V A K J F 1. A U. G ı;; N E J . :1\-l i1 )) ii ll 1. i..'T (~ lJ Y A Y 1 N J.., A U 1

VGM

1 1\\JlJ\~l \UI tiiiJI\ \U\ 345.3705 VAK

V AKIFLAR DERGİSİ Metinden hariç 454 Resim, 96 Plan ve Kroki, 68 Fotokopi,

8 Desen ve 3 levha 'yı hividir.

SAYI : VIII

~NG~~ ~~!'-~~l~R ~-·~~~!_!!_~ : __ 1 ~~ ANKARA-1969

MALATYA ULU CAMiİNİN ASLİ PLANI VE TARİHİ

HAKKINDA

Türklerin islam aleminde, bilhas-sa İran' da hakimiyet kurmalarıyla pa-ralel olarak, bir orta avlunun dört ya-nında birer eyvan ile karakterize olan ve kısaca

142 M. OLUŞ, ARlK

(veya Alevi?) emretti denilmektedir. İsim farkh şekillerde okunmuştuıA. Ta~ rih bulunmamaktadır. Camiin asli ya-pılış zamanma mı aittir, bilmiyoruz. Hatta bu camie ait olduğu dahi ştiphclidir.

V) Eyvan kemerinin sa~daki sti-tuncesinin başlığında, Yakub bin Ebu-bekir el Malati yaptı denilmektedir.

VI) E yvan arka kemerinin köşeli~i üstünde, Ahmed bin Ya'kub yazdı ibaresi vardır'.

VII) Kubbe kasnağmdaki sa~ır nişte, Ya'kub bin Ebubekir el Malati yaptı denilmekte, «yaptı• kelimesinin alt ve üstünde, bunu Ahmed bin Ya'-kub yaı.dı diye ilave e~ilmektedir'.

Görüldüğü üzere, taş kısımlardaki kitabelcr tamir ve i1ave1erc; tuğla kısımlardakiler ise, sanatkar imzalarına aittir. Şimdiye kadar asli tuğla kısmın tarihini ve yaptıranını belirten bir ki-tabe yayınlanmamıştır. Yine bu kısmm ne şekilde tamamlandığını gösteren do~ru bir restitlisyon da, şimdiye ka-dar yapılmamıştır.

Bu abide hakkında ilk ve esaslı çalışmayı yapan A. Gabriel, tuğla kısırnlann, yani kubbe-eyvan kombinezonu ile batı revakının asli kısımlar olduğu kanaatindedir. En erken tarihli kitabe de batı portalinde bulunduğundan, mi-nare dahil bütün tuğla kısımlada bir-likte bu portalin 1247 ye ait olabileceği ihtimalini ileri sürerq. Fakat bizce bu kitabe orijinal tuğla inşaatın başlangıcı ile bağıntılı olamaz; zira metninde

4 - lbld, No. 146 bis; Z. Oral, Anadolu'da Sanat Deterı Olan AbtaP Mlnberl&r, Kl.ta belert ve Tarthçelerl, "Vakıflar ~gisi" Ankara. 1962, ~e.yı V, S. 50

ıs - A. Gabrlel, op. clt. No. 148 s. 353 6 - ibid , No. 149 7 - Jbld, No. 147 8 - tbid, s. 272, ~g. 269 deki reatltüsyonu

dog"ru bulmadıg-ırnızı. llerde gösteriyo-ruz.

9 - ibid, s. 271-275, flg. 200

münhasıran bu kapının yapılı şından bahsedilmektedir.

Şu halde bina gerçekte hangi ta-rihte yapılmıştır; asli planı tam ola r~k nasıl şekillenmiştir?

Bu sorulann karşılı~ını bulm~k üzere yapıyı yeniden gözden gcç irdiği mizde, şu hususları tesbit ediyoruz:

A. YAPI t!ZERINDE MtlŞAHE_ DELER :

1 - a) Tuğla yapılı asli kısımda, yani kubbe · eyvan kombinezonun-da, simetrik olarak yanlara ve ku·1.~vc uzanan asli kemer başlangıçlan güriil-mektedir (1 . Şekil : J, K, L, M , N , s. T , U ve 1.-4. Resimler) . Demek ki b uglin asli tu~la kuruluşu kanatiandıran ta~ kemer ve ayaklar, önceki kuruluşa nv-gun bir şekilde yapılmıştır. Aynı z·:,. manda batı duvannda, kıble tarafın d:ı ki birinci enine sahnın kemer su·alan -nın dışa doğru devam etmesi gerek ı i-~ni gösteren bir kemer kalıntısı v~ı·dır (5. Resim; 1. Şekil: C) .

b) Bu duruma göre eyvan . ku l,. be kombinezonunun iki tarafında si -metrik olarak ikişer sıra ayak ve kc-merler uzanarak enine sahnlar teşk il ediyordu. Doğu kanadında bugün du-rum zaten böyledir. Aslında doğu vı: batı kanatlarının belirtti~imiz gibi ~ı metrik düzenlenmiş olması daha akL: yakındır. Bugünkü batı duvarı, brıt ı kanadındaki ikinci ayak sırasının ye-rini almış olmalıdır.

c) Şu halde yapıda şimdiye ka-dar bilinen en eski kitabeyi havi ba ıt portali, ancak bu taraf herhangi b ir sebeple daraltıldıktan sonra yeni cep-lıeye kurulmuş olabilir.

2 - a) Avluda asli tuğla yapısını koruyan batı revakı ayaklan m n iç yüzleri, herhangi bir kemer başlangı~ cına rastlanmaksızın dümdüz yükseli-yor. Bu yüzlere birleşen kargir tonoz

MALATYA ULU CAMiiNiN :Ası::l PLANI VE TARiHi HAKKINDA 143

ayakları ile" araları biraz açıktır. Ara-dan, tuğla ayakların bu yüzlerinin hala çinili tezyinat ihtiva ettiği görülüyor (6. Resim; 1. Şekil: O, Ö).

b) O halde avlunun iki tarafındaki yan salın kemer ve desteklerinim, aslında bu ayaklara birleşmediğini, bunlar ve dolayısıyla bu kısım tonazla-rının güney- kuzey doğrultusunda u-zandıklarını kabul edebiliriz.

c) Uzak da olsa bir de şu ihtimal akla gelebilir: Avlunun iki tarafındaki yan salınların (veya revakların) kirişlere dayanan düz bir çatısı bulunabilir-di.

3 - a) Bu asli avlu revakının son ayağı, kuzeydeki «kaysariye» de-nen muhdes kısma giriyor (7. Resim; 1. Şekil: P). Bu ayağın jçerideki kuzey yüzü düz. ve temizdir (8. Resim). Yani buraya bir duvar birleşmiyordu. Şu halde revak bu ayaktan kuzeye doğru, aslında en az bir kemer daha devam ediyordu.

b) Bu durumda, yan eyvaniarı bulunmayan bu avlunun aslında, A. Gabriel'in restitüsyonundakPil gibi de-ğil de, bir kuzey eyvanı ve bunun yan kanadarıyla tamamandığı düşünülebi

lir. Bu şekilde kıble tarafıyla d:aha mantıki bir denge sağlanmış olur.

4 - a) Minare gövdesi ünüçün-cü Yüzyıldaki diğer örneklerle aynı ka-rakterdedir diyebiliriz. Ama kaide kısmı ile çok oynandığı anlaşılıyor. Bu, herhalde sonraki müdahaleler yüzün-den olmalıdır (9. Resim).

b) Ayrıca, · ünüçüncü Yüzyılda çok kere olduğu gibi burada da, ca-miin önce minaresi bulunmadığı, son-radan, muhtemelen batı cephesi bu-günkü bizada yeniden düzenlendiği sırada bir de minare ilave edildiği düşünülebilir.

10 - ibid, fig. 200

S - a} Camide birkaç yıldır Va-kıflar Genel Müdürlüğünce yürütülen onarım çalışmalan devam ederken, 1966 Ekiminde yapının kıble cephesi doğu ucunda muhteşem bir portalin as-li zeminden 1 m. kadar kalabilmiş alt kısmı meydana çıkarılmıştır (10. Re-sim; 1. Şekil: A). Kıble duvarından hey-betli bir taşıntı meydana getiren ve tak-riben 6 m. genişliğinde bulunan bu muhteşem porta!, kıble tarafının doğu kanadındaki kubbeli bir bölmeye açılmaktaydı. Kapı açıklığı sonradan mo-loz örgüyle kapatılmıştır. Kalıntı1ar, gayet olgun bir taş işçiHğiyle tezyin edildiğini gösteriyor.

b) Öbürlerinin aksine, bu por-talle hiç oynanmamış gibi görünüyor. Bu bakımdan, ilk inşaatta da mevcut olan asli bir unsur diye kabul edebili-riz.

c) Bu kapı ya camiin güneyinde yer alan ve şimdi tamama yakını ha-rap dururnda !?ulunan medrese ile ba-ğıntı sağlamak için yapılmıştı; ya da mahfil kapısı, hükümdar kapısı v.b. gibi bir fonksiyonu vardı.

B- YENİ BULUNAN KİTABE

1) Yeni Malatya'da Saray Ma-hallesinde dar bir sokakta, Alibey Ca-mii veya Saray Camii denen yeni ve basit bir mabet var. Cephesinde pence-relerin altında, yerden 1,5 m. kadar yüksekte, büyük bir kitabe bordürü-nün, ıso x 60 cm. kadar büyüklükte bloklar halinde altı parçası monte edil-miştir (11. Resim). Malatya'da, uzun zamandır yörenin tarihi ve amtlan üze· rinde çalışmakta olan sayın Celal Yal-vaç'ın ifadesine nazaran'!, yaşlı kimse-ler bu parçaların «eski Malatya'daki Ulu Cami'den getirildiğini söylemekte-dirler. Kitabe spiral nebati arabesk

11 - Çalışmartuza gösterdig-l ilgi ve yolla-dıltı bilgiden dolayı kendilerine teşekkürü borç bi:lirim.

144 M. OLUŞ ARlK

zemin üzerine olgun ve iri harflerden müteşekkil güzel bir neshi yazı ihtiva etmektedir.

2) Parçalar buraya sırayla yerle~ tirilmcdi~i gibi, arada bazı parçalar da eksiktir. Mevcut parçalar sıraya ko-nunca şu metni veriyor'2:

lfı 41-)

(15 11&41 .. )

(•4~)

('IS~.,)

(f~ ~ııı)

(ll~}

Wl ~>t-~ ~yl.b ... (~)

, \;.J\>~t\_,~..-JIJ.i'~ (2) ~\, (}\.-))l!.ı~;& ~....ıı 0)

1 v..~ Jı~\:}1~'.AJJ1 (~)

..:-,..,.~~ ..... 6-'tj-:~~V'.I~~~' (5) :(\;-, ..:r?_,u.-ı (~)

3) Eksikler çoıunlukla rastlanan formüllere göre şöyle tamamlanabilir:

~~ ;,~l~,.J\•khr .!.h\.ll~~u·~·A~·.A 1 J"', -1,-JIJ_,o .JWI)Yl-,-....'~yı.~(\..:..

>4f't''t.') .pl, (~)ll.:,!.:' ~.JI_, \:=.JV"}{; 1 ;vı-.. J'ıtl' ~~~~ ( tJ:"' ;l'\;).rJ~

;;) ~.,\; "Jh ~.~~~',.u" (JI.L: -ill) ..,:\;...-,~~,..s~'~(~

4) Parantez içindeki iharelerle tahminen tarnarnladığımız metnin ter-cümesi şöyledir:

(Bu mübarek camiin yapılmasını es-Sultan-ül-mu'azzam şa) hinşah-ülazam dünya sultanlannın beyi, Arap ve Acemlerin efendisi Ala-üd-dünya ve'ddin, Gıyas-ül-İslam ve'l-rnüslimin (Ebu'l-feth Keykubad bin Keyhüsrev, bürhanı emir-ül-müminin devleti günle-

12 - Metni okuyup tercüme ederek tamam-la.yan muht.erem Kemal Turlan beye burda şükranlanrol tekrarlamak vazi-femdir. Ayrıca bu metinleri Prof. Dr. F. SUmel' kontrol ve t.a.e.hlh l~tfunda bulunmuştur.

rinde) zayıf kul (yüce Allah) ın rah-met ve gufranına muhtaç Mansur bin Ya'kub 621 yılı Muharreminin başı ta-rihinde (em re tti).

Tamamlarken yapının cinsini ca-mi olarak belirtişimiz, yukarıda nak-lettiğimiz beyanlanı göre ki ta be yi ko-numuz olan camie ait kabul etmemize dayanıyor. Bu durumda yapının tarihi hakkında şöyle bir teori kurmak ınürnkündür:

I- Malatya Ulu Camii, 1224 (Hic-ri 621) yılında, I. Ala-üd-din Keykubad zamanında Mansur bin Ya'kub adlı bir kimsenin patronlu~uyla yapılmıştır. Kubbe-eyvan kombinezonu ve avlunun batı revakı bu asli yapının günümüz~ kalabilen parçalandır.

II - A. Gabriel tarafından ilk in-şa tarihi kabul edilen 1247 tarihi sa-dece, II. İzz-üd-in Keykavüs zamanında, Şıhab-iid-din llyas bin Şıhab-üd-din Ebubekir tarafından Hüsrev adlı bir sanatkara yaptırılan batı portalinin yapılış tarihidir.

lll - 1274 yılında meçhul bir kim-se aynı sanatkara, yani Hüsrev'e camii yeniletrniştir. O zamanlar henüz bu-lunmayan «kaysariye» hariç, esas cami bünyesindeki bütün taş kuruluşlar ile do~u portali bu inşaatın mahsulüdür.

IV - Muhtemelen 14. Yüzyılın ikinci yarısında, Memluk Valisi bulu-nan Seyfi Küşlü,

MALATYA ULU CAMiiNiN ASLi PLANI VE TARiHi HAKKINDA 145

esasını teşkil etmekteydi. Her iki ey-vanın iki yanında, simetrik düzenli eni-ne salınlar bulunmaktaydı.

Avlunun iki tarafında kuzey - gü-ney yönünde uzanan üçer sıra revak vardı.

Doğu ve batı portallerinin muhdes olduğu düşünülürse, kuzeyde varlığım tahmin ettiğimiz giriş eyvanımn ucun-da, kuzey duvannda yer alan bir por-talin bulunduğu ve kıblede yeni bulu-nan potalin medreseyle irtibat sağlayan veya hükümran kimselere mahsus bir giriş olduğu akla yakm görünüyor. Yeni bulunan kitabe bu, biri gerçekten

vnr olan, diğeri tasavvuri iki kapıdan hinnc ait olmalıdır.

Anadolu Selçuklu camilerinde çok görüldüğü üzere ilk inşaatta minare yapılmamış olsa gerektir. Yukarda da belirttiğimiz gibi, bugünkü minare, ba· tı cephesi herhangi bir sebeple bir salın geri alınıp yeniden düzenıenirken bu-raya eklenmiş olmalıdır.

Bu şekilde cami, Anadolu medre-selerine has, yan eyvanla·rı tasfiye edil-miş, iki eyvanlı ve uzunlamasına şernaya uyarak, hem Anadolu'daki transfor-masyonun bir yankısı, hem de Büyük Selçuklu camilerinin buradaki tek tem-silcisi oluyor.