8/16/2019 vem patm 2

1/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

Ավագ Ա. ՀարությունյանՊատմ. գիտ. թեկնած

ՀԱՅ-ՔՐԴԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ՇՐՋԱՆՈՒՄ*

Մուտք

Բանալի բառեր – Հայոց ցեղաս անություն, Շերիֆփաշա, Օս անյան կայսրություն, քրդական կա ակերու-թյուն ներ, Մեծ Բրիտանիա, Հայկական հարց, ՀայաստանիԱռաջին Հանրա ետություն, Փարի ի խորհրդաժողով, Կ.Սասունի, 1919 թ. հայ-քրդական հա աձայնագիր, Պողոս

Նուբար, Հա ո Օհանջանյան, Ավետիս Ահարոնյան, Սևրիայ անագիր:

Չնայած հա րաշխության հաստատ ան շարունակական փորձերին՝հայ-քրդական հարաբերություններու մնչ օրս ահ անվու է ատա-կան խոր ար ատներ ունեցող որոշակի անվստահություն, որից դեռևս չենձերբա ատվել ինչ ես հայերը, այն ես էլ քրդերը։ Սա բացատրվու էատ ական անցյալի իրողություններով, երբ քրդական ցեղերը գիտակ-ցորեն աջակցու էին օս անյան Թուրքիայի իշխանություններին և ակտի-վորեն ասնակցու Հայոց ցեղաս անության իրականաց անը: Սակայն,

նկատի ունենալով անցյալի ողբերգական ու ցավալի էջերը, այսօր խիստ

կարևոր է երկու դրկից և ինչ-որ չափով նաև՝ բախտակից ժողովուրդներիհա րաշխության փորձերի ուսու ասիրությունը, անավանդ որ անց յա-լու դրանք շատ հա վադե են եղել:

1.Քրդերի վիճակը երիտթուրքական հեղաշրջումց հետո

1908 թ. երիտթուրքական հեղաշրջ անը հաջորդած տարիներին քաղա- քական հայացքներով ա նևին էլ ոչ մասնական քուրդ ա գային գործիչ- ներն ընդհանուր առ ա բ դեռևս կող չէին քրդական անկախ ետությանստեղծ անը, սակայն առավել դե էին հայերին ինքնավարություն տրա-

*Հոդվածն ընդունվել է տ ագրության 10.02.2015։

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 1 of 22

8/16/2019 vem patm 2

2/22

ադրելու փորձերին: Բայց նրանց մ ասը կարևորու էր հա յերի հետհա ագործակցությունը՝ վերջիններիս քաղաքականա ես ավելի կա ակեր ված լինելու ատճառով:Սակայն նախա ատերա յան շրջանու գործակցության հաստատ

ան փորձերը բանակցություններից այն կող չանցան, որովհետև քրդեսկ բունքորեն դե էին ոչ մայն Արև տյան Հայաստանի անկախությանըայլև նույնիսկ՝ ներքին ինքնավարությանը: Ավելին, քուրդ ղեկավար գոր-ծիչներից Աբդուլ Քադերը, Աբդուլ Ռե ակը, Ամն Աալի Բադրխանը, Իս ա-

յիլ աղա Ս ոն կտրականա ես դե էին նույնիսկ հայկական նահանգ ներուբարենորոգու երի իրականաց անը: Այսինքն, արտաքնա ես մայն ձգտե-լով հայ ղեկավար քաղաքական շրջանակների հետ րձեցան և գործակ-ցության՝ քրդերն, այնուա նայնիվ, չէին կարողանու ձեր բա ատվել այն

նախա աշարու երից, որոնք իշխու էին ոչ մայն ղեկավար տարրի, այլևժողովրդական ա նալայն անգվածների տածելակեր ի և գործելակեր իջ:Եվ բնավ ոչ ատահաբար, երիտթուրքերը, հավատարի Աբդուլ Հա-

մդ Բ-ի՝ ա գային փոքրա ասնությունների շրջանու երկ առակությանսեր ան ան քաղաքականությանը, ոչ մայն աջակցու , այլև ն աստուէին քրդերի ն ան դիրքորոշ անը: Այդ ն ատակով 1914 թ. արտի 22-ինկայացած Իթթիհատի կենտկոմ արտակարգ նիստը որոշեց նյութական աշտոնական տարաբնույթ հովանավորությա բ շահագրգռել քրդերին ավելի սերտ կա ել իրենց1:

1914-1918 թթ. հայ-քրդական հարաբերությունները թագնվեցին Հայոցեղաս անության իրագործ ան ջ քրդերի անգվածային ասնակցու-

թյա բ: Այնուա նայնիվ, եղան քուրդ գործիչներ, որոնք խիստ քննադա-տեցին երիտթուրքերին հայկական ջարդեր կա ակեր ելու հա ար: Ն ատեսակետին էր ասնավորա ես Շերիֆ փաշան, ըստ որի՝ ջարդերի ն ատակը Եվրո այի աչքին քրդերին վարկաբեկելն էր: Որոշ քուրդ գործիչներ

նույնիսկ կա եր հաստատեցին հայերի հետ՝ թուրքական տիրա ետությադե այքարելու ն ատակով2:Առաջին աշխարհա արտու Օս անյան կայսրության արտություն

հետո նախկին թրքահ ատակ ժողովուրդները հնարավորություն ստացաա ատագրվել թուրքական բռնա ետությունից: Թուրքիայի ներքին խնդիր

ներից կը քրդական հարցն էր, որը սկ բնական շրջանու երկրորդականլան էր ղվել, սակայն Արևելքու մջա գային հարաբերություն ների հե-տագա սր ան և բարդաց ան այ աններու այն ավելի կարևորվեց ուօգտագործվեց ծավալա աշտական ն ատակների իրականաց ան նկատառու երով: Ն ան հետաքրքրության գլխավոր ատճառներից կը

քրդական տարածքների աշխարհագրական դիրքն ու բնական հարուսաշարներն էին:Առաջին աշխարհա արտից հետո քրդերը, Օս անյան կայսրությա

արևե ան վիլայեթներու դառնալով գերակշիռ տարրը, այնուա նայնիվ,

1 Տե՛սԲայբուրդյան Վ., Հայ-քրդական հարաբերությունները Օս անյան կայսրությունու 19-րդդարի վերջին և 20-րդ դարի սկ բին, Եր., 1989, էջ 315-316:2 Տե՛ս Курдское движение в новое и новейшее время, Москва, 1987, с. 77.

Page 2 of 22

8/16/2019 vem patm 2

3/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

չկարողացան մասնական դիրքորոշ ան հասնել ինչ ես ներքին, այն եսէլ արտաքին կող որոշու երի հարցերու : Այդ ա նին ն աստու էր

քրդերի տարանջատվածությունը, ցաքուցիվ լինելու արագան, լե վի ուկրոնի որոշակի տարբերությունները:Քրդական շարժ ան արտահայտիչներն էին հետևյալ հի ական կա -

ակեր ությունները.1. «Քուրդիստան Թաալի ջա յաթի» («Քուրդիստանի վերածննդի ըն-

կերություն»): Հի վել է 1918 թ. Կ. Պոլսու : Ղեկավարները քրդական ադե-ցիկ ընտանիքներից էին՝ Աբդուլ Ղադերի (նախագահ) և Ամն Աալի Բադր-խանի (տեղակալ) գլխավորությա բ:Սա հետ ատերա յան ա նաա դեցիկ կա ակեր ությունն էր:

Սկ բնական շրջանու չափավոր դիրքորոշու ուներ քրդերի ագայինիրավունքների խնդրու և չէր դադարեցրել օս անյան աշտո նականշրջանակների հետ իր կա երը: Տեղին է նաև նշել, որ կա ակեր ությունըայ քարու էր Ահ դ Աղաևի և Զիա Գյոքալփի անթուրանական գաղա-փարների դե , ուստիև րժեց «Արևե ան վիլայեթների ա գային իրա-վունքների աշտ անության ընկերության» հետ մությունը: Սակայն Աբ-դուլ Ղադերը վճռականա ես դե էր նաև հայերի և քրդերի մավորվածգործելուն՝ իրենց ընդհանուր խնդիրների լուծ ան ն ատակով: Ի դե ,

նույն ահանջկոտությա բ նա դե էր սուլթանից անկախ քրդական ե-տության ստեղծ անը: Աբդուլ Ղադերի կող ակից «ինքնավարական ները»Օս անյան կայսրության կա ու քրդական ինքնավարության ահանջիցայն կող չանցան: Ամն Աալի Բադրխանի որդու ատկերավոր արտահայ-տությա բ՝ նրանց « կ ոտքը քրտական քէ փի էջն էր, իսկ մւսը օս-

անյան իսլա ական քէ փի…Նրանք կու էին նախարար լինել»3

: Սակայնհետագայու , ներքաղաքական այքարի սր ան հետևանքով այս ընկերու-թյունը առակտվեց, ու նրա անդա երի մ ասն առանձնանալով՝ ստեղ-ծեց նոր կա ակեր ություն4:

2. «Քուրդ Թէշքիլէք ի Իջթիմա ի ջա յաթ» («Քրդական ընկերայինկոմտե-Սոցիալական ասոցիացիաների քրդական ընկերություն»): Ղեկա-վարը Ամն Աալի Բադրխանն էր:Սրանք ն ատակադրվել էին անջատվել Թուրքիայից և ստեղծել ան-

կախ քրդական ետություն: Կոմտեն գլխավորա ես հենվու էր Բադր-խան ների հայտնի տոհմ աջակցության վրա, իսկ վերջիններս թուրքերիհետ ընդհանուր քաղաքական և տնտեսական շահեր չունեին: Հետագայուհավատարի ալով ն ան քաղաքական վարքագծին՝ նրանք Շերիֆփաշային ընտրեցին Փարի ի խորհրդաժողովու իրենց ներկայացուցիչ:

3. «Քուրդ Իսթիքլալ ջա յաթի» («Քրդական անկախության կոմտե»):Ստեղծվել է 1920 թ. հոկտե բերին Կարինու (Էր րու ) Ջիբրանլի Խալիդբեյի նախագահությա բ: Սրանք ծավալեցին ակտիվ գործու նեություն: Կահաստատելով Ամն Աալի Բադրխանի հետ՝ ձգտու էին հասնել Քուրդիս-

3 Օթմէն Ս., Քրտական ա գայնականություն և դրդողներ և ատ ական ա դեցություններ,«Դրոշակ», Աթէնք, 1990, N 6-7, էջ 57:

4 Տե՛սГасратян М., Курды Турций в новейшее время, Е., 1990, էջ 6-9. Курдское движение в новое иновейшее время, с. 87.

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 3 of 22

8/16/2019 vem patm 2

4/22

տանի անկախությանն Ա գերի Լիգայի մջոցով5:Տեղին է նշել, որ Ս. Օթ նի տ ալներով՝ այս կոմտեն հի վել է Սու-

րեյա Բադրխանի կողմց Կահիրեու և կարևոր դեր է խաղացել Փարի իխաղաղության խորհրդաժողովի ժա անակ՝ քրդական խնդրի վրա ու-շադրություն բևեռելով6:Առաջին աշխարհա արտից հետո քրդական շարժ ան ջ ընդհանու

առ ա բ գոյություն ունեին հինգ հի ական հոսանքներ.Քուրդիստանի լրիվ անկախությունը և ինքնուրույնությունը ահան

ջող ներ՝ ի դե ս «Քրդական անկախության կոմտեի»,Թուրքական ետության շրջանակներու Քուրդիստանի ներքին ինք

նավարության կող ակիցներ՝ ի դե ս «Քուրդիստանի վերածննդի ընկե-րակցության» անդա երի մ ասի,Իրանի րոտեկտորատի ներքո Քուրդիստանի «անկախության» տե

սակետը աշտ անողներ՝ հանձինս մ քանի ա դեցիկ քուրդ գործիչների,որոնք դիվանագիտական աշխարհու կարևոր դեր էին կատարու ՝ Շերիֆփաշայի գլխավորությա բ,Անգլիայի հովանու ներքո Քուրդիստանի «անկախություն»՝ սեփակա

դրոշով և քրդական ետական լե վով. սա Իրաքի քրդական շարժ անտեսակետն էր,Քրդերի լրիվ ենթարկու Թուրքիային: Այս հոսանքն իշխող էր հատ-

կա ես քե ալական շրջանակների հետ հա ագործակցող քրդերի շրջա նու 7:

Քրդերը մջա գային աս արե ելան ուժերի ն ան դասավորությա բ:Տ ալ ատ աշրջանու քրդերի աջակիցը Բրիտանական կայսրություն

էր, որն այդ ժա անակ Անտանտի երկրներից առավել շահագրգռված էՕս անյան կայսրության կործան ան հարցու : Այս իրողությունը որոշահակասություն էր ստեղծու րձավորարևե ան քաղաքականության ջավելի ծ կշիռ ունեցող հայկական գործոնի հետ:

2. Հայ-քրդական տարածքային վեճը ևՄեծ Բրիտանիայի քաղաքականությունը

Քրդական և հայկական տարածքային ահանջները փոխադարձաբամ յանց հա ար խոչընդոտներ էին ստեղծել: Ճիշտ է, ընդդե ընդհանուրհակառակորդ հայերի խանգարիչ արագայի՝ քրդերը կարող էին հա ագործակցել և դաշնակցել թուրքերի հետ, սակայն դա էլ սովորաբար կրուէր ժա անակավոր բնույթ, քան ի վերջին հաշվով գոյություն ուներ նաևթուրք-քրդական հակա արտությունը, որը թուրքերի գերիշխանությաայ աններու լուրջ հի քեր ուներ:Զուրկ լինելով ետականությունից՝ քրդերը ևս Փարի ի վեհաժողով

ուղարկեցին սեփական ատվիրակություն՝ Շերիֆ փաշայի գլխավորությա բ: Նա Դերսիմց էր, Աբդուլ Համդ Բ-ի ժա անակ եղել էր դես ան

5 Տե՛սГасратян М., цит. соч., էջ 8-9. Օթմէն Ս., նշվ. աշխ., էջ 56-57:6 Տե՛սՕթմէն Ս., նշվ. աշխ., էջ 56:7 Տե՛սЛахутин, Курдистан и курды, «Новый Восток», 1923, кн. 4, էջ 66.

Page 4 of 22

8/16/2019 vem patm 2

5/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

Բեռլինու և Ստոկհոլ ու : «Քուրդիստանի վերածննդի ընկերության»առաջարկով վերջինս հրաժարվեց Օս անյան խորհրդարանի ատգաա-վորի լիա որություններից և իրեն հռչակեց Քուրդիստանի ներկայացուցիչ8:Մինչ այդ նա բանակցել էր Իրանի ԱԳՆ-ի հետ՝ Իրանի հովանու ներքո

անկախ Քուրդիստանի հռչակ ան խնդրի շուրջ9: Իսկ Ֆրանսիայի ԱԳՆ-իհետ բանակցելով՝ խոստացավ ա ստա բություն բարձրացնել անկախՔուրդիստանի ստեղծ ան գործու դաշնակիցներից օգնություն ստանալուդե քու 10:Ի դե , հետաքրքիր էր անգլիացիների վերաբեր ունքը: Այս ես, Հնդկաս-

տանի գործերով բրիտանական նախարարը Բաղդադի վարչակա մնհայտնու էր, որ Շերիֆ փաշայի ծառայությունները դաշնակից ների առջևծ չեն և գնահատվու են ոչ բարձր: Ելնելով այդ ա նից՝ գտնու էր, որ

նրա անձը ցանկալի չի հա արվու որ ես ա ագա քրդական ետությանղեկավար՝ չնայած այն հանգա անքին, որ նա ձգտու էր այդ իսին երևալ11:Շերիֆ փաշային ոչ ոք աշտոնա ես չէր ճանաչու որ ես քրդական

ատվիրակության նախագահ: Ասենք՝ ատվիրակություն էլ փաստորենչկար, ինչը նշանակալից էր քրդական ցեղերի ընդհանուր տարանջատվա-ծության ֆոնի վրա, երբ բրիտանական արտգործնախարար Քեր ոնիբնորոշ ա բ՝ «ոչ մ քուրդ կթվի ներկայացնել իր ցեղից ավելին, Շերիֆփաշան որ ես քրդերի ներկայացուցիչ կուգա, բայց քրդերը որ ես այդի-սին չեն ընդունի իրեն»12:Թե ետ Շերիֆ փաշան արտավոր էր վեհաժողովու ներկայացնել

քրդերի շահերը, սակայն թե՛ իր նախորդ շրջանի գործունեությունից և թե՛հատկա ես քննարկվող ժա անակահատվածու որդեգրած դիրքորո-

շումց ակնհայտ էր դառնու , որ նա հետա նդու է գերա անցա ես կ ն ատակ՝ քրդական խնդրի ակերեսային և անհետևողական արծարծու-ով հնարավորինս չե ոքացնել Հայկական հարցի արդարացի կարգավոր-անն ուղղված Հայաստանի առաջին Հանրա ետության ահանջատի-րական հայցը: Փաստորեն, Շերիֆ փաշան սուլթանական կառավարությանատվերը կատարող սոսկական աշտոնյա էր, ով լավագույնս իրակա-

նացրեց թուրքերի կողմց իր վրա դրված այդ արտականությունը, մա-ժա անակ, մջա գային դիվանագիտական թատերաբե ու առնվա նանլրջացնելով նաև քրդերի ահանջների ներկայաց ան առաջադրանքը:Ինչևէ, 1919 թ. արտի 22-ին Շերիֆ փաշան Փարի ի վեհաժողովին

ներկայացրեց քրդերի ահանջներն ա փոփող հուշագիրը: Այնտեղ հռչակ-վու էին «քուրդ ա գի օրինական ահանջները», որոնք հակադրվու էին«Հայաստանի կայսերա աշտական նկրտու երին» և նախատեսու ան-կախ քրդական ետության ստեղծու ը: Նրանու արդարացվու էր նաև

քրդերի կողմց հայկական հողերի ավթու ը: Թուրքիայի քրդաբնակ տա-րածքների ա գագրական սահ աններ էին հռչակվու . հյուսիսու ՝ կով-

8 Տե՛սSafrastian A. Kurds and Kurdistan. London, 1948, էջ 77; Гасратян М., цит. соч., с. 15.9 Տե՛սГисаров М., Курдский вопрос в Турций, «Страны и народы Ближнего и Среднего Востока», Е.,1975, էջ 44.10 Տե՛ս Курдское движение в новое и новейшее время, էջ 75.

11 Տե՛սЛазарев М., Империализм и Курдский вопрос, Москва, 1989, էջ 104.12Օթմէն Ս., նշվ. աշխ., էջ 58:

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 5 of 22

8/16/2019 vem patm 2

6/22

կաս յան սահ անը, արև ուտքու ՝ Եր նկա-Դիվրիգի գիծը, հարավու ՝Սինջար-Քիրքուք-Սուլեյ անիա գիծը, արևելքու ՝ Ռևանդու -Բաշքալե գի-ծը և ա ա արսկական սահ անով՝ մնչև Արարատ լեռը: Վճռականորենրժվու էին Դիարբեքիրի (Ամդ), Վանի, Էր րում (Կարին) և Բաղեշի

(Բիթլիս) վիլայեթների հանդե հայերի ահանջները13:«Քուրդիստանի վերածննդի ընկերության» հայտնի գործիչ Քյա ուրա

Ալի Բադրխանի կարծիքով նույն ես թուրքական Քուրդիստանը ետք է ներառեր Էր րում, Վանի, Բիթլիսի, Դիարբեքիրի և Խարբերդի վիլա յեթ- ները՝ ոտ 207 հա ար քառակուսի կիլո տր տարածք14:

Քրդերը փաստորեն հի ականու հավակնու էին այն հողերին, որոնքատ ականորեն ատկանու են հայերին և գտնվու էին հայկական ա-հանջների սահ աններու : Հիշյալ տարածքների նկատ ա բ քրդերի ահի նկրտու երը իրա աշտության դիրքերից քննելու դե քու նրանցօգտին խոսող մակ փաստարկը դարձել էր քանակական առավելությունը,որն էլ արդյունք էր հայերի հանդե իրագործված ցեղաս ա նության:Շերիֆի հուշագիրը Փարի ի վեհաժողովու ոչ մայն արժանի գնահա-

տականի չարժանացավ, այլև նույնիսկ լրջորեն չընդունվեց և արհաար-հանքով անտեսվեց: Մ. Լա արևի դի ուկ բնորոշ ա բ՝ քրդական հուշա-գրի քաղաքական արդյունավետությունը հավասար էր րոյի: Վերջա ես՝հուշագրի ճակատագրի վրա բացասական ա դեց նաև նրա թունդ հա յատ-

յաց ոգին15:Այս իսով, Շերիֆ փաշայի հուշագիրը Փարի ի դիվանագիտական

շրջա նակները, ինչ-որ տեղ արհա արհելով, անտեսեցին, իսկ հետագայուայն լրիվ ոռացության ատնվեց: Եվ եթե քրդական հուշագիրն ընդհան

րա ես անտեսվեց, ա ա հայկականը որոշակի ձևափոխություններից հտո հետագայու դրվեց Սևրի այ անագրի հի քու :Հուշագրի նկատ ա բ յուրահատուկ էր հայ քաղաքական տքի վերա-

բեր ունքը: Անդրադառնալով քրդական ետության ստեղծ ան հնարավորությանը՝ Մ. Փորթուգա անի «Ար նիան» նշու էր, որ ա ն անգա ,երբ հայկական հարցը սուր հանգա անք է ձեռք բերու , ջտեղ է նետվու

նաև քրդական հարցը: Շեշտվու էր ն ան ձգտ ան շատ որոշակի ն ատակը՝ Միացյալ Հայաստանի անկախության խնդիրը «խեղդելու հաարջ տեղ կհանվին բոլորովին բռնա բոսիկ և ատ ական ու իրավականհի քերէ ուրկ հարցեր»16:Եվրո ական տերությունները և առաջին հերթին՝ Բրիտանական կայս

րությունը անտարբեր չէին քրդական շարժու երի հանդե ՝ քրդական հար-ցը դիտարկելով րձավորարևե ան տարածաշրջանի ընդհանուր խնդիր-

ների ենթատեքստու : Այն իրողությունը, որ քրդական հարցը բրիտա նացիարտգործնախարար Քեր ոնի ուշադրության կենտրոնու էր, ակնհայտդառնու 1919 թ. օգոստոսի 12-ի՝ ծովակալ Ուեբբին ուղարկված հեռագրու17:

13 Տե՛սЛазарев М., цит. соч., էջ 137.14 Տե՛սГисаров М., цит. соч., էջ 43.15 Տե՛սЛазарев М., цит. соч., էջ 137-138.16 «Ար նիա», Մարսել, 1919, ա րիլի 23, N 38:

17 Տե՛ս Հայաստանը մջա գային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականությփաստաթղթերու , Եր., 1972, էջ 548: Documents on British Foreign Policy (DBFP), vol. 3, London, 1947, p. 728.

Page 6 of 22

8/16/2019 vem patm 2

7/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

Քեր ոնը, քննարկելով հայ-քրդական սահ անագծ ան խնդիրը, գտնու էր,որ դեռ «բոլորովին անժա անակ և խիստ վտանգավոր է Հայաստանի ևՔրդստանի սահ անների գծու ը»18:Պար ելով Բրիտանական կայսրության իրական քաղաքական ն ա-

տակ ները՝ Հոհլերը Քերրին գրու էր, որ ետք է քրդական հարցին ոտե- նալ «գրեթե բացառա ես Միջագետքի տեսան ունից»՝ ավելացնելով, որհայ-քրդական սահ անագծու անորոշ թողնելուն ինքն էլ է կող : Իսկ Կ.Պոլսու բրիտանական գերագույն կոմսարը ԱԳՆ-ին հայտնու էր, որ

քրդերի նկատ ա բ իրենց գործելակեր ի ողջ հի քը ետք է լինի «Միջա-գետքի հետ բավարար սահ անների երաշխավորու ը»: Վերջա ես՝ տա-րածաշրջանի շահերից ելնելով` նա անհնար էր հա արու Շերիֆ փաշայիահանջները լուրջ ընդունելը19:Սակայն, որքան էլ ուշադրություն դարձնեին բրիտանական շրջա նակ-

ները քրդական հարցին, այնուա նայնիվ, նրանք այն հի ականու ստո-րադասու էին «բուն թուրքական» և հայկական խնդիրներին՝ հաշվիառնելով դրանց կշիռը մջա գային հարաբերությունների հա ակարգու :

Նրանք այդ երեք հարցերը մշտ քննարկու էին և փորձու կարգավորելմասնության ջ՝ ար որոշ հասկանալով, որ կի լուծու առանցյուսների որոշ ան կլինի թերի և ժա անակավոր:Ի դե , որքան էլ Օս անյան կայսրությունը կորցրել էր երբե ի ա -

դեցությունը, այնուա նայնիվ, անգլիացիները 1919 թ. սե տե բերի 12-ինթուրքերի հետ կնքեցին գաղտնի այ անագիր, որով Դա ադ Ֆերիդ փա-շայի կառավարությունը ենթադրաբար հա աձայնեց անկախ Քուրդիստա-

նի ստեղծ անը20:

Անգլիացիների հա ար ժա անակի ընթացքու Քուրդիստանի ռա ա-վարական կշռի աճին ուգահեռ կարևորվեց հայկական և քրդականխնդիր ների սերտ փոխկա ակցու ը: Շատ հաճախ՝ Հնդկաս տա նի հա արՄիջագետքի ունեցած անհա ատ կարևոր նշանակության հետ կա ված,անգլիացիները երբե գերադասու էին քրդական տարրի դերը, հաճախէլ նույնացնու էին հայկական և քրդական խնդիր ները: Ի ուր չէր, որՀնդկաստանի գործերով բրիտանական նախարարության փորձագետ Ար-թուր Հիրցելը հա արու էր, որ «հայկական հարցը քրդական հարց է»21:Անգլիացիների հետաքրքրությունը քրդերի հանդե մակող անի բնույթ

չէր կրու : Ինչ ես Քեր ոնին տեղեկացնու էին՝ Շերիֆ փաշան տադիր էրմ հուշագրով բրիտանական անդատ խնդրել Քուրդիստանի հա ար ևհույս ուներ ստանալ բրիտանական կառավարության հավա նությունը22: Շե-րիֆ փաշան բրիտանական ԱԳՆ-ին խնդրել էր, որ Կ. Պոլսու իրենց գերա-գույն կոմսարը «հովանավորի» քրդական ակու բին, եթե նրան ՄուստաֆաՔե ալի կողմց վտանգ ս առնա23: Ահա ոտավորա ես այս իսի ատկերունեին քրդական խնդրի նկատ ա բ բրիտանական ոտեցու երը:

18 Հայաստանը … փաստաթղթերու , էջ 549: DBFP, vol. 4, London, 1948, pp. 735-736.19 Տե՛ս Հայաստանը … փաստաթղթերու , էջ 553-55: DBFP, vol. 4, pp. 742-43.20 Տե՛սHelmreich P. From Paris to Sevres. Columbus, 1971, էջ 181.21 Лазарев М., цит. соч., с. 107.22 Տե՛ս Հայաստանը … փաստաթղթերու , էջ 567:23 Տե՛ս Հայաստանը … փաստաթղթերու , էջ 570:

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 7 of 22

8/16/2019 vem patm 2

8/22

3. Հայաստանի առաջին Հանրա ետության դիրքորոշու ը

1918-1919 թթ. ՀՀ կառավարությունը հնարավորություն չուներ հանգաանալից կեր ով բաղվելու հայ-քրդական հարաբերություններով24: Դաբացատրվու էր նրանով, որ Հայկական հարցը հա ընդհանուր ճանաչ աէր արժանացել և ընդունելություն գտել, և Արև տյան Հայաստանի խնդիրգրեթե լուծված էր հա արվու :Տերությունները բա աթիվ խոստու եր էին տալիս, և Կ. Սասունու

խոսքերով՝ «հայկական դիւրահաւատութիւնը» ոչ կարևոր խնդիր էր հաարու փոքր հարևանների հետ փոխհարաբերությունների կարգավո-րու ը: Ինչ վերաբերու է քրդերին, ա ա նրանց կողմց ևս հաշտության ևհա ագործակցության ձգտու գրեթե չէր նկատվու25:ՀՀ ղեկավար շրջանակները 1919 թ. աշնանից տահոգված էին արև

տահայ նահանգների ա ատագր ան խնդրով, որու ա նա ծ խոչըն-

դոտը թշնա աբար տրա ադրված քրդական բնակչությունն էր: Այս կաակցությա բ ուշագրավ է ՀՀ կառավարության 1919 թ. դեկտե բերի 12-իընդլայնված նիստու ընդունված որոշու ը: Նիստին ասնակցու էին նաՀՅԴ Բյուրոյի անդա երը և Երևանի թեմ առաջնորդ Խորեն արքե իսկո-ոս Մուրադբե անը: Քննելով քրդական խնդիրը՝ շեշտվեց, որ ՀՅԴ Բյու-րոյի տեսակետն այն է, որ հայերը չ ետք է խոչընդոտ հանդիսանան ևետք է իջեն այն վայրերը, որոնք քուրդ բնակչություն ունեն: Ն ան վայ-րերի շար քու նշվու էին Մոսուլը, Սղերդը և Հաքյարին: Հայ-քրդականհա ագործակցության ստեղծ ան ն ատակով ՀՅԴ Բյուրոն ցանկալի էրհա արու , որ «քրդական հայտնի ցեղա ետ և խալիֆայի հաջորդ» Աբդու

Ղադերը այցելի Գևորգ Ե. Կաթողիկոսին, ինչը կունենա շատ ծ նշա նա-կություն, և քրդերը կփոխեն իրենց վերաբեր ունքը հայերի հանդե , քանոր «Աբդուլ Ղադերը սրբություն է քրդերի հա ար»: Այդ այցելությունն իրա-կա նություն դարձնելու հա ար կառավարության կողմց Կ. Պոլսուանհրաժեշտ քայլեր ետք է արվեին: Այս ա նի ասին Խորեն Մուրադ-բե անն իր հերթին տեղեկացրեց Գևորգ Ե. Կաթողիկոսին26:Անտարակույս, այս ծրագրի իրականացու ը դրական ծ քայլ կլիներ,

սակայն հանդի ու այդ ես էլ տեղի չունեցավ: Նրա չկայաց ան ատ-ճառների բացահայտ ան ն ատակով ր իրականացրած փնտրտուքարդյունքու դեռևս անհրաժեշտ վավերագրեր չեն հայտնաբերվել:Ընդհանուր առ ա բ՝ Հայաստանի Հանրա ետության հանդե քրդեր

առերևույթ լոյալությունից այն կող չանցան: Ավելին, հետագայու ՝ 1920 թթուրք-հայկական ատերա մ ժա անակ, Օլթիի և Կողբի շրջանների

քրդերը նույնիսկ անցան թուրքերի կող ը: Մինչ այդ՝ 1920 թ. հունվարիցսկսած, ՀՀ կառավարությունը ծ ուշադրություն էր դարձնու քրդերի հետ

նոր ալ հարաբերությունների հաստատ անը՝ ձգտելով նրանց դարձ նելՀայաստանի բարեկա եր: Կառավարության որոշ ա բ և ներքին գործեր24 Տե՛սՍասունի Կ., Քիւրտերու և հայերու ա ատագրական շարժու երու փուլերը և անոնց փոխ-

յարաբերութիւնները, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1930, N 1, էջ 84-91:25 Տե՛սՍասունի Կ., Քուրդ ա գային շարժու երը և հայ-քրդական յարաբերութիւնները ԺԵ դարէնմնչև ր օրերը, Պէյրութ, 1969, էջ 229:26 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 205, թ. 6:

Page 8 of 22

8/16/2019 vem patm 2

9/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

նախարարության հրահանգով Կարո Սասունին 1920 թ. արտ- այիս ամս- ներին տեսակցեց մ շարք ճանաչված քրդերի հետ, բայց մայն ե դիներըատրաստակա ություն հայտնեցին հա ագործակցել27:Այս իսով, մջա գային աս արե ու հայկական և քրդական խնդիր-

ների հա ատեղ հանդես գալու այ աններու երկու ժողովուրդների հա-րաբերությունները կնճռոտված էին: Դա բացատրվու է այն հանգաան-

քով, որ հայերի և քրդերի ահանջած տարածքները շատ դե քերու հա -ընկ նու էին, ինչը գալիորեն խոչընդոտու էր իրական հա ագործակ-ցության հաստատ անը:Այս առու ով հիշատակենք Կ. Սասունու հետևյալ դատողությունը. «Տա-

րածքային հարցերու դրսևորվող ծայրահեղությունները ծա ես կխան-գարեին գործնական հա աձայնության կարելիությունները: Հետևաբար,ծ տերությունների դերը հետ հետե կավելնար ու փրկությունը նրանցիցկս ասվեր: Դաշնակիցների տված լուծու էր, որ մ կա յուս կող ը իրո-ղության առջև իտի դներ»28:

4. 1919 թ. հայ-քրդական հա աձայնագիրը

Հայ-քրդական հակասությունների ղ աց ան և հարթեց ան ուղղու-թյա բ դիվանագիտական աշխատանքները սկսվել էին դեռևս 1919 թ.գարնանից: Սա ձեռնտու էր երկու կող րին գրեթե հավասարա ես: Եթե

քրդերին այն անհրաժեշտ էր մջա գային աս արե ու իրենց դիրքերնա րա նդելու և ինչ-որ չափով նաև շնորհիվ Հայկական հարցի հեղինա-կության՝ դիվանագիտական շրջանակներու որոշակի կշիռ ձեռք բերելու

հա ար, ա ա Հայաստանին այն ետք էր ավելի շատ ներքին քաղաքակա- նության բնագավառու առկա խնդիրների լուծ ան ն ատակով: Այդ հան-գա անքը կա ված էր առաջին հերթին ընդհանուր թշնա ու՝ թուր քականբռնատիրության դե հայ-քրդական հա ատեղ ճակատ ստեղծելու առա-ջադրանքի հետ: Ուստի հայերն ու քրդերը ձեռնա ուխ եղան բանակցու-թյունների: Արդեն 1919 թ. ա րիլի 18-ին Կ. Պոլսի Հայոց Ա գային ժողովի

նախագահ Գ. Դավթյանը «Քրդական կոմտեների հետ բանակցություն նե-րի սկս ան անհրաժեշտության ասին» նա ակով դի լով Ա գա յին ատ-վիրակությանը, խորհուրդ էր տալիս նրան հա աձայնագիր կնքել Շերիֆփաշայի հետ՝ հայտնելով, որ առաջարկը գալիս է անգլիական աղբ յուրից29:Իսկ մնչ այդ Կ. Պոլսի Հայոց Պատրիարքարանն էր կավել քրդական ա -գա յին ակու բների հետ և Ա գային ատվիրակությանն առաջարկել բա-

նակցել Շերիֆ փաշայի հետ30:Հայ-քրդական հա աձայնության հասնելու ծրագիրը քննարկվեց նաև

հայկական ույգ ատվիրակությունների նիստու և մաձայն ընդունվեց:Վերջա ես՝ 1919 թ. նոյե բերի 20-ին Փարի ու կնքվեց հայ-քրդական հա-աձայնագիր, որը հայկական կողմց ստորագրեցին Ա գային ատվիրա-

27 Տե՛սՍասունի Կ., նշվ. աշխ., էջ 229-231:28 Սասունի Կ., նշվ. աշխ., էջ 234:29 Տե՛սBerberian H., The Delegation of Integral Armenia, «Armenian Review», 1991, N 1, էջ 42.30 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 54, թ. 46:

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 9 of 22

8/16/2019 vem patm 2

10/22

կության նախագահ Պողոս Նուբարը և ՀՀ ատվիրակության փոխնախա-գահ Հա ո Օհանջանյանը, իսկ քրդերի կողմց՝ Քրդական ատվիրակու-թյան նախագահ Շերիֆ փաշան: ՀՀ ատվիրակության նախագահ Ավ-տիս Ահարոնյանն այդ օրը բացակա էր, և այդ ատճառով նրա փոխարենստորագրեց երկրորդ ատվիրակը:Հա աձայնագիրը կա ված էր հայտարարության ձևով՝ ուղղված Փա

րի ի խաղաղության վեհաժողովի նախագահ, Ֆրանսիայի վարչա ետԺորժ Կլե անսոյին: Հաշվի առնելով սույն փաստաթղթի արդիական ծ

նշանակությունը՝ այն ներկայացնենք ա բողջությա բ.«Մենք՝ ներքոստորագրեալներս, խորհրդաժո ովի հայ եւ քուրդ ազ

գերի ներկայացուցիչներս, պատիւ ունենք տե եկացնելու հաշտարկոնֆերանսին, որ ր երկու ազգերը, երկուսն էլ արիական ցե ից,եւնոյն շահերն ունեն եւ հետապնդում են եւնոյն նպատակը՝ իրենցազատութիւնը եւ անկախութիւնը, մասնաւորապէս հայերի համար՝ազատագրում թուրքական տիրապետութիւնից եւ ընդհանրապէս կուսի՝ թէ հայերի եւ թէ քրդերի համար՝ ազատագրումը «Միութիւնեւ յառաջադիմութիւն» կո տէի լծից, որի պաշտօնական եւ գա տնկառավարութիւններն այնքան չարա էտ ե ան թէ հայերին եւ թէ քրդերին: Մենք բոլորովին համաձայն ենք ասին խնդրելու հաշտարարխորհրդաժո ովից, որ կազմուի՝ համաձայն ազգութեան սկզբունք ների,Միացեալ եւ Անկախ Հայաստան եւ Անկախ Քրդստան ծ պետութեանաջակցութեամբ, որ նշանակուելու է երկու ազգերի ի ձերը լսելուց յետոյ,որպէսզի կարո անայ տալ ր երկրներին նրանց վերաշի նութիւններիշրջանում իր տեխնիկական եւ տնտեսական օժանդակութիւնը: Ինչ վե-

րաբերում է վիճելի հո ամասերի բաժանմանը, որոնք մատնանշուածեն ր երկուսի կո ց հաշտութեան խորհրդաժո ովին ներկայացրած յուշագրերի մէջ եւ երկու ապագայ պետութիւնների սահմանների վերջ- նական գծմանը, նք յայտարարում ենք, որ կենթարկուենք հաշտա-րար խորհրդաժո ովի վճիռ ներին՝ համոզուած լինելով, որ նրա վճիռըհի ուած է արդարութեան եւ իրաւունքի վրայ: Բացի այդ, նք յայ-տարարում ենք, որ բոլորովին համաձայն ենք յարգելու երկու պետու-թիւնների փոքրամաս նութիւնների իրաւունքները»31:Պատ ագիտական գրականության ջ ոչ էական անճշտություններ

կան հա աձայնագրի արտաքին անվան ան և կնք ան վերաբերյալ: Այես, Մ. Լա արևը գտնու է, որ հա աձայնագիրը ձևակեր վել է հուշագրի

(memo) տեսքով 1919 թ. դեկտե բերի 10-ից ոչ ուշ: Ըստ նրա՝ հաաձայնագրիբնագիրը չի հայտնաբերվել32: Նշենք, որ այն գտնվու է Ֆրանսիայի Ար-տաքին հարաբերությունների նախարարության արխիվու 33: Մ. Հասրաթ-

յանը «հա ատեղ հայտարարության» կնք ան ժա ետ է հա արու 1919 թ.

31 «Յառաջ», Եր., 1920, փետրվարի 5; «Պահակ», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 27: Ֆրանսերեն տեքս-տը տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 71: Կ. Սասունու ոտ տեքստու առկա են ոչ էական ոճական տար-բերություններ: Տե՛ս Քիւրտերու և հայերու ա ատագրական շարժու երու փուլերը և անոնցփոխյարաբերութիւնները, «Հայրենիք», Պոսթըն, 1930, N 1, էջ 89:

32 Տե՛ս Лазарев М., цит. соч., էջ 171, 298.33 Տե՛սՕթմէն Ս., նշվ. աշխ., էջ 59:

Page 10 of 22

8/16/2019 vem patm 2

11/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

դեկտե բերի 20-ը34: Այս թյուրի ացությունը հավանաբար գալիս է դեռևս1930-ական թվականներից35:Հայ-քրդական հա աձայնության կայացու ը իր բա աթիվ թելերով և

խոստու ալից հետևանքներով անմջականորեն շաղկա ված էր Մեծ Բրի-տանիայի րձավորարևե ան քաղաքականության հետ: Չնայած Օսանյանկայսրության հ ատակ ժողովուրդների հանդե ոչ մատեսակ ոտեց անըև նրանց մջև երկ առակության սեր ան անը, այնուա նայ նիվ, բրիտա-

նական կառավարությունը ժա անակի մջա գային իրադրության ու ռա -ա քաղաքական այ անների թելադրանքով, իսկ երբե ՝ ստիողաբար,աջակցու էր այդ ժողովուրդների հա ախ բ անը:Այս հանգա անքը այ անավորված էր ընդհանուր թշնա ու՝ Թուր-

քիայի դե մասնական ուժերով հա ատեղ ճակատ ստեղծելու ձգտու ով:Այլևս անհնար էր երբե ի բարեկա Թուրքիայի հետ ահ անել նախկինբարիդրացիական հարաբերությունները: Այդ ատճառով Բրիտանականկայսրությունը հենց սկ բից դրականորեն ընդունեց հայ-քրդական հա ա-ձայնությունը և ըստ ա նայնի աշտ անեց այն:Արդեն 1919 թ. դեկտե բերի 10-ին արտգործնախարար Քեր ոնը Կ. Պոլ-

սու բրիտանական կոմսար ծովակալ Ռոբեկին հեռագրեց. «Քրդերն ուհայերը հա ան ան շահեր և բաղձանքներ ունեն և Թուրքիայից ա ա-տություն են ահանջու կ անդատատեր ետության հովանու ներքո»:

Ծովակալ Ռոբեկը դեկտե բերի 11-ին ԱԳՆ-ին հեռագրեց, որ ինքը «հա ա-ձայնությունը դիտու է իբրև երջանկագույն մ նախանշան … ես ոչինչ չէիկարող ատկերացնել ավելի լավ չափված ձևված ուղղված դե ի ա ա-հովություն և բանակցությունների բախտավորություն, քան ն ան մ լան,

և ես գտնու ե , որ այն խնա քով ետք է քաջալերվի»: Ուստի բնավ ա-տահական չէ, որ Քեր ոնն արդեն դեկտե բերի 20-ին Ռոբեկին հրահանգուէր. «Ա ն մ հնարավոր խրախուսանք ետք է ցույց տրվի այդ շարժ անը»:Իսկ Կ. Պոլսու բրիտանական կ այլ ներկայացուցիչ՝ ծովակալ Ուեբբը,1920 թ. հունվարի 8-ին ԱԳՆ-ին ուղղված ճե ագրու նշու էր. «Չնայածբոլոր տեսակետներից առավել ցանկալի է, որ ես ի քրդերը և հայերըհասկացողության գան և հա աձայնեն հա ատեղ աշխատել, բայց և այն-ես չի կարելի ասել, որ Պողոս Նուբարի և Շերիֆի մջև կնքված այդ հա-աձայնությունը որևե բան կանի՝ հանգեցնելու դրան: Չնայած Շերիֆի՝

քրդերի խոսափող լինելու հավակնություններին, իրականու ոչ մ հի քչկա նրան հա արել ավելին, քան քրդական ծագու ունեցող մ անհատ,որն այնքան երկար է ացել Եվրո այու , որ ա բողջովին դուրս է ացելայժ իր երկրու գոյություն ունեցող այ աններից: Հետևաբար, նրահայացքները ար ա ես նրա անձնական կարծիքի արտահայտություննեն և որևէ կեր չեն կարող դիտվել իբրև քրդական ա գության բաղձանք-

ների կա գաց ունքների արտահայտություն»36:Ի ուր չէ, որ անգլիացիներն առարկություններ ունեին Շերիֆ փաշայի

34 Տե՛սГисаров М., цит. соч., էջ 45. Курдское движение, էջ 88.35 Տե՛սКемаль М., Путь новой Турций, том 4, Москва, 1934, էջ 361. Ծանոթագրության ջ նշվածէ «հայտարարություն» և դեկտե բերի 20, իսկ ժա անակագրության ջ՝ «հա աձայնություն» և

նոյե բերի 20:36 Հայաստանը … փաստաթղթերու , էջ 600-601; DBFP, vol. 4, p. 928.

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 11 of 22

8/16/2019 vem patm 2

12/22

«ինքնան ատակ դերի» վերաբերյալ: Այս հանգա անքը ար վեց Պողոս Նուբարի և Քեր ոնի հանդի ան ժա անակ: Հետագայու Պողոս Նուբա-րը Ա գային ատվիրակությանը եկուցեց, որ «Լորդ Քեր ոնը Շերիֆ փա-շային չի հա արու բոլոր քրդերի ներկայացուցիչ»37:Այս իսով, անգլիացիները ոչ մայն հարցականի տակ դրեցին Շերիֆի

հեղինակությունը, այլև հայերի հետ հա աձայնության կնք ան անկեղծու-թյունը: Եվ բնավ ոչ առանց ետին տքի, քան ի Շերիֆը Կ. Պոլսի քրդականակու բներին հանգստացնու էր, որ ակտի ստորագր ան ջ իր գլխավոր

ն ատակը «ընդարձակ Հայաստանի ձևավոր ան խոչընդոտու էր»: Նամաժա անակ թուրքական ա ուլին տեղեկացնու էր, որ ինքը «հաջողու-թյա բ չե ոքացրեց հայկական ահանջները և Պողոս Նուբարին գցեց ծիջ ան ջ»38:Ակտի կնքու ը և «հայ-քրդական հասկացողությունը», Արշակ Սաֆ

րաստ յանի խոսքով, «ա շեցրել էր» եվրո ական դիվանագետներին և լրա-գրող ներին, որոնք հա ո ված էին, որ հարևան ցեղերը « ահացու թշնա-մներ են և չեն կարող երբեք մասին աշխատել»39:

5. Հա աձայնագրի գնահատականը հայկականշրջանակներու

Հա աձայնագրի նկատ ա բ ուշադիր էին հայերը, քանի որ այն ա նիցառաջ շոշափու էր նրանց կենսական շահերը ինչ ես արտաքին, այն եէլ ներքին քաղաքականության բնագավառներու : Հայ քաղաքական շրջա-

նակների ոտեցու երը և վերաբեր ունքն այդ խնդրի հանդե մատեսակչէին: Հա աձայնագրի առնչությա բ կրքերը ծայրաստիճան սրվեցին հատ-կա ես ա րիկահայ գաղութու : Հնչա անները քանիցս քննադատեցինՊողոս Նուբար փաշային՝ գտնելով, որ նա Շերիֆ փաշայի հետ հա ա ձայ-

նագիր ստորագրելով՝ Քուրդիստան անունով է րտել հայկական նա-հանգները40:Դաշնակցականները, քննադատելով հանդերձ, ցավ էին հայտնու , որ

Հայաստանի Հանրա ետությունն էլ է այդ փաստաթուղթը ստորագրել, ևավելացնու , որ եթե «Նու ար-Շերիֆ հիշատակագիրը» անփոփոխ ակա չ րժվի, այն իտի «ս անի հայ դատը», քան ի Պողոս Նուբար փա-շան «աղետաբեր սխալ»41 է գործել:ԱՄՆ-ու ՀՀ դիվանագիտական ներկայացուցիչ Գարեգին Փաստր աճ-

յանը (Ար ն Գարո) 1920 թ. հունվարի 15-ին Պողոս Նուբարին բողո քեց նրա «հի ար քայլի» դե ՝ արածը հա արելով «ա օրինի և ա գային շահերըվտանգող քայլ»42: Նա իր տքերը ծավալուն շարադրեց Ռուբենին (ՄինասՏեր-Մինասյան) 1920 թ. ա րիլի 6-ին գրած նա ակու43: Որ ես բողոքի

37 Hovhannisian R. Republic of Armenia. vol. 2, Los Angeles, 1982, p. 443.38 Hovhannisian R. Republic of Armenia. vol. 2, p. 445.39 Safrastian A. Kurds and Kurdistan, p. 77.40 Տե՛ս «Երիտասարդ Հայաստան», Չիկագո, 1920, հունվար 31-փետրվար 2:41 «Հայրենիք», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 3:

42 «Հայրենիք»,», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 17:43 Տե՛ս «Դրօշակ», Աթէնք, 1997, N 19, էջ 24:

Page 12 of 22

8/16/2019 vem patm 2

13/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

նշան՝ Ար ն Գարոն հրաժարվեց Ա գային ատվիրակությանն իր անդա-ակցությունից, սակայն վերջինս բավականացավ մայն հակիրճ եկույցովատասխանելով44:Ի դե , Գ. Փաստր աճյանի ն ան վերաբեր ունքի բնորոշ ան տեսանկ-

յունից իրավացի է Կ. Սասունին: Վերջինս նշու է, որ նրա բողոքին տոն էրտալիս այն տիրող տայնությունը, որ այն ժա անակ ունեին հայ քաղա-

քական տքի ղեկավարները, որոնք կարծու էին, թե «ծովե ծով ր հո-ղային իրավունքները անվիճելի են»45: Վերակա յալ հնչա անների կար-ծիքով՝ այս հարցի կա ակցությա բ Գ. Փաստր աճյանը ետք է քննա-դատեր ոչ թե մայն Պողոս Նուբար փաշային, այլ ա բողջ Ա գային ատ-վիրակությանը և ՀՀ ներկայացուցիչ Հ. Օհանջանյանին46:Տեղին է նշել, որ Ռուբենին ուղղված Գ. Փաստր աճյանի վերոնշյալ

նա ակու քննադատական ոտեցու կա նաև Հ. Օհանջանյանի հանդե :Ըստ Վերակա յալ հնչա անների՝ հա աձայնությունը «ան ետական

ե ւ դատա արտելի քայլ ըն» էր: Նրանք այն հա ո անն էին, որ եթե ան-կախ Քուրդիստանի սահ անները որոշվեին բուն քրդական երկրաասե-րու , ավելի դյուրին կլիներ հա աձայնության ընդունու ը: Քննադատու-թյունից երծ չ աց նաև Կ. Պոլսի Հայոց ատրիարքարանը: Իրենց խոս քըհստակեցնելով և ավելի կոնկրետացնելով՝ վերակա յալները հայ ատ-վիրակ ների ծագույն սխալն էին հա արու Շերիֆ փաշայի ն ան «ծանոթիթիլաֆականին»47 վստահելը:Հաշվի առնելով ա րիկահայ շրջանակներու մջկուսակցական կրքե-

րի սր ան փաստը և ձգտելով որոշակիորեն թուլացնել այդ լարվա ծու-թյունը՝ Ավ. Ահարոնյանը և Պողոս Նուբար փաշան հեռագրեցին Արիկա-

հայ Ա գային մության նախագահ Միհրան Սվա լիին, ուր հայտնու էինիրենց անհանգստությունը և չափա անց ցավալի նկատու ա ուլու իհայտ եկած վեճերը «հայ-քրդական հասկացողության» առթիվ և հաա-րու , որ այդ հա աձայնագիրը ոչ մ կեր չի ասու հայկական շահերինև ահանջներին48:Հետաքրքիր են հա աձայնագրի ստորագր ան առիթով Ավ. Ահարոն-

յանի տված բացատրությունները: Նա գտնու էր, որ եթե դրանից հայերըօգուտ չունենան, ա ա աս բնավ չեն ունենա: Նրա կարծիքով՝ օգուտհնարավոր էր թեկու և այն ատճառով, որ հա աձայնագրով քրդերը հա-

յերի հետ մասին ահանջու են անջատու Թուրքիայից և ճա նաչու ենհայկական անկախությունը: Նա հա աձայնու էր, որ Շերիֆի անձ նավո-րությունը շատ կասկածելի է և չի ներկայացնու քրդերի ա բողջակա նու-թյունը: Բայց այդ փաստը տ ալ արագայու հա արու էր անարժեք:Ընդհանրացնելով ու վերջնական գնահատական տալով՝ Ավ. Ահարոնյանըհայ-քրդական հա աձայնությունը հա արու էր « ար որալ անիֆես-տասիոն, որից չարիք չի կարող լինել»: Չնայած դրան՝ ՀՅԴ Ա րիկայիկենտրոնական կոմտեն հա աձայնագրին մանալու հա ար բողոք ներ-44 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 54, թ. 46:45 Սասունի Կ., նշվ. աշխ., էջ 236:46 Տե՛ս «Պահակ», Պոսթըն, 1920, հունվարի 23:

47 «Պահակ», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 27:48 Տե՛ս Պահակ», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 6; «Կոչնակ Հայաստանի», 1920, փետրվարի 7:

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 13 of 22

8/16/2019 vem patm 2

14/22

կայացրեց Ավ. Ահարոնյանին49:Առանձնա ես ուշագրավ են որավար Անդրանիկի տեսակետները: Ի

գործունեության ընթացքու ոտիկից ճանաչելով քրդերին և անմջակաշփ ան ջ գտնվելով նրանց հետ՝ Անդրանիկը քաջատե ակ էր քրդականիրականությանը: Անդրադառնալով հա աձայնագրին՝ նա նշու էր, ովախենալու և հու վելու կարիք չկա երկու արագաների ատճառով: Նախըստ նրա՝ Շերիֆ փաշան երբեք չի ներկայացրել ա բողջ քուրդ ժո ղովուրդը,որը «անջատ և հակա արտ ընտանիքներից է բաղկացած»: Վերջա ես, «Շե-րիֆ փաշան իր ցեղը ներկայացնելուց ատ ողջ քուրդ ագը ներկայացնելուիրավասություն չունի»: Հետաքրքիր են Անդրանիկի ատկերացու երըՔուրդիստանի աշխարհագրական սահ անների ասին: Քուրդիստանը,ըստ նրա, ձգվու է Մոսուլի լեռներից մնչև Ջուլարիկ, Սղերդ և Տիգրա-

նակերտի (նկատի ուներ Դիարբեքիրը) հարավային ասը: Այս արագաներԱնդրանիկի հա ո ա բ, հայ ատվիրակներն անհրաժեշտաբար ետք գիտենային, որ ես ի չտրվեին այդ «անի աստ քայլին»50:Իր հերթին Շերիֆ փաշան «Մաթեն» և «Թայ ս» թերթերին մ քանի

նա ակներ ուղղեց, ուր Թուրքիայի հարձակու երից ա դված՝ խեղաթյու-րեց հա աձայնության ի աստը և իր իսկ ստորագրած ակտի հայեցակետսկ բունքնորեն հեռացավ: Այս ա նը նա արեց՝ աշտ անելով սուլթանիգերիշխանության ներքո քրդական ինքնավարության գաղափարը և փատորեն ընդդի անալով մնչ այդ առաջադրած անկախ Քուրդիստանի ա-հանջին51:Հա աձայնագրի ոգուն դավաճանող Շերիֆ փաշայի այս հայտարարո

թյուններն իրավացիորեն քննադատեց Պողոս Նուբար փաշայի աջակի

Արշակ Չո անյանը՝ հատկա ես շեշտելով, որ կարևորը թրքական կայսրության բռնա ետական լծից ժողովուրդների ա ատագրու է52:Լեոն, ողջունելով հայ-քրդական գործակցությունը, գտնու էր, որ

«հրաշք է հայ-քրդական հա աձայնությունը»53:Քրդական հարցի վերաբերյալ իր հանգա անալից կարծիքն արտա

հայտեց նաև ՀՅԴ Բյուրոյի «Յառաջ» աշտոնաթերթը: ՀՅԴ-ի կառավարոկուսակցություն լինելու արագան արդեն նշանակու էր, որ այդ կարծիքըփաստորեն, ՀՀ կառավարության տեսակետներն էր ներկայացնու : Նա

նշվու էր, որ քրդական խնդիրը սերտորեն կա ված է Թուրքիայի հարցիլուծ ան հետ: Հարցը դիտարկելով անաչառության դիրքերից՝ շեշտվու էոր Քուրդիստանի խնդիրը չնայած ո անք հա արու են «արտաքին խադավանքների արդյունք», բայց այն «իրա ես գոյություն ունեցող կենդանշարժու է»: Քրդական շարժու ը քննելով սոցիալի մ հայեցակետից՝ցույց էր տրվու , որ «աշխատավոր քուրդը» իր շահերով բնավ դե չէ «հայգյուղացուն և արհեստավորին», իսկ ա գամջյան կռի երի չդադարելուատճառը «քրդի տգիտությունն ու ոլեռանդությունն է և տաճիկ իշխող

ների րովոկացիան»: Այս առթիվ շեշտվու էր քրդերի շրջանու «կուլ-49 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 1457, ց. 1, գ. 178, թթ. 6-7:50 «Պահակ», Պոսթըն, 1920, փետրվարի 6: Կա նաև Անդրանիկի գծած քարտե ը:51 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 54, թ. 47:

52 Տե՛ս «Պահակ», Պոսթըն, 1920, ա րիլի 22:53 «Մշակ», Թիֆլիս, 1920, փետրվարի 17:

Page 14 of 22

8/16/2019 vem patm 2

15/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

տուրական հակու երի արգաց ան անհրաժեշտությունը և նրանց թուր- քական ա դեցությունից ձերբա ատու ը», քան ի մայն դրանից հետո նակդառնա «նստա աց աշխատավոր և խաղաղ, շինարար ժողովուրդ»:Քրդական շարժու ը ՀՅԴ Բյուրոյի աշտոնաթերթը հա արու էր «ըստա նայնի ողջունելի» և ատրաստակա ություն հայտնու մշտ քաջա-լերել նրանց ա ատագրական ձգտու երին: Որ ես կարևոր ե րակացու-թյուն՝ շեշտվու էր քրդերի ու հայերի րձեց ան ու հարաշխության«հրա այականորեն անհրաժեշտ» լինելը, քան ի նրանք ունեն «մևնույնթշնամն», և երկուսի «վաղվա ճանա արհը նույնն է»54:

6. Քրդական հարցը Սևրի այ անագրու

Ինչևէ, մջա գային դիվանագիտություն «հի ավորա ես» ոտք դրած նորաթուխ քրդական հարցը Փարի ի վեհաժողովից հետո եվրո ական

տերությունների ջանքերով ավելի «ա րա նդվեց», ինչի վկայությունը քրդական ահանջների աշտոնագրու էր 1920 թ. օգոստոսի 10-ի Սևրիայ անագրու : Նախկին Օս անյան կայսրության արևելքու ն աստելովհայկական և քրդական ետությունների ստեղծ անը՝ Եվրո ան (առաջինհերթին՝ Բրիտանական կայսրությունը), այնուա նայնիվ, ձգտու էր ըստկարելվույն չե ոքացնել «Ծովից ծով Հայաստանը» և «Մեծ Քուրդիստանը»,

քան ի կող րից կնու կի առավել հ որացու ը վերջինիս ա ագայուկդարձներ նատեր:Եվ դա բնավ ատահական չէր, քան ի Անգլիան ԱՄՆ-ի նախագծած

«Վիլսոնյան Հայաստանին» հակակշռելու հա ար սկի բ դրեց իր ծրագրած

«Քուրդիստանին»: Ի վերջո, նրան անհրաժեշտ էր մ ատվար, որով աա-գայու հնարավորություն ունենար փակել դե ի Հայաստան, ա ա նաևդե ի Միջերկրականի «տաք ջրեր» ռուսների հնարավոր առաջխա ղաց անճա նա արհը: Դրանով իսկ անգլիացիները ձգտու էին իրենց ա ահովա-գրել Հնդկաստան տանող ռա ավարական ճանա արհի անվտանգությանկա յուն երաշխիքների տեսան ունից: Իսկ ն ան ատվարի դերը ցանկանուէին վստահել քրդերին, քան ի հասկա նու էին, որ հա յերը կարող են նորիցհարել ռուսական կող որոշ ան: Այդ առու ով հայերի վրա անգլիացիները«հույս դնել» չէին կարող:Վերջա ես, ի՞նչ էր տալիս քրդերին Սևրի այ անագիրը: Նախ և առաջ,

նշենք, որ Քուրդիստանի կարգավիճակին և նրա նախատեսվող սահան- ներին այ անագրու հատկացված էր առանձին բաժին 3 հոդվածներով(62-64): Եվ այս ես, այ անագրով բրիտանական, ֆրանսիական և իտա-լական կառավարությունների նշանակած 3 անդա երից կաված հանձ-

նաժողովը փաստաթուղթն ուժի ջ տնելուց 6 ա սվա ընթացքու ետքէ ատրաստեր տեղական ինքնավարություն այն նահանգ ների հա ար,որտեղ գերակշռու էր քրդական տարրը: Ծրագրվող Քուրդիստանը աշ-խարհագրականորեն տեղադրվու էր Եփրատից արևելք, Հայաստանիհարավային սահ անից հարավ և Թուրքիայի, Միջագետքի ու Սիրիայի

54 «Յառաջ», Եր., 1920, փետրվարի 25:

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 15 of 22

8/16/2019 vem patm 2

16/22

հետ ու նեցած սահ անից հյուսիս: Ընդ որու , հատկանշական է, որ նախա-տեսվող Քուրդիստանու ետք է աշտ ա նության լրիվ երաշխիքներտրվեին ասորա-քաղդեացիներին և ա գային ու կրոնական այլ փոքրա ա

նություն ներին: Ինչ վերաբերու է տեղու որոշվելիք խնդիրներին, ա աայդ ն ատակով ստեղծվելիք կ այլ հանձ նաժողովի աշխատանքներինթույլատրվու էր ասնակցել նաև քրդերին: Երկու հանձնաժողո երի որո-շու երը թուրքական կող ը արտավորվու էր ճանաչել և կատարել:Ինքնավարությա բ «չբավարարվելով»՝ տերությունները Քուրդիստան

ա ագա կարգավիճակի խնդրու իրենց հա ար գործողությունների աա-տության հնարավորություն էին թողնու : Ուստի այ անագրու նշվուէր, որ եթե նրա ուժի ջ տնելուց կ տարվա ընթացքու ինք նավարՔուրդիստանի բնակչությունը դիմ Ա գերի Լիգայի խորհրդին՝ հայտնելով,որ իր ծա ասնությունը ցանկանու է Թուրքիայից անկախ լինել, և եթեխորհուրդն էլ գտնի, որ այդ բնակչությունը «ընդունակ է ն ան անկախու-թյան», ա ա Թուրքիան նախա ես արտավորվու է հա ակեր վել ն անվիճակի հետ և հրաժարվել նրա տարածքների վրա ունեցած բոլոր իրա-վունքներից: «Պահեստային» կարգով տերությունները տեղ էին թող նու

նաև այդ հի ոթետիկ «անկախ Քուրդիստանին» հետագայու Մոսուլի նա-հանգի քրդաբնակ ասերը մավորելու հա ար:Այս իսով, Սևրի այ անագրի քրդական հոդվածների տրա ադրու-

թյունն առաջին հայացքից կարծես թե տարածաշրջանային խնդիրնեկարգավոր ան հա ակարգու հնարավոր առավելագույնն էր, որին կարողէին հավակնել քրդերը, և այն հի ականու արտացոլու էր նրանց ձգտու -

ները:

Քրդերի ա գային շահերի և իղձերի ա բողջությունը որևէ ար ատա-կան վերա ահության ենթարկելու ցանկություն չունենալով հանդերձավելորդ չենք հա արու նշել, որ նրանք դժգոհելու ատճառներ չ ետք էունենային: Միջա գային դիվանագիտություն իրենց առաջին իսկ ուտ քովհնարավորություն ստացան տիրանալ այն իսի իրավունքների, որիժա անակին րկվել էին Մերձավոր Արևելքի շատ ժողովուրդներ (հայերըարաբները): Թեև այ անագիրը լիակատար ձևով չգոհացրեց քրդերիբոլոր ահանջները, որոնց շարքու կային նաև անհի նկրտու եր, սա-կայն նրանք ստի ված էին բավարարվել այն հանգա անքով, որ իրենցառաջնահերթ ն ատակը՝ մջա գային ճանաչու ը, ընդհանուր առ ա բիրականություն դարձավ: Այս տեսան ունից Սևրի այ անագրի բնորոհատկանիշն այն էր, որ մջա գային իրավունքի այ անագրային հա ա-կարգու շրջանառության ջ դրվեց քրդական գործոնը: Չետք է ոռանալոր մնչև Սևրը քրդական հարց՝ որ ես այդ իսին, չկար:Վերջա ես՝ քրդական անկախ ետականության ստեղծու ը շատ ավե-

լի բարդ ու խճողված գործընթաց էր և կա ված էր նախատեսվող Քուր-դիստանի չափա անց ծ աշխարհագրական ընդգրկ ան հետ: Ի դե ,դեռ Սևրի այ անագրի ստորագր ան ժա անակ առկա հիշյալ խոչընդոտող հանգա անքն անհա ատ ավելի ծ սրությա բ գոյություն ունի

նաև այժ :Կարևոր էր այն արագան, որ որ ես կանոն, քրդերի ա նալայն

Page 16 of 22

8/16/2019 vem patm 2

17/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

անգվածները գաղափար անգա չունեին իրենց ինքնավարություն տվողհոդվածների վերաբերյալ, անգա չէին լսել այ անագրի գոյության ա-սին: Ավելին, նույնիսկ չէին գիտակցու ինքնավարության գործոնի հեռա-հար քաղաքական նշանակությունը: Բայց այն հանգա անքը, որ «իրենց»որոշ հողերի վրա ետք է հայկական անկախ ետություն ստեղծվեր,

նրանք շատ լավ էին հասկանու , ճիշտ է, ավելի շատ՝ ենթագիտակցորեն:Ավելին, որ ես ի հայկական ետությունը չստեղծվեր, այն էլ՝ ն ան

աշխարհագրական ընդգրկ ա բ, քրդերն անհրաժեշտության դե քուատրաստ էին հա ագործակցել թուրքերի հետ և նույնիսկ ժա անակա-վորա ես հրաժարվել սեփական անկախ ետության հի ումց: Այս ա-ռու ով բնավ ատահական չէր, որ քիչ անց Հայաստան արշաված Կարա-բեքիրի բանակի ծ ասը քրդերից էր բաղկացած: Որ ես ի հիշյալ մտքըվերացական չթվա, նշենք դրա օգտին վկայող ևս կ հանգա անք: Քրդերնանմջականորեն Թուրքիայից անջատ անն ուղղված քայլերի դի ցինմայն 1921 թ. հետո: Դա արդեն այն ժա անակ էր, երբ Սևրով նախատեսվածհայկական ետության ստեղծ ան ծրագրերը փակուղի էին տել և վերած-վել սոսկ երևութական «ա գային օջախի»: Իսկ վերջի նիս գոյությունից,եթե այն իրականություն դառնար անգա , քրդերն իրենց շահերի տեսանկ-

յունից արդեն ոչ մ իրական վտանգ չէին տեսնու :Քրդերի առնչությա բ, Սևրի այ անագրի հետ կա ված՝ տեղին է

անդրադառնալ կ հարցի ևս: Ինքնավարության կա անկախության տես- քով Քուրդիստանի ձևավորու նախատեսող Սևրի այ անագրի իրա-գործու ը ժա անակի տարածաշրջանային հարաբերությունների այան-

ներու խիստ կասկածելի էր: Ի վերջո, ո՞վ ետք է դրան գործ նական տեսք

տար: Անգլիան, սեփական ռա աքաղաքական հնարավորությունների հետկա ված՝ որոշ կաշկանդվածության ատճառով ա նևին էլ ատրաստչէր դրան: Մյուս կող րը (Հայաստան, Թուրքիա, ԱՄՆ, Ֆրանսիա, արաբ-

ներ) ոչ մայն շահագրգռված չէին որևէ քրդական մավորի ստեղծա բ(թեկու ինքնավար), այլև որոշ առու երով թշնա աբար էին տրաադր-ված, իսկ լավագույն դե քու ՝ այնքան էլ բարյացակա որեն չէին ընդունուտարածաշրջանու մ նոր ետական մավորի հայտնվելը, որը կարող էրհի ավորա ես խառնել նրա աշխարհաքաղաքական քարտե ը:Վերջա ես, հենց իրենք՝ քրդերը, նույն ես ատրաստ չէին Սևրի այ-

անագրի իրականաց անը: Իսկ այդ արագային ն աստող գործոն ներըբա աթիվ էին՝ սոցիալ-տնտեսական հետա ացությունը, էթնիկական ու

քաղաքական ասնատվածությունը, և այլն: Փաստորեն, քրդերն իրենց ե-տականորեն ինքնակա ակեր վելու հեռանկարի շուրջ ոչ մայն մաս-

նական դիրքորոշու չունեին, այլև գտնվու էին րցակցության շրջա-տույտու : Ինչ ես մշտ, հատկա ես գացնել էին տալիս նրանց «ավան-դական» մջցեղային հակա արտությունները և տարանջատվածությունը:Եվ հենց այդ ատճառով էլ նրանք ո՛չ ղեկավար քաղաքական կուսակցու-թյուն ունեցան և ո՛չ էլ՝ բոլորի կողմց ընդունված առաջնորդ: Շերիֆ փա-շայի նախաձեռնության անփառունակ վախճանը դրա վառ ա ացույցն էր:Այս ա նից հետո՝ տ ալ ժա անակաշրջանու տիրող իրականության

այ աններու ուղղակի անի աստ էր խոսել քրդական ետական մա-

Պ Ա Տ Մ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Page 17 of 22

8/16/2019 vem patm 2

18/22

վորի ստեղծ ան ասին: Իսկ ծ տերությունների կողմց Սևրին դավաճա- նելուց հետո որևէ քրդական ետական ծրագրի առաջքաշու լրիվ երևա-կայական հա արվեց: Եվ ի ուր չէ, որ իրենք՝ ծ տերությունները, հանեցինայդ խնդիրը լուծ ան ենթակա տարածաշրջանային հարցերի հա ակարգԱյսուհանդերձ, քրդերի հա ար գլխավոր րցակիցը և թշնամն թուր-

քերն էին, որոնց հետ ընդհար ան դե քու նրանց ուժերը ստի ված էինտեղի տալ: Նույնիսկ իր քե ալա տ դիրքորոշ ա բ հայտնի խորհրդայինդիվանագետ Ս. Արալովը ժա անակին ստի ված էր խոստովանել, որ Մ.Քե ալը, աշտ անելով թուրքերի անկախության իրավունքը, ն ան իրա-վունքու րժու էր հայերին և քրդերին55:Հայերի հա ար ևս ընդունելի չէր Սևրով նախատեսվող՝ ն ան քրդական

ետականության ստեղծու ը: Շեշտու ենք՝ ն ան, քան ի հայերը յուսներիակաս շահագրգռված չէին այդ հարցի կարգավոր ա բ: Դեռևս մնչևՍևրի այ անագրի կնքու ը Հայաստանու կառավարող ՀՅԴ Բյուրոն մա

նշանակորեն կարևորու էր քրդական ետակա նության ստեղծ ան անհրա-ժեշտությունը և ողջունու այն: Սակայն գո յություն ու ներ մ կարևոր հան-գա անք, ինչի կողքով անտարբեր անցնել հայերը արա ես չէին կարող:Այս առթիվ ուշագրավ են հայ-քրդական փոխհարաբերությունների նո-ալաց ան հանդե ուշադիր Ն. Ադոնցի տեսակետները: Անդրադառ նալովՍևրի այ անագրին՝ Եփրատից արևելք ընկած հողերը Քրդստա նին վերա-ահելու առու ով նա նշու էր, որ ն ան քայլը «բացահայտ թշնաականակտ էր՝ ուղղված Հայաստանի կենսական շահերի դե »: Իրավացիորենշեշտելով, որ հայերը դաշնակիցներից ակաս շահագրգռված չեն քրդականետության ստեղծ ա բ, նա մաժա անակ նշու էր, որ Քուրդիստանը

ստեղծվու էր «ոչ այնտեղ, որտեղ ետք է ստեղծվեր»56

:Հայաստանի ատ ական աշխարհագրությանը քաջածանոթ Ն. Ադոն

ցը տեղին ատնացույց էր անու այն արագան, որ Քուրդիստանը ընկածէ ոչ թե Եփրատից, այլ Տիգրիսից արևելք և տարածվու է մնչև Զագրոսիլեռները և այնտեղից էլ՝ մնչև արսկական Արդելան նահանգը: Այս առ-թիվ նա ուշագրավ առաջարկություն էր անու , այն է՝ Խարբերդի, Ադանայիև Դիարբեքիրի սանջակները (30-36 հ . կ2) փոխանակել Տրաի ոնիարև տյան և Հաքքյարիի հարավային ասերի (32 հ . կ2) հետ57:Առաջին հայացքից թվու է, թե հայերն ավելի շատ հողային ծավալ ա բ

էին շահագրգռված: Սակայն այդ տեսակետը մանգա այն սխալ է: Հայերըար ա ես իրենց հայրենի հողերու արփակվելու կարիք ունեին: Այ-սինքն՝ ատ աաշխարհագրական առու ով ձգտու էին ա բողջացնել սե-փական երկիրը, որի ռա ավարական կայունությունը կա ահովվեր մայնայդ ժա անակ:Փաստորեն՝ սևրյան հոդվածների աշխարհագրական ատկերացու

ներով հայ-քրդական տարածքային առճակատու ավելի սուր բնույթստացավ: Այդ արագան ի հայտ էր եկել դեռևս Փարի ի վեհաժողովին

ներկայացված հայկական և քրդական հուշագրերու : Այս առու ով, ին

55 Տե՛սАралов С., Воспоминания советского дипломата, Москва, 1960, էջ 212.56 Ադոնց Ն., Հայկական հարց, Եր., 1996, էջ 122-123:57 Նույն տեղու , էջ 126-127:

Page 18 of 22

8/16/2019 vem patm 2

19/22

8/16/2019 vem patm 2

20/22

Դա բացատրվու է այն հանգա անքով, որ հայերի և քրդերի հողային ա-հանջները շատ դե քերու հա ընկնու են, ինչը գալիորեն խոչընդոտուէ իրական հա ագործակցության հնարավորությանը:

4. Մերձավոր Արևելքու մջա գային հարաբերությունների հետագասր ան և բարդաց ան այ աններու քրդական հարցը ներկայու ս ավեէ կարևորվու : Հենց այդ արագան էլ տերությունները օգտագործու ևշահարկու են իրենց ն ատակների իրականաց ան հա ար: Հետաքրքրթյան գլխավոր ատճառները քրդաբնակ տարածքների աշխարհագրակադիրքն ու բնական հարուստ աշարներն են:

5. Քրդական ա գային շարժ ան ներկա փուլու հայերը ևս ետք էսատար կանգնեն նրան, որովհետև այն ուղղված է Թուրքիայի դե : Այդառթիվ տեղին է շեշտել, որ քրդերը նախ և առաջ ետք է մասնական ճա-կատով հանդես գան և հստակեցնեն Հայկական հարցի հանդե ( ասնավորա ես՝ Հայոց ցեղաս անության ճանաչ ան առու ով) իրենց ոտեցու

ները:6. Հայկական և քրդական հարցերը ետք է դիտարկել մասնության

ջ, քան ի կի լուծու առանց յուսի որոշ ան կլինի թերի և ժա ա- նակավոր: Դրանք փոխկա ակցված են և ահանջու են ներդաշնակ կար գավորու : Հայ-քրդական ներկա անվստահությունը, որը գերա անցա եսայ անավորված է քրդերի անհի հողային ահանջներով, չ ետք է հան-գեցնի երկխոսության և ինչ-ինչ հարցերու փոխգործակցության բացառ-անը:

7. Քրդերի դիրքորոշու ը Հայաստանի Հանրա ետության և հայկակաիղձերի նկատ ա բ լավագույն դե քու չե ոք-բարյացակա ակարդա-

կից այն կող չի անցնու : Նրանք հասկանու են, որ սեփական ետակա նության բացակայության կողքին ՀՀ գոյությունը կարևոր գործոն է, ինչդիտարկու են ժա անակավոր հակաթուրքական ճակատ ձևավորելու տսան ունից: Սակայն իրենց առավելա աշտական ն ատակների աբող-ջական իրականաց ան տեսան ունից ռա աքաղաքական առու ով հակական գործոնի ուժեղացու ը Թուրքիայի քրդերի հա ար ոչ մայն ձեռնտոչէ, այլև վտանգավոր է: Քրդերը անհանգստանու են, որ մջագային և

ներքին հա ա ատասխան իրադրության այ աններու հայկական կող ըկարող է նրանց դուրս ղել Արև տյան Հայաստանի հողերից:

8.Հաշվի առնելով անցյալի պատմության դասերը՝ պետք է փաստոր քրդերը ՀՀ-ի համար ընդհանուր առմամբ անբարեհույս և անվտահելի հարևաններ են: Ավելին, ա նևին էլ չպետք է բացառել Թուր-

քիա-Հայաստան ռազմական նոր առճակատման դեպքում թուր քերիկո մում քրդերի մասնակցության հավանականությունը:

Ավագ Ա. Հարությունյան - գիտական հետաքրքրություններնընդգրկու են Հայկական հարցի և հայ ա գային-ա ատագրականշարժ ան ատ ության հի ահարցերը:

Page 20 of 22

8/16/2019 vem patm 2

21/22

Վ է մ հ ա մ ա հ ա յ կ ա կ ա ն հ ա ն դ ե ս

Ը ( Ժ Դ ) տ ա ր ի ,

թ ի վ

1 ( 5 3 ) հ ո ն վ ա ր - մ ա ր տ ,

2 0 1 6

Summary

ARMENIAN-KURDISH RELATIONS IN THE PERIODOF THE FIRST REPUBLIC OF ARMENIA

Avag A. Harutyunyan

Keywords - the Armenian Genocide, Sherif Pasha, the Otto-man Empire, the Kurdish organizations, the United Kingdom, theArmenian issue, the First Republic of Armenia, Paris Conference,K. Sasuni, Armenian-Kurdish agreement of 1919, Poghos Nubar,Hamo Ohandzhanyan, Avetis Aharonyan, the Treaty of Sevres.

After World War I, being deprived of statehood, the Kurds presented theirrequirements at the Paris peace conference, acting under