinin bulunduu yerler Almanya,Fransa, Hrvatistan, talya, Irak, srailve zbekistandr.

Buzul anda yaflamfl olan Ne-andertallerin anatomik yaplar, soukiklime uyum saladklarn gster-mektedir. rnein, ksa kaln bir v-cut yaps, ksa kol, bacaklar ve b-yk beyin; souk iklime uygun fizik-sel zelliklerdir. Bu zellikler, kutup-lara yakn blgelerde yaflayan gn-mz insanlarnda da grlmektedir.Neandertallerin beyin hacimleri mo-dern insanlarnki kadar byktr.Boylarysa ortalama olarak 1.55-1.60mdir. Kemiklerindeki kas yapflmayerleri, gl kaslara sahip olduklar-n gstermektedir. Kafataslarnda alnblgesi basktr ve kafllarn bulundu-u yerdeki kemik kntl bir yapyasahiptir.

Bu dnemin tafl alet teknolojisine, ilk bulunduu yere atfen Mousterian ad veril-mektedir. Mousterian teknolojisi, nceden hazrlanmfl bir tafltan yonga ad verilen par-alar kartlmas ve bu paralarn tekrar flekillendirilerek alet olarak kullanlmasdr.


Resim 1.4

Homo Erectuslar veAtefl

Kaynak: Wolf,(1991). Menschender Urzeit. DieEntwicklung desLebens auf unsererErde. WeltbildVerlag. s.71.

Yonga: Bir tafl parasndanbaflka bir tafl yardmylakopartlarak elde edilen,boyu eninin iki katndan azolan paradr.

Resim 1.5

llerini GmenNeandertalleriGsteren BirBetimleme

Kaynak: Wolf, J.(1991). Menschender Urzeit. DieEntwicklung desLebens auf unsererErde. WeltbildVerlag. s.91.

Neandertaller, ilk defa llerini gmmfl olan insanlardr. ller, mezara annekarnndaki ceninin durufluna benzer flekilde, bacaklar karna doru ekilmifl ve elle-ri enenin altnda birlefltirilmifl bir biimde yerlefltirilmifltir. lnn yanna tafl aletlerve flifal bitkiler konmufltur. l gmme davranflnn geliflmesi, Neandertallerin yafla-m ve lm dflndkleri, lme bir anlam ykledikleri ve len soydafllarna zengsterdiklerini gstermektedir. lmle kurulan bu ba, insanlk tarihinde ilk kez Ne-andertallerle birlikte ortaya kmfl ve bundan sonra da hep var olmufltur.

Neandertal insanlarnn soyu gnmzden yaklaflk 30 bin yl ncesinde tken-mifltir. Neandertaller gibi yksek beyin hacimli, gerek alet teknolojileri gereksemanevi dnyalar geliflmifl, Buzul ann zor koflullarnda hayatta kalmay baflar-mfl ve olduka yakn zamana kadar yaflamfl olan bu trn neden ortadan kalkt- tam olarak bilinmemektedir. En ok kabul gren aklamalardan bir tanesi, hemfiziksel zellikleri hem de kltrleri bakmndan souk iklim koflullarna fazlasylauyum salamfl olan Neandertallerin, Buzul ann bitifliyle deiflen yeni iklimkoflullarna uyum salayamamalardr. Neandertal fosillerinden elde edilen DNAnnanalizi, Homo sapiens ile Neandertal insanlarnn iki ayr tr olduunu ortaya koy-mufltur. Neandertaller ortadan kalkarken Homo sapiensler dnyadaki tek insan t-r haline gelmifllerdir.

st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000)Gnmzden yaklaflk 40 bin il 12 bin yl nceki dnemdir. Bu dnemde Homosapiensler yaflamfltr. st Paleolitik dnemde Aurignacian, Gravettian, Solutreanve Magdalanian kltrleri ve ilk sanat rnleri grlr.

Homo SapiensHomo sapiens son insan tr, yani modern insandr. Bugn dnya zerinde yafla-yan btn insanlar bu trn yesidirler. Bu nedenle Homo sapiensin kkeni enok merak edilen ve en ok tartfllan bilimsel konulardan biridir. Homo sapiensinkkenini aklayan iki ayr model bulunmaktadr: Afrikadan kfl modeli ve okmerkezli evrim modeli. Afrikadan kfl modelini savunan bilim insanlarnn bafln-da Chris Stringer gelmektedir. Bu modele gre anatomik adan modern insanlarolan Homo sapiensler, yaklaflk 200 il 150 bin yl nce Afrikada ortaya kmfl vedaha sonra Afrika dflna yaylmfllardr. Homo sapiensler, farkl evresel koflullaragerek anatomik gerekse kltrel zellikleri sayesinde daha iyi uyum salayabildik-leri iin Homo neanderthalensislerin yerini almfllardr. ok merkezli evrim mode-li ise en ok Milford Wolpoff tarafndan savunulmaktadr. Bu modele gre Homosapienslerin kkeni ok daha eskiye, yaklaflk 2 milyon yl ncesine dayanmakta-dr. 2 milyon yl nce ortaya kan Homo erectuslar; Afrika, Asya ve Avrupaya ya-ylmfllardr. Bu tarihten itibaren insan gruplar, bulunduklar blgelerde yani bir-ok merkezde blgesel evrimler geirmifllerdir. Neandertaller ve Homo sapienslerbu srecin sonunda evrimleflmifllerdir. Ancak bu insan gruplar arasndaki ba,hibir zaman tam olarak kopmamfl, gen alflverifli her zaman devam etmifltir.

Bu iki model, iki bilgi kaynandan beslenmektedir: Genetik arafltrmalar ve fo-sil buluntular. Son yllarda insan DNAsyla ilgili arafltrmalar, insan evrimiyle ilgiliok nemli bilgiler salamfltr. Btn dnyadaki insan topluluklarnn DNA rnek-leri incelendiinde genetik adan en byk eflitliliin Afrika ktasnda olduu an-lafllmfltr. Bilim insanlarna gre bu bilgi, modern insann en uzun sre Afrikadayafladn yani Afrikada evrimlefltiini gstermektedir. Evrim, mutasyonlar sonu-cunda oluflan genetik deiflimler sayesinde gerekleflir. ki tr veya ayn tr ieri-


Mutasyon: DNAda meydanagelen deiflimdir.

DNA: Genetik kodu taflyanmolekldr.

sindeki iki grup arasndaki genetikfarkllklar, iki tr/grup birbirindenayrldktan sonra ka mutasyonungereklefltiine baldr. Eer mu-tasyonlarn ne kadar srede olufltu-unu bilirsek bir trn/grubun di-erinden ne kadar zamandr ayr ol-duunu da anlayabiliriz. Mutasyonhznn hesaplanmasna dayanan buynteme molekler saat denmek-tedir. Genetik eflitlilik ve mutas-yon hzna dayanarak Homo sapi-enslerin gnmzden yaklaflk 150-200 bin yl ncesinde Afrikada ev-rimlefltii ne srlmektedir.

Afrikann eflitli yerlerinde bu-lunan en eski Homo sapiens fosille-ri, yaklaflk olarak gnmzden 130bin il 100 bin yl ncesine tarih-lendirilmektedir. Bu buluntular Af-rikadan kfl modelini destekler g-rnmektedir. Ortadoudaki fosil rnekler yaklaflk 90 bin yl ncesine, Avrupada-kilerse 40 bin yl ncesine aittir.

Homo sapiensleri dier trlerden ayran anatomik zellikleri; genifl ve dik biraln yaps, yzde kafllarn bulunduu ksmn kk olmamas, yzn frlak deilyass olmas, alt enenin n ksmnda ileri doru bir kntnn bulunmas ve diflle-rinin de kk olmasdr. Homo sapienslerin beyin hacimleri ortalama 1350 cm3tr.Boylar uzun, vcut yaplar ise narindir. Scak iklimde yaflamaya uygun bir bedenyapsna sahiptirler.

Homo sapiens topluluklar sadece Afrika, Asya ve Avrupaya deil Avustralya veAmerika ktalarna kadar yaylmfllardr. Homo sapiensler yaklaflk 50-60 bin yl n-ce Avustralya ktasna g etmifllerdir. Amerika ktasna ulaflmalar ise byk ihti-malle gnmzden 20 bin il 15 bin yl ncesinde gerekleflmifltir. Bu geiflin As-yann kuzeyinden Amerikann kuzeyine, Sibirya ile Alaska arasndaki Bering Bo-azn aflarak gereklefltiini gsteren kantlar vardr. O dnemde deniz seviyesi-nin dflk olmas bu geifli kolaylafltrmfltr.

st Paleolitik Dnemde alet eflitleri artmfl; dilgiler, ok ve mzrak ular, oltave zpknlar, baklar ve ineler gibi eflitli aletler ortaya kmfltr. Bu dnemde aletyapmnda ham madde olarak tafln yan sra kemik ve fil diflinden de yararlanlmfl-tr. st Paleolitikte zellikle Avrupada blgesel olarak geliflmifl teknolojiler vardr.Bunlar eflitli tafl alet tiplerini ve tekniklerini, hatta kimi zaman sanatsal rnleri dekapsadklar iin birer teknolojiden ok kltr olarak adlandrlmaktadr.

Sanatn DoufluGnmzden yaklaflk 35 bin yl ncesinden itibaren Avrupada, Afrikada veAvustralyada insanlk tarihinin ilk sanatsal rnleri ortaya kmfltr. Bunlar arasn-da gneybat Fransa ve kuzey spanyada bulunan maara resimleri zel bir ne-me sahiptir. Resimlerin bulunduu maaralardan bazlar flunlardr: Lascaux (Fran-sa), Niaux (Fransa), Trois Freres (Fransa) ve Altamira (spanya). Bu maaralarn i


Molekler saat:Mutasyonlarn ortaya kmave birikme sresininhesaplanmasdr.

Dilgi: Boyu eninin ikikatndan daha uzun olantafl yongadr.

Resim 1.6

st PaleolitikDneme Ait Tafl veKemik Alet Trleri

Kaynak: Thomas, H.(1995). The FirstHumans. The Searchfor Our Origins.Thames andHudson Ltd,London. s.81.

ksmlarnda duvarlara genellikle bizon, mamut, yabani at, geyik, aslan, ay ve ya-ban keisi gibi hayvan figrleri resmedilmifltir. Hayvan betimlemeleri ok doal vegerekidir. Ayrca hayvan betimlemeleri dflnda sipiraller, zikzaklar, dz paralelizgiler gibi eflitli geometrik flekiller de resmedilmifltir. Resimler, olduka baflarlbir teknikle ve eflitli doal boyalar kullanlarak yaplmfltr. Resimlerin maarala-rn yaflanan ksmlarnda deil de glkle ulafllabilen derin ve karanlk ksmla-rnda yaplmfl olmalar ilgintir. Maara resimlerinin ne amala yapld ve neyisimgeledikleri uzun yllardr tartfllmaktadr. Baz arafltrmaclar bu resimlerin birtr av bys amacyla yapldn ne srmfltr. st Paleolitik Dnem insanlar-nn ava kmadan nce, avn iyi gemesi amacyla bu resimlerin bulunduu yerler-de bysel ayinler yaptklar tahmin edilmektedir. Baz arafltrmaclar bu resimleriyapan insanlarn dflnce dnyalarna dikkat ekmifl ve resimlerin dorudan bu hay-vanlar deil, bu hayvanlarn arfltrd dflnceleri temsil ettiini savunmufltur.

st Paleolitik Dnemde maara resimleri dflnda tafltan, fil diflinden ve kildenkk heykelcikler de yaplmfltr. Bu heykelcikler arasnda gsleri, kalalar vekarn ksmlar abartl bir biimde betimlenmifl; ancak yzleri ifllenmemifl kadnheykelcikleri zel bir neme sahiptir. Vens ad verilen bu kadn heykelcikleri, g-nmzden 32 bin yl ncesinden itibaren yaygn bir biimde retilmifltir. Bu fig-rnler arasnda Almanyada bulunan Willendorf Vens ve ek Cumhuriyetindebulunan Dolni Vestonice Vens ok nldr. Uzun sre bu figrinlerin ana tan-ralar veya dourganl simgeledii dflnlmfltr. Bununla birlikte bunlar sa-dece birer yorumdur ve bu yorumlar konusunda bilim dnyasnda bir fikir birliibulunmamaktadr.


Resim 1.7

AltamiraMaarasndan BirDuvar Resmi

st Paleolitik Dnemde taklar ve sslenme davranfl da ortaya kmfltr. Kk-lerinden delinmifl hayvan diflleri; kemik, geyik boynuzu ve fil diflinden yaplmfldairesel, oval veya uzun delikli boncuklar sslenmek iin kullanlmfltr.

Paleolitik ada hangi nemli geliflmeler yaflanmfltr?

MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000)

Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik yaflama neden venasl geildiini reneceksiniz.

Paleolitik ve Neolitik arasnda Orta Tafl a da denen bir geifl evresi yaflanmfltr.Avrupada yaflanan Orta Tafl ana Mezolitik, Ortadou ve Dou Akdenizdekineise Epipaleolitik ad verilir. Buzul alarnn bitifliyle iklimde belirgin bir snma ol-mufl ve bunu dier ekolojik deiflimler izlemifltir. Mezolitik/Epipaleolitik ada ya-flayan insanlar da bu yeni evresel koflullara uyum salamfllardr. Bu a, geici is-kn yerlerindeki hayatn sona erdii ve yerleflik yaflama doru ynelimin gereklefl-tii bir geifl evresidir. Bu evrenin sresi, yafland blgeye gre deiflir. AvrupadaMezolitik toplumlar yaklaflk .. 3000lere kadar varlk gsterirken Ortadouda 10bin yl nce Epipaleolitik kltrler sona ermifl ve Neolitik a bafllamfltr.

Mezolitik Avrupada son Buzul ann bitifliyle buzullar kuzeye doru ekilmifl, deniz seviye-si ykselmifl, arlkl olarak ine yaprakl ormanlar ortaya kmfl ve sulak alanlar ge-nifllemifltir. nsanlar, buzullarn erimesiyle alan yeni alanlara doru yaylmfllar ve av-c-toplayclk geim biimi olmaya devam etmifltir. zellikle nehirlerde ve geniflleyensulak alanlarn kylarnda balklk geliflmifltir. Besin kaynaklarnn bol olduu su ke-narlarnda sabit, kalc yerleflimler kurulmufltur; bylece bu dnemde yerleflik yaflambafllamfltr. Mezolitik a yerleflimleri, daha ok nehir ve gl kenarlarnda bulunankk kyler fleklindedir. Bu aa zg alet teknolojisine mikrolit ad verilir. Bu


4A M A N S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


4

Resim 1.8

VensFigrinlerindenBaz rnekler

Mikrolit: Genellikle 3 cmdendaha ufak boyutlu; gen,trapez, dikdrtgen ve karebiimli olabilen kk taflaletlerdir.

aletler tahta, kemik ve boynuzlarn zerine yerlefltirilerek kullanlmfltr. Aletlerin ba-zlar balklkta kullanlan olta ve zpkn ifllevi grmfltr.

EpipaleolitikGnmzden yaklaflk 12 bin yl nce, Ortadou ve Dou Akdeniz evresindebafllayan bu kltr evresi, bu blgedeki Neolitik aa nclk etmifltir. Buzulalarnn bitiflini izleyen dnemde, iklim ve bitki rts Ortadou ve Dou Ak-deniz blgesinde de deiflmifl, bu deifliklikler kltre de yansmfltr. Bu blgedescak ve yafll iklim, baflta arpa ve buday olmak zere birok yabani tahl tr-nn bol miktarda yetiflmesini salamfltr. Bu yabani tahllar, insanlar iin nemlibir besin kayna haline gelmifl, bunlarn toplanmas ve depolanmas ise yerleflikhayata gemeyi zorunlu klmfltr. nsanlarn kylerinin evresindeki yabani tahlla-r toplad ve depolad bu yeni yaflam biimi, tarmn keflfine doru giden yol-da atlan en nemli adm olmufltur.

Epipaleolitik a yerleflmelerinde yaplan kazlarda, yabani tahl toplayclngsteren ok sayda arkeolojik buluntu ele gemifltir. Bu buluntular arasnda orakbenzeri kesici aletler, havan elleri ve havan tafllar saylabilir. Bu dnemde avcl-n devam ettiini gsteren ok sayda ok ve mzrak ucu da bulunmufltur. Bu d-nemin teknolojisini gen, trapez, dikdrtgen, kare biimli mikrolit aletler temsiletmektedir. Bunlar ok ular olarak veya yabani tahllar kesmek iin orak yapmn-da kullanlmfltr. Alet yapmnda kullanlan ham madde genellikle akmak tafl veobsidyendir.

Natufyen, Epipaleolitikin en nemli aflamasdr. Dou Akdeniz blgesinde g-nmzden 12 bin il 10 bin yl ncesinde yaflamfl olan topluluklara zg bir kl-trel evredir. Natufyenin en nemli zellii, standartlaflmfl yaplardan oluflan ilkdzenli ky yerleflimlerinin ortaya kmasdr. Bu yerleflimlerin nfusunun yakla-flk 200-300 kifli olduu tahmin edilmektedir. Bu kylerde evler; 3 il 9 metre a-pnda, yuvarlak planl yaplar fleklinde ve yar yarya topraa gml olarak inflaedilmifltir. Her evde kflede yer alan bir ocak vardr. Bu kltrde insanlar lleri-ni oturduklar evlerin tabanlarna gmmfllerdir. Bu det, evle kurulan duygusalban bir iflareti olarak yorumlanabilir. Natufyen yerleflimleri arasnda SuriyedekiMureybet ve Abu Hureyra saylabilir. Bu yerleflimler daha sonra Neolitik kylerednflmfltr.

NEOLTK A (.. 10.000-5.500)

Tarmn ve hayvanlarn evcillefltirilmesinin nerede, ne zaman venasl baflladn reneceksiniz.

Tafl ann sonuncusu olan Neolitik a (Yeni Tafl a) bazen Cilal Tafl aolarak da adlandrlmaktadr. Ancak Neolitik ada yaflanan kltrel geliflmeler,tafl aletlerdeki yeniliklerden ok daha fazlasdr. Bu ada tarm keflfedilmifl vehayvanlar evcillefltirilmifltir. Neolitik a, aslnda bafllang ve bitifli kesin tarihler-le snrlanan bir dnem olmaktan ok tarmn bafllad ve hayvanlarn evcillefltiril-dii bir kltr evresi olarak tanmlanabilir. Bu geliflmeler, dnyann eflitli yerlerin-de farkl tarihlerde yaflanmfltr.

Neolitik adaki dier bir yenilik anak mlek yapmnn bafllamasdr. anakmlek yapm Neolitik an ortalarnda gelifltii iin Neolitik a iki evreye ay-rlr: anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Neolitik.


5A M A N

Obsidyen: Lav veya camtafldr. Siyah renkli volkaniktafltr.

anak mleksiz Neolitik aanak mleksiz Neolitik yerleflimleri, Epipaleolitik aa ait Natufyen yerleflimle-rinin devamdr. Bu yerleflimlerin bazlarnda bu evrede de ksmen yabani tahltoplaycl ve avclk devam etmifltir. Bu durum, bir geifl dneminin yaflandngstermektedir.

TarmTarmn gelifltii ilk yer, Orta Douda verimli hilal ad verilen blgedir. Yeni arafltr-malar, ilk defa tarma alnan budayn ana vatannn Urfa ve Diyarbakr arasndaki Ka-racada olduunu ortaya koymaktadr. Bununla beraber tarm, dnyann baflka yerle-rinde, rnein Amerika ktasnda ve Gneydou Asyada birbirinden bamsz olarakdaha sonra bafllamfltr. Tarm, Ortadouda yaklaflk gnmzden 10.000 yl nce,

uygarlik tar‹h‹ -...

Documents