С- e S i SО Ы Т ^ 0 0 £ > ' Ч З Ы U Н р ^ А

1^Ъ лАЦ , К и а р Ц К Ц

KS

# '

ш У\w

УАХИТ ШАЛЕКЕНОВ

ЭЛЕМХАЛЫКТАРЫНЫНЭТНОГРАФИЯСЫ

а

Алматы, «САНАТ», 1994

В Б К 63.5 (3)я 73

Ш 21

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ Б1Л1М МИНИСТРЛ1Г1

Шалекенов У.Ш 21 Элем халыктарынын этнографнясы (Оку кура-

лы ).— Алматы, «Санат», 1994.— 208 бет.

ISBN 5-7090-0214-3

Оку куралы Азия. Африка, Америка. Еуропа, Океания курлык- тарын мекендеген халыктардыц этнографиясы женшде жан-жакты маглуматтар 6epiлгеи, сондай-ак онда бул елдердш экономикздшк- ллеумегпк жагдайы да кен!нен баяьда.и ан.

КДтап студенттер мен окытушылар! <t арналгап.

, в 0505000000—010 / / 1 О416(05)_94 ^ <S (у ББК 63.5(3)я73

ISBN 5-7090-0214-3 jgj Шалекенов Уахит. 1994

1—

УАХИТ ШАЛЕКЕНОВИЧ ШАЛЕКЕНОВ

Этнография народов мира

УЧЕБНОЕ П ОСОБИЕ

(На казахском языке)

Каркемдеуци редакторы Б. Табылдиев Сарайшы редакторы Ж. Махмутова

Техникалык редакторы Ф. Овчинникова

ИБ N9 198

Теруге 24.03.94 жшервд!. Басуга 10.05.94 кол койрлды. Щш*м 84Х Ю8'/з2, Жогары басылыс. Баспа хана лык, катаз. Шартты баспа та багы 10,9. Есеггпк баспа та бары 11,4. Тапсырыс М» 294. Таралы- мы 2000 дана. Багасы келкпмдк

Казахстан Республикасы Бшм министрлiriнщ «Санат» мемле- кетт1к баспасы, 480012, Алматы каласы, А. Байтурсынулы Keiueci, 65 «А» уй.

Казакстан Республикасы Жогаргы Кенесшщ баспаханаеы, 480016, Алматы каласы, Д. Конаев Keuieci, 15/1.

Б ул К1табымды аяулы анам Хафиза мен ардакты оксм Хамзаныц рухта- рыиа арнаймын.

Автор

AJIFbl с е з

Эл-Фараби атындары Казак, мемлекеттЫ улттык, университетшц профессоры У . А'. Шалекеновтщ «Элем халыктарынын, этнографиясы» 1 атты бул ок,у к,уралы онын, кеп жылдан 6epi университеттег'1 тарих факульте- T i H i n студенттерте ок,ыган лекцияларыныц жэне оурым- дары жарык, кврген «Этнография нег1здершен» (19/Ь),«Таяу Ш ы р Ыс , Оцтуспк жэне Оцтуспк-Шыгыс Азия халыктарынын, этнографиялык; очерктерг» (1980), «шы­гыс Азия жэне Шетел Еуропа халык,тары» (198J) сияк,- ты этнографиялык; ок,у куралдарынын, негшнде жазыл- ган Бул ок,у куралдарынын, квлелй шагын жэне олароыц жарык, квргендерше б1раз уак,ыт втуше., dpi ондагы келприген 6ipas фактмердщ взгеруше байланысты, Oi- раз елдщ салт-дэстурлери элеуметт1к к,урылымоары, Timi кейб1р тайпа KicihepiAin саны тыц дёректермен то-

лыктырылды.О к ы рм ан д арг а усынылып оты рган « Элем халык,тары-

нын, этн ограф и ясы » атты бул ок,у к ,у р а л ы aAFaui рет

квлемдС болып, к,азак, т ш н д е илыгып отыр. K it ап ж ога-

ры оку оры н д ары тари х факулътетш щ студенттерше

окылатын эт н ограф и я п эш нщ багд арл ам асы н а сэикес-

тем п ж азы л ган ж эн е гылыми-теориялык, ж агы н ан ал-

ганда да эт н ограф и я гылымыныц 6 y z im i куннщ талабы-

на ж а у а п б ерер деген ум1ттем1з. Ок,у к,уралында этно­

графия пэш не, оны уйрететш, зерттейпн басты мэселе-

лерЫе баса н а з а р аудары лды .Дуние жуз1 халыктары антропологиялык,, мэдени-ша-

руашылык,, ты жэне баск,а белгиер1 бойынша кептеген

1 Б ул окулы кта бурынгы KCPO-Fa караган халыктар юрмегеи.

3

топца бвлмген. Халыцтардыц, улттардыц, улыстардыц

LUbiFy rezi, шаруашылыц, длеумётт1к жэне отбасылык, цурылым тарихыныц даму жолдарына, заттай жэне ру­хани мэдениеттер1не айрыкша мэн ЩрйШ. Ок,у щраШн эз1рлеу барысында бурын-соцды жарьщ кврген элем ха- льщтарыньщ этнографиясы туралы жазьшан о^ульщтар жэне рыльши эдебиеттер кецщен пайдаланылды. Ондай этнографиялык, эдебиеттердщ басты-бастыларыныц п'з-

6eci Kir ап соцында бер1лт отыр.

к <s>

ЭТНОГРАФИЯ ДЕГЕН1М13 HE,

ОЛ HEHI УЙРЕТЕД!?О

Этнография rpeKTin «этнос» — халык, «графия» - жазу, уйрену деген eKi сезшен куралган.» ©зшщ мапя- насы бойынша, этнография — халыктардын когамдык курылыстарын, олардын аргы тектерш, езара карым- катынастарын, заттай жэне рухани мэдениеттерш зерт- тейтш гылым. Keftoip галымдар этнографияны этногра­фия жэне этнология деп еюге беледь Этнография ха­лыктардын арасынан деректерд! жинаумен шектелед! де, этнология — сол этнографтардын жинаган деректе- piHin непзшде гылыми енбектер жазады деген туспшк- терд1 айтады. Непзш де бул — гылымнын eKi саласы. Кандай гылым Typi бойынша журпзьпген зерттеу ею турл1 сатыдан-турады. Бipiншiдeн, галым зерттеген та- кырыпка байланысты деректерд1 топтаса, еюнилден, сол жиналган маглуматтарга гылыми мэн 6epin, гылыми енбектер, оку куралдарын жэне т. б. енбектерш жазып, оларды журттын игЫ гш е пайдалануга береди Этногра­фия дегешм1з тарих гылымынын 6ip саласы болып, дуние ж узш деп халыктардын когамдык турмысын жэне мэде­ниетш тубегеши зерттеядь

Турмыс деген1м1з sp6ip халыктын гасырлар бойы ка- лыптастырган сан салалы Tipiuuiiri, салт-санасы, эдет- гурпы, кYндeлiктi когамдагы eMipi, жалпы улттык ерек- ш е л т . Дуние ж \р н мекендеген сан жагынан улкенд1- кiшiлi халыктардын эркайсысынын гасырлар бойы калыптаскан тек езше лайыкты турмыс epeKiuejiiri бар. Сол ерекшелштер1 аркылы 6ip халык eKiumi халыкка уксамайды. Эдет-гурып гасырлар бойы сол халыкпен 6ipre eMip суред*. Тек тарих сахнасынан KeTin, тукымы курып кеткен тайпалар, улыстар ездер{мен 6ipre сол эдет-гурыптарын 6ipre ала кетедк Дегенмен ол тарихи окигаларга карап отырсак, гасырлар бойы eMip суретш

5

кубы лыс. BipaK когамдаРы болып жаткан жаедайларта байланысты турмыстык ерекшелш те у з д ш а з дамуда, езгеруде болады. Тарихи окигалар дэл сол калпында тутас кайталанбайды. Мысалы, 1941 — 1945 жылдардагы тарихи окиганы кенес халкы ¥лы Отан сорысы деп атай­ды. Мундай окигаларды тарихтан кеп кездест’руге бола­ды. BipaK мулде баска окиралар.

Этнографияны зерттейтш проблемалардыц 6ipeyi — мэдениетл егу, ендеу, баптау деген латын сезшен шык­кан сала. Мэдениет деген т у а ш к кен жэне тар магына- да колданылады. Мысалы, ауыл шаруашылыгында eri- летш эр тур л! дакылды еамдгк турлерш де мэдени да- кылдар деп атайды. Бул мэдениет сезш тар марынада колдану. Ал кYндeлiктi турмысымызда «мэдениет» сезш б ш м беретш оку орындарына, эр турл1 мэдени-агарту мекемелерше байланысты айтамыз. Адамдардын руха­ни дэрежесш кетеруде де мэдениет деген сез жшрек кол- данылып: KiminefiLi, б ш м д 1, акыл-ой жагынан дарынды жэне сондай касиеттерге ие болган адамдарды мэдени- eTTi адам дейд!. Рылыми тшде мэдениет угымын кен магынасында колданып, адам баласынын ж|‘герл|* енбе- riHin нэтижесшде пайда болган материалдык жэне ру- ханд байлыктардын жиынтыгын айтамыз.

ГСейтш, жалпы мэдeннeттi eKire белуге болады: заг- тай жэне рухани. Адамдардын физик алы к енбек е т у ш т нэтижесшде жасалган буйымдарды заттай мэдениет дейшз. Оган: эр тур л! енбек куралдары (алгашкы тас куралдан бастап, осы кунг! машиналарра дей ш ), тургыи уйлер (жертеледен бастап, K a3 ip r i заманры кеп кабатты т м а р а т т а р г а дейш к к i i м, уй imiHiH буйымдары, каты- нас куралдары т. б.). Булардын барлыгы — адамдардын кунделшл ж емк'л енбегшщ нэтйжесшен кел in шыккан заттай мэдениет. Ал адамдардын акыл-ой енбепшн же- MicTepiH рухани мэдениет дейм1з. Олардын катарыиа: дiн, дши ceзiмдep, эдебиет, музыка, гылым, философия, мораль, т!л, тарих, математика, физика тагы баска л ар топтасады.

Жер шарын мекендеген уякендьюилл! халыктардын

ездерше гана лайыкты мэдениет болмыстары бар. ДЪ- дени ете is халык болмайды. BipaK онын да му дэрсжесм б!ркелк1 емес. Эр тур л! киын тарихи жагданлардын се- бебшен баз 6ip халыктардын мэдениет! ете баяу жепл-

се, келеа бгреулердгн мэденнетпнн дамуына коланлы

жардай туып, онын есу, еркендеу! баскалардан анагур-

6

лым wirepi озып кету] эбден ыктимал. Мысалы, ертеде езшщ дамуы бойынша артта калып койган Еуропа ел- дершщ мэдениет! кешнп 450— 500-жылдын 1шшде д а ­мып, алга ьчгершедк

Адамнын турмысы eMip бойына 6 ip калыпты тур май- тыны б е л г ш болса, мэдениеттщ даму дэреж еа де солай e3repin отырады. б з ш щ есу дэр еж еа бойынша кеп жыл- дар артта калып, мешеуленген халыктарга колайлы жаг- дай болган кезде, олар тарихи кыска уакыт ш ш д е e3i-

нщ мэдениетш жылдам жет!лд!рш, алда келе жаткан баскаларды куып жетш, басып озуы да мумкш.

Эр халыктын. турмысынын, мэдениетшщ езгешелш- Tepi, ерекшел!п — сол улттын да ерекшел1п. Мундай ай- ырмашылыктарды сол халыктын. заттай жэне рухани мэдениетшщ, 9cipece, когамдык, отбасылык турмысы- нан, мшездершен, салтынан, эдет-гурыптарынан айкын керуге болады. Этнография халыктардын турмысындагы улттык ерекш елтне, салт-санасына, эдет-гурпына бас­ка да халыктармен салыстыра кешл аударып, жалпы сол халыктын мэдениетшщ нактылай даму жолын аныктайды. Bip халыктын турмысын ун \ле зерттегенде, сол халыкты баска да халыктармен, 9cipece, кор mi ха­лыктармен салыстыра зерттеген тшмдь Ce6e6i кандай халык болса да, езге халыктармен араласпай отыра ал- маган. Мундай карым-катынас халыктардын тшелей кунделшт! тypмыc-тipшiлiгiнe байланысты шыккан. Х а ­лыктар арасында мундай байланысты урыс-жанжал, канды жорыктар оншалык узак уакыт токтата алмаган. B ip халык пен eidHLui халык арасындагы жанжал б!ткен- нен кешн-ак, олардын арасында саяси, экономикалык жэне мэдени карым-катынас кайтадан жанданып, олар 6ip-6ipiMeH араласып кете берген.

Тарихи даму жолында эр елдщ мэдени денгеш эр килы дэрежеде болтаны мэл1м. Алгашкы ру мен тайпа­лардын мэдениет! 6ip денгейде дамыганымен, бертш ке­ле эр халык пен эр мемлекет езшше epicTen, 1лrepi бас- кан.

Халыктарды этнографиялык жагынан зерттегенде, кандай деректерге суйенед!?

Этнографтар, ен алдымен, езшщ зерттейтш халкы- ныц арасына барып, сол халыктын турмысы мен мэде­ниет! женшде деректер жинайды. Ол унпн халыктардын турмысы женшде этнограф ез бетшше бакылау журп- зед! жэне сол халыктын турмысын жаксы бшетш эр тур-

7

л! ж а стары к е п п кергем кене кез кар ттарм ен , зцгдме- ш1л, б!*лiKTi адам дарм ен ж ек е-ж ек е сейл есш , ол арды ц а й ткан дары н караз б етш е т у а р е д ь С ол дер ёктерд! жи- нап ж ур ген кезш де е з ш е керект1 за ттар д ы суретке, ки- пора Tycipin, тур-сипаты н к а г а з г а сызып алып, KicL/iep- мен к ездесу уак ы ты н а дей ш тэптеш теп Ti3 in, а дам дар- ды ц айткан керект! д е р ек тер ш кейде ун таспара ж азы п та алады.

О сы ндай хал ы к ты аралай ж у р ш , ж инасты рраи дерек- терд[ ел арасы н ан ж и н аган дер ектер деп атайды . Б ул дер е к т е р д1 ж и н ау yuiiH ар н аул ы экспедициялар уйым- дасты ры л ады . О ны ц м уш ел ер i ж инасты рран деректердщ 6ip гылыми тэр тш к е салы п, р еттей д ь М ун д ай эт н о гр а ­ф иялы к зерттелти м а р ш р ут бойы нш а ж и н ау деп атайды . Б у л ж ум ы сты ц екш ил 6ip Typi этн ограф и я л ы к деректер- д1 ж и н ау га колайлы деп тап к ан 6ip ауы лды , иэ 6ip ау- данды алып, сол ж ер д е у з а к туры п, сол ж е р д щ тургын- дары ны ц арасы н ан этн ограф иял ы к зер ттеу ж ум ы сы н ж у р н з е д ! . М ун д ай ж и н а у эд1еш 6ip ж ер д е ту р а к ты ор- наласы п ж у р н з г л е т ш зер ттеу ж ум ы сы деп атайды . Э т ­нограф иялы к деректер ж иналы п б1ткеинен кейш, оны 6ip ж уйеге к е д а р щ , гылыми ж ум ы с ж а з у г а пайдалапы- лады.

B ipaK х а л ы к та р д ы н турм ы сы мен мэдениет! ж ен ш д е гылыми ецбек ж а з у у ш ш х а л ы к арасы нан ж инаган де- ректермен щ ектелш к а л у г а болмайды . С он д ы к тан этно- гр аф тар м узей лердщ , а р х и втер д щ коры ндагы сакталы п ж а т к а н деректерд! то л ы к пайд ал ан ады . О га н косы м ш а тарих, археология, фольклор, и л тагы б а с к а гы лы мдар- ды ц ж е т к т т н е суйеншд: С е й т ш , этн ограф тар е з ш щ зерттеп ж урген этн и к ал ы к са л а бойынша, б ол м аса улт- ты ц не улы сты ц турм ы сы н, эдет-гурпы н ж ак сы мецгерш, сол ха л ы к ты ц этнограф иясы ж eн iндe кунды гылыми е ц ­бек ж азу ы керек.

Э тнограф и я гылымы — х а л ы к та р д ы ц ш ы гу т е п , т у р ­мысы ж эне мэдениет|'мен айналы саты н гылым болуы се- 6enTi, е зш е тетелес ж акы н с а б а к т а с , там ы р лас к е п те ­ген гылымныц та р ау л а р ы м ен тыгыз б ай лан ы ста дамып оты рады . Э тнограф ия гылымыныц зерттейтш басты мо- селелергнщ 6ipi х а л ы к та р д ы ц эр турл1 саты д агы в м iр i мен мэдениетш т е п е камтиды . С он ды к тан да этнография езш е ж акы н болган гылымныц ж eтicтiктepiн пайдала- нуы керек. Е ц алдымен, этнограф ия ‘ тем ендег! гылым салал ар ы м ен т ы р ы з байланы сты : а р х е о л о г и я , тьл, эде-

8

биет, музыка, сурет, архитектура, антропология, геогра­фия жэне тагы баска салалардагы пэндер. Осы гылым- дардын тараулары аркылы зерттеп журген улт женшде THicTi маглумат алып, солардын жэрдем1мен кептеген киын мэселелерд1 табысты шешуге болады. Ce6e6i х а ­лыктардын ем1рлер1, турмыстары кеп салалы, алуан тараулы болгандыктан, олар кептеген гылымдармен тыгыз байланыста.

Этнография халыктарды зерттеп, олардын ездерше гана тэн: т ш н д а п , шаруашылыгындагы, мэдениетшде- ri жэне когамдык курылысындапл ерекшелштерше ай­рыкша кешл беледь BipaK эр халыктардын мундай ерекшелш касйёттер!, олардын рулык, улттык жэне пси- хикалык жардайынан туып жататыны сезздз. Сол халык­тын элеуметтж-экономикалык тарихи дамуынан келш шыгатыны ещшЩй тандандырмайды. Ол касйеттер де у з д ж а з дамып, e3repin отырады...

Этнография рылымы дуние жузшдеп улкенды и ш ш улттардын бэрш зерттей ме, жок тек олардын ш ш е н те- pin алып, кейб1реулер1не рана токтала ма дейтш мэсе- леге келеек, ол жешнде б 1рнеше niKip бар eKiHiH айтуы- мыз керек. Олардын 6 ip i — кейб1р шетел этнографтары- нын пiкipлepi. Олардын айтуынша, этнография рылымы

езшщ тарихи дамуы бойынша артта калып койган А в ­стралиянын, Африканын жэне тары баска курлыктар ундю аборигендерш зерттеп, ездершщ дамуы бойынша алга кеткен халыктарга токтаудын кажет! жок, деп ка- райды. Сондыктан да олар ездершщ дамуы бойынша, артта калып койган халыктарга жек керуиллжпен ка- рап, оларга «жабайы», «толымды адамдар емес», «кара терш лер» тары баска адамдардын ар-намысына тиетш

' сездерд1 танып жазура бешм турады. Мундай гылымра жатпайтын пш рлер — олардын отаршыл саясатынан шыккан пшрлер. Отаршылар буратана халыктардын адамгерш ш гш аякка басып, табиги байлыгын тонап, моральдык жагынан езпге салып келген.

Отаршылар ездершщ осындай канаушылык саяса- тын «гылыми» жолмен дэлелдемеюш болып, олар езде­ршщ дэлелдерш этнография гылымынан !здеген. XVIII гасырдын акырында, XIX гасырдын бас кезшде Батые Еуропа елдершде этнография гылымына кен марыналы мэн берш п, оны антропология деп атаган болатын. Анг­лия мен Америкада «Антропологиялык когам» курылып, кешнп жылдарда «Элeyмeттiк антропология», «Мэдени

9

антропология» жэне тагы баска аттармен атаса да, жалпы бэрше тэн ортак, максат отаршылык саясатты icKe асыруга жэрдемдескен.

Элеуметпк антропологиянын ipi екмдерипц 6ipi* Д. -Фрезер отарланган Африка, Азия жэне баска кур-

лыктардагы халыктардын гасырлар бойы экономика- лык, саяси, мэдени жактан артта калып кою ce6e6iH, сол халыктардын ездершщ турмыс-жагдайынан гана шы- гып отыр деп дэлелдемекхш болды. Олардын саяси, эко- номикалык, мэдени артта калган м еш еултн тшелей отаршылдардын сол елге жургЫлген тагылыктын, оз- бырлыктын да себешш болганын мойындагасы келмей- A i . MiHe, осындай этнография гылымында эр турл! реак- цияшыл теориялар кел in шыккан. TaFbi 6ip мысал кел- T i p e f i i K . Реакцияшыл этнографтардын n i K i p i бойынша, дуние жузшщ барлык халыктары тен емес, тен болуы мумкш де емес, ce6e6i олардын нэсьлдер! эр турлл екен. XIX гасырдын орта кезеншде бул нэс1л£шлдш теорияны колдаушылардын 6ipi Франциянын жазушысы, антро- пологы Гобино болатын. Ол езтнщ енбектершде Африка, Азия жэне т. б. отарланган елдердщ халыктарын н эсш жагынан толык ecin жетьлмеген, кемтар адамдар деп дэлелдеуге тырысты.

Бул nyKipAi Батыстын отаршылары куана кабылдап, ездерщщ отарлау саясатынын гылыми тургыдан дэлел- /хеуiн куптады. Сондыктан ондай ыкпалдагы этнограф- тар Африка, Азия, Австралия, Океания жэне тагы баска жерлердеп халыктардын арасына барып, ол жерлердщ халыктарынын накты турмысын кисык айна аркылы суреттеген. Мысалы, африкандыктарды «негр» (кара) деген латын ce3iMeH KeMciTin атаган. Ал шындыкка кел­еек, Африка жершде дуние жуз1 нэ.с!лдер!нщ турл! еуро- пеоид, монголоид жэне негроид сек&ида емлдер! ерте заманнан бер i e M i p суредй Олардын ездер! де Шрнеше Kimi-ripiM нэсглдерге белшедь Африка халыктарынын барлыгын да «негрлер», ягни каралар деуге болмайды. Ондай этнографтар А. фри ка жерш «Кара курлык» деп талай рет жазган да болатын. Бул кара тусплер тура- тын курлык дегенд! мензегендерь Африка елдер! ездерл- нi н даму сатысында K a 3 i p r i еркениетт! елдерден кеп ка­лып койган. Онын H e r i 3 r i себептершщ 6 i p i Еуропа елде- piHin журпзген отаршылдык саясаты eKeHiH олар жасы- рып, Шёргшкта халыктарга жала жабады. Осындай Аф­рика елдершщ мешеу дэрежеде дамуын мундай этнограф-

10

тар ол арды н у л тт ы к к асн етш е байланы сты деп ж азады . А ф р и к а л ы к та р д ы ц а д а м д ы к сапасы , акыл-ойы, уж дан ы , а д а м г е р ш ш п ж ар аты лы сы н ан темен-мыс. С он ды ктан олар ез б етш ш е дам и алм айды дегещ ц айтады. С о л се- бепт1 ол х а л ы к та р ез б етш ш е еркениет д э р е ж е сш е кете- рхлмейд! деген теориялары н ты к п а л ау д а . Оны н у с т ш е кейб!р этн ограф тар бул х а л ы к та р д ы н артта калы п кой- ганы на то к тай к ел in, Аф рикан ы н ж ар аты л ы сы н а ж ал а ж аб а д ы . Б у л ж ер Ain а у а райы тымырсык, ыссы болган ce 6 en ii , ол абори ген дердщ рухы н, ж1герш, ю к е р л т н басы п, х а л ы к та р д ы н ж ем кгп ж ум ы с icreyiHe ж ол бер- мейд! деген niKipAi де а л га тар тады . «С он ды ктан,— дей- jxi олар,^ - «аф рикалы ктар отарш ы л дарды ц таягы ны н асты нда ж ум ы с icTeyi тшс».

X IX гасы рды н аягы н да X X гасы рды н бас кезш де осындай реакциялы к, нзалщдк теориялар кептеген им- периялистш елдерде, сондай -ак Г ерм аниядан кен орын алып, ол ф аш истш сойкан согы сты н алга у ста га н уран- дары ны н 6ipi болганын буш л дуние ж у з 1 бтледь Осы сынар езу с а я с а т к а уйренген Гитлер б аста га н ултш ы л — социалист партиясы ж ер ж у з ш д е п ха л ы к та р д ы н у с т -i нен тек германдык, а к у л т кан а у с т е м ш ш к ж асап,б а с к а ха л ы к та р соларды н кол асты нда кул болуы керек деп ж ар салганы н да тар их ж ак сы Ш шмВ. Б у л солакай саясатты дэ р i п т еу ш i л ер д i ц кеп узам ай кул-талканы ш ы кканы м зл ш .

¥лтш ы лды к, сол сиякты реакцияш ыл кертартпа тео- рияларды н 6ipiHeH кешн 6ipi соккы га уш ы раганы на к ар ам астан , Б а ты с этнограф тары сондай кертартпа те о ­рияны ш ы гаруды то к татк ан жок. О л арды н 6ipi — фрей­дизм. Оны н н е п зш с а л у ш ы — австралиялы к психиатор, д э р 1гер Фрейд. 0 з ш щ этнография-антропологиялык зерт- теулер ш де халы ктар сан а-сез!м ш щ дамуы н непзге алып, дуние -ж узш деп ул ттар д ы «саналы» ж эне «санасыз» деп eKire белген. Б ул KiciHiH пiKipi бойынша, отарш ы лы кта e3rire тускен халы ктар ды н санасы темен, сол ce6enTi олар бар лы к у ак ы тт а езгщ е eMip су р е 6epyi керек деген туж ы р ы м га келген. С онды ктан Ka3ipri зам ан да дуние- д е п реакцияшыл куш тер фрейдизм теориясын жэн-тэш- мен у г а тырысып, том-том ю таптар ш ы гаруда. 9 cipece, АК,Ш-тыц Keft6ip галы м дары бул енбектер in де отаршыл- ды к ж зне басып алуш ы лы к колледждер шде арнайы пэн ретш де ж у р п з 1л е д1. О сы ндай мазмундагы Ам ерика К у- р ам а Щ таттары ны ц этнографтары ны ц арасы ндагы «Аме-

рика психология мектеб1» дейтш агымды колдаушылар- дын енбектер! де реакциялык непзде жазылып, озбыр- лык, отаршылык саясатты колдауга непзделген.

Дуние жузшщ озык ойлы этнографтары мен антро- пологтары, сонын алдынгы катарында бурынгы кенес этнографтары мен антропологтары эр турл1 кертартпа, реакциялык агымдармен Kypecin, олардын гылымга, ягни шындыкка жатпайтыиын эшкерелеп отырды.

EKiHiiii 6ip шк!рдеп кейб1р шетел этнографтары дуние жузш деп халыктардын барлыгын зерттеу керек екен1*н мойындаса да сол халыктын ш ш д е п ездершщ да­муы бойынша артта калынкырап койган белжтеран, эс!- ресе, ауылдык жерде туратын ел-журтты Ke6ipeK зерт­теу керекттне ерекше кешл аударады. Бул пшрлердеп этнографтардын кала тургындарымен айналысуынын кажет1 ж ок деген тужырымга келед1. Мундай niKipre де косылу киын. Ce6e6i алдынгы жэне артта калып койган халыктардын арасынан айтарлыктай туракты шекара- ны сызып uibiFy ете киын. Халыктар ездершщ даму жо- лында б^рнеше сатыларды ездерш щ басынан етшзгп,

жалпы тарихтын зандылыгы бойынша узд ж аз ecin, ез- геруде, озып алга кеткен немесе артта калган халык, олардын ш ш де калалык немесе ауылдык деп айырып караудын гылым ушш айрыкша манызы болмауы тшс.

YmiHmi шюрде кенес этнографтарынын бул мэселеге кандай кезбен карайтыны жинакталган. Кенес этно­графтарынын басым кепшШп дуние жузш мекендеуш! улкендью ш ш кала мен ауыл тургындарын айырып бел- мей, туп-тугел зерттеу керек екенш жактайды. Осы ni- к]рд1 кепш ш к шетелдердщ прогресилл этнографтары да колдайды. Бул тужырымдарды иепзге ала отырып, эт- нографтарымыз кептеген кур дел! ецбектерд1 шыгарды. Ол ецбектердщ ен курдел1а кеп томдык «Дуние жузшщ халыктары» деген гылыми енбек болып табылады. Жер шарын мекендеген халыктардын бэрш де камтиды. Эр- 6ip халыктардын этнографиясына арналып жазылган кеп томдык монографиялык ецбёктерд! К С Р О Рылым академиясынын Этнография институты жэне бурынгы одактас республикалардын гылыми зерттеу институтта- ры шыгара бастаганы мэл!м.

Этнография гылымынын айрыкша кещл аударып зерттейтш мэселелершщ 6ipi — халыктардын аргы шы- гу Teri (этногенез). Бул мэселе ете киын да, кур дел! де жумыстардын 6ipi. Этногенез мэселесш тек этнография

12

рылымы тубегетш шеше алады деп айтура болмайды. Эйткеш бул проблема халыктардын. § ш р ш щ барлык саласын: заттай, рухани мэдениеттерш, когамдык тур- мыстарын, психологиялык ерекшелжтерш, еркендеу жолдарын жэне т. б. камтиды. Сондыктан бул проблема тарих, археология, этнография, t ui, география, экономи­ка, зан, фольклор жэне сол сиякты сан салалы гылым- дардын куш косуымен шеипледь BipaK бул проблеманы ш ешудеп этнографтардын косатын улеЫ басымырак болмак.

I\a3'ipri заманда жер шарын мекендеген халыктар­дын этникалык курамы 6ip-6ipiMeH эбден араласып, 6i-

те кайнасып кеткен. Олар ipi-ipi улттардан, халыктар- дан, тайпалардан куралган жэне олар эр турл1 эконо- микалык-мэдени есу дэрежелершде, когамнын эр турл! даму сатыларында eM ip суредь Сондыктан бул халык­тардын 6Mipi мен-мэдениетщ уйренуд! жешлдету ушш, этнография р ы л ы м ы олардын тарихи туыскандык бай- ланысына, езара карым-катынасына, табиги-география­лык, тщд1К жардайына, этнографиялык ерекшелштерше жэне турмыс кущнщ уксастыгына карай отырып, буюл дуние ж узш щ халыктарын географиялык, тьлдж, мэде- ни-шаруашылык, антропологиялык деп терт турл1 топ- тамага беледь

•-Эрб1р халык ездершщ белгип мекенше ие болып, сол жерд1 туып-ескен Отанымыз деп карайды жэне оны кездершщ карашыгындай коргайды. Жер шарынын эр бeлiгiндe эр турл1 халыктар турады: Оларды кен магы- нада, сол курлыктын тургындары (аборигендер!) де- седк Кепшиик жагдайда халыктардын отаны, сол ж ерд1

ежелден мекендеген тургындардын атымен К,азакел1, 0збекел1, Орысел1, Кыргызел1 жэне т. б. деп аталады.

Бул этникалык TyciHiKTi Солтустж, Орталык, Оцтус- TiK Африка, А лды нры Азия, Оцтуепк Азия, Кавказ халыктары жэне т. б. деп те айтуга болады. Осы этногра­фиялык TyciHiKTi будан да KimipeK мэнде тусшш Фран­ция, Швейцария, Орал ендршщ, Орта Азия жэне Казак- стан, Кавказ халыктары деп эрб!р халыктын MeKeHiHe байланыстыра айтуга да болады.

уние ̂ жузаддеп халыктарды коныстанган мекеншерай топ-топка белуге болады. Топтарга белуде олар-

~ дын ертеден мекен еткен жерш, олардын кершшес ха- лыктармен байланысын, езара карым-катынастарын есепке алады. Адам баласыныц жер 6eTiHe таралуы зац-

13

ды да тарихи процесс. Жер шарыныц белштерше тара- лып мeкeндeyшiлepдi эйкумендер (грекше ойкео — ме- кендеуил, турушы) деп атайды. Эйкумендер ездершщ коныстарын жагдайга байланысты ауыстырып отырран. Алгашкы адамдар онша улкен емес О цтустж Ш ырыс

Азияда немесе Шырыс Африка жершде пайда болуы мумкш. Кешнп кезде, эаресе, теменп полеолит дэ\чрш- де ©Mip сурген неандерталь адамы Ш ырыс Азиядан Б а ­тые Еуропага дейш тараган.

©picTepi Неолит, одан кешнп дэ\чрлерде эйкумен- дердщ epicTepi кецейе тускен. Сейтш, адам баласыныц кун керуше колайлы болран жерлерге унем1 коные ау- дарып, жаца жерл ер д1 1здестгрш тауып, сол тын мекенд1 ©здер шщ туракты конысына айналдырып отырган.

Этнографтар жеке елдердщ этникалык курамымен танысып, сол елдщ жерплжт1 (абориген, автохтондык) халыкты баска жактан юрме болып келуиллерден айы- ра бшу керек. Кейб1р елдердщ халкын « ж е р п л н т » жэ- не «Kip мел ер» деп eKire белуге болар едк Ал айда сирек болса да, 6ip улттан курылран елдер де кездесед!.

Ce3iMi3Ai дэлелдеу ушТн, мынадай мысал келпрешк. Солтустж Американын халкы непзшен eKi белжтен ку- ралран. Ж е р п л п ш халык — ундгстёр мен эскимостар болса, еуропалыктар деп аталатын агылшын нэсшдер! мен негрлер кешнп уакытта келуиллер. K,a3ipri кезде ауып келген шрмелердщ саны жepгiлiктi халыктан ана- рурлым басым болып отыр. Мундай езгергстерде баска да елдердщ этникалык курамынан кездеенруге болады. CefiTin, дуние ж узш щ халыктарын географиялык ж агы ­нан топ-топка бел уд щ жасанды 6ip жакты кемшШ п барлырын жасырмауымыз керек.

* * *

Халыкты топтаудыц н епзп турлершщ 6ipi — тш. Ол басты этникалык белплердщ 6ipi. Осы белил ер ге карай отырып, халыктардыц арасындагы тарихи езара байла- нысын, туыскандыгын, api шыгу тепнщ жакын-алысты- FbiH, шаруашылык, мэдени уксастыгын байкаута бола­ды. Осы сиякты жан-жакты жакындык байланыстарды тосыннан пайда болган кубылыс деуге болмаиды. Олар халыктардыц гасырлар бойгы карым-катынастарыныц Heri3iHeH келш шыккан.

14

Ж е р ш ары н дагы х а л ы к та р eni мыннан а ста м ы р ак ткпде сейлейдк TLiuii ралы мдар б а р л ы к х а л ы к та р д ы н типдерш м орф ологиялы к ж эне генеологиялы к принцип- тер1не н еп здеп тип сем ьясы на б ел ед ь

М о рф о логи я л ы к ж олм ен ж ж теге н д е дуние ж у з ш д е п б ар ш а х а л ы к т ш г р а м м ат и к а л ы к куры лы сы ны н уксас- ты гы бойы нш а 6ipHeuie топка б ел ш ед к B i p a K м орф оло­гиялы к ж агы н ан тiлдi топтау эл1 кунге деш н ж eткiл iктi д э р е ж е д е зepттeлiп 6iTnereH ic. C e6e6 i тьлдердщ гр а м ­м а ти к а л ы к куры лы сы ны н уксасты ры н, оларды н езара т у ы ст ы к к ары м -каты н асы ны н кайдан, к ал а й шыккан- дыгын то л ы к б е л п л е у м ум Kin болмай келедь Кептеген х а л ы к та р ту ы ск а н д ы к ж агы н ан 6ip-6ipiHeH к аш ы к б о л ­са д а , ол арды н тьпдерш щ грам м ати к ал ы к куры лы сы у к с а с кел\ч эбден MyMKiH. М ы салы , В ьетнам т ш ш н гр а м м ати к а л ы к куры лы сы , С у д а н халы ктары ны н т1лде- piH in г р ам м ати к ал ы к куры лы сы на ете ж акы н. Сондай ж акы н ды кты агылш ын ж эне полинезиялыктар ж ен ш д е д е ай туга болады . М орф ология бойынша дуние ЖYзi х а ­лы ктары н топ-топка бел у д in осындай киынш ылыктары- на к ар ам астан , Kefi6ip туы сты к ж агы н ан ж акы н халык- тарды ,тубегейл1 зерттеп тан у упин, онын керект1 ж ак- тары д а барш ы лы к.

Генеологиялы к (кан, туы сканд ы к) ж агы н ан т[лл\ топтау 6ip тщ мен eкiншi тiлдiн туы ск ан д ы к байланыс- тарын гана KepceTin коймай, 6ip х а л ы к пен екшип х а ­лы кты н арасы ндагы тарихи туы ск ан д ы к жакы нды гы н айкын ашып KepceTeTiH бeлгiлepдiн 6ipi. T iл дiн генео­логиялы к ж агы нан ж акы н ды гы халы ктар ды н ш ы гу те- riH зерттеуде этн ограф тарга унем1 кемекил к ур а л бола алады . М ы салы , орыс пен украин т!лдер1 6ip-6ipiHe ж а ­кын болса, к а з а к пен ногайлар. к а р ак ал п ак тар д ы н т\л- д е р 1 6ip-6ipiHe TinTi у к с а с ж эн е бул хал ы к тар 6ip-6ipiH еш киындыксыз т у сш ю е алады. А л орыс пен н е м к т1л- д е р 1 6ip-6ipiHeH ете а л ш а к ж аты р. О лар 6ip-6ipiHiH сез- дер ш тусш б ей д ь С онды ктан да бул халы ктарды н а р а ­сы нда генеологиялык байланы стар бар д еу киын.

Л л д е р д щ уксасты к та р ы н а карай, тамырынын 6ip т е к т ш п н е карай дуние ж у з ш д е п 2000-нан астам т\л- д ер д1 бipнeшe Т1Л семьясына белед!. А л 6ip-6ipiHe та- мырластыгы ж ак ы н д а у т!лдерд1 «тамырлас, туыстас» Т1лдер деп атаса, 6ip-6ipiHe TinTi ж акы н т 1лд ерд1 шшке- не белш терге, та р м ак тар га , та р м ак ш а л а р га косып жгк-

15

тейдк Сейтш, дуние жузшдеп халыктардыц Т1лдер! 10 улкен п’л семьясына белшедГ

1. Унд|‘еуропалык тгл семьясына Онтуспк Азиядан Еуропага дешнп жерлерд1 мекендеунп халыктар тьчде- pi жатады. Кейшп кездерде, acipece, халыкаралык ка­ры м-каты нас кушекимен унд1еуропа тш н де сейлейтш халыктар Америка, Оцтустж Африка, Австралия мен Океания курлыктарына кептеп таралган.

2 . Семито-хамит т1л семьясына Солтустш Африканы, Онтустж-батыс Азияны мекендеунл халыктар т1лдер1 жатады.

3 . Орал-Алтаи тгл семьясында сейлеуш1лерд1 угро- фин жэне алтай — деп eKire беледк Угрофин тш н де сей- леуиллер — Едка езеншщ жогаргы агысын мекендеуцп- лер жэне Венгрия мен Финляндия, Обь ©зеншщ темеип жагына дешнп жерлерд1 жайлаган халыктар.

Алтай тш семьясындагы т1лде Kimi Азияда Балкан жарты аралында, Якутияга дешнп жерлерде туратын халыктар сейлейдк Аныгырак айтканда, Орта Азия жэ­не Кавказдын, Едщ бойынын, Оцтустж Слбфдщ кейбгр халыктары осы тшде сейлейдк Бул т\л уш топка бел1- нед1*: TypiK, монгол жэне тунгус (лунгусаманьжур). Тун­гус тш н де сейлеунп Kiiui-ripiM Азия халыктарына мань- журлар, эвенктер, тунгустар, нанай-гольдтер жэне тагы баска улт-улыстар жатады.

4 . Кытай-тибет (сино-тибет) тш н д е Шыгыс, Онтус- тш-шыгыс Азияныц тургындары с©йлейд1*. Бул семьяга кытай Й л ш * баска да б!рнеше K im i-r ip iM тан, мяо-яо т. б. улыстар т ш де жатады.

5. Малай-полинезия т семьясында жэне Ты- нык мухиттарындагы кептеген аралдардыц, Мадагаскар мен Пахси сек1лд1 аралдардыц тургындары сейлейдь Булардыц ш ш деп ец ipi тшдщ 6ipi — Индонезия, онан кешн Мальгаш т»лдерк Меланезия жэне Полинезия, Микронезия тшдершде сейлейтш адамдар саны жагы- нан онша к©п емес. Олардыц тiлдepi Оцтустж-шыгыс Азия халыктарынын тiлiнe уксас келедь

6. Дравид т[л семьясында Оцтустш Унд1станныц, Цейлон аралынын 6ip бвлiгiндe м екен деуш i л ер сейлей- д[. Олар — телуг, тамиль, каннар, малаяя жэне т. б.

7. Мунд тш н де (Орталык Индияны) мекендеуиплер сейлейдь Дравид пен мунд тшдер1 алгашкы уакытта осы Индия жepiндe пайда болган тглдер болуы тшс.

16

8. Б а н т у т 1л сем ья сы н а О нтустШ А ф р и к а н ы н жары* мынан к е п ш г л т в д ! о р н ал а ск ан х а л ы к та р д ы н т ш ж а ­тады . Б енту т\л\ С у д а н ж е р ш д е пай д а болып, кешн сол ж ерден О н т у с т ж А ф р и к а га т а р а г а н болуы ыктимал.

9 . К а в к а з т у и Т а я у Ш ы ры ста, Ж е р о р т а т е ш з ш щ те- HiperiHe т а р а г а н тьлдердщ 6 ip i.

10. М он-кхм ер ти п н де сейлеуннлер У н д 1кытаи, Кам - б у д ж е ж е р ш мекендейди Kefidip т ш ш л е р мон-кхмер т ш н м алая-полин езиялы к Tiл сем ьясы на ж акы н десед к

Ж о га р ы д ар ы 6 i3 токталы п еткен 10 т \л семьясынан б а с к а д а ал уан т!лдер бар. О л а р д ы н к е п н ш и п эл! ж а к ­сы зерттелш б ол м аган у са к , K im i- r ip iM тьлдер. Э -cipece, ондай т ы д е р д ! А м ериканы н, Азиянын, Океанияны н ж э ­не А ф р и к ан ы н або р и ген д ер ш щ арасы нан к е з д е с п р у г е болады .

Б а р л ы к х а л ы к та р д ы м эден и -ш аруаш ы лы к ж агы нан у ксасты ры на к ар а п то п т а у га болады . B ip табиги-гео- граф и ял ы к ай м акта б1рнеше тглдерде сейлейтш улттар- ды н мекенде>ч м ум кш . О л а р д ы н т ш д е р 6ip-6ipiHe у к с а с болм аганы м ен ш аруаш ы лы к тары , ту рм ы стары ж эне з а т ­тай мэдениеттер1 у к с а с немесе мулдем ж акы н болып келуч м у м к1н. MiHe, осындай уксасты ры на к ар ай оты- рып, дуние ж узш дег1 х а л ы к та р д ы ш аруаш ы лы к-м эдени турм ы сы ж агы н ан топ-топка тараты п б ел уге болады. 9 p 6 ip ш аруаш ы лы к-м эдени б ел ж тер ге е з ш щ элеумет- Ti к- э ко н о м и ка л ы к ж агд а й ы бойынша, ш ам ам ен б1ркел- Ki д а м ы ган ж эне у к с а с табиги-географ иялы к ж агд а й д а ор н ал аск ан , ертеден эр х а л ы к к а тэн болган, там ы р лас ш ар у ашьщырын а ж эне мэдени турм ы с ерекш елж тер ш е ие болран х а л ы к та р д ы 6ip топка ж а т к ы з у га эбден бо­лады . Э р халы кты н м эдени-ш аруаш ы лы ктары ны н ерек- щел ж repi, сол х а л ы к та р д ы н тарихи д а м у ж олынан ке- л ш ш ы ккан. М ы сал ы , адам дар ж ер бетш е таралран кез­дер де олар эр турл! табиги-географ иялы к ор тал ы кка ш огырланып, сол ж е р д щ табири езгеш ел1гш е икемделе- д1. в з д е р ш щ ©HAipic кур алдар ы н ж асап , ш аруаш ы лы к- тары н дам ы тады , заттай ж эне рухани мэдениеттерш ер- кендеткен. l *

ШаруашылыкГ-мддени ерекш ел!ктердщ барлы гы 6ip у а к ы т т а емес, олар эр турл1 ж агд а й д а, эр турл! кезен- дер де пайда болган. Кейб1р ха л ы к та р д а мэдени-шаруа- ш ы лыктын д ам уы алгаш кы заманнан бастап калы птас- са, кайсы б1реулерш де кейппрек пайда болган. Сейтш , дун ие жум^ьвАшкенд е у ип х а л ы к т арды ш аруаш ы лы к-мэ-

2—294 I jj ** - ‘ 0 1 Ы л В 17> J Я Л

дени турмыс белг1лер|'жн уксастыгына карай отырып, темендепше тойтауна болады. Олар: карапайым аншы­лар мен тер1мш1'лер, ipi езендердж жагалауындагы оты- рыкшылар мен балыкшылар, тундранын "бугышылары, коныржай жане тропиктж аймактын егшшлер^ кешпе- л|' малшылар тары баска болып жжтеледь

• * *

Халыктарды жорарыдагы токталып еткен этногра­фиялык тургыдан топтаудын осындай жуйелержен бас­ка да 6ipHeiue топка жжтеп белунл'лж белплер! бар. Оларды антропологиялык жагынан карау деп атаймыз.

I Антропологиялык нышан белпле|йне карап, дуние жузд ! халыктарын еуропоидтык, монголондтык жэне негроид­

тык деп уш улкен топка белуге болады. Жер шарында­гы халыктарды езара нэсшге белгенде, олардын ерте заманнан 6epi ата-бабасынан сакталып келген сырткы KepiHicTepiHin (физикалык, дене жэне Tic кыртыстары- нын) ерекшелжтерже карайды. Бул белплерже аныгы- рак токталсак, шаштын сырткы KepiHici, 6eTTeri тыныс жолдарынын даму дэрежеа, шаштардын Tycyi (пигмен­тация), Tepi мен кездерищ TycTepi, бойдыц узындыгы, бас суйектж курылыс турпаты, эЖресе, жак суйектж, жак eTTepiHiH орналасу нышаны бойынша ажыратады. Адамдардын мундай нэсшдж белплер! полеолит (тас) замандарында пайда болган сиякты.U Дуние ж узж ж халыктарын дани тургыдан да топ-

та\та болады. BipaK халыктарды дж жагынан топка белу ете жасанды, сондыктан бул сала этнографтарга айтарлыктай жэрдем ете алмайды. Ce6e6 i д|я дуние жузжде улттар немесе мемлекеттер бойынша таралган емес. Жер шарын мекендеуцн'лер ^Щ зтен : христиан, будда жэне ислам атты улкен уш дшге сыйынады. Бул дщ^ёрда мойындаушылардыц Шщдё кептеген рулар, улыстар, тайпалар, халыктар, улттар жэне мемлекеттер бар.

Этнографиялык гылым-бшмжж жинакталып, ез ал- дына рылым ретжде калыптасуы еткен гасырдын орта кезецже тура кеЛедК BipaK этнографиялык деректер мен маглуматтар ерте кездерден 6epi жинакталып, топ­тала берген. Ертедеп Египет, Вавилон, Парсы мемле­кеттер! согыс, сауда журпзу ушж керш} елдерд! жакы- нырак танып, б1лугё умтылган. Сондыктан керш! халык-

18

тардын мекендеген жерлер!, олардын турмысы жэне мэдениет! женшде кептеген деректер жинаган. Сол уа- кыттардан 6epi сакталып калган жазу, сызуларда, су- реттерде Таяу Шыгыс жэне Солтуспк Африка халык' тары туралы кептеген этнографиялык маглуматтар жи- мак болган. Сондай-ак, Геродоттыц «Тарих» (б. з. д. V г. Страбоннын «География» (б. з. д. I f .) , Юлий Цезардыц жэне Тациттщ ецбектершде кептеген Оцтустп< Еуропа мен Орта Азия т. б. халыктары женшде азды-KenTi эт­нографиялык мэл1меттерд1 кеэдеспрем13. Ертедеп маг­луматтар 6i3re кеп халыктардын алгашкы турмыстарын уйренуге молынан жэрдемдеседь

Гылым, биймнщ дамуымен жана географиялык жер- лер ашылып, ол жерлердщ халыктары женшде этно­графиялык маглуматтар Ke6ipeK жинала бастады. Сол кездеп тец1зде жаксы жузе бшген португалдыктар, ис­пандыктар, голландыктар, агылшындар, француздар мухитт-ыц apFbi жагында Америка, Азия, Австралия жэ­не Океания елдерше барып, ол жерлерд1 ездершщ ота- рына айналдырып, сол жердщ аборигендерi женшде турл! деректер жинай бастады. Онын ce6e6i жергш кп халыктарды багындыру уиин, олардын турмысымен, мэденнет1мен жан-жакты танысута тура келген. Орыс мемлекетшщ тещзшшер! де Ci6ip халыктарымен ерте- ден-ак жакынырак таныса тусуге тырыскан. XV II I га­сырда Ресейдщ галымдары шет аймактарын мекендеу- uii халыктар женшде, кептеген этнографиялык маглу­маттар жинаган.

Этнографияныц гылым ретшде калыптаскан уакыты X IX гасырдын ортасына тура келед! дедЩ. 1845 жылы Ресей Географиялык когамыныц жанында этнография бел1м1 ашылып, халыктардын турмысы мен мэдениетш терещрек зерттей бастады. Шетелдерде этнографиялык маглуматтар антропология жэне т. б. табиги гылымдар- мен катар, 6ipre жинала бастаган. X IX гасырдын 60—70 жылдарында Еуропа мен Америкада Тэйлордын, Леб- боктыц, Мак-Леннаныц, СпенсердЩ, Липпердщ, Мор- гандардыц этнография гылымына коскан улестер! зор болган. Олардын эволюционизмдш кезкарастары этно­графия гылымында да кец epic алган. Булардын niKipi

бойынша, когам 6ipTe-6ipTe курдел1 жолдан ету аркы­лы дамыды деген niKipAi устанады.

Батыс елдерше Караганда, Ресей этнография гылы- мыныц гылымы ретшде ертерек танылып, толыгып, да-

19

ми тусуже, acipece, Ресей Географиялык к,орамы мушелё- pi кеп куш сайра»; Олардын шлнде этнографияны рылый ретжде би1к зор белеске кетерген орыстын атакты окы- мыстылары болган. Олардын катарында: Н. Миклухо- Маклай, Г. Н. Потанин жэне саяси кезкарастары ушж жер аударылган революционерлер В. Серошевский, Д. А. Клеменц, Л. Я. Штернберг. В. Г. Богораз, В. И. Ио- хельсон, тарихи-этиографиялык енбектерМ жазган Д. Н. Анучин, Ник, Н. Харузпн, Ш. Ш. Уэлнханов сняк- ты баска да галымдар болды.

Этнография гылымы Казан революдиясынан кейж бурынгы КСРО-да кен келемде дами бастады. Кенестж этнография гылымы тарихи материализм тэсшне непз- делш, батыстык этнографияга сын кезбен карай отырып, онын ен багалы жактарын орынды пайдалана б1ЛД1. Батыстык этнографиянын реакцияшыл кезкарастарына карсы шыгып, ондай реакциялык шюрлердж гылыммен катысы жок екенш унеэд эшкерелеп отырды.

КСРО этнография гылымы ете кен кулаш жайып, ол ез ел1м1'здеп халыктардыц жэне дуние жузждеп ул- кендью'шш барлык халыктардыц бэрж де зерттей бас­тады. Кецес этнография гылымЫныц штабы — КСРО Рылым академиясы жэне одактас республикалардыц Рылым академиялары болды. Оныц бэрН«е КСРО Рылым академиясынын Этнография институты басшылык жа- сады. Республикалар Рылым академияларыныц кура- мындагы тарих институттарынын 1шжде, этнография белшдер1 гылыми жумыстар журпздь Барлык респуб­ликалар дёрлис ipi университеттердж этнография ка- федралары жогары бЖкд! мамандар дайындап, этно­графиялык зерттеу жумыстарын колга ала бастады.

Ш Е Т Е Л Д 1К АЗИЯ

) Шетелдш Азия — жер шарындагы ен улкен курлык- тын б1р1Г,0 л езшщ табиги-географиялык жардайына ка­рай улкен-улкен ойпаттары, бшк таулары жэне шелд1 далалары бар. 1\аракурым, Гималай, Памир жэне бас­ка таулары; Араб Сахарасы, Орталык Иран жотасы, Такла-Макан сиякты шелдер1 бар. Ерте заманнан 6epi журттын отырыкшы мекеш болган Тигр, Ефрат, Ищи, Ганг, Брахмапутр, Иравад, Солуэы, Меконг, Янзыцзян, Хуанхэ жэне тагы баскалар сиякты ip i-ip i езендер бар.

Географиялык жэне этнографиялык жагына карап, Таяу Шыгыс, Он.туст1К, Онтустш Шыгыс, Шыгыс жэне Орталык деп аймактарга белуге болады. Бул аймак- тарды алгашкы адамдар мекендеген. B ip a K олардын жер бетше таралуы б1ркелк1 емес. Улкен озендердщ ал- каптарындагы ойпаттарда 6 ip шаршы шакырым жерде 500-ден астам Kici мекендесе, таулы жэне шелд1 жерлер­де журт сиректеу орналаскаи.

Шетел Азиясын табиги-географиялык ерекщёл1гше карай отырыкшы, жартылай отырыкшы жэне кешпел1 деп мэдени-шаруашылык салаларына беледй Бул кур- лыкты мекендеуш1лерд1 антропологиялык жагынан: еу- ропоидтык, м о н р о л о и д т ы к , негроидтык, буддо-австро- лоидтык деп жэне 6ipHeiue Kimi-ripiM езге нэалдерге белуге болады.

ч Алгашкы адамдардын epoireH жерлершщ 6ipi де осы — Шетелдж Азия, Оцтустж Шыгыс Азиядан питен- кантроптын суйеп табылса, Шыгыс Азиядан — синан- троптын, Батыстан — палеолит дэуфшщ жогары жэне орта с^тысында eMip сурген адамдардын суйектер1 та- былган/Будан жалпы Азия курлыры, онын улкен белт болганШетелшк Азия жерлер1 ете ертеде пайда болга­ны байкалды/Бул курлыктагы алгашкы адамдар заттай жэне рухани мэдеииеттщ ipreracbiH каласып, буккч элем халыктарынын б1ртутас орталык мэдениетш ка^ыптас- тыруда ездершщ Шршама улестерin коскан.

ТАЯУ АЗИЯНЫК ХАЛЫК.ТАРЫ

ЦЛетгел Азиясы курлыгынын улкен 6ip бел if i — Таяу Азия, онын жер кеЛем1 6 млн. шаршы километрден аста- мыракЭОл Еуропа мен Африка курлыктарымен шекте- cin жатыр. Ол K iiu i Азия жарты аралы, Месопотамия,

21

Левант, Аравия жарты аралы жэйе Иран та\лы жотасы аймактарынан курылган. Жалпы алганда, Таяу Азня- мын >i<epi кургакшылыкты. Дегенмен Жерорта тешзшщ, Кара тевдздщ, Каспий тещзшн, Аравия жарты аралы- нын жагалауларыньщ ауа райы ылгалды, субтропикп'к болып келедь Бул жердеп ipi езендер — Тигр жэне Еф- рат. Олардын алкабына орналаскан Месопотамия ойпа- ты — ежелден отырыкшы мэдениет орталыктарынын 61- pi. Онын тургындары еинщ|л1кт1 колдан cyapv жолымен журпзш, Месопотамиянын кунарлы топырагынан ту- IP акты, мол бшм алып келген.• ^Таяу Шыгыс жершде улкендью’ш ш 20-Fa жуык мем­лекет орналаска^у> Олардын иишен ipuiepi: Туркия, Иран-Ислам Республикасы, Аутанстан, Сауд Аравиясы, Ирак, Йемен, Сирия^Ливан, Иордания, Израиль, Оман жэне тагы баскалар. \

Таяу Шыгыстагы мемлекеттерд!- улт жагынан б|р ултты жэне кеп ултты деп eKi топка белуге болады. Bi- pi нш топка Араб жэне Туркия, Израиль елдерш жат- кызамыз. Бул мемлекеттердш халыктары, непзшен, ез ултынан курылгаи. Туркиянын неп'зп' халкы — тур|'ктер. Олар ез елшщ тургындарынын 88 процентш кураса, Из- раильдщ 90 процент!- еврейлерден турады. Бул курлыкта араб мемлекеттершш тургындары да, непзшен, ез ха- лыктарынан курылган. Екшнп топка Иран, Avраястан жэне т. б. елде.р] жатады. Ираннын Heri3ri халкы пар- сылар, олар ез мемлекётщШ тургындарынын 50 пронеи- TiH, Ауганстанда — аураидар ез елшщ 50 процентш ку- райды. Калгандары эз1рбайжан, курд, турьк, тэжчк, ка­зак баска да улттар болып келедь

Таяу Азиянын халыктарын антропологиялык жактан еуропондтык, монголойдтык жэне негрондтык деп уш нэс^лге жаткызуга болады. Сан жагынан басым кепнл- лiri еуропондтык нэалдш еюлдер! болса, калгаи ею' нэо'лге жататындардын саны шамалы гана. Монголойд- тык нэсьпге T y p i K T e p , хазарлыктар; негроидтыкка: Ара­вия жарты аралынын тургындары, эа'ресе, Кызыл теж'з- дщ,догалауларындары туррындар жакынырак келед1.

^Таяу Шыгыс халыктары унд!’еуропалык, Typiw (ура- ло-алтайлык) жэне семит-хамигпк уш улкен Т1'л семья- сында сейлейд|Д Унд1-еуропалык йл семьясында сейлеу- шглер: тэж|'ктер, парсылар, курдтар, белуджар, лурлар, хазарлыктар, чор-аймактар, гилянцтар, талыштар, гректер, армяндар, албандыктар, боснийлыктар жэне

22

баскасы; TypiK тш семьясында: TypiKTep, казактар, эзт- байжандар, езбектер, турк^мендер, кашкарлыктар, ка- ракалпактар жэне баскалар; семит-хамит т!л семьясын­да: арабтар, еврейлер, айсорлар.

ЭТН ОГЕНЕЗ Ж ЭН Е ЭТНИКАЛЫК, ТАРИХ

Таяу Ш ы р ы с алгашкы адамдардын кене коныстар- дын 6ip i Палестина жэне Сирия жерлершен палеолиттод ертедеп сатыларын кезге елестетш археологнялык кеп­теген заттар табылган. Бул аймактардан шелль жэне ашель кезендершдеп адамдардын колданган куралдары табылса. Эт-Табун унпршен ашель кезешнде eMip сур­ген тургындардын баспаналарынын калдыктары ашыл- ган. Мунан кейшп, мустье дэ>чршде, eMip сурген неан- дерталь адамынын суйеп Ирактан жэне Палестина жерлершен табылган. Осы кезенге жататын Кармел тау- ындагы Эт-Табун жэне Эс-Схул унпрлершен 12 адам- нын канкасы шыккан. Тас кезенге жататын куралдар Iviiui Азиядан жэне Жогаргы Месопотамнядаи кездескеи. Бул курлыктардын баска да аймактарынан иалеолиттвд сонгы кезендерше, acipece, неолитке жататын заттар 6i-

раз жерлерден табылган.Жанатас (неолит) ecKepTKiuiTepi Таяу Азия жерлер1-

ие кен таралган. Месопотамия, Сирия, Палестина, Иран, Ирак, Kiuii Азия елдершен жанатас кезендершщ ескерт- iduiTepi кептеп ашылды. Мунан кейшп эиолит, кола ке- зендершде бул жердщ тургындары егшшшкпен айна- лысатынын, олардын кыштан, коладан, тем!рден жасал­ган куралдары дэлелдейд!. Б1здш дэу1ргензге дешнп IV мыныншы жылдары жергШкт! тургындар алгашкы кау- ымдык карым-катынаста e M ip cypin, олар аншылык, балыкшылык, онан кешн егшшшк кэЫптер!мен айналы- са баста'ган. Олар кой мен euiKi, шошканы кол га устап, отырыкшы eMip сурген, баспаналар салган. Осы дерек- терге Караганда, неолит кезшде Таяу Шыгыс жершде алгашкы адамдар кен тарап, коныс теп кен i байкалады.

Сол кездш езшде Таяу Шыгысты эр турл1 тшдерде сейлейтш халыктар мекендеген. Месопотамиянын онтус- ттнде— шумер, аккада, элам; шыгысында — касситтер, мидиялыктар; солтусттнде — хеттар, батысында — па- лестиналыктар мекендеген. Тигр мен Ефрат езендершщ алкаптарын халыктар ертеден мекендеп, олар алгашкы

23

адамзат еркениетшщ 1ргетасын калаушылардыц 6 ipi

болды.Месопотампянын онтусттнде шумерлер мемлекел

бой катердь Олар кейш Эль-Обейда, Урука жэне Джем- дет-Наср мэдениеттерш калыптастырды. Бул мэдениет улг|лер1 аккадалыктармен т ы р ы з карым-катынаста да- MUFaH. Ал Месопотампянын орта шеншде кел iff шыккан семитикалык тйчде шумерлер сейлесе керек. «Шумер» деген термин (атама) аккадашылардын сезшен шыккан. Б 1зд1н AsyipiMi3re дешн IV мыныншы жылдарда пайда болган шумерлердщ жазуындагта адам eciMAepi Онтус- TiK Месопотамияга да кен тараган. Sip гасырдан кещй- ri II I мыныншы жылдардын ортасында Месопотамия- нын солтуст'Ж аудандарында, тары 6 ip гасырдан сои онтусттнде шумер атаулары семитикалыктармен алмас- кан.

Шумерлерден баска Месопотампянын шыгыс б ол ь ­ней Иран кыратына карай жайылган кежстште 6ip-6 i- p iH e лл жагынан жакын эр турл1 халыктар орналаскаи. Солардын щшён осы кунп Хузнстан жершде эламиттер ем ip сурген. Бул манда журпзшген археологиялык зерт- теулер кептеген жаналыктар ашты. Сонын 6 ipi бйдш дэуГртшзге дей1нп IV жэне III мын жылдарда жазылган пиктографиялык ескерткштер. Сол дэ\ 1рдщ III мынын­шы жылдардын орта шеншде эламиттер аккадашылар дын жазуын оз тЙЦне карай икемдеп, ездершщ жазу-сы зуын жасады.

Загроса тауларында, осы KyHri Луристанда, эламит- термен кериилес касситтер eM ip сурген. Б|‘здщ A»yipiMi3- ге дейiнгi II мын жылдыктын бiр iншi жартысында олар саяси жагынан уетемдш eTin, Месопотампянын мэденн тарихынын дамуына да ез эсерлерш тиг1зген. Кассит­тер — Вавнлониядагы жылкыны жаксы e c ip e бшендер деген сез бар. Касситтёрд^ тш эламиттерге жакын бол­тан сиякты. Kefi6 ip галымдардын тк;рлер| бойынша, эламнттердщ, касситтердш, лулубесвтердщ т!лдер|" 6ip-

6 ip iH e жакын болган. Олар туыскандык жэне тГл жагы­нан касситтердш т|л тобына жатады. Касстий тобында- гылар: кастийлер, геловтар, тапуровтар. Бул тайпаларV гасырда Каспий тетзшщ жагалауын мекендеген, Аты аталган тайпалар ертедеп Онтустш Эз|‘рбайжанды, Ба­тыс Иранды мекендеген кутии, парсуа, манней тайпала- рынын урпактары болуы мумкш. Осы тайпалар ертерек- те саяси жагынан баскаларга ыкпалын журпзген. Мы-

24

сал ы , К усти н (гутен) б. д. д. III мыныншы ж ы лды н аягы н да К о с езен н щ бойлары н мекендеп, сол ж ер д е езде- p iH in у сте м д гп н ж у р п з ге н .

К аспий Teni3iHiH с о л т у с т ж -б а т ы с ж а га сы н д а гы осы кунг1 Арм ени я мен К у р д к ы р аттар ы н да, Kiuri Азияны н ш ы р ы с б е л т н д е М есопотам иян ы н с о л т у с т ш н д е кеп тур- л i х а л ы к т а р т 1 р ш ш к еткен, ол арды н барлыры д а «ала- р оди ялы ктар » деген ж и н акы атпен аталган. Зерттеунп- л е р д 1н ш клрлерш е К ар аган д а, ол х а л ы к та р д ы н т 1л д е р 1

к ав к аз д ы к т а р д ы н т ш н е ж а к ы н ы р а к болганы н керсе- те д к

Б. д. д. IV мыныншы ж ы л дар ды н аягы нда, III мынын­шы ж ы л д а р д ы н б ас кезш де се м и т тж н эск в д к хал ы к тар Т а я у Азия ж е р ш е кен та р а га н . О л а р — ж о гар ы д а гы аты а та л га н а к к а д а л ы к т а р . О сы к е з д е п ш у м ер лер дщ ж азу- л ар ы а к к а д а л ы к т а р га тан болран. О й тк еш Kici ес1мде- р ш д е кеп у к с а с т ы к т а р бар. К еш н осы сем ит т ш шумер- лерд1н т Ы н ырыстырып, ак к а д а ш ы л а р д ы н (семит) т !л i уетем дгк еткен.

К е й ш п кездерде а кк адаш ы л ар куш ейш , сол ж е р д е п сем ит т ш н д е сейлеуш ! хал ы к тар м ен б 1рлесш , Е ф р ат ж эне Тигр езен д ер ш щ орта, те м е н п агы сы нда Вавилия м ем л ек етш ш ер кен и етш ж асай ды . А к к а д а ш ы л а р В а в и ­лия д и а л е к л с ш д е свйлейдк Б ул тiл б. д. д. 2 -мыныншы 500 ж ы л га дейш ©Mip cypin, кешн арам ейлы к диалект]*- мен ал м аскан. Б а с к а д а К о с езенн щ о н тустж -б а ты с аты- рабын б. д. д. III мын ж ы л д а р д а с е м и г п к тш д е сейлей- TiH ха л ы к та р — хананейлер, аморейлер, еврейлер, ара- мейлер мекендеген. О сы мын ж ы лды кты н e K i H in i ж ар ты сы н д а о н т у сп к т е н А р ави я ж ар ты аралы на а р а б ­тар келш коныстанып, ж е р г ш к т ! аборигендермен ара- ла с ып кет кен дер i мэл!м.

Унд1еуропалы1< тiлдe сейлейтш халы к тар ды н бар еке- 1-и ж в н ш д е п алгаш к ы деректер б. д. д. II мыныншы ж ы л­д арды н ортасы на тур а келедк Осы кездерде Т а я у Азия- д а х еттал арды н ipi м ем лекет1 пайда болган. Б. д. д. IX гасы ры нда Арм ени яда ж эне К авк азды н он тустЫ н д е У р а р т у мемлекет! дэлчрлеп ©Mip сурген. Арм ян халкы - нын кал ы птаскан ы б. д. д. V II гасы рга ж атад ы . Б ул х а л ы к езшш. мeмлeкeтiн орнатып, оны 6ip мын жылдан арты к са к та й бЬтген. Б. д. д. мыныншы ж ы лдар да эр турл! унд1еуропалы к тш д е сейлеуни халы ктар ж аугер- ш iлiктiн нэтижeciндe б4рлесш, Мидия, Персия кешшрек, Б актрия, П арфия се к к в д бф н еш е KymTi мемлекеттер

25

пайда болган. Орта гасырдын. кешнп кезендершде, осы мемлекеттщ халыктарынын езара карым-катынастары- нын нэтижесшде отырыкшы иран *плдес парсылар, ги- лянцтер, мазандаранд, пуштундардын 6ip б ё л т , тэж!к жэне кеш пел i пуштундар, курдтар, лурлар, бахтиарлар жэне Ka3i‘pri Ираннын, Ауганстаннын. тургындары келш шыккан.

Таяу Ш ырыс Азияда кул иеленуни мемлекеттер ерте заманнан-ак уйымдаскан. Олардын катарына жогары- дагы аты аталган, б. д. д. III мын жылдардагы Месопо- тамиядары Шумер мен Аккади мемлекеттер! жатады. Осы кул иеленуни мемлекеттер 6 ip-6 ipiMeH бакталаста болып, алдымен шумерлер устемдж етсе, бил!к кешннен аккадашыларра ауран. 0 зар а согыстардын барысында женген жагы жешлгендерд1 кул Fa айналдырып, оларды егш суару жуйелерш салуга кешштер каздырран жэне тары баскадай ауыр жумыстарра коскан.

Осындай алгашкы корамнын ыдырап, б. д. д. III мы- цыншы жылдардын аярында, II мыныншы жылдардын басында саны кеп аморейлердщ тайпасы Месопотамия жершде улкен кул иеленуни Вавилония мемлекетш кур­ган. Олар эламит тайпасын да езше косып, бил1кт1 амо- рей эулет] журпзген. Аморейлердщ мемлекетшщ гул- денген кезеш онын патшасы Хаммурабидщ б. д. д. ( 1792— 1750 ж.ж.) тусына тура келедк Тарихтагы б е л г ш Хаммурабидщ заны дегенд1 окушылар 6uiyi тик. Б. д. д. X V III F. ортасында езара тартыстардын нэтиже­сшде Вавилония мемлекетш касситтер, онан кешн хет- тер багындырган. Ж аулап алушылар вавилония мэде­ниетш, жазу-сызуын кабылдап, ж ергш ктг халыктарга араласып кеткен. Хеттер мен Мысыр арасында узакка созылран сорыстардын иэтижесшде хеттер жешлш, бу- рынры устемд1’гшен айырылган.

Таяу Азия халыктарынын этникалык тарихындаб. д. д. I мыныншы жылдарда Ассирия улкен ыкпалын типзген. Сол дэучрдщ II жэне I мыныншы жылдарында Ассириянын гулдену жэне кулдырау кезендер! де бол­ран, б. д. д. XIII F. Ассирия к у н т мемлекетке айналып, онын эскерлер! Митанияны, Вавилонияны басып алган. BipaK XII гасырда Вавилония кайта кетерш п, олар ассириялыктарга соккы берген. Уакытша сэтаздж ке ушыраганымен, б. д. д. IX гасырда ассириялыктар кай­та кушейш, онын патшасы Ашшурнасирапал II (884— 859) кYШтi эскер уйымдастырап, Месопотампядагы

26

арам ей л ер д! барындырып кан а кой май, Ж е р о р т а теш- з ш е д еш н ш апкан. О н ы н M y p a r e p i С а л м а н а с а р III Си- рияны, В ави лони яны ез!не к ар а ты п , V I I I гасы р ды н о р ­та ш ен ш де А сси р и я п а тш а л ар ы б а р л ы к е р т е д е п Ш ы р ы с е л д е р ш щ т е ш р е п н е ш огы р ланд ы рура ум ты лган . Нэти- ж ес ш д е ол ар б а р л ы к М есопотам ияны , Сирияны, Фини- кияны, П ал ести нан ы , Б а т ы с И ранды ж зн е М ы сы рды ж а у л а п алран. Е н соны н да б. д. д. V I I гасы рды н екшии ж ар ты с ы н д а М идия мен В авилонияны н соккы сы нан А с ­сирия к у л а р ан -

К еп расы рлар бойына А ссирияны н ж зн е б а с к а мем- л е к е тт е р д ш ж ш -ж ш ж у р п з ш г е н е з а р а сорыстарынын бар ы сы н да 6 ip х а л ы к екш ил х а л ы к та р м ен араласы п , эр тур л ! этн и кал ы к к у р а м а л а р д ы н тарихы н да кеп езгерю - тер болып ж атты . М ун д ай а р а л а су л а р Т а я у Азия тур- рындарынын з а ттай ж эн е рухани м эдениеттерiнin 6ip- 6 ip iM eH косы л уы н а, к ар ы м -каты н асы н куш ейте ту су ге алып к е л д ь С а н ж агы н ан кеп ж эн е к у и т хал ы к тар с а ­ны аздары н е з д е р ш е cinipin, ж етш отырран.

Ассириян ы н у с т е м д щ еткен ж ер ш де, б. д. д. II мы­ныншы ж ы л д а р ы ен к уа тты м ем лекет пайда болды. О л а р ж а н а В ави лони я ж эн е М идия п атш ал ы ктары едк Ж а н а Вавилония п атш ал ы гы ipi, саяси жэне с а у д а сы дам ы ган ел болып, Kepmuiepi М ысыр, И удей eлдepiн, финикилердщ к ал алары н , кейш Сирия ж эне Филикия- л ар д ы д а е зш е багы нды рады . И ранны н б аты с ж агы нда- гы З а гр о с та ул ы ел к е сш д е М идия мемлекет! куры лды, онын а стан асы Ka3ipri Х ам ад ан ан ы н орнындагы Э кба- тон к ал а сы ед1. И р ан кы раты н дагы буры нгы Ассирия патш алы ры ны н ж ер! жэне K im i Азияны н жерлер1 Ми- ди яга багынды.

Б. д . д. V I гасы рды н ор тасы нда Иран кыратынын о н т у сп к -б а ты с ы н д а Кир б аста га н Персия мемлекет} к у ­рылды. Тарихи к ы ск а Mep3iM ш ш д е * Кир б астаган П ер ­сия м ем лекет! Мидияны, Kimi Азияны, Вавилонияны ж а у л а п алып, И ранны н с о л т у е п п н д е п кериллестерш е ж оры к ж асад ы . К и р дщ баласы К ам биз М ы сы рды езш е багы нды рды . К еш н Д а р и (521— 486 ) к е з в д е Т а я у Азия ахем ен идтердщ кол асты нда болды. Б. д. д. IV гасы рды н екшии ж арты сы нда А л ексан др М акедонский Т а я у Шы- гысты басып алып, кол га ю р п з ге н ж ер л ер ш щ кел ем i ахеменидтерге багы н ган ж ерлерден анарурлым асып кетт!.

27

Ахеменидтер мен Александрдын мемлекеттер1 улкен болранымен, олардын iuiTeft татулыктары шамалы бо- латын. Солай бола турса да, олардын журп'зген согыс- тары кездержде халыктар, тайпалар езара араласа ко­ныс аударып, калалардын тургындары кебейд|', коленер еркендеп, T ip inL iiK rep i кептеген езгер1еке ушырады. Сау- да-саттык дамн туст1. Мысалы, Таяу Азиянын Жерорта тешз! бойындагы Орта жэне Онтустж Азия еЩерщен карым-катынастар жолга койылды. Б. д. д. I мыныншы жылдарында аремей тШ Таяу Азияда, Мысырда устем- дж етт1. Бул тал Иран тьчдес халыктардын т[л ерекше- л|Ш|.ё икемделген жалпы букаранын ортасына кен та- рады. Аремей жазуы Kepuii елдерге де, сондай-ак Орта Азияга дешн тараган. Иудей (еврей), арабтардын жа- зулары да аремей эрттерже йепзделген. Осы кездерде аремей тш гректердж тгЖМен тайталасатын едк

Б. д. д. III гасырда Таяу Азиянын батыс жапл эл- линстж мэдениеттж ыкпалында болса, бул ыкпал Алек­сандр Македонскийдж жорыгынан кейж кушейе тускен. Таяу Азиянын кеп жер! селевкидтердж мемлекетже ба- гынган. Сол тустан бастаи селевкидтердж шипасында Парфия, Грек-Бактрия атты eKi улкен мемлекет пайда болган. Парфия патшальжы Ираннын солтустж-шыгы- сындагы иран йлдес халыктардын арасында болса, Грек-Бактрия Ауганстаннын солтустж-шыгысында, Тэ- жжстаннын, ©збекстаннын онтустшндеп жерлерде орналаскан. Б. д. д. II гасырдын орта шенжде Грек-Бак- трия мемлекет! шыгыстан келген кешпелкпер мен пар- фиялыктардын шабуылынан куйреген. Ал Парфия мем­лекет! кушейе тускен едь Б!ржипден, Парфиядан кешн уйымдаскан Сасанидтык (220—650) Ирандык мемле- KeTTepi 6ip-6ipiM eH 6 гасыр бойына Kypecin келген. Екж- шдден£ парфиялыктар мен Рим, Византия мемлекеттёр! б1здж дэу!рдщ IV гасырына дейш согыскан.

Б. д. д. VI гасырда Таяу Азиянын солтусттнде, О р­та Азиянын онтуслгжде отырыкшы иран п'лдес хорез- милыктар, согдылыктар, бактрилыктар, сактар eMip сурген.

Аравнйлык жарты арал ерте кезден-ак мэденнет ор- талыгыныц 6ipi болган. Б. д. д. II мыныншы жылдардын сонында бул жерде кул иеленушшк Миней патшалыгы болган. Ол кейж Сабей жэне Фимьяр патшалыктарына белжген. Б. д. д. I мыныншы жылдарында араб тайпа­лары солтустжке карай жылжып, Аравий жарты аралы-

28

нын с о л т у с т ж H<aFbiMaFbi, K,a3ipri Сирияны н ж ерш де, б ф н е ш е Kimi-ripiM м ем лекеттерд! к ал ы п тасты р га н . С а - с а н н д те р д щ дэхпрш де И ран мен В н зантияны н ш екара- ла р ы н д а а р а б ты к -н аб а те й л ы к а р а б т а р д ы н мемлекет! у й ы м д а ск а н . 1\ей1н олар М а х м и д т е р д щ ж эне Гассан ид- те р д щ м ем лекеттер! деп аталы п, в и з а н т и я л ы кт а р м е н ж эне 11 р а н д ы кт ар мен тырыз к ар ы м -к аты н ас ж асап т у р ­ган. О л а р д ы а р а б т а р ж а к с ы б ы ген .

Ы з л т д э у 1 р 1 м 1 з д т V I I — V I I I расы рлары нда араб х ал и ф аты куш ей in, керин оты рган елдерге ш абуы л ж а- сай оты ры п, ол арды е з д е р ш щ кол асты на к ар а тк а н . Осы ж а у г е р ш ш к т щ н этиж есш де, Т а я у Ш ы гы сты н этн и ка­лык. к у р а м ы н д а кеп е з г е р к т е р пайда болды. К е н б 1р а б о ­ригендер ез коны стары н ауд ар ы п , езге хал ы к тар м ен ар а л а сты , а р а б та р багы ны ш ты халы к тар м ен аралас-ку- р ал ас болы п к е г п . А р а б т а р , Сирия, М есопотам ия мем- л е к е т т е р ^ н тургы н дары м ен ту ы ст асуд ы н нэтиж есш де ж а н а этн икал ы к к ауы м келш шыкты. О л ар а р а б т ш н д е сейлеп, ислам д ш ш к аб ы л даган .

О сы нд ай этникалы к e3repicTepre азиялы ктар к е ш н п кездерде ж иi уш ы раран. М ы салы , X гасы рды н шeнiндe О р т а Азия ж а к т а н т у р ш т ш н д е сейлейтш тай п алар ба- ты ск а к ар а й ыгысып, ж е р п л п т х а л ы к та р д ы н этн ика­л ы к к ур а м ы н а esrepic ж а с а у г а ез у л естер ш коскан. XI гасы рды н б асы нда coлтYCтiктeн кептеген сел ьж уктер б аста га н TvpiK тай п ал ары Иран к ы раттары н а, Сирия- Fa, М есопотам и яга келш ж еткен. Т у р ш т е р д щ келу! X II расы рга д ей ш то к тал м аган . С он ы н нэтиж есш де, Т аяу IlIbiFbiCTa TypKi т ш н д ё ceйлeйтiн TypiKTep, эз1‘рбайж ан- д а р сиякты б!рнеше ул тта р пайда болран. X III гасы рды н басы нда монголдар Т а я у Ш ы гы сты н с о л т у с п г ш ж ау л а п алып, ж е р г ш к ^ х а л ы к та р га е з д е р ш щ этникалы к эсе- р!н т и п з д ь

Т а я у Азияны н халыктарынын. арасы нда д а езара ж а у г е р ш ш к т е р болып, сонын нэтиж есш де эркайсысы- ак этникалы к е з г е р к к е уш ы раган . П арсы 9CKepi X V II гасы р да 6ipHeuie д у р к ш армян мен грузиндерд1 топтап, И р анга айдап экелген. А л X V I I I гасы рда курдтарды н

> б 1разын Х ор а са н га Keuiipin экелген. X IX — X X гасы рлар- да к урдтарды н 6ip бeлiгi ор тал ы к Анадолра, О н тустш Туркияра орналасты ры лды . Армян, айсора ж эне грузин- д е р д щ арасы нда а л а уы зд ы к epmin, ж ан ж ал д а р тутанып оты рган. С оны н салдары н ан 1915 ж ы лы 1 млн. армян кы ргынга уш ы рап, 1,5 млн. армян кугыира уш ырады.

29

1948 жылы Израиль мемлекел шанырак, кётерд!, ол 1 мидлионга жуык, арабты ез жершёй куып шь^ып, олардын орнына саны осы мелшердеп еврейлерд1 эр елден кешТргп экелш коныстандырды. Сейтш, Израиль- де еврейлердщ саны арта тустк Кёшшрек курылса да бул мемлекет империалист мемлекеттер уйымдастыр- FaH Таяу Азиядагы реакциялык жанжал оша'рына айна- лып, керпм Палестина, Сирия жэне т. б. елдерге отар- шылдык эрекеттер жасап, олардын ежеяп жерше кол суруда. K,a3ipri Израильдщ басшылары Таяу Азия ха­лыктарына coFbic KayniH тенд1ру былай турсын, олар дуниежузшк реакцияшыл куштермен ауыз жаласып, сорыс каушн тудырды. B ip a K олардын мундай саясаты- на прогресшш адамзат батыл тойтарыс беруде. Таяу Шырыс Азиядагы K iu ii- r ip iM халыктар эда де калыптасу кезецшде екеш рас.

Таяу Шырыс халыктары ерте заманнан озык мэде- ниеп'мен танылган болатын. B i p a K тарихи себеитерге байланысты ездершщ даму дэрежеа женшен кейiHri расырларда мулдем мешеулеп калды. Онын ен басты себептершщ 6 ipi — X V III расырдан Батыс Еуропа елде- p iH in Таяу Шырысты отарлап алуы. Бурынгы езара феодалдык согыстардын салдарынан эбден элареген мемдекеттерД1 оп-онай отарга айналдырып, Таяу Шы- гыстын экономикалык, мэдени дамуына улкен кедерп келл'редь X IX гасырдын аяры мен XX гасырдын бас кездершде капитализм езшщ жогаргы сатысы империа- лизмге erri. Еуропа билеуиплер1 жер||й1ки халыктарды сулштей сорып, оларга отаршылыктын, озбыр азабын шекпрдь

ЕкГщш дунйежузипк согыска дешн, Таяу Шыгыс ел- дерйн отарлап алып, оларды билеп-тестеген Англия мем­лекет! едь Осы coFkg жылдарда агылшын имперналис- Tepi ездерГшн ыкпалын бул елдерге журпзш,, бэсеке- лестер} Франция, Италия сиякты ёлдерда epiKci3 ырыс-

тырып шырарады. B ip a K кейшп кездерде Англия езшщ гегемондык релш бул курлыкта 6epiK устап тура алма- ды. Екжин дуниежузшк согыстыц салдарынан Англия- ныц элЫрегендтн пайдаланып, AK.LL1 Таяу Ш ы р ы сты ез дегенше кенд1р т , жан-жакты ыкпалын журпзе бас­тады. АК.Ш монополистер1 Аравия жарты аралын, Иран- нын мунайын жэне баска бул курлыктын аса бай жер асты кендерш билеп-тестеуге умтылды. Барлык капита­л и с т мемлекеттер пайдаланатын мунайдык 60 ироцен-

30

Ti Иран, И р а к ж эне Сауд Аравнясынан ендцмлдк Бул байлыктарды iirepin, пайдалану упин А 1\ Ш жерпли\Т1 енбекш1лерД1 барынша канаумен болды.

К а з а н револю циясы ны н ж ен ш ш ь т ы дуние ж у з ш ­д е п у л т -а з а т т ы к Kypeci ш н к ур т е р ш у ш е колай лы эсер in т и п з д 1. С он ы н н эти ж есш д е та п т ы к к о гам д а ©Mip сурген елдерде, 9cipece, оты ры к ш ы л ы ктагы х а л ы к та р д ы н а р а ­сы н да у л т -а з а т т ы к Kypeci дам и т у с т 1. С о н д а й -а к Т а я у Ш ы гы с е л д ер ш д е у л т -а з а т т ы к Kypeci куш еш п, тарихи к ы ск а мерз1м 1шшде б ул кур л ы к ты су л истей сорып кел­ген ш етел монополистер1 куы п ш ы гары лды . Н этиж есш - д е А у г а н ст а н , Й ем ен х а л к ы б оста н д ы к алды. Е асы рлар боны у сте м д !к еткен ш ак ты н 6iwiiriH к у л а т к а ч Иран халкы И сл а м Р есп уб л и к асы н орнатты . Б у л а р д а н б а ск а д а Т а я у Ш ы гы сты н 6ipa3 елдер! б аты сты н отарш ылы- гынан а зат болды.

С е й тш , у з а к ж ы л дар бойы созы лган ул т-а з а тт ы к к у р е с ш щ н этш кеёш де Т а я у Ш ы гы с ха л ы к та р ы еркш- д ж к е ж етш , е з д е р ш щ экономикасын, мэдениетш дамы - т у Fa K i p i c T i . Б 1р ак X X гасы рды н 90 -ж ы лдары нда А К Ш б а с т а га н баты с ел дер i эр тур л! са я са тты сы лтаураты п. Т а я у А з и я га K i p i n , ж ерпл1кт1 х а л ы к т а р га ез ыкпалын ж ур г!зу у ш ш эрекет iCTen отыр. Б у г а н 1991 ж ы лды н басы н д агы П ар сы ш ы ган агы н дагы болган тарихи oivjiFa дэлел бола алады .

ТАЯУ m b IF b IC А З И Я Х А Л Ы К Т А Р Ы Н Ы Н КЭС1ПТЕР1 М ЕН Т У Р М Ы С Т А РЫ

Т а я у Ш ы гы с ел дер! гасы рл ар бойына агр а р л ы к ел болып келдй содан д а e i u ip i c орындары наш ар дамы ды . С он ды к тан мунай, газ ж эне б а с к а кен байлы ктары н ж ерг!л ж т! х а л ы к та р ж ак сы пайдалана алмады . 0нд1- рклген еш м дер ш етелдерге ш и ю зат тур ш де саты п кел­ген e j i . KefiiHri ж ы л дар да бул елдер отарш ы лды кты н б уга уы н ан босаган сон, е з д е р ш щ ул тты к е н е р к э а б ш ш угы л дамы ты п отыр. О ларм ен досты к кары м -каты нас- тагы 6ipa3 елдерде Азия халы ктары ны н экономикасын, мэдени дэр е ж е сш кетеруге унем! кем ектесш , кептеген енд!р!с орындарын са л у га ж эр д ем д есп .

Т а я у Ш ы гы с елдер iH in басым к е п ш ш п егшмен, мал ш аруаш ы лы гы мен айналысады. Еф рат, Тигр ж эне бас-

ка езендердщ а л кап т а рынд а гы турпэж журтшылык ер- геден-ак еггншшкпен айналыскан. Содан да онын эр турл1* аудандарындары егшхшлш Kaci6i 6ip-6ipiHe ете уксас. Жалпы бул елкенщ ауа рзйы ыстык, кургак бо­лып келетiндiктен, егшшглш K9ci6 i суармалы болып ке- ледь Ж е р п л й т халыктардын эл-аукаты осы епншйпк- тен алынатын ешмге байланысты. Бул уЩщ езендерден улкендЬ кш ш арыктар казып, осы су жуй ел ep i аркылы ertdiK жерлерМ суландырран. Би1к жерлерге суды шы- рыр аркылы кетерген. Иран, Ауганстан жерлер in де су ете тапшы болран себепп, дикандар жер асты сулары- нан кер1з казып, 6ip жерге суды жинайды да, содан кешн ericTi суарган. Мундай т э а л д 1 Турюменстан, 6з- бекстан дикандары да колданган. Дикандар одан баска да кудыктын, булактын суын, я гни барлык ылрал кез- дерш тугелге жуык кэдеге асырган f o h . Жанбырдын суымен eceTiH епн Туркиянын, Ираннын жэне Ауган- станнын кейб1*р таулы жерлер in де кездесед*.

Араб елдершде бидай, арпамен катар кендгр, зыгыр сек!'лд1 техникалык дакылдар да еплед]. Туркияда дэн- Д1* дакылдармен 6ipre темею, макта, ж уз1м; Иранда ку- piui, жемк араштары, жтбек курты, бау-бакша егу урд1- ci бар. Егггшшщке пайдаланылатын куралдары кене заманнан келе жаткан курек, кетпен, кол орак, TeMip сока, жер агаш, шырыр сиякты болып келед1. Куш ке- лгктер!— еп’з, туйе. Осы кунп e r i c K e пайдаланылатын техниканы тек фермерлер, куатты шаруалар рана колга Tycipe алады. Ipi каналдар мен арыктарды курек, кет­пен сиякты куралдармен казады. 0нд1’р1с орындары артта калгандыктан бул елдердщ дикандары e r ic T iK жерлерге минералдык тынайткышты пайдаланбайды деуге болады.

Ирандыктардыц суармалы ericTi kti дамыткан жер- лёр1И1Н 6 ipi — Исфахан ойпаты. Мунда да, непзшен, кэрЗз казып, жер асты суын егшшш кке пайдаланады. Шахты кулаткаига дейш иран дикандары жер иелену- шiлepдi 6 турлд дэрежеге белген, олар: помещиктер — арабтар, мемлекегпк — халиса, дiншiлдep — уакым (векуф) Еещвел i л ер д щ карауындары жерлер — ил яти, Kiini-ripiM жерлер! буларды — хурдамалик жэне когам­дык жерлер — умуми. Ираннын епске жарайтын жер- лepiнiн 94 процент! помещиктер мен дш иeлepiнiн, мем­лекегпк баскарушы адамдарынын колдарында. Калган 5— 6 процент! гана дикандардыц улесше тиген.

32

М а л ш а р у а ш ы л ы гы н а келеек, бул кэсш кешпел!, ж ар ты л ай к е ш п е л i х а л ы к т а р д ы н ар асы н д а кен орын а л Fan. О ты ры кш ы ж ер д е м ал аз е с 1р 1л е д ь Ш ел д к т а у ­лы ж ерлерд1 мекендеген а р а б та р , п уш тун д ар, ту р ж те р , кур дтар ж эн е и р ан д ы ктар мен а уга н д а р д ы н 6ip бел]г*1 мал багум ен ш уты лд ан ады . К е ш п е л 1лер кой, еш ю , туйе, есектерд! KeoipeK ecipce, ж ы лкы малын аз устайды . У а к м алды н ж у ш эк сп ор тк а ш ы гары лады .

Кеш п ел i л ер эр м аусы м сайын коныс аудары п, шелд! ж ер л ер д е куд ы кты н , к ол дан корш ап койган к ак , тоган суын п ай дал анады . С а у д А р ави ясы н ы н м алш ы лары мен бэдэуи лер туй е мен а р а б аргы м актар ы н е а р е д ь X IX гасы р д а м ал ш ар уаш ы лы гы ны н манызы наш арлай б а с ­тады . 1920 ж ы лдан бастап кептеген бэдэуилер б!рлескен оты ры к ш ы л ы кк а айналды. B ip a K оларды тугелдей оты ­ры кш ы е туге эл1 д е ж а г д а й тугы зы л м ай келедь Ж а р ­ты лай кещпельлер А р а в и я ж ар ты аралы нда, Туркияны н, И ранны н та ул ы ай м а к та р ы н д а мекендейдк О л ар ж аз бойы м алды б ш к т а у д а гы ж ай ы л ы м д а р га ж ай са , кы ста ыктасы н, ш у ак ты т а у етегш е Kemin келедк К у ш к е л 1к- Tepi р етш де е п з , туйе, ж ы лкы , есек м алдары н п а й д а ­лан ады . Сиы рды н cyTi мен етш азык-тул1кке ж ар атады . Т а я у Ш ы гы стагы ел д ер дщ ecipeTiH м алдары й р к е л ю емес. C e6e6 i бул к ур л ы к ты н табиги-географ иялы к ж аг- дайл ары д а эр турл к С он ды к тан таулы , э а р е с е , шелд! ж ер л ер де кой, eu iK i ж эн е туй е м алдары кеп e c ip ^ c e , ойпатты ж ерлер сиыр, ж ы лк ы лард ы н e c in -енуш е к ол ай ­лы болып келедь

Т уркияны н мал ш аруаш ы лы гы Анатолия ж арты а р а ­лынын ор тал ы к ж эне ш ыгыс ж ак тар ы н д а ж ак сы д а м ы ­ган. М ем лекет м е н ш т н д е п м алдар тул ж тYpлepi бойын­ша б е л ш - б е л т e c ip y re непзделген. Ж э н е ай м акта сауын м алдар еар 1л ге н , eKiHiui айм акта е т п к багы ттагы м ал­дар багы лган, ал Yшiншi ж ер де ж ун беретш м алдар ба- гылган. К уйры кты кой ж эне ангор euiKLiepi кеп e c ip ^ e - Д1. Б у л е ш к ш щ узын, ж !б ек сиякты ж у м с а к ж ундерш ен е те багал ы м аталар ж эне ор ам ал дар токы лады .

Телпрден курал-сайм ан , эр т у р л 1 асыл тастан зергер- \ л ii< буйы мдар, суйектен, агаш тан турл1 м улж тер ж а с а ­

ган. А у ы л д ы к ж ерлерде токы м аш ы лы к кэсш улкен к а ­нат ж айы п ж1бектен, м актадан, жуннен мата токыган.

3— 294 33

TVPMblCbl

Jrч ,Л а яУ Ш ырыс халыктарынын к©пш!*лiri ауылдык ж ер­

лерде турады. ^ уркиянын халыктары ойпаттар мен те­шз жагалауына кеб1*рек шорырланран. Ал аугандар тау- дын шаткалдарына, етектерше орналаскан^'кешпельтер т|'ршшпнде жуйел1 коныстар ете аз. Ал кыстактарындп базар, iviemiT, медресе, моншасы боладыГ^)

Ёгшиплерд1н уйлер! Орта Азия халыктарынын уй- лер!'не уксас, шши кесектен, саздан туррызылран. Араш- тан салынран уй ете сирек кездеседк Квшлелшердщ, жартылай кешпелшердщ уйлер] 6ip не ею бел мел} кел- се, отырыкшылардын уйлер* Шрнеше белмел1 болып са- лынады. Отырыкшылардын ericTiK ж ерлер], корасы уйшщ касында орналаскан.

Уйлердщ imni безенд1*р1лу1 эр турлк уйдщ едешйе кьлем теселерь бшк сэк1*де отырып, сол сэю де уйыктан- ды. Кымбат мул1'ктер тек кана байларда кездесед!*. Жар- лылардыц T ipu im r i жепспейтгн дуние кене, т1пт\ азык- тул!*г! тапшы.

Куйд1р1лген кыштан ктелген ыдыстарды пайдалана- ды, мыстан, екпе кабактан су куятын ыдыс жасаган. Тамакты шойын казанда ш а р е д ь Кешпелмер кысы- жазы кос, не шатырда ewip суредк Туржмендер кебшесе кшз уйде турады. Сырт кшмдер1— желен, жамыл- Fbi, тон, шапан, оларды кебше малдын жуншен токиды, Tepicinen Tire&}. XIX расырдан бастап еуропалыктардын келуч ce6enTi бурынгы дэcтYpлi кшмдер1 6ipa3 езгерген.

ОТБАСЫ

(Б у л елдердег! отбасынын барлыгы да ислам дплшц п’келей ыкпалы нег1зшде курылган. Кеп эйел алура эр- KiM epiKTi, тек калынмал телеу басты шарт. Таяу Шы­рыс елдершщ кепш ш гш де арайынды K ie l Лер 6 ip-6 ipi мен куда бола бередк Уйленетш ei<i жас 6 ip ананын cyTiH

ембесе болганы.ТМуны эндогамдык уйлену тэрлб! дей- Mi3. Кешпелшерде кауымдык, не рулык туыстык кеш рек тараган. Израильде еврейлер тек еврейлерге уйлен\|‘ шарт, .эр! дши наным кунгп дамыран.

1м ы салы , хазарлыктар 6 ip тайпанын аш-нен кыз бе- piirrKbi3 алысады. Туыскандык жактан жакын адамдар да 6 ip-6 ipiHe куда тусе алады. Уйленуип жiгiттiн OKeci,

турмыска шыгатын кыздын уйше келш, кудасынын ал-

34

дына орамалдыц устш е аздап а к т а кояды. Оны кыздын oneci алгакнан кешн, ei\i жактын каты насып отырган адамдарына ш акпак кант улеспредь Бул куда лык ка кел1с1лд! деген сез, будан сон уйленуге 6ip жыл калган кезде ж т т т 1 н туыскандары кыздын уйше кел in, ата- анасынын батасын аладыЛБуны Kimi-ripiм той ретшде етк1зед1. Будан кейш уш кун еткен сон, ж Ы ттщ туыс­кандары тэтт! нан n ic ip in , оны дастарканга орап, кыз­дын ушне экелш, болашак кудаларына улеспрш бере- дк Осыдан сон гана ек-i ортада калынмал женшде кел1- ciM жасаладыг Оны «сурфаи риза» деп атайды. Сейтш, осы сапарда калынмалдын мелшерш б е ш л щ , ею ж ак келк1мге келед1. Мунан кейш 6ip жыл еткен сон уйлену тойы жасалады.

(ТТрандыктардын уйлену1, отбасын куруы Шыгыс х а ­лыктарынын эдет-гурпына уксас келедк Кыздарын 10— 13 жастан турмыска берсе, ж т т т е р т 14— 15 жастан уй- лене бередк Калалы жерлерде куда тусу iciMeH айна- лысатын арнайы адамдар болады, оларды «дел-лалеа- рус» деп атайды. К уда тусуцилер кыздын экесше шари- гат жолымен махр телейдь Сонан кешн ана cyTi — «шир бехе» yuiiH деп кыздын ата-анасына кэде жасайды. ¥за- тылар кыздын туыскандары жасау-жабдык, тесек-ор- нын т. б. заттарын дайындайды. Ол «джехаз» деп атала- дылрул эдет-гурыптар калалык тургындардын арасынан Keoipeiv кездеседк Ауылдык тургындары арасында к а ­лынмал телеу жайына кебфек назар аударады* Ж асау- жабдык та сол калынмалга сай эзгрленедк

РУХАНИ М Э Д Е Н И Е Т!

1 Б ул елдерде когамдык курылыс эр турл!. Туркия, Ливан, Сирия, Израиль капиталиста жолмен дамыса,

' С ауд Аравиясында феодалдык катынас басым келедь Ауылдык жерлерде журтты байлар баскарады. Израиль- де кешнп жылдарда капитализм к у и т дамыды. Ауылда «кибуц» деген кооператив курылып, оны куатты ша­руалар билей бастады. Кешпел1, жартылай кешпелi

\ кауым yHeMi 6ip-6ipiHe кемектесш отырады. Канга — кан, кег1н куалау тайпанын аксакалга багыну салттары тугед сакталган.

Бул елдерде ауыз эдебиет!,* елен-жыр, шeжipe айту аса кен тараган. Музыка eHepi жаксы дамып, щект*, ба­рабан, дангыра сиякты аспаптарды пайдаланады. 3cipe-

35

се, турштердщ ортасында эпикалык келемд1- шыгарма- лар кеп жырланады. Ертектер жэне т. б. кулкЫ шыгар-

малар жи| айтылады. Ираннын даушылары музыкалык шыгармаларды, елен, махаббат рубайы, |а'заЩ кыс-

саларды курметтейдк Ауганстанда халык eHepi, урмел1 аспаптар, улт театрлары жаксы дамыган. Таяу Ш ы ­ры с елдёрже кен тараган б1рден-б1р д!н — VII гасырда Мухаммед непзш салган ислам болып табылады.. Ислам дшшщ ©зге дшдерге Караганда ел баскарушы- ньщ адал, таза журуше уагыздайтын кептеген шаригат- тары бар. Оны дШи басшылар ез муддесше жаксы пай- далана б1'лдь Христиан дйи бул жерде ислам дшшен бурын тараса да, кейшйен ислам Д1'ш оны ыгыстырып шырарган.

г Таяу Шыгыс — дуние жузщдей уш джшц: иЗуаизм, Х|Ьпггиан жэне ислам дiнiнiн. де тараган ортасы. Булар- дын 1Шщен христиан жэне ислам дшдер1 дуние Жузше аса кен тараган. Осы курлык тургындарынын кепшки'п ислам даШМё сиынады. Араб тшнде ислам деген сез кудайга «кенпш, сенпш» деген магына бередг Бул дшVI гасырдын аягында V II гасырдын бас кезшде абори- гендердж алгашкы рулык когамынын ыдырап, феодал- дык когамга ете бастаган кезшде келш шыкты. Онын непзш салушы Мухаммед 622-жылы Меккеден Медина- га барганнан Kefiin жанадан пайда болган д!нД1 халык- ка кен келемде тараткан. Ислам дшшж neri3ri догма- сы — «Кудайдан баска ёш билеуип жок, Мухаммед — онын жердеп екШ » болып келед1. Кураннын жазуы бойынша, мусылманмыи деген адам бес турл! дши мж- детт1 аткару керек: кудандын жалгыз екешЙ мойындау, бес уакыт намаз, 30 кун ораза туту, малдан зекет телеу, кажыга бару. Ислам eKi aFbiHFa белщёдг: суннизм, шиизм.

Христиан дЫн устанатындар: аисорлар, армяндар, гректер, грузнндер, болгарлар жэне Сириядагы, Ливан- дагы, Палестннадагы арабтардыц 6 ipa3 бблштерк

O H J Y C T I K АЗИЯ Х А Л Ы К Т А Р Ы

Онтустж Азия — Шетел Азиясынын Bip бёлйк Оныц жерш ж келем1 4,5 млн. шаршы шакырым. Бул жерде Ундктан, Пакистан, Непал, Цейлон, Бангладеш мемле­кеттер! орналаскан. Физико-географнялык жактан бул

36

анмакдын. жерш ушке белуге болады: Гималай-Гинду- кушлш таулы ещрлер1, Декан таулы жотасы жэне Инда, Ганга езендершщ алкаптарындагы ойпаттар.

Индия жэне Пэк1станды солтустж теп бшк таулар- дан келетш салкын ауадан коргайды. Бул аймакка жауатын жанбыр тек онтуспк-батыстан жэне солтустш- шырыс муссон аркылы келедк Тек Гималаи ауданда- рында, солтустш, солтустж-батыс жактардан баска жерлерде ауаньщ жылылыгы нел градустан темен туе пейдк Онтустш Азиянын к е п ш ш к жерлершде ауа раиы 24 градус жылылык пен 28 градус суьгктык аралыгын- да болады да, шшдеде ыстык 45 градуска кетершедк

Онтустш Азия халыктарынын саны жарынан бул аймакта 650 млн. халкы бар Ундкгган Республикасы o i p i H u i i орында. Сондай-ак Бангладеш Халык Республи­касында 87 млн. Пэшстан 'Республикасында 80,1 млн., Шрн Ланка Республикасында 15 млн., Непол король- д1г1нде 13,7 млн., Бутан корольднчнде 1,3 млн. жэне Мольдив Республикасында 144 мын адам турады. ̂

О нтуст1к Азия халыктары кептеген тшде сеилеиди Курлыктын халкы, жалпы алганда, i p i - i p i 20-дан астам i p i жэне K i m i- r i p iM тшдерге белшедй Олар ушиеуропа- лык, дравидтык, мунд, тибет-бермилык, мон-кхермалык

I Tin семьяларына жатады. Унодеуропалык, тшде Онтустш Азия халыктарынын уштен 6 i p бел|п сеилеидь Олар-

I дын 1Ш1нен унд1, ирандык тш, екеушщ ортасынан шык­кан дардтык т ш н айрыкша белш керсетуге болады. Индия Республикасынын мемлекетпк т ш хинди жэне агылшын тшдер‘1 болып саналады. Пэюстан Республи­касынын мемлекеттж т ш — урду, косымша тип бенгал жэне агылшын тшдерь Д ард тш н д е камширлыктар сейлесе, Онтустж Азиянын Keiioip Kimi-ripiM халыктары мунд, тибет, берман, монкхмер тш семьяларында сеи-

} лёйдК Дравид т ш н е андхра (телугу), тамиль, аппара, I малаяк улттардьщ тшдер1 жаггады.

Онтустш Азия халыктары арасынан негр-австро- лоидтык, еуропоидтык жэне монголоидтык кептеген антропологиялык уксас тшдерд1 керуге болады. Иидия- нын онтуспгшде ируда, ченчу, шолага, курумба нэсш-

Р дер1 eMip суредк О нтуспк Индияны дравид тукымына негр-австралоидтык пен еуропоидтыктардын аралыгы- нан шыккан халык мекендейдк Монголоидтык нэсшдщ eKumepi Гималай жэне Ассам тауларыиын тургындары болып келедк

37

О ц гу сп к Азия халыктарынын этникалык зерттелу|‘ ©те киын мэселёнщ 6ipi. ©йткеш бул нэалдер 6ip-6ipi- мен мидай араласып кеткен. Ж е р г ш к й нэа’лдщ шыгуы жэне олардыц даму тарихы жеш'нде Оц/густщ Азия х а ­лыктарынын арасында кептеген аныздар, шежч'релер бар.

Сол деректерге Караганда, б1здщ дэу|’р 1М|'зге дейгнг!

eKi мыныншы жылдарда еуропоидтык кейб|’р ек 1лдер1 солтустш-батыс ж актан Оцтустш Азия курлыгына ауып

келген. Бул келуил’лер жартылай кешпел1 болган. Ал­

гашкы кауымдык когамнын ыдыран, таптык когамга

ете бастаган кез! болуга керек. Злп‘ кел1мсектерд1'н кол-

басшысы эскери жэне дши абыздар болган. О л ар езде-

p i н _«арья» («сешмдГ», «м ежрм ан», «асы л »); ал абори-

гёндерд! «ан арья» («сеш м аз» , «м ёЩ рш аз» , «эд 1'лета’з»)

деген сездермен атапты. X IX гасырдын Йщнде кейб*р

окымыстылар мундай элеумегпк этникалык, hfhjh н э о ' л куушылыкка мэн берген. Сондыктан унд!еуропалык п'л-

Д1 армйлык ти деп атап, осы п'лде сейлеуиллерд|‘ арнй-

лык халыктар, еуропоидтык нэсшд!' арнйлык нэс|‘л деп гылыми енбектерде жазып та Ж1берген. Нэтижес|‘нде

аборигендерд1 арнйлыктар, арийлык еместер деп er<ire бол in, алгашкы заманнан мекендеген жерп"л|‘кт! тайна -

лардын урпактарын теменп' дэрежедеп халыктар деген n i K i p r e келт1рщ жёргйпкт} тургындарды 6 ip -6 ipiHe к а р ­сы коюмен, алауыздык отын т^таткан. Мундай саясат

агылшын отаршыларыныц идеологиялык басты кура- лынg айналган.

/ Кейжп кездердеп археологиялык зерттеулердщ нэ- тижесшде, арийлыктарга жатпайды деген тайпалардын мэдени дэрежелер1 кейб!‘р жагдайларда сол арийлык- тардан анагурлым жогары турганы байкалады. Инд озёнгащ алкаптары мен Гандабта осы гасырдын 20- жылдарында журп’з 1лген археологиялык зерттеулердщ иэ'тижесшде арнйлыктардын батыстан бул курылыкка келушеи 1000 жыл бурын Индия жершде отырыкшы тургындардын жогаргы дэрежедеп' мэдениет! болганы, улкен-улкен калаларды мекендеген!-, ездершщ колене- pin жаксы дамытканы дэлелдёнда Олар Шыгыс елдер- мен сауда-саттык журпзш , ездершщ жазу-сызуын ка- лыптастырган. Булардын мэдениет! Кос езен: Тигр Ефрат бойындагы Шумер мемлекеттершен ешбГр кем- дш жок, кайта кептеген уксастыгынын бар екёндГп байкалады. Соган Караганда, алгашкы ундшк абори-

38

гендер мен Месопотамия, Онтустш Еуропанын халык- тарынын араларында тыгыз байланыс болганын керсе- тед!. Ундктан жершен ашылган алгашкы мэдениет езшщ бастауын палеолит, мезолит, неолиттерден алады. Осы тарихи дэу1рлердщ ескертк1штер1 бертшге дешн зерттелмей, Ундгстаннын тарихы терен, жан-жакты жа- зылмай келген. Тек Ундктан Республикасы кур ы л Fa н- нан кешн жерплжп халыктардын щннен археологтар, антропологтар, тарихшылар, этнографтар шыккан сои елшзд ертедеп тарихын зерттеуге 'кызыга KipicTi. Нэти­жесшде Инди езеншщ алкаптарынаи алгашкы ундк- тердщ мэдени еркениетш ашты. Онтустш Ундктандары Мадрастын тещрегшен ертедеп Бадамадур мен Атти- рампакка коныстарынан ертедеп полеолит дэу!ршщ мэдениет! ашылса, Солтустш Ущистаидагы Саон езеш- нщ алкабындагы Потвара конысынан полеолиттщ те- менп сатысына жататын мэдениет ашылып, оны «до- соан» мэдениет! деп атаган. Бул дэу1рлердеп коныстар орталык, батыс жэне шырыс Ундкгган тубегшен табыл­ган. Сондай-ак Унгйстан археологтары мезолит мэде­ниетш Лангнадж (Гуджарат) конысынан ашты. Бул мэдениегп жасаушылар микролит пен кыштан ктелген ыдыстарды, к.ажетт1 баска да буйымдарды б1ркатар пайдаланганы байкалады. Жанатас дэу!р1 (неолит) алгашкы адам баласынын ем!рлершде елеул1 кезендер- д1Н 6ipi болып, олардын заттай мэдениеттершде айтар­лыктай езгерктердщ болганы МЭЛ1М. Осы дэу!рдеп адамдардын 6ip ерекшел1П жасалган куралдарды эде- мГлеп, оларды турмыска икемдеген. Осындай жана тас дэу^ршде жасалган куралдар Ундк:таннын 'барлык же-- piHeH табылган. Бул дэу!рдщ ескертюштерше Унд1стан- нын онтуспгшдеп Брахмагири, Маски жэне т. б. жата­ды. Сондай-ак энолит дэу1ршщ ескертюштер! Ундктан- нан кептеп ашылды. Солардын шшДеп ен улкенi Хараппалык мэдениет. Шамамен, бул мэдениет б. д. д. III мыныншы жылдардын ортасынан, II мьщыншы жыл­дардын ортасына дешнп уакыттарды камтиды. Ма- хенджо-Даро мен Хараппа ескерткштершщ 6ip дэу!р- де жасалып, 6ip дэу1рде кирараиыи археологтар дэлел- дедк Махенджо-Даро мен Хараппа отырыкшы калалык тургындардын мэдениет ескертюгш. Бул ескерткштер- ден табылган кунды археологнялык деректер Онтустш Азия халыктарынын арры TeriH аныктауда, жерплпт мэдеииеттщ даму зандылырын тусшуде кунды маглу-

39

маттар береда. Сонын нэтижесшде гасырлар боны Оц­тустж Азияныц тургындарынын мэдени дэрежеп же win- деп ecni кезкарастарга соккы бёршщ, жершиюч тур-

гындардыц мэдениетЩц- кене заманнан басталатыны

дэлелдендк^ Сондыктан арийлык тайпалар бул жерге келгенге дейш, аборигендер ездерШщ автохтондык (жергипюч) мэдение+ш орасан зор каркынмеи дамыта

бшген. Автохтондык халыктар мен арийлыктардыц жэне т. б. тайпалардын коепаеынан ундктандыктар мен пэк1стандыктар келш шыккан. 1

Оцтустж Азияныц халыктары ерте заманнан 6epi, Таяу Шыгыс аркылы Еуропа елдер|'мен, ал еуропалык­тар Орта жэне Оцтустж Азия аркылы Шыгыс елдер|- мен тыf ыз байланыс жасаган. Б. д. д. I l l— II гасырлар- да Александр Македонскийдщ бул елдерге жасаган жорыгынаи кейш жерплжп’ тургындарга эллиндж мэ­дениет ез ыкпалын тип'зген.

Бул курлыктын халыктарынын этногенезше Орта Азия жактан келген тайпалар да ездершщ белил1! эсер- лepii-j тип'зген. Унд iстандыктар буларды сактар, эйт- песе шактар деп атаган. Б. д. д. II гасырда олар Бакт- рия мен Арахозия мемлекеттер! аркылы Оцтустж Азияга келген. Сейтш, б|'здгц дэу|'р|‘м|'здш бас кезшде \'ндк- танныц батысында Шак империясы уйымдасып, абори­гендердщ кепшшгш ез кол астына караткан. Б. д. д.I гасырдыц ортасында солтустжтен шактарга уксас кушан тайпалары басып к/pin, Ефрат жэне Тигр езен- дершщ алкаптарыи кол астына каратты, сонын нэтиже- с/нде Кушан империясы пайда болды.

Кашмир, Ауганстан, Орта Азияныц басым ке/шял/'к бвл1п, Шыгыс Турю стан осы Кушан имеприя сыныц ка- рауына юрген. Сондыктан ундктердщ этногенез/не шактар мен кушандар да ез улесi'h коскан.

Уакыттыц будан кешнп кезецдершде де Онтуст/'к Азияныц аборигендер» баска да этникалык халыклгн араласып жатты. V гасырдын аягында Орта Азиядан ак тун мен хунна тайпалары Щдктан же pine барган.Олар Пенджабтан Виндхьяга дей/нг/ жерлерд/ басы/; алып, Эфталит мемлекет/н/ц непзш салды. Осы кездер­де Орта Азия мен ОнтустЫ Азия этникалык жагынан тыгыз араласта ем/р сурд/. Олар гасырда Синд жерлер/н жаулап алса, парсылар мен аугандар Батые Унд/станныц жер/н иеленд/. X III гасырдын орта шен/н- дег/ Солтустж Унд/станга Орта Азнядан тэжЫтер мен

MOHFcxuap келш к!рдк X I V гасы р В и ндхья та у ы а р к ы ­лы У н д к т а н н ь щ о ц т у с п п н е д р а ви д т Ы н д е сейлеуин тай п ал ар к е л ш орн ал асты . О сы н д ай ж а н -ж а к т ы келген т ай п ал ар , х а л ы к т а р О ц т у с т ж Азияны н этн и к ал ы к к у- рам ы н а а й тар л ы к та й 93repic енпзген.

¥ л ы гео гр аф и я л ы к аш ы лудан кеш н О ц т у с т ж А з и я ­нын б ай л ы к та р ы те к к а н а азиял ы ктарды емес, еуропа- лы к тар д ы д а к а т ты к ы зы кты рган. X V I — X V I I гасы рлар- д а к б а с та п п о р туга л д ы к та р , кеш н голл ан д ы ктар ж эн е ф р ан ц уздар , агы л ш ы ндар 6ipiHeH кеш н 6 ip i У н д 1стан га б а с а кектеп келе б а с та га н . О л а р О ц т у е п к А з и я га K ip in ,

ж а н а ж ер д! о т а р га айналдырып, ж е р г Ы к т ! халы кты билеп-тестеп, сансы з к а й г ы - к а а р е т э к е л д ! Ж а к с ы к а- рул ан ган ота р ш ы л ар ж е р г Ы к т ! ха л ы к та р д ы езд е р ш щ м екендерш ен куы п шыгып, ш урайлы жерлер1 мен асыл ж пИ аз-м улж терш тарты п алып оты рган. О сы ндай ел- д е р д щ ота р ш ы л ы к саясаты ны ц н е п з ш д е аборигендер­д щ эконом икасы , турм ы сы , эл -а ук а ты ж эне м эд е н и е т тем ендеп KeTTi. О н ы ц у ст ш е келген отарш ы л ар У н д1с- тан ды дер бес иелену у ш ш 6ip-6ipiMeH согысты. Н эти ­ж е с ш д е сол к е з д е п к у н т м ем лекеттердщ 6 ip i ’болган Англия б аск а л ар ы н куы п шыгып, Ундгстаиды ж еке-дара билеп-тестедк B ipaK бул кур л ы к ты ц халы ктары , солар- ды ц н ш н д е п улы унд1 х ал к ы е з ш щ тэyeлciздiгi f i i t o

отарш ы ларм ен ж ш -ж ш куреске шыгып турды . ¥лт-азат- ты к к у р е ст щ оасы н да М. Ганди, Д а д у , Д . Н еру, Ш астри, И. Г анди ж эне б ас к а д а унд! халкы ны ц кептеген адал перзенттер! болган. О л а р отарш ы ларды н колына Tycin,

а б а к ты га камалд-ы, бэр!б!р курескерлер ездер!н!ц улы м аксаты — ¥ нд !стан ды отарш ы л ар дан азат е ту у ш ш ж ан аямай, к аж ы м ай -тал м ай ж ум ы с ж ур п зд !.

S cip ece , Ундгстан халкы ны ц улт-а за тты к курес! екш- mi дуниежуз1*л1’к согы стан кешн, 1947 ж ы лы кеп ж ы л ­да р елге устем д ш еткен агы лш ы ндарды куып шыгып, ж ещ ск е ж еттк 1950 ж ы лы Унд!стан Республикасы уйы м дасты ры лды . ©з тагды ры на ие болган унд! халкы артта к ал ган экономикасын, мэдениетш дащ^тып, жыл- дан -ж ы л га ipffeni озы к м ём лекеттщ б!р!не айналып ке- ледк ¥ л т-аза тты к курес!н щ нэтиж есш де Пэк1*стан мен Цейлон халыктары., да б а с бостандыгын алды. 1948

жылы Ш ри Л ан ка,(Т956 жылы П эю стан ез алдына ж еке мемлекет болып, отарш ы ларды н бугауы н ан азат етчл- дк Ka3ipri кезде О н тустш Азияныц халы ктары ез а л ­дына ж еке-ж еке дербес мемлекет болып отыр.

41

Бул кур лык халыктарынын кеф ауылдык жерлерде "орналаскаи. Сондыктан Унд1стан, Пэкктан, Шри Лан- !ка, Бангладеш жэне Непал мемлекеттер! аграрлык ел- \дер болып саналады. Кала тургындары сан жагынан i

онша кеп емес. Бурын ауыр енд1р1с жок кезшде кала- j ларда, селоларда коленер K9ci6i кед келемде дамыды.

ШАРУАШЫЛЫГЫ

Одтуст1‘к Азия аборигендер! ерте заманнан 6epi отырыкшы болып, еп н ш ш к кэс1б1мен айналыскан. Сон­дыктан бул елдердin басты шаруашылыгы — епнш ш к. Дэнд1 егхстердеи: курод, тары, бидай, арпа, жугер1, j буршак епледь Май алынатын еслмдштен: кенд1р, ара­хис, зыгыр, кекнэр; техникалык дакылдардан макта шай, кофе, каучук ендфйсё, кокос пальмасы жэад бау-бакша есгргледь

Бул епстердщ к еп ш ш п колдан суарылады. Ж ерп- л1кт1 тургындар ерте заманнан 6epi келдердщ, булак- тардын суын кубыр, науа, арык аркылы жаксы пайда- ланып, еп'нд! эркашан 6iTiK ecipreH. Отаршылык жыл* дарында мындаган, миллиондаган дикаидар жиналыгг, - у л к е н д ьк ш ш канал, арыктар казып, ericTiK жерлерд! суарган. Ал бniк жердей еп’ске Орта Азиядагыдай шы- Fbip, атиа, теппе жэне баска куралдардын жэрдем1мен су шыгарып, eHiM ала быш. EricTiK жерлерд! кейде суды колдан тасып та суарган. Оцтустш Азия халыкта­ры отаршылдыктан азат болраннан кешн, жерд1 сулан- дыруга айрыкша кешл бел in, техника куш] мен ipi-ipi

каналдар казды. Ауыл шаруашылыгында колданылатын кеп куралдар турпайы, ортарасырлык дэрежеде калып KOHFaH ед1. Жерд! агаш сока, жер арашпен жыртты. Те- мip сока ipi байлардын, фермерлердщ колында гана болган. Куш к е л ь н е eri3, туйе, жылкы, есек сиякты малдар пайдаланылды. Куш кел1к жетюпеген, 4— 5 ди- KaHFa орта есеппен 6ip гана куш кел1п тиесш болган. Жергшк™ халыктын арасында жерЫз дикандар бер- TiHre дейп-i аса кеп болды. Бул мэселеш шешуде Унд1с- тан мемлекет! бipшaмa шаралар колданды. Помещик- тердщ жерлер1 бедарш бер§адТ. Аз гана жерге себетiи гынайткыш та желспедк Сондыктан Ka3ipri Унд1стан, Шри Ланка жэне баска елдер тьщайткыш шыгаратын eHAipic орыидарын салуга айрыкша кещл беледь Ауыл шаруашылыгы жумыстарынын басым кешшлш кол

42

куцимен атк ар ы л ган . Б у л ж ум ы сты ж е т 'л д е т у уш ш Ka3ipri зам ан техн икасы н п а й д ал а н \т а 6 ipa3 елдер шу- гы л б ет б у р а б аста д ы .

О ц т у с т ж А з и я д а м ал ш аруаш ы лы ры д а ж а к с ы ер- кендеген. Qcipece, Увддстанныц та ул ы ж эн е ш е л л х ж е р ­л е р ш д е т е р т тулхк м ал е а р ш е д к Унд}стер д ш и сеш м ге бай лан ы сты сиыр малый соймайды , е тш жемейд1, олар- ды ц те к к уш ш , с у т ш пайдаланады . С он д ы к тан Унд1*стан- д а сиыр м алы е те кеп. О л а р ipi-ipi к а л а л а р д ы ц кеш еле- р ш де е м ш -ер к ш босы п ж у р е бередк Ш елд1 ж эн е ш елейт ж ер л е р д е кой ж эн е ту й е м а л д а р ы кеб^рек е а р ш е д к S c ip e ce , Унд1*станда ш л д щ к у ш ш уй ш аруасы н а п а й д а ­лан ады . К ей д е т л ц \ ipi-ipi кур ы л ы с ж ум ы стар ы н а ж егед к

А л га ш к ы у а к ы т т а р д а н 6epi О ц т у с п к А зи яда коле- нер Keci6i ж а к с ы дам ы ган . О л а р д ы ц саны, т у р л е р ь шы- гар га н з а тт ар ы е те кеп. О та р ш ы л ы к кезш де бул заттар- ды ц ш ы гар ы луы е те азайы п Kerri. О сы кунде к ол ен ер л ж K i c i f i T i д а м ы ту га улкен к е щ л белуде. О л ар у з а к гасыр- л а р бойы д а м ы ган K9cinTi ер к ен дету ymiH артельдердк кооператпвтерд1’ у й ы м дасты руда. К оленер K9c i6 iHeH шы- гаты н внiмдep K a3 ipri кезде Ущи’стэнныи; у л тт ы к табы - сыныц бeлгiлi б е л т ш курайды . Тем{рден ж асал га н буй ы м дар, а га ш к а ою сал у , суйектен буйым icrey, токы- м аш ы лы к, зергерл!*к к атты дамы ды . Ж е р асты байлык- тары бер тш де гана пайдалана б асталды , соган орай, ен- ;iipic оры ндары ecin келедк М етал лурги ялы к зауы ттар, электр станциясы , TeMip ж ол енд1рю орындары курт дамы ды . Д о с т а с елд ер дщ жэрдем1*мен У н д 1станда ipi- ipi ауыр енд1*рк оры ндары салынып, icKe косылды, бул кун де ш аруаш ы лы к ты ц эр саласы н а к а ж е п ч машина- лар ды ез куштер1*мен ш ы гараты н халге ж еттк

О ц т у с п к Азия халы ктары ны н басым к в п ш Ы п ауыл- лы к ж ерлерде турганм ен, у л тты к мэдениеттщ ошагы болган ipi к а л а л а р ерте зам аннан-ак дуниеге келген. О л ар ды ц к атары н да Д ели , Агое, А лигархе, К анпуре,

* А л л о х а б а д , Л а к н а у , Бенаресс, П атн е ж эне б аска к а л а ­лар бар. Б у л к а л а л а р д а унивеоситеттер, гылыми, мэде­ни агар ту, дши мекемелер кеп. О тарш ы л ды к ж ылдарында агы лш ы ндар ipi к а л а л а р д а орналасып, Д ели, К анпуре сиякты к а л а л а р г а еуропалы к тэртш ен пзген ш е кара- мастан, ж алпы О ц т у с п к Азия ш аЬарлары е з ш щ сэулет, салтанат, у л тты к мазмунын еш ж огалтпаган. Б а с азат-

43

тыFbiма ие болган бул халык улттык м эд ен и ет кала мен ауылда б 1рдей дамытуга катты кещл б ол т келед1*.

Э р кыстакта орта есеппен 450— 500-дей адам мекен­деген. Онда 6ip немесе бгрнеше eriH шаруашылыгымен айналысатын элеуметйк топтардын, касталардын адам- дары ©Mip сурген. Коныстардыц шет жактарында жар- лы-жакыбайлар, майда коленериллер турады. Булардын бэрш ен белек Tepi илеуиилер жэне баска езге адамдар- Fa жакындаспайтын «теменп каста» деп атаган кедей- лер мекендеген. Ауылдар мен кыстактардын орналасуы сол жердщ табиги-географиялык жагдайына тыгыз бай­ланысты. Дегенмен барлык кыстакка тэн нэрсе — эр кыстактын ортасында адамдар жиналатын, м эж ш с, мереке етшзетш алан не дши орын болган.

Дикандардын мекеш онша улкен емес, шагын бас- ианасы, онын касында кора-копсысы, азык тул!к сак- тайтын сарайы болган. Уйдщ теш’регшдеп жерлерш шарбакпен немесе саздан тургызылган аласа дуалмен коршаган. Уйлерд1 эр тypлi етш салады, ce6e6i оны согатын курылыс материалдары да 61’рдей емес. Мыса- лы Ганга, Раджстан жэне Панджаб жершде уйлерд! кеше тэрл1б1мен салады. Уйд! кабыргаларын саздан epin uibiFapbin, тебесш жалпак немесе итарка eTin жа- бады. Ондай уйлер Орта жэне Таяу Шыгыста аса жш кездеседк Ундктанныц солтуспгш де кгршштен салын- FaH уйлер iminapa кездеседи Ал Оцтустж Ундктанда уйлердщ к е п ш ш п таудыц тасасынан каланып, агаш- тан согылган. Гималайды мекендеунллер тастан бшк 1’ргетас куйып, онын ycriHe дуалын кетередк Осындай табит-географ иялы к жагдайга икемделш Пэюстан, Шри Ланка жэне Непал халыктары да ездерше бас- пана орнатады. Оцтустж Азия eлдepiнiц байлары мен помещиктер!, фермерлер1 аса кгц жерд1 иелеи in, coFan

б!*рнеше белмеден туратын кеп кабатты уйлерш жэне к а ж е т е курылыстарын салдырган.

Уйлердщ iimri жагы аборигендердщ гасырлар бойы калыптаскан дэстур1 бойынша орналаскан. Кеш ш лж уйлерде агаштан онша биж емес сэк! орнатып, соныц ycTiHe тамактанып, дем алады, эцпме-дукен курады. Коленерш1"лер кыштан, агаштан, темiрдей, фарфордан, кабактан, бамбуктен эдeмiлeп жасаган ыдыстарды пай- даланады. Байлар мен помещиктердщ уйлершщ iuii еуропалыктардын тэрт!б1 бойынша жиналады. Эр турл1 кымбатты уй мулю, мтапханасы болады. Солай бола

тура аборигендердщ улттык дэстур! азды-кепт! сактал-

ранын байкауга болады.Оцтустж Азия халыктарынын. кепш ш п 0С1МД1ктен

дайындаран тамакты кунше eKi рет гшедй Тек ауыл шаруашылык жумыстарыньщ кызган мерз1мшде кунше уш марте тамактанады. Бау-бакшадан енд1р1лген та-

рамды кеп жейдй Тещз бен мухитка жакын орналасканы api турл! тамакты балыктан 1стейд1. Крйдьщ, ешкшщ, шошканын., тауыктын. етш аздап кана пайдаланады. Сиырдын сутш айран eTin уйытып, элсш-элсш iu ie бе- ред1. Онын майын (чхи) тек ерггкеннен кешн рана та­макка пайдаланады. Бул курлыктары мусылмандар Fana ет тарамдарын молырак жейдь

ORTycTiK Азия халыктарынын улттык Кшмдер1 тМл- ген жэне орама деп eKire белшедь Тжпей-ак денете орай салатын кшм «дхоти» деген белбеу тэр1зд1 мата. Ерлерд1Н кшмдер! куш, кейлек, iiu KniM, сандал, такия, сэлде болып келедй Унд1стерд1н дшп ceHiMi бойынша былрарыдан ттлген аяк KniMfli кимеулер1 керек. Сон­дыктан олардын кепш ш п жалан аяк журеди Отаршы­лык кез1нде жэне кешнп жылдары еуропалык эд1спен ттлген кнгмдерд! ерлер, эйелдер, балалар жги пайда-

лана бастады.Эйелдерд1Н Heri3ri кшм! — сари. Ол узын орамал

сиякты матадан тгплген. Онын 6 ip ушын белшен бас­тап аягына дешн ораса, калган ушымен KeKiperiH, керек десе, басын да жабады. Эйелдер одан баска кейлек, кафтан, кен етек кейлек, шалбар сиякты кшмдерд1 киедк Эйелдердщ, кыздардын кшмдер! эр турл1 моншак, кымбат тастармен безенд1р1лед1. Моншакты, жузйсп колдары мен аяктарына дешн тарады. Сырралары ку- лакка жэне мурынра шнедй Ж ерлершщ ауа райы жылы бол Fa н сон, аборигендер жылы кшмдерге оншалык

эуес емес.Онтуст1к Азия туррындарын дши сешмше карай буд-

дуизм жэне мусылман деп eKire белуге болады. Буд- дизмд} дэрштеуиллер бул елдщ басым кепшшгш ку- райды. Олардын кепш ш п ундктер. Бул халыктын арасында ерте заманнан бермен таптык kof3M пайда болган. Соран карамастан алгашкы кауымдык KOFaM- ньщ калдыктары такау кундерге дешн eMip cypin кел- reHiH байкауга болады. Унд{стердщ арасында ауылдык кауымы (община) узак уакыт болып келдк Оньщ му- шелер! епшшлер, коленершьлер жэне элеуметтж каста-

45

Лар деп ецбепне карай белгнген. КауымнЬщ йепзш епншшер курайды, олар кыстактарда турган. Кыстак- тьщ шеттержде немесе белплеп берген айырым кешеле- ржде коленершлер жэне баска керш ауылдын кызме- т|'н аткарушы малайлар eM ip сурген. Кауымныц басшы- лары кызметшшердщ ецбепне заттай акы телеген энтпесе сол ецбек еткен) ушж оларга жер беЯщ берген. Когамды кауымныц мушёлёр! сайлаган кецес баскар- ган, оны панчает деп атаган.

Кешн бул кауымныц ыдырай бастауына байланысты бурынгыдай демократиялык баскару жойылып, ол кыз- Merri аткару мщдет1 устем таптан курылган билеуцп- лердж колдарына еткен. Олар дикандардан акшалай салык жннап, сол жиналган каражаттан керек деген баскарушы KicLrcepre акы телеген. Баскарушылар салык- ган азат болган. Сейтш, Кё.й1н елд1 байлар, помещиктер жэне дши абыздар (брахмандар) билеп-тестеген.

XVI гасырдан бастап Оцтуспк Азиянын Еуропа ка- питалистер! Ундштайныц жэне тагы баска ёлдердеп ауыл шаруашылыгы помещиктердж устемдюмен жур- г1зшд^ Ipi жер иелёЦ дикандарга ауыр салыктар салып, оны телей алмагандардыц жерж арзан багага сатып алды. Олардыц осындай саясатын агылшын отаршыла- ры колдап, оларга ылги жэрдем 6epin отырды. Соныц салдарынан жержен жартылай, тугелдей айырылган дикандардыц саны кебейш KeTTi. Олардыц йепщйй калаларда коленер, enaipic орындарына ауып барса, кейб1реулер! помещиктердж кол астында отбасымен жумыс icTeyre душар болды. 1950 жылы Ундгётан Рес­публикасы курылганнан кёй| Д. Неру кезшде кеп жерлерде аграрлык реформа журшёЩ помещиктердж жершен кедейлерге улес берген. Шркатар дикандарга салынган салыктар кемтлдк

Унд!стан халыктарынын кастага бедщуШлi=Kjepi ere ерте заманнан келе жаткан урдк. Б. д. д. I мыныншы жылдарда Ундктанды мекендеуип тайпалардын ара­сында — брахмандар, кшатрилер, вайшьилер жэне шуд- ралар болып белгнгёндерй тарихи деректерде баяндал- ган. Алгашкы замандарда мундай элеуметтж топка кастага белшушшк баска да тайпалардын, халыктар­дын арасында болган (ертедеп Кытайда, Мысырда). BipaK ундштандыктарда кастам белщу кеп гасырлар бойына e.Mip cypin, тайпалар, рулар арасында кен орын алып, езшщ; эдет-гурыптарына ие болып калыптаскан.

46

Халыктар арасындары ацыздар бойынша: жер бетждеп л рш Ы кп 6ip кудай жараткан. Кудайдын демжен брах- ма — праджабти пайда болран, кшатрилер колдын. eTt- нен, вайшьларды саннын. етжен жараткан, шудраларды табанынан шырарран. CeiTrin, ундктердж арасындары терт элеуметтж каста келш шыккан: брахмандар — дшн эулнелер; кшатрилер — эскери адамдар; вайшья— дикандар; ал шудралар — уй жалшылары.

Бул касталардын арасында карама-кайшылыктар, элеуметтж тещйзджтер куи т болран. Брахмандар ез- дерш ен жорарры аксуйектерм1з, каснетт! адамдардын урпагымыз деп мактаныш eTin, теменп касталарра ус- темджтерж журпзген. Касталар тенс!ЗД1гжж 6ip мыса- лы 6ipey вайшьларды еллрсе, онда ол ек! есе айып телесе, шудралар мен кшатрилерд! еллрсе терт есе, ал брахмандарды елт!рсе он алты есе айып телеген. Bip кастадан екжиисше етуге руксат етшмегеи. 0 з урпарын теменп касталармен жакындасура, керек десен 6ip жер­дей су iuiyre болмайды деп тэрбиелеген. Эр каста тек imiHeH кыз алып, кыз берген. Баска кастадан уйленуге руксат етишеген. 1950 жылы Унднгган Республикасы конституциясында халыктарды кастара бел1ушшкке зан жузшде тыйым салынран. BipaK расырлар бойы калыптасып калган бул урдю эл1 кеп жерде жоралган жок- Солай болса да, кастара белушйикке карсы Ун- дктан yidMeii батыл курес журпзуде.

Онтустж Азия халыктарынын отбасы карым-каты- настарына келеек, олардын ш жде батыс еуропалыктар- Fa К ар аг ан д а , ундктер корамында отбасылык дэстурлер жаксы сакталран. BipaK бурынры патрархалдык улкен отбасынын калдыктары ундютерде жоктын касы. Кей- 6ip белплер1 рана халык арасында эл1 де болса кезде- седь Отбасынын кагидалары бойынша туыскандардын 6ip-6ipiH сыйлау, жасы улкендерд1 курметтеу, киыншы-

лык жардайда кол ушын беру тзрпб! кен орын алган. Туыскандык сез1м кан жарынан жакын адамдарда 6ip- неше атага дешн жалраскан. Отбасындары болатын салтанатты окигаларды еткеру туыскандардын мэжш- ежде шешшп, OFaH Унд1станнын барлык жерлершдеп агайындары келш, тойды, думанды жорары дзрежеде етюзедк Ундктер мен мусылмандар туыскан-жакында- рын киыншылыкка калдырмай, ондай халге тускен ба- уырларына жэрдемдесед!. Бул халыктардын ерекшелж-

47

T e p iH in 6ipi жасы улкен карияларын когамдык орын- дарда да, уйлершде де айрыкша курметтейд!*.

Y ндктандыктардыи жасы Kiuiici улкен! не «Рам, Рам» деп, мусылмандар «Сзлем» — деп амандасады. Булар- дан баска калыптаскан ©те сыпаны сэлемдескенге юш- кене енкейщюреп, eni алаканын кеудесше THri3 in «на? мастэ» дейд{. Егерде бал асы экеамен, окушы мурал^ Mi мен амандасканда, жастар ецкешп, eKi колын курметтеген адамныц табанына типзш, сонан кешн кусырган колын езшщ мандайына типзеди Сэлем алу- шы мундай жагдайда ©зшщ ризашылыгын бшд!рш, сэлемдесухшш туррызгысы келетш ишара 61лд1ред1. Мундай KypMeTTi ен жакын керген адамдарына Fana ктейдь

Ертеден келе жаткан эдет бойынша жэне брахмаи- дык дэстурге орай уидютердщ эйелдер! когамдык жу- мыска араласуга THicTi емес. Кыздар ушнде экесшщ айтканынан шыкпаса, турмыска шыккан сон ерипн ер- кшде болган. Кдрияларды улдары асырауга мшдетт!. Бурын Ундхстанда 8— 10— 12 жаска толран кыздарды турмыска берген. Ун д! стер де ул балаларды к©б1рек курметтейд!*. Ce6e6i олар отбасыныц ертенп Tiperi, му- parepi. Э кеа дуние салранда, оны ер балалары курмет- пен жерлеп, сонын жаксылап жвнелтуге тик. К,ыздар мундай окигаларга катыиаспаган. Сондыктан улдарды айрыкша курметтеп, туганнан 10— 12 кун еткеннен кешн, салтанатты жардайда агайындары жиналып, ат кою (намакарана) тойын еткередк Жиында ат коюшы длин лерштелердщ аттарына неп'здеп, эйтпесе халык эпос- тарына суйенш, 6ipHeiue лайыкты аттарды атайды. Квп- ш ш к солардын imiHeH 6ipeyiH тандап алады. Кыздар- га коятын аттар езендердщ, гулдердщ жэне эдем1 зат- тардын атауынан алынады. «Жогарры» кастанын ©юл- дер! бала 7— 10 жаска келгенде «Упанаяна» ырымын ©тюзген. Онда туыскандары жиналып, бала брахман кастасынын эулет1 екенш б1лд1рген. ¥лды тэрбилеп, б ш м берет|'н устазынын колына устаткан. Дйш адам- нын басшылыгымен жас ©cnipiMAi жаксылап шомылды- рып, онын денесше май жагып, шашын алдырган. Онан кешн жиналган топтыц ортасында баланы экелш, дши кагидаларды окитын болган. Бала окылган с©здерд1 кайталап, экесше, дши ек ш н е жэне жиналган туыскан- дарына енкешп, тэж1м кылган. Будан кейш бала брах- мандар кастасынын <эк!л! дЫ не енш, макта добшен4В

epi.ireH жалпак. жшта баланыц сол жак, ныгына 1лш, онын ушын он жарына ерекше орап байларан. Бул жш- Tt «жогаргы» касталар eMipiHiue ij i in журген.

Ундютердщ кыздарынын. жардайларына келеек, кыз- дарра уйде аса курмет керсете бермейдй Жалпы, кыз баланын eMipre келуш кендлаз карсы алады. Ceoeoi кыздар отбасынын жэрдемниа, мираскоры емес. Ол есейген сон турмыска ш ы р ы п , жат журттык болып ке- тед1 деген niKip калыптаскан. Онын уетше кызды куту, онын турмыска керек-ri заттарын дайындау кеп кара- жатты талап етедь К,ыздарын ездерше тец немесе бай адамдардын балаларына беруге тырысады. Мундай Ti- лекп 1ске асыру онай емес. Сондыктан кызын турмыска беру ушш ата-аналар лайыкты куйеу баланы карасты- рады. Оны тапканнан кешн, калындык жагы тойга да- йындалады. Уйленуге байланысты ундктерде эдет-гу- рыптар аса кеп. Олардын непздихерш орындап, уйлену тойын салтанатты жагдайда етюзедк

Ундктандагы мусылман эйелдер! шарняттын занына байланысты e M ip суредк Оларды жасынан бастап тур­мыска берген. Kefi6ip эйелдер паранжа сиякты «бурк- ханы» басына буркеп журед1. K,a3ipri жардайда Ундк- тандагы ундк жэне мусылман эйелдер1 шаруашылыкка, коленер K3ci6iHe, енд1ркке ерлермен б!рдей катынасады.

Ундктаннын Бихара, Раджастханцтар, Панджабцтар, Кашмир, Гуджаратцылар, Бхилылар, Маратхилар, Бен- гальцтар жэне т. б. аймактарындагы тургындардын отбасын куруда аздаган ез ерекшелштер! бар.

0 H E P I

Онтустш Азия халыктары керпплес елдермен расыр- лар бойы карым-катынаста болуынын нэтижесшде або­ригендердщ мэдениетшде кептеген уксастыктар байка- лады. 0cipece, мундай байланыстарды кеп жанрлы халык фольклорынан жэне буддист}к классикалык эде- биеттен ушыратамыз. Алгашкы кезде Солтустш Ундк- танда пайда болган эпикалык поэмалар «Махабхарат» жэне «Рамаяна», мак,ал-мэтелдердщ жинары болран

> «Панчататра», «Хитопадеша» классикалык шырармала- ры унд1 жepiнe барынша кен тараган. Дши мейрамда- рынан ундйнктердщ мын жылдаган ете бай, ете эрщен сакталган автохтондык мэдениет! женшде кунды маглу- мат алуга болады. Сондыктан да бул шыгармалар ка-

4— 294 49

3ipri кунде де Уидгстан халыктары суйсшш окитын шы- гармаларга айналып отыр. Тарихшылар, этнографтар, эдебиетцплер ездерше керекл кунды деректерд!' кебжесе осы шыгармалардан алып келед!.

Онтустж Азия халыктарынын, сонын !шжде ун-до с- тердж халыктык эн-би музыкалары, билерь театрлары, керкеменер1 халык арасындагы фольклормен аса тыгыз байланыста дамыран. Жалпы, бул халыктардын рухани мэдениет] ез халыктарынын ем|рлер1мен тыгыз байла- ныс устай отырып, оны дамыта тусуге куш салады. Со­нымен катар эр турл1 джи мерекелерге байланысты келт шыккан билер де кездеседк Шива кудайына ба- гышталган билер кейб1р гибадатханаларда осы кунге дейж биленеди Жалпы, Унд1стан enepi, сонын ш жде би enepi ертеден келе жаткан улттык дэстурдж neri3ri саласы болып саналады. Музыка мен бид1 уйрететш арнаулы касталар болган.

Халыктык музыка мен би енер|‘ тындаушы мен ке- рерменж /зплшке, адамгершшкке тэрбиелейдц содан да ол журтты кызыктыра бмген. Музыка шекп аспап- тармен ойналады. Халык арасында куыршак театрла­ры кен тараган. Онын келуж кала, ауыл тургындары куанышпен карсы алады. Бул театр сахналарында ми- фологиялык жэне тарихи такырыптар ке1инен орын алган. Мундай театрлар Пэкктан жэне Шри Ланка елдержде кеп. Онтустж Азия елдержж театрларынын Keniuuiiri калалар мен ауылдарды аралап журед]. Bip жерде туракты жумыс гстёмевд£ Bip жерде туракты жумыс ктейтж театрлар ете аз. B ipaK кетнп кездерде 6ip жерде туракты жумыс icreTiH драма, опера театр- ларын дамытуга еле>тп кеш’л белжуде.

Онтуст!к Азияда кино ©Hepi кетшрек шыкканымен, ол халык арасынан Kerijihefi орын алды. Унд(стан Рес- публикасы K a 3 ip r i кезде элемде киноны кеп шыгаратын елдердщ катарынан саналады. Ундктаннан шыккан б|'раз фильмдер Шздщ керермендер)м|'зге де жаксы та- ныс. Осындай кино шыгаратын студиялар Пэюстан мен Шри Ланкада да дамып келед г;

Бул курлыктын халыктары ерте заманнан 6epi зэу- л1м гнбадатханалар, сарайлар жэне эр турл] ескерткпи- терд5 енер туындылары реп'нде шебер салып, халык игшгже айналдырды. Кептеген гибадатханалардагы (ою-ернектер) KepyuiiHi кайран калдырады.

60

Халыкдык ем бул халыктардын. араеына кен. тара-

FaH. Аборигендер эр турл1 шептен дэршер icren, емдеп

жазады . Отащы, тэуш, балгерлер кеп. Kefi6 ip тэуш нау-

кастыц жуйкесше эсер ету аркылы емдей бьлген. Отар-

шылык кезшде ецбекиплерге д эр1герлш кемек беру ете

наш ар болатын. Сондыктан халык арасында жукпалы

а у рул ар кен. тарап, елд1 ж ш кыргынга ушыратып

отырды.Отаршылык дэу1ршде Оцтустш Азия халыктарынын

арасында агарту ici, гылымныц даму дэреж еа, эдебиет

пен енердщ ecyi курт темендеп KeTTi. Ce6e6 i агылшын

отаршылары бул халыктардын рухани мэдениетшщ

дамуына жэрдем беру туп л KepiciHiue, онын ecyiHe, да-

муына кедерп келт1рш отырды. Бул елдерде эл1 кунге

6 ipHeme миллион сауатсыздар бар.Унд1 халкы Heri3iHeH ею дшд1 индуизм мен мусыл­

ман дшш устайды. Жалпы, туррындарынын 85 процент-

тен астамы oipium i дшге сиынса, 12— 18 проценттеш

eK iH iu i дшд1 устайды. Тек 3 процент аборигендер баска

дш ек1лдер1 болып саналады. Ундктандагы ец улкен

езендердщ oipi — Ганга. Оны ущцстер шарапатты езен

деп атап, оныц алкаптарына дши гибадатханалар, ул­

кен калалар салган. Солардыц 6 ipi — Беларес каласы,

бул кала Таяу Шыгыста Меккемен парапар саналады. Онда кептеген гибадатхана, дши медреселер бар. Бул орындарда уйлену тойлары жэне дуние салган адам-

дарды кою салтанаттары журш жатады. Кешелершде

касиеги деп саналатын сиырлар емш-еркш журе бередк Г анга езенш ж е рп л п т халыктыц дэрштейтип сонша — ауырып-сыркаган адамдар бул езенге жан-жактан агы-

лып келш, шомылып жатады. Суын жуынады.

Дертшен тэ\чр болмаса, элп пакырлар осы езенш ц

жагасында кайтыс болуга да дэн риза.Сонымен, Ундютан Республикасы отаршыл езпден

азат болып, ез тагдырын ез колы на алып, .ежелден бай,

кене мэдениетш дамыту жолында урд 1с ецбек етш

келед!.

OHTYCTIK-lUblFblC АЗИЯ ХАЛЫКТАРЫ

Бул жердщ халыктары Ундщытай жарты аралын,

Индонезия архипелагын жэне Филиппин аралдарын камтиды. Жер келем! 4 млн. шаршы шакырым. Ауа райы тропикт!к жылы болып кел еда.

Ундщытай жарты аралы табигаты жарынан батыс,

орталык жэне ш ы р ы с болып уш аймакка белшедГ. Адам-,

дардын коныстану шекаралары географиялык аймак- тарра дэлме-дэл уйлеспейдк Батыс жэне орталык ай- макты тау жотасы белш турса, орталык жэне Ш ы р ы с

аймактардын. шекарасы Меконг, Убон езендер^ Донрек, Кардомома тау жоталары аркылы белгаедг.

Бул курлыктьщ мемлекеттер! Вьетнам, Тайланд,

Бирма, Камбоджа, Индонезия, Филиппин жэне Малай­

зия, Тимора сиякты улкендЬкш!ш елдерд1 камтиды.

OiiTycTiK-IlIbiFbic Азия вз алдына тарихи-этнографнялык аймакка жатады. Бул жердщ халыктары ездержщ шы- руы, мэдениет1 жэне тарихи калыптасуы жагынан 6ip-

6ipiHe вте жакын.

Онтустж-Шыгыс Азия халыктарын кытай-тибет, мон-

кхмет жэне малай-поленезня деп уш т£л семьясына жаткызура болады. Кытай-тибет тая семьясында сей-

лейтждер — тай, лао, шан, бирма, чин кочин, карендт; мои-кхмер тш не жататындар — кхмет, мал, сеной, се-

монглер; малай-поленезия тгл семьясына шретщдер —

индонезия, малаккилер, фплиппиндер.

Вьетнам соцалисрк республикасынын халыктары кннь деп аталады. Олардан баска мои-кхмер Т1л семья­

сында сейлейтждерге: орталык таулы аймакта мекен етемй мондар, кхмерлер, ак, кара, кызыл таилар жэне

яо, ляо тайпалары саналады. Тайландтьщ непзп хал- кыи — сиамдыктар, Лаос халыктарын — лаотийцтер

деп атайды. Бул мемлекеттердщ таулы аймактарында жэне Камбоджеде мон, кхмер тшнде сейлеуинлер eM ip

суредИ Вьетнам, Тайланд, Лаос, Камбоджа жерже кы- тайлар да кеп тарараи. Иидоиезиялыктар ез елжщ 96 проценттет болса, калгандары кернн халыктардын,

0К1лдер1. Аборигендердщ арасында Кытайдан жэне Уи-

Д1'станнан келуцилер де бар. Олар ез тшнде сейлейд!

эр5 ж ергшкп халыктын р Й ш де жаксы бигедиОнтустж-Шыгыс Азиянын аборигендер! антрополо-

гнялык жарынан м онрол ои дты к нэс1лге жатады. Соны-

мен, 6 ip катарда негр-австролоидтык н э с ш н щ жэне

52

еуропондтык, нэсквдщ ек1лдер1 де кездеседь Олар Авст­ралия мен Океаниядан жэне Еуропадан ауып келуип-

лердщ нэсьлдериВьетнамдар ерте заманнан бастап иероглиф жазуын

колданса, бирмалыктар мен индонезиялыктар унд1 ал~ фавитш кабылдаган. BipaK бул ел Ain халыктары езде- piHe тэн улттык мэдениегп жасап, оны жогары дэреже- де дамыта бьлген. Аборигендер мэдени даму жолында улттык тиздерше икем ездершщ жазу-сызуларын жа-

саган.бцтустж-Шыгыс Азия — алгашкы адамнын пайда

болган жерлершщ 6 i p i . Бул n iK ip A i дэлелдейтш архео­логиялык деректер жетюлжть Ява аралынан питекант­роп адамынын су f ie r i табылган^? Бирмадан, Малокки жарты аралынан тас дэу1ршщ (палеолит) теменп бас- кышына сай келетш мэдени орын ашылды. Сол жерлер­де жург131лген казба жумыстарынын нэтижесшде та­былган ежелп куралдарды палеолиттщ жогаргы бас- кышына жаткызуга болады.

Ява аралындагы Нгандонг кыстагынан табылган он б^рдей адамнын. бас суйеп, ipi канкалар неандерталь адамдарынын. суйектер1 болып шыкты. Антропологиялык эдебиеттерде бул адамдарды «явантроп» эйтпесе «нган- донгтар» деп атаган. Алгашкы адам тарихынын. кешнп кезендер! болган мезолит, ертеректеп неолитке жата­тын адамдардын cyiieKTepi Ундщытай жэне Индонезия- дан кеп мелшерде табылды. Осы адам суйегшщ мацы- нан ерте кездеп аборигендердщ пайдаланган кур ал- саймандары да шыкты. Курал-саймандар олардын аншылыкпен, балыкшылыкпен, еамджтердщ дэндерш жинаумен айналысканын керсетедь

Онтуст!к-Шыгыс Азия ерте заманда Азия мен Австра- лияны тжелей жалгастырып жаткан. Сол кезде азиялык аборигендер Индонезия аркылы Австралия жэне Океа­ния жерлерже 6 i p T e - 6 i p T e тараган болу керек. Сейтш, жана дуние болган Австралияга, Океания тургындары­нын кепшкгпп Ундщытай жарты аралынан келген. Ар­хеологиялык, антропологиялык жэне тшд1к зерттеулерге Караганда, H e r i3 r i аборигендердщ антропологиялык ку­ра мы негр-австролоидтык пен монголоидтыктардын ко- сылуынан шыккан нэсш деген тужырымга келуге бола­ды. Монголоид тайпалары солтустжтен, Кытай жерiнем oH T y cT iK T e r i Унджытай T y 6 e r i H e карай жылжып, Индо­незия жерше дейш ауып барган. Олар папуастар мен

53

австралиялыктардын тшне жакын болган мон-кхмср жэне т. б. жерплпсп тайпалармен араласкан.

Енд! осы Онтустж-Шыгыс Азияны мекендеген этни­калык белштердщ тарихи этнографиясына кыскаша токталып етешк.

Вьетнамдыктардын жалпы тарихы ежелп Кытаймен тыгыз байланыста еткен. Олардын ата-бабалары мекен­деген Онтустш Кытайдын Гуандун жэне Гуанси жерле- piH б. д. д. Ill мыныншы жылдарда мекендеп, оларды ездершщ корол] Хон Банг баскарган. Б. д. д. V— III га- сырларында осы жерде лаквьет тайпасы калыптасты. Олардын мекеш Ван Лон деген атпен аталган. Ван Лон тургындарыньщ арасында 6ipTe-6ipTe мулш тещпздгп келш шыкты, кулшылык табыньщ алгашкы кезендер! пайда болган. Б. д. д. III гасырда осы жерде кулдык дэу1рдеп Ау-Лак (255— 207 ж. ж.) мемлекет! болтая, одан 6 ip гасырдан сон вьетнамдыктардын мемлекетш Кытай империясы жаулап алып, олардын арасында таптык катынастардын дамуын тездеткен1* мэл1м. III расырда вьетнамдыктарды кытайлыктар «Аннам» («Жансыз туш к») деп атаган. Вьетнам енбекш!лер! Кытай империясына карсы ездершщ тэуелаздт ymin курест!, талай рет елш азат e r r i де. 9 c ip e c e , Чун Чжян мен Чун Ни бастаган апалы-С!ШИ кыздардыц 40— 43- жылдардагы квтер^лiciHin тарихтагы орны ерекше. Одан кешн Ли Бон басшылыгымен болган кетершстщ нэти­жесшде жеке дара Ван Сюан (544— 602 ж. ж.) мемле- кет1* уйымдастырылган. Кещщрек Май Тхук Лоана (939 ж.) кете pi л ici ней кешн вьетнамдыктарга epiK бе­ри in, тек олардан эр кезде алым-салык кана алынып турган.

XV — XVIII гасырларда Вьетнам король баскаратыи ез алдына дербес феодалдык мемлекет болып калып­таскан. 1806 жылы король езш император деп жария- лады. XVIII гасырда зат, акша катынасыныц Kyuietoi жэне кешшл?к эл-аукатынын нашарлауы салдарынан шаруалардын кетерЫЫ кушейе тусп.

Алгашкы еуропалыктар Вьетнамга XVI гасырда кел­ген едг. XIX гасырдын екшнл жартысынан бастап фран­цуздар Онтустш Вьетнамды иелендк Оны баскару га жен1‘л болу ушш, эр! ел б1 рлМн ал с фету ушш Вьетнам­ды Тонкин, Аннам жэне Кохинхин деп ушке бел геи, Отаршылар халыкты аяусыз канап, кунарлы ericriK жерлер!‘н тартып алган. 1939 жылы букара халык елдеп

54

барлык жердщ 25 проценттейш FaHa иелендк Калган e r i d i K жерлер отаршылар мен жергшкт1 феодалдардыц колдарында болды. Олардын, плантацияларындагы жу- мысшылардын турмысы ете ауыр едь 1930 жылы жер- riaiKTi эскерлердщ арасында кетерЫс шыкты. Улт-азат­тык курес кушейе тусть 1941 жылы б1рлескен халык майданы, 1944 жылы халыктык Вьетнам армиясы уйым- даскан едь Ол 1945 жылдын тамыз айында Ханой кала- сында кетер!л1с болып, 2 кыркуйекте Вьетнам демокра- тиялык республикасы орнады. Онын oipinuii басшысы Нгуан Ай Куок, бул осы халыктын кесем1 Хо Ше Мин- Hin буркениик eciMi едк Ол кешн президент! болып сай' ланды. Онтуст1к жэне Солтустж Вьетнам дуние жуз1 арандатушыларынын айдап салуымен езара с о р ы с т ы .

EKire белшген Вьетнам халкы 6ipirin, 6ipTyTac Вьетнам социалистам республикасын курды. Вьетнам халкы 6ip-

лесш, кеп жылдык А1\Ш бастаран импералистерге кар­сы KypecTin салдарынан кираран шаруашылырын кайта- дан калпына келт1рш, дамуда.

Камбодженщ 6 миллионра жуык халкы бар. Олар­дын басым Kenniuiiri кхмерлер, езге л ер i пор, шон, саош секшд1 езге тайпалар. Кхмерлер Вьетнамра, Лаоска жэне Таиландка да тараган. Олар неолит дэу1ршдеп осы жерд1 мекендеген. Ундщытай жарты аралы тургын- дарынын алгашкы ата-теп болып саналады. Ол кезде кулдын куш!н пайдалану 6ipa3 ерктеген. Кхмерлер бул жерлерд1 тек 6ip ездер1 мекендеген. Аздаган езге тай­палар да болган. Камбоджеге онтусппнен унд1стер кеп ыкпалдарын типзген. Ертеде Комбуя — Комбуя Фунань кешннен Камбодже деп аталып, бул ел тек VI гасырдан бастап ез алдына дербес мемлекет болган.

VII— VIII гасырлардын басында мон-кхмер мемле- кет1 кулап, батыс (сиамбирмалык) жэне шыгыс (Кам­боджа) болып екгге белшген. XIII гасырдан бастап Камбоджа жерше лаостар, сиамдыктар шабуыл жаса­ды. 1863 жылдан бастап Камбоджа Франциянын протек- тараты болды. Эуел1 осы жерге бек1нген француздар, кешннен Ундщытайдыц баска жерлерж де отарлауга Kipicri. Жерплштч феодалдарга арка суйеген отаршы­лар аборигендерд{ канап, бул курлыктыц экономикасы мен мэдениетш курт кулдыратып ж1берген. Сондыктан Ундщытай елдер1 кеп уакыт ежелп дэрежеде калып койды. Камбоджа халкы отаршылармен кеп жыл бойы Ky pecin , соньщ нэтижесшде осы гасырдын 40-жылда-

55

рында бостандык алды. Елж ж астанасы — Пномпень

каласыныц орталык аланына кек пен кызыл тусп' улт­

тык жалауын Tirin, ез алдына дербес мемлекет болып,

шанырак кетерд1.Кеш нп жылдары Камбоджа халкы реакцняшыл Пол

Пота-Иенг Сари режим! салдарынан кеп азап шект!. Ел

1'шшдеп адал ниегп азаматтардын б'арлыты курынга

ушырап, 61'раз журт аяусыз дарра асылды, абактыга

жабылды. Осындай корлыкка шыдамаган кампучилык-

тар Пол Пота — Иенг Сари режимж жойып, Камбоджа

Халык Республикасын орнатты.

Лаос Халык Демократиялык Республикасыныц хал­кы лао деп аталады. Олар йёпзжен «таи» тайпасынан

курылран. Лаостар уш топка: шырысты мекендеуцн-

лер — лао, панглао; орталыкта — лаокланг; солтуеИк-

те — лао понгдам тайпалары болып белжёд1. Лаостар-

дыд арасында феодалдык катынас устемдж етсе де,

солтустж Лаоста X IX расырра дёй1н кулшылык flayip

калмай ке'лд]. X IV гасырда Лаосты 6ipiKTipy ушж кхмер

тайпасынын жэрдешмен Фа Нгуен курес журпзген. 1353 жылы ол ез мемлекетж e p iK T i деп жариялап, онын

тэуелыздгг-ш карда елдерден жаксы коргай бмдЬ BipaK

X V III гасырда iuiKi феодалдык карама-кайшылыктын

салдарынан бул мемлекет кулап, лаостар б1рнеше бе-

лжке белжж кетт|‘. Ел ш ш д ё п алауыздыктын Kecipinen

1893 жылы Франция мемлекет! Лаосты басып алды.

Вьетнам, Камбоджа халыктары француз отаршылдары

на карсы узджс|з курес журпзж келдг Мысалы, 1901 —

1903 жылдары лаостар кетершс бастаган болса, 1910—

1937 жылдар кхмерлер отаршылармен узджаз сорыс

журпздк Ек1нш1 дуниеЖуз1я!к согйс жылдарында жа-

пондар Шыгыс Унджытайдыц, онын iiuiH_ae Лаосты ту

гелдей басып алган болатын. Лаостыктар улт-азаттык

с о р ы с ы н Вьетнам, Камбоджа халыктарымен бфлеес

журпзш, акыры, 1954 жылы француз отаршыларын

куып шырып, ез мемлекетж курды.

Таиландыктарды ез тш нде «кхон таи», «таи ной»

деп атайды. Бул елдж нёйзп халкынын басым кепии-

fliri осылардан куралган. Сиамдыктардын халык болып

калыптасуы XIII— X IV гасырларга тура келед1. Таиланд

жерже португалдыкатар, арылшындар, голланлыктар,

француздар X V гасырдын аяк кезждё келген. X IX га-

сырдыц аягында бул жердж кепш ш гж арылшындар

билеп-тестеп, езжщ отаршылык саясатын журпздк

56

Француздар тек Таиландтын ш ы р ы с бел Инде рана кал­

ды. X X расырдын. басынан бастап бул елдщ 1ш1нде ка­питалист^ когамнын KepiHicTepi кебiрек орын алды.

1932 жылы Таиланд констнтуциялык монархиялык елге айналды. Екшии дуниежузиик c o f h c кезшде де Жапо-

ниянын. кол астында болып, ол жер Азия мемлекеттерi- не шабуыл жасайтын бекЫске айналды. Жапония же-

шлген сон, Таиландка АКД1 иелж eTin, ез ыкпалын

журпздйБирма халкы Унд1’кытайдын батыс жагын мекенде­

ген. 9cipece, Иравади езеншщ eKi жагасына кеб1рек шогырланган. Б1здщ дэу1р1м!здщ I мыныншы жылдары олардын бабалары Чиндвин, Иравади езендершщ аты- рабын мекен етшть Олар дуркш-дуркш дамылсыз ко­

ныс аударып отырган.Бирма жерше батыстыц отаршылары XVI гасырдын

аягында XVII гасырдын басында келдк Бул жерде жак­сы бекшш, халыкты езу, канау упин отаршылар абори- гендердщ ез iiniiie ipirKi салып, 6ip-6ipiHe унем1 айдан

салып отырды. BipaK отаршылар бул жерде де узак бил1*к кура алмады. Жергшкт! халык отаршыларга карсы XIX гасырдын басында oipneuie рет (1824— 1825, 1852— 1855 ж. ж.) улкен курес журпздк Будан катты корыккан агылшындар Бирманы езшщ отар ел\ ретшде YnjicTaiira косты. Эйтсе де ез1лген бирмалыктар отар­шыларга карсы кетерЫсп удетш, партизандык согысты жыл сайын кушейте тусп. XX гасырдын басында Бир- мада капиталиста даму жолынын кушеки нэтижесшде жергЫк™ халыктардын арасынан жумысшы табы ка- лыптасты. Жумысшы табынын пайда болуы Бирма ел\- нin улт-азаттык KypecTin кушейе тусу1*не алып келдк Осы гасырдын 30-жылдарында жумысшылардын Kypeci мейлшше кушешп, акыры, 1948 жылдыц 4 кантарында Бирма Англиянын отарынан азаттык алып, карен, шан, кочин, каз жэне чин деп аталатын бес улттык автоно- миялык облыстан курылган ез алдына Бирма одапян курды. Осыган байланысты Бирманыц улттык жала- уында 5 айдын cypeii салынран.

Индонезия — rpeKTin «несос — арал», «кеп арал- г дардан курылган дуние» деген сезшен шыккан. Оцтус-

Т1с-Ш ы гы с Азия мен Австралия арасындары аса кеп жеке аралдар мен архипелагтарды малайлыктар мекен- дегендштен бул жерд1 Малай деп те атайды. Индонезия Республикасыныц 100 миллионга жуык халкы бар. Олар

57

кебше аралдарда турады. Бул елщн, жалпы тургында- рынын 70 процент! Ява аралына орналаскан. Ce6e6i бул жерде епске колайлы кец жазык. жерлер мол. Орта есеппен 6ip шаршы шакырым жерге 350-дей адам орна­ласкан. Kefl6ip аралдарда 6ip шаршы шакырым жерде 600— 800-ге дейш абориген турады. Непзп халкы — малайлыктар, олар мемлекеттщ жалпы тургындарынын 97 процентж курайды. Олардан баска 70 мыцра жакын арабтар, 30 мыцдай ундктер, 100 мыцдай еуропалыктар бар. Аборигендердщ 95 проценттеш полинезиялык п’лде сейлейд|'.

Индонезия халкын т1л жагынан жэне жалпы мэде­ниет! жагынан б1ртутас деуге эбден болады. Олардын кеп жылдарга созылган бай тарихы бар.

Ундмер келместен кеп бурын индонезиялыктар eriH erin, рулык кауыммен TipiHwiK еткен. Ундмер келу карсацында олар явалыктарды ез мемлекетше косып алып, бьртутас кушл мемлекетке айналды. Бул ел унд1 саудагерлер! аркылы Персиямен, Таяу Шыгыстыц кеп мемлёкеттер1мен жэне Кытаймен сауда журпзген. Bi3- Дщ д'эу1рдшздщ мыныншы жылдарында Шыгыс Кали­мантан кнэздш (IV р .), Яванын батысыида Таруша (IV f .), Суматраныц оцтустш-шырысында Шривирл— (VII f .) секрд! белек-белек мемлекеттер болган. Будан KefiiHri кездерде де кептеген мемлекеттердщ уйымдасып, кур.ылганы белг!ла| Суматрада Минангкабау мемлекет! (XII f .) болган, оны XIII гасырда Ява аралындагы аса кушл Маджапафхит мемлекет! езше караткан. XVI га- сырда бул жерлерге мусылман дш-i келш жегп. Дш иелер]’ эуел! саудагер болып келш, бара-бара абориген­дердщ арасына ислам дшш таратады. Индонезиялык- тардын арасында езара алауыздык ЩЫрЫщ акырында, kiiiij-гiрiм 6ipHeuie мемлекеттерге белжед». XVI Facuip-

дыц аярында олардын басын Матарам султан кайтадан коскан едк Осы кездерден бастап Индонезияга Еуропа отаршылары 6ipiнен КейШн 6ipi келе бастаган. Олар ост- Индия cepiKTiriн уйымдастырды. XIX гасырдын екшии жартысынан бастап, Индонезияда капиталиста каты- настардын пайда болу нэтижесшде eHflipic орындары, жумысшы табы калыптасты. Акырында, шетел отар- шыларын куып шыгып, 1950 жылы Индонезия Респуб- ликасы дуниеге келда.

Щй|т| дуниежузтк согыстан кейш отаршылыктын гасырлар бойы бугауында келген халыктардын азаттык

58

алуына колайлы жагдай жасалды. Солардын. 6ipi — Унди\ытай жарты аралынын тургындары.

Енд! Ундщьггай халыктарынын шаруашылыктарына

кыскаша шолу жасасак, вьетнамдыктардын 80 процент-

тен астамы ауыл шаруашылырымен айналысады. Он-

туст1гждеп ericTiK жердщ 40 процентше, солтуалпндеп

жердщ 60 процентше Kypiui епледк Кейш п кездерде

Вьетнамда ауыр ©неркэсттщ дами бастауынын арка-

сында органикалык, химиялык тьщайткыштар кептеп

шырарылатын болды. Мундай шаралар K y p im ©нiм iн

квбейтуге жэрдемдеседи Вьетнамдыктар KypiniTi eici

турл{ жолмен егедк ericTiK колем! кеб1рек болган жер­

де тукымды себсе, колем! шарын ericTiKKe кешетте кеге-

pin ескен KypiuiTi эр сабагын колмен отыррызып шыга-

ды. Мундай тэсишен егудщ бейнет1 кеб1рек болганы-

мен, © H i\ ui мол бередк Вьетнамда, жалпы, Ундщытайда

K y p im ежелден eruiin келе жаткан дакылдын 6ipi.

Вьетнамда коленер кэспбг ертеден дамыган. Олар

уй турмысына, шаруашылыкка кажетт! буйымдарды,

кшмд!, курал-жабдыктарды жэне баска заттарды жа-

сап, оны базарга шырарып саткан. К,ымбат, асыл тас-

тарды жэне зергерлш буйымдарды жасау ©Hepi де да-

мыран. Бурын ©HAipic орындары к©п болмаган кезде

жумысшы табынын саны да аз болран. Олар отаршы­

лардын иел!пндеп кешштерде, шахталарда жэне ©ндь

pic орындарында жумыс 1'стейтш. Вьетнам колонер кэ-

ci6iH дамыта отырып, бул кунде ©з елш ауыр ©Hnjpicri

мемлекетке айналдыру унин кеп жумыстар ЖYpгiзyдe.

Камбоджа тургындары — кхмерлердщ шаруашылы­

гы да вьетнамдыктарга ©те уксас. Олар суармалы ку-

pim , кант курагын, жангак жэне бурыш впредь Ауыл

шаруашылыгынын вьетнамдыктардан айырмасы аз.

Кхмерлер алгашкы жер жыртуды мерекелейдк Д ш

басылары Пномпинь гибадатханасынын алдынан кызыл

сокага жеплген ©ri3Ai жетелеп ©тед1 де, жерге 6ipinmi

болып сол Kici сока туаредь Содан кешн eriHaiKTi жыр-

ту, дэн себу барлык жерде басталады. EricTiKKe жет-

кенде ыдыска швп жэне дэн салып «касиетп ©пзге»

жепзедь Егерде ©пз швп пен дэнд! жаксы жесе, eгiлгeн

eric ешмд1 кеп беред! деп дикандар куанатын болган.

Таиланд халкынын кебшде жер жок, не жерлер1 ©те

аз. EricTiK жердщ 65 процент помещиктер мен кулак-

тардын колында. Олардын саны жалпы тургындардын 15 проценттеш гана. Таиланд жершде Heri3iHeH Kypim

59

спледи шыгысында епншшк пен мал шаруашылыгы, солтустшнде эр турл1 шаруашылык турлер! жэне онтус- ппнде каучук епр]лед1. Эаресе, Менам езёвдйпц алкап- тарында KypiuiTiH 40-тан астам TypiH егедь Kypiui ernMi

2—3 рет алынады. Халыктын тек I проценттеш гана балыкшылык кэс1б1мен айналысады, коленер кэс1б1мен айналысатындар да бар. Жалпы, Таиланд тургындары- нын 12 проценттен астамы калада турады.

Бирма халыктары епншшк, бау-бакша егумен ай­налысады. Тургындардыц 70 процент! ауыл шаруашы- лырында жумыс icTeftfli. Отаршылык кезде кепщлш диканнын жерлер1 болмаган. 1948 жылы Бирма одагы уйымдасканнан кешн жер, су реформасы журп'зшп, кеп дикан ез жерше ие болган. Ауыл шаруашылыгында иайдаланатын куралдарынын жорарыдагы токталып еткен елдерден айырмашылыгы аз. Бирмалыктар ауа райы колайлы болган жылдары 2—3 рет ёнщ жинайды. Малдан буйвол, сиыр, шошка еаредк Булардын ёш- р1нде балыкшылык та азды-кепл орын алады. 1931 жы­лы 1,5 млн. бирмалык коленер кэсШмен айналыскан. Соган Караганда ауылдарда, калаларда ет1кии'лер, зер- герлер ете кеп, бул кэсштщ ерте заманнан дамыраны анык.

Индонезияыьщ 96 проценттей халкы ауыл шаруашы- лыкымен айналысады. Бул елдщ де Унджытай елдерг- нен айырмашылыгы жок. Непзшен курдщ, жугерй кофе, шай, темею, макта, бурыш еаредк Индонезия аралдар- ра орналаскандыктаи балык аулау кэсШ де бёйгйн орын алады. ЭЫресе, отаршылык жылдары сауда ку- шейген себешп елде Сингапур сиякты портты калалар кебейген. 6з алдына дербес ел болгандыктан ipi ецгй- picTi кушейтуге кеп кешл белшуде. Жержде калайы, мунай, боксит сиякты кен байлыктары мол. Бул ендове орындары кешнп кезде дами Tycin, жергшкт» тургын- дардык ортасынан жумысшы табы ecin шыкты.

Онтустж-Шырыс Азиянын халыктарынын заттай мэ- дениеп ете бай болып келедй Вьетнамдыктардыц 15 процент! калаларды мекендейдк Ал олардыц калганда- ры ауылдык жерге орналаскаи. Солтуспп'нде Ханой, Хайфонг, Намдинь, Бакиинь, Ниньбинь, Пханьхоа, Винь, Хатинь; Оцтуслпнде Хо Ше Мин, Дананг, Куангнгай, Кюиньон, Нячанг сиякты ipi калалары бар. Вьетнамныц калалык сэулет eHepi ерте заманры ескертюштермен сабактас, д|ни ceHiMre икемделе салынган. Калаларда

60

шбадатханалар, императорлардын. сарайлары жэне кеп­

теген тарихи ескерткштер — калалардын сэнд1 гима-

раттары. Сондай ipi ескерткштердщ 6ipi Конфуция ги- бадатханасы. («Эдебнет пабадатханасы»). Ол 1070 жылы

салынган. Улкен калалардын сэулет енерше отаршылар

ездерГнщ ыкпалын тщазген. Ондай калалар еуропалык

жэне жергшкт! тургындардын араласкан аудандары.

Вьетнамдыктардын ауылдары, кыстактары жолдар-

дын eKi жагына, езендердщ бойларына, бшк тебелердщ

баурайларына жайгасады. 9p6ip шаршы метр жер бау-

бакша ушш пайдаланады. 1\ыстактардыц келе&п онша

улкен болмаганмен, адамдар тыгыз орналаскандыктан

Kici кеп болады, онын ортасында гибадатхана жэне оган

катысты эр турл1 курылыстар, ауылдык когамньщ уйi, «дннь» орналасады.

Ауылды жердеп тургындардын уйлер! сыртынан

дуалмен коршалады. Ауланын TyKnipiHe тургын уйлер!

салынса, онын алды тепстелген ашык алан болады.

Ол — Kypiui KenTipin, бастырып ушыратын кырман.

Аланньщ теюрепне асхана, кора, астык коймасы жэне

т. б. шаруашылыкка керекп курылыстар орналаскан.

Калган бос жерлерде бау-бакша, жем1с агаштары, суда

жузетш кустарга арналган эу1з болады. Уйдщ, коранын

тещрегше тшенд! шептерд1 тыгыз етш erin, коршайды.

Камбоджаныц халкыньщ 88 процент! кыстактарга

орналаскан. Калалардын саны да, олардын тургында­ры да кеп емес. Тек Пномпеньеде 500 мыцдап адам турса, Баттамбанг, Банам, Компангчам сияктылардыц эркайсысында 30 мыцдай тургындары бар. Ауылдыц адамдары тасцын су келмейтш жерлерге шогырланган.

КепшШ к ауыл тургындарынын уйлер! 6ip-eKi белмел1 болып келед!. Kefl6ip уйлердщ белмелерш Kici санына карай токылган камыспен белш те кояды. Ундщытай- лардыц TericTiK жерде турушылары уйлерш жерге ке-

мшген беренешц устше камыстан токып салынган. Уй-

д!ц тещрегше турмыска кажет курылыстар орналасады. Мал коралары уйдщ астына орналасады. Уйлершщ

тебелерш итаркалап жабуды — «птах — кантайнг» дейдк Кедей шаруалардыц баспаналары эр турл! ке- лемдег! лашыктар туршде жупыны болып келед!.

Индонезия архипелагында сан жагынан улкещй-ю- uitai улт турады. 'Олардьщ саныныц канша екеш эл! белпа'з. Солай бола турса да, этнографтар олардын саны 360 деп болжайды. Солардыц дашен саны 1 мил-

JinOHFa жететш 16 улт бар екен, олар Индонезияньщ тургындарыныц 80 процентш курайды. Индонезиялык- тар орналаскан улкендыошш аралдардыц табигаты б1ркелк|' болмаган сон, тургындары да баспананы эр турл|’ Fbin салады. Индонезнянын кепщщйс тургындары Ява аралына шогырланган. Уйлерш езёндердщ, кел- дердщ жаралауларына, улкен жолдардыц ек|’ жагына салады. Жер1 жок адамдар жанартаулардыц етепне жайласкан. Ауылдарыньщ тец1репне епн салынады. Op6ip кыстактын ортасына лангер деп аталатын когам- дык. уй, мецпт, медресе, мектептер1 шогырланады. Уй- лерд! жерге кагылган беренелердщ уст1не камыстан салып, iiui-еыртын балшыкпен сылап, тебесш пальма агашынын жапырагымен нтаркалап жабады. Бау-бак- ша жэне эр турл1 жем!'с агаштарын мол егедг

Ява аралында 100 мыцнан асатын тургындары бар ондаГан кала да бар. Солардын ийнгдеп ен улкенi Джа­карта каласы, онда 3 млн. адам e M ip суредк Уйлердтц екiншi кабаттарына дукендерж орналастырады. Кала- ларда коленерпллер мен саудагерлер кеп. Жарлы-жа- кыбайлар калалардын шет жактарына орналаскан. Кала орталыктарында тарихи ескерткштер кеп. Будда, Чанди Павон (VIII г.), Лара Джонггранг, Боробудур (772 ж.) жэне т. б. гибадатханалары бар.

Вьетнам днкандарынын кийдер! мактадан токыл- ган кара коныр кшмдер Кйедг. Вьетнамнын солтусппн- де туратындар жылырак кшм кисе, оцтусп'гждеплер— жещ’л кижедй Мерекелерге. гибадатханаларга, меинтке жэне сондай орындарга барганда эйелдер1 кейлек пен халат киед|’. Б1ссы жэне жауын кундер1 пальманьщ жапырарынан токылран ши калпак киед1. Кала тургын­дары ауылдык жердепкергё Караганда сэнд1рек квднедк

Камбоджа кхмерлержж кидадер! сиамдыктардын кш'мже уксас. Ерлер! кара TycTi матаны бМшён темен карай дёней! ораран «сампот» деген кищ|0 киген. Бул KniMfli каз1-р салтанатты жагдайда гана кнедь Кунде- ji.iKfi кигмдерК коныр, кара матадан йгщген кейлек, шалбар, Эйел-кыздары жещ кыска кеуде кейлек кит, белжен темен карай денесж матамен орайды. Кшмде- рiнiн басым кепшшп кара, коныр маталардан ттлеДг;

Ундщытайдагы баска елдердж тургындарынын кшм­дер] 6ip-6ipiне жакын болганымен, олардыц эркайсы- сыныц улттык ерекшелжтер1 бар.

62

Явалыкдардын улттык, кшмдер! ежелден келе жат- кан ерлер мен эйелдерге ортак кунделпсп киетш каин деп аталады. Эр турл! ернек салган матаны белшен темен карай Д1зесше, немесе тобыгына жетшзе орайды. Каинды устше жамылура да болады. Салтанатты жаг- дайда ерлер узын жэне кен каиндарды киедь Оны «до- дот» деп атайды. К,алаларда турушылардын кепшшп еуропалык кшмдерд1 пайдаланады. Явалыктар баста- рына баркыттан тшлген кара такия киед1. Ал эйелдер басына орамал тартады. Оны «икет» дейдк Эйелдер каиннан баска бэтеспен кеудесш орап, онын ycTiHe шо- лак кейлек кикш «кембен» деп атайды. BipaK Индоне- зияныц аралдарында туратын эр турл! улт, тайпалар- дын улттык кшмдер! 6ip-6ipine уксаранымен, езара ерекшел1ктер1 бар eKeHi байкалады.

Онтуст1к-Шырыс Азияньщ халыктарынын отбасылык турмысына кещл аударсаныз, 6ip-6ipiHeH ерекшелште- piH байкаура болады. Вьетнамдыктарда патриархалдык T9pTin устем, отбасыньщ эр Mymeci эке ce3iH eKi етпей- д1, онын руксатынсыз есейген балалары белшш кете алмайды. Тек экеа дуние салганнан кешн, онын мулш балаларыньщ арасында белшюке туседк Еннп алран кез­де улкен улра баскаларынан 10 процент артык улес тиген. Ал кыздарыныц енипсше тек ездерше арналган жасаулары, кшмдер!, ыдыс-аяктары рана белшш берьл- ген. Жер, курал-саймандар улдарда калган. Егерде ул балалар болмаган кунде экесшщ му/iKi барлык кыздар- Fa бiрдей бел!нген. Мурагерлш кук турмыска шыккан кызына еткен. Вьетнамдыктарда туыскандык дэреже аталык-аналык бойынша саналып, экесшн туысканда­ры мен арайындары «imKi туыскан» — деп аталса, ана- сынын жакындары — «сырткы бауырлас» делшедк

Уйленгенде б!р фамилиядары адамдар 6ip-6ipiHe ко- сылмауы керек. Уйлену упин жастар экеа не, эйтпесе уйде багынатын шаден руксат алуы Tuic. Онан сон уйленетш ж\т\т калындырыныц туыскандарына Kypiiu- тен жасалран аракты апаруы керек. Егерде апарран аракты кабылдаса, кызын беруге ризашылыры бер1лд1 деп саналады. Онан кешн жiгiт пен кыздын туыстары- нын арасында куда тусу жумыстары журпзьпген. Кель ciMre келген сон «ж1бек тарту» деген салтанатты эдет- гурыпты етюзген. Ол кызыл бояуга боялган терт бу- рышты агаштан согылган кутыны кызыл ж1бек матага орап, тарту ретшде берген. Бундай дэстур eKi жаска

63

бакыт экелед! деген рдекп бквдрген. Сонымен катар, келшге эр турл1 маталар, ею кызыл шырагдан, ею шыны арак жэне Tipi шошка жэне т. б. сол сиякты тартулар берген. Уйлену тойына eKi жак,тыц туган-туыс- кандары катынасады. Осы тойда келжге тагы тарту ретшде ею лэйлек (аист), эйтпесе ею каз 6ep in , олар- дыц аяктарына кызыл шуберек б'айлатан. Бул ырым жастар бакытты турмыс курып, кеп жасасын деген ri-

лект1 бдлддрген, Сонан кещн кеяйн кайын атасы мен ei iec in e , олардын бабаларынын аруагына багыштап, игл in гэжгм кылган.

Вьетнамдыктардын турмысында кеп эйел алу дэсту- pi бэйбМенщ руксатымен гана icxe аскан. Ондай жаг­дайда ep iиен кешн отбасындагы билiKTi бэйбшеа жур- п'зген. Вьетнамдык жуптар зайыбы бала кетермеген кунде гана ажыраскан. Ондай жагдайда 6ip мыс тиын- ды ею'ге белт, 6ip бешй'Я ажырасатын эйел;не берген. Еюнцн адамга турмыска шыккандай болса, оран тиын- нын 6ip белнж керсететан болган. Вьетнамдыктар кы- тайлыктар сиякты рулык фамилияны урпактан-урпакка жалгастырып отырган. Мундай фамилиялар вьетнам­дыктардын арасында 400-ге жакын.

Бпрмалыктар отбасын куруына келеек, оларда мо- ногамиялык семья устемдйс ётёд1. Буларда да отбасы­нын басшысы — oTaFacbi мен онын экеа. Туыскан адам­дар топ-топка бел1ш$| шаруашылыкты журпзедй Топтыц |щ|нен жасы улкен 6ipeyi басшылык етедк Туыскан- дар балаларды уйленд1ргенде, кыздарды турмыска бер- генде, кайтыс болгандарын жерлегенде, жумыста 6ip-

6 ip iне жэрдем 6ep in , баспана салуга катынасады.Бирмдлыктарда да эйёл| мен кыздары отагасы ел­

ее, онын мулюне мурагер бола алмайды. Мурагерлж ул балаларга рана етедь Егер улдары болмаган кунде, колна Kipren 6ip куйеу баласы мурагер болады. Бул жардайда экесш|| дуниесшщ неё! кыз болып есептелед! де, бил!кт! куйеу бала журпзедь Бирмалыктардыц эй­елдер! ерлермен тен кукыкта болып, когамдык, шаруа- шылык жумыстарына epKiH катынасады жэне ерлёр! кез келген мэселеш олармен акылдасып шешед!-. Ce6e6i отбасына менш1'к жерлершдеп еплетш еа'мдщтен, то- кымашылыктан, майда сауда^аттыктан KipeTin табыс- тын кеа|га|ипн эйелдер табады)

К,ыз бен ж|‘п‘т 6ip-6ipiMeH танысып, ж ш т кызды унатса, OFan жемк сыйлап, болмаса оган арнап елец

64

шыраратын болран. Егерде iciereH сыйлыкты кыз ка* былдамаса, немесе елещн тындамаса онда жичгп унат- параны. Bip-6ipiti унатса, ек! жас келшмге келш, ата- аналарымен акылдаскан. Онан кешн ж1пттщ 9Keci

куда Tycin, болашак келшшн ата-анасымен таныскан. Арада eni айдай уакыт отшзщ, кыздыц экеа болашак куйеудщ ушне конакка барады. Сейтш, eni жак куда xycicin, 6ip кел!амге келген. Сонан кешн рана олар уйлену тойына дайындык жасай бастайды. Ж^ггг жагы кудасына кшт дайындаса, кыз жагы той дастарканына койылар тамактарын эз1рлеген. Белпленген куш кыз- дьщ ушне eKi жактын. туыскандары жиналып, салтанат- ты дэрежеде тойга катынаскандардыц шшен абырой- лы, сыйлы адамдар ж т т пен кыздыц колдарын ыдыс- тагы сура малдырып алып, ездершщ жаксы тклегш eKi жаска айтады. Ж^гг пен кыз 6ip ыдыстан тамак imin,

6ip-6ipiHe тамак 6epin, ездершщ 1зет-курметш KepceTin

жатады. Той устшде эр турл! елецдерд1, такпактарды айтып, музыка ыргагымен биге шыгады. Той сонында ек1 жас келгендерге «лехпет» — кек шай куйып берген

сон, келгендер тарай бастайды.Бирмалыктардын улдары 18 жаста уйленуге, кызда-

ры 16 жаска толган сон турмыска шыга алады. Еюка- бат болып, айы-куш толган кезде кыз экесшщ ушне ба- рып, туцгышына ез ушнде босанган. Перзенттщ атын койганда ул болса онын eciMiHe «Маун», кыз болса «Ма» косымша косатын болран.

Индонезиянын Ява тургындарынын отбасы да жога­ры даты айтылран халыктар сиякты моногамиялык отбасы болып саналады. Тек дши адамдар мен помещик- тер б1рнеше эйелдер алган. Уйлену тэрт1бшде кан жа- гынан жакын адамдарра кыз 6 ep in , кыз алу ypA ici жок. Явалыктарда да ерлер мен эйелдер тен кукылы. Жас- тар ез бетшше танысып, ата-аналарыньщ руксатын алып уйленедь Ж1пттщ экеа кыздын ата-анасына барып, куда туседк Тойдын кунш кыздын экеа белгшейдь Оган дешн жичттщ 9Keci кальщмалды дайындайды. К,алыц- малды акшалай да, заттай да беруге болады. Заттай калынмалга епз, немесе буйвол, уйге керект1 буйым- дар бер1лед1. Тойды кыздын ушнде етюзш, той шыгы- нын сол уйдщ туган-туыскандары K eiep in алады. Неке кию мешпте етюзшедк Той устшдеп дэстурлер бирма­лыктардын эдет-гурыптарына жакын. Уйленгеннен кешн eKi жас кыздыц ушнде болып, туцгыштары дуниеге кел-

294 65

К1НД.ПН1Н TycyiH атап етел! Ш ° ' ^ шашын Я HFa толуы н салтанатты тугае Й Я РТ ' песрзентт1н жет{

аты н атасы КОюы ш арт О тбасы ,™ ?'‘ B,piHIui * лды« болы п сан ал ад ы . ’ 0ась,НЫ|* Myparepi ерлер

П н ! l l B дУниежуз1л!к согыстан кешн Онтус-DicTeo б о п п ы П п ЯеЛДеР' Н‘-Н т¥Рмыстарында улкен езге- т » ,р я п и ,п -Р 93 1ШШен о т а РШЬ1ларды ыгыстырыпш Ы гар Ы п , ездерш!Н т э у е л а з д 1Ктерш ж е н т алды.

m b IF b IC Ж Э Н Е О Р Т А Л Ы К А ЗИ Я

Х А Л Ы К Т А Р Ы

Ш ыры с жэне Орталык Ааияда Кытай Халык Рес- публикасы, Корея Халык Демократиялык Республика- сы, Оцтустж Корея, Жапония, Монгол Халык Респуб- лнкасы жэне Тибет мемлекеттер! орналаскан. Бул ел- дердщ халыктары ерте замандардан 6epi 6ip-6ipiMeH

кефжилес карым-катынаста болран. 9cipece, кытай хал­кы сан жарьгнан аса кеп болгандыктан да тещрегшдеп елдер мен тайпаларра унем1 ©3iHin ыкпалын типзш отырды. Шырыс Азия жершде Азиянын барлык халкы- нын 50 проценттеш, жер шары туррындарынын 28 про­

цент! мекендейдьШ ы ры с , Орталык Азия халыктары тибет-кытай, жа-

пон, корея, орал-алтай жэне мон-кхмер тш семьяларын- да сейлейдк Булардан баска индонезия, айна жэне бас­ка да Kimi-ripiM т!лдерде сейлейтш туррындар да ушы- расады. Жергиикп халыктар антропологиялык жактан м о н р о л о и д т ы к нэсшге жатады.

Ш ыры с жэне Орталык Азия — алгашкы адамдар­дын пайда болран ecKi коныстарыныц 6ipi. Пекин кала жанындагы Чжоукоудян селосына жакын жердеп Юань- жэньдун ynripiHeH синантруптыц (кытай адамыныц) су fieri табылган. Бул б. д. д. 500— 400 мыц жылдарда eMip сурген адам екеш аныкталран. Синантроп теменп тас дэучршде кешни кауымдык топтарра бел!нген, олар- дыц Heri3ri K9ci6i ацшылык болран. Кытай тарихшыла- ры бул A9yipAi «чжоу-коудян мэдениет1» деп атаран. Синантроптар кешнп кездерге дейш eMip сургеш байкалран. 1958 жылы Шаогуань уезшдеп Маба де- ревнясыныц мацындары уцпрлерден адамныц бас суйеп табылран. Оны маба адамы деп атайды. Будан да кешш- рек дэучрге жататын адамныц суйеп 1959 жылы Хубэй бай провинциясы Чаньян уезшдеп Лундун уцпршен кездескен. Осындай алгашкы адамныц cyfteKTepi Батые Азиядан жэне Еуропадан шыккан неандерталь суйекте- piHe ете уксас екенд1п байкалады. Оныц касынан б. д. д. 150— 100 мыцыншы жылдары орта полеолитке жататын кептеген тас куралдар шыккан. Булардан баска да археологтардыц палеолит дэу1рш кезге елестетшдей б!раз кене деректерд1 тапканы мэл1м. )

Ш ы ры с Азиядан табылган археологиялык деректер-

67

ге Караганда, жогаргы палеолит пен мезолит дэугрле-

piHiH арасында уздшаз даму байланысыныц бар екенд

байкалды. Осы кездерде iiiiiri Монголняда палеолиттщ аягында ацшылары мен е а м д ж е т м д е р ш жинаушылар лршЫк еткен. Мезолиттш аншылар мен жинаушылар- дьщ © M i p i H бш д!ретш заттар Гуанси у ц пр ш ен табыл- ган. Олар Солтуспк Вьетнамнан табылган заттарга соншама уксайды.

Б1зд1н A9yipiMi3re дешнп III мыныншы жылдарга жакын Кытайда «ян-шао» мэдениет! uirepi дамыган, оган аса сапалы ернектелген буйымдар куэ. Бул кезде диканшылык дамып, кол г а ит пен шошканы уйреткен. Неолит даузрЕНде отырыкшы бола бастаган юЫлердщ ywiepi денгелек, терт бурышты болып келедь Тас пы- шак, тас балта, суйектен 1'стелген кесю ш сездлд! курал­

дарды пайдаланган.

[Дытайлыктардын ата-бабалары Хуанхэ езешнщ тё- менг1 агысын мекендеп, б. д. д. III мыныншы жылдарда Солтустж Кытайдын аборигендер! ретшде епндалш кэстпен айналыскан. Кешнп кездерде кытайлыктар Хуанхэ езешнщ темени алкабына дейш тараган. Жана жерлерд1 ендеп, жыртып, диканшылыкты дамыта тусп. Кытайлыктардыц басым кепшшп отырыкшылыкта eMip cypin, ездершщ мэдениетш шгер! дамыта 61лд1.

Б1здщ дэу1р1м1зге дешнп II мыныншы жылдары олар ез мемлекеттерш уйымдастырган, онын ен ipici Шан (Инь) мемлекетц)

Шан (Инь) мемлекет! KeftiH б. д. д. XI— VIII гасыр­ларда Чжоу мемлекет! болып езгерген. Чжоу мемлекетi

езшщ ЗДвден кым-кигаш карама-кайшылыктын нэти- жесшде сол дэу!рдщ гасырларында Лего (Жаз жэне Куз) деп аталган Чаньцю мемлекетке айналганы мэл1м. Бул мемлекет — ез iiuiHeH шыккан алауыздык салда- рынан кеп булшцплшке ушыраган. BipaK кытайлыктар езара тыныштыкта eMip суре алмаса да Чжоу жэне Чаньцю мемлекеттершщ езара катынасы тыгыз байла- ныста болган. Bip мыныншы жылдары Кытайда суар- малы диканшылык жаксы дамыган, ericTiK жерлерге тыцайткыш, косымша корек берген. Бурын ericTiK жер- д]’ кетпенмен аударатын болса, енд! жер агашпен жырт- кан. Ауылдарда, калаларда коленер K9ci6i ескен, ку- мыра жасаган, жгбек мата токыган, TeMip, шойын ко­рыта 61’лген. Шаруашылыкта тешрден, шойыннан согылган аспаптар кец келемде колданылган. Кытай-

68

лыкдар езара жэне корил елдермен сауда-саттыкты кен

келемде журпзген. Б1здщ fl3yipiMi3re дешнп VI расырда

Кытайда кулшылык когамы ыдырап, онын орнына фео­дализм орнады. Осы кездеп кытай мэдениет! кен ке­

лемде дамыган. Олар осы уакытта иероглифтпс жазуын

uibiFapa бастаган. Сол кездеп иероглиф жазуы эр турл!

заттардын, буйымдардын бетше жазылып, б1зд1н дэу1- р!м1зге дешн сакталып келдк Кытайдын бул жазуы Ко­рея, Жапония баска да керий елдерге тараган. Сол кез­

деп иероглиф жазуы онша кеп езгеркке ушырамай,

б1здщ заманымызга келш жетш отыр. Кытай осы кене

жазу-сызуга эл1 кунге айтарлыктай реформа журпзе

алмай келе жатыр.

031шн iu iid карсылыктарынын нэтижесшде эларе- ген Чжоу мемлекетшщ орнына Батыс Кытайда, осы

кунп Шэньси, Сычуань провинцияларыньщ жершде Цинь патшалыгы курылды. Циньнщ империясы (221—

207 ж. ж.) Дунб-эядан Сычуаныа дешнп улкен келем- деп улан-гайыр жерд1 иеленген. Цинь Шихуан тусында

жанадан кептеген калалар салынды. E c K i калалар жангырып салынды. Катынас жолдары салынып, бай-

ланыс o e K e rre p i журпзищ,- Жер суару каналдары ке-

цейтшдь 0з империясынын солтустш шекарасын бекем- деу уиин, жумыскерлердщ кунймен 214— 213 ж. ж. орасан зор курылыс журпзййп, Улы Кытай корганын салдыруга KipicKeH. Б1рнеше мындаган шаруаны кунде- лшт! жумыстарынан босатып, осы курылыска айдап алып келгеН. Сонымен, император елд1 баскару, эскери

жэне салык жинауды тэртшке салу ушш, манызды реформа журпзген. Иероглиф жазуын, онын танбасын елшейтш елшем шыгару жэне букш елде 6 ip жуйедеп

акша шыгару женшде жарлык шыгарган.B ip a K Цинь-Хуан баскарган империя онша мыкты

болмаган. Онын e3i елген сон, императордын жэне ак- суйектердш эскерлер! императордын мурагерлерше кар­сы шыгып, Цин династиясынын быт-шытын шыгарган. Кетершстш колбасшысы Лю Ван жещп шыяып, Хань

династиясынын Heri3iH калады. Бул династия б. д. д.

III гасырдын басына дейш eMip сурдьХань империясынын гулденген кезещ б. д. д. II га­

сырдын аягы б. д. д. I гасырдын бас кездерше тура келедГ Осы дэу1р 1шшде империянын жер келем1 ке- нешп, бул кунп Шынжан провинциясы жанадан ко- сылган болатын. Кытай мен Орта Азия арасында сауда-

69

саттык каркынды ж урш жатты. Солтусп'к-шыгыс

ж агьш даш керил К<эрёяга ез ыкпалдарын журпздг Он,-

туспгшдеп бфШам.а жерлерд! де езще косып алды. Хань

империясы oHTycTiKTeri халыктарды езгнё багындырып,

ез саясатын кушейте тустк Сондыктан кытайлыктар

OHTycTiKTeri тайпалармен ж ш араласып, олардын жер-

г!лiKTi халыктарымен кан алмасуы кушейе туст1.

Цинь империясы кезшде Кытайдын солтусп'п'нде

бЛрлескен гундердщ кушт! тайпалык одагы курылыи,

керил Кытайга шабуыл жасап, онын кеп жерлерш ба­

сып алган болатын. Кытай Цинь Шихуан империясы-

нын тешрегше 6ipirin, куш жинады, генерал Мы н Тянь

300 мын эскер'мен гундерге жорык жасап, олардын

басып алган жерлерш езше кайтарып алган. Солай

болса да, б!рлескен гун тайпалары одагынын кесем1’ Шаньюй Меде гундердщ кажырлы колбасшысы жэпе

акылды саяси кайраткер! болды. Осы колбасшыньш

кезшде гундер Манчжурия жершдеп дун-xv тайпала-

рын, Орталык Азиядагы динлиндерд!-, маесагеттерд! ба-

гындырган. Гундер кайтадан Кытайга K ay in тудырды.

Сондыктан Кытай патшасы Гао-цзу гундермен бейбгг-

шщ}к шарт жасасып, оны б. д. д. II гасырдын ортасына

дейш сактаган.

Гао-цзудын орнына келген У-дн Кытай патшасыныц

гундермен жасаган шартты бузып, 13 дуркш гундер­

ге карсы жорык жасаган. Шрак, гундер^! ол багынды-

ра алмады. У-ди Кытайдын батысындагы Шынжан жэне

Орта Азиядагы ке р пи л ер ш ё н 6i pirin, гундерге карсы

курес жург.1збекцп болган. Сол унпн Кытайдын баты­

сындагы массагеттерге Чжан Цяньныц басшылыгында

ел ini ж1берген. BipaK одан еш нэтиже шыкпаса да

Чжан Цянь Орта уйашдермен, Фергана жэне Парфия

елдер1мен карым-катынас орнатты. Сейте тура У-ди

Гурфан елше, б. д. д. 104 жылы Ферганага жорык жа­

сап, оны жаулап алган. Бул жактан ауыл шаруашылык

ешмдерш Кытайга ж1берш жаткан. Кытайлар Орта

Азияга буддизм д ш ш тараткан. Кей|‘н Чжан Цянь Ун-

Д1ге де жол ашкан. CefiTin, Хань империясы кушейе тускен.

Янцзы езеншщ темен жагындагы У-ди нагшалыгы

кулаган сон, онын тургындары Жапония аралына кв-

uiin барып, сол жёрдщ аборигендер|'мен араласкан. Кы­

тайлыктар осы дэу1рде туспкке карай жылжып, Ундг-

кытайдыц жарты аралына дейш тарады. Хань империя-

70

сында кулдык дэу1рш устанганмен кулдарды уй жу- мыстарына пайдалану токтамагаи. Когамныц непзп

куш1 дикандар кауымдык жер иелершщ карауында

жумыс icTereH. 9p6ip община укшеттщ жершде жумыс

icTen, oHiMin жер иелерше 6epeTiH болган.

Цинь империясы дэу1ршде кытайлыктар б!рлесш,

жана жерлерд1 иеленген. Ж ергш и т тургындар белгйн

территорияра ие болып, б1рлескен oip тшде свйлеп,

б1ртутас кытай халкы уйымдаса бастаран. Осы кезде

кытай династиясынын аты мен халкы б1рнеше дуркш «диньчжаиь» деп аталган. Ертедеп индиялыктар К,ы-

тайды «Чинь елЬ> деп атаган. Тек Александр Македон­ский жорыгынан кей1н Кытайды римдштер «Сина»,

агылшындар — «Чайна», нем [стер — «Хина», француз­

дар — «Ля Шин» деп атап, турл1 эдебнеттерд1 эр турл!

жаз^т келдк(ЛСытай халкыныц есш-еркендеу! б1ртшдеп Хань дэ-

yipiHe тура келедь Осы кезде барлык кытайлыктарга

ортак алгашкы кытай тш! калыптасты. Бул тш Тыиык мухиттаи Шыгыс Турюстанга дейш, Онтустш Кытай

тещзшен Маньчжурияга дейш таралган. Янцзы езешнщ

сол жак саласы Хань деп аталган взеннщ атымеи Хань династиясы делшген. Сол жердщ халкын «Ханьжэнь», h f h h — Хань ел1 деп атаган. Кытайлыктардыц Ka3ipri

кунге дейш осы атпен жургеш мэл1м. ^Халык кетерйисшщ жэне эр турш эскер куштершщ

курес1нен б!здщ дэу1р1м!здщ III гасырында Хань ди­настиясы кулайды. Бул империяныц жер!: Вэй — сол-

T y c T ir i ; У — Янцзы езеншщ теменп агысы; Ш у — Оц-

тустш К,ытай болып, уш патшалыкка белшедй Ушеущщ арасындагы езара соплстын нэтижесшде, Вэй жещп

шыгып, Цзинь (265— 316 ж. ж.) атты улкен династия орнатады. 0з ш ш д е п согыстан элареген Цзинь мемле- кет1 солтустштен келген кешпел1 гунндердщ, арабтар­дын, турштердщ эскерше карсы тура алмай, нэтижесшде

Цзинь-династиясы кулайды.386-жылы улкен Ханган тещрегшде Сэнби тайпасы-

ныц туыскан тукымдасы Тоба тайпасы Бэй Вэй (386— 534 ж. ж.) патшалыгын орнаткан. Бэй Вэйлер (тоба- лар) кытайлыктармен кыз 6epicin, кыз алыса бастаган,

акырында, кеп узамай-ак кытайлыктар оларды ездерше cinipin ж1берген. Будан кешн IV— VI гасырларда Кы­тайда e3iHiii 1Ш1нен б!ршен соц 6ipi шыккан, эр1 сырт- тан келген 20 династия болды, тек VI гасырдын аягында

71

келген Суй (589— 617 ж . ж .) дннастиясы FaHa Кытайды

кайтадан 6ipiKTiрген. Ол кеп узамай Тан (618— 907 ж . ж .)

династиясымен алмаскан. Ол кезде Кытай экономика-

лык ж эне мэдени жарынан б|'ршама жаксы 'дамы ­

ган едк

Тан кезшде бул елдщ жер1 орасан кецешп, Тынык

мухнттан Тянь-Шаньга дейш , Селенгадан (Забайкалия-

F a ) Меканга дей!Hr i жерлер Кытайга караган. Солтустш

шекарадагы к у ц т TypiK тайпаларын кираткан. Корея,

Маньчжурия, Монголия ж эне Ш ыгыс Турюстан (Шьщ-

ж ан) Кытайга багынган. Орта Азия мен Кытай ара­

сында улы сауда жолы — Ж 1бек жолы кайта кушейе

тускен.

Тан д эуЦ щ де саяси, экономикалык жэне мэдени жа-

гынан Кытай дуниедеп ен к у и т елдердац 6ipiHe айнал-

ды. Е п н ш ш к K9ci6i дамыды. Суды жогары кётеретш

машина жасап шыгарып, кант курагын, макта, кур|'ш

ericiH epicTeTTi. Калаларда коленер дамып, тем1рдеп

icTereH заттар. зергерл^к, фарфор ыдыс, Ж1бек, макта

кездемелер! кагаз шыгару ici жолга койылды. Курылыс

жумысы да жандаиды. KiTan басып шыгару, эдебнет,

енер, сэулет enepi сиякты гылымнын салалары жаксы

дамыды. Осындай шаруашылыктарыныц дамуы дикан

шаруаларды аяусыз канаудыц нэтижесшде ед|'. Сонды к­

тан турмыстан киналган дикандардын KeTepuiicrepi

кушейе TycTi. Шаруалардын 874 — 901-жылгы бас кете

pviHiH барысында, Тан династиясы кулаган. Содан кейш

Кытай тары да белшектенуге ушырап, оны X гасырдын

акырында Сун династиясы (960— 1279 ж. ж .) кайта 6i-

piKTipreH. Будан кешн Кытай ж ершде б('рнеше мемле­

кеттер орнаган.

К еш н кытайлыктар шет жактан келгендерд!'н устем-

дЩяунё карсы кетершске шыгып, X IV гасырдын орта

ш еш нде М и н (1368— 1644 ж. ж .) атты династнясын ор-

наткан. Бул кезде Кытайдын 1ш ш де феодализм ыдырай

бастап, ел ййире капиталис+ik катынастар калыптаса

бастаган болатын. Калаларда мануфактура дамып,

оларда жалдамалы жумыскерлер кебейдк Олар вид!pic

орындарында, кару-жарактарды, жгбек кездемелерд!,

фарфорлык ыдыстарды шыгарган. luiKi жэне сырткы

сауда гулденген. Сол кезде Кытайда ipi 33 сауда орта-

лыгы калыптасты, оган ез щйнен жэне сырттан сауда-

герлер агылып келш жаткан. Кытайдын тен!’зш|’лгр|‘

X V гасырдын басында Индонезия, Унд|'кытай, Индия,

72

Африка жерлерше саяхат шеккен. XVI гасырдын, ба­сында кытайлыктар еуропалыктармен тыгыз карым-ка- тынаста болды. Ел iuiiune жол салынып, езара катынас байланысы кушешп, кытай базары дэугрлед!, кытай халкынын улт болып калыптасуы кушейе туст1. Осы nporpeccuBTiK дамуды XVIII гасырдын, ортасында маньч- журиялыктар бэсецдетш ж^берген. Ce6e6i олар Мин нмпериясын басып алиан едй Маньчжурлардын халык- ты кан каксатып, азаптаганына шыдай алмаган кытай­лыктар кетершхске шыгып, акырында XVIII гасырдын аягында маньчжуриялыктарды кнраткан ед1.

XVIII гасырдын аягында Еуропа, Америка баскын- шылары Кытайды жаулап алды. Оппиум согысы (1839— 1842) жэне тайпин кетерШа (1850— 1864) тагы баска булшшшктер батыс елдердщ араласуымен болган оки- галар едй Нэтижеанде кытай халкы Англияньщ, АК.Ш- тын жэне Франциянын кеп жылдар бойы отаршылык зардабын тарткан едк

Кытай халкынын шет елдердщ отаршылыгына кар­сы журпзген улт-азаттык куресш кушпен басуга Англия, АК.Ш жэне Франция жанын салып отырды. Мысалы, 1850 жылдан 1864 жылга де-Мга созылган феодализмге жэне маиьчжурларга карсы болган тайпин кетершсш циндер тек американдыктардыц тшелей жэрдем 6epyi- меи тас-талкан етш баскан. 1900 жылы имперализмге карсы «бейбгпшлж отрядтары жэне эдьлегпк» деп ата- латын букара халыктын кетерша болды. Бул кетерь л1ст1 Батыс Еуропа елдершде «боксерлерд1н» кетершк! деп атаган. Бул козгалысты К,ытайга шубап келген жо- гарыдагы аты аталган отаршы елдердщ куиимен басты. Кытай халкынын азаттык ушш болган куресш ез iinin- деп кертартпа устем тап пен отаршылар токтата алма- ды. Ецбекип топ канаушы мен отаршыларга карсы кетершсш токтаткан емес. Езшуип таптын кетёршс! XX гасырдын бас кезшде айтарлыктай кушейе туст1. 1905 жылы Кытайдыц кернекп демократ революционе- pi Сунь Ят-Сен Тун-мынхой («Лигалык одак») деген партия уйымдастырып, онын тещрегше 1лгер1 ойлы, са- налы зиялыларды жинады. Бул партия кытай халкынын

к улт-азаттык куресш баскарды. Курестщ кен келемде жайылуына Казан революциясы 63iHiu тжелей ыкпа- лын типздк Феодализмге жэне империализма карсы курес ел йпнде кен келемде таралды. Нэтижес1нде Кытай Компартиясыныц басшылыгымен жумысшылар

73

мен шаруалар билеунплердщ уётёщцган жещп, 1949 жылы Кытай Халык. Республикасын орнатты. Бурынгы б шик ек1'лдер1 чанкайшилер Кытайдьщ жершен ы р ы с т ы -

рылып, Тайвань аралын мекендедк Кытай Халык азат- тык армиясы Тибеттеп кетершст! басып, оны ездерше косып алды. Кеп жылдардан 6epri отаршылыктын нэ­тижесшде Кытай артта калып, тутастай аррарлык елге айналган, ennipic орындары нашар дамыран едй Осы мешеулшл жою ущЩ; сонры жылдары 6ipa3 демокра- тнялык шаралар журрдзглген болатын. Сонын нэтиже­сшде Кытай бугшде экономикасы, мэдениет! дамыран елге айналды.

'рКытайлыктардыц отбасылык турмысына келеек, ер­те замандардан 6epi олар ру (син) бойынша топ-топ т1ршшк еткен. Ондай белшектерд1 «цзун», «чзу» деп эке бойынша б1рнеше туыскан-кандас жакындыкпен топтасып, ауылдык корамды (община) курган. XIX Fa-

сырра деЙ1'н кытайлыктарда бул когам eM ip cypin кел­ген. Ауылдык когам — кан жагынан жакын адамдардын когамы, олардын шаруашылыгы, мещщга 6ip болып саналран. Бул корэмды цзунцзу баскарып, ауылдык ко- гамдагы жерлердж, уйлердщ тэу|'рлер1 осы баскарушы цзунцзудын менгшгшде болган. Ауылдык когам улкейж кетсе, ездержщ ынгайына карай эрюмнщ орнына карай кейб!реулерж кунареыздау жерге бел in шыгарган. Бе- лжгеннен кейш жанадан ённи алган коРам ездер1 шык­кан кораммен байланые жасап турса да, уакыт еткен сайын олардын аралары суынып, бара-бара ез бетжше кун Kepin кететш болган. Тек рибадатхана цзунцзудын меннпгже берьпгён.

Ауылдык когамды баскаратын адамды «староста» деп, оны ездержщ жалпы жиналысында сайлаган. Ол патрономиялык когамныц iuiKi-сырткы мэселелер1мен айналыскан. Ауылдык когамныц тургындарын сян — ауыл, кыстак, болыс болып баскарран. Тургындарды 25, 500 уйлерге (ли) бедШ сол уйлерден priori салык жиналраи. Кытайдын калалары 10 уй сайын 6ip бел1кке (квартал) белжген. Олар ауылдарда, калаларда бол- сын кан жагынан туыскандарына жакын орналасуга Iьпщекан.

ГКытайлыктардыц отбасылык турмысы кеп гасырлар бояты патриархалдык когамнын тэртШ бойынша ку- рылган. Эзара туыскандык жакындыктары «он жак» жэне «сол жак» болып, ей жакка белiну бойынша ата-

74

лады. О н жакда ерлердщ туыскаидыктары саналса,.

сол жакка эйелдердщ 6ip-6ipiMeH бауырлыстыктарыД

белг1ленед!. Ерлер бойынша: эго — 6ip атаньщ улкенГ, *

фу — эке, цзуфу — э кен in тугла атасы, цзуфу — 9Keci-

нin 9Keci. Цзы — баласы, сунь — немере, цзэнь-сунь —

немерелер, тан — ею, уш ата бойынша туыскандар бо­

лып аталады. Эйелдер бойынша: бяо — апаньщ балала­

ры, тан бяо — апанын немерелер1 (eici атага дешн) деп

кете^беред!.

ЙКытайльщтарда 5— 6 жуптаи куралган улкен патри-

алдык эулет болган. Орта есеппен олардын эркайсы-

сында 5— 6 баладан болганда, 6 ip улкен отбасында 25—

30 адам болган. Кешн улкен патриархалдык отбасы

ыдырап, уйленген балаларын e m iii 6 e p in , жеке шыгар-

FaH., 9 K e c iH in M y p a r e p i улкен баласы болып, ол экеан in колында калган. Ауылда ол экесшщ жерше, уй-мулгане

ие болса, калада экесшщ мулкше мурагерлж eTin, эке-

с ш щ K9ci6iH одан 9pi жалгастырган.^Кытайлыктар уйленгенде кан жагынан жакын емес

адамдармен турмыс куруды макул керген. Орталык,

солтуспк кытайлыктар K0pшi отырган рулардын KOFa-

мынан кыз алысып, кыз берккен. Егерде езш щ руыньщ

i mi мен уйленетш болса, кан жагынан шалгайлау адам-

иын кызына уйленген. 1\азактардын «Бай мен бай куда

болса, арасында жорга журедь Жарлы мен жарлы куда

болса, ортасында дорба журедЬ> дегендешндей, кытай­

лыктар да куда тускенде eKi жак ездерше тен адамдар-

ды табуга тырыскан. Жастардын турмыс куруына ата-

аналары тжелей араласып отырган. ¥лдар 18— 20 жас­

та, кыздар 14— 17 жаста уй бола алган. Тойдьщ кара-

жатын жiгiт жагы кетерген. Егерде ондай жагдайга

шамасы келмеген ерлер уйленбей де еткен. Кытайлык-

тарда жасынан айттырып кою (хуаньмэньдинь) дэстур!'

де болган. Ipi байлар, саудагерлер жастайынан жарлы-

жакыбайлардын улдарын асырап, олардын енбегш

пайдаланган, 6ipaK кешн ер жеткен сон уйлендтген.

Кыздарды да осындай жолмен кунге айналдырганЛ

¥лдар мен кыздарын ата-аналары ездершщ когам-

дагы орнына карай тэрбиелеген. Балаларын жетюзу /

упл'н олар барлык MYMкiншiлiктepiн аямаган. Балалар-\

ды «eMip cypin турган когамнын суйениш» болуларына '

тэрбиелеген. Барлык тэрбие кoнфyциaниcтiк кагидага <

непзделген: «мeмлeкeттiк кайратКер мшдегп турде

мемлекеттш адам болу керек, багынышты — багыныш-

75

га болу керек, эке — эке болу керек, бала — экесппн улы болуга тшс» — деген кагидамен тэрбиелеген. Ягни эр адамнын пешенесже не жазылса, сол болуга, эскери адам баласын эскери болуга, диканнын баласын — ди- каншылыкка, байдын баласын бай болуга, жарлыныц баласы — жарлы болуга тшс.

Кытайлыктар балаларды улкендерд! сыйлауга тэр­биелеген. 9cipece, патриархалдык тэл1ммен жастардан ер адамдарга айрыкша курмет керсетуд1 талап еткен. Жас кезшен бастап балаларга: «Сен тукымымызды жалгастырушысын. Сен урпагымызга кажегп камкор- шылык тудырмасан, оны к1м iCTeftAi? Сондыктан сен мыкты, акылды болуга тшссед» — деп уйреткен. Осы непзден балаларды енбекке, б ш м алура, адамгершшк- ке тэрбиелеген. Олардын кунделжт1 ойындары да ен- б^к«е непзделш жургш|лген.

Отбасындагы конфуциялык тэрбие патриархалдык эулетт! сактау уиин уш шартты орындауды талап ет­кен: «Кыз экесшщ айтканынан шыкпауы тшс, эйел — ершщ, жесгр эйел — улкен улынын айтканын орындауы шарт». Кытай отбасында кыздардын улдардаи кем еке- нж жш-жш ескерт1п отырган, оларга Да-цо улкен кате, Сан-до — уцпнишин Keperi жок сиякты нашар ат кой- ган. «Экенщ yfii — уакытша уй» epiHHin отбасы — не- ri3ri уйщ»,— деп кыздардын кулагына куя бергегГ/Куй- дГ-куатты отбасынын улдары мен кыздары 1 (Гжаска дейш 6ipre ойнап ескен. Улдарды 6 жастан мектепке берген. Кыздарды 12 жаска келгеннен кейш уйден кеп шыгармай, оны турмыска шыгаруга дайындаган. Осы кезден-ак кыздарына адамдармен сейлесш, карым-ка- тынас жасауга, ic T ir i n , тамак nicipyre, бала тэрбиелеп, сурет, ернек салуга, отбасынын жай-кушн 61’луге непз- д£Птэрбиелеген.

Т\ытайлыктардын турмысында куда тусуге ерекше кеш л белед! жэне жастарды аяктандыруды салтанатты дэрежеде еткередк Улдын эке-шешелер1 ездерше лайык- ты келш 1здесе, кыздын туыскандары да осындай мэсе- лелермен айналысады. Эйтпесе eKi жас кездесш, 6ipiH-

6ipi унатканын баяндаса, ею жактын туыскандары кыз бен ж1пт женшде толык маглумат жинайды. Алдымен eKi жастын туыскандык дэрежесш ашып алады. Егерде уш атадан жакын болса, олардын косылуына тыйым салынады. Одан алыстау болса, кыз бен Ж1*пгпн косы­луына болатынын бидаред! EKi жактан жиналган маг-

76

луматты унде талкыласып, 6ip memiMre келед*!. Ж1пт жагынан шешуш! тюрд1 эжес! айтса, кыз тарапынан оныц анасы сез тугпн1н жасайды. Kaaipri" уакытта ше- uiyini шка;рлерд1 ею жактыц экелер1 айтатын болган.

Ж т т калындыкты тацдаганда, онын, ккерличне, ежелден келе жаткан кэсштерге нкемдшпне, эдептш- пне, денсаулыгына жэне тапщырлыгына айрыкша кещл аударган. Осы айтылган касиеттер1 бар кызды унаткан сон., жнчт ата-анасына айтып, сол кыз Fa куда тусуле- piн сураган. Кудалыкка щ Й т * 9Keci жакын туыста- рын, лайыкты адамдарды epTin, кыздыц у ж е барган. Келген конактарды жаксы карсы алып, оларды сый- курметпен узатып салган болса, «кудалыкка келктЬ деп тус1нген. Егер немкегп карсы алса, онда жолдары- нын болмаганы/Ею жастыц туган жылдары да mernymi

рел аткарган. Егер ж\пт кой жылы туса, кыз жолбарыс жылы дун неге келсе, eKi жас турмыс куруга тшсп емес. Ce6e6i ко иды жолбарыс жеп кояды деген тусшж бол- FaH. Ярни бул жылдары дуниеге келген eKi жастыц турмыстары бакытсыздыкка ушырайды деген ырымга саяды. Кытайлыктар жолбарыс, сиыр, ит, жылан жыл­дары тугандар бакытты болуга тшс деп сенедь Ею жакта i® |c iM болган соц, кшттщ мелшерще, келемше келicin, тойды кебше кузде етюзуге кел!скен._

Еюкабат эйелдердщ аман-есен босануына кытайлык­тар айрыкша кеш'л беледк Еюкабат болган соц, эйелд1 анасыныц ушне уакытша экелш тастаган. Оны анасы барып-кагып, босанарга жакындаганда ез yfiii-ie экел­ген. Ел курметтеген эйелд! юндпс шешелжке шакыру дэстур1 бар. Жарлылар отбасында бул мшдетп epi ат­карган. Жас босанган эйелдерге б и дай, Kypim кайнатып берген. Бала туганнан кешн пллдехана етюзер куцдд белплеген. Онан кешн нэрестеге кшм кщцруд! куаныш- пен erKi3in, оган экесшщ, анасыныц туган-туыскандары жиналган. Келушглер сыйлык ретшде бидай, жумыртка, кызыл кант жэне т. б. тагамдар экелген. ¥л балага атасы Фу (байлык), Гун (атакты, эйгип), Си (бакыт), Ли (куаныш) сиякты ат койган. Немесе Люшиер (ата­сы ныц 62 жастагы керген HeMepeci), Уши (атасыныц 51 жаста дуниеге келген немереа) жэне т. б. деп те aff Т?Ьяды.

Феодалдык Кытай да патриархалдык салт устемдж erin, эйел тецазд1*п сакталган. Келiмнiц тускен жер! кол а не ыз болып, жгпттщ ата-анасы оны унатпаса, жичт

77

эйелш KopFaft алмаган. Егерде келшнщ туцгышы уд болса, анасынын бедел1 арткан, кыз болса, оны онша курметтемеген. Отбасында мурагерлш ерлерге гана тэн. Экеа дуние салган сон, мурагерлш улкен баласына ет- кен. Эйел1мен ажыраскан кунде, бала экесшщ колында калган. Ажырасарда epi эйелше карап: «мшезщ жаман» десе болганы. Бул мэселеш сот карамаган. Егер эйел- ДЩ наукастыгына, эйтпесе бала таппаганынан байла­нысты ажырасса, ол эйёлд! epi асырауга йпс, тек ycTiHe

эйел алган. К,айтыи келген эйелдвд турмыска шыгуына руксат еййгеш Егер epi дуние салган жесфдщ турмыс­ка nibiFyFa кукы жок. Ершен кешн кеп кеплкпей кайтыс болган эйелге аса улкен курмет керсетйаген.

Кытайлыктар да eKi Дуниёнщ барлыпяна сенген: «Адамнын жаны елмейдк Ол_т\тан-туыскандарга кам- коршылык е.тед!» деп тусшёдк |Феодалдык кытайдагы катты жаза — адамдардыц-—басын Kecin, мушелеп елт|ру.

КХР-да 1950 жылы «Неке туралы зан» кабылдйн- ган. Бул занда ерлер мен эйелдердщ тещип жариялан- ган. Ершен айырылган эйелдерге турмыска шыгуына руксат ел'лген жэне оларга ушмет каражат бёрётш бол­ган. Ерлер мен эйелдерге шаруашылыктьщ барлык та- рауында жэне когамдык жумыс icreyre epiK берьтген.

Жапония халыктарынын i h h f v тарихы элде де жаксы зерттелмеген. Жапон аралдарына адамдар кейш кёлщ коныстанган; Бул жерлерде осы кунге дешн полеолит дэу|‘рш сипаттайтын археологиялык деректер табылган жок. BipaK мезолит пен неолит дэу!рлершде мекендеген адамдардын коныстары б|'раз жерлерден ашылды. Со- ган Караганда бул аралдарга алгашкы адамдар Шыгыс жэне Онтуслк-Шырыс Азия, Австралия мен Океания жерлершен мезолит пен неолит дэу1рлершде келген бо- луга T u i c . Бул ш'ю'рд! дэлелдейтш археологиялык де­ректер аз емес.

Палеоантропологиялык деректерге Караганда, Жа- пония аралдарыньщ алгашкы аборигендер! нэсшдш жактан австралиялыктарга, Хоккайда мен Онтуст!к Сахалинд1 мекендеуцп айна нэалдерше жакын кёледе; Жапоннядагы тещ’здердщ, келдердЩ езендёрдщ жага- сыида мекендеген отырыкшы тайпалардьщ шаруашы- лык, мэдениетшщ неолит кезецЙдёг! айналарга уксас келу1 кызык. Мысалы, тас пен суйектен ктелген ыдыс-

78

£ тары, куралдары неше гасырлар бойына тец1з жарасы н

[ мекендеген нэсйпдерд! кезге елестетедк

Жапон тшдер1 Шырыс А зия халыктарынын тшдерше уксамайды. Олардын Tuiflepi малай-полинезиялыктар- дын тшдерше жакынырак. Кенес этнографтары мен антропологтары Л. Я. Штернбергтщ жэне М. Г. Левин- нщ енбектершде де, жапон тшнщ Ty6ipi Онтустж Азия- дан шыккан деген шюрлерд! айткан болатын.

Жапониянын онтусппндеп жерлерден неолит дэуЬ piHe жататын кептеген полеоантропологиялык жэне ар- хеологиялык деректер табылран. Бул мэдениетш жапон гылыми эдебпеттершде «дзе мон мэдениет!» — деп атай- ды. Неолнттен кейшп кездерде, б. д. д. I мыныншы жыл- дарда, баска мэдениетте болган тайпалар, Жапон ара- лдарына тарап, ертеден мекендеуиллердщ шаруашылыры мен мэдениеттерш 6ipa3 езгер1ске ушыраткан. Бул жана мэденеит яеи мэдениет! деп аталып, бул жердег! энолит AayipiH сэулеттенд1ред1. Яеи мэдениетшщ белгшерк тас кетпенд1 пайдаланып, Kypiui баска да дэнд! дакылдар еккен жэне жылкы малын колра уйреткен. Олардын Heri3ri куралдары тастан, суйектен, кыштан жасалган. Бул мэдениет шырыс елдергмен, acipece, Шырыс Азия туррындарымен тырыз байланыста болран. Осы дэумр- лерде Жапония аралдарына журт Шырыс Азиядан К о­

рея аркылы Индонезиянын онтусипнен келш жаткан. Мундай байланысты тш жарынан да байкауга болады. Жапон тШшн алтай жэне малай-полинезиялык Т1'л семьяларына жакындыктары мол екенш кездейсоктык деуге болмайды.

Б1здщ A9yipiMi3fliH 6ipiHiui расырында аборигеидердщ арасында рулык карым-катынас ыдырап, таптык KOFaM-

ра о т , 6ipTyTac Жапон халкы калыптаса бастады. Бул халык Шырыс Азия мен Индонезия аралдарынан келу- цплер мен жерплжп тайпалардын косылуынан курыл- ран. Б. д. д. VII расырда жапондыктарда б1рлескен 6ip мемлекет пайда болран. Эуелп мемлекегп кытайлык- тардын эсершде уйымдастырран. Олардан иероглифтык жазуды кабылдаран. Сонын непзшде VIII расырда «каной», ярни буынга белш сейлеуд1 ойлап тапкан. Бул

) жазуды жапондыктар осы кунге дейш колданады. Буд­дизм Жапон аралдарын мекендеупплердщ арасында К,ы- тайдан б. д. д. VII расырда тараран. Осы кезде жапон- дыктардын бэрше ортак мэдени ерекшелштерй эдеби Т1Л1 мен жазу-сызулары болган. VIII расырда жазылган

79

рухани казыналардан — «Кодзики» («Кене заман iciepi

туралы жазбалар») жэне «Нифонги» («Жапония женш-

деп жазбалары») осыны растайды. Bipaiv, аборигендер-

;и'н халык болып калыптасу кезедше ез ш ш д е быты-

рацкылык кеп кесел келт1рген. Ipi феодалдар Тайра

жэне Минамото 6 i p - 6 i p i M e H эрдайым алауыздык жаеап отырран. Акырында, 1185 жылы Минамотоны жактау-

шылар Тайраларды киратып, жещске жеткен. Будан

кешнп жылдарда да Жапонияныц шйнде феодалдык

курес токталмаган. Соган карамастан, жапондыктардын,

ауыл шаруашылыгы, коленер K 9 c i 6 i e c i n , калалардын

саны кебейген. 1шк1-сыртк.ы сауда кушейе тускен. X IX

гасырдын орта тусында Жапонияда капиталиста каты-

иастар пайда болган, ауыл шаруашылыгына колдана-

тын куралдарды ез алдына eHgipic орындарында эздрлёп

шыгарган. Э в д р ш орындары дамып, ж1бектен, мактадаи

кездеме токитын фабрикалар, мыс корытатын, кант

шыгаратын зауыттар салына бастаган. 1846 жылы Ж а ­

понияда 6i p i Hi n i домна п;еШ салынды. Ел шлнде улттык

сауда-саттык ныгайып, ол экономикалык жагынан арал- дагы журтты 6 i p i K T i p y r e себегаш болды. Капиталистер

мен феодалдар букараларды аяусыз канауына карсы

талай мэрте бас кетерулер болган. 1868 жылы феодал-

дарга карсы болган буржуазиялык «Мэйдзи» револю-

циясы Жапонияда капитализмшн кунтрек дамуына ез

эсерш типздк Осы кезде Жапония буржуазиялык улт

болып калыптасты. X IX гасырдын акырында, X X гасыр­

дын, басында Шыгыстагы ен куит капиталист мемле- кетке айналып, Кореяны, Тайваньды, Куриль аралдарын

жэне Сахалйй'шц онтуст1к белшн басып алды. Ол жерге

жапондыктарды K e i u i p i n экел|'п, отаршыл озбыр саяса-

тын журпздь Мунымен коймай, жапон импералистер1

Кытайга, Монголига жэне бурынгы KCPO-Fa Ka yi n ту-

дырып, Шыгыстагы б1рден-б1р c o f u c уясына айналды.

1945 жылы Кёцёстгк карулы куйщ Жапон империясын

кулатып, Шырыс Азиядан куып шыкты. Нэтижеде Ш ы ­

гыстагы согыс K a y n i жойылып, жапондыктардын басып

алган жерлер1 азат ет1лдк

Кытай жазбаларынын айтуына Караганда, монгол-

дардын шыгысында «Шыгыс шетел тургындары» деп аталатын тайпалар мекендеген. Бул Ka3ipri — Корея.

Кытайлыктар оларды «ду-ньм» деп те атаган. Осы кунг!

кытай тарихшылары дуньмдерда Сахалиннщ тургында­

ры, тунгустардыц apFbi ата-бабалары болуы тше деп

80

жорам ал да иды. BipaK та дуньмдер мекендеген жершей табылган неолиттж археологиялык деректер, сол заман- га туспа-тус келетш ежелп солтустжДытайдан шыккан тарихи заттарга соншама уксас. Олар жуйел1 турде ба- лыкшылыкпен, аншылыкпен, мал багумен айналыскан. Кейшнен олар бул кэспт егшшшкпен уластырып, жа- байы жануарларды колга уйрете бастаган.

Кытайлыктардын деректерше Караганда, дуньмдер

осы кунг1 Корея жер in неолит дэуГршде, эйтпесе одан

да ертерек кезде мекендеген. Корея ж ерш ен табылган

ескертю штердщ сол кездеп Солтустж Кытай мэдение-

т1не б!рш ама жакындыгы байкалады. Ал палеоантропо-

логиялык деректерге Караганда, корейлер Солтустж

Кытайды мекендеген монголоидтерге соншама уксас.

К епнилж лингвистердщ пшрл.ер1 бойынша, корейлердщ

Н л д е р ш щ алтай, монгол жэне тунгус-манжур ты1дер!мен

уксастыгы байкалады. Бутан косымша корейлердщ Ты ­

нык мухит аралдарынын халыктарымен байланысы бар

екен1не тарихи деректер куэ болады. Осы уксастыкта-

рына Караганда, корейлжтердщ кел т шыгуына палеа-

зиаттыктар, алтайлыктар ж эне баска тайпалар ез

улестерш коскайга уксайды.

Б1здщ дэ\чр1м*1зге дещнп II мьщынщы жылдарда Солтустж Кореяга аборигендердщ ата-бабалары кел- ген. ЕИздщ дэу1р1м1зге дешнп гасырлардьщ сонында ко­рейлжтердщ рулык когамы, ыдырап, оньщ орнына тап- тьщ когам курылган. Сол кезде Чосен мемлекет! ку- рылган. Бщдщ дэу1р1м!здщ I мыцыншы жылдарында корейлжтер езара согысып, кеп булшшЫкке ушырады. Нэтижесшде X гасырда барлык Корея ел1 Ко-ре динас- тиясына 6 ip iK K e H . Сол династиянын атынан корея атауы пайда болган. Алгашкы кезде жазу-сызулары иероглиф непзшде болып, XV гасырларда латын алфавитше кешкен.

Орта гасырда жэне жана дэу!рлерде К,ытай мен Ко­рея жерлершде кептеген согыстар журш, карапайым халыктын экономикасы мен мэдениетшщ дамуына ул­кен кедерп келт1рген. XIII гасырдын бас кезшде мон- голдардын жойкын шабуылы елд} тоздырып ж1берд1. Осындай согыстар VII— IX гасырлардагы Тан динас- тиясы кезшде, кешнп XVII— XVIII гасырлардагы Маньчжур династиясы кезшде де болып жатты. Кейш Кытай езшщ батыс, солтустж, керщшерше карсы басып алушылык согыстарын узбей журпзе бастады. Осындай

6—294 81

еорыс апатынаи каймыккан Жапония кеп жылдар бойы­

на eiu6ip елмен карым-катынас жасамай, туйыкта ка-

лып, экономикасы жэне мэдениетш мешеулетш алды.

Тек X IX гасырдын ортасында Жапония капиталист/к

жолмен дами бастаган. Ал Корея кеп жылгы улт-азат-

тык, куресшщ нэтижесшде рана отарлаушы елдердщ бу- гауынан азат болды. 1947 жылы Солтуспк Корея ез

алдына Халыктык Демократиялык Республика болып

курылды. Онтусп’к Корея капиталист^ жолмен дамып отыр.

Монгол халкы ж енш деп сакталып калган тарихи

деректер кебше кешнп дэу1рлерге байланысты. Олар­

дын ата-бабалары б1*здщ дзу1р1М1*зд1‘н I— II мын жыл-

дарындагы Орталык Азияны, Солтусп’к Кытайды жэне

Солтусп’к Кореяны мекендеген кидандар болса керек.

Олар ертедеп’ монгол т ш н щ непзшде сейлеген. М о н ­

гол халкынын келш шыгуына 6L д. д. I мыныншы жыл- дарда жасаган гунн, сэнби тары баска жерпл/кл* тайпа-

лык курамалар езшдш улестерш коскан. Б 1ЗДЩ AQyipi-

М1*зд1*н III— IV гасырларында монголдардын арасында

ертедеп’ феодалдык мемлекет кушп' дамыды. Олардын 6ipi — Тобавэй мемлекел жэне эскери баскаруга непз-

делген жуан-жуан курамалары болып табылады. Кешн- ше жуан-жуандарды кешпел! турштер (орхон T y p iK T ep i)

киратып, TypiK каганаты пайда болган. VI гасырда (603) Шыгыс жэне Батыс каганаттары болып, eKire бе- лжген. Кытайлыктардын ыкпалымен кызмет жасаган Шыгыс каганатын VIII гасырда уйгырлар жаулап ала- ды. Уйгырлардыц алгашкы феодалдык мемлекеп куры- лып, онын астанасы Карабалгасун каласы болды. 840- жылы уйгырлар устемд1’п‘н Енисей кыргыздары кулат- са, X — XII гасырларда Ляо империясы деп аталган кидандар кыргыздарды Монголиядан батыска карай ыгыстырып ж1берген. Кидандар — монгол нэалд!' ха­лык. Олар буддизм Д1жн устанады. Соган Караганда, олар монголдардын бабалары болуы мумкж. Олардын Ka3ipri Монголияда калалары жэне туракты мекендер1 болган. Оларды археологтар 51рлесш зерттеу успнде. Кидай империясы сырткы куштен XII гасырда кулаган.

XIII гасырда ем ip сурген Иран тарихшысы Рашид- ад-дин кидандарды ормандык жэне далалык деп еюге белед!*. Орманда турушылар когамныц сатысында ©Mip cypin, аншылыкпен айналыскан. Далалык кидандар Монголияныц непзп халкы и* кур ап, кешпел! мал ша-

82

руашылыгын дамыткан. Мо н f о л д а р д ы н ipi таипалары ^керёйт (кэрэит), найман, мершт, (мэркут), жалайыр

деп аталады. XI гасырра дешн монгол далаларында кеп­теген TypiK Т1лдег1 тайпалар ем ip сурдк Оларды монгол таипалары батыска карай ырыстырран. XII расырда бул жерде oisre белпл} ipi T y p iK тайпаларынан татар- лар, напмаидар, мерюттер жэне баскалар болран. XIII гасырдын бас кезшде монгол ханы Тимучин — Шынгыс- хан ез мемлекет!н аса кушт! 1ргел1 елге айналдырды.

X III расырда Монголияда феодализм жешп шыгып, бурынгы бытыранкы кулдык дэлчр! жойылган. Шынгыс- хан калын кол жинап, esiH in басып алушылык жорык- тарын алдымен Солтустш Кытайга, кейш Батыска карай журпзд1'э сеитш, кептеген елдерд1 жаулап алды. Шын- гысхан мен онын балалары кептеген елдердщ гасырлар бойына тургызган к,аласын, гылым-бшмш, мэдениет in

кул-талкан eTin, жойып Ж1бердк ¥лы Монголия империя- сы XIII гасырдын аягында ыдырап, Ш ы ры с жары Юань империясына косылды. Кейшнен монголдар. Маньчжу- риялардын, Кытайдын кол астына карап, ез алдына ел

болды.Монгол халыктары ездершщ тэуелазд^п y m iH уз-

дже{з Kypecia келдк 9 c ip e c e , бул курес XX гасырдын бас кезшен бастап кушейе TycTi. K,a3ipri Монголия арт- та калушылыкты тез арада жойып, жан-жакты дамы­

ган дербес елге айналды.

ШЫРЫС Ж ЭНЕ ОРТАЛЫ К АЗИЯ ХАЛЫКТАРЫНЫН, Ш АРУАШ Ы Л bIFbl

Кытай, Корея жэне Жапония елдершде егшшшк K3ci6i 6ipiнш! орында болса, Тибет пен Монголияда мал

шаруашылыгы басым.ЕНздщ A9yipiMi3re дейгшп III мыныншы жылдарда

Кытайда eгiншiлiк катты дамып; дэнд1 дакылдан тары- ны кебiрек еккен. Одан кешн Индиядан экелш, Kypiui ecipreH, оны Корея, Жапония халыктары да ерте заман- нан 6epi егедь Б1здщ заманымызда да кYpiш дакылы бул елдерде ен басты корек ретшде кен келемде ecipmiri келедк Мысалы, Жапониядагы eгiлeтiн дэндг дакылды ericTin басым кепшЫп KYpiш. Будан баска да ат бур- шак, зыгыр, бидай, жугери арпа, шай еар|ледь Бау- бакша ecipy де жаксы жолга койылган. Eric атаулынын басым кeпшiлiгi колдан суарылады. Мысалы, Кытайда,

83

Жапонияда су журетш улкенД*_к1ш »лi канал-арыктар, су коймалары аса укыптылыкпен, 6epiK етш жасалган.

EricTiK жерлерге ерте заманнан 6epi тыдайткыш пайда-

ланатын болган. Ауыл шаруашылыгында эл; кунге дейж кол куилнщ улес! басым. Б1здщ дэу1р1м1зге дейщь

ак кытайлыктар Tic а г а п щ а шойыннан турен KHri3in,

сока жасаган. Бул елдерде ericiiK жер тапшы, сондык­тан епниилер орак, кетпен, жерагаш, Ticaraiu, курек; тырнауыш, uibiFbip сиякты куралды кеншен пайдала- нады.

Мал шаруашылыгы Шыгыс жэне Орталык Азия ел- дершщ бэргнде де еырьлед!. BipaK онын ен кеп багыла- тын елдер1 — Монголия, Тибет жэне Кытайдын солтус- TiK, батыс жагы. Бул жерлерде: кой, ешш, жылкы, туйе, сиыр, кодас, шошка, ит, уй кустары есдршедг. Жапонияда Кытайда, Кореяда балык аулау K3ci6i кен тараган. 9ci- ресе, жапондыктар балык аулаудан дуние жузшде 6iрiншi орынга шыгады. Оган косымша тен!з капустасын жэне баска да тешз, мухит жэндштердн корек етед|, dpi шет елдерге шыгарады.

Кытай, Корея, Жапонияларда коленер кэйб} ерте зам ан да пайда болып, кен келемде дамыран.

Шздщ заманымызда Корея, Кытай, Жапония жэне Монголияда ендграс орындары карыштап ecin, ipi ин- дустриялык елдерге айналып отыр. Кытайда, Жапония­да, Кореяда ауыр жэне жевдй енеркэс!б1 жаксы дамы- ган. 9cipece, Жапония Шыгыстагы enaipici ен куйгп дамыган капиталист^ ел болып саналады.

Шырыс жэне Орталык азиялыктардын турмыс мэде- ииетд 6ip-6ipiMeH жакын уксастыгы болганымен, олар­дын езара ерекшел1'ктер1 аз емес. Ерте заманнан 6ip- 6ip iM e H туыскан кытайлыктардыд ауыл-ауыл болып, 6ip жерге шогырланып отыратынын айттык. Солтустж Кы­тайда уйлер жолдын бойына, езеншн жаралауына узын- нан-узак кеше болып орналасса, ОцтустмйДе хутор тэртгбщен салынады. Осындай елд; мекендерд1 Жапо- ниядан да, Кореядан да байкаура болады. Буларда да тургын уйлер кеше-кеше болып та, хутор тэртЩмен де салынады. Мысалы, Кореянын таулы аудандарында уй­лер хутор бойынша салынранГМал шаруашылыгы басым болган монголдардын непзг! баспаналары — Kni3 уй. Олардын уйлер} Орта Азия халыктарынын Kiii3 уйдерше уксас болганымен, езшше езгешелхктерi де бар. Мон­голдардын кшз уйлер! ете жатаган келедi. Олардын

84

iuiKi-сырткы безенд!рулер1, epHeKTepi сол халыктын улт-

тык салт-санасына, дэстурше тжеййй байланысты.

Монголдардын кшз уйден баска да, тур акты баспа- лары болган. 9cipece, жартылай отырыкшы туррындар- дын арасында жш ушырасады. Б1здщ заманымызда Монролияда ipi-ipi калалар, кала типшдеп поселкелер

дуниеге келдк

Ш ы ры с жэне Орталык Азия халыктарынын кшмде- ршде де б1*рталай уксастыктар бар. Кытайлыктардын ерлер! мен эйелдершщ кшмдер1 6ip-6ipiHe ете уксас. Киетшдер1 — жейде, кеуде кейлек, шолак жен кеудеше жэне кен балак шалбар. Ерлер мен эйелдер кеудешеш солдан онра карай каусырып туймелесе, жастары кёуде- сшщ гусынан кпмектейдк К,ыста осы кшмдердщ астары- на макта салып -т!гед1, бастарйна кулакшын, 6epiK

киедк Мерекелш кшмдерш ернектеп, кестелеп Tireii.

Kasipri кезде кытайлыктар шол*ак жен жасыл тустес ки!мд1 турмыста кен колданады. Жапондыктар еуропа стилшде фабрикада*т1плген кшмдерд! пайдаланранымен улттык хал-атты (кимоно) эл{ кунге сактап келедь К,ы* тайлыктардын ке'удешесшдей тузде киетш жещл жара- сымды кшмдер1 бар ̂ Жапондыктар кебше бас кшмаз жургенд! жаксы кередк ¥лтаны агаштан 1стелгён сан­дал хиедк Калаларда Ke6iHece былрарыдан тчплген аяк кшммен журеди Аздап езгешел1гше карамастан, корей- лпсгер'дш кшмдер! кытайлыктар мен жапондыктардыц хшмдерше укса<с десек те болады.

Монголдардын ки!‘мдер1 мал шаруашылырына жэне далалык ауа райына бешмделген. Кшмдерькен, жылы eTin мал, ан. TepiciHeH TireAi, аяктарына узын конышты былгары eTiK киедЬ КешнгГ кездерде жергшзш туррын- дар еуропа стилшде фабрикада т!г1лгеи кшмдерд1 тур­мыста Ke6ipeic колданып жур. Бастарына ан TepiciHeH

л'плген 6epiK, тымак киедь Tибeттiктepдiн кгпмдерг монролдарра жэне кытайларра уксастау болып келедк

Ш ы р ы с жэне Орталык Азия халыктарында кеп уа­кытка дашн патриархатты рулык, кауымнын калдык- тары сакталып келдь Мысалы, кытайлыктар ез шшде езара белгш нэс1лдерге белшед1, ол нэciлдiн атауы сол адамнын фамилиясына т1ркеледь Сунь Ят-Сен, Ян-Сю — мундары «сен», «сю» рудын аты болып табылады. Ce6e6i

сол фамилияра Kipyniuiep ездерш кан жарынан туыскан жакын адамдар деп бкпедь Кытайда осындай фамилия-

85

лар 100 шамасында. Син фамилиясы iMraell руларга Шй-re бвлжедк Эр Ши-дж жер1, гибадатханасы болган.

Корейлжтер мен жапондыктардын да отбасы моно- гамиялык, жолмен журедк Корейлжтерде ж1г1ттер 18— 20 жаста уйленеди кыздары 16— 18 жаста турмыска шырады. Олар перзенттерж аса жаксы керген, экеп кайтыс болса, уйдж neci улкен баласы болып санала- ды. Сол улкен бала отбасынын мушелерже камкорлык жасаган. КНДР-да ерлер мен эйелдер корамда, отбасыи- да тен праволы болып есептеледк Жана дэуГрде ecKi

адет-рурыптардын кертартпа турлер1 б1рте-б1рте тур- мыстан калып келедк Онын ececiHe жана мазмунды, махаббатка неп’зделт бас коскан жас-отаулар кебейж келедк

Жапондыктардын отбасы ерл1-за.йыптылар мен ба- лаларынан курылады. Улкен патрцархалдык эулет кал­дыктары Ka3ipri кезде ете сирек кездеседг. Солай бол­са да, Жапония селоларында феодалдьпСесш калдык- тар, эдёг-гурыптар кеб1'рек ушыраса/ы. Улкендерд1 сый- лау, енбеКке баулу,— жастар тэрбиесжж Heri3j болып саналады. Оларды жас кунжеи ауыр жумыска бейм- дейдк Монролдардын отбасы да, нёгшнен, моногам- дык. Полнгамиялык отбасы бурын ipi байлардын, кжэз- дердж арасында мол болып келген. Жастарды калынмал телеу жолымен уйленд!рген. К.аз|'р ерлер мен эйелдер тен кукылы. Балалар мен кыздар жас кезжен б т м алады. Монролияда мектептердж саны жылма-жыл кн- 6efiin келедК Мемлекеттж университет, жорары жэне орта бш м 6epeTiH оку орындары, улттык рылым акаде- миясы жэне жуздеген агарту орындары ашылды.

Ш ы ры с жэне Орталык Азия халыктарынын KenuiLiiri

Индиядан тараган будда джж устанады. Бул джнен баска да жерг1лжт1' джнж салалары мол-ак. Мысалы, Кытайда — буддизм, даосизм, канфуцияндык дгндер катар журедк Монролияда буддизм мен мусылман дж! б|'рдей тараган. Жапонияда буддизммен аралас жерг1- л̂ кт» синтоизм ceHiMi де eMip суред|, одан баска каифу- циялык жэне христиан дайдёрл бар. Кореяда жогарыда- ры аталып еткен дждердж бэр{ де бар.

Бул елдер кеп жанрлы халык шырармашылырына ете бай. Алрашкы дэу1р кезжде Кытайда Шинзип ха­лык поэзиясынын улкен жинагы жасалган. Кытай, Ко­рея, Жапония жэне Монролияда аныз, ертеп', жумбак- тар, елендер, макал-мэтелдер, киссалык эдебиеттер ке-

86

цшен таралган. Бул халыктын ©мер! тым эр1ден басталады. Драма, балет театрлары жги енер керсетсе, музыкадык. аспаптары ел imiHe кен тараган. Сэулет, кылкалам, гравюра, MyciH eHepi тым ертеден жаксы дамыган. Шыгыс жэне Орталык Азия алгашкы адам- дардын тараган жерлердщ 6ipi. Бул жерде заттай жэ­не рухани мэдениеттер ерте заманнан-ак дамыган. Ол мэдениет улплер1 nepmi отырган елдерге гана емес, батыс елдерд^н халыктарына да ез ыкпалын типзген.

АВСТРАЛИЯ МЕН ОКЕАНИЯНЫ Ц ХАЛЫКТАРЫ

* Австралия мен Океания 4 аймактан турады: Австра­лия мен Тасмания; Меланезия мен Жана Гвиния; Поли­незия мен Жана Зеландия жэне Микронезия. Швд осы аймактардын халыктарына кыскаша токталайык*

АВСТРАЛИЯ МЕН ТАСМАНИЯ

U Антарктиданы коспаганда Австралия жер шарынын баска курлыктарынан бeлeгipeк орналаскан. Оны му- хиттар мен тешздер коршап жатыр. Бул жерге ен жа- кын тур Fan ы солтуепктеп Малай архипелагтары. Осы архипелагтармен кептеген аралдар аркылы Австралия Онтуст4к-Шыгыс Азиямен байланысып жатады. Австра- лиянын жер к© л ем i 7,7 млн. шаршы шакырым шама­сында. Жер бедерi б1ркелю, аса бищ таулар жоктын

касы.Тасмания аралы да Австралиянын онтустш-шыры-

сына жакын орналаскан. Жер келем1 68 мын шаршы шакырымга жуык- Геологиялык курылысы бойынша ерте замаида Австралия курлыгы мен Тасмания 6ip бол­ган. Тасманиянын тешрепне алгаш рет 1798 жылы Флиндереом жэне Бассом жузш келш, осы аралдын бар екенш аныктаган. Он жагасы кептеген шыганактармен кор шалман. Тасмания’ аралын солтустштен онтустшке карай eKi-тау жотасы басып етедь Бул таулардын жо- талары еамдшке бай, онын бектерлершде ормайдар кеп. Климаты коныржай, дымкыл. Кыста жш-жш кар жау-

ьш турады./ Австралиянын климаты тропиктш, субтропшшк, ко­ныржай болып келедь. Тек онын Шыгыс жэне орталы- гында шелд1 дала кездеседк Олардын келем! онша кеп емес. Австралияда езен мен келдер кеп емес. Ондагы

87

eu улкен езен — Муррей-Дарлннг. Одан баска да Вик­

тория Орд, Балонн, Барку т. б. езендер бар. 0зендер1

онша узын емес. Олардын кещдШнЗ жанбыр аз жауран кездер1 KypFan калады. Бул жерд£п |лкен.жшШ кел-

дердщ жалпы саны 763-ке жетёдК I

Австралия мен Тасмания аудандарынын таби^и-гео- графиялык жардайларына бетмделген эр турл)' ес!мд1к- тер есёдй Бул жерлерд! климаты жарынан б1рйещё ай-

мактарра белуге болады. Солтусп'к, солтустп<-шыгыс аймактарында калын жасыл тропиктж орман болады.

Бул жерлерде: пальма, фикус арауктар, эвколип, ака­

ция, казуарин (TeMip агаты) т. б. всед!. Булардын iujiн- деп кеп тург тараганы эвколип, акация жэне каз\ арин

араштары. Мысалы, Австралийда эвколиптж 150-ден г астам турлер1 кездеседк Австралияны шырысынан баты-

сына карай журген сайын ормандар, агаштар сирены

реп барып, онын орта жершдеп сахаралык шел, шелеит

жерлерде мулде агаштар оспейдк Олардын Щ йдеп ipi шелдерден: Симпсон, Улкин Викторнянын Щелг, Гиссон. •

Улкен кумдык шел. Бул жерлер шелд1 болрандыктан

ес1мджтер мен жан-жануарлардык турлер)' аз кездёседь Австралияда жануарлар элем| де онша кеп емес.

Жер ri лисп жануарлардан: кенгуру, вомбат (KeMipyini), коал, (калталы аю); кустардан: тауык, эма-туйе кусы, ли­

ра-кусы жэне т. б. Эр турЛ1 курт-кумырскалар, жабайы

ара, бал кумырскасы, коныз, балыктар, омыртка- сыздар жергш кп австралиялыктар жер бетШдёи кы-

бырлап журген осы жан-жан-уарлардын бэрж та мак етед| Ipi андардын етжен бастап, жыландарга, омырт- касыздарга да жэне кумырскаларра дейгн жейд(. Екж- цлден, баска курлыктагыдай Австралия жержде адам- дарга урей тудыратын жырткыш жануарлар жоктык • касы. Тек улы жылан мен крокодилдер болмаса, ал олар кеп емес. К,олра уйрететж жануарлар да жок. Динго

жабайы ит1 де бул жерге адамдармен 6ipre келгеш' сезрз.'

Ж ейж п кездердеп нсурзгазглгён зерттеуиллердт и;>

тижесжде Австралиянын жер асты байлыктарынын кчи екеш байкалып отыр. Бул курлыктан: тас кем ip, коны;) кем1р, мунай, газ, уран, тем ip, мыс, калайы, хром ж .■•hi-

т . б. кен коздёрп бар. Бул байлыкты аборигендер бурый женД1 пайдалана алмаРаи. Тек туррындар таудын тас- тарын, rancTi жэне кызыл жосаны ертеден турмыстапы-

на жарата бхлген. Австралиянын ©те багалы жер асты

i

88

/байлыктарын шетелден келген отаршылар пайдалаигаи.

Олар табип! байлыктарды толы к пайдалану ухшн або-

ригендерд1 аяусыз канаган. Кеп жылдар бойына Австра-

лияныц банлыры Батыс Еуропа капиталистершт колын-

да болып келген. jf

1901 жылдын 1-кантарынан 6epi Австралия ез алды-

на epiKTi Федеративтж мемлекет болып, Брнтания’мен

к а р ы м - к, а т ы н а с т a f ы ел болып есептеледкХалкынын 97,1 процент! калаларда орналаскаи. Олар

курлыкка б!ркелKi тараладаган. Жер шарыныц табиш-

географиялык колайлыгына карап, адамдардыц кеппп-

лir i Австралиянын Шыгыс, Оцтустж-Шыгыс жэне Оцтус- тж-Батыс жактарына тыгызырак орналаскаи. Бул кур- лыктын солтуст!гше, acipece, орталыгына адамдар ете

сирек коныстанган.•^Австралия мен Тасмания осы кунп халыктыц басым

кеппилт еуропалыктардын, онын ш ш д е агылшындар- дын урпактарынйн курылган. Аборигендердш Еуропа- дан келген отаршылармен согыстарыныц нэтижесшде олардын. дещ кырылган. Tipi калгандарын шел, кунар- сыз жерлерге ыгыстырып шыгарган. MiHe, осындай сырт- тан болган кысымшылыктыц салдарынан австралия-;

лыктар мен Тасмания л ыктар сан жагынан азайып, сырт- тан келучшлермен араласып кеткен. 1981 жылгы дерек бойынша, Австралиянын жергшкт1 халыктарын а и 150

мын адам тукымы, калса, Тасмания аборигендершш тукымы курып кеткен. Еуропалыктардын келер алдында тасманиялыктардыц саны 250— 300 мыцдай болып, олар

руларга, тайпаларра белшш т щ ш ш к еткен. ©ткен га- * сырдын 70-жылында ец соцры тасмандык — Уилльям Лэннии кайтыс болган. Сейтш, тарихи кыска уакыттыц 1шшде агылшын отаршылары Тасмания аборигендерш кырып ж1бергенд!‘ктен, олардын этнографиясын тек та­

рихи этнография аркылы уйрену'ге тура келедк JАвстралия мен Тасмания тургындары Еуропа отар-

нТыларыньщ к ел ул ершен бурын осы жерлерд1 .мекенде­ген. XVIII гасырдын акырында олардын жалпы саны 250— 300 мыцдай болган. А-борнгецдерди1 „алгашкы Ав- стралияга жэне Тасманияга келген уакыттары э т де аныкталмаган мэселелердщ 6ipi. BipaK Австралии жэ­не Океания алгашкы маймылдын адамра айналран жер1 болмаганы гылымга бeлгiлi. Ce6e6i алгашкы адамдар- Fa жакын жануарлар ит, шошка, KeMipriui тышкан си­якты сут коректьчердщ бул жерлерге адамдармен 6ipre

89

келгенд1п аыьщталран. Оган кбсымша алгашкы адам- дардын Австралия мен Океанияда мекендегендггш дэ- лелдейтгн деректер де вл\ де кездескен жок. 1

- Австралиялыктардыц ата-бабалары бул курлыкка кайдан жэне кащан келген?

Бул мэселеге Австралия мен Океанняны зерттеген эр елдщ гады мд ары ол жешнде кептеген пшрлерш кал- дырган. Солардын 6ipi ол 1819— 1821 жылдары антрак- тикалык экспедициясына катыскан орыстыц галымы И. М. Симонов. Бул Kici австралиялыктардын ата-баба­лары индиялыктардын теменп кастасынан шыккан болу керек деп болжау айтады. Бурынгы кенес этнографта- ры да бул niKipre тугел косылмаса да, австралиялык­тардын Онтуст1*к Азиямен ерте заманнан берi байланыс- тарынын болганын бекерге шыгармайды.

Ч. Дарвин Австралия мен Тасмания тургындарыныц ата-бабалары эр турл1 себептермен Африкадан келген негр л ер болса керек деп «африкалык» теорияга непз салган. Белгш саяхатшы Э. Эйр 1845 жылы Австралия* га алгашкы адамдардын келгенi туралы токтала келш, ен алгашкы келунплердщ Австралиянын: солтустж-ба тыс жагалауына токтап, сол жерден курлыкка тар а га я. Бул niKip ani де болса еск1рген жок. Арада ек! жыл от- кеннен кешн, 1847 жылы агылшын антрополог! Дж. При­чард австралиялыктарды зерттеп, олар ер те деп Океа- ниянын аборигендершщ калдыктары болуы керек дегеи niKipAi б1лд1рген. 1870 жылы эйпл| орыс галымы, саят- шы Н. Н. Миклухо-Маклай да бул курлык халыктары­нын арасында болып, тургындардын турмыс-мэдениетЬ мен танысады, гылымга керек?! деректер жинайды. Н. Н. Миклухо-Маклай Австралиянын кеп жерлерш аралап, аборигендердщ антропологиялык жэне турмыс жагынан б1ркелю екежн байкаган. Олардын меланезия- лык пен полииезиялыктарга жакын екенш дэлелдед^

Scipece, XIX гасырдын аягынан бастап Австралия жэне Океания халыктарынын этникалык тарихы женж- де жумыс кен келемде журпзкаген. Бул проблемаларды шешуге 6ipa3 елдердщ галымдары катынаскан. Белгш кенес антрополоп Я. Я. Рогинский австралиялыктарды ез аДаына нэа'л деп караса, екжнп кенес антрополог! Н. Н. Чебоксаров оларды негр-австралиялык нэалгв жаткызады./ Австралиялык нэсшдщ Heri3ri белплерг Tyci кара коныр, шаштары буйра, 6errepi мен денелер!- не тук кеп есед»', мурындары жалпак, жак суйектёр1 ку-

90

сырынкы, бойлары ортадан жорары. Бул айтыл-ван ан­

тропологиялык белплерд1 австралиялыктардын басым

кепшингшен байкаута болады.

Олардын пайда болуын шешу жвншде палеоантропо-

логиялык деректер жаксы жэрдем бередк Австралия

жер in деп Талгайдан (1884), Кохуннан (1825). жэне Кей-

лордан (1940) табылган адамдардын бас суйектершш

рылым унпн улкен манызы бар. Сондай-ак Австралия

жершен сонры кездердеп табылган археологиялык ма-

териалдардын керсетуше Караганда, австралиялыктар­

дын ертедеп заттай мэденнет1 Онтустж-Шыгыс Азия

халыктарынын мэдениет1мен уксастыгы байкалады.Сейтт, эр турл1 деректерге суйене отырып, будан

18— 19 мын жыл бурын, ягин жогары палеолит дэу1рш-

де Онтустш-Шыгыс Азиядан 6ipiHUii адамдар Австра-

лияга келген. Ол шагын-шагын топтарымен жана ко-

ныска келш орналаскан. Алдымен адамдар Австралия­

нын шыгыс жактарын, сонан кешн онтустж-шыгыс

жактарын мекендегенО Бул курлыктын орталык жэне солтустж жактарыиа адамдар кешшрек таралган болуы

Kep£jj. *ГТасмандыктардын пайда болуы ете нашар зерттел-

ген. Олар жер жагынан Австралияга жакын жатканы-

мен, этникалык курамы бойынша олардан кеп езгеШе-

лiri бар. Антропологиялык жагынан тасмандыктар ме- ланезиялыктарга .уксас. Еуропалыктар келгенге дейш

ездершщ даму дэрежес! бойынша меланезиялыктар мен австралиялыктардан артта калып койган бул халыктар-

ды этнографиялык жагынан зерттеген галымдар тас-

мандыктардын заттай мэдениетше Караганда, олардын ата-бабалары Меланезиядан келген болса керек деген niKipfli 01лд1рд1. Жана мекенге келместен бурын тасман-

дыктардын ата-бабаларынын мэдениет1 жогары болга­нымен, Тасманияга орналаскан сон, олардын баска кер- йплершен байланыстары нашар болып, езшш дамуы

бойынша артта калып койган. Тасмандыктардын т ш сол жердеп халыктардын тш не уксамайды. Kefi6ip га­

лымдар тасмандыктар антропологиялык жэне Т1л жагы­нан Жана Каледония тургындарына жакын келетшш

айткан.CefiTin, адамдардын Австралия мен Тасмания кур-

лыгына келш коныстанганына б!рнеше мындаган жылдар

болган. Олар жана географиялык орталыкка бешм- делш, Австралия мен Тасмания жерлерш кептеген жыл-

91

дар бойына енбек етудш нэтдасесГйде* iirepin алран. Эй- кумендер ездерше тэн болган материялык жэне рухани мэдени етт{ пайдаланып, оларды ал Fa дамыта б1лген жэ­не дуниежузшк мэдениегпн есуше ез улеетёрвд коскан.

Еуропалыктар келгенге дешн австралиялыктар мен тасмандыктардын шаруашылыры езшш дамуы бойынша ете кешн калып койган. Эдебиеттерде ете кен тараган тшрлёрдш 6ipi австралиялыктар кундеп тапканын кун- де азык eTin, ертенш ойламаган дегенге сайиды. Бул шшрд'щ дурыс емес екеш Kemnri кездерде байкалган. Аборигендердщ арасында ездершщ зерттеуш журпзген Хауит, Лангло-Паркер, Хорн, Эстон жэне т. б. галым- дардын айтуларына Караганда, олар азды-кепта калган азык-тулштерш аз уакытка болса да сактай бкчген. Дэн, жеаустш кейб1р турлервн, erri кунге кеплретш болган.

ТАвстралиялыктардйЫ. шаруашылыгы — кун Kepin,

тгр&ийк етуге бей|'мделген. Олар ан аулап, курт-ку- мырска, ес1мдштердщ дэндёрга жинап жэне Teni3 жага- лаулары мен келдерден балык устаган. Аншылык або­ригендердщ ем1ршдеп басты K9ci6i болып есептелген. Бул lo cin Ti австралиялыктар кун керу yuiiH F aH a емес жэне улттык енер ретшде де кумартып icTereH. Бала- ларын жас кезшен осы аншылыкка бешмдеп, тэрбиеле- ген. Улкендермен 6ipre журш, балалары ан аулаудын эд^терш, каруларды калай устад, оларды калай пайда- лана Силу керек екевдн уйренгенДБалалар ойындарынын кепщШН аншылыкка байланысты болган. Осындай ай- рыкша аншылык тэрбиесше кеш'л аударудын нэтиже- Рщде австралиялыктар аншылык кэабше тамаша бешм- делген.

Жорарыда бул курлык жан-жануарларга онша бай емес деген едш, Сондыктан аборигендер ездерщ!^ Teui-

регшдеп журетш Kimi-ripiM жэндштерден бастап, онда- Fbi ен ipi ан болып есептелетш кенгуруды да азык етедк \й жануарларынан динго итшен баска хайуан асыра- майды. Аборигендер оны ездер1мен 6iрге экелген болуы керек. Олар урмейдй уйД1Н тейЩегшде адамдармен ара- ласып журе бёредь Дингоны жоксы кёргеш сондай, онын куилктерш эйелдер ез сутй 6epin те тэрбиелейдк Нег1з- ri куралдары: найза, найзаны лактырута колданылатын тем1рден ктелген аткы такта, бумерангтер. Осы курал- дардын жэрдём|мен австралиялыктар жердеп журетш андарды гана емес, ол ушкан кустарды да устай бкпген.

Найзаны кенгуруды аулауга пайдаланран. Абори-

92

гендер андардын мерз! Mi не карай журетш жерлерш,

олардын isAepiHe карай кай уакытта, кай жакка карай

бара жатканын мултжс1з бкпген. 1зге тусш, кенгурудын жайылып жаткан жерше жасырынып жакындап барып,

кенгуруды найзамен шаншып устаган. Анга кершбей

жакындап баруга олардын ту стер i де жэрдем еткен. Кен­

гуруды аулаугa кеиЫр кездерде ек! адам болып шыгып, 6 ip e y i кенгуруге бой корсетш алдандырса, eKiHmici жа­

сырынып баска жагынан келш, найза лактырган. Кен­гуруды устаудагы таFbi 6 ip тэалдер}— анды куып жу-

pin, шаршатып барып устау. Жайылып жаткан кенгуру­ды уркгтш, оларды кун узагына куа беретш болган. Сол'

кун! устай алмаса, ертешне тагы кууды жалгастырып, акырында, кенгуруды эбден титыктатып устаган. Мун-

дай жолмен ан аулау онайга туспе^гпш белгш. Олар

квйде кенгуруды динго т ш н жэрдем!мен де устаган. Иттер кенгуруды куып журiп, камап тургаида аншылар келш найза лактырган. Кеп болып жиналган топ екгге

бел iH in, 6 ip жагындагы эйелдер мен балалар анды ур- KiTce, eiviHmi топтагы ересек аншылар колайлы жерге жасырынып, тоскауылда турган. Кенгуруларды устау­

дагы бул айтылган тэалдердщ баска да турлер1 кеп.Кенгурудан кешнп улкен андардын 6ipi — эма-туйе-

кусы. Ол — ете жуйрж кус. BipaK эманы аборигендер алдап устайды. Аншы куска жакындап барып, колайлы жерге жасырынады да, эманыц кезше тусетш б1рденен1 козгап турады, оны керген кус элпш коруге келгенде аншы орнынан ушып турып, .кусты найзага шаншып устайды. Сейтш, езшщ анкаулыгынан туйекус аншынын колына туседк Австралиянын Keft6ip жерлер|нде аншы­

лар таяктын басына туйекустын тулыбын i л in алып, онын кдмылын келт1рш куска жакындап барып оны най­за мен шаншып устаган. Кей жерлерде эманы иттерге каматып та кол га туарген. Батые Австралиянын солтус- TiK бел1пндеп тургындар эма кусы iiueTiH суды улы

оамджпен улап та устаган,Австралиялыктар жогарыдагы керсетьлген ipi андар-

мен коса iHAi мeкeндeyшi, бауырмен жоргалаушыларды да аулаган. Оларды кебшесе эйелдер мен балалар ус­

таган.Кусты аулау унпн ен б асты кур ал ретшде 10-нан ас-

там Typi бар бумерангты паидаланган. Орталык Австра- лияда кол г а кайтып келетш бумеранг колданылады. Бумеранг куралымен жер бетшде отырган кусты гана

93

емес, ушып бара жаткан кусты да Tycipe алады. Кустар- ды тормен т. б. куралдармен де устаган. Аборигендер ар турл! айламен жырткыш кустарды да устай б1лген. Аншы таудын 6HiripeK жерше кетер|лш, тастын устшде козралмай, колына елген балыкты устап жаткан. Жырт­кыш кус ушып келш, балыкты ала бергенде аншы кус- тын аярынан устай алран немесе аншы унп'рге жасыры- нып, жем устаран колын сыртка шырарып жатып, жемге келген кусты колга TycipreH. Судын. астымен б1лд1рмей ж у зй келш, суда жузш -журген кустын аярынан устап аулай да б1лген; Кустарды дузакпен де ауларан. Австра- лиялыктар жабайы каздарды жан кинамай ауларан. Олардын кеште келш конатын арашынын буталарында аншылар жасырынып отырып, караты тусе конура кел­ген каздарды колдарымен устап ала берген.

Балыкшылык Австралия тургындарынын eMipipifte улкен орын алран. Балыкты шанышкы, кармак, тор, сук ri жэне т. б. куралдармен ауларан. Балык аулаудын 6ip-

неше жолдары мен тэалдер1 болган. Кеп адамдар 6ipi-

rin , балыктарды судын тайыздау жеЦщ'е урктп экелш, колдарымен устаган. Балыктардын квб1рек журетш жерлерш тастармен, араштармен коршап, сура араштын жапырарын, майда буталарын тастап, coFaH оратылган балыктарды колга TycipreH. Будан баска да себет тор, кармак шанышкы жэне т. б. куралдармен балыкты ус- таран. Балыкты шаншып устаудары эдктершш 6ipiHe

токталайык- Карангы тунде кайыкпен балыктын кеп журетш жерiне барып камысты жагып, су бетше жарык TycipreH. Сол жарыкка балык жиналган кезде, оларды бхртшдеп шаншып ала берген. Балык аулаудын мундай жолдары баска халыктарда да кеп кездёеедГ!

Австралия тургындары йздщ тусш1пм1здеп'дей eriH-

jiiijjiftTi бьлмесе де эр турл! ес^мдштерд! жинап, олардан )<ундеййй тамактар дайындаган. Ce6e6i 6ip аншылыкпен кун керу киын болган. Егерде аншылардын кейб1р са парлары сэтаз болса, олардын отбасы тарыгып, аш бо­лып калуы мумк1н. Сондыктан австралиялыктар баска да корек турлерш жинаушылыкпен кен келемде айна- лыскан. Жинаушылыктык Ke6ipeK орын алран жер1 кур- лыктын — шырыс, оц тусйк /ш ы ш с жэне онтуCTiк-батыс

жактары. Бул жерлерде аншылык пен балыкшылык Kdd6i еркендесе де, жинаушылык K9ci6i де дамыган. Мысалы, Квинеленд ауданын зерттеген Пельмердш кер- сетуше Караганда, бул жердш аборигендер! 69 Typ.ii

94

©eiMiUKTi тамакка пайдаланып, 35 <турл1 шептен дэр! ic-

теген. Осы аймакты зерттеген В. Рот тамак упин пайда- ланылган есгмдштердщ турлерш 239-Fa жетюзедк Жал­

пы алганда, австралиялыктар есНмдштерд* кел пайдала­

нып, олардан эр турл! тамактар жасай бшген.

Австралия курлырында жангак жэне баска да жемк 6epeTiH агаштар бар. Бунья арашына коректщ KacneTi

мол жанрак еседь Бул араштын. жангагынын nicin-же- т!луш, эйкумендер шыдамсыздыкпен куткен. Бунья

арашынын жанрарын жинауга эр тайпалар кашык жер- лерден кел in, ездершщ мерекелерш етюзген. Жанракты жинап, пайдаланраннан калрандарын алдары уакытта

жеуге сактаран. Будан баска да аборигендер эр турл\

шептердщ дэндерш, тамырларын, гулдерш, жапырак-

тарын жэне т. б. тамакка пайдалана бшген.Австралиялыктардын жинаушылыкка колданатын

куралдары да кеп емес. 1\атты агаштан таякты Kecin

алып, онын ушын шыгарып, сол таяктын. жэрдем!мен эйел-балалар жеуге жарайтын шептщ тамырын, тукы-

мын казып жинаган. Мундай еншге куралды пайдала- нуда аборигендер кеп куш жумсап, аз ешм ал ран. Бшк

агаштын басына ш ы р ы п , кустын. жумырткаларын, ара-

лардын балдарын жинаган.Олардын конысы мен уйлер! женшде этнографтар-

дын ортасында дурыс niKip болмай, олар жерплпт тур- гындарды уйс1з^куйс1з Kemin журген деп жазып журдь

Жepгiлiктi халыктардын турмысын жаксырак уйренудщ нэтижесшде австралиялыктардын ездерше тэн уй- лершщ болганы ба'йкалган. Олардын Heri3ri уйлер1 кур-

келер. мен лашыктар болып келедк Агаштын ipi бутала- рын Kecin, онын жуандау жагын жерге шаншып; жо.рары жагын Hin, 6ip-6ipiM-eH байлап, лашык icTereH. Онын ус- TiH агаштын жапырактарымен жапкан. Жердг 2— 3,5 метр терендетш казып, ортасына агаштан Tipey койып, белагаш салып тебесш жауып, жертеле icTereH. Австра­

лиянын -солтусттнде eKi кабатты лашыктын болганы да байкалган. Олардын будан баска да ортак, улкен ла- шыктары да болган. Аншылыкпен Ke6ipeK айналысатын тайпалары ездершщ бeлгiлi аймактарында» жш-жш ко- ныстарын аударысып, 6ip жерден екшпл жерге Kemin журген. Кешу T9pTi6iHe келеек, белгш жана коныека бару упин ерлер мен азамат болган балалдры 6ipre ан аулап журе берген, ал эйелдер! калган балаларымен керек-жарактарын кетерш, баратын жерше жетш, ко-

95е

ныстанып, бар азык*тул!ктерш дайындай берген. Олар­дын кепшшп неп'зп коныстарына жеткенше, конакта- FaH жерлержде уакытша лашьщты немесе ipi агаштар- дын унпрлерш мекен еткен.

Сейтш, еуропалыктар келгенге дейш австралиялык- тардын турпайылау болса да баспаналары болган. Кей- 6ip жерлерде, эаресе, осы курлыктын шыгыс ж а ката­ры нд а отырыкшы тайпалар да eMip сурген. Еуропа отар- шылары т т а м т aбopигeндepдi табигаты жаксы жерлерден ыгыстырып, кунарсыз жерлерге жер аударган. Табигаты жаксы opi кен байлыгы мол жерлер отаршы- лардын колында кала берген.

Австраллялыктар квлiк дeгeндi бiлмeгeн. Олар жаяу журш-ак кешш-конган. Тен is, мухит жэне взен алкап- тарында тургындардыд кайыгы мен салы болган. К,а- иыкты ipi агаштардын кабыгынан да, агашты ойып та 1*стеген. Онын жарылган жэне 6ip-Cipiмен косылатын жер in т!ккен. '

Кайыктардын узындыгы 4— 4,5 метр болган. Bipne- ше агашты косып сал 1’стеген. Аборигендер жалгыз агаштын устшд^гурып та жаксы жузген.

j Австралияльщтардын кш'м TYpлepi онша кеп емес. Огтврдын Heri3ri киiмдepi турл1’ белдштер мен. безенд|'ру заттарынан куралран. Бул кшмдер агаштын кабыгынан, жапырагынан жэне Kefi6ip бауырымен жорралаушы жэндштердщ тepiлepiнeн ктелген. Олар агаштын кабы- Fbi мен жапырагынан жасалган сулык та киген. ¥лу ка- быгы сиякты заттардан {стелген моншактар таккан. Агаштардын кабыгы мен. швптердщ тамырларынан эр турл! б1*лез1 ктер iciereH.^J.

ETTi, балыкты жepгiлlктi тургындар тек куырып, от- ка кактап жеген. Ipi андардын 1'шек-карныи алып тас- тап, кызган тасты аннын iiuiHe салып, шоктын астында- гы-ыссы топыракка K © M in , онын ycTiHe агаштын жас жапырагын жауып, оган шокты уйш койганнан кейш, eKi сагат шамасында ет жеуге дайын болган. Ал ©с!м- дштерден алынган тамактардын квпшшгш сол кушнде жеген, кейбгрёулерш куырып та тамак. еткен. Кейб*р ©Ымдштщ дэндерш жинап алып, таспен уатып, оны су- Fa илеп, отка квм-in нан тэрТзд! тагам nicipreH. вЫмдш- тердщ шырынын жаксы пайдаланган. Олардын 1 1шнде анаша тэр1здес шырын да болган. Тущы суларды жер- г1лiKTi халыктар жаксы таба бьлген. К,ай жерден, кан- дай терендштен судын шыгатыным бгрден байкагаи.

96

Шелд1 жерлерде судын жоктырынай катал ап елш бара

жаткан кезде колынын куре тамырын Tecin, одан е М Ш

канын сорып, шелш баскан сон, тескен жер in кайтадан

6eKiTin тастаган. Мундай жардай ©те сирек болса да

олардын ем ip in де кездесш отырран.

Австралиялыктардын корамдык курылысын зерттеу- ге еуропалыктар кепке дейш кендл белмей келген. Олар

бул жердеп аборигендердщ зерттейтш корамдык куры- лысы жок деген пшрде болран. Эткен гасырдын 80-жыл- дарынан бастап, жергшшт! халыктарды баскару киын- дай бастаганнан кешн рана еуропалыктар австралия­

лыктардын элеумегпк когамынын эр турл1 формаларын Файсон, Хауитт, Спенсер жэне Гиллендер ралымдар

зерттей бастаган. Бул зерттеуцплер жерплпт халык-

тардын ездершщ даму дэрежесше лайыкты корамдык

курылыстын бар екенш керсеткен.XIX расырда австралиялыктар алрашкы общиналык

курылыста TipmLiiK eTin, енд1р!с катынастары корамдык мениикке нег1зделген. Олардын орталарында жеке мен-

miK, адамды адам канаушылык, таптык белшушшк

жэне мулш тенс1зд1ктер1 болмаран.Еуропалыктар келгенге дейш австралиялыктар 6ip-

иеше жуз адам болып, тайпа-тайпа туршде eMip сурген.

Op6ip тайпанын белгш мекен1, ездершщ сейлеу диа­лекте! жэне ездерше тэн эдет-рурыптары болган. Б1р тайпа eKiHUii тайпадан'осындай езгешелштер1мен ерек- шеленген. Тайпалар езара б1рнеше жергшкт! белштер-

ге 6©лшш, турмыска керегт материалдык байлыкпен ездерш1н рухани мэдениетш дамыткан. Олар ©з тайпа- сына карасты мекеннщ шенбершен шыкпаган. Ал баска тайпалардын адамдары ©те кажет болган кунде рана, eKinmi тайпанын му шел ер in in руксатымен солардын же-

piHin табири байлыктарын пайдалана алран.Австралиялыктардын арасында мулш TeHcisAiri бол-

маган. Кол га тускен материалдык байлык барлык тай­панын, онын белштершщ мулю болып есептелген. Олар ©зара жыныстык жарынан.жэне жастарына карай бе- л!нген. Ерлер ер жеткен балаларымен турмыска KepeKTi болган кару-жарактарды ктеп аншылыкпен айналысып, ез тайпаларын сырттан келген душпандардан корраран. Эйелдер жас балаларымен тамак болатын еамдштердщ дэндерш жинап, тамак nicipin, балаларды тэрбиеле^ген. Тайпанын ер адамдары ер жеткен балаларды ез тайпа- сынын эдет-рурпына, корамдык тэрт1бше, дэстурше жэ-

7— 29497

не эр турл| дши сешмдерге уйреткен. Мунда& эдеигу- рыпхардын негшнде жастарды тэрбиелеуд!/«иниция- лар^деп атайды. Осы сиякты эдет-гурыптарды уй жэне отбасылык тур мыс к а байланыстырып, кыздарды да тэр- биелеген.

Жеке тайпаларды когамдык жагынан тэжчрибелК абыройлы ер адамдар баскарран. Олар колра тускен байлыктарды езшш карауындагы адамдарга бел in бе- pin отырран. Тайпа м ушел ер ш щ аш болмауы женшде ез камкорлыгын жасаган.

Австралиялыктардын арасында «фратрияга» белшу- ш ш ш кен орын алран. Ол тайпанын экзогамиялык бел1- ri. Б ip фратриянын мушелер!'не ез шшен уйленуге рук- сат еллмеген. Тек кана 6ip фратриянын жгпттер! екшип фратриянын кыздарына уйленген. Уйленудш мундай TypiH экзогамия дейд!. Бул дэстурд1 бузган адамдарды катты жазалаган, керек десе, оларды eлiм жазасына буйырган. Keft6ip тайпаларда кгмнщ. кандай фратрияга жататынын аналык жагынан есептесе, кейбгреулерш ата жолымен жypгiзгeн. Эр фратриянын Муквара, Киль- пара, Дилби, Купатон жэне т. б. сиякты жеке-жеке ат- тары болган.

Австралиялыктардын отбасын куруы жэне отбасы- нын карым-катынастары онша жешл дэрежеде болды деп айту киын. Бала дуниеге келгеннен кейш есейгенше езшщ уйшде тэрбиеленген. Аборигендердщ отбасы ер мен эйел жен жэне балаларынан куралады. Турмыска шык- паган кыздар мен уйленбеген жiгiттep, олардын кэр] ата-аналары сол отбасынын мущес! болып саналады.

Австралия тайпаларынын арасында карым-катынас кызыкты турде ЖYpiп жаткан. взара эр турл! куралдар­ды, уй ш1не керект!* заттарды алмастырып отырган. Б1р- 6ipinin тайпалык, рулык мер екел ерше барып, араласып журген. Тайпа араларынан шыккан жанжал, даулы мэселелердл карулы кактыгыс аркылы шешкен, немесе женш-желш келкпеуцллж^ тайпа басшыларынын еза­ра кел1сш 1 аркылы реттеген. Тайпанын, рудыц дэстурй катты сактаган, оны ce3ci3 орындауды талап еткен. Егер оны бузган адамдар болса, оларды катты жазала- ран, керек десе, жиналран топ алдында айыпкерд1 елт1- pin те ж!берген. Сейтш, аборшгейдёрдаи арасында кан- га-кан, жанга-жан, кезге-кез, T ic K e -T ic жэне т. б. сол си­якты кек ал у жолдары кен келемде колданылган. Тайпа араларындагы к ел i с п еу ш i Л1 кт ер шепллгеннен кейш, бу-

98

pbiHFbima тайпалардын езара карым-катынастары бей- б т ш л ж жолмен дами берген.

Австралиялыктар ездершщ рухани мэдениетш де

ерте заманнан 6epi дамыта б^ген./Аборигендердщ сеш-

Mi — тотемизм, олар ©здерщщ ата-бабаларыиын рухы-

на, ездерш коршаган табири заттарга, сонын ш ш д е жан-жануарларга, эр турл! ес1мд1ктерге сиынган ;̂: Си-

ынгандарынын бэршщ жаратылыстан тыс Kacnerrepi

бар деп тусшген. Кенес этнографтарынын 6ipi А. М . Зо­лотарев тотемизм дегенiMis, адамдардын ертедбг! ру

карым-катынастарын киялында сэулелеширу деп кер- cerri. Тотемизмдш сенвш барлык, улкендЬюшш ха­

лыктар да басынан етюзген. BipaK тотемизмнщ класси-

калык даму дэрежесше жеткен >Kepi — Австралия. Осы жерден жиналган мол марлуматка суйене отырып, этно-

графтар тотем из мн in ерекшелжтерш уйренедьЖогарыда токталып еткендей, Австралия турпянда-

ры тайпаларра, руларра белшш т1рш 1л1к еткен. 3p6ip

рудын аттары жануарлардын немесе епмдштщ атымен аталран. Мысалы, диер тайпасына KipeTiH рулардын ат­тары: Эбжылан, К,арра, Бака, ¥зын куйрыкты тышкан, Жарканат, Коныз, Шыбын-ниркейлер, Динго, Жауын

жэне т. б. болып келед1. Осы рулар адамдарды кёШмр жерлерде ана бойынша, екшпл аймактарда ата жолы- мен топтайды. Рудын атына бершген жан-жануарлар

сол ру мYшeлepiнiн тотемi дел!нед1. Эр рудын TOTeMi сол рудын ен жакын жанашырлары ретшде курметтелш,

«менщ экем», «MeHiH улкен агам», «досым», «6i3AiH 6ip 6©л1г1М13» т. б. дей курметтеледь Мысалы, Аранда тай- пасы— Кенгуру руынын адамдары 0здepiнiн TOTeMi Кен-

гурумен б1здердщ арамызда ешбгр айырмашылык жок деп тусшген. Олар ездершщ тотемш ел^рмеген. Егерде

6ip рудын тотем in екшпп рудын адамы елт1рсе, курбан болган TOTeMHin Kicici 0лтipгeн адамга карап: «Сен неге бул жштдч елт1рдщ? Ол мен1н экем ед! гой» немесе «MeHiH м’ына агамды ел-прдщ, ол саган не ктеда?» де­

ген аянышты сездерш айтатын болган. ©л-ripce де оны

катты аяган, кнналган. 0з тотемiHe жататын жан-жа- нуарлардын eTiH жемеген. Оны этнография гылымы та­бу деп атайды. Кей жерлерде бул ырымды сактамаган.

Тотемизммен 6ipre австралиялыктар эр турш магия-

лык к©Н1Л куйлерге сенген. Мысалы, емШшш, сушспен-

ш ш к , зиян кeлтipyшiлiк жэне т. б. касиеттердщ эсерше

катты сенген. Аиталык,, рудын шен 61 реу опат болса,

99

онын влу себебж соларга душпан болган ру кймлерЫн I эр Typjii жагымсыз кылыгынан болды деп тусжген. Кеп- I

теген магияларды халык арасында таратушы жэне олар­

ды i'c жузжде орындаушы шаман мен тэужтер болган.

Австралиялыктар ауыз эдебиетш, керкеменер мэде- ниет1н жаксы дамыта билген. Олардын арасында ертек-

тер, эр турл1 аныздар, халык елецдерл мен музыкалар

кен орын алган. Эаресе, эн салуга аборигендер ете ку- мар жэне улкеннен юиплерже дейш жаксы билейдь

Рулардын, тайпалардын дэстурлж мерекелер1 биа'з, эназ етпеид! Австралиялыктар сурет салу, агашты ой-

ып ернек icTey, эр гурда бояумен эшекейлеу жэне баска

эстетикалык мэдениетке айрыкша кещл беледк Жерп- Л1'кт1 тургындарды шетщёй cypeTiui деуге болады. Олар­

дын мундай эстетикалык eHepi шеттен келушыерд1 тан калдырган. Аборигендер ауыргандарын халыктык меди­цина жолымен емдеген.

1788 жылдан бастап еуропалыктар Австралия кур-

лыгына келш, жергШкт! халыктардын мекендерж куш керсетш, е зД е р щ ё басып ала бастады. Ен алдымен, Анг- лияда кылмыс i c T e n , айыпталган адамдарды осында жер аударган. Олардын Ke6i кеа'лген уакыттарын бтрген

сон, осы Австралияда отарлаушы ретжде калып койган.X IX гасырдын 30-жылдарында Австралияда кой ecipy-

ш Ы ктж дами Tycvine байланысты, Еуропадан, эсхресе, Улыбританнядан (пр-аз ыалер ез ержтер1мен жер ауып келш, осында мекен тепкен. Кон ecipvre Тасмания ара лы да ете колайлы едь. Онын устже 1850 жылы Австра-

лиядан алтын кен1 табылды. Мже, осы байлыктардыц шыгуымен еуропалыктардын саны одан бетер кебейе

TycTi. Сейт1п, еткен гасырдын ортасында Австралияда-

гы еуропалыктардын саны 400 мынга жеткен. Отаршы- лар куш керсету аркылы аборигендерд1 в з д ё р ш щ мекен- держен куып, шелд|, кунарсыз аудандарга ыгыстырды. Сондыктан аборигендер де отаршыларга карсы катты

куш керсеткен.

B i p a K сол заманнын кару-жарагымен карулангам еуропалыктар ондай карсылыктарды кушпен басып отырган. Сейт1п, аборигендерд1 щёлд-i жерлерге ыгысты­

рып тастаган. 'Еуропалыктар австралиялыктардын кеп- ш1лiri батыс Австралия, Квинеленд штаттарына жэне

Солтустж Австралия жерлерже кенпрсе, Ka3ipri кезде

аборигендердщ к епш ш п Австралиянын орталык шелд1 жер л ер in деп резервацияда приилж етедк Резервация-

100

даты аборигендерге ке.’нмсектер басшылык жасап, одар- ды руксатсыз турган жершен еш жакка Ж1бермейдь Барлык кара жумыстарды соларра icTeiin , оларра ел- мейтшдей рана корек береди Медициналык жэрдем кер- сету жоктын касы. Олардын жалпы материалдык жэне моральдык жардайлары ете теменг! дэрежеде. Сондык­тан да австралиялыктардын саны жылдан-жылра аза-

йып барады. .. .1901 жылдан 6epi Австралия Одары Улыоритания

империясынын 6ip белшеп штаттын правосына ие бол­ды. Австралия Одарынын уйымдасуы — австралия ул- тынын агылшындар, ирландыктар* шотландыктар жэне \гэльстерд1н коспасынан курылып, ез iurrepiHe баска жактан келгендерд1 де мол камтыды. Ka3ipri кезде Ав­стралия ултыныи саны 14 миллионнан астам. Т ш апял- шын тш нщ австралиялык диалекткпнде пайда болган.

Осы кунг1 Австралия ез алдына капиталиста* жол- мен дамып келе жаткан ел. Басты экономикасы ауыл шаруашылыры жэне тау кен дер i ешмдершен турады. ©HAipic орындары капиталистердщ колында болса, ауыл шаруашылыгы фермерлердщ карауында.

Халыктын кеб1рек топталран ipi калалары: Сиднеи, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдык жерлерде жалпы халыктын 10 процент! гана мекеи

еткен.

ОКЕАНИЯ ХАЛЫКТАРЫ

Океания уш: Меланезия жэне Жана Гвиней; Полине­зия мен Жана Зеландия жэне Микронезия аймагынан

курылган.Океаниянын климаты ыссы экваторлык болганымен

TponHKTiK климатка уксас келед]. Мухиттан жэне тешз- дерден соккан жел ыссы ауа райын жумсартып, тургын­дар, еамдгктер мен жануарларга колайлы жагдай туды- рады. Жылдык температуранын e3repici тек 5° шама- сында гана болады. Орташа жылдык температура Жана Коледонияда, Гавай, Маршал аралдарында -)-23,о , +28° жетедь Жер бетшдеп ылгал мен жанбыр жетк1- ^iKTi болгандыктан ес1мд}ктер жаксы еседк

Океания аралдары жасыл желекке бай, мэнп кегерш туратын TponHKTiK ес1мд1ктер мен ормандар мол. 8cipe- се, TponHKTiK есгмдштер батыс, онтуспк аралдарда ке- бгрек болса, шыгыс жэне солтустш аралдарда сиректеу.

K en6ip епмджтердж тукымдары мухит, тешз сулары

аркылы Океания жерлерже келген болу Tuic. Ен кеп

е с е п ш — пальма агашы. Онын 200-ден астам турлер|’

Индонезияда болса, 18 rypi Соломон аралдарында, 3 ту-

p i — Гавайда йёедг. Осыган Караганда пальма агашы

барлык Океания жерлерже б!рдей тарамаганын керем!з.

Бул жерлерге пальмадан кешнп кокос пальмасы кеб г*

рек тараган. Ол бул жердеп аралдарга тугелдей тара-

ган. Нан агашы, таро, панданус агаштары мен еа'мдж-

Tepi мол. Батые аралдардын ойпаттарында б и м т п 40—

60 метрге жететж ipi агаштармен катар Kimi-ripiм ала-

са, ж ж ш к е тал-шыбыктар да ecefli.Океаниянык жан-жануарларынан бул аралдарга жа-

байы шошка, кускус, кенгуру жэне эр турл1 кустар мол

тараган. Тек Бисмарк архипелапнде жануарлардын тур­

лер! ете аз. Тотыкус Typi 50-ден асатын жумак кустары,

туйекус т. б. кус турлер! болса, теюзде кептеген балык-

тын турлер!, дельфиндер, кашалоттар, Ticci3 киттер, те­

шз тасбакалары бар.

Океаниянын улкендЬш ш ш аралдарынын бэржде до адамдар мекендейдь Аборигендердш бул жерлерге ке­

да! коные тепкен уакыттары мын жылдап есептелсе, бу-

дан 150 жылдай бурын Еуразия мен Америкадан кепте­

ген адамдар келген. Сонын нэтижесжде Океания халык­

тары аборигендер мен келуиплерден куралган. Олчр

6ip-6ipiMeH этникалык жагынан араласып, кептеген

аралдын тургындарынын каны араласып кетксп. Океа­

ниянын этникалык курамын жаксырак Tycity yiuiii М е ­ланезия, Полинезия жэне Микронезия аралдарына кыс-

каша токталып етешк. Ц

Меланезия (гректж) «Мелас» — кара, «несос» —

арал) — кара арал деген сезден шыккан. Еуропалыктар

осы жердеп' тургындардын сырткы Tycine карап, олар­

дын мекендеген аралдарына да «кара» деп ат койган.

Меланезияда папустар мен меланезиялыктар ирщлтк

етедк Олар ездержж нэсглдш белплер бойынша, евстра-

ло-негроидыкка жатады. 1950 жылы Жана Гвинеяда —

ек-i миллионная астам адам турса, онын 99 проценri по-

пустар да, калган аз белiri меланезиялыктар. Мелане­

зиялыктар, непзжен, Соломон, Бисмарк, Жана Гебрид-

тер, Жана Коледония. Фиджи аралдары мен архнпелаг-

тарында кептеп саналадыЛ Меланезиянын батысынан

шыгысына карай журген сайын халыктардын курамы-

нын жаксы араласканын байкауга болады. Мысалы,

102

1951 жылы Фиджи аралында 301959 адам турса, онын

44,3 процент! меланезиялыктар, 2,3-i будандар, 47,5-i

ундктер, 1,1-1 кытайлыктар. 2,1 процент! баска улттар-

дьш ек1лдер1 болган.

/ Полинезия — грекше «полю» — кеп, h f h h кэп арал-

дан курылган ел деген магына бередь Олардын ен ipi-

лер'1 Жана Зеландия, Самоа, Гавай, Туа-Моту, Тонга

ж э н е т. б. аралдар. Отаршылар келгенге дейш бул жер­

лерде 1,1 миллион адам турган болса, каз1р не бары

450 мын тургын калган. Полинезиялыктардыц кепш1л1п

орталык аралдарда мекендейдь Шет жактарындагы Ki-

mi-ripiM аралдарда баска жактан келгеидер квб1рек.

Мысалы, Гавай аралдарында 1950 жылы 499794 адам

болса, онын 2,1 процент! полинезиялыктар, 12,8-i будан­

дар, 32,7-i жапондыктар, 10,3-i филиппиндер, 5,8-i кытай­

лыктар, 32,9-i американдыктар, 1,44 корейлштер т. б.

Жана Зеландияда — 1939700 адам мекендесе, олардын

5,8 процент! маорлар (полинезиялыктар), 94,2-i аплл-

шындар. ” 2 LiГ~Микронезия — грекше «микро» — кшкентай, K i u j i -

гГргм кептеген аралдар жиынтыгы. Океаниянын солтус-

ттнде орналаскан. Бул аралдардыц тургындары по- линезиялыктардын, меланезиялыктардын косылуынан

шыккан будандар. Кей'ш олар шеттен келген еуропалык-

тармен де араласкан. Бул аймактын халыктарынын^ эт­

никалык курылымын жаксырак тусшу уш!н, ке11оiр

аралдардыц тургындарына токталайык. 1943 жылы М а­риан аралдарын мекендеуип 25836 адам болса, онын

93,7 процент! будандар, 2,2-i филиппиндер, 1,2-! кытай­

лыктар, 2,9-i американдыктар. Ал Маршалл аралында- ры 10500 адамнын 99 процент! микроиезиялыктар, 1-1

американдыктар. Осындай этникалык курамаларды бас­

ка да аралдардан керуге болады.

Сейтш, Океания халыктарынын этникалык курамы

жерплГкт! тургындармен 6ipre Еуропа, Азия, Америка жэне т. б. жерлерден келген адамдардан куралган. Ке- ш нп кездерде аборигендерд!н саны азайып бара жатса,

сырттан келуиплердш саны кебейе ту суде. Ж ергш кп

халыктар мен келуццлер арасынан шыккан будандар

дын саны да аз емес.

103

МЕЛАНЕЗИЯ МЕН ЖАЦА ГВИНЕЙ ХАЛЫКТАРЫ

М еланезияга карайтын у л к е ш п -ы ш ш аралдарды н барлыгына ел ертеден мекендеген. XVIII гасырдын акы- рындары марлуматка Караганда, М еланезияда шама- мен ж е р г ш к п халы ктарды н саны 1,5 миллионга жеткен. B ip aK бул аборигендердщ этногенез! эл | де ж аксы зерттелмеген. Азды-кепт! ж иналган этнографиялык де- ректерге Караганда, меланезиялыктар ездергнщ антропо- логиялы к ерекщ елш бойынша, негроидтык нэсшге жа- кын. Кенес антропологтарынын, сонын 1шщде Я. Я- Ро- гинский мен Н. Н. Чебоксаровтардын n i n i p i бойынша, ме­ланезиялы ктар экваторлык, негр-австриялык нэа'лге ж аткызады. Бул аралдардын, a c i p e c e , Ж а н а Гвинейдш тургындарын этнографиялык ж агынан терен зерттегенН. Н. Миклухо-Маклай. Онын енбектершде Меланезня- нын а бор игендер щ щ тарихы, сан-салалы турмыстары, эдет-гурыптары, салт-дэстурлер1 жэне мэдениет! гылы- ми непзде карастырылган. Аборигендердщ антрополо- гиялык б елп лерк ш аш тары буйра, T ic T e p i кунп'рт ко- ныр, мурындары жалпак, ердндер1 калынырак. Бул ай гылган белплер Африка негрлершщ антропологиялык касиеттер!мен б!рдей деуге келмесе де, бул халыктардын езара 6 i p - 6 i p i M e H уксас екешн байкау киын емес.

Меланезиялыктардын антропологиялык ёрекшелггй не карай отырып, оларды терт турге белуге болады: 1) аласа бойлы негроидтык (олар Ж ан а Гвинейдш щ ш аудандарынын тургындары)'; 2) н е п зп меланезиялык­тар; 3) Ж ан а Коледондыктар; 4) Паиуа«тар, (Ж ана Гвиней, Бисмарк, Архипелог жэне т. б.). М еланеш ялы к генетикалык жагынан кайдан шыкканы гылымда ше- цплмеее де, олар Онтустш-Шыгыс Азиядан, аныгырак айтканда, Индонезиядан келген болуы T i i i c .

Меланезиялыктардын этникалык дамуына ру-тайпа- лык турмыс ©3iHiH колайсыз эсерш т;йггзтеи. Бул арал- дардан i p i - i p i этникалык б1рлп\тщ шыгуы киын. Солай болса да отаршылар келгенге дешн, аборигендер эр ру- дын белгШ жерлершде кауым-кауым болып мекендеп. 6 i p ру екшш! румен нашар катынаскан. Ж ана Гвийей- дш солтустГк-шыгыс жагалауындагы папуастардын тур- мыстарын уйрену аркылы Н. Н. Миклухо-Маклай мела незиялыктардын кауымдык 6 M i p i n жаксы керсеткен. Когамдык даму жагынан б1ршама алДа болган. Ж ана Коледония мен Фиджи тургындары да тайпа б^рлтнен

104

асып кетпеген. Т е к X I X га сы р д ы н 6ipiHii i i ж ар ты сы н д а Фпджид1 мекендеген тай п ал ар д ы н ар ал ар ы н д а еза р а со- рыстар болып, сонын нэтиж есш де ipi тайпалар од агы келш ш ы ккан . О сы тайпалар од агы н ы н н е п зш д е М б а у к о р о л ь д ш уйы м дасы п, кел еш ектеп улкен к огам н ы н пайда болуы на жол аш ы лды. Б у л ж ер лерде ip i - i p i та й ­п аларды н б 1 р лесуш щ нэтиж есш де х а л ы к т ы к кал ы п тасу n p o u e c i келш шьйжан. М ундай тай п ал ар ды н бас косуы - на н е п з п себептердщ 6 i p i — отарш ы л ар га карсы болган к е т е р ш с т е р д щ нэтиж еск

М еланези я аборигендерш щ т ш н eivire б ел уге б о л а ­ды. О лар — меланезия мен п апуас тш дер ь П а п у а с Т 1Л- Aepi Ж а н а Гви н ей дщ iiiiKi б е л т н е , а р ал д ы н баты с ж ар- ты сы на жэне онын ж а га л а у л а р ы н а ж а р а га н . П ап уас ткчдер! ертеректе М еланези яны н б а с к а д а аралдары н мекендеупплердщ ар ал ар ы н а, со н дай -ак Ж а н а Б р и та ­ния, кеиШр Соломонов ар ал дары н а т а р а л га н болуы тшс. П ап уастар д ы н т iл iн iн гр ам м ати кал ы к куры лы сы н, онын сез байлы гы н Н. Н. М и кл ухо-М акл ай терен зерттеп, оган гылыми т а л д а у ж а с а га н . Ол папуастарды н бонгу б е л я ­ши с е з д т н кур а сты р га н болса, А. Х а н ге б о н г у д щ грам- матикасы мен с е з д 1 г ш ж а са га н . Солай болса д а папуас п’лдерш де эл\ де болса ш е н п л м е г ё н мэселелер а з емес.

П ап уасты н т щ д е р й ш Океания ха л ы кта р ы н ы н п’лде- piHe ж а к ы н д ы гы байкалм айды . Ж а н а Гвинейдщ солтус- тiг iндeгi Х а м а л ь х е р а аралы ны н со л т у с п к ж агы н д агы папуастарды н тш дер! Индонезиянын тiлдepiнe у к с а с ке- летгшн зерттеу mi л ер атап етедк С оган К араганда папу- астар ерте зам аннан 6 e p i М еланези яда eMip сурген. Бэл- KiM, ол кезде М еланезия мен Индонезия ж алгасы п ж а т ­кан 6 i p к ур л ы к болуы мумкш. Б уд а н 5 — 6 мын жыл бурын ш ам асы нда папуастар Индонезиядан Ж а н а Гви- ней аралы на кeлiп, к е й ш осы жерден Ж а н а Коледония, Фиджи жэне М еланезия аралдары на т. б. тар а га н болса керек.

М ел ан ези ял ы ктар ды н т !л д ер 1 — полинезиялыктар- дын, микронезиялыктардын жэне индонезиялыктардын ллдер1мен туы скан T i i . Сейтш , бул т\л малайско-поли- нёзиялык тiлдep сем ьясы на меланезиялыктардын, мада- гаскар л ы ктар д ы н т[ллер\ кipeдi. Б ул т\л семьясында сейлеуиллер жер ш арында кен тар аган .

ЕУуропалыктар келгенге дейш меланезиялыктардын еш б1реушде де ж азу-сы зу болмаган. А лгаш кы абори- гендердщ сезд ер 1 мен, тйтдер 1 мен танысуш ылар саяхат-

105

шылар мен миссионерлер болган. Олар жергШ кт! ха- лыктардын сездерш еуропалыктардыц жазу-сызуынын жэрдем)‘мен жинаган, a p i аборигендердщ тм дерш ж а к ­сы бзлмеген себептй олар ездерш щ енбектершде кепте­ген кем ш ш ктер Ж1берген. Мелонезиялыктар ездёршгн ана тм д ер ж д еп жазу-сызуына тек XIX гасырдын 6ip iH - uii жартысында ие болады. Кешнп жылдарда Кодринг- тон Реед пен А. Каппелер мелонезия тш]н кебзрек уйре- нуге енбек еткендщтен олардын зерттеулержде мелоне- зиялыктардын т1лдер1 жёншде баталы деректер бар.

Меланезиялыктардын T i p u i w i r i , непзШен, е п н ш ш к пен балыкшылыкка непзделген. Уй жануарларын ecipv мен аншылык олардын турмысына кеп калыптаса кой- маган.

Меланезия аборигендер1 ёгщЩ|лТкпен ете жаксы ай- налыса б1лген. Олар eriH егуге жарайтын алакандай бос жер калдырмайды. Аборйгендёрдщ niK ip i бойынша, жер шарындагы халыктардын ш ш р е епн ш ш кп ен айналыса алмайтын ел жок. Булардын еешДге e c ip e T iH плантация- лары еуропалыктарды тан калдырган. Жерд1 e r i c K e ете укыпты даярлап, тукым сепкен, e c i n келе жаткан епнге к а ж е т а корекпк заттарды, суды ез уакытында бере б 1лген. Мысалы, Ж ан а Коледунияга барран француз саяхатшылары мен коныс аударушылары аборигендер­дщ бау-бакшаларынын Франция барбандарынын бау- бакшаларынан анарурлым артык екенш мойындаган.

Меланезиялыктардын е г щ ш ш п тропикалык табиги- географиялык жагдайына бейшделген. Туйнекп ec iM - дгК^ер: ямса, таро (т эта картоп), банан, кант курагы кеп еЫрлледк Жёшста агаштарына да айрыкша кён^л беЛшедГ. Олардын катарына какао пальмасы, нан агаш- тары, сагово пальмасы жэне банан жатады.

Бул еамдектер барлык жерге б!рдей тарамаган. Се 6e6i эр турл! ес1мдштер ездерше колайлы жерге гана жаксы есетЫ белпль Мысалы, таро дымкылды, суы мол, батпакты жерлерде жаксы еседй Колдан тагы да устемелеп суарылады. Ямса болса, керДстйще, суды кеп кажет етпейд!, оны аралдардын шетше жаралаура ёгш- ген. Сагово пальмасы тек Меланезиянын батысында ра­на еседк Нан агашы Ж ана Коледонияда е а р м м ей д г Жогарыдары аты аталран мэдени еам дш тердш пйшен тек саговор пальмасы жабайы в седа де калгандарынын барлыгы да колдан есщ ледЬ Олардын тур л ер i кеп.

106

М ел а н ези я л ы кта р д ы н eriH ш ар уаш ы л ы гы н а пайдала- натын езд ер ш е кер-екп кур ал дар ы болган. О лар ды н ш ш д е неолит зам ан ы н ан келе ж а т к а н тас бал та , тас пы ш ак си якты эр турль т а с к ур ал д ар бар. Б у л аталран кур алдар ра косы мша «урья» деп а тал аты н жер аудару- ра ар н ал ган куре к болган . Осы аспаптардыц жэрдемЛ- мен м еланези ялы ктар ес1мд1ктерд1 тэрбиелеп ecipreH.

А лдым ен аборигендер эр вш м дш тщ е су ш е колайлы деген ж ер д 1 белгьдеп алып, ол ж ерш ж абай ы шептердеи т а за р та д ы , теш р егш а га ш та р д ы н буталары м ен коршай- ды. Онан кешн жерд] аудары п, e r i c K e дайыидап болган сон кер ект 1 е с !м д 1 ктер дщ тукы м ы н e r i n , к а ж е т п ж ум ыс- тарды ж у р п зг е н . .

Т ы н ericTiKTi игеруге ерлер де, эйелдер д е ж эне ко- лынан ж ум ы с келетш ба л а -ш а га л а р да ка ты н а ск а н . Д а й ы н д а л га н ж ерлерге е с 1 м д 1 ктер д 1 оты ргы зу, оларды кутш -баптау жэне еш м ш ж инау эйел мен бал а-ш ага- ларды н ж ум ы сы болып есептеледк М ел ан ези ял ы ктар ­дын, сонын ш ш д е п ап уастарды н eriH ш аруаш ы лыгын кандай жолмен >1^ п з с т н д 1гш Н. Н. М и клухо-М аклай ж аксы ж а з га н . Сейтш , е г ш щ Д 1 к т 1 д ам ы ту да м елане­зи ялы ктарды н Yлкeн-кiш iлepiнiн бэрi д е каты насы п , мол eHiM алу унпн ф изикалы к куш -куаттар ы н аям аган . К у ­ралдар ынын тым турпайы болуына к ар ам астан , кеп ен ­бек етулерш щ а р к асы н д а кун керулерш е жететш eniM ж инаган.

Б а л ы к аул ау i o c i 6 i м еланези ялы ктарды н турмысын- д а елеул! орын алады . Олар бал ы кты езен-келдерден де, теш здерден де аул аган . Б а л ы к аулауш ы лыкпен тек ер­лер айналы сады . Б а л ы к т ы тормен, кармакпен, сунп м ен аулайды. У зы н д ы гы 300 метрге жететш , eHi 2 метрл4к торларды к е п ш т к бipлeciп токы ган . М ундай тормен балы к а у л а у га 6 ip n e m e K epm i кы ста к та р д ы н адамдары каты н аскан . Б а с к а да юш кентай торларды аборигендер кешнен п айдаланган. Копнил iK аралдарды н тургы ндары суда жузГп бара ж аткан бал ы ктар ды шанышкымен шан- шып та, к а р м а к к а umipin те устаган . Аборигендердщ балы кты аул ау 9 Aicrepi 6 ip-6 ipiHe у к с а с келедк Б а л ы к журетш суды н 6 ip meTiH бегеп алып, суды улы шеппен у л аган . У л ан ган су д а гы бал ы к есенпреп ж урген кезде, Kictaep оларды колдар ы м ен-ак устап алган. Ж ы р ткы ш балы ктарды осы эдюпен аулаган . Ол ymiH юшкентай балы кты н iш iн e улы iiienTi салып, суга ж!берген. Сол уланган балы кты жырткыш балы к келш жутып ж 1 берсе

107

болтаны кеп уакыт етпей-ак жырткыш балык та есен- ripen судын бетше шыгады. Осы сиякты айла-тэЫл жа- сау аркылы акуланы да устай б!лген. Кеп адамдар 6 ip- лесш, тещз тасбакасын да аулаган.

Тормен коршап немесе жагалаудагы кумра жумырт- ка тегуге келген кезде де устаган.

Меланезия аралдарында жабайы жануарлар жоктын касы. Тек ipi аралдарда жабайы шошка мен жабайылан- ган иттер гана болады. Аборигендер оларды да аулай- ды. Кустарды eii мен кауырсындары ушш устайды.

Меланезиялыктар уй жануарларынан шошка, ит, тауык асырайды. Еуропалыктар келгеннен кейш шош­ка бул жерлерге кеб 1рек тараган. Аборигендер шошка- нын етш, азу TiciH ете кад1рлейдь Онын етш мереке дас- тарканына койса, азу T ic i эсемдгк зат орнына жумсала- ды. Kefi6 ip жерде ол T ic акша есебшде колданылган. Шошканын K e m iri байлыктын белпск

Аборигендер турмыста отты ертеден пайдалана 61л- ген. Ек1 агашты 6ip-6ipiHe ысу жолымен эрьбергде-ак. отты тутандыра алады.

Меланезиялыктар кундел1*к^ тамактарын, непзжен, отка кактап жейдь Кокос жангагынын cyTi мен суды кайнатып шкен. Тамактарын оттын шогына, коламта- сына кактаган. Gcipece, тамакты кызган тастардын ара- сына салып nicip y эд ici кен тараган, оны жер пеш деп агайды. Ол унпн казылган шункырдын iшiнe жалпак тастарды тесейд1 де, устшен лау гып от жагады. Кызган тастардын ycTinri кабатын шункырдын 6 ip жагына жи* нап, ен астынгы кабатта жаткан тастын устше банан- нын жапырагына жаксылап ораган eTTi, балыкты, ямса- нын туйнепн, таро сиякты тамакты катарластырып койып, онын ycTiH кызган тастармен кайтадан бастыра- ды да оган су буркш, онын ycTiH бананнын т. б. жапы- рагымен кымтап жауып тастаран. Сонан кешн 3—4 са- гаттын ш ш де ете тэгп болып бура nicKeH тамак дайын болган. Осындай жолмен мереке KYндepi б 1рнеше шош канын етш nicipreH.

Еуропалыктар келгенге дейш меланезиялыктар адамды елггетш ecipткiлiк сусындарды шшегеи. KefliHri кездёрг ecipTKiJiiK «кава» (Онтуслк-Шыгыс Меланезия- да), «бетель» (coлтYCтiк-бaтыcтa) сусын эз!рлеуд1 уй- ренген.

Кава сусынын есшджтщ тамырын казып алады да, оны усактаган сон, 6 ip ыдыска жинап су куйып ашыт-

108

кан. Каваны кеп iiuKeH а д а м м ае б о л ы п ел1ред1, а л аз ки се е м д 1*к к а с и ет ! б ар . Б у л i u i i M A i K f i т е к ер к ш л е р ме- р е к е л е р д е гинмдгк р е т ш д е п а й д а л а н ы л а д ы .

Б е т е л ь М е л а н е з и я н ы н солтустп < -баты с ж а к т а р ы н а кен1рек т а р а р а н . Б у л ш п м дш т1 у ш з а т т ы и кос п асы на и i d e r e n н ем есе т у к ы м ы н а н ж а н г а к, п а л ь м а с ы н ы н ж а н г а ­ры ж а п ы р а г ы ж э н е у н т а л г а н к а р о и л о в э г ш щ ко сп асы - н ан ic ie re H . Б у л а р д ы д а а л д ы м е н у н т а к т ап сура а ш ы ты п д а я р л а й д ы .

М е л а н е з и я л ы к т а р д ы н . н е п з п ш а р у а ш ы л ы р ы e ri Hi i i i - л i к б о л г а н д ы к т а н , а б о р и г е н д е р ер т е з а м а н н а н 6 e p i о т ы р ы к ш ы д е р е в н я л а р д ы м ек е н д е ге н . Э р д е р е в н я н ы н у л к е н д г п е з д е р ш щ т у р р ы н д а р ы н ы н с а н ы н а б а й л а н ы с ты . К е п ш Ы к ж е р д е д е р е в н я н ы н о р т а с ы н д а а ш ы к а л а н к а л - д ы р ы л г а н . K e f i 6 i p д е р е в н я н ы к о р ш а с а , K e f t 6 i p i к о р ш а л - м а й д ы . С ы р т к ы ж а у д а н с а к т а н у у ш ш , д е р е в н я н ы н T e n i p e - riH 6 i p н е м е с е 6 i p n e m e к а б а т е т ш к о р ш а п , оран к е л е т ш ж щ ш к е с о к п а к ж о л к а л д ы р а д ы . К е п ш ш к ж е р л е р д е д е р е в н я н ы д у ш п а н к е з ш е н т а с а , к а л ы н о р м а н н ы н 1ш ш е, т а уд ы н б а у р а й ы н а к а л т а р ы с к а с а л г а н . К е б ш е с е o p м а н ­ды ж е р л е р д е у й л е р х у то р тэр !зд ес , ж о с п а р с ы з эр ж ер - л е р ге ш а ш ы р а н к ы о р н а л а с а д ы .

М е л а н е з и я л ы к т а р б а р л ы к ж е р д е у й л ер д ! б1ркел- id eTin с а л а д ы . О л а р у й л е р ш ж ен ! л е т ш с а л а д ы . Ж у а н а р а ш т а р д а н т !р еу л е р кой ы п , т е б е с ш б а м б у к ж э н е п а л ь ­м а а г а ш ы н ы н ж а п ы р а к т а р ым ен су е т п е й т ш eTin ж а б а - ды . T e6 ec i к у м б е |д е н ш ж а бы л а ды , imi а д а м д а р д ь щ т у р у ы н а к о л а й л ы . О н ы н а л д ы н а л а ш ы к т а р д а с ал ы - нады .

М е л а н е з и я л ы к т а р д ы н , т у р м ы с ы н а к ен п а йд а л а н ы л а ­тын б ас ты к © А к те р i — к а й ы к . К а й ы к т ы у л к ен а г а ш т а р - ды , сон ы н ш ш д е н ан а г а ш ы н кеу л ей ойып ж а с а й д ы . К а й ы к т а р ы н эр турл1 е р н е к т е р м е н безенд1рш т а ет а иды. К а й ы к т а р д ы н у зы н д ы р ы к е б ш е 9 м етр , eHi ж а р т ы метр ет1лш ж о н ы л а д ы . К а й ы к т а р ы н ы н а л д ы -а р т ы KeTepiHKi б о лад ы . У лкен с а у д а к е м е л е р ш д е ж аса и, т е н л з ш ш к енерд1 д е 6 i p я_з м ен герген . К о м п а с с ы з -а к тунде, т у м ан кундер1 д е к а й ж е р г е б а р а м десе , сол жерд1 а д а с п а й та у ы п б а р а а л ган .

М е л а н е з и я н ы н а у а р а й ы т р о п и к а л ы к б о л р а н д ы к та н , а б о р и г е н д е р д щ к ш м тур л ер i о н ш а кеп б о л м а й д ы . в з д е - p i H i n э д ет - ру р ы п т а р ы бо й ы н ш а, ю с ь л е р д щ ж а л а н а ш ж у р \ч у я т болы п с а н а л м а й д ы . K en6 ip а р а л д а г ы л а р мул- де ж а л а н а ш ж у р с е , кей б1реулерш е бел д ер ш е белдпе

109

б а й л а у м е н ш е к т е л е д к Меланезнянык солтустж жакта- ры н д а п ы аралдарылар а г а ш т ы н жапырарынан курасты- ры п и 'п л г е н ж е л е н д ! жамылган. Бул желенд!* жанбыр- д а н , суык желден сактану упин киген. Меланезиялык- т а р д ы к а р а с ы н д а г ы кеп тараран к ш м н щ ту р л ер i деи а р а ш т а н 1стелген е р л е р д щ белбеуЧ мен еамд|‘к ж 1бшен т о к ы л р а н э й е л д е р д щ етеккейлегш ай ту р а болады.

Меланезиялыктар кшмнен repi денелерш эсемдеуге кеб!рек кен!Л беледг Мурын желбезепне кыстыратын шыбык, иттщ TiciHeH T i3 in 1'стеген моншактар, бамбук агашынан жасалран тарак, т е т з малюскасыныц кабыр- шарынаи жасалран бкаез1 ктер, сырралар т. б. сол сияк­ты кептеген э с е м д ш заттарын пайдаланады. Осындай заттармен аборигендер басын, кулактарын, мойнын, к е у д е с ш , колдарынын кырын, белдерш эшекейлеуге ты- рысады. Kefi6 ip кездер1 меланезиялыктар денелерше сурет те салады. Ж ер гШ к т 1 туррындардын булай безе- и у л ер ш щ эсемдж жагынан repi, элеуметтж мазмуны басымырак болган. Адамнын эшекейше карап, онын когамдагы орнын жэне жасын байкаура болады. Д|1 й адамдардын безен\ч де ез ерекш елтм ен кезге ту сед,1.

Е у р о п а л ы к т а р келгенге д е ш н меланезиялыктар ру­л ы к кауымнын ыдырап, таптык когамнын жана пайда б о л а бастаган сатысында TipiuLiiK еткен. Меланезияныц со л т у ст i к - б а т ые ы н д а , Ж ана Гвинейде рулык кауымнын к а р ы м - к а т ы н а с т а р ы кYштipeк болса, ел Меланезиянын б а с к а жактарында, сондай-ак Фиджи аралдарында т а п т ы к когамнын а л г а ш к ы KepiHicTepi пайда бола бас­т а г а н . С е й т ш , когамдык даму дэрежеа женшен мела­н е з и я л ы к т а р д ы н б ф д е й дэрежеде ecnereHi байкалады. О л а р ру-ру, тайпа-тайпа жэне тайпалык одактар бойын­ша бел 1*нгенд1*ктен, езара карым-катынас нашар болып келген. Keii6 ip улкен аралдардын тургындары ездер{ мекендеген аралдарынын табиги-географиялык жагда- йына карай б 1‘р н е ш е топка бел in ген. Мысалы, Адмирал­тейство тургындары езара уш белжке бeлiнгeн. Матан- кор — моанус пен узиаилардын eKi ортасында егш ш ш к, балыкшылыкпен айналысушылар мекендеген. Бул ушке белшген тайпалардын араларында эдет-рурыптарында, п'лдершде айырмашылык болумен 6ipre, олардын сырт- кы антропологиялык жаратылыстарында да айырмашы- лыктар бар. Булардын ш ш д еп саны кеп узиаилардын этникалык курамынын ез! эр турль Олар Kitiii-ripiM 2 0 -дан астам бел!'ктерге белшш, кептеген диалектермеи

110

сей лей дк 1м ш к ен е бел ж тер кабули, малаи, пундру, ла- ла, сабон жэне т. б. болып ата л а д ы .

Ж а н а Коледония, Ф и дж и туррындары тай п алы к одактар ра 6ipiKKeH. Ж а н а коледонды ктар 4 0 — 50-дей тай п ал ы к к а у ы м га б е л Ы п , эр к а у ы м д а 500-ден 2000-Fa деш н Kici болран. B ipneiue тай п ал ар д ы н тай п ал ы к одак- тын б е л г ш менш ж жерлерш е зд е р ж щ аттары , ди алек- T i n e p i , эдет-рурыптары жэне кесем дер! болран. Олар кесемдерш е с а л ы к телеп турран. Тайпалар 6ip-6ipiMeH ж ан ж ал д асы п та отырран. B ip aK мундай ж ayгepш iлiк у з а к к а созылмаран. О нан кейш бейб!т 1ш л ж орнап, тайпа ар ал ар ы н д а к а й та д а н к а р ы м -к а ты н а с басталран.

Эр тайпа 6 i p H e m e кауы м ра бeлiнiп, оларды н ор так MeHuiiK жер л ер i болран. Эр кауы м эконом икалык ж ары­нан дербес уж ы м болып саналран. О ны н мушелер! кау- ымнын ж ум ы сы н а белсене к а ты н а ск а н . Е г ш ш ш к к е , ба- л ы кш ы л ы кк а , уйлерд!, корам ды к кур ы лы стар ды салура оркайсысы белсене к а ты ск а н . 0 нд!р!лген бай лы к ужым- нын б ар л ы к пайдасы на жумсалран.

К ау ы м н ы н орталыры ерлердщ уйлер! болып, бул уй- лерде ерлер ер ж еткен балалары м ен 6 ipre жатып-турып, там актанран. К о гам н ы н !шк! жэне сы рткы мэceлeлepi осы ерлердщ ор тасы нда тал кы л ан ы п , шешшген. Эйел­дер ж а с бала-ш аралары мен KimipeK уйлерде ерлерден белек eMip сурген.

М ел ан ези ял ы ктар ды н ар асы нда м атриархат пен пат­риархат AacTypi к а та р eMip сурген. М ы сал ы , Ж а н а Гви- нейде, Ж а н а Коледонияныц онтуст!к -ш ы гы сы нда, Ф и д ­жи, Ж а н а Тебридтщ о н т у сЫ н д е патриархат (экелж ) дэстур у сте м д ж етсе, М еланезияны н Соломонов, Вани- коро, Б а н к с жэне т. б. к а л га н ар алдар ы нда журтты мат­риархат ба ска р га н . М еланези яда а н а л ы к экзогам иялы к рулардын б 1 рлес\чнен фратерия кур ы лган.

М ел ан ези ял ы ктарды н кауы м ы кан ж агы н ан туыскаи адам дардан к ур а л га н жэне оны сол кауы м ны н imiiieH ш ы адан -белгШ адам б а ска р га н . Bip ру Kicuiepi e3iHin руынын кы зы на уйленбеген. Уйлену мэceлeciн кауым басшысы шешкен. Bip кауы м ны н адамы екшил к а у ы м ­нын адамымен о тасуга тш стк Т ур м ы ска ш ы ккан кыз

L ерж щ кауы м ы н а келш косы лган . Kefi6ip жерлерде, ке- I piemuie, уйленген ж ^ т т е р д щ эйелшщ кауы м ы на багып

косы лгандары д а бай калган . М еланези ялы ктарды н ор- талары нда уйленерде калы нм ал телеген. К алы нм алды уйленуци ж т т емес, сол YЙлeнyшiнiн руы бел!сш теле-

111

ген. Гелейтш заттардын ен бастысы шошка жэне малюс- ка кабыршыгынан а к т а болган. Мысалы, XX гасырдын бас кездершде Газель жарты аралында мекендеупплер ездершщ байлык дэрежесше карай, 20— 40 немесе 1 0 0 — 150 кабыршак-акшасын телеп уйленген. Ал Адмирал­тейство аралында калынмалдын орташа мелшер1 1 0 0 кабыршак мелшерше жеткен. \йлену M e p e n e c i онша киын болмаган. К,ыз бен ж т т жагы 6 i p r e жиналып, би билеп, тойды тамаша кылып б 1 рлес!’п етк 1зген.

Меланезиялыктардын отбасы ынтымакты болган. B ipaK отбасында экономикалык дербестгк болмаган сон, кеп эйел ал у га руксат ет1лген. Алайда кеп эйелд1 ру бас- шылары мен кесемдер 1 жэне бай адамдар гана алган. Ipi рудын кесемдершщ ондаган эйел! болган. Keft6ipey- лерщщ эйелдершщ саны 30— 60-ка жеткен. Меланезия- лыктар жас балаларын есейгенше ездершщ жанында тэрбиелеп, улдары ер жеткен кезде оларды ерлердщ уилерше апарып коскан. Будан былайгы жас ecnipiM- дердщ ©м1 рлер1 ерлердщ уйшде тэрбиеленуге тшс.

Меланезиянын кейб 1 р жерлершде рулык кауымнын ыдырап, таптык когамга ©те бастаганы байкалган. Мун- дай жердеri тургындардын арасында жарлы, бай болып жгктелу басталган. Мысалы, шошкасы мен кабыршак акшасы Ke6ipeK шс1лер бай болып саналган. Осындай мулж тен п зд тн щ нэтижесшде тайпалардын арасында карама-кайшылыктар кушейе тускен. B ip тайпага кар­сы eKiHiiiici coFbic ашкан. Сондыктан тайпалар [шшен эскери кесемдердщ басшылыгы аркасында сарбаздар уйымдаскан. Эекерд] уйымдастыруда, тайпанын iuiKi- сырткы мэселелерш шешуде «ерлердщ одагы» шешуш рел аткарган. Кейб 1р аралдарда элеуметтш беш нуш ш к жогары дэрежеде болып, кесемдер демократиялык жол­мен емес, атадан балага мираска калдыру жолымен басшылык еткен. Осындай жагдай Ж ана Коледония мен Фиджи аралдарында болган. Ж огарыда токталып ет- кендей Фиджида Мбау королыип курылган. Алгашкы кезде Мбау к 1'шкентай аралдын KeceMi болса, к е й т co­Fbic аркылы к©п тайпаларды 6ipiKTipin, X IX гасырдын бас кезшде Мбау корольдгп уйымдасып, кауымдык би- лш орнаган.

Меланезиялыктардын рухани мэдениетше токталсак, олардын ортасында жаратушыга сену кушт! болган. Сонымен 6 ipre, аборигендер жаратылыстын кубылыста- рына, бел гш адамдардын рухына, ру, тайпа кесемдерi-

112

не, acipece, о д а к кесем дер ш е си ы нган жэне ол ар ды н ДЭ* реж есш унем1 кетер мелей, дэрштеп оты рган. Е л а р а сы н ­да т э у т т е р (зн а х а р л а р ) кеп болган. Олар езд ер ш щ ар уактар ы н , ж ы н-ш ай тандары н, ш рлерш ш акырып, эр тур л i аурулар ды емдеген. О л ар ды н б1реулер1 ревматизм- д i> екш ш ш ер ! эпилепсиямы, уш ш иллер! б е зге к т 1 жэне т. б. сол си якты аур уларды ем деудщ м ам аны м ы з деп есептеген. 1шшде бал аш уш ылар д а болган. Кейб1реуле- pi атадан келе ж а т к а н х а л ы к медицинасынын бай тэж Ь рибеслн пайдаланып, ауруларды ем деудщ 6ipa3 кыр-сы* рын менгерген. Т э у ш т ш — тукы м к у га н , acipece, эйелдер арасы нда т э у т т е р кеп.

А боригендер «уш аты й сикы рш ы дан» к атты коркып, оны nepi, ал басты («ву ьм ») деп туе in ген. Б у л сикыршы- ны эйкумдер, «попова» деп атаган . Поповалар эйелдер- ден шыгып, олар теш зде елген а д ам д ар д ы н етш жеген, кыздары н ю ш кентайы нан тэуш тш ке тэрбиелеген. Си- кыршы поповалар бал ашу аркы лы кай кезде теш зде да\ыл болаты ны н бол ж ап отырган. М ундай эйел дер д щ тур м ы ска ш ы гу ын а р у к са т етьлген. Турм ы сты н Дамуы- мен ру, тайпа кесемдер! елгеннен кейш, оны сол рудын кудайы деп те сан аган . К есем — тайпаны н куш , шам- ш ырагы деп ту е й ш р ш ге н .

М ел а н ез и я л ы кт а р , олар ды н ш ш д е папуастар а га ш ­тан эр ту р л 1 буйымдар ж а са га н . Эр турл1 маскалар , ыдыстар жэне т. б. осылар сиякты буйымдарды к те ге и жэне cv p erri ж а к сы са л а б1лгеи. Б а р а б а н , сы бы згы , те- His м ал ю скасы н ы н муш зш ен icTereH м узы калы к аспап- тары бар. B ip aK m e im аспаптары болмаган. Абориген- дердщ ар асы нда аякпен теущ ойнайтын ойындар^ кен тараган . Эйкумендердщ бэр! дерлпс осы ойынды ойнаи-ды д е се де болады.

Х а л ы к медицинасында м ассаж ж асау, кан алу, ота- шылык, эр турл! шептерден дэрл д ая р л ау гетерi к©б!рек тар аган . Керек десе, адамны н бас суй еп н Tecin, inline дэр 1 ж 1 берш емдейтш дэреж еге де жеткен.

Мел а н ез и я н ы н кешшлпс жершщ ауа райы тропика- лык болгандыктан, Еуропадан келген отаршылар бар­л ы к жерш басып ала алмады. Ы ссы, дымкыл, климатка еуропалыктар б1рден уйрене коймады. Сондыктан Ав-

\ стралия мен Полинезияга Караганда, шетел отаршыла­ры Меланезия аралдарын б1ршама кешшрек отарлаган. Отаршылар, ен алдымен, ауа райы колаилырак Ж ана Коледония мен Фиджи г а умтылды. Англия мен Франция

8— 294 113

м ем л ек еттер ш т арасындагы езара таластан кейш, Ж а ­на Коледония 1853 жылы Франциянын отары болады. Б1ршама к е т ш р е к Франция Лонлтн аралын да озшё косып алды. Франция мемлекет! Ж ан а Коледонияга да сотталсаЪ саяси айыпкер адамдарды экелген. С в й т т , бул арал да жер ауып келген кылмыстылардын мекенше айналды. 1871 жылгы П ариж Коммунасына катыиасу- ш ылардын кеш ш лгп Ж а н а Коледонняга келш, ауыр жумыска салынды. Эр турл1 себептермен жер ауып ке- луцллердщ саны ж ы лдан-ж ы лга квбейе тусп. 1896 ж ы ­лы тек Ж а н а Коледонияда олардын heniuuiiri ездерш щ айып жылдарын 6 i T i p r e H сон, осы жерде коныстанып кала берген. Сейтш, Ж а н а Коледония жэне т. б. М ела­незия аралдары на коныстанушылардын н е п з п б в л т Еуропадан жер ауып келген адамдар болатын. Бул ж ер­лерге вз ер 1'ктер 1мен аздаган француздар да келген.

Фиджи аралына 6ipiHmi болып XIX гасырдын 30-жы.ч- дары нда еуропалыктар келген. Миссионерлер болып келген олардын к е п ш Ы п жерпл|'кт1 тайпаларды, рулар- ды езара eiuiKTipin, оларга мылтык жэне т. б. кару-жа- рактар берген. Аборнгендердщ бурыннан нашар б\рМ- riHe одан эра каяу Tycipin, еуропалыктардын Фиджнд1 тез отарласуына жагдай тудырган. Соныц нэтижесшде 1874 жылы Фиджи аралын Англия езш е каратып алган. Ж ац а Гвннейдщ батыс бейЩн 1828 жылдан бастап гол- ландыктар, ал енд 1' онын шыгыс жагын 1884 жылы Анг­лия мен Германия бел 1сш алган Аборигендердщ кебхрёк сакталган жер1 — Ж а н а Гвинеи. Мунда 2 миллионнан астам папуастар турады.

Меланезияны отарлаудын езш ш е ерёкшелтйд болган. Еуропалыктар келгенге дейш Меланезия аралдарында кептеген ж е р п л ш л адамдар турып, олар ездсрш ш та ­рихи дамуы бойынша алгаш кы когам курылыстарында Щ щ в д к еткен, содан да олар адамнын адамды канай- тынын ж аксы тусшбегендштен де еуропалыктардын к а ­пай бастагынына аборигендер катты карсылык керсет- кен. О лар келнмсектердщ плантациясында жумыс icTey- ден бас тарткан. Муны керген отаршылар ж е р г ш к п халыктарды куш керсетш, багы нды р\та тырыскан. О тар- шылар аборигендерд1 андай аулап, колга тускенш бай- лап-матап, кейб1реулерш алдап, кемемен Австралия, Фиджи, Полинезия ж ерлерш деп отарш ыларга апарып, кул ретшде саткан. Бул ж ерд щ отаршылары меланезия- лыктарды аяубыз жумыс ктету аркылы каиагап. Осин-

дай ж олмен 40 жыл ишнде Австралияра алып барран 57 мын меланезиялыктардын тек 6ip мындайы елше кайтып келген, калгандары сол ж акта елген. Ж е р г ш п т ж ум ы ска адам K y r n i жеткшкспз болган сон, отаршылар Меланезияга Азиядан жумыскерлерд1 жалдап экелген. XIX гасырдын e K iH iu i жартысынан бастап, ж е р п л и т халыктын саны ете азайып кегп . Осы кезде 80 мындай болган жана коледониялыктардын жалпы саны 37 мын- Fa темендедк Еуропалыктардын саны ecin, 28 мынга, азиялыктардын саны 8 мынга жеткен. Осындай жаг- дайды фиджилыктардын тарихынан да керуге болады.

Фиджилыктар кел1мсектердщ плантациясында жумыс гстеуден бас тарткан сон, отаршылар Индиядан жалда- малы жумыскерлер экелж отырган. Сондыктан Ka3ipri кезде Фиджи аралы халкынын 50 процент1н ун д ш ктер курайды. Аборигендердщ саны ете азайып кеткен. Ж а ­на Гвинейде эл1 де жерплжт1 халыктардын саны келген- дерге Караганда анагурлым кеп.

Меланезия аралдары жер асты байлыктарына, эр турл! минералдарга бай. Мысалы, Ж ана Гвинейде: му- най, алтын, Teni3 маржаны, баска да байлыктар eHAipi-

I лед!. Оган косымша кептеген плантациялар, .олардын ш ш д е кант курагынын плантациялары бар. Осы жер- гiл iктi байлыкты енд1руде аборигендер мен сырттан жалданып келген жумысшылар енбек етедь Отаршы-

. лардын канауына карсы меланезиялыктардын бас кете- рулер1 еш уакытта токталган жок. Аборигендердщ улт- азатык у н | | болган KypecTepi екшип дуниежузЫ к со- рыстан кейш кушейе Tycin отыр. Онтустш-Шыгыс Азия, онын 6ipi Индонезияда улт-азаттык курестершщ кебекм, Меланезия халыктарына да acepiH типзуде. Ж ана Гви­нейде саяси-экономикалык, толкулар болса, бул арал- дын батыс бел1пнде папуас пен меланезиялыктардын улт-азаттык курестщ жещске жету1, Меланезия, сонын

■ '|Ш1нде Ж ана Гвиней халыктарын Ж1герленд1ре тусп.Гвинеш пктердт азаттык куресшен корыккан австралия-

I лык отаршылар папуастар мемлекетш куру керекппн мойындай бастады.

L ПОЛИНЕЗИЯ МЕН ЖАНА ЗЕЛАНДИЯНЫН, ХАЛЫКТАРЫ

Полинезиянын жерплпсп халыктарын Я. Я. Рогин- скийдщ niK ipi бойынша, полинезиялык нэалге ж аткы за­ды. Онын неп зп белплерг. бойлары биж (170 I /o см.;,

115

туктер 1 жэне сакалдары онша еспеген, бет ш 1шш жал п а к т а у, мурындары кен. Бул б е л п л е р д щ к е п д а л ь п Ав стралия жэне Меланезия носплдершде де к е зд е с е д ] . Со нымен катар полинезиялыктарда м о н ро л о и д т ы к нэалдш де белплер!* бар ек еш байкалады. Осы уксастыктарына К а р а г а н д а , полинезиялыктар к©рш! нэеи щ ерм ен карым катынастар ж а с а г а н болуы керек. Мундай niKip^ii орыс этнографы Н. Н. Чебоксаров та колдайды.

Полинезиялыктардын этногенез] женшде кептеген ш к ф л е р бар. Оларды уш топка белуге болады: автохтон- дык (аборигендш) теория; Америкадан келш шыкты дейтш теориясы; Азиядан келш шыкты дейтш теория.

Автохтондык теорияны колдаушылардын кепшшкте- pi еуропалык саяхатшылар болган. Тынык мухиттын аралдары алгашкы заманда улкен материктермен жал- гасып, Азия мен Американы косып жаткан, ал кешн гео- логиялык апаттын н э т м ж е сш д е арал болып бел mi п кал­ган деген nin ipre келген. Бул ш ш р д ] испандык хатшы Киросадан бастап, X V III гасырдын саяхатшысы Кук бул ж е р д щ аборигендер 1 геологнялык апаттын нэтиже- е ш д е «аралдарда сакталып калган адамдардын урпак- т а р ы » деген тужырым жасайды.

Автохтондык теорияны колданушылар да болган. Олардын 6ipi француз Лессон едг. Ол кеп жылдар бойы Океания аралдарында дэр1гер болып ]’степ, ж е р г ш к л тургындардын арасынан кептеген деректер жинап, e 3 i - нтн 4 томдык енбегщ шырарран. Ол X IX гасырдын 80- жылдарында полинезиялыктардын пайда болуы женшде мынадай niKip б1лд1рген: «Полинезиялыктар онтуслк- батыстан солтустж-шыгыска карай тарап, аныгырак айтканда, Ж ана Зеландиядан осы кунп Полинезия арал- дарына келген», дещи. B ip a K Лессоннын жэне онын ni- кipлecтepiнiн автохтондык теорияны дэлелдейтш дерек- Tepi ж е т к т к п ' дэрежеде болмаган.

Океаниялыктарды, онын щпнде полинезиялыктарды Америкадан келд1 деген п!к1рд! колданушылардын 6 ipi - Эллис. Ол полинезиялыктардын тшдер 1 мен эдет-гурып- тарынын, заттай мэдениетшщ унд! стер мен кейб!р ук- састыгына карап, океаниялыктар Америка курлыгынан тараган деп тужырым жасаган. Океаниялыктар ерте заманнан 6 epi Америка жэне Азия курлыктарымен бай- ланыста болтаны мэлим. Сонгы жылдарда норвегиялык Тур Хейердал Эллистщ пiKipiне косылып, Полинезияга адамдар Америкадан келш тараган деген корытынды

116

жасады. 1947 жылы Тур Х ей ер д ал е з ш щ бес ж о л д а с ы - мен П е р у м е м л е к е т ш щ ж а г а с ы н а н с а л г а мшш, П о л и н е ­зия а р а л д а р ы н а барран . Ол бул с а п а р д ы ез niiripiH дэ-

■ лелдеу у ш ш у й ы м д асты рран .О к е а н и я л ы к т а р , оны н ьш щде п о л и н е зи я л ы к Б а т ы е

А зпядан келген деген р ы л ы м и ко р ыт ы н д ы л ар д ы колд ау- ш ы лар кеп. Б у л п ш р д ! X V II I г а с ы р д а Б угенвель , Л ап е - ру зд ар а й т к а н болса , к а з !р д е к е п ш ш к р ал ы м д ар оны Куаттайды . C e6e6 i п о л и н е зи я л ы к т а р д ы н т1лдер{ мелане-

. з и я л ы к т а р д ы н , м и к р о н е зи я л ы к т а р д ы н , керек десе, ма- ! д а г а с к а р л ы к т а р д ы н л л д е р ш е уксас . М у н д ай ж ак ы н - I д ы к т а р ж а й д а н - ж а й болды деуге б олм аи ды .

П о л и и ез и я л ы кт а р д ы н тглдер! м а л а й -полин ез иял ы к т \л сем ьясы н а ж а т а д ы . Осы т ш сем ьясы н а ш р ет щ х а ­л ы к т а р Т ы н ы к ж э н е Унд! м у х и т т а р ы н д а f ы кептеген а р а л д а р д а н М а д а г а с к а р г а д ш ш г ! KenicTiKTi алып ж а- тыр. П о л и н е з и я л ы к т а р 6 i p - 6 i p i He H к а ш ы г ы р а к о р н а л а с ­к ан а р а л д а р д а тур с а д а о л ар б1р-б!рлер1н1н т ш д е р ш е туешедд. П о л и н ези я л ы к Те Р ан ги Х ироа ез х а л к ы н ы ц т\л\н ж э н е турм ы сы н э т н о г р а ф и я л ы к ж а р ы н ан зерттегеи ралым. J

XIX га с ы р д ы н б асы н д а П о ли н ези я мен Ж а н а З е л а н ­дия ны 600— 700 м ы ндай а д а м мекендеген. О л а р д ы н коп­нил i f i С ам о а , Тонга, Т аити ж э н е М а р к и з ар ал д а рынд а турран. С а м о а мен Таити д а 150— 200 мын, М а р к и зд е — 100 мын, Т о н гад а ;— 30 м ы нга ж у ы к Kici турган .

О тарш ы л арды н келген i не дейш п ол и н ез иял ы кт а р ез- дерш щ кур ал дар ы н : тастан , агаш тан , суйектен, малюс- ка кабырш арынан ©те шеберлшпен icTereH. О ларды н ту - pi тем^р ден i стел ген к у р а л д а р га у к с а с болган. CoFaH К араганда полинезиялыктардын ата-б аб ал ар ы Онтус- TiK-Ш ыРыс Азиядан келгенде, ©здер!мен 6ipre тем ip ден ж а са л га н сай м андарды ала келген болуы мумкш. Ж а н а мекенде TeMip кёнш щ ж о к болуынын нэтижесшде ко- н ыстану шылар тем ip д in орнына тастан жэне б аск а зат- тардан кур ал-сай м ан дар ж асаган .

П о л и н е зи я л ы к та р д ы н н е п з п ку р а л д а р ы н ы н 6 i p i — тас б ал та . О ны н басын имитш , а г а ш к а саптап , ш аруа- ш ы лы кты н эр т у р л i сал асы н а , a c i p e c e , е г ш ш Ы к к е кол- данран. BipaK т а с б а л т а л а р ар ал ту р гы н дар ы н ь щ бэ- р ш е б1рдей т а р а м а г а н . П оли н ези ян ы н баты с айм агы н а сабы ж о к б ал т а кеп т а р ас а , онын ш ы гы сы нда сайты б ал тан ы п ай д ал ан ган . Тас б а л т а л а р эм бебап к ы з м е г п аткарран . А гаш тан ж эн е к а б ы р ш а к т а н б ал тан ы н ж эр -

117

дешмёп кептеген буйымдар, мусждер жасаган. Епнил- лщ жумыска пайдаланылатыи уры н учшарлеген Узын агаштан 1стелген «Ко» немесе «О» дейтж курал болган.! Осы агаштын жэрделимен жерд]‘ копсытып, кесек топы-i ранды унтактаган.

Аборигендердж куралдарынын нашар болуына ка- i рамастан е п н ш ш к — полинезиялыктардыц арасында 1 ертеден дамып келе ж аткан шаруашылык. Кёдщгадк | аралдарда ес 1мджтерд 1 колдан суару аркылы ecipeAi. | Олар жерд! ездержше вндеген. Ол у й ш e r ic T i K аланды 1 эр турл1 тынайткыштармен кунарландырган.

Эйкумендер эр турл1 жем£| агаштары жэне бау-бак- шашылыкты кеб1рек егедь Жем1с агаштарынан: нан агашы, кокос пальмасы, банан; бау-бакшада есетждер- ден: таро, ямс, батат, аскабак, кабак жэне т. б.

Алгашкы уакыттарда е п н ш ш к кэс 1б 1мен эйелдер | мен балалар айналыскан болуы мумкж. Кеш нп кез- дерде еп н ш ш кп ен ерлер мен эйелдер де катар шугыл- данады. Егжге Kefl6ip аралдыктардыц ерлер1 квб1рек кошл белее, эйелдер мен балалары жабайы еам дж тер- д ж ж емю щ ; тамырын жинайды.

Полинезиялыктар уй жануарларына онша бай емес. Олардын багып-еаретж дерк шошка, пт, тауык. Шош ка — аборигендердж арасына кен тараган хайуан. По- лннезиялыктар оны ездер1мен 6 ip re алып келген болуы керек. Рудын, тайпанын басшылары (кесемдерО шош- каны кептеп ecipefli. Сондыктан оларды бай адамдар деп санайды. Полинезиялыктардын иттер! аласа бойлы, урмейд 1', ан устамайды. Эйкумендер оны eTi ушж асы- райды. Тауыктьщ етаа жейд|', жумырткасын тамакка жумсамайды.

Полинезиялыктар балык кэсШмен ерте уакыттан бастап айналыскан. Н е п зп куралдарынын 6 i p i узынды- гы 150— 160 метрлж ау болган. Оны ру-ру болып токып, бгрлесш ортак пайдаланады, сонан сон устаган балык- тарын тен бел1скен. Мундай улкен тор рудын, онын кв- сем ж ж менплп болып есептелед)', этресе, ёздёрж ш мерекелерже арнап балык аулайды. Осы тормен балык, аулауга ру муш елержж барлыгы катынаскан. Ор отба- сынын немесе б1рнеше эулеттж Kiiui-rip iM торлары бо­лып, ол тормен кунделжт1 балыктарын аулайды. Балык аулау ушж тастан, суйектен ктелген кармактарды пай- даланган.

118

Полинезиялыктар балык, аулауда 6ipnem e э д к т е р д ! колданган. Балык, журетш судын таяз жерш таспен коршап, сол жерге жиналган балыкты колдарымен ус- таган. Судын пшнде турып немесе кайыктын устшде бара жатып, балыктарды таспен де урып устаган.

Полинезиялыктар акуланы устау ушш, улкен аппак суйект1 узы и жшке байлап алып, жузш бара жаткан кайыктын артына т1ркеген. Суйретьлген суйек жузген кезде судын бетшде агарандап, судагы жуз!п журетш балык сияктанып кершген. Муны керген акула балык екен деп суйекке жакындаганда, кайыктагы -KicLnep ceKipin cyFa Tycin, оны коршап турып, урып алган. Тещз тасбакасын аулаудагы аборигендердщ aAici де кещл аударарлыктай. Ол ушш улкен де мыкты eTin токылган ауды тасбаканын жолына курып тастаган. Кургактан суга тускенде немесе судан кургакка шыгарда курган торга оратылып, судын астац-кестещн шырарган. Торга тускен тасбаканы, суга жаксы адам у р к т п ,жагага жакындаткан. Сол кезде жиналган адамдар жабылып, баканы кургакка шыгарган. Тасбаканы ус- тауга катынасу, оны колга туару, аборигендердщ 6Mi- ршдеп елеул1 , курмегп кун дер шщ 6ipi болып саналады. Тасбаканы устаган ру сол кущи мереке ретшде етюз- ген. Кебшесе полинезиялыктар оны ездершщ улттык мереке кун дер ше арнап аулаган.

Полинезиялыктар аншылыкпен коп айналыспаиды. Олар жабайы кегершшдерд}, егеукуйрыкты садакпен атып алган.

Полинезиялыктардын тамактарынын турлер1 ездер1 - нiн шаруашылыктарына байланысты. Кептеген тамакта- ры еамдштерден жасалган. Еттен дайындалатын та- мактары онша кеп емес. Аборигендер шошканьщ, иттщ, тауыктыц, жабайы кегершшнщ, балыктын етш ж ей дь Оган коса жэндштерд! тамак етедь Тасбаканын ет1и ездершщ мерекелерше арнап nicipreHMeH, ол барлыгы- на ж етк ш к аз болгандыктан, ру басшылары сияктыкурметтг адам дар Ke6ipeK жеген.

Тамактардын кепшшгш отка кактап шарген. Саз балшыктан KYЙдipiлiп ктелген ыдыстары болмагандык- тан, i<eii6ip тамактарды агаштан ойып жасалган ыдыска кайнаткан. Ол ушш агаш ыдыска су куйып, онын 1 ш|не Кызган тасты салып, суды кайнаткан, сол судын imiHe банан салып nicipreH. Ет, балык тамактары жерошакта nicipLnreH. Тамакты каинатып жэне кактап nicipy эд^с

119

T epi жогарыдары токталып еткен меланезиялыктардын тамак дайындауына уксас. Сусындарынын ен бастысы кокос жанрагынын cyTi. Оран косымша есш дж тамыр- ларыныц шырынын сорады жэне ашытып та гстёйтш «кава» деген сусындары бар.

Полинезиялыктар ездершщ тещзде жаксы жузу^мен, ар турл! кайыктарды жаады жасауымен езге журтты тан калдырган. Улкен-улкен кемелерд1 жасаганда aFaui- тарды 6ip-6ipiMeH ес 1*мдгк кабыгынан мыкты eTin гстел- ген жшпен беюткен. Аборигендер жасаган дара жане косарлы кемелерге кеп адамдар сыйган. Кемелерд! ес- кек жэне желкенмен журпзген. Эйкумендер б!рнеше жуз километр кай мезплде болса да адаспай жузш барган. Олар судын агысына, желдщ согысына, кунге, айга, жулдызга карап баратын багытын белплеген. Жузуиплер узак жолга шыгарда ездер{мен 6 ipre тамак- тарын, тущы суды ала журген.

Аборигендер турмыска керект1 кеп заттарды колдан жасаган. Qcipece, агаштан ойып эр турш ыдыстар 1’степ, токыган. Полинезиялыктардын уйлер1'н терт бурышты жэне сопак eTin тургызып, кабыргаларын шимен кор­т а п, тебесш су етпестей e T in пальманын жапырагымен, шеппен жапкан. Kefi6 ip аралдарда уйдщ 1*ргетасын бжк eTin, тастан жинаган. Жана Зеландиянын ауа райы сал- кынырак болгандыктан жэне агаштын молдыгынан бул жердщ тургындары уйлердщ кепшшгпн агаштан жа- сайды. Ондай уйлердщ сырткы Kipe 6epiciH эшекей- леген.

Аралдыктардын кшмдерд еамджтердщ кабыгымен тамырларынан шрмген жштерден токылган материал- дардан {стелген. Ерлер белбеу тэр 1*зд1* лыпа кисе, эйел­дер i кыска, бел|‘нен теменп денесж жабатын етеккейлек киген. Булардан баска да кустын TepiciHeH т т л г е н су- лык, кус кауырсынынан ктелген кжмдер де болады. Кейгнп кездерде аралдыктардын арасында мулж тен- аздггшщ пайда болуымен ру, тайпа кесемдер1 , бай адамдары эр турлт фабрикада !*стелген маталардан кшмдер TiKTipin киген. ©здершщ ертеден келе жаткан эдет-гурпы бойынша, полинезиялыктар деиелергн сурет- теп, накыштауга айрыкша кен 1’л белёдк Kefi6ipeyyiepi денелершщ барлык жерш эр турЛ1* накышпен безендф- ген. ЖергШкт! тургындар ездершщ мерекелерше мей- Л1*нше жаксы безент катынаскан

Еуропалыктардын келер алдында полинезиялыктар

120

тап ты к KOFaMFa ете б а с та га н . B ipaK бул процесс б а р ­л ы к а р а л д а р д а б{рдей емес, кейб!р ар ал д ар мен архи- п ел агтар д а алраш кы к о га м н ы ц к а л д ы к т а р ы Ke6ipeK болса, Kenoip ж ерлерде т а п т ы к кор ам ды к б а с к а р у э д к - Tepi едэучр алра кеткен. Е ртеден келе ж а т к а н рулы к б а ск а р у эд !сш е суйенш , ецбекиллерге ж ум ы с icTeTin, 0 нд[рчлген бай лы кты ц басы м к е п ш ш п н ру к е сем д ер 1*, онын жэрдемш!‘л ер 1 иеленген. П оли нези ялы ктарды н та- рихи дам уы осы ндай тап ты к корамра алып келген. Ж у п - ты к ота б а сы ж эне улкен эулет болып eMip сурген. К,ан ж а гы н а н т у ы ск а н , 3 — 4 а та д а н ep6ireH ерлер б1рлесш, 6 ip к а у ы м болса эр к а у ы м д а 3 0 — 5 0 жуп отбасы бол­ган. С одан кeлiп к а у ы м д ы к эулет келш ш ы ккан . К ауы м - д ы к эул еттщ мушелер! 6ip ж ер д 1 мекендейдь Ж ер , ен- дipiлгeн б ай л ы к сол к ауы м н ы ц MeHiuiri болып сан ал - FaH. О л ар га к ауы м KeceMi б асш ы л ы к етедк К ауы мны ц iuiKi ж эне сы рткы мэселелерш бipлeciп шешкен. Улкен эулеттщ д е е з басш ы сы болган. BipaK оныц рел1 эр от ­басы ар асы н да ж огары дэреж еде болады да, ip ^ i-y ca K - ты мэселелерд{ e3i шешш, e3i елгеннен кеш н, оныц ор- нына мурагер бал ал ар ы сай ланган . Сейтш, басш ылар мен оныц ж ак ы н дар ы аксуй ектш ж ж к е белш ш , ба ска л а - рын к а н а га н . B ipnem e эyлeттiк к ур ам ал ар ды ц б!рлесу1- нен ж ep лecтiк кауы м уйымдасып, эр эулет кауы м ы ны ц басш ы лар ы нан кецес кур ы лган . Б ул кецес баскаруш ы орын болып, ж е р л е сп к кауы м н ы ц iuiKi-сырткы мэселе- лepiн memin отырган.

Сеитщ, полинезиялыктардын тапсы з к огам н ан тап ­ты к KOFaMra eTyi дуние жYзiндeгi б а ска хал ы ктар еткен за н д ы л ы к жолмен дам ы ган . Bip шетте ецбекпплер eMip сурсе, eKiHmi ж а гы н д а кесемдер жэне сол сиякты к а - наушы тап пайда болган.

П олинезиялы ктарды н рухани мэдениетше келеек, олар эр ту р л 1 ж ар аты лы сты ц кубы лы стар ы на, элемищ кур ы лы сы туралы наным-сеш мдерге (космология) K e 6 i - рек иланган. © здер ш щ кудай деп са н а га н заттарыны ц орындарына немесе кесем дерш щ кабы рлары на сиынган. Аборигендердщ 4 пантеондары болган: Тане, Ту, Ронго жэне Тангар оа. Б ул ар эйкумендердщ басты кудайы

\ болып сан ал са , мул 1 к т е ц а з д 1п кeлiп ш ы ккан сайын, ж о гар ы д агы аттары атал ган 4 басты кудайларындай 9 p6 ip рудын, тайпаныц кесемдерш щ 9 c e p i куыгп болып, соларга сиынган. П олинезиялыктар ездерш щ TyciH iri бойынша, ол дуние жэне бул дуние деп T ip u i m K T i e K ire

121

белген. Адамнын esi елгешмен жаны ол дуниеге ба­рып ошр суред1 деп, ездер|§щ кесемдер!- влсе, оны жаксы керетш заттарымен 6 ipre жерлеген. (%Щп жер- леу салтанаты д|н басылардын басшылыгымен еткЙ зикген.

Полинезиялыктар керкемдш коленерше шебер бол­ран, эр турл1 буйымдарды ернектеп, безенгирген, кайык- тарды, уйдщ алдын, coFbic куралдарын, уй шине уста- латын буйымдарды, агаштан, тастан к е л ге н мусшдерд! жэне т. б. эсемдеп жасаган. Буларды шётгйбн суретш)', енерпаз деуге болады.

Аралдарда музыкалык шект! аспаптар жок. Олардын ауызбен урлеп ойнайтын, колмен урып дыбыс шырара- тын улттык музыкалык аспаптары бар. Оныц суйемел- деу1мен жеке адамдар эн салады. Улкен мерекелерде б,эр1 6ipirin эн шыркайды жэне аякпен ойнайтын ойынсыз 6ipfle-6ip жнын-той етпеген.

Полинезиялыктардын ездерше лайыкты жазу-сызу- лары да болган. Н. Н. Миклухо-Маклай Пасхи аралын- да турушылардын арасынан тактайка жазылган 6ipa3 жазуын кездест1рш, онын ек{ тактасын Петроградка алып келген. Казгр де бул жазу Санкт-Петербургтеп антропология жэне этнография музейшде сакталуда.

Аборигендердщ жас е ст р 1мдерд] тэрбиелеуге арнал- ган мектептер1 болган. Бул оку орындары теменп жэне жогары таптын мектептер! болып eKire белшген. Теменп таптын балаларына дш басылар ата-бабаларынын эдет- гурыптарын уйретш, оларды кунделшп' турмыска баг- дарлап тэрбиелеген. Жогары таптын балалары окитын мектепте астрономия, мифология, генеология, тещзде жузудш эд!'стер1 , ез халкынын салт-дэстурлер1 уйретш- ген. Сейтш, бул мектептщ тулектерше кещрей келемде бглгм берген. Барлык сабак мектепгерде ауызек| журп- зшп, оку жылы емтихан тапсырумен аякталган.

Полинезия аралдарын Еуропадан келгендер XVIII гасырдын аягында отарлай бастаган. Алдымен бул жер­ге саудагерлер келш, жергшкт 1 халыктын колындагы шжу-маржандары жэне тагы баска кымбатты заттарын тукке гурмайтын нэрселерге айырбастап алган. Сауда- герлермен 6 ipre Тынык мухиттагы аралдарга, сондай-ак Полинезия жерлерже отаршылар да келгп жеткен. Сау­дагерлер мен отаршылар б1рлесш, жерплшт1 халыктар- ды алдап, куш керсетумен багындырган. Аборигендердщ б1’рлесуже жагдай тудырмау ушж, отаршылар 6 ip руды

122

екшии руга айдап салып, олардын арасында алауыздык тудырып отырран. Осынын нэтижесгнде эйкумендерд1 ез жерлершен ыгыстырып, кунарсыз, шел жерлерге шы- рарып, олардын ежелп мекендер! еуропалыктардьщ колдарында калган. Кешшлич аштан, аурудан елее, карсыласкандары отаршылардын колынан каза тапкаи. Сейтш, жергш кта халыктардын саны курт азайып кет­кен. Егерде X V III гасырдын аягында Полинезия арал- дарында мекендеуцплердщ саны 1, 1 млн. адам болса, XX гасырдын басында олардан 180 мын адам гана калган.

X IX гасырдын ш ш де-ак Еуропанын сол кездеп ipi капиталиста ел дер i Англия, Франция, АКДИ, Германия мемлекеттер1 Тынык мухиттагы кептеген аралдарды, архипелагтарды бел in алуга юшекен. Осынын нэтиже- ешде еткен гасырдын аягында Полинезия жершдеп аралдары да белМ ске тускен. Отаршылар жерплпш халыктардан салык жинап, ш к д ё г й турде etmipic орын- дарына апарып жумыс ктеткен.

Аборигендердщ Keninuiiri ауылдык жерде турады, калада турушылар аз. Олар судыц жагасындагы сауда порттарында жук тасиды, енд 1р!с орындарында жумыс 1*степ, кеше тазалайды т. б. сол сиякты кара жумыс- тарды icTen кун кередь Олардын ш ш де жумыс таба алмай, кайыр сураушылар да аз емес. Булардын кепил- л iri калада турып кун кере алмаган сон, езшщ рулык кауымына барып косылган.

Ауылдык жерде турушылар бурынгыша ег]иш л 1 кп@ц айналысады. Олардын куралдарында e 3 repic шамалы. Жepдi бурынгы ата-бабадан келе жаткан курал-сай- мандармен ендейдь Еуропалыктар оларга тем{рден icтeлгeн балта, балга т. б. сол сиякты куралдарды з кел ген мен, олардын ецбегш жещлдетуд! ешк 1*м де ой- ламаган. Ауыл шаруашылыгында монокультура кен орын алган. Мысалы, Крисмас, Фаннинг, Уа-Хука арал- дарында тек кокос плантациясы кешнен тараган. Сон­дыктан баска мэдени е^мдж тер бул жерлерден ыгыс- тырылып шыгарылган.

K,a3 ipri полинезиялыктардын когамдык баскару тэ- с!лi эулетпк когам болып отыр. Ce6 e6 i отаршылардын жepгiлiктi халыкты ездершщ кесемдер! аркылы баскару ете колайлы. Сондыктан еуропалыктар оны сактап, ку- шейтуге эр уакытта жагдай тугызып келген. Осы ба- гытта христиан цлркеушщ еюлдер! де жумыс ктейдь

123

K oF aM басшылары ездершщ к а р а у ы н д а г ы K ic u i e p r e басшылык етедй

Шетел отаршыларынын жэне ез шмндеп басшыла- рынын. канауына карсы болган козралыс полинезнялык- гардын арасында эр турМ турде болып келе жатыр. XX гасырдын басынан 6epi Самоа аралынын халкы Гер­мания жэне АК.Ш-ТЫН журпзген саясаттарына карсы шыгып, ездерш щ наразылыктарын Олардынарасында May («Лига») уйымдасып, 6ip ураннын ас- тында куресуде. Американдык Самоада турушылар ке- тер ш ске шыгып турран.

Полинезиялыктардын ездершщ тардырларын ез кол- дарына алу жолындагы K yp ecT ep i екшпй дунйежузшхк сорыстан кешн кушешп отыр. 1947 жылдын 6 наурызын- да Самоа аралынын 46 кесемшщ колдары койылып, BipiKKeH ¥лттар Уйымына жазган хаттарында Самоа аралы туррындарына бостандык тевдгк беруд1 c y p a F a H .

Отаршылар, эсгрёсе, Англиядаи келгендер жергипкт1 халыктарды мекендершен куып шыгып, ол жерге кой ecipreH. Ж е р г ш к п маор тайпаларыныц адамдарын зор- лап, кит, тюленьдерд1 аулауга жумсаган. Отаршылар­дын осы корлыктарына шыдамаган маорлар 1843— 1872 жылдар арасында ерлщ керсетш, арылшындармен со- рыскан. Маорлардын арасында алауыздык тудырудыц аркасында, кетерш с 1шлерд 1 канра батырып женген. Сондыктан XIX гасырдын аярында маорлардан тек 40 мындай рана адам калган. XX расырдын басында Ж ана Зеландия капиталиста жолмен дами бастагандыктан, 1901 — 1906 жылдар арасында маорлардын саны 4 мын адамга кебейе тускен. Мемлекегпк ил? агылшын т1лi, Англиянын отар ел1 болып келдк

©здерше тецд!к пен бостандык алу жолындагы ку- pecTepi — Полинезиянын барлык гургындарынын тубг- гейлi ансаран армандарынын 6ipi.

МИКРОНЕЗИЯ ХАЛЫКТАРЫ

Микронезия (грекше — «юшкентай аралдар*). Ул- гсенд[гК|щШ мын жарымдай аралдардан куралган. Мнк- ронезиянын жалпы жер келем1 3,4 мын шаршы шакы- рым. Бул аралдар кен-байтак мухитта жайылып жат- кандыктан, судын келем1мен косып есептегенде 14 млн. шаршы шакырым болады.

124

М икронезиялыктар е зд ер ж щ антропологиялык ж а ­гынан меланезиялыктар мен полинезиялыктарга уксай- ды. Онын iuiinae меланезиялыктардын acepi куитпрек. О н тусп гж д е меланезиялыктардын, онтустьк-батысында азиаттарды н acepi кебгрек.

Ткч ж агы нан микронезиялыктар малай-полинезия- лы ктарды н тш держ е уксас. Бурын олардын ж азб а Tijii болмаган.

Еуропа отаршылары келгенге дейж, микронезия­лы ктар е зд ер ж щ шаруашылыгы мен мэдениетiH 6ipiua- ма дамыткан. Олардьщ Heri3ri куралдары тас пен ма- люска кабырш агынан ктелген. Ericne колайлы жерлер аз болган себепт1, ж е м к агаш^арын кеб!рек ecipreH. Або­ригендердщ куралдары: жерд! копаратын eTKip ушы бар агаш (танум), тастан ктелген кетпен (акоа) жэне ка- быршактан ж асалган б’алта. Сулы жерлерде к у р ш erin, оны пышакпен орып алады. Эйелдер бала-шагаларымен агаштын кабыгынан, жапырагынан, бутасынан ши, се- бет т. б. сол сиякты уй буйымдарын токыган. Там ак болатын агаш жапырактарын, сабактарын жинап бала- ларын тэрбиелеген.

Ал балы к аулау Kaci6i арал тургындары арасында жаксы дамыган. Агаштын кабыгынан ктелген жштер- ден узындыгы 30—40 метрдей ау токыган. Онын устщ п ж агы на бамбук агашынан калткы байлайды. Одан бас­ка да карм ак , агаштын шыбыгынан ктелген нэрете, сун- ri т. б. балы к аулау куралдары болган.

Булар да ашык тещзде жаксы жузе бьлген. Олардын, косарландырып ктеген кемелерже уш м уш сп желкен орнаткан. К,айыкты, уйлерд1 ер адамдар жасаган.

Ру кесем держ щ уйлерж тастан ершген т1реулердщ устже салган. Онын тебесж итаркалап жапкан. Ал карапайым к к ш е р д щ yfmepi агаштан ктелген Tipey- лердщ ycTiHe пальманьщ жапырагымен жапкан лашык- тар тур^ызган.

Эйкумендер ездерж щ ж ерлерж е ауыл-ауыл болып орналаскан. XVII гасырдагы деректерге Караганда. 9p6 ip ауылда 50— 150 шамасында лашыктар болган. XVII гасырда Маркан аралдарында барлыгы 103 уй болып, онын 53-де ру басшылары турган, ал 150 лашык,- та карапайым к к ш е р турган. Ерлердщ туратын уйлерж улкен жэне эдемшеп жасаган. Онын Kipe 6epiciH эр тур- jii ернектермен, суреттермен эшекейлеген.

Микронезиялыктар тасты шеберлжпен пайдаЛанган. Ipi-ipi тастардан ундщ 1'ргетасын, кабыррасын калау былай турсын, ездержщ кесемдержщ мусждерж де жа- caFaH, олардын денесж салып кеметж тастан табыт ic- теген. Коралл аралдарында турушылар те^зд щ к у и т толкынынан коррану ушан, аралдын жараларына тастан epin, корран соккан.

Ауа райынын жумсак болуына байланысты кщмде- Р|нiн турлер1 аз. КепшШк жардайда еамдж тердщ жЬ бшен токылган маталардан белдак, белбеу icTen киген. Араштьщ жапырарынан тшкен жамылгылар мен кулэ- паралар KHin, жанбырдан корганран. Микронезиялыктар полинезиялыктар сиякты денелерже сурет салмаран.

Микронезиялыктардын ерекшелштержщ 6ipi , жерле- ржде тау-тас болмаран ce 6e nTi , куралдарынын кепшш- riн кабыршактан жасаран. Сондыктан бул жердщ мэ­дениет!' батыс полинезиялыктарра уксанкырайды.

Микронезиялыктар жогары жэне теменп деп атала­тын белжтерге белжген. Жогаргы белжтерге шещзде жузунплер., эскери адамдар, кайык icreymuiep, тец{зпл§ лер жатса; темендеплерге шаруалар, епниилер, балык- шылар т. б. сол сиякты кара жумыспен айналысушылар KipreH. Теменг1 белшшщ адамдарына жогарылардьщ уйлерже баруга, олармен 6ipre отырып табактас болуы­на руксат ет1лмеген. Ру, тайпа кесемдер1'; басшылары улкен кукыкка ие болып, карауындагы адамдарды жу- мыска косып, олардын устжен жалпы басшылык жур- пзген. Осындай таптык катынастын аркасында микро­незиялыктардын арасында рушылдыктын калдыктары сакталган. Мысалы, аборигендердщ жакындыктары ана- лары бойынша саналган. Олар ру-ру болып, Щ ш ест енбек еткен. Эйелдер — когамда жорары дэрежел1 орынга ие. Кыздары турмыска шыкканша, ез epiKTepi- мен журген. Ерлер эйелдерге багынышты болган. Мик- ронезиялыктардын шаруашылык, когамдык орталыгы улкен эулет болып есептелген.

Аралдарда турушылар елген адамдарыныц, ата-ба- баларынын аруактарына сиынган. Олардын орталарын- да баксылар жэне д'йа басылары болган.

Микронезиялыктардын шаруашылыктары, когамы жэне мэдениет1 еуропалыктар келгенге дейш жогары дэ- режеде болса, отаршылар келгеннен кейш ете ауыр жагдайга душар болды. XVI гасырда еуропалыктар ба­тыс микронезиялыктарга келш жеткен. Бул жерге ал-

126

FauiKbi келуыплер испандыктар (чумморо) болган. Олар аборигендерд1 катты канаган. Осындай зулымдыгына карсы Мариан аралдарынын тургындары геморролар ездершщ азаттыры yuiiH, кеп жылдар бойына отаршы- лармен сорыскан. BipaK eKi жактын Kyuii тен емес едк Ол кезде аралдыктардын саны 1 0 0 мындай рана болса, кешн отаршылар олардын санын ете азайтып яйбердк П алау аралынын халкы 50 мыннан 9 мыцра дешн те- мен деген.

Аборигендер испандар, филиппиндер, жапондар т. б. сырттан келуиплермен араласып кеткен. Сонын нэти- жесшде микронезиялыктардын мэдениет} езгеркке ушы- раганына карамастан, ежелп халыктар мэдениетшщ калдыктарын orii де болса к е з д е т р у г е болады.

Микронезия ез басынан б 1 рнеше отаршыларды ет- юзд!. Бул аралдарда Испания 200 жылдай билесе, онан кешн бул аралдарга Жапония ез устемдкш журпЗДй. 1944 жылдан бастап Микронезия АК,Ш-тын кол астына erri. Микронезиянын кептеген аралдарына АК,Ш-тын эскери базалары орналаскаи. Онын устше АКД11 осы кунг 1 термоядролык, ракеттж жэне т. б. сол сиякты адамдарды жаппай кыруга арналган куралдарды сынай- тын полигондар орналастырган. Осындай ездершщ ежелп мекендерше ие болмаган сон, олардын экономи- касы мен жалпы турмысы киыншылык жагдайга душар болып отыр. Мысалы, ж е р гш к п халыктардын Heri3 ri тамактарынын 6 ipi кокос пальмасын ecipy ете темендеп кеткен. Сондай-ак кант плантацияларына да кшим бол­маган сон, одан алатын eHiM темендеп, кант зауыттары токтап калган. Жемю агаштары да азайып кеткен. Сон­дыктан аборигендер тек АК,Ш-тын эскери базаларын- дагы кара жумыстарды аткарады. Олардын турмыстары ете нашар жэне мэдени дэрежеп темен. K,a3ip микроне­зиялыктардын жалпы саны 1 1 0 мыннан артык емес.

Австралия мен Океания халыктары ездершщ кел in шыгуы, этникалык езгешел 1*п, даму жолдарымен 6 ip- 6 ipiHeH ерекшел1*ктер1 бар. Олардын ездерше тэн тари- хы мен мэдениет бар. K.a3 ipri колдагы бар деректерге суйене отырып, ж ер гш кп халыктардын этногенезш

к толыгырак болжауга болады. BipaK Австралия, Тасма­ния халыктарынын TuiAepi женшде аз болгандыктан накты маглумат беримедь Keft6 ip мэселелерд} толык шешу y m i H , археологиялык зерттеулер айтарлыктай журпзшмей отыр. Сондыктан негроидык, монголоидык

127

бел ri л ер ж ёрплит халыкта калай, не cebemi пайда болраны аныкталмай келе жатыр.

Австралия мен Океания халыктарынын улкен кур- лыктардан шалнай орналасуы, олардын тарихи дамуына улкен зиянын тидтрген. ш а | косымша аралдарда туру- шылардын взара карым-катынастары да нашар болган. Осындай географиялык карым-карынастардын кем бо­луы, австралиялыктар мен океаниялыктардын арпа калуына алып келген. Австралиялыктар мен океания­лыктар отаршылыкка ушырап, катты каналса да эр аралдын туррындарынын тарихи тардыры ездержше болранын керем1з.

Австриялылыктарра караранда Океаниянын халык­тарынын отаршылыкка айналуы б]‘ршама езгеше. Або- ригендер отаршылармен катты сорысып, агылшындар Жана Зеландияны кеп жылры сорыстыц нэтижесжде 03ine эрец барындырран.

Маорлар барлык туррыннык 5,8 процент рана. Олар- дык KemuMiri — шаруа (дикан), кiшi фермерлер, арен- даторлар, капиталистердщ плантацияларында ictefiTiH жумысшылар. Арылшындармен кеб|'рек араласкан. Оке­аниялыктар отаршылармен ездерн-нн азаттыры мен бос- тандыры ушж кеп жылдар боны курескен. XVI—XVII расырларда мариандыктар-чаморлар испандыктармен сорыскан, XVIII гасырдан олар еуропалыктармен, 1843— 1872 жылдары Жана Зеландиядагы моарлар ездершщ азатык сорысын журп'зген. 1873—1879 жылдары, 1913, 1917 жылдары француз отаршыларына карсы жана ко-

ледониялыдтар батырлыкпен согысты. Микронезиялык- тар 1910 жылы нем|'стермен, жапондыктармен курескен, осы гасырдын басында арал туррындарынын арасында улт-азаттык жолындагы курестер1 кушейе тускен. 1920 жылы Самоа аралында улттык уйым May,(«Лига») уй- ымдаскан. Ол уйым «Самоа аралы — самоаттарра!»— деген уранмен курес журп'зген. 1935 жылы бул эрекет хушейе тускен. K,a3ipri кезде австралиялыктар мен океа- ннялыктар отаршылар Fa карсы куресуде.

128

Ш ЕТЕЛД1К ЕУРОПА ХАЛЫКДАРЫ

Еуропа — жер шарынын шарын 6 ip 6 0 лiri. Онын жалпы к©лем1 10 млн. шаршы шакырым. Табигаттын географнялык жагдайыньщ жэне кей1нг1 кездерде тари­хи кезендершщ колайлы болуынын нэтижесшде адам­дардын турмысын, мэдениетш жедел дамытура колайлы жардай типздк 9cipece, Батые Еуропа тургындарынын Lnrepuieyi 4—5 расыр 1шшде алга курт ерлеп Kerri.

Шетелдш Еуропа елдершде 1961 ж ы л р ы маглумат бойынша, 428 млн. халык турады. Бул дуние жузшщ туррындарынын оннан торыз болЫн курайды. Шетелдпс Еуропада улкенд1-к1ш1л1 58 улт мекендейдь

Еуропа — алрашкы адам тукымынын ©p6iren жерле- piHiH 6ipi. Олардын калдыктары Онтустж жэне Орта­лык Еуропанын коптеген жерлершен табылды. Гейдель­берг адамдарынын калдыктары, жак суйектершщ калдыктары Батые Германиядан, неандерталдардын канкалары, бас суйектер1 Гибралтар бугазынан баетап, Чехославакияга дешнп жерлерден табылган. Еуропа жерлершде палеолит A3yipiHiH баекы кезеншде аншылар тайпасы мекендеген. Мезолит пен неонит кезендершде жерплжи тургындар Еуропанын солтустшне карай жылжып, Скандинавия жэне Британия аралдарына барып коныстанган. Бул кездерде еуропалыктардын не- пзп K3ci6i аншылык, 0С1МДЖ жемкж жинаушылык, балыкшылык жэне егшиплж болран. Сол кездерден бастап Еуропанын эр турл! аймактарына лайыкты ша- руашылык турлер1 келш шыккан. Онын онтуетшде керагашпен eriH еккен отырыкшылар ©Mip сурсе, сол- туетжте аншылар, орманды жерлерде мал ecipyiuuiep мекендеген.

Шетел еуропалыктарынын этникалык. шыгу Teri эл1 кунге шиелешскен киын мэселелердщ 6 ipi. Неолит ке- зеншщ б1зд1Н дэу1р1м1зге дешнп III мыныншы жылда- рында бул курлыкта унд1еуропалык диалект1де сойлей- тш тайпалар пайда болып, олардын алгашкы шогыр- ланган жер i Балтык тещзшен, Карпатка дешнп жерлерд1 мекендед1 деген шюрд! беделд1 окымыстылар

! тобы айтса, екшцплер1 унд!еуропалыктардын алгашкы коныстары Дунай жагалауындары далалыктан Кара тен^здщ Солтустж жаралауына дешнп жерд1 мекендеген деп жазган. Жалпы алганда, б!зд1н дэу1р1м!зге дейшп

9—294 129

I I — I мынынш ы ж ы л д ар унд1еуропалыктар еуропа же- piHe туплдей тараган.

С ол б. д. д. II мынынш ы ж ы л д ар д а Ж е р о р т а 'т е щ з ь H i n ж ар асы н да ш ы р ы с елдердщ мздениет 1 зор алгаш кы 1 р гел i х а л ы к т а р к а л ы п та ск а н . Олар ал гаш кы ад ам зат м здени етш щ эгейл1к (крит-мекендж , I I I — II м ы н ), онан к е ш н п эллиндпч ( r p e K T i K I мын, р и м д гк — б. д. д, I I I г.) н еп зш са л га н . Б у л м эдени егп ж асауш ы лар Ж ерорта Teni3iHiH ж а га с ы н д а пайда болып, тарихка б е л г т кул- ш ы лы к мемлекеттер ор наткан, сэул етп к ал ал ар тургы- зып, ж азу-сы зуд ы , керкемеиердг, гылымды ж етк зд р д к Е ж е л п Рим империясынын мэдени ж е л с п 'п туралы « Е р те дуние тари хы нда» кен токталган. IV — V расыр­ларда гермаи жэне славян тайпалары оцтустшке карай жылжи T y c T i . ©йткеш ол тайпалардын арасында элеу- метт 1к 6 i p a 3 езге р к т е р болран ед|. Сонын нэтижесшде олар ды н арасы нда алгаш кы рулык корам ыдырап, онын орнына ф еодалды к когам пайда болды. Герман жэне славян тайпалары кул д ы к корамды басынан кеилрме- ген. Рим империясынын ерте дуние уакыттарымен са- лыстырранда, булардын турмыстык жэне рухани мэде- ниеттершщ даму д эр е ж еа анарурлым темен болган. Рим империясынын 6 i p кездеп тамаша мэдениетш гер- манды к жауынгер тайпалар курт темендетш Ж1'берген. Уш расыр бойгы арабтардын жойкын жорыктарынын нэтижесшде Солтусп'к Африканын жэне Пиреней ж ар­ты аралы туррындарынын этникалык курамына эжеп- T9yip 0 згер 1стер енген. IX — X расырларда нормандар келш Еуропанын тен 1з жагалауы н, Франциянын солтус- тш-батысынан Ж ерорта тешзшщ аралдарына дешнп жерлерд 1 тугел|мен ездерше караткан. Нормандыктар сан жарынан аз болгандыктан, олар ж ер плш л тургын- дармен тукым араластырып, c i i i i c i n кеткен. IX гасырда Оцтустгк Орал бойынан Дунайдын орта агысына дешнп жерлерд 1 венгрлер (угорлар, мадьярлар) жайлап а л ь т , Венгрия мемлекетшщ Heri3 iH салган.

Шетелдш Еуропа халыктарын т ш жэне антрополо­гиялык жагынан темендепше Ж1*ктеуге болады. 1959 жылгы марлуматка Караганда, Ш етелд 1к Еуропада 421 млн. (428 млн.— 1961 ж.) халык болран. Олардыц 96 процент! ущиеуропалык т1л семьясында сейлейдь Бул л л семьясы, непзшен, славяндар (67 млн.); поляк- тар, чехтар, словактар, лужичтер, словенцтер, хорват- тар, сербтар, боснилыктар, черногорлыктар, македондар,

130

болгарлар, германдыктар (168 млн.); немктер, австрйя- лыктар, эльзастер, герман-швейцарлар, голландыктар, фламандыктар, фрнздер, шведтер, даттар, романдыктар (49 млн.); испандар, каталондтар, португалдар, гали- силыктар, франкошвецарлар, румындар болып тертке белшедк Кельттер (6 , 2 млн.) ирландар, гэлдер (таулы шотландыктар), уэльецтер (валлийцтер) жэне бретон- дыктар болып жжтеледк Булардын. баска ущиеуропа- лык тЬчге косылмайтын Пиренейдщ батысында баскй- лердщ тШ бар. Фин, лопар, венгр тьлдер1 угро-фин ты! семьясына жатады. Татарлар, туржтер, гагауыздар TypiK тш семьясына юредк

Шетелдж Еуропа халыктарын антропологиялык жа­гынан еуропоидтык нэалге 6 ipi»mi рет 1684 ж. Ф. Бренье жаткызган болатын. Осы нэЫлге белу эл1 де болса устемдж eTin келедь Бул нэciлдiн непзп белплер1 сол- TycTiKTeri нэciл тур л ер i акшыл, ал оцтустжте коцырлау болып келедь Еуропеодтык нэсш opoip аймактыц ерек- шeлiктepiнe байланысты Жерорта Teni3 i динарлык, бал- тыктык деп Kimi белжтерге белшедк Булардын. 6 ip-6 i- ршен антропологиялык ерекшелжтер1 онша айтарлык- тай кеп емес.

Еуропа курлыгы та'биги-географиялык жагынан адамдардын. мекендеуше колайлы, ауа райы — коцыр- жай. Сондыктан бул курлыктын ежелп тургындары неолит пен кола дэyipлepiндe егшшыикпен айналыскан. Тарихи дэучрлердщ баска да кезешнде бул шаруашы- лык уздж аз дамып, аборигендердщ турмысында eriH- щипк memyrni мацыз аткарган. Эр жердщ жагдай ерек- шeлiктepiнe байланысты егшнщ тур л ер i де эр T yp j i i болып келген. Мысалы, солтустжте арпа, кара бидай, сулы, кешннен картоп кеб1рек еплсе; Орталык Еуропа- да бидай, кара бидай, картоп, кант кызылшасы; оцтус- т1кте жугери картоп, K ypi ui жэне Еуропанын. кеп жер- лepiндe 6 a y J 6 a K u i a , жу'з1м мол ecip^Ai. Булардан баска онтустжте еаршген техникалык мэдени епмджтен зы- гыр, кумык, макта, темею eciMд ‘истер! бар.

Польшада Улы Отан согысынын. сонына дешн онын. жалпы тургындарынын 60 процент! ауылдык жерде ту- рып, диканшылыкпен айналыскан. ©HAipic орындары баяу ескен. 1944 жылдан бастап, Польша индустриясы ескен елге айналып отыр. Онда 6ipHeuie миллиондаган жумысшы кызмет етедь Егерде 1944 ж. ауыл тургында- рыныц ж е р » , жартылай жераздердщ саны кеп болып

131

келсе , П ольш а Респу'бликасы орнараннан кейш поме- щ иктердщ ж ер л ер 1 дикандарр а бер м дь Соныц нэтиже- С1*нде 1 млн. 6 8 мын ауы л туррындары ж ерге ие болды. П ольш аны ц eHAipic орындары алга ьлгерьлеген сайын, ауы л ш аруаш ылырындары ауыр ж ум ы стар м ехани кала- нып, кешшлж ж ум ы стар машинамен аткар ы л ад ы . E ri- летш епстердщ турлер! де, олардан алаты н еш м де ж ы л д а н -ж ы л га кебею де. Ертеректе поляктар тары, би- дай, арпа, кар а бидай, к а р а кум ы к сиякты д эн д 1 д акы л - дар ды ecipce, кейш acyrepi, ас бурш а к, к е н д 1’р т. б., сон- д ай -ак бау-бакш а еЫмджтер! кен келем де еЫрьледь Ж емш впт 1*к мал азы ктар ы епледь Ауыл ш аруаш ылы- гында бурын колданып келген орта расыр куралдары ырыстырылып шырарылды. Польш адары 30 ж ы лдан а стам ы р ак уакы тты н ш ш д е п болып отырран саяси, экономикалык, эл еу м егп к жэне мэдени езге р к те р Че- хославакия, Болгария, Румыния, Венгрия жэне т. б. Ш ы р ы с Еуропадары елдердщ бэрше ортак взгер 1*стер.

Е ж е л п кезден eric кур алдар ы ндагы айтарлыктай езгеш ел 1ктер 1‘не карам астан, барлык жерде дерл!К Еуро- пада ж ерд! аударып жырту здгсi кец тараган . Бую л Еуропада жалрыз, кейшнен бгрнеше r ic r i сокалар пай- даланы лады . Еккен егщ д-i кутуде, енгм жинауда, оны сактауда кол купи кеншен колданылран.

М ал шаруашылыгы да Еуропада ерте заманда пайда болды. Аборигендер сауын жэне е г п к багы ттагы мал- дарды Ke6 ipeK ©cipreH. Онтустж те куш келгк ретшде ipi кара малдары кеб{рек пайдаланса, солтуст!к аудандардз ш аруашылыкта жылкы турш кеншен колданды. К,ой мен ешкш! eTi мен жуш ymin е а р д ь EriCTiK дамыран жерлерде мал саны азырак болса, Kepicmiiie, Альпы, Карпат, Балкан усп‘рт1ндеп 6 hi’k жерлерде мал шаруа- ш ы л ы р ы жаксы дамыды. Балыкш ылык K9c i6 i Еуропа- иын тещз жаралауында, Скандинавия, Англия елдерже сжелден тэн. Бул жерлердщ тургындарынын e-M.ipi, т!р- ппл1Г1 тещзбен т ы р ы з байланысты.

Болгариянын мал шаруашылырына кыскаша токта- лайык. Болгарлардын турмысында мал ecipy ici, dciре- се, тургктердщ кол астында болган кезендерде дамы ­ран. Болгария патшалыгынын кезшде де мал шаруашы- л ы р ы айтарлыктай колра алынбаган. Бул шаруашылык- тын интенсивт1К жолмен e c y i H e тек Болгария Республи- касы курылганнан бастап жагдай жасалды. Малдардык тукымын асылдандырура, тур акты жемшеппен камта-

132

масыз етуге жэне ауыр жумыстарды машннаныц кушь мен icTeyre уюмет аирыкша кещл белдь Бул елде кой, eiuKi, ipi кара малдарды жэне шошканы ocipyre аирыкша кон!л беледК Кара малдардан — сиырлар, буйволдарды ecipefli. Буйволды еаруден Болгария Еуропада oipiHiui орынра ие. Ал сиыр ос1руден Болгария Венгриямен па­ра-пар келедь Кой, еш к ш еаруден Болгария Еуропада 6ipinuii орынга ие болса, шошка, уй кустарынан: тауык, каз, туйетауык, уйректерд 1 болгарлар ертеден-ак 6aFa бьлген. Болгарияда бал арасын ecipyre жэне жгбек кур- тын асырауга айтарлыктай кещл белшедк

Мал шаруашылырымен айналысу iciHeH венгрлер де калыспайды. B i p a K венгрлер ерте кездерден бастап жылкыны кеп ecipreH. Олар малдарды уш турл! жол- мен — жайып, жартылай жайып жэне колда багып eci- редь Эр т у л й т багатындарды эр турл1: жылкышыны — «чикош», сиыршы, войволшыны — «гуйяш», шопанды — «юхас», шошкашыны — «канас» деп атаган. Мал багу- шылардын KiiiMi сол жердщ табиги-географиялык жаг- дайына икемделген. Жанбырдан, желден сактану ушш малшылар шашын, бетш, колын сиырдын тонмайымен майлаган. Жылкы мен ipi карага тацба баскан.

Орта гасырдын алгашкы дэу!рлершен бастап Еуро­пада келенер l o c i o i курт ecTi. Бул K9cin ауылда, кыс- такта жэне калада кен. e p i c алып, дикандардьщ турмы- сына KepeKTi буйымдарды кептеп шырарган. Сейтш, ко- ленериилер мен шаруалардын ем1рлер1 6ip-6ipiMeH ты р ы з байланыста болган. Капиталиста когамнын тууымен ip i- ip i фабрика, зауыттар ашылып, бурынгы юшЬгцмм коленер K 9ci6 in ыгыстырып жйбердй Капитализмнщ ipi eHflipic орындарынын батыста к у п т да ми бастаган ке- зендер1 XVIII гасырдын екшыи жартысына, XIX гасыр­дын бас кездерше тура келедь Осы дэ^прде Англия жэне Францияда eHflipic орындары к у п т жет1лген болса, кешн баска да Еуропа ел дер i осындай даму жолына TycTi.

Epfe дэу!рде-ак Еуропада калалар кыстактан, село­дан белшш шыккан. Б1здщ fl9yipiMi3re дейнп II мы- ныншы жылдары Грецияда, Римде калалар ecin, олар коленер кэсгбшщ, мэдени дамудын орталыгына айнал- ды. Сол кезде салынган калалардын Kenuiuiiri Ka3ipre дешн бар. Ауылдык жерд!н тургындарынын орналасуы эр турМ. Олардын салыну жуйес{нде езара уксастык бар. Кыстактар кеше-кеше болып та, хутор болып та

133

сал ы н ад ы . Капитализм формациясы кезш де ауылдык ж ерлерде фермалар кебейген. К ы стак тар узынш а, не кораланып орналаса бередк Еуроп алы ктарды н дэстурл! уй салу T9pTi6i оны салаты н курылыс жабдырына, журт- тын ежелден кал ы п таскан дэстурш е байланысты. Еуро- паиын онтуст1гшде уйлерд! тастан кеб|‘рек салса, сол- т у сп гш д е араштан согатын болган.

Еуропалы ктарды н кшмдер1 де хал ы кты к тарихи да- муына сай езгерш отырган. М ундай процест!* барлык дуние ж\з\ тургындары бастан еткерген. Палеолиттен бастап K a3 ip ri кунге дейш кшм кию салты сан марте езгерген. Бул елдердщ к т м д е р ш щ езгеру!* нэтижесшде ултты к белплер! де жойылып, барлык еуропалыктарра ортак кжм улплер1 калыптаскан. Баты с Еуропа капи­т а л и с т а мемлекеттершщ отаршылык саясатынын сал- дарынан еуропалык костюмдер ауа райынын ыстыкты- гына карам астан Африка, Азия елдершде де тараган.

Еуропалыктардын отбасы kj' lu j жуптык отбасы. Ол капитали ст^ жеке меншшке непзделш, христиан д iнi- ищ моралше суйенед!. Еуропалык отбасында еск! квз- карастар, дши сешмдер, непзшен, взгер 1*ске ушырагаи. Оларда сирек болса да ертеден калыптаскан патрнар- хаттык, патриархаттык-рулык отбасынын калдыктары кездеседь

П ольш ада феодалды к. кешн капиталжгпк когам дар кезш де х а л ы к арасында эр турл! топка шляхтар, ме- ш андар, място — к а л а тургыны, хлоптар сиякты белу- лер орын алген. Бурын ж астарды уйленд 1*ргенде экзо- гамияны сактай отырып, осы бёлшупллшт! сактауга тырыскан. Осы куш, ягни демократиялык когам устем болган кезде былайша сословияра бел in у жойылды. Ж а с- тар уйленгенде ездерш щ п'леп, су ж сп ен ш ш п непзш де косылады.

Чехославакиянын тургындары да уиленуге экзога­мия лы к тэртшп сактаган . Ж упты к отбасы кен тарарам, ж астар уйленгеннен кейш, оларды ез алдына бел in шы- гарып, ез шаруашылыгын ездер! ж урпзуге жагдай жа- саган. Чехтар жастардын уйлену тойын улкен салтанаты мереке ретшде еткерген. E cki* уйлену тэрт iб i Kenepin , жана KOFaMHbiH непзшде пайда болган жана тэртштер халы к турмысынан кен орын алуда. Осындай экзогэ- миялык уйлену веигрлердщ 1 шшде айкынырак са к та л ­ган. Булардын арасында pyFa белу сакталган. Туыскан- дык эке бойынша жжтелш, 3— 5 атадан apri KiciHiii

134

I кызына уйлене алады. Ертеректе венгрлер балаларыа уйленд1ргенде казактар сиякты жет1 атадан 6epi кызиа атастырмаган.

Сейтш, Шетелдж Еуропа елдершщ щйндеп дамып I келе жаткан халыктардын турмысында, сондай-ак от­

басы ем^ршде прогрессивен езгерктер болуда. Ал капи- талистщ Франция, Англия, Италия т. б. елдерде уйлену T a p T io i ecni жолмен, капиталиста* когамнын моралше сэйкестенд1рше етедй

Еуропалыктардын, когамдык турмысында ауылдык кауымга б!рлесудщ калдыгы 6epTiHre дейш сакталып келген. Мысалы, болгарлардьщ, сербо-хорбаттардын, ал- бандардын, норвегнялык,тардыц аралдарында мундай салт жш ушырайды. Капитализм куйшрек дамыган елдерде бул калдыктар жойылып, товарлы капиталис­т а турлер пайда болган. Капитализмнщ алга uirepuieyi- не байланысты калаларда коленер одактары жойылып, товарлы капиталиста турлер пайда болган. Капита­лизмнщ алга uirepuieyiHe байланысты калаларда коленер одактары жойылып, ауыр жэне жендл енд1рдс- тер кушейе TycTi.

Еуропалыктардын басым ке п ш ш п христиан дшше сиынады. Тек тмундары аз гана еврейлер мен мусылман- дардын дшдер 1 баска. Б1здщ дэу1р1м1зге дешнп I—II гасырларда христиан д!н! зор беделге ие болып, Рим империясынан кейш, IX—X гасырларда Еуропа елдерш толык камтыган. Бул дш феодализм когамын ныгайтуга кеп жэрдемш типздй Христиан д Ы батыс католик rnip- Keyi жэне шыгыс православиялык uiipKeyi болып eKire белшген. BipiHuiici Рим епископына багынса, eitiHiuici улттык ипркеулерге белшш, эр мемлекеттердщ патша- ларына, императорларына багынып, феодалдык-кре- постнойлык курылысты сактауга кызмет еткен. Мусыл- ман дшш EyponaFa турштер мен арабтар экелген.

Шетелдж Еуропа халыктарынын рухани мэдениетi тым ертеден басталады. Олардын арасында батырлар жыры кен тараган. Ерте дэу1рдёп Гомер дастандары «Илиада» жэне «Одиссея» орта гасырдын бас кезещнде герман тайпаларынын киялынан туган «Нибелунунтар туралы жыр», «Гудрун туралы жыр» сеюлд! эпикалык аныздар — озык мэдениет улплерь Бул дастандар кешн- ri кездерде жазылып алынган. Осындай бай, терен фольклорлык мураны езге де халыктардан жш кездес- Tipyre болады. Орта гасырдын соцгы кезещнде балла-

135

далар, семья, солдат турмыстарынан алынган алендер, аныздар, макал-мэтелдер кептеп шырарылды. Оларды тек кана жыршылар рана емес, 6{раз к1алер айткан. Сондыктан XVII расырдыц аярынан бастап Францияда, онан кёйш баска мэдениегп елдерде халык фольклорын жинап, жарыкка шырару урдк колга алынды. БГздад заманымызда Еуропа елдершщ халык шырармашылыгы жаксы зерттелген. Алуан-алуан внер турлер1 Еуропа елдершде ертеден дамыран. Ерте замангы халыктык театрлар Грецияда, Римде болтаны мэл|’м. Мэденйеттщ одан api шарыктап дамыран кезен1 кеЙ1 нг! капитализм дэу1рше уласты.

АФ РИКА ХАЛЫ КТАРЫ

^Африка — улкен курлыктардыц 6 i p i , онын. колем! — 30 млн. шаршы шакырым. Ол тек Азиядан K i i u i , Еуро- падан уш есе улке н ^

Африканын езпгё тэн табири ерекшел1ктер1 бар^Ол Солтуспк жане Оцтустпс жарты шарда орналаскан^еп- шыпк же pi тропнкалык ауданда орналаскаи. Б^л кур- лык мухит тещз жэне бураздармен коршалган.; BipaK онын жагалары тайыз келедк >Kepi 6eTi б1ркел1и дещи жэне ойпатты. Африкадагы Нш, Нигер, Конго, Замбези жэне т. б. езендер езшщ арнасын жи! езгертт отырган- дыктан, кеме жузуге колайсыздау. Виктория, Танганьи­ка, Ньяса, Чад т. б. сиякты ipi келдер1 бар.

Табиги жагдайына карай Африка 6ipneiiie аймакка белшедк 1). Тропикалык аймакка орталык экватордьщ батысы, Гвиней бугазыныц солтустж жаралауы жэне Конго атырабы. Бул жерлерде мэцп Korepin туратын агаштар еседк 2). Гилейдщ солтуспп мен оцтусппнде «.муссон» агаштары еседй Бул агаштар Африканын жер келемшщ 30 процентше тараган. 3). ^Картылаи шолеит солтуспггнде Сахара, оцтусппнде Колахари жэне На-миб аймагы бар.

. Африка жер! ауыл шаруашылыгын дамытуга ко- лайлы. Scipece, жогарыдапл аты аталган езендердщ жагалаулары мен алкаптарында кептеген субтропика- лык еамдпсгер еседь Ежелден белгш Африка — банан- нын, ямса тамырынын, кекипл жангактын, кокос паль- масынын, осы жер тарысынын, Эфиопиа нанынын (тэф- фа) т. б. есщдактердщ отаны. Нил бойында макта еаршедГ Мал шаруашылыгы да дамыган. Жылдыц бардык маусымында да мал жайылады.1

I Африкада кен байлык ете мол. Алтын, хромит, ал­маз, марганец, кобальт, калайы, уран, платиналардыц копы кеп/

/О сы.кезде Африкада 280 млн. адам турады. BipaK олардын курлыкка таралуы б!ркелк1 емес. Егерде Нш 6 3 eHiHiH бойында 1 шаршы шакырым жерде 700-ден астам адам мекендесе, Сахарада 0,3 адам турады. Орта есеппен эр шаршы шакырымда 2— 10 адамра дешн ор- наласкан. \

137

АФРИКАНЫН ЭТНИКАЛЫК, ТАРИХЫ ЖЭНЕ ЭТНОГРАФИЯСЫ

ГАфриканын ерте заманнан келе жаткан бай мэдени дзету pi н бьлмейжше, осы кун® Африканы туешу киын. Африка халыктарынын тарихы anj де болса толык зерт- телмеген. Тек жазба деректерде азды-кегт Солтуспк- Шыгыс Африканын тарихы б1ршама жазылган. Мысалы, Сйздщ Д. Д- 1П гасырдан бастап, Мысырдын тарихы белгш болса, б!здЩ заманымыздын IX расырына деййпч Солтустж Африканын Тунис, Алжир, Марокконын, Эфио- пиянын жэне тропикалык Африканын тарихы ете аз зерттелген. Бул елдердщ тарихын толыктыратын кепте­ген археологиялык-этникалык жэне лингвистикалык деректер де бар. Осы деректерге суйене отырып, Афри­ка халыктарынын даму жолын байкауга болады. Африка мындаган жылдар бойына тарихи даму жолдарын еткЬ 31п, ездерше тэн бай мэдениетшен дуниежузЫк мэде- ниетт! дамытура улес!.н коскан.

Африка халыктарынын тарихын уйрену, зерттеу кеп жылдарра дейУ ipi и м п ер м и тк елдердщ окымыстыла- рынын, lueHeyHiKTepiHin, миссионерлершщ колында бо­лып кёлдк Олардын арасында кергендерш жазып алый, одан FbMbiMn тужырым жасаган зерттеуиллер де бол- Fan. BipaK зерттеуиплердщ М я д е кептеген реакцияшыл антропологтар, археологтар, этнографтар жэне лингвис- тер де журген. Олар ездершщ енбектерж отаршылык саясаттын непзшде жазып, олардын Африкада журпзт отырf ан саясатын корЕакан. Сондыктан кептеген тарих- шылар, антропологтар Африка халыктарынын гасырлар бойына калыптаскан мэдени байлырына ат ycTi карал, аборигендердщ дуние жуз1 мэдениетш дамытура коскан улесж мойындагылары келмеу! былай турсын, олардын шын тарихын бурмалаган. Олар енбектерш нэсшдш теорияга непздёп жазган. Мундай теория саяси, экоио- микалык жэне мэдени жарынан артта калып келе жат­кан халыктарды кулдыкта узак уакыт сактауга багыт- талган. Сондыктан АКШ, Англия, Германиянын реак­цияшыл галымдары 1 0 0 жылдан астамырак уакыттан 6 epi Африка аборигендерж толык мэндеп адам деп ай- тута болмайды деп келген. Осындай тужырымды рылдаш непзде дэлелдемекй болганмен, мундай п1К1'рл.1Н eni6 ip гылыми Heri3i жок екеище кумэнданута болмайды.

Тек кептеген прогресилл окымыстылар е'здершщ Fbi-

138

лыми енбектер! аркылы нэалдж эр турл! «теорияга» соккы 6 e p in , африкалыктардын баска халыктар сиякты тен, кукыкты халык екенш дэлелдеп бердк

(Африка — Оцтустж Азия сиякты алгашкы адамдар- дыц пайда болган жершщ 6ip i. Бул курлыктан адам сиякты журе бастаган, 6 ip a K эл! де болса адам калпы- на келш жетпеген австралопитек, зинджантроптардын cyneKTepi табылган. Олардьщ табиги куралдарды пай- даланып, шеппен жэне етпен тамактанатын болган. Си- нантроптыц суйепне уксас канкалар да кеп жерден табылган.

Полёолит дэу1р1нде де адамдар т 1 рш ш к еткен. Ни­герия бассейшнде осы кунг 1 негриод халык.тардыц ата TeriHin канкасы табылган. Алжирдеп Мешта жерiиен табылган адамдардын суйепне Караганда, палеолит кезшде Солтустж Африкада Жерорта тендзшщ Шыгыс б е л т н е н келген еуропалык типтеп адамдар мекенде­ген. Африканы мекендеген аншылар мен жинаушылар еуропалык кериллермен байланысып отырган. Негриод тэр1зд1 адамнын (гримольдилык) су fieri Ментоннан (Италиядан) кездескен. Мундай халыктардын Солтус­тж Италияны, Швейцарияны, Украинаны, Едьл бойын жэне Англияны мекендегендер1 женшде гылыми дерек- тер бар.

Неолит дэу1ршщ ecтeлiктepi Со л ту ст i к-Ш ы f ы с Аф­рикадан, Суданнан ашылган. Б щ щ д. д. V мыныншы жылдарда Hi л бассейшнде eгiншiлi,к болган. Осы кезде Эфиопия мен Магриб елдершде егшиплж, Сахара жэне Мысырдагыдай Сенегал, Нигера езендершщ бойларын- да eгiншiлiк пен мал шаруашылыгы дамыган. Гвиней ел дер i тропикалык орманда 0Mip cypin, жинаушылыкпенайналыскан. .

Ерте заманнан-ак аборигендер теш рд 1 паидалана бьлген. TeMip дэyipiн дэлелдейтш (б !здгн д. Д. HI мы- цыншы жылдарга тура келедО Мысыр керханаларынаи тем 1 рден* коладан жасалган кептеген куралдар мен аспаптар табылган. TeMip дэуiрi бул жерде бiздiи Д* Д- V II—V гасырлар-ак болган.

XV гасырдын сонында, Африка Fa Португалия ныц саяхатшылары келгенге дейш, Африканын кептеген тургындары тeмipдi жаксы пайдалана 61е | | Тек кана OHTycTiK Африкадагы бушмендер, Батые тропикалык пигмейлер tm ipA i пайдаланбаган. Тем1рдщ Ke6ipei< шыгатын аудандарында, сол замандагы TeMip корыта-

139

тын пештер кеп кездеседг Сондай-ак Оцтустж Коиго- нын, Дамомее, Того Уньямвези, Родезнянын, Замбези- дщ, Суданнын, тургындары, баньерлер тайпасы теьНрден пышак, балта, шот кетпён жэне т. б. буйымдарды ктеп, ездершщ керил'лерже саткан. Сейтш, тем1'рд1 пайдалану Африканын о ц т у с т ш д е пайда болып, кейш ол Солтус- тж Африкага тараган. Мысалы, судандыктар алдымен reMipfli пайдаланып, кейш коламен таиыскан. Олар ко- ланы «кызыл тем1'р* — деп атаган. X—XI гасырда араб саяхатшыларыньщ айтуы бойынша, судандыктар TeMip- ден сунп (гарпун) т. б. icTeflTiHiH айткан. Археология­лык казбалардьщ нэтижесжде Батыс Суданнан Рао, Кумби-Сале, ГПл суйепнж жагаларынан TeMip корыта- тын пештер табылган. Археологтар бул пештерд1 бгадщ д. д. I-мыцыншы жылдарга тура келед1 деп болжайды. Сондыктан бул жерге тем ip Мысырдан, Жерорта тещз!- ш'н TOHiperiHeH тарады дэудщ Heri3i жок.

Африкада, ен алдымен, белш айтарлыктай кола дэу ipi болмаса да, бул жердщ аборигендер! ертедеи бастап, коланы пайдалана б!лген. Ce6e6i кейж п уакыт- та Шари, Лононе, Чад атырабынан кола мэдениет! ашылган. BipaK ол мэдениеттщ кай дэуч'рге тура келе- TiHiн §лз аныктаган жок.

Алгашкы кезден бастап-ак Африканын непзп нэсал- дер1 осы курлыкта пайда болган. Жерорта Teni3i нэсГ JTjне KipeTiH аборигендер ерте замандардаи 6epi Сол- TycTiK Африканын, Сахараныц кепш ш к белжтержде мекендеген болса, Онтустжте негроидтык насгл калып- таскан. Ал Шыгыс, Солтустж-Шырыс Африкада Эфио­пия нэсЫ пайда болган. Сондай-ак Орталык Африкада ерте заманнан 6epi й^гмейлж тайпалар орналаскаи.

Б1здщ д. д. 3200—3000 жылдарда Мысыр батысын- дагы тургындарды техендер деп атаса, алгашкы когам­нын сонгы кезендерждеп жердж тайпаларын темхулар деп атаган. Екеушж аттары да, непзп белплер1 де 6ip - 6i pi не уксас, бойлары узын, TycTepi коныр, ашык-кон.ыр жуздг! Б1здж д. д. V гасырда грек жазушылары булар- ды жалпы ливийцлыктар деп атап, олардын, TycTepi ашык, коздерй кок деген. Сейтш, бул тайпалар ертеде осы жерд|" мекендеген бербер тайпасынын ата-бабалары болуында кумэн жок. Геродот буларды эфиопиялыктар немесе кара эфиопиялыктар деп атаган. Алгашкы Мы- сырдыц аборигендер! ездерж «кызыл халыктар» деп атаса, ливийцлыктарды «актар», «негрлерд! «каралар»,

140

азиаттьщ тард'ы «сарылар», ал ездерш «кызыл-коныр- лар» деген.

Алгашкы Мысыр жазбаларында барлык Оцтустж Африканын тайпаларын нехси деп атаган. Нехсилер алгашкы Эфиопия патшалыгынын халкы болуы тшс. Осы елдщ ecTeniriHiu корсету! бойынша, б1здщ д. д. 2 0 0 0 жылдарда негр деген иэсьлдщ бар екеш айтыла- ды. Бул тайпалар Н1 л ©зеншщ жогаргы агысында мекен еткен нилоттарды мысырлыктар Пунттардын ел 1 деп атаган. СезЫз, ерте заманда Шыгыс Африкада негроид- тар, Орталык Африканын кепиилгк б©Л1пнде бойлары iciiiii пигмейлер ©Mip сурген.

Пигмей тайпаларына к д ты сты деректер б !здщ д. д. III гасырга тура келеди Мысырдьщ аксуйектершщ 6i- peyiH колга Tycipin, алып келгещ н мактаныш eTin айткан сездер1 жазылып калган. Ол ©зшщ экелген адамын Денг деп атаган. Осы атпен аталатын тайпалар Эфиопия жершде 6i3Ain A9yipiMi3re дешн сакталган. Амхар т1лш- де ергежейлерд! (писмейлердО денг немесе данг деп атайды.

Осы кундерде пигмейлер (денг, манг) Конго езеш- Hin жогаргы, орта агысында, Огове ж эне Итури бас- сейндерш де мекен етедк Бул жерде калыц тропикалык ормандар кеп. Солардын арасындагы шамамен 50 мын- дай пигмейлер банту тайпаларымен аралас TipiutoiK eTeAi. Олардын KOci6i — аншылык, жинаушылык. 3ci- ресе, жинаушылык кеб1рек дамыган. Олар шептщ же- MiciH, тамырын жинап, эр турл1 курт-кумырскаларды, бакалар мен жыландарды, балыктарды устайды. Экел- ген заттарынан тамак дайындайды.

Турган жерлершде азык-тулжтершщ азаюына бай­ланысты, пигмейлер коныстарын © 3rep T in , кешш журдк Андарын да сол жерден аулайды. Олар ip i келетш бан- тулармен араласып, TipuiuiiK етед1, солардын тш нде C0 йлeйдi. Пигмейлер — баска жактан келгендер емес, осы жердщ аборигендерк

Банту — Онтуст1к Африканын Heri3ri тургындары. Алгашкы кездеп булардын мекен! Конго ©зеншщ сол- туеттн дег ! тропикалык ормандар болуы MyMKiH. Кешн пигмейлерд! онтуст1кке карай ыгыстырып, Африканын oHTycTiriHAe де тараган. вздершщ шыгыс, онтустж-шы- F b ic к©pшiлepi болган бушмендер мен готтентоттарды шыгыска ыгыстырган. BipaK бантулардын онтуепкке карай жылжуынын каша и басталып, кашан аякталга-

141

нын аныктау киын. Банту ж ё т н д е п 6ipiHiiri дерек терд1 VIII— IX гасырда емтр сурген араб окы м ы сты лары бе- ред1. Аль-Хамазани взЩ|^ «Елдер к1табы>, Масуди «Ал­тын шабындыктар» ютаптарында, арабтын тещзш ю ибн-Маджнд Васьконын т. б. енбектержде банту женгй- де азды-кепт1 деректер бар.

Бушмендер мен готтентоттар ездержщ керип болган бантуларын ыгыстыра отырып, шыгыска карай кешж, ж е р п л ж л тайпалармен ушыраскан. Осы кунп Кения жержде негроид нэсЩйщ белплер1 бар Эфиопия нэсш калыптаса бастаган. Бантулар койсан тайпаларымен араласкан. Бушмендер аншылыкпен айналысып, ездерь nin дамуы бойынша бантулардан анагурлым кейш к а ­лып койган. Готтентоттар бушмендерге Караганда алда болып, мал шаруашылыгын дамыткан.

Kefl6ip этнографтардын niKipi бойынша, бушмендерд1 автохтондык деп, готтентоттарды кел 1’мсектер деп есеп- геген. KeftiHri жылдардагы т1л, этнографнялык зерттеу- лерге Караганда, бул eKi тайпанын ллдёрж дё ете жа- кындыктьщ бар екен|' байкалган. Д. Блик кеп жылдар боны бушмендердж чйшн зерттеп бушмендер мен гот­тентоттардын т ш н щ нёг1здер1 6ip екенж байкаган жэне булардьщ трдер! кептеген диалектклерге белшетшж де керсеткен. XVII гасырдын ортасында еуропалыктар келгенге дейж бушмендер мен готтентоттар Африканын онтуст!к шекарасына дейщп керлерд) мекендеген.

Суданнын этникалык курылымы ете курделн Ce6e6i бул жердеп 6 i p - 6 i p i H e жакын тайпалар, рулар 6ip жер­дей екж.ын жерге кёщш журщ, 6ip-6ipiMen араласып кеткен. Булардын щхшде Батые Африканы мекендеген манд тайпасы бгёдщ заманымыздын III— IV гасырла- рында Сенегал, Нигерия езендержж жогаргы агысында Гана мемлекетж 'уйымдастырган. XIII гасырда Гана мемлекетжж орнына Мали мемлекет! келген. XIV га­сырда Мали Гингаи мемлекетЫен алмасып, Триполи, Марокко жерлерже де билак журпзген. Екдищ? мэде- ниеттж орталыгы Чад келж ж тен!репнде болып, бул жерде Канем-Борну, Хауса мемлекеттер! пайда болган. XI гасырда бул жерге ислам Дзй1 келж, оныц орталыгы Магриб елдер! болган.

Сейтш, ерте заманнан 6epi Африка курлыгы мэде- ниеттщ ошагы болган. Бул жерде алгашкы адамдар пайда болып, ездерже тэн мэдениетл ергстёткеимен, KeftiHri кездерде ездержщ дамуы женжен арта калып

142

конган. Ce6 e6 i, 6 i p i H i u i , географиялык, фактор — бул жерге ©згелердщ келушщ киындырынан олардыц тума- Fa-туйыкта калып коюы. ЕкшшЗден, XV f а сир да Еуропа елдер1 капитализм жолымен дамып, бхрлескен кушт! мемлекет к^урылса, мунда келген еуропалыктар олар- дын. ездершщ irniHSH карама-кайшылыкты кушейтш, езара сорысуларына да себешш болган. Мысалы, XVI гасырдыц аярында Марокко султандары Сонган мемле­кет in басып ал Fan. 9cipece, Африка халыктарын булшу- щшке алып келген Еуропа отаршыларыньщ басып алуы мен оларды кул ретшде шет елдерге сатуы болып есеп- теледк Кул саудасы XV гасырдыц ортасына деГпн Пор­тугалия, Англия, Голландия, Франция мемлекеттершде журш жатты. Бул — уакыт африкалыктардьщ тари- хындагы ен кай р ы л ы ауыр кезендердщ 6ipi. Осы окига- лар Африка халыктарыныц алра карай дамуына кедерп болды. 1\ул саудасы кезшде 100 млн. африкалыктарды Америкага апарып, кул ретшде сатты, кейб1реулер1 жол- да е л т K e r r i . Осынын нэтижесшде бурын халкы коп, ез мэдение™ ескен о л келер кацырап бос калды. M i H e , ос ын дай географиялык жэне сырткы куштер а бор и ген- дерд!* артта калдырды. Тек олар кешнп жылдарда рана ез бетшше ecin, дамуына мумюшшлж алып отыр.

K,a3ipri Африка халыктарын антропологиялык жагы- нан топтау уипн, олардын, коне дэу1рлершдеп антропо- логиялык турлерш елестететш деректерге токталайык. Африка жершде археологиялык зерттеулердщ нэтиже- сжде ерте дэу!р адамдарыныц суйектер1 коп жерлерден табылган. Ява аралынан питекантроптьщ, Солтустш Африкадагы Марокко жершен неандерталь адамыныц суйектер! табылган. Осы сиякты археологиялык заттар LLIbiFbic Африкадагы Эяси келшщ мацындагы Танганьи- кадан жэне Эфиопиядары Диредова тенлрепнен казып алынган. Африка дан мундай кептеген неандерталь адамдары суйектершщ калдыктары табылуыныц рылы- ми мацызы ете зор болып, Африка алрашкы адамдар- дын пайда болтан жерлершщ 6ipi екенш дэлелдейдь

Ал полеолит дэу1ршде Tipiu^iK еткен адамдардын, суйек калдыктары Африканыц коп жерлершен кездес- кен. Сеттуспк Африкада Каспий дэу1р[не жататын адам суйеп* табылса, ал 1929 жылы Жерорта тещз1 жара- лауындагы Константинопольден 30 адамнын. бас суйеп жэне бутш канкалар табылды. Кандалардын. орташа 6 i ii i<T ir i 174 см. Сондай-ак Чад колшщ тощрегшде, Су-

143

дан жержен де оеындай палеолит адамдарыныц суйек- T e p i табылган. Бул заттарды зерттеудщ нэтижесжде та­былган суйектер еуропоид пен негроид наалдерТшн антропологиялык касиёттер! бар адамдардын суйектер1 болып шыккан.

Онтуст1к Африкада палеолит дэу1ржде e.viip сурген адамдардын, суйектер1 табылган. 1929 жылы Кеип- Флэсте Кейптаун манында, Блумфонтейннен 40 шакы- рым оцтустжке Флорисбадта табылган суйектер, езде- ржж антропологиялык касиеттер1 бойынша, австралия- лык нэа'лге жакын екёш байкалган.

Кейптаун манындагы Фиш-Хук деген жердей адам­нын канкаеы 03iniH куралымен 6 ipre табылган. Бул адамнын бет cyfieri жаксы сакталган. Онын бет келбёл Ka3ipri бушмеидердж бет курылысына уксас болып шыккан.

Мысырдыи. оцтуслгшде Нубияда 1929— 1934 жылда- ры археологиялык зерттеулер журпзш, Аниба деген жерде б1здж д. д. II мыцыншы жылдарда Tipuim K ет- кен, эфиопиялык типке жататын адамнын бас суйектер! жане куралдар табылган. Неолит дэу1рже жататын осы адам суйектерж археологтар африканын баска да жерлержен ашкан.

Сонымеи полеолит, неолит дэу1рлержде-ак адамдарда neri3ri нэалдж касиеттердщ пайда болганын, олар адамдардын тарихи дамуымен 83repin, ecin отырганын жогарыдагы келт1р1лген археологиялык деректер керсе- тедк BipaK адамдардын антропологиялык жагынан ез- repyi ете баяу болып, алгашкы адамдардан Ka3ipri адамдардын антропологиялык 63repicTepi бутждей езге- pin кетт1 деуге болмайды. Адам баласы канша взгерсе де, олардыц кейбш антропологиялык Kacnerrepi сакта- латынын байкауга болады.

Африка халыктарынын взара антропологиялык ерек- шелжтерже карай отырып, оларды бес нэалге белуге болады: 1 ) жерортатешздж; 2 ) негроидтык; 3) эфиопия- лык, 4) пигмейлж; 5) койсандык.

1 . Африканын солтустж жагалауын мекендеген ха- лыктарды Жерорта тещз нэсшшё жаткызады. Олар антропологиялык белплерй бойынша, еуропоидтык раса- га вте жакын. Шаштары кара, квздер] куцпрт, кара- коныр, бойлары 165— 170 см.

Kefl6 ip антропологтар бул жердж халкын араб жэне бербер нэсш деп ек1г.е бвлген. Булар ездердащ niKip-

144

лерш VIII расырдагы арабтардын. Магриб елдер1 Алжир, Тунис, Марокконы жаулап алуымен байланыстырран. С ейтт, ж е р г и ш т берберлер, келуий арабтар eneyi ei<i нэбш деп туанген.

Тарихи деректерге Караганда, бул п1к1рд[ц рылыми жарынан дурыс емес екенш байкау к,иын емес. Ce6e6i Солтуспк Африканы жаулап алушы арабтардын, саны 200 мьщнан аспаран, ал жергшкт1 берберлер 10 мил- лионра жакын болран. Сейтш, келген арабтар ж ер гш к п халыктын. 2 процентш рана кураван. Аздаган арабтар берберлердщ антропологиялык курылысына айтарлык,- тай езгерк K ip ri3 e алмаран. Берберлер арабтардын, кол астында т1ршшк eTin, олардын. тш н , мэдениетш ка- былдаган жэне кан жарынан да араласкан. BipaK бер- берлердщ нэсШ айтарлыктай езгерктерге ушыра- маган

Атлас, Ливия жэне Мысыр елдершщ халыктары еу- ропалык немесе Жерорта тещз, Балкан нэсшше жата- ды. Бул халыктар Солтустж Африкадагы Сахара, Ма- роко, Алжир, Тунис жерлерш мекендеген.

2. Негроидык нэс1лге Батые, Орталык, Судан, Шл- дщ жогарры агысын, Конго езеншщ бассейнш тугелдей дepлiк Шырыс, Оцтуспк Африка жерлерш мекендейтш халыктар жатады. Негроид нэсш нщ алгашкы пайда болтан жер1 Батые Судан жэне Батые тропикалык Аф­рика жерлер1 болуы тшс. Бул нэсшдщ непзп белплерк тустер! кара коцыр, шаштары кара буйра, ты р ы з. Осы касиеттер1 кунищ ыстырынан сактанура жэрдем етедь Олардын танауы кец, ершдер1 турщк1, калыц, T ierepi аппак. Бойларынын узындыры 165— 185 см. Негрлердщ айрыкдпа оилдер! ретшде Нигерия, Конго езендершщ бойларындары мекен еткен халыктарды айтура болады.

№л езеншщ жогары, орта агысын мекендеуцн негр- лердш бойлары узын, денелер1 ете кара, кыр мурынды- лау. Бул жерд 1 зерттеуин кептеген рылымпаздар орта есеппен адамдардын 6 niKTiri 182 см. деп керсетедй

3. Эфиопия нэсш еуропоидтык жэне негроидтык нэ- Ылдщ арасындагы антропологиялык белш болып есеп- теледк Бул халыктар Африканыц солтустш-шырысын- дары Эфиопия жарты аралын мекендейдь Олардын 6ip

1 бел1П Аравия жарты аралыныц оцтуспгше де тараран. Эфиопия халыктары: амхара, тигере, гураге, галла, со­мали, данакиль, беджа жэне т. б. Антропологиялык белплерк TycTepi негрлерге уксаганымен кызрылт-кара,

10—294 145

шаштары толкынды буйра, ершдер! шамалы турщкг, мурындары к 1Ш1'леу. Мундай касиеттер еуропоидтык жэне негроидтык нэЫлдерде кездеседь Сондыктан кей- 6 ip антропологтар оларды еуропоид расасына да жат- кызады. Палеоантропологиялык деректерге Караганда, зфнопия нэсЫ неолир дэу1ржде Щырые Африкада пай- да болганга уксайды. Олардын жогарыдагы корсетшгёи антропологиялык езгешел 1ктер1 алгашкы Эфиопия ха- лыктарынын коспасынан келш шьггуы тшс.

4. Пигмей нэсшне жататын халыктар K im i-r ip iM топ-топ болып, Конго бассейнш мекен еткен. Пигмей — адамдардыц дамуы бойынша «балалык» шакта жасау- шылар деген мэнд1 бередь Аныгырак айтканда, писмей- Л1'ктер вздердац ecyi бойынша неандертальдыктардан алшак кетпеген деген щшрдз бшд1ред[. Бул ninipAi шы- гарушы, оны дамытушы швейцар анатомшысы Кол- льман. Онын niKipiH кеп жылдар бойына реакцияшыл этнографтар да колдаган. Оларды пигмей нэсЫ деп атап, бул касиет оларда алгашкы заманнан 6ep i болуы керек деген п тр д1 бьвдрген. Олардын бойлары орта есеппен 141— 142 сантиметрден аспайды. TycTepi негр- лерден ашацдау, 6eTi TyKji, шаштары мол, кен танаулы, жука ершд1 келед].

Б [рак Колльманнын niK ipiH e косылута болмайды. Ce6 e6 i K3 3 ipri дэу 1 рдеп адамдар неандерталыктардан элдекайда алга кеткен. Пигмей нэсшнщ ерекшелжтер! жергшкт] табиги орталыктан келш шыккан болуы ке­рек. Баска халыктар сиякты олар да жалпы негрлер тепнен шыккан. Баска да халыктар сиякты пигмейлер гасырлар бойына ©сш-©щп, алга 1лгер 1леп, ез мэденне- TiH, тарихын жасаган.

5. Койсан нэсш Африканыц оцтуслк шетщ мекен- деген. Оларга бушмендер мен готтентоттар жатады. Бу- ларды жалпы халыктардыц оцтусттафрикалык топта- ры деп атайды. Бушмендер жер шарындагы халык­тардыц Liu in деп антропологиялык жарынан езшдгк ерек- ш ел т бар болып келедь Мэселен, олар буйра шашты, желбезект!* мурынды болу сиякты кейбнр белплер1мён негрлерге уксас. Ал кейб!*р белплер; бойынша монго- лоидтарга да уксайды. Тустершщ сарылыгы, кездерпиц киыгы, ершдерщщ негрлерге Караганда жука болуы да соны мецзейд!*. Бушмендердщ бойлары орташа 1 50 см. болып келед! Ал геттентоттар бушмендерден repi бой- шандау.

146

Б у л а р д ы ц а р а с ы н д а г ы а й ы р м а ш ы л ы к/г а р f а к а р а м а й , о л а р д ы 6 ip т о п к а ж а т к ы з а д ы . Д е г е н м е н о л а р д ь щ 6 ip i- н е н -б !р ш щ © згещ ш п п к е б ш е буш м ен д ер д1 Heri3ri т а з а т э е ы ш к ти п к е , а л г о т т е н т о т т а р д ы к е ш н п т у р ге , ярни негр л ер м ен а р а л а с у д а н б о л г а н т у р ге ж а т к ы з а д ы .

А н т р о п о л о г и я л ы к ж а р ы н а н М а д а г а с к а р м а л ь г а ш т а - ры б о л с а , н е г р о и д т ы к н э с ш м ен м о н f о л о ид т ы к н эс1лдщ а р а л а с у ы н к© рсетедь

I \ a 3 ip r i А ф р и к а н ы м е к е н д е у и п 200 м и л л и о н е а ж а к ы н х а л ы к к е п те г е н т 1 лд ер д е ж э н е у с т е у л е р д е с е й л е й д ь О ларды н . кейб1реулер1 х а л ы к т ш н е н у л т т ы к т м г е ай- н а л г а н б о л с а , кейб1реулер1 ру тш д ер 1 д э р е ж е с ш д е к а л - ран. Б у л т ш д е р эл1 д е б о л с а ж а к с ы зерттелмеген.^ B ipaK K as ip r i л и н г в и с т и к а р ы л ы м ы н ь щ ж еткгп ктер 1 б о й ы н ш а , А ф р и к а х а л ы к т а р ы н т в д е р Ш к а р а й , т о и т а у р а б о л а д ы . О л а р д ь щ imiHAeri ен. ipiJiepi бесеу: 1) с е м и т -х а м и т сем ья - с ы н д ар ы т |л ; 2), с у д а н т ! л i; 3) б а н т у с е м ь я с ы н д а г ы т1л; 4) к о й с а н б о л iMine ж а т а т ы н т1лдер; 5) м а л ь г а ш т ! л i.

1). С е м и т -х а м и т с е м ь я с ы н д а г ы т ш д е с в й л е й т ш х а- л ы к т а р С о л т у с т ж , С о л т у с т iK- Ш ы р ы с А ф р и к а н ы , С а х а - ран ы , Ш ы р ы с С у д а н д ы , Э ф и о п и я н ы , С о м а л и ж а р т ы а р а л д а р ы н м е к е н д е й д ь С е м и т -х а м и т с е м ь я с ы н д а г ы т ш - д к с е м и г п к , к у ш и т п к ж э н е 'б е р б е р л ш д еи у ш б©л!кке б ел у ге б о л а д ы . Б у л а р д ь щ imiHAeri е н у л к е ш с е м и т о к тхл, б ул т ш д е 60 м лн . а д а м с е й л е й д ь М ы сы р , м а гр и б елдер1 (Тунис, А л ж и р , М а р о к к о ) ж э н е Ш ы р ы с С у д ан , К Я з ы л тен дздщ ж а р а л а у ы н д а р ы к е й б 1 р х а л ы к т а р , С а ­х а р а мен Ч а д к© л ш щ т е щ р е п н д е г г э ф и о п и я л ы к т а р .

Э ф и о п и я — а м х а р а ( м е м л е к е г п к т ш ) — с е м и т о к б©лiг iне ж а т ы п , с о л т у с п к Эфиопия ж э н е о ц т у с т ж Эфио­пи я т ш б о л ы п eKire б е л ш е д ь BipiHiui б в л ш к е геэз тШ ж а т а д ы . Б у л а л г а ш к ы А ксу м м е м л е к е т ш щ т т . О сы к у н д е к у р ы п б а р а ж а т к а н т ш . Т и гр е т ш н д е к е л щ ш к э ф и о п и я л ы к т а р ж э н е Д а х л а к а рхип ел а гы н ь щ тур р ы н д а - ры с е й л е й д ь О ц т у с т ж Э ф и о п и я т ш — осы е л д щ н е п з п г in i. Б а т ы с т а — а м х а р а (м е м л е к е т т ш Эфиопия Ti л i ) , ал mbiFbiCTa — г у р а г е т ш журед*. Б у л Э ф и о п и я н ь щ м е м ­л е к е г п к т ш н щ д и а л е к т к л .

К у ш и т т ш н д е С олтуст1к-Ш ы ры с А ф риканы н; туррын- д а р ы с е й л е й д ь Б у л т ш д е к еп теген м а й д а б в л ж т е р г е б е л ш е д ь О л а р ж а к с ы з е р т т е л ш б о л м а р а н . С о л а р д ь щ i m i H A e r i ен. i p u i e p i p e H г а л л а , с о м а л и т ш д е р ш а й т у г а б о ­л а д ы . Щ л м ен К ы з ы л т е щ з а р а л ы р ы н д а Б е д а у п е т а й ­на сы м екен деген . Б у л ар ер тед ен к еш п ел ! (б эд э у и ) бо-

147

Лып ем ip сурген. Сол себепт! олардыц аттары да содан шыккан.

Кушит т ш мысыр тшШ® уксас болып келед]. Галла т !л i — с о м а л и д щ батысында мекендеген тайпалардын. т ш , Бул да шоа, меча, арси жэне т. б. д и а л е к т ш е р ш е б е л ш е д ь

Алгашкы мысыр т ш езшщ дамуы жешнен мьасырга дешнп жэне мысыр дэугршдеп т1лдер деп eKire белше- Д 1*. Алгашкы мысыр тш нд е кептеген пирамидаларда жазылып калган сездер (йздщ уакытымызга дешн кел­ген болса, мысыр дэу 1 ршде келш шыккан тщде кепте­ген джи кггаптар жазылып калган. Мысыр тшшн, гул- денген уакыттары орта гасыр кезен 1, сол кезде эдебиет дамыган, содан ол мeмлeкeттiк ipi тiлдepдiн 6 ipi бол­ган. Семигпк т1лiHiH. финикий, алгашкы еврей жэне араб тидершен езше тэн ерекшел!'ктер1 болган.

Солтустж Африканын тургындары V II гасырда араб- тар жаулап алганга дeйiнгi берберлер тайпасынын. Т1’л i- мен сейлеген.

Ертеде Карфаген, Утики, Гадрунент т. б. мемлекет- т е р д щ арасында финикий т ш устемд!к еткен. Кешн бул жepдi Рим легиондары басып алып, Солтуспк Африка* ны мекендеген. Ол кезде Солтуспк Африка халыктары латын м э д е н и е т ш щ ыкпалында болатын.

Кешн Солтуспк Африканы арабтар басып алуына байланысты, бербер тайпасынын, мэдениетше жакын араб мэдениет1 тараган. Сейтш, латын мэдениетш ыгыс- гырып, оньщ орнына араб мэдениетше устемдш еткен. Араб т ш мемлекеттш т^лге айналды. К.аз1*р берберлер типнде тек Солтуспк Африканын шет жактарын мекен- деуиллер болмаса, сейлейтшдер ете аз.

Магриб е л д е р ш д е п араб т ш — классикалык H eri3ri араб тш нен фонетика, морфология, синтаксистер! бой- ынша айырмашылыгы мол. Бул жерде араб тш ш н кеп­теген диалекплер 1 бар.

Судан т1лi 6 ipneme лингвистикалык белистерден, ку- рамалардан турады. Булардыц iшiндeгi Ke6ipeK тарага- ны мунд семьясына жататын тш. Атлантикадан К,ара Вольтке, Сахарадан Гвиней колтыгына дешнп жерлерд! мекендеген халыктар мунд тш нде сейлейдк Олардын ipici — манде-тан жэне манде-фу.

Батые Суданныц т ш Ke6ipeK зерттелген. Бул тклде 1 2 млн. адам сейлейдк ашанти, эве, йоруба, дагомей, ибо, купе жэне т. б. Ocipece, Гвиней колтыгыниц жага-

148

лауындары халы ктарды ц т ш , соныц iuiiHAe эве т ш ке- 6 iрек зерттелген. Судан Т1лдер 1 баска да халыктардыц ткчдер! сиякты б1ркелк1 дамыран. Ол eKire бэлшедк солтусп пнде — манд-тан, о н т у с т т н д е — манде-фу. Ж а л ­пы бул Т1Л 3 д и а л е к т е жэне эр диалект езара — го- ворларра белшедй

Банту семьясына KipeTiH тшдер. Банту т ш н д е сей- лейтш халы ктар О рталы к жэне~©цтуст 1к Африка жер- лерж мекендеген, олардын саны — 60 млн. шамасында. Банту т ш ш н бэрше тэн ортак грамматикалы к курылы- сы, сезд!к коры бар. CoFaH карамастан , банту т ш ш н K opu ii тй1дер1мен де уксасты f ы н ы н бар екеш б^йкалады.

Кдисан -бел-шшде. сейдеуинлер Африканын онтуспк inerrepi. Онтустш-батыс, Н амиб жэне Колахари шелш- де мекендеуцплердщ Tijii. Бурынры Онтустж Африка­нын — бушмендер мен готтентоттардын т1лдер1. Бул ек! халыктын саны 73 мын шамасында. Олардын тш дерш щ грамматикалык курылысы мен сезд 1К корларында ук- састык бар екеш байкалады. EKeyi б1рлесш, койсан т ш деп аталады.

М альгаш т ш нде мадагаскарлыктар сейлейд!. Олар- дын“ саны Т " млн. б з д е р ш щ антропологиялык, белплер1, ■мэдениеттер! мен т1лдер1 бойынша африкалыктардан кеп айырмашылыры бар. Бул т!л вз1н5н ерекшел 1П бо­йынша малай-полинезия жэне Индонезия тшдерше жа- кынырак болып келед!.

Африка халыктары тш дерш щ даму тарихы бар. Сол- туст!к Африкада ж азу араб графикасында болса, Эфио­пия халыктарынДа эфиоптын буын жуйел! жазуынын н еп зш де болып келедк Ал баска халыктардьщ жазуы латын а л ф а в гт м е н жазылады. Хауса, факульба жэне суахиллер латын алфавшчмен 6ipre араб алфавит!» де колданады.

Африка халык,тарынын^жазу курамын ею топка бе­луге болады: 6 i piHiui топка жататындарьГ— Ш ы р ы с ж э ­не Ж ерорта тещ з 1мен байланыстылары; ал eKiHiui топ­ка — бурын калып кеткен, эр турл! турдеп пиктография- лык ж азуларды н орнына пайда болгандары.

Кене Мысыр ж азуы иероглифтщ ете курдел1 Typinin кеп жы лды к тарихы болса да, 6apioip K a3ipri алфавитке жете алмайды. Осы кене мысыр жазуынан кешн грек алфавитшен пайдаланган колты алфавит! ж у й е а еш р сурген. Колты алфавит! кене Нубии жазуынын пайда болуына себепцп болады.

149

Н убии ж е р ж д е христиандыктыц пайда болуынаи бу­рый М ероэ патш алы п я eMip сурген. М е р о э т т т е р жазу- д ы ч а л ф а в н т п к ту р ж е втуге 6ipTe-6ipie кадам жасан бастады . Зерттеулер мероэ квне т ш кушит тип тобына ж а т а ты н ы н керсетж отыр.

О р та С ах ар ан ы ц аир жэне Азбендеп туарег тайпа- л а р ы кен е у акы ттан -ак геометриялык типтеп жазу — спифинагты сактап калган. Оны вте аз колданады. Бул С о л т у с п к А ф рикадагы Магриб елдер1 Тунис, Алжирде т а р а г а н ж э н е ливиялы к алф ави ттж дамыган тур! болып с ан ал ад ы .

, Эфйон-йя халы ктары казгрдж езж де амхарлж дел|‘- н е т ж ж а з у д ы н курдел»' 6ip TypiH колданады. Бул амхар- Л 1к а л ф а в и т геэз алфавит!мен тжелей баиланысты. Осы к ен е геэз п 'л ш д е п ж а зб а б^здщ заманымыздын IV ра- сы ры нда eMip сурген Аксум мемлекетжш орнынан та- б ы лган . Б ул сол кездеп Рим, Византнямен катар тур- ран купгп мемлекет болтан.

С уахали , хаута фульба халыктарынын жазуы эфно- п и ял ы к к а к а р а Fa ид а, элдекайда кешн пайда болды. Ол а р а б алфавитгне непзделген. Суахили жазбасы Ш ырыс А ф р и к ага , X расы рларда арабтардын кёлуже байланыс- ты п ай да болган.

Б а т ы е С уданда араб алфавита иепзж де хауса, фуль- бе ж э н е иянури лы ктар ж азуы пайда болды. Бул жазу М агр и б пен Б аты е Судан мэдени дэстурж ж катынасын керсетедк С уданда араб эр ш i н еп зж д еп ж азу еткен гасы р ды н ортасыпда пайда болган, ендх ол латын эрш' н е п з ж д е п ж а з б а г а ауысады.

О р т а л ы к А ф рикада Танганьикадан бастан Конго мен С у д а н и ^ ц батыс облыстарында эр турл| тацба бел- r i ж уй елер! тараган . Ол эр турл i мэл|'мет беру белп’лер/ болы п табы лады . Шырыс Африканын кеп тайналарында б у р ы н н ан -ак тацба аркы лы белплеу пайда болган.

Б а т ы с А ф рикада Онтуст/к Ннгернянын жер/нде XX гасы рды н басы н да табы лган жазудын тагы ерекше ту- рх — небидн ете кы скарты лган пнктографиялык белп- л ер /н ен к у р а л г а н ез алдына жазудын б/р ту pine жата- ды. Н еби дн ж азу ы бонынша б/р белг/н/н ез| эр керппсте б /рнеш е м агы на бере алады.

Л и б ер н я д ар ы ж эн е С вер — Мондагы лай, менде ж э­не том х а л ы к т а р ы нсбидег/ ете жакын буынды вам жазу к у р а м ы н колданды . Лингвистерд/н зерттеу/не караган-

150

да, бул ж е р п л п с п х а л ы к т а р д ы ц е з ш щ шырарран ж азу ы болса керек.

Б ам у м х ал ы ктар ы н д а мысыр ж а зу ы н а уксас бамуд ж а зу к у р а м ы бар. Б у л п и ктограф иялы к ж а з у бойынша 6ip тан бан ы н 0 3 i 6ip с е зд щ марынасын 6epin отырран.

I КА31РГ1 АФРИКА ХАЛЫКТАРЫ

А фрика халы ктары н этн ограф и ялы к ж ары нан зерттеу вте K,nbiHFa туседк О л ар ды н м эдениетш щ ерекшел1п кеп. Сонды ктан А ф рика х алы ктары н тарихи-мэдени ерекш елш терш е к а р а й белш , токтап етпекшш1з.

Солтустш А фриканы н кене аборигендер1 берберлер, оларды н YpiM-бутары каз1р араб тййнде сейлейтш х а ­л ы ктар болып, ар абты к А фрика деп аталады . Б у л араб- ты к облы старга М ысыр ж эне М агриб ж атады , оларра ж эне де этнограф иялы к ж ары нан Нллдщ орта агысы бойындары Ш ырыс Судан Kipef l i .

М агриб елдерш де ар абтар мен берберлердщ еуропа- лык отарш ы ларра карсы K ypecyi нэтижесшде, каз1р ул- кен у л ттар д ы н к у ры лу npoueci журуде. О лар — марок* кандык, алж и рлы к , тунистык, ливиялы ктар . Ал BipiK- кен А раб Республикасы нда мысыр улты калы птасуда, Судан Республикасы нда д а сондай е згер 1стер болуустшде. | .

Б ул елдердщ б эр 1 д ерлш н еп зш д е ауыл ш аруаш ы- лырымен айналысады, онын TepKiHt неолит дэу 1 ршен 6epi-aK басталы п келедь BipaK эр облыста жер ш аруа- ш ы л ы р ы н ы н аракаты сы б!ркелк! емес. М ысыр ж эне Судан туррындары кун арлы Hui е зен ш щ боиында ме- кендей отырып, тш елей ж ер ш аруаш ылырымен аиналы- суш ылар болып табы лады .

М ысырдын ш аруаш ылыры кыстык, ж азды к, куздш болып уш кезенге белш едй B i p i H u i i кезенде немесе ка- раш а-наурыз айлары нда — бидай, арпа, сары м сак т. о. еплсе , сэу1р-тамыз айлары нда макта , кендф , ж у ге Р 1 сиякты д акы лдар , ал кузде Kypiui, жугер*i ёгшедь ы- сыр ш ар у ал ар ы ф еллахтар деп аталады . О лар соканы, топыракты м айдалауш ы аспап, т актай дан гстелген курек сиякты к у ралд арды колданады. Ka3ipri М ысырда жерД1 суландыру ш ар ал ар ы дамыранымен, ЭЛ1 де болса ьедеи ш аруалар e r i H r e суды шыгыр аркы лы шырарады. ш аруашылыры М ысырда жак,сы дамымаран, себеб 1 олар-

151

да жайылымдык ж еткш ка 'з , сондыктан жумыска ка- ж е т т ! к у ш кел 1*п* рана еа ’р1*лед1\

M arpn6 TiH жер жагдайында су корынын к е п т т н е , сонымен 6 ip r e жумсак ауа райына байланысты бул жерде епн шаруашылыгы мен мал шаруашылыгы катар дамыган. Кей жерлерде e r i c i i колдан суландыруга да тура келед!*. Магрибте мэдени дакылдан: бидай, арпа ж э н е ж у г е р ! е п л е д ь Ег1н шаруашылыгынын дамыганы- на карамастан, колданатын техникасы ете артта кал­ган ¥ ш ы н а TeMipTic каптаран сока т. б. колданады. Кур- рак аудандарда кешпел} жэне жартылай к в ш п е л ! мал шаруашылыгы басым болып к е л е д ! . Бул жерлерде, Heri- 31*нен, кой-еиш ес!р!лд!. Сол сиякты жылкы, туйе д е бар.

Мысыр мен Магриб калаларында кейб 1 р непзп к э с ш салалары жаксы дамыган. Gcipece, тем ip усталыгы, зер- герл1к майдагерл 1 к т. б. ©нд!р{с{ KefiiHri кезге дешн ете нашар дамыган. Фосфат, мунай ешмдер!* кебшесе сырт- ка шыгарылып отырады.

Мысыр шаруалары — феллахтар шшг-прш ауылдар- да турады. Олардын уй лер ! 6 ip кабатты, саз балшыктан тургызылады. Феллахтардын тамактануы да ете жупы- ны болып келед 1*. Олардын д э с т у р л !к KniMi макта мата- сынан Т1п‘лген . Шалбар мен узын жевдд кейлек, кыс кез 1*нде олар туйе жушнен (джуббу) токылган шапан жамылады. Жуннен, макта жiптeн токылган бас кkiiм (такия) кнель Мысыр энелдер!* кебше кара TycTi узын кейлек киеди эшекейге ете кумар болган. Агылшын отаршылары келгенге дешн олардан: алтын, кум5стен icтeлгeн сырга, жуз1КТ1 жш’ керуге болар едГ. Кала тур- гындарына кептеген еуропалык к и i м у л п л е р ] кен т а - рады.

Marpn6 Tin отырыкшы тургындары у л кен а у ы л д а р д а т 1р и п л 1*к еткен. Олардын тургын у й лер ! араб уйлершеи белекшелеу, оны гурба деп атаран. Булардыц кабырка- сын сабан араластырылган балшыктан. тургызып, тебе- ciH камыспен жабады. Мунан баска к©п тараган уй тур- лер1 арабтарша салынган баспаналар. Олар балшыктан согып, шатырын riK кып жабады. Щ ё ^ е л ш е р д щ ауа райы киын, желд1 CaxapaFa шыдамды фелидж деп аталган yfli болган. Ол туйе жэне eiiiKi ж у н ш е н басыл- ган туырлык icneTTi, оны шатыр сиякты казыктармен тггед}.

152

Магрибтердщ терттен 6ip i калада турран. Улкен ка- лалары Тетуан, Касабланка т. б. болып саналады. Маг- рибтщ кеп жерлершде каз1рге дешн калалардын орта- гасырлык курылымы сакталран. Олар мусылман кала- ларынын улпсгн сактаган, кешелер1 тар, уйлердщ eciK- xepi аулага карап, кеше жакка сацылаусыз каЩьтрралар тургызылады.

Калалардын. H e ri3 r i халкы туратын бещгш медины деп атаран. Каланын. ортацры беличнде базар орнала- сады да, ол к э с ш т п с 9 н д 1 р ю т щ H e ri3 r i орталыры болып саналган. Ал тендз жаралауындары калалар еуропалык улпде салынран, оларда кеп кабатты уйлер, кеше тран­спорты кеп болады. Мундай жерде бай туррындар ме- кендейдь

Олардын улттык кш мгн’гя Heri3i жш-макталы кеи- лек, шалбар болып, оныц сыртынан кен, желбегей бур- нис жамылран.

Корамдык курылымында Солтуспк Африка халык- тарында эр турл1 элеуметпк-экономикалык курылыс T yp i сакталган. Тарихи жарынан бул халыктар кулдык д э у iрД1 басынан кенпрген.

Арабтар жаулап алган сон, олар феодализм дэу 1 - ршде ем ip суре бастады. Кеп уакытка дешн кешпел! м а г р и бт i ктер мен ш ы р ы с судандыктар coFbic-таипалык курылымды жэне де баска рулык .курылысты басынан етюздк

XIX — XX расырдан бастап еуропалык мемлекеттер- дщ отарлау саясаты орнараннан кешн, капиталист!к корамдык карым-катынас орнады.

Ka3 ipri дэу1рде тэуелаз солтустжафрикалык Алжир, АРЕ сиякты елдерде жумысшы табы мен шаруалар жер- ге ужымдык кооперацияныц курьшуын, жумыс акысын арттыруды талап етш, курес журпзуде.

Магрибтщ iuiKepi аудандары эл1 де жартылаи пат- риархалды, жартылай феодалдык карым-катынаста. Ал Сахараныц кешпел1 туарег тайпаларында осы уакытка д^й!н Аксакалдар Keneci баскарады, онын 1шшде эйел- дер де катынасатын тэртш сакталып келедь Туарег- терде неке патриархалдык дэстурд! устанады, 6ipaK ершен айрылран эйел бала-шагасымен ез руына бара

! алады.Шырыс Суданныц баккара сиякты тайпаларында

матриархаттык дэстур K e 6 ip eK сакталган. Мэселен, уй- ленгеннен кешн эйелдщ eK i-у ш бала тапканга дешн ез

153

ушнде б о л у ы , сонымен 6 ip re 03 экесгнщ у й ш е 6 ip бала- н ы калдырып кету! — соны кврсетед 1*. Ал шиллуктерде кепке д е ш н патриархалды семьяда кул устау сакталып к е л д ь

С олтуспк Африканын Heri3ri халыктарыныц д 1н 1 ислам д ш 1 болып саналады. BipaK мунда ислам д ш н е араб баскыншыларына д е ш н п э д е т -р у р ы п т а р мен салт- тар т ы р ы з араласып кеткен.

Эфиопия мен Сомали халыктары тарихи жарынан т ы р ы з байланыста жэне де теркшдес 6 ip тчлде — семит- хамит Т 1л семьясында с е й л е й д ь Ал бул халыктарда да улттардын к а л ы п т а с у n p o u e c i журуде, солардын 6 ip i эфиоптык улт. Ол амхара мен с е м и г п к халыктар тиг­р е — тиграл, сонымен катар кушит т ш н д е сейлейтш галла жэне сидамо тайпаларыньщ непзшде курылуда.

Сомали Республикасында, непзшен, сомалнлыктар турады. Жорары тарауда айтылгандай, Эфиопия же- ржде IV расырда eMip сурген Аксум мемлекетшщ кезЬ нен-ак дами бает а ран мэдени дэстур 1* бай болып келедк Сондыктан Эфиопия Африканын баска елдершщ этно- графиясынан ерекшеленш турады.

Осы мемлекет кезжен бул жерде христиан дш 1 ор- нырып калды. K,a3ip де Эфиопия Солтуст1к Африкадагы христиан дш ш деп ел. Аксум мемлекетшщ жорары мэ- дениетш кеМшрек X I I I — XV I расырларда eMip сурген феодалдык Эфиопия мемлекет) онан эр! дамытып отыр- ды. Осы дэу 1‘рде геэза т ш н д е жазылран эдебиет ер- кендедь

Эфиопия халкынын шаруашылыгынын езше тэн ерекшелжтерш байкаура болады. Амхора галла тайпа- лары ертеден-ак жер шаруашылырымен api мал шаруа- шылырымен де айналысады. Олар сиыр, кой-eniKi ecip efli . Агау деген аз халкында мал шаруашылыгы ба- сым. Шырыс Эфиопия шелд1 жэне далалы аудандарын- да кешпел! шаруашылык дамыран, олардын ecipeTiH малдары туйе, кой-emKi болып келедк

Еп'н шаруашылыгы да ертеден-ак дамыран. Ол кофе жэне бидайдыц туршщ отаиы. Онда eriH егу кезен1 мау- сым айынан бастап, сонау кыркуйекке дей;Ш созыла бередк Сонымен катар мунда макта егу ici жаксы д а ­мыран. Эфиопияда eriH шаруашылыгынын дамуына ка- рамастан, оны енд1ру, ендеу техникасы ете нашар. Эл! де болса, шот, казу-таякшаларын колданады.

154

Эфиопиянын тургындары шуро-нанымен коректеиедг, ол эр турл! дакылдардан iстеле береди E rr i ©те аз кол- данады. Ал кешпелшер KepiciHme ет пен сут ешмдерш квптеп пайдаланады. Олардын щ е т п 1Ш1мд1г1нщ 6ipi су араластырылран ара балы болып саналады.

Эфиопия халыктарында ©HepK9ci6i жаксы дамыран, солардын 6ipi — зергерлш. ¥сталар ©те шебер, олардын жасаран бшезш, сырра тары баска заттары eui6ip еуро- палык зергерлердщ дуниесшен кем емес. Эфиопиянын кыш-кумыра жасаушылары да ©те шебер, ыдыстары ©те эсем, эр! мыкты болып келедк

Эфиопиянын аграрлы ел болып, эЫресе, ауыл шаруа- ш ы л ы р ы н ы н дамып KeTyi калаларынын ©cyiHeH де Kepi- нeдi. К©птеген кал ал ары дамыран ауыл сиякты болып келедь Аддис-Абеба астанасынын езшде бгрнеше ка- батты уйлер! бар кешелер ©те аз.

Амхарлык, галлалык, каффалык шаруалар денгелек- тене салынып, T©6eciH кумбездеп камыспен жабылран лаш ыктарда турады. Олар ауылды жерлерде кеше жа- самайды, калай болса, солай peTci3, ©з лашыктарын орната беред1. Сонымен 6 ip re бул уйлер би!К корранмен коршалады. Тукулдын ортасында тамак nicipeTiH ошак орналаскан.

Эфиопиянын солтуст1к жэне ш ы р ы с аудандары уйле- р iн твртбурыш ты eTin орнатып, кабыррасын тастап, майда киырш ык лай немесе малдын киын араластырып туррызады да, устгн жермен б1рдей eTin агаш пен ж а ­бады.

Эфиопия хал ы ктар ы н ы н KHiMiHe келет1н болсак, олар­ды н epлepi м акта м атасы нан Т1г1лген узын жэне ©те тар ш албар, узын, жарасы TiK келген кейлек киед! де, уст!нен арнаулы жапкыш — шамма ж ам ы лады . Ал су- ыкта бурнус киед 1 . Ж а й кезде олар бас, аяк кш мдерш кимейдг. Кумды жерде ган а ш аруалар T e p i сандал киедь Эйелдер ж e n i к ы ска , узын кейлек киед{.

Э л еум егп к-эконом и калы к кур ы лы сы нда Эфиопия, нег 1 з 1 нде, ф еодалды к кары м -каты насты устанып, патри- архалдык калды ктары м ен жэне дамып келе ж аткан ка- питалистш элементтермен араласып отыр.

Сомалийлыктар жорарыда айткан Эфиопиянын хал- кына ете у к с а с келел\. Heri3ri айырмаш ылыгы халкы ны н бестен 6ipi отырыкшы, епнмен айналысуш ылар, кал ган 6ipa3bi кeшпeлi, мал ш аруаш ылыгындарылар. Бул ха- л ы ктарды н басым к@пш1 л 1г 1 ислам Д1 и 1 н устанады.

155

Суданда кептен 6ep i корамдык екбек мал шаруашы- л ы р ы м еи жэне егшш^шйклей айналы суш ыларга б е л ш е бастады, ©здер ш щ жеке ©MipicTiK KQci6i пайда болып, оларда 1шк1 жэне сырткы сауда едэутр дамыды. К ейЫ - р е к Африка курлырында бай облыстын 6ipi болран Су­дан, еуропалык отарш ы лардын назарын ертеден-ак ©si- не аудара бастады. Мунда этникалык топтардан ipi халыктар манде, гур, гвинейлжтер, хаусалар т. б. ту- рады.

Ж алпы , Суданнын ынгайлы табигаты онда eriHiiii- л ж т щ дамуына колайлы ж агдай жасаган . Ж ер кетпен- мен енделед!. Мэдени дакылдары н кеб1рек егедк О ларда Атлант бойы мен орта орманды аймактары нда жуге- pi, Kypiui, арпа, фонна, жер жангары, бурыш, кауын, ас- к а б а к е а р е д к Буларды н кептеген Typi ж ергш кт1 дакыл- дар, ал маниока, жугер1 еуропалыктар аркылы Амери- кадан келш KipreH. Heri3ri дакылы Kypiuj болып саналды. Ал йоруба, ашанти, ибо халы ктары нда дэщи дакы лдар кеп еплм ейдь Мунда ямс, жер жацрагы т. б. басымдау еп л ед ь Бул халыктар жогары Гвинеянын тропикалык ормандарында турады. Бул ж е р д in шаруа- шылырында 6ip ж акты какао, жер жангары, макта егучмен, пальма майын алуымен рана шурылданады. Ол ез пайдасын ойлаган еуропалык отарш ы лардын тшелей ocepi едь Мэселен, Сенегал жэне Гамбия, непзш ен, жер жангарын 6epin отырса, ГПл Cyfieri ж агалауы какао, Н и ­герия мен Дегомея пальма агашынын еш мдерш uibiFa- рады. О рталы к жэне Ш ы р ы с далалы аудандарда дэнд1 дакы лдар арпа, жугер-i, бидай, Kypiui егтледк

Ж огары да айтылган аудандарда туратын халыктар- да мал ecipy шаруашылыры ©те элс1з дамыган. Атлан- тикалы к жэне Гвинеи жагалауы ны н бгркатар этникалык топтарына жататын хауса, мандинголар да шагын мен- пик малдарын устайды. Сондыктан еттщ ж еткпеуш ен ацшылыкпеи, балыкшылыкпен ш угылданатындар кеп.

М ал шаруашылыры дамыган тайпалар ретшде б!з фульба мен туарегтерд1 б1лем{з. Туркы аласа сиыр, сон- даи-ак жылкы, туйе, кой -еиш ecipy мен ш у р ы л д а н а д ы. Бул ei<i танпа ез шаруашылыгын жарты лай квшвел! турде ж урпзген. Кузде ауа райынын кур Fa к кезшде та- бындыларымен оцтустп<ке карай кешсе, кектем шыга кайтадан C0лтYCтiккe келш, eriH егу жумысына Kipicin кетед1.

156

Судан халыктары ©здершщ уй жэне щ а ш и ёнд!р!с K0 ci6 iHiii дамуымен кезге тусед!. К,аз1рдщ ©зшде терщеи, aFaiLiraH, матадан ш аруаларды н ©здер1 эр турл 1 туты ну заттарын жасан береди М ата токушылар, ^гш нплер дл\ де колдан жасалган станоктарды пайдаланады.

Xavca тайпасы кэсш нплерш щ ©нерше кызыкпауга болмаиды. Олар Tepi ендеуге ©те шебер. Мысалы, май жэне бал салхта арналып, ©пз TepiciHeH ж асалган танду ыдысы эр! 6epiK, эр! шыдамды келед!. Ж алпы терпен семке, кап, сол снякты белдж, аяк KniM, ер-токым, ат устшде журуге колайлы eTiK жасайды.

Судан TeMip ©нд1руш!лер! TeMip мен мыстан eHAipic куралдарын жасаура да шебер келед!. Бул жерде, 3ci- ресе, Ганадары ашанти жэне Нигериядагы йоруба, Ор- талык Камерундагы баму халкында квркем колен ер K9c i 6 i жаксы ©ркендеген. Бенинде колдан неше турл! мусшдер т. б. жасайды. 1897 жылы агылшын отаршы- лары Бенин каласын вртеп, ондары т. б. жерлердег! к©р- кемвнер K9ci6iHiu твмендеп кету!не к©п эсер еткен. BipaK олар осындай там аш а ©нерд! эл! де болса сактап келед!. Олардын куймашылары адам жэне жануар мусшдерш, сол сиякты 6 | j ^ i K T9 pi3 Ai тутыну заттарын жасайды. Хаус мата токымашылары шеттен келген маталарды пайдаланып, вздер 1 бурын токитын тамаш а маталарынш ы р а р м а й к ой ды .

Судан халыктарынын ш п ш ш г ! деревняларда тура­ды. Олардын уйдар! араш пен балшыктан жасалады. Манде, хаус тайпалары T©6eci кумбездеп ж абы л ран бал- шыктан ж асалиан ден гелек лаш ыктарда eMip суредк Бу- ларда терезе мен тут!н шыгатын ж ер | болмаиды, Heri3ri TipuiLniKTepi сыртта, тамакты аулада арнаулы ж абы к жерде даярлагандыктан, бул баспана тек жатар орын ретгиде пайдаланылады.

Мандинголыктар 30—40 арайындылардын отбасыла- ры лашыктарын катарластырып, 6ip жерде мекендеген. Фульбелерде б!рнеше отбасы Ka3 ip де айналдыра койыл- ран б1 рнеше лаш ыктарда турады.

Батые Суданнын орталык орманды алкабында 6 1 3 айтып кеткен денгелек уйлерден баска, тертбурышты уйлер болады. Бул уйлер жалпы кауымдык жиналыстар-га, сот м э ж ш е ш е т. б. арналран.

Ал гур тобына жататын халыктар куйд!р1лмеген кгр- п!штен каланган ж айпак T0 бeлi уйлерде турады. Сырт K©piHicTepiHe караранда, мундай уйлер K im i - r i p iM камал-

157

д арга уксайды. Эр ауыл осындай бгрнеше уйлерден гана турады.

Гвиней ж агалауы халыктары ti‘k бурышты агаш жэ- не балшыктан жасалран уйлерде турып, кеп ж ерлерде онын iuiKi кабыргалары н, тебесж Tipen турран агаштар- ды оюлап, эшекейлеп отырган. М ундагы уйлердж тебесл шатырланып, камыспен жабылган.

Батыс судяндыктардын н е п зп ки 1‘мдер 1* ерлерж де узын кейлек, ш албар, ал зйелдер1 узын матамен оранып журген. Ал Гвиней туррындары лыпа к и т , эйелдер1 етеккейлек есебжде матаны орай KHin, белден жорары жагын ашык устайды.

Судан халкын зерттеуил'лер онын элеуметтж-эконо- микалык курылысынын. ете курдел1 е к е н д т н е , езгеше- лГгше ете кеп кещл б ел д i. Дамыран тапка б елж ш тура- тын мемлекет болып отырран елдерж де де рулык каты- нас сакталып отырран. Маселен, Ашанти мемлекет1нде баскару iciH патшанын сайлауымен болган кесемдер — охене баскарган. Кесемнщ орнына м у р а г е р л п т эйелде- pi алран.

Йоруба елннде тары 6ip ете кызыкты жардайды бай- кауга болады. О лардын ел баскару iciне эйелдщ кеп араласатынын кереш з. Б аскару [сшде кенеспп есебж «патша анасы» деген атпен сайланран эй ел аткарады. Осы йоруба елшен батыска таман пайда болган XVII расырдын басындагы Д агом м е мемлекетшде урыс эскер- л ер ш щ курамында эйелдерден куры л ран отрядтар да болган. Осы ж огары да кeлтipiлгeн мысалдардагыдай кептеген судан халыктарынын. когамды к жэне саяси ©м1ршде эйелдердщ кеб1рек араласатынына карап, олардын дамыган патриархалды курылысты басынан ке- нирмей-ак, аналык-рулык, курылыста ж ургенж керемгз. Ал кеш пел ! фульбелер бурыннан дамыран патриархал­ды когамдык карым-катынасты басынан кенпрген. Бул жерде XVIII расырда улкен саяси-б1рлеспк— им а­мат курылган. И м ам атты к негш феодалдык-патриар- халдьщ курылыста, онда фульбе аксуйектердщ устемдг- ri орын алган.

Судан халыктары нда дамыган дш и кезкарастар ка- лыптаскан, олар когамды к курылыстык TypiHe карай бешмделген. Олар кауымдык рухка жэне кудайларга сенедь Ал кёйбгр Нигерия тайпаларында жануарларра табынады. Фетишизм калдыгы да бар. Бул Батыс А ф­рикада кешл беле кетерлш 6ip жэйт, кептеген одактар

158

бар, acipece, С уданда е за р а 6epii< топтаскан купия одак- тар кеп. Осындай улкен одактарды Либериядары Поро- ны, К ам ерун деп Эгбоны ж эн е Н гуаерлер одактарын ай- тура болады. М эселен, Эгбо одарынын курылысы ете кур дел i. Онын курамы кептеген сатыларра белш едк Жорары сатысында H e r i3 r i аксуйектер болса, басында жерплп>лч король турады.

Батые Африкадары Ерлер одагы аналык-рулык ку- рылыска карсы багытталран емес. Оларды колдай оты- рып, ж е р п л н т билеуш1лерд1н, кесемдер мен корольдер- д*щ м у д д е а ушгн кызмет етедк Суданда Ерлер одарымен 6ipre Эйелдер одагы да болтан. М унда ересек эйелдер ж ас кыздарра болаш ак неке тзрт1б1н, уй шаруашылы- FbiH, емдеу енерш уйреткен. Бул одак M y u ^ e p i эр турл1 дши рурыпта болран.

Тропикалык ж эн е О н туспк Африкада туратын банту халыктарынын экономикалык дамуы с у д а н д ы к т а р д ы н дэpeж eciнe ж ете алмаган. О ларда Баконго ж эн е зулус тайпаларыныц экономикасы едэхчр жорары болды. Бан- тулыктар егшшШкт1 суландыру т э а л д е р ш жаксы мен- герген. Д алалы к пен орманды, нулы ж ерлерде мал ш а­руашылыры еркендеген. Олар мыс пен TeMip балкытуды, алтын енд1руд1 у й р е н ш , TeMip, a F a u i , пiл суйегшен тама- ша заттар ж асай алран. Бантулыктар тастан римараттар сала б!лд1. Булардын Баконго, Балуба, Буганда, Моно- тапа сиякты мемлекеттер! болды.

Eгiншiлiкпeн айналысушы бантулар Конго б а с с е й н i- шн тропикалык аймактарын м е к е н д е й д к Mine, осы ж ер ­лерде алгашкы тропикалык ©С1мд1ктер сезам, сорго, майлы пальма ecipy ici iлгepi дамыды. Ka3ipri кезде оларда маниока, ямс, арпа, жугер^ K ypiu i дакылдары епледк Еуропалыктардын к е л у ! м е н 6ipre булардын ша- руашылырына макта, кофе, шай, темею егу ici калып- тасты.

Ж ер суландыру жумысы, a c ip e c e , ш ы р ы с аудандары Руанда мен Урундида кещнен тараран. Кеп ж ерлерш де ericTiKTi канал аркылы суарса, кейб1р ж ерлерде агаш кубыры аркылы да су апарран.

Тропикалык Африканын. мал шаруашылыры сан са- лалы. Конго бассейш халыктары кой, ешю, шошка, уй кустарын устайды. Бул ж ерде ipi кара малый устау ете киын, ce 6 e 6 i ондагы кене шыбынынан журатын ауру сиыр малына ете KayinTi. Ал ш ы р ы с тропикалык Афри­канын далалы аудандарында мал шаруашылыры дамы-

159

FaH. Мунда кой, ешю'мен 6ipre ipi кара малы да у с т а л а- ды. Булардын кейб)р аудандарында кёлж есебше жылкы малы сирек пайдаланса, Heri3iHeH, есек устайды. Эст- ресе, мал шаруашылыгы орманды жэне жартылай кум- ды аудандарда, Замбези езеюнж онтустж жагында ж а к ­сы дамыган. Мунда — банту, коса, зулус, болута, бечу- ан халыктары мекендейд1. Олар кой-ешюмен 6ipre ipi кара мал ecipreH. Еуропалыктар келгенге дейж квлш есебжде жылкы малынын орнына воздерд! пайдалан- ган. 0 r i 3 олардын эрi мжуже, жук тасуларына да пан- даланган, арбара жеккен. BipaK Онтустж-Батыс Афри- кадагы банту халыктары жер шаруашылырымен де ай- налыскан.

Мал шаруашылыктарынын бул аймактарда твмендеп кетужен отаршылардын аборнгендердвд жерлерж тартып алуы ce6eniui болган. Бантулыктардын кдз£рге дейЬгп neri3ri и р щ я ш квздер1 е п н ш т к болып есептеледь

Бантулыктардын TeMip енд1рушв, мата току, майда- герлж енерлержж дамуына отаршылар 6 i p a 3 кедрШ жасады. CoFaH карамастан ЭЛ1 кунге дейж олардын ту- тыну заттарын эсемдеп, эшекейлеп icTeiiTiHiH байкаймыз. Колмен тростник, пальма агаштарынын шыбырынан се- беттер токиды, TinTi вте тыгфз етж токыран себетке су- йык зат куйып журуге де болады.

Ещи бантулардын уй курылысына коз жьберсек, олар уйдж канкасын агаштан туррызып, тебесж трос- ник жэне пальма агаштарынын жапырактарымен жаба- ды. Батые троликалык, Африкада уйлердж кёпlixiлдг ̂тертбурышты, шатырлап жабылран уйлер болып келед)'. Конгонын ш ы ры с ы мен ¥лы взен аудандарында лашык- тары двнгелек болып, Te6eci сушрленж жабылады. Эр- 6ip ауылда ерлер жиналатын уй немесе шатыр болады. Онтуст!к бантуларда патриархалды эулет туратын ул- кен баспаналарын крааль деп атайды. Онын ортасында мал туратын аула болады да, оны коршай эйелдердж лашыктары орналасады.

Олардын кш'мдерже келеек, ауа райы ыстык жерде туратын бантулар тек бексёсгн, не алдын рана жабатын вамдштен токылран немесе мал TepiciHeH п’п'лген лыпа киед1. Бантуларда ток.ымашылык болмагаи, тек ш ы р ы с жакалауларда туратындары рана арабтардын келуже байланысты токымашылыкты менгере бастаган. Мал шаруашылыгымен айналыскан бантулар кароос деп ата- латыи сулык-желбегей;и жамылады.

160

Банту л ар да кешнп кезге эр турл1 элеуметт1к-эконо- микалык даму жолында болып келдк Африканыц шыгыС жагалауында арабтын султандарында феодалдык ка- рым-катынас калыптаскан. Конго мен Анголанын. 6ip a3 аудандарында ертеден феодалдык мемлекеттер мен тай- палар одагы ©Mip сурдк Тропикалык жэне Онтустш Аф- риканын iuiKi аудандары т \ де болса кауымдык-рулык курылыстын ыдырау кезешнде турса, кейШр тайпаларда рулык курылыс катты сакталган. Конго бассейш нщ кейб!р басаката сиякты артта калган тайпаларында матриархалдык рулык курылыс тэрт!б1 сакталып,, сол дэстурдеп неке салты ©Mip суредк

Ал Батые тропикалык Африканын квптеген халык­тары ©ткен гасырд'а толык дерлп< патриархат дэ>чршде болды. Кешн отаршылардын келушен, олардын ру жэне тайпа косе м дер i канаушы, билеуцилерге айналып кетть Шыгыс Африка банту халыктары когамдык курылысы женшён рулык когамнын ыдырау кезешнде ©Mip cyp in кeлeдi. OHTycTiK африкалык банту халыктары да к©пке дешн рулык курылыста болып келд1 де еуропалык патриархалды эулеттерге бол i не бастады жэне де тайпалык рулык курылыс, онын ©з косемдерш сайлау жэне мурагерлш салты да ©згердь

Бантуларда ©те ертё курылган мемлекегпк куры- лымдары болган, боконго тайпасы аркылы к©птеген тай- палар XVI гасырда Конго мемлекетше 6 ipiKKeH. Конгода басы бос шаруалардан баска кулдар да болган. Олар K©6iHece согыс туткындары жэне карызын ©тей алмай кулга айналгандар едь Кул иеленупл'лердщ басында мемлекет басшысынын ©3i турды. Жалпы мемлекеттерд1 баскару ici ортасынан ©здер1 сайлаган билеушшщ ко- лында болды. Б1р кызыгы, алгашкы кезде елд1 билеуAin. жогары орындары эйелдер жагынан келетш туысканга мypaгepлiккe берьлдь Мысалы, ер адам ©3iHin карында- сынын баласына, ягни жиeнiнe билжт1 бере алган.

Отаршылар Банту халыктарынын артта калганын пайдаланып, оларды канап отырды. Дегенмен, булардын келуше байланысты бантуларда плантациялар пайда болып, ©HAipic орындары к©бейд1, жумысшы табы ка- лыптаса бастады. Сонымен катар буржуазия мен зиялы кауым калыптасты. Онтуспк бантулыктардын 6 ipiryiHiH

* нэтижесшде зулус, басуто сиякты тайпалар отаршылар- га карсы курес журпзуде. Бантулар ата-баба аруагына сиыну, сол сиякты жаратушыга да табынды. Ал еуропа-

11—294 161

лык миссионерлердт acepiiwen кептеген бантулыктар христиан дшш кабылдады.

Койсандык халыктар — бушмендер мен готтентоттар Африканын онтусттнде eM ip суредк Готтентоттардын экономикалык жэне когамдык курылысы еуропалыктар келгенге дейш вте жогары болган. Олар непзшен мал шаруашылыгымен айналысты. Олардын малды кутет!ш сондай, ауырган мал болмаса оны соймаган, корек есе- бшде пайдаланбаган. Олардын куралдары тем1рмен уш- талган найза, садак болып келдй Булар xeM ipfl i ездер1 ендеп, зр| ездер! шыгарып отырды. Готтентоттардын когамдык курылысында патриархалды рулык тайпалык курылым e M ip сурдь K a 3 i p r i кезенде олардын 6 i p катар- лары ауыл шаруашылыгымен айналысып, еуропалык- тардын фермаларында жумыс ютейдЗ Тау-кен онд1р1с ® де де готтентоттар жумыс icTeft бастады. Готтентоттарга Караганда бушмендердщ T ip iu L n ’K денгейлер1 ете твмен. Оларды отаршылар Калахари швлже ыгыстырып тастады. Осы кешнп кезге дейш олардын турмы- сы темен жагдайда калып келд[. Ан аулау, жабайы e c i M -

джтер мен тамырларды терумен л р ш ш к eTTi. Бушман- дар садак пен найзаны пайдаланган, TeMip каруларды готтентоттардан айырбас жолымен алып отырды. Буш­мендер ан аулау киыншылыгына ете шыдамды болып келед1-. Олар K e 6 iH e c e андарды 6 i p i r i n коршап алу ар- кылы да аулап, оган эйелдер мен жас балалар да жэр- дем керсеткен. Осы аншылыкпен айналыскан бушмен- дерде туракты коныстар да болмаган. Сондыктан олар тез жинап, тез T i r y r e кос-куркелерде турады. К т м атау- лардан тек бексеан жауып туратын лыпаны байлап жу- peTiH болган.

Бушмендерде де тайпалар этннкалык жарынан бiрi- rin, эке жагынан жакындар топ-топ болып, бфлесш емю сурдi- Эл1 де болса бушмендердщ жартысындайы бурын- Fbi дэстурлерд1 устанады.

Бушмендердщ дщщ c e H i Mi табиратпен t j келей бай- ланысты. Аншылар кунге, айга, жулдызга Жэне т. б. вз- дер! сэтл аншылыкка c e 6 e n i u i затка бас йёд!>

Рылымда олардын жартастарга салган сурет enepi улкен орын алады.

Банту тш н де сейлейтш пигмейл1'ктер тропикалык орманда, Бутти Коно, Огове, Тури езейдершщ бассейн- держде шашырап, топ-топ болып турады. ГТигмейлжтер неизшде аншылыкпен eMi p суред1, кёй н п кезге дейш

162

садакты пайдаланып келдт Ойелдер мен жас балалар болса ишрдмшшкйен айналысты. Ал пигмейлштер болса, TeMip ендеу мен энд1руд1 б1лмед1. Епн иплпш уйренбедг Олар ко рек 1здеу жолында 6 ip жерден екшип жерге коныс аударып отырды. BipaK, олар белгйй 6ip жердщ шекарасынан асып кетпеген. Тек олар ездерше KepekTi куралдарды айырбастап алу уилн бантулармен арала- сып турды.

Олардын дши ceHiMi де OHAipic жардайына байлаиыс* ты ед1. Тотемизм ceniMi катты дамыган. Олар жануар- лар мен е а м д ш тотемше сиынран.

Мадагаскар мальгаштары — Мадаскар аралынын тургындары. Мальгаштардын заттай мэдениетшде он- туспказиялыктар мэдениетшщ KepiHici бар. Олардын уй салу, Kypiui егу тэалдерь Ka6 ip устше устын орнатуы, 6ip кезде Оцтуспк-Шырыс Азия халыктарымен байла- нысты болганын керсетедь Булардын мэдениетшде он- тустжазйялык жане африкалык мэдениеттердвд М ада­гаскар аралынын географиялык жардайына карай ко­сы л а бешмделгеш байкалады.

Мальгаштар епншыйкпен айналысады, олар жер су- ландыру тэсипн жаксы менгерш, Kypiui егу^ iciH ойда- рыдай жолга койран. Ал Kypiui жак,сы вспейтш аудан- дарда, Heri3iHeH, жугер1 епледь Онан баска картой, кант курарын егу дамыган. Олар бал арасын устайды. Отар- шылык, кезшде кофеш шетке шыгара бастады. Дикан- дар малды кунделпсп к а ж е тт ш к мелшершде рана ус­тайды. Мадагаскарда мал шаруашылыгымен айналыса- тын аудандар да бар. Елдщ батысындагы ол аудан туррындары euiKi, кой, шошка, ipi кара мал ecipeAi.

Мальгаштардын туратын уйлер1 де эр турль Kefl6ip а\'дандарда кабырг-асы агаш канкалы болып квтершсе, Tooeci TiK шатырлы болып жабылады, ал орталык ау- дандарда yfuiepi балшыктан тургызылады. Булардын ете эшекейленген уйлер1 тертбуршты eTin салынады.

Ерлер.белге алжапкыш байласа, эйелдер1 етеккейлек киедь Мальгаштардын epлepi мен эйелдерше де .орта®;.,.

• api ycTiHe KHin, эрi жамылгы есебшде пайдалана беретш «ламба» деген кшм Typi кентараган.

Мальгаштардын бурынгы рулык, курылысы туралы толык мэл1мет жок. XVI—XVIII гасырларда Мадагас- кардын орталык. б е л т н д е феодалдык Америна мемле- KeTi болган. 0ткен гасырдын аягында Мадагаскар

163

Франциянын кол астына карады. Соран орай, буржуа- зиялык карым-катынас орнай бастады.

Б 13 жалпы Африка халыктарынын. н е п з п шаруашы- лырына, когамдык курылысына токталып етпк. Олар­дын. корамдык карым-катынасына, мэдениетже, ауыл шаруашылырына отаршылык саясаты кептеп эсер erri Онын. ез! кептеген халыктардын саяси-элеумегпк жат- дайынын. темендеп кеЖугае экел'ш сокты. Африка халкы соран карамай е з д е р ш т мэдени дэстурж ЭЛ1 де сактап отыр. Олардын отаршылармен к у р ш и ! » Шж е с Ы д е в з д е р ш 1 Н д е р б е с ел б о л у л а р ь ж а колдары жетт..

I \Американ ын- солтуст1пн, Гренландия ж а га л а у л ар ы н , Аляска, К ан ад ан ы н с о л ту с п гш эскимос т ай п ал ар ы ер- теден коныстанран . О л ар ды н K a3ipri ж ал п ы саны 60 мын- нан астам ы рак . Б у л а р д ы н этн и кал ы к тарихы зерттел- меген. С олай болса да , эским остарды н мэденнет1 б. д. д. 4000 ж ы л д а р д а к ал ы п та с к а н деген niKip бар. О ларды н н е п з п K3ci6i ан ш ы л ы к пен балы к ш ы лы к, олар тюлень, балы к аулаган . ¥ с т ага н андары ны н еттерж к у н д е л ж л там актары н а ж а р а т с а , т ер 1лерш ен кигм, суйектершен эр турл! ку р ал д ар ' ж асаран . К ур лык, ж ерлерде бугылар- ды, аю ларды , мускусты, е п з д е р д ь Tepici б агал ы андар- ды, суда ж у зетш кустарды аулаган . Э скимостардын ку- ралдары агаш тар дан , суйектерден ж ан е т. б. катты заттардан 1стеген. С у н п (гарпун) найза , садак , жебе, какпан, av, ш ап кы сиякты ку р а л д а р болган. Б ip KicuiiK, кеп оры нды к к ай ы к тар ы болган. Эскимостарды н заттай мэдениет1 е з д е р ш щ к э а б ш е бешмделген. Кун жыли бастаган сайын оларды н KacinTepi кен epic алып, коныс- тарын ж ш -ж ш езгертуге л ай ы к та л га н курке тектес басп аналары болса, суы к TyciciMeH, олар 6 ip ж ерге шо- гырланып, ж ертелеге орналаскан . Кей кездерде музды, карды ж инап «иглу» деп аталаты н баспана салган . Ки- iMflepiH ан терш ерш ен эдем} eTin Tirefli. Улттык тагам - дары, я е п зш е н , ет пен б алы ктан д аярлан ад ы . К еш н п кездерде ку р л ы к та туруш ы лармен тырыз ар ал аса бас­таган сон, т агам н ы н б аск а д а турлерш ж асауды игере бастаган. Эскимостардын арасы нда космогониялык ту- ciHiKTep кен тараган . Тунде a i iF a , ж у л д ы зд а р га карап , тш т1 ж ел багытын болж ап та ж олы н м у л т ж а з тапкан. А та-бабалары нан келе ж а т к а н ертеп лер , эн п м елер ж э ­не т. б. ауыз эдебиеттер 1 де болган. Эскимостардын ертеден келе ж а т к а н 6 ipa3 салтын, эдет-рурпын К анада , А1\Ш отарш ы лары бузды. О лар курал-сайман, азык- тулш пен кш м-кеш ектермен кам там асы з eTin, эскимос­тардын е н ш д е р ш ш иш зат ретш де ез елдерш е алып ке- Tin ж атады .

А лясканын iu iK i ай м актары нда , К ан ад а мен АКШ - тын орм андары нда алгоникендер мен атапаск!лер деп аталатын аншы тайпалар орналаскан . в з д е р ш щ шыру Teri, тiлi, KacinTepi бойынша 6ip-6ipiHe ж акы н тургын тайпалар. Ж а б а й ы 6yFbi аулайды. Бурынын солтуепк- тен онтустшке к а р а й ж уретш ж олдары на орай коны с­танран. Scipece, бурыны eTi, майы, Tepici уш ш араштан, суйектен, тастан дайындалран ку р ал д ар мен кузде к еб 1-

167

рек аулайды. Уши стер мыстан жасалган заттарды эшекей уш и пайдаланган. Сонымен 61'раз кустарды, бу- ландарды жэне балык аулаган. Аншылар садак. жебе, какпан, тузак, шалма, c y u r i сиякты куралдарды пайда- ланады. Эйелдер мен жас балалары тер1мш1лшпен шу- рылданады, аншылыктан тускен табыстарына керекп жабдыктар э з 1рлейдь Баспаналарынын канкасын араш- тан туррызып, сыртын араш кабырымен, бурынын Tepi- лер1мен жабады. «Чум» деп аталатын мундай уйлердщ ортасына от жарып жылыткан. Жазда кайыкты, кыста ит жеккен шананы кал!к етедь Ундктер кшмдерш ан TepiciHeH Т1*гедь Оларды улттык ернектермен эшекей- лейдь Отаршылар келгеннен кешн орман аншыларынын турмысында кеп езгерктер болып, бурынры салт-дэс- турлержщ к©пш1л1г1йен айырылып калган. Канада мен АКШ елдерщщ заттары аншылар турмысына кен тара- ран. Калифорния TepiMuiLnepi мен аншыларынын шаруа- шылыктары да табигатына бей |м дел in калыптаскан. Бул аймактын ауа райы тipшiлiккe колайлы. Жерл ер i жeмic-жliдeккe бай болгандыктан, калифорниялыктар TepiMLiiLiiKTi ертеден ездерЫ н Heri3ri кэсштерше айнал- дырган. Олат жем1с-жидек, еа м д ш тамырларын, эр турл! есшдштер, eMeHHin дэнег! т. б. жинайды. TepiMmi- Л]’кпен коса олар садакпен ан аул аFa-н. Калифорниялык­тар ру, тайпаларра белшеди оларды ездершщ кесемде- pi баскарран. Ауа райы коныржай, жумсак, жылы бол- рандыктан, олардын баспаналары да араштын кабыгын, андардын TepiciH жауып, жешл-желш рып салынса, ки- iмдepi де еам дж тердщ жапырарынан, кабырынан, ан тер i л ершен жасалран. XVI гасырдан бастап, отаршылар бул жерге келе бастаган, ал 1848 жылы Калифорниядан алтын баска да туст! металдар шыра бастаран сон-ак, кeлiмceктep агыла бастады. Олар жергчлшт! уидгетерд] кырып-жойып, санын орасан тем ее дет га жiбepдi. 1910 жылы бул жерде 16 мындай рана ундктер калран бола- тын жэне оларды шел, шелейт жерлерге ырыстырып тас- тады. Жepгiлiктi тургындармен кел1мсектер кап жагы- нан араласып, будандар кебейд|\

^Американын солтуспп’нде ауа райы коныржай дала- лы аймактар б ар /Б ул далалыктарды сан жагынан бол­са да аншылар мекендейд! Еуропалыктардын Америка курлырын иеленген кезден бастап, бул аймакка баска жактан келуцллер кебейш, жергьшсп унд1стердщ санын Ke6efiTiHKipereH. Сейтш, бул аймакка баска т ы д е р д е

168

сейлейтш ундхстер де келген. Олар жергшкт1 туррын- дармен косылып ан аулщран, улкендью ш ш андармен 6 ipre жабайы жылкы-мустанг-тарландарды да ауларан. Жылкыларды кол Fa уйретудщ аркасында KefiiHAepi жылкы шаруашылыры калыптаса бастаран. Оларды к ел \к ретшде MiHin, анга, шаруашылыктын баска да са- лаларына кен пайдаланган. Олар епнш ш к, балыкшы- лык кэс1б 1мен де айналыскан.

Олар бизондарды ат MiHin ауларан. Аншылардын H eris r i кур ал дары найза, шанышкы, садак, пышак, бал- та, дузак, тор. KeftiHAepi мылтыкты пайдалана бастады. Ундютердщ элеуметтш дзреж ес1 баккан жылкысынын санына байланысты бараланган. Олар кен жазык, кеко- рай шалрын жерлерд1 иемденген. Ундштердщ байлык к©здер1 — бизон, ан, жылкы TepLnepi, Олар баспанала- рын ipi андардын, хайуанаттардын TepuiepiMeH жауып, чум куркелёрш x ir in , кысы-жазы сонда тур ран.

С о л т у с т ж - б а т ы с ж а р а л а у д ы н yHAicrepi ал е у т , тли н- кит, х а й з а , с э л ш и , б а к а ш т а й п а л а р ы н а н к у р ы л р а н . О сы а й м а к т ы н с о л т у с т ж -б а т ы с ы н а л е у тт е р м екен д есе , онтус- ■ппнде гл е н к и тт е р , х а й з а , с эл ш и , б а к а ш т а р т у р а д ы . Б у л т а й п а л а р т е щ з а н д а р ы мен б а л ы к а у л а у д ы к э с ш еткен. Мухит, т е щ з д е н ip i- ip i су ж а н у а р л а р ы н у с т а с а , езен , к©лдерден б а л ы к а у л а р а н . О л а р р у л а р р а , т а й п а л а р р а б е л ш ш ©Mip сурген . Т а й п а л а р ф р а т р и л е р г е , ал о л а р ©за- р а р у л а р р а б о лш ген . Р у л а р д ы н о р т а к а т а -Teri болы п с а н а л а т ы н © зд е р ш щ с и ы н у ш ы к у д а й л а р ы болран . М ы - сал ы , к а р г а р у ы н ы н с а н ы н ы н к© бею ш е б ай л а н ы с т ы , о л а р api к а р а й к а р р а н ы н к а н а т ы р у ы н а , к а р р а н ы н б асы руы- на ж э н е б а с к а р у л а р р а б о л ш е т ш болран . К©пш1л[к р у л а р т у ы ст ы к ты э к е л ж ж о л м е н с а н а с а , ал г л и н к и т те р а н а л ы к ж ол б о й ы н ш а а ж ы р а т а д ы . Р у л а р д ы , т а й п а л а р д ы 03 ор- т асы н ан сы й л ы к о сем д ер , б а с ш ы л а р б а с к а р г а н .

Американын онтусигшде Отты жер аралдары орна- ласкан. Ол 6 ip H e m e Kim i-ripiM аралдардан турады. Ерте заманнан бул жерд[ алакалуф, ягана тайпалары мекен- грйдг. Олар аншылык, тер1мшшк, балыкшылыкпен кун корген. Сол c e 6 e n T i жш-жш коныс аударып журген. Ку­ра лд ары найза, шанышкы, 1л м ек , тастан, араштан жа- салран эр турл1 аспаптар болран. Аншылык, балыкшы-

* лыкпен ерлер айналысса, т е р 1м н л л ж п е н э й ел д е р шу- гылданран. Олар ру, тайпа болып ©Mip сурген жэне экзогамдык жолмен отбасын курган. 1870 жылы еуропа- лыктар Отты жердщ ©Mipre колайлы аймактарын отар-

169

лап, ж ер гш к л туррындарды ацдай аулап, кол Fa тусксн- дерш елп'рш отырран. Сондыктан алакалуфтар мен яганалар ©те азайып кеткен.

/ Солтуспк жэне Оцтустж Американын т1л i, онын ту- pi жэне курылымы бойынша эр турл! болып келед!, сон­дыктан да олар элi нашар зерттелген. Бул тшдерд! ал- раш зерттеуцплер христиан дшш уарыздаушы миссио- нерлер болган/ Олар XVI— XIX расырларда ундьлер тш н е библияны, жаратушыра сиыну уарыздарын аудар- FaH. Сол п‘лде кунды аудармалар жасалды. Смитсон институтындары этнология бюросынын баскарушысы американдык Д ж . Пауэлл езг геолог бола тура, 1879 жылы лингвистер шеше алмаран киын мэселеш игердь Ол Солтустж Американын кеп тайпаларын зерттеп, олардын тш н алгаш рет топтарра болш, тьлдердщ грам- матикалык курылымына кенш аударран. Kefi6 ip кемил- лжтерше карамастан, Пауэлл енбеп осы уакытка дейтн © з ш щ р ы л ы м и манызын жойган ж о к /

1886 жылы Пенгильван университет in де американдык ундьлер тшдерш уйрену кафедрасы ашылды. Оны белп- л! американ лингвистикасы мен археологиясынын про- фессоры Даниел Бринтон баскарды. 1893 жылы Брин- тон тек Солтустж Америка емес, 6 yTiH Американын тш классификациясын бере отырып, езш щ «The American r a c e » деген енбепн жарыкка шырарды. Бринтон Амери­ка халыктарынын кеп турлд т ш н Солтустж Атлантика- лык, Солтустж Тынык мухиттык, Орталык, Онтустж Ты- нык мухиттык, Онтустж Атлантикалык деп Heri3ri бес топка болдь Барлык т\л&\ 45 тш семьясына белее, онын 13-i Солтустж Америка туррындарына жатады екен. Американ тшдершщ езара байланысын уйренуд! амери­кандык бел гш этнографтар жэне лингвистер А. Кребер, Ф. Боас, 3. Сэпиранын енбектер! !лrepi жылжытты. Олар американ т ш н талмай зерттеп, кешнп кезге дейш 6 ipi- He-6ipi ботен т iл деп келген топтардын тарихи туп жа- к ы н д ы р ы туралы корытынды жасады. Олардын пшрле- pi бойынша, кейшп кезде жогалып бара жаткан грам- матикалык тш формаларынын i<efi6 ip калдыктары коптеген тшдердщ neri3i болып саналады. Осы эд|’спен

''лингвист Э. Сэпир Солтустж Американын кеп т‘\лд,\ екен- д iгiн айтады (Пауэлл бойынша 58). Оларды цскимос- алеуттж, алгондык-вакаштж, сиухокалык, наденелж, пенутилж, таньо-юто— ацтектж деп алты топка не «ул- кен семьяра» белед^

170

K asipri кезде кептеген американдык ж эн ее у р о п а л ы к лингвистер осы Сэпир схемасын мойындайды. Оны сол- туст i ка мер и к а н д ык т 1лдер тобынын. н е п зш е жаткы зса, бул niKipAi К. Ф. Вегелин, П. Риве, Г. Лоукотки, Г. Хайд- жер ж эн е баска галымдар да колдайды. Сэпирдщ бул ж у й е а географиялык ж эн е мэдени жарынан кашык ж а т­кан тайпалардын езар а тарихи байланысын уйренуде ете пайдалы. Ол С олтустж Америка курлыгын коныс- тану тарихын зер ттеуд 1 жендлдетедк

Орталык ж эн е О цтустж Америка тш дерш уйренш, зерттеу 6 ipa3 кейш басталды. Мексика мен Орталык Американын тивдерше байланысты кептеген схемалар мен топтаулар тур л ер i усынылды. Сонын irn ineH Леон (1908), П. Риве (1924), В. Ш мидт (1926) ж эн е т. б. топ- тау тэЫлдерш айтура болады.

Ka3 ip Орталык Америка мен Мексиканын, тш дерш е бай лан ы сты М. М ендисабол, X. Морен, В. Л еман усын- FaH топтау тур л ерш кеп колданады. Осы топтау бойынша Kasipri Мексика мен Орталык Американын. м э л ! м бол- FaH 90 типнщ 35-i мулде жогалып кеткен. Олар 19 т[л сем ьясы на ж ж т е л е д 1 де, сиу-хока, танюаитек, макро- отоми, соке-м айя , тараск, пайяленка ж эн е сумо-мискито деген ул кен ж е т 1 топка белш едк

Онтуст1к Американын тплдерш топтауда Ривешн, Л о у ко тки д щ , Мэсоннын ж эн е баскалардын ецбектерше суйене отырып, оларды тем ен деп д ей белуге болады: 1). Ч иб ча тобына жататын халыктар П анама мой на рын­да ж эн е Никарагуа, Коста-Рика, П анама, Колумбия, Эквадор мемлекеттершде, 9 c ip e c e , олардын таулы аудан­д ары нд а . 2 ) . Кечуа ж эн е аймара тьлдершде сейлейтш унд1стер О нтустж Перу, Боливия ж эн е Эквадорда. 3). Кеп тарамды аравандык т 1лдер семьясымен сейлей- тшдер Одтуст1к Америкада турады. 4 ) . Кориб халыкта­ры ж эн е ондагы ете аз тайпалар. Олардын. туратын ме- кендер1 — Амазонканын сол ж агалауы мен Оринконыц те м е н п жары, Андтьщ батыс беткеш мен Колумбиянын. кеп бел1п. 5 ) . Парагвай, Бразилия ж эн е Боливия тур- рындары. 6 ) . Ж ес семьясында сейлейтш Бразилиянын ш ы р ы с бел ш н д е туратын тайпалар. 7 ) . Амазонка ж эне Ориноко бассейндерш де баска тшдермен уксас емес т \л семьясы бар. 8 ). Диагит семьясы испандыктар келгенге дейш Солтустж Чилидщ б1ркатар ж ер ш де ж эне Солтус- TiK-Баты с Аргентинада турран. K a s i p ол тайпалар кал- маран, тьлдер1 туралы да мэлхмет ете аз. Солтустж

171

Чилидщ шелд1 Атакама жершдег! улыстар сейлеген ата- кама т щ туралы да осыны айтуга болады. 9). Еуропа- лыктар келгенге дешн Андтын батыс беткейщде Орталык Чили аумарында аракуан т\л\ болган. Олар каз1р тек Орталык Чилидщ онтуспк белш нде рана бар. 10). Ка- 3 ipri Уругвайда жэне Бразилия мен Аргентинага жалрас аудандарда т\л топтары бар. Зерттеушшердщ к еп ш ш п оларды шамамен чарруа тобына жаткызады. 11). Ис- пандар келгенге дешн Анд пен Аргентинаньщ орталык белггшдеп кен жазыкта к,азгр ете азайып кеткен тайпа­лар ем ip сурген. Зерттеуыплер оларды 6 ip ауыздан же- ке пуэльче семьясына жаткызады. 12). Б1р кездерде Оцтустш Аргентинада чон семьясында сейлейтшдер ете кеп болган. Оган патагондык тайпалар жэне Отты Жер- л \ мекендеуип она тайпасы шредк П. Ривенщ niKipi бо­йынша, чон тiлдepiнiн австралиялыктарра уксастыктары бар екеш айтылады. 13). Отты Жер архипелагынын ба­тыс белiri мен Ойтустш Чилиде каз1р жок болып кеткен алакалуф тiлi тараган. 14). К,иыр Онтустжте яган тш бар. Бул т1лде Ka3 ip Отты Ж ердщ оцтустгк б е л т н д е азайып бара жаткан тайпа Kicijiepi сейлейдк 15). Солар- мен катар Ka3ipri кезде толык дерлж жогалып кеткен т1лдер бар. Булар: Паранамба мен Сан-Франциско езен- дерщщ аралыгындагы карини т ш , Байя мен Минас-Же- раис штаты жерш деп паташо, машаками, камакан, пу- ри-короада жэне баска майда тшдер. Кайиганг, бугре, гуаяра тьлдерк Бурын бул т!лдер> жес тобына жаткы- зып келгетмен, жана зерттеулердщ нэтижесшде оларды жеке топтарра белуге тура келедг.

MiHe, гылымныц ж ана деректер1 Оцтуетщ американ тьлдерш осылай белш отыр.

Американы алгашкы мекендеуш1л^рдгц тайпа жэне тхл топтарын тану, олардын тарихи байланысын, этно- генезшщ сурактарын шешуге мумшндгк турызады. Ырак пл топтары адамдардын GipiryiH керсете алмайды.

Мэселен, Ka3 ip r i навахалар мен солтустж атапсюлер- д щ т\л жакындыктарына карамастан, ездерш щ жалпы уксастыктары аз сакталган. Буран карама-карсы т\л жагынан алшак болранмен турмысында жакын тайпалар кездеседк Оган Калифорниядагы жайылымдык жерлер- ге орналаскан тайпаларды мысалга келтгруге болады.

Kefi6 ip топтардыц улттык-мэдени ерекш елтн б!луде 6!р4ншi кезекте оныц т\л тобына емес, тарихи-этногра- фиялык уксастык жарынан да караган дурыс. Мундай

кёзкарастар ж е н ш д е алгаш пiкiр айткан белил! прог- pecшiл американ галымы Франц Боас болды. Боастын окушылары 6ipiH U ii кезекте С олтустж Американын «мэ- дени ареалын» уйренумен шугылданды. Ал Кларк Уисс- лер б у т ж Американы 15 мэдени ареалра белш , H eri3 r i тарам турлерш е карап, алты топка беледь Солтустш Америка туррындарынын мэдени-географиялык жарынан топтауды толырырак б 1лу жолы нда Отисом М эсон мен А. Кребер кеп енбек eTTi. Кребер ун дк тер мен экскимос- тардын географиялык табиги ж агдайга карай олардын шаруашылыгынын ж эн е мэдени типтерш салыстыра зерттедк Ал Э рланд Н орденш ельд О н тусп к Американын унд 1 тайпаларын мэдени ерекш елж терш е карай топтады. Америкалык галымдар тайпалар арасындагы мэдени карым-катынастарын зерттей отырып, тайпалар мен ха- лыктарды олардын мэдени географиялык жагдайына карай белш , «мэдени ареал» деп атады. Тайпалар мен халыктарды булайш а топтау олардын мэдениетж уйре- иудеп айтарлыктай енбек болды.

Америка халыктарынын тарихын eKi дэлчрге белуге болады. BipiHUi ic i , Американы алгашкы рет адамдарды н коныстануынан басталса, eKiHmic i , Американы XV га- сырда еуропалык Христофор Колумб ж эн е онын cepiK- TepiHin ашу кезешнен бастауга болады. ¥лы география­лык ашуларга дей1н де Америка курлыгында халыктар eMip сурген. Колумб ж эн е онын c epi K Tepi Американы тауып, XV— XVI гасырларда Америка тайпаларынын бут1н элем халыктарымен байланыс жасауына жол ашты.

Еуропалыктар келгенге д е й т Америка аборигендерЬ Hin еуроазиямен байланысы болды ма? Бул мэселе аз зерттелген. Ал 6 i 3 r e белпл1 IX— X гасырларда норман- дар Гренландияны ж аулап алып, мын жылдай Солтуст|к Америкада болгандыктын н еп зш салды. BipaK KefiiHri гасырларда нормандыктар жен!нде деректер жок. Оларды эскимостар кираткан болуы мумк1н. Норман- дармен байланысы болганы жен1нде Америка мен Скан­динавия халыктарынын тарихында да деректер калма- ган. Француз этнографы П. Риведен кешн маорили< ралым Те Ранги Хироа XII гасырда полинезиялык су жо- лы аркылы OHTycTiK Америкага, *Ka3 ipri Перу жер1не

® жеткен деген niK ip айтады. Солтуст1к Американы коныс- тану 1497 жылдан XVII гасырдын басына деш н жалгас- кан.

173

XVI гасыр мен XVII гасырдын алгашкы жылдары Солтуслк жоне Онтустш Американы отарлаудын. шурыл журген кез1 болып табылады. Солтуспк Американын XV расырда жанадан ашылган кезёщ болса, агылшын кыз- м етш деп итальяндыктар Джовании Габото мен онын баласы Севастьян тещзде ж у з й журш, осы жерге кел- геннен кейш, олардын i3 iMeH испандыктар Онтустж Аме­риканын жагалауларына келш жеттк Испан отаршыла- ры ундкперге куш керсетт, оларды туткындап, уйлерш ертедк Буларра карсы унд1стер катты карсылык керсет- Ti. Олардын кепш Ы п отаршылар колынан каза тапты.

XVII гасырдын басынан бастап, Батыс Еуропаныц елдержде капитализмнщ дамуына байланысты, Солтус- ti‘k Американы отарлау кушейе тусть XVII расырдын алрашкы он жылдыгында-ак С ол тусп к Американын Ат­лант жагалауында Англиянын Массачусетс, Вергиния, Франциянын (Канадада), Голландиянын Манхеттец аралы, Гудзон езешнщ euipi сиякты отарлары пайда болды. 1641 жылы барлык Голландиялык отарлар Анг­лиянын карауына ©тть Жана Амстердам каласы, кейш Нью-Йорк деп аталды.

Американы баска да отарлау у з д ж а з журш жатты. Француздар Канадага кол созумен шекгелмей, K a3 ip r i АКШ-тын жерлерш бел in алуга умтылды. Улкен Мисси­сипи б а сс ей Hi мен Канададан Мексика бугазына дешнп жepдi Франция корол1 Людовик XIV атымен Луизиана деп атап, Франциянын меншш деп хабарлады. Агыл- шындар мен француздар Американын кунарлы жерле- piii бeлiciп алу ушш езара соктыгысты. Кайсысы к у ц т - рек болса, сонысы ундктердщ шурайлы жepлepiн кушпен ездерше каратты. Отаршылардыц азабына шыда- маган ундктер еуропалыктармен карсыласып бакты. B i- рак олар жауларын токтата алмады. Буран тек олардын кару-жарарынын нашарлыгы гана емес, кептеген тайпа­лар арасындагы алауыздык c e 6 en m i болды. Агылшын мен француздар ж ер гш к л тайпаларды 6 ip -6 ipiHe кар­сы койып, оларды езара жанжалдастырды. Отаршылар 6 i p - 6 i p i не куш KepceTTi, 6 i p i H i n жерш 6 ipi тартып алды. Мысалы, ж е п жылдык согыс (1756— 1763) кезшде бу- рын Франциянын карауында болган Канаданы аш лш нн- дар жаулап алды. Кеп жыл бойына Орталык Америка­ны билеп келе жаткан испандыктар, 1522 жылы ацтек- тердщ астанасы Теночтитланды жаулап алды. Кеп

174

жылдык курестен сон тек 1821 жылы Мексика ©зп-пн бостандыгына колдарын ж етш зд ь

Американы отарлау Англия, Испания, Франция, Португалия ж эн е Голландия сиякды ел дер дщ арасыида карама-кайшылыкты кушейте TycTi. Испания мен П ор ­тугалия ei\i «Индияны да бил ей M is» деп тырысты. Bipaiv Evpona eлдepiнiц экономикалык, котеркпу кезецш де И с ­пания мен Португалия ©здершщ дамулары бойынша ед эу 1р кенжелеп калды. Ал буларды ц орнын басура ул- кен уш мемлекет Голландия, Англия ж эн е Франция ум- тылды. Qcipece, олардын iuimeH отарлы болу уш ш аса куш ж ум саган Англия ед]. XVII расырдын басында Анг­лия ж уздеген , мындаран агылшындарды С олтустж Аме- рикара к©ипрд1. А р ы л ш ы н отаршылары ж е р п л ж т 1 ун д 1с- терд1 ж ер л ер 1нен куып шырарып, орнына © здерМ ц фермер л iK шаруашылыгын орналастырды. Сейтш, Сол- туст1к Америкаиы агылшыидар ©здершщ ж ер ш е айнал- дырды.

XV расырдан бастап Орталык. ж эн е О цтустж Амери- KaFa кул-унд 1стерд!ц орнына Африкадан негрлердг экелдк C e6 e 6 i отаршылардыц шаруашылырында жумыс [стеуден у н д 1стер бас тарткан. Сондыктан еуропалык,- тар Африкадан негрлерд1 сатып экелген. Сол дэу!рде Англиядан, Голландиядан, Франциядан келген сауда- герлер унд1стердщ жер1н арзан 6ap aF a сатып алып, ол жерлерд! игеруге кулдардыц ецбектерш кен турде пай- даланран.

С олтустж Американы арылшындар отарлап алган сон, олар кулдарды ц TeriH кунпмен ж ана коиыста кэсш- керлжт1, майдагерлжп', ф ерм ерлж шаруашылыкты да- мыттьи Англиядан келушшёр молайран сон, бул кур- лыкта капиталистж карым-катынас дамып, ж ацадан американ улты пайда болып, Солтустж Америка Респуб- ликасы курылды. АК,Ш улты сырттан келгендер мен ж е р п л п т халыктардаи куралды. Алайда американ ул« тыныц K e n m u i i r i арылшындар. Буран Англиядагы копте- ген аграрлык реформара байланысты жерш ен айрылган шаруалардыц ж ана мекеннен жер 1зд е у 1 себеп болды. Солтустж Америкада 1625 жылы Англиядан 1980 келгм- сектар болса, 1641 жылы олардын саны 50 мыцра жетт!.

* Осыдан 50 жылдан кейш туррындар саны 200 мыцра дейш ©CTi. Олардын жёргг^Шт! унд1стерд1 аямай кыруы- ныц салдарынан кептеген тайпалар жойылып та Kerri.

175

Keft6ip американдык тарихшылар еуропалыктардыц отаршыл саясатын жасыру ушж кебже Американы ж ау­лап алушылзрды «бос жаткан жерге келгендер* деп кврсетуге ты ры сты .'Н епзж де Солтустж Америкада XVI гасырда 1 милионра жуык ун дк турран^ Олар аншылык- пен, егж ш ш кпен айналыскан. Еуропалыктар олардын жерж кушпен тартып алгандык.тан, курестер кебешп, сонын 6ipi жагалаудары алгонкин тайпаларыныц 6ipiHiH квсёш бастаган «Филипп к о р о л ш н сорысы» (у н д ш к аты Метаком) болган. 1675— 1676 жылдары Метаком Ж ака Англиянын квптеген тайпаларын 6 ipiKripAi.

Корамдык курылысына, шаруашылыгына карай, Оц- туст1к Виргиния, Солтустж жэне Онтустж Каролина, Джорджия деп агылшын отаршыларын ушке белуге бо­лады. Мунда улкен илантациялар пайда болды, оларды жер иеленуип аристократиялар билеп отырды. Ол уш in кулдардын Kymi ете кеп керек ед£ Азаматтык сорысына дешн Онтуст1к Каролинада негрлердж саны актардан eid есе кеп болатын. XVIII гасырдын басында Солтустш Американын барлык отарларында 60 мык, ал азаттык с о р ы с ы карсанында 500 мындай негр-кул болган. Негр- лер Нью-Йорк пен Нью-Джерсиде тагы баска жерлерде ipi жер иелерж ж кол астында жумыс icTereH. CefiTin, 1492 жылы X. Колумбынын Американы ашуы, ж е р г ш к л туррындарра кайры, к а а р е т экелдк Нэтижесжде абори- гендердж к е п ш ш п курып Kerri, кейб1реулер1 еуропа- лыктармен араласып, cinicin Kerri.

Еуропада Англия мен Францияныц неглзп бакталас- тыFы Американы отарлау yiuin болды. EKi ел арасында Америка курлырын билеу уш ж 150 жылра созылган ку- рес журд1. Алгашында Канада француздары мен агыл- шындар арасында (1755) басталган co F b ic , онан кейжп жёщ1 жылдык сорыска (1755-63) жалгасты. Агылшын- француз KypeciHe Канада жазыгындагы Миссисниидж тэМейй арысына деш нп eMi p cypyun ундктер тайпала- ры да катынасты. Олар 6 ip-6 ipiMeH сорысып, кыргынга ушырады. Жет{ жылдык c o f h c нэтижесжде француздар жешлдк Олардын отарлары Англиянын колына етт1, Тек Луизианада, Канадада аздап француздар калды Француз билiri аякталган сон, енд1 батыска карай агыл- шын отаршылары келе бастады. Калган француздар ун- д1етер тайпаларыныц ен ipijiepiniH 6 ipi алгонкиндермен б1рлесж, арылршндарка карсы бас кетердь Бул квтери л icTi колбасшы Понтнака баскарды. 1762 жылы болган

бул кетерипске кептеген алгон'киндёр, ирокездер каты- насты. К е т е р Ы с т щ колбасш ы сы П онтиак айбынды б а ­тыр, дары н ды басш ы екенш к е р с е т т , к е тер Ы ст! ж огары дэреж еде уйы мдасты рды . Ол т ай п ал ар д ы 6ip ж ерге жи- намай-ак , кетерйпетш oip кунад (1763 ж ы л д ы н 2 мамыр- ды б е л п л е д О . MiHe, осы куш т ай п ал ар ж а н -ж а к т а н ез- дерш е ж акы н ж а т к а н агы лш ы н айлактары н , гарнизон- дар ын кираты п, Kepuii селениелерге ш абуыл ж асады . К е т е р ш с и л л е р агылшы-Ндардын, ф ран ц уздардан тартып алган, ете м аны зды орын алаты н Д етр о и д айлагы на ш абуыл ж асад ы . Бул а й л а к улкен келдерге ш ыгатын к акп а есебш де ед!. Сонды ктан агы лш ы ндар а й л акк а кеп куШ терн теккен дж тен , оны колга т у а р у д щ C3Ti келмедк ¥ры сты н у з а к к а созылуына байланысты куй- зелюке уш ы раган тай п ал ар ды н 6ipiHeH сон 6 ipi Понти- актын кол астынан шыгып кете бастады. К е т е р ш о ш - лердщ ерл 1к KypecTepi с э т а з аякталды . Ф ранцуздар мен агы лш ы ндар е за р а к е л к 1мге келдй в з д е р ж щ одак- тасы болган у н д к т е р д 1 ф ранцуздар тагды р тэл кеп н е тастап, о л а р га опасы зды к ж асады . Ал Тонтиактын ез! болса, а гы лш ы ндарга саты лган 6 ip опасы зды н колынан к а за тапты.

Англия отарш ы лары ф ранцуздарды С о л т у сп к Аме- рикадан ыплстырып ш ы гара бастаганнан кешн, ол ез- д ер ш щ енд1рютерш кецейтт1, сауданы кушейте TycTi. Сондыктан агылш ын отарш ы лары Еуропадан келген- дердщ устшен е з д е р Ы н устемДггщ ж у р п з д й 0cipece, ж ет1 ж ы л д ы к согыстан кешн Сблтустж А мерикада агылш ындар кушейе туст]. © здерш е карсы ш ыгушылар- Fa эскери куш ж умсады.

Бул эскери куралды к у н т б аскаруш ы ларды ц ipi е ю л д е р ш т 6 ipi — Д ж о р д ж Вашингтон болатын. Сотые эрекет! 1775 ж ы лы басталып, 1782 ж ы лы агылшындар- дыц жену1мен аякталды . Агылшын отаршыларымен езд ер ш щ т э у е л а зд ^ п уш ш курескен фермерлер, iocinuii- лер, жумы сш ы лар, негр-кулдар Д ж . Вашингтонныц эс- керлер1мен катты ш айкасты. BipaK к е т е р ш си л л е р ж ак- сы каруланган отарш ы лар армиясына тетеп бере алма- ды. Осы жеш стен кешн С о л ту сп к Американын жер1 м ем лек егп к жер деп ж ари яланды . 1787 ж ы лы болган конгресс АКД1 конституциясын бекггп. Б ул конститу­ция американ бурж уазиясы ны ц жэне ф ермерлердщ Муд- десш KopFan, ж ум ы сш ы -ш аруаларды н, негрлердщ мем-

лекет алдында материалдык, м оральдык ж актан тенп’з екен1н корсеттк

XVIII жэне XIX гасырларда Америка курлыгынын солтусп'к-батыс б ел 1п'н «Орыс Америкасы» деп атап келдь Буиан Аляска, Алеут аралдары, Калифорниядагы Румянцево шыганарынын ж аралаулары к 1ред!'. Бул жер- д ш тарихы орыс тешзиилерй ралымдары, саяхатш ыла- рынын атымен тырыз байланысты.

1937 жылы Аляскадан (Кенай ж арты аралы) тургын уйлердщ калдыгы табылган. Уй орындары онын тен1з тасынан, а р а м кыштан салынранын керсетедк Уйлердш курылысына Караганда, онын мунан 300 ж ылдай уакыт бурын болган е у р о п а л ы к т а р д т екеж мэл1м. 1648 жылы Семен Д еж нев жэне онын жолдастары Азия мен Еуропа аралыгындагы бугазды ашты. Мунан баска ертеректе еуропалыктардын бул аудандарда болтаны туралы де- рек жок. Сондыктан Кенай ж арты аралындагы коныс- тарды Д еж невтщ cepiKTepi салган деген болж ам туады. Тынык мухиттын солтустж бвяШ л жоспарлы турде ке- нжен зерттеу XVIII гасырдын басынан басталады. 1728 жылы Тынык мухиттан бугаз аркылы Музды мухитка eTin, Д е ж н е в т ж жолын кайталаган В. Беринг пен А. Чи- риковтын экспеднциясы болды. Осы экспедициянын ко- рытындысы, Лаптев пен Ртиш евтж куж аттары 1746 ж ы ­лы Teni3 академиясына шыгарган картасына енда! Орыс- тардын бул аудандарды зерттеуж щ улкен манызы болды. XIX гасырдын 40-жылдарында АК,Ш Алеут аралдары на бару уш ж осы картаны пайдаланды.

Алясканы орыстардын ашуы XVI гасырдан бастап, C i6 ipre коныстанудын ж алгасы болатын. С1б|рд1 игеру- д щ XVII—XVIII гасырларда онан api дамуы Ресейде де капиталистж экономиканын epicTeyiHin acepi едь Ресейдеп помещиктж тэртштен зардап шеккен шаруа- лар да, к э а р ш л е р де бул ж ан а жерге 6 ip 1нен сон 6ipi келе бастады.

Ж ергш кт1 халыктармен кеш'рек байланыс жасайтын n i u j i - r i p iM ©Hflipic иелер1 артел|‘ш'н орнына улкен сауда, QHAipic компаниялары келдь Осындай компанияпын 6 i- piH Рыльск каласы на шыккан кепес Г. Шелихов баскар- ды. Ол алгаш кы туракты коныстардын iprecin калаушы- ларды н 6 ipi болып табылады. Г. Шелихов елгеннен кейш, осы компаниянык орнына П авел 1 -дщ руксаты- мен орыс Америкасындагы ©нд!р1с монополнясын ж урп - зуш.1, отар аймакты билеуге какысы бар орыс-американ

178

компаниясы курылды. Ол XVII гасырда Голландия, Англия, Франция компаниясынын у лп сш деп уйым еди Компаниянын 63iHin гарнизоны, api KeMeci болды. Ол жёрплпсп халыктын ецбег'ш де пайдаланыи отырды.

Орыс пен жергшктч тайпа эйелшен туган балалар- ды, hfhh орыс Америкасынын жана адамын креол деп атады. Аралас некелшерд! орыс Америкасынын эшмнй- л ir i 6 e K i T i n отырды, креолдардын эскимостар мен ундгс- терге Караганда ом ip c y p y i H e элдекайда жевдлдш жасал- ды. Креолдар ездерш щ жеке шаруашылыгын устауга какысы болды. 1844 жылы креолдар Ресейдщ мещан- дар сословиесше тенгерйпдь Оларды орыс-американ компаниясы окытып, б1л 1м бердй осыган байланысты олар компанияда 10— 15 жыл кызмет етуге т и к едй K e f l6 ip креолдарды б ш м алу y u i iH Петербургке де ж1бе- pin отырды. 1861 жылы орыс-американ компаниясын тарату карсанында орыс Америкасында креолдар саны2 мьщга жеттк

XIX гасырдын ортасында Аляскада 45 орыс конысы болды. Еуропалык держ авалар орыс Америкасынан бас­тап, орыстардын бул жерд1 ашканын, игергешн жокка шыгаргысы келед1. Шетел сауда компаниялары орыс­тардын жерше карайтын жерге Kipin, жерг1лшт1 халык- пен сауда жасап журген болып, оларды орыстарга кар- сы каруландырып отырды. XIX гасырдын басында агыл- шын-американ сауда кем ел ер i Аляска жагалауына келш, уидгстер мен орыс отаршыларына улкен зиянкес- т1ктер 1степ отырды. Ресей ушмет1 бул жагдайга карсы турудыц орнына, оларга орыс Америкасында сауда жа- cayFa руксат eTTi. XIX гасырдын 20-жылдары келген агылшындарга Алясканын 6ip бол1гш жалга бердй АКД1 бул жылдары курлыктагы территориясын кецейте отырып, Алясканы игеруд! кездеген болатын. АК,Ш yuiiH бул бай елке Канадага Kipyre ете кажет едк 1867 жылы Ресейдщ К,ырым согысына байланысты алс1реу1н пай- даланып, АК,Ш Ресейден Алясканы 7200 мьщ долларга сатып алды. Олар улкен жерд1 алумен 6ipre , кеп ан Tepici мен мол балык корына ие болды. Кешщрек кеп алтын коры да табылган ед1.

XVI гасырдын басында испандыктар Мексиканы, Перуды, бутш Вест-Индияны жаулап алды. Осы кезен- де португалдыктар Онтустп< Американын шьныс бел1- riH (K,a3ipri Бразилияны) ез колдарына караткан ед1. Оцтуст1к Американы отарлаудыц барысында испандык-

179

тар арасында Эльдородо («алтын адам») туралы аныз тараран болатын. Осындай алтыны «уйш.п» жаткан елге ынтыккан испандыктар жанталаса жана жерге аттанган. Отаршылар Орталык жэне Онтустж Америка халыктарынын, майя ацтектердж кене мэденнет мура- ларын киратты. Олар ундктерге карасты жерлерд1 тар- тып алып, кеп ш ш гж кырып ж]бёрй немесе ауыр жу- мыска пайдаланды. Олардын кеб; алтын кежштершде киналып, каза тапты.

Испандыктар мен португалдыктардык отаршылык саясатын католиктш щтркеу басшылары колдап, олар­дын ездер1 кеп жерге ие болып, хрёётйяайа айналган унд1стерд1 рухани жэне экономикалык жатынан канап отырды. XVI гасырдын орталарында нспандардын отар жерлершде аборигендердж саны ете азайып кеткен. Мысалы, миссионер Бартоломепщ хабарына Караганда, испандыктар келген 1509 жылы Пуэрто-Рико Ямайка аралдарында 600 мындай ундктер болса, 1542 жылы олардын саны 400-ге дейж аз ада а н-. Гаитидж жуз мын­дай туррынкиан 1542 жылы 200-дей-ак калды. Жумыс куш жж жетдспеужен отаршылар Африкадан негр-кул- дарды экеле бастады. Олардын к е п п и л т жолда келе жатканда аурудан, аштан елее, калрандары Америкага келгеннен кешн плантациялардагы кешштердеп ауыр енбектен елген.

Орталык жэне Онтустж Амернканын этникалык ку- рамы отаршылардын келучмен айтарлыктай езгёрДске ушырады. Олардын арасынан будандар (метистер) ке- лщ шыкты. B i p a K аборигендердж тырыз орналаскан жерлер! Мексикада, Юкотанда, Анд тауларында мекен- деупплердж этникалык 63repici айтарлыктай болран жок.

Уругвай, Аргентинанын жэне Бразилиянын жагалау аймактарында да жерллжта халыктын саны ете азайып кетт1, калгандарын отаршылар ормандар мен пампу даласына ырыстырып мшгарды. Отаршылар епншимк пен мал шаруашылыгына ынгайлы жерд1 пеленги. Тек Амазонка бассейнжж орманды жерлершде аздаган ун- дктер тайпасы ipreciH бузбай калды. Мексикада, Орта­лык жэне Онтустщ Америкада XVIII гасырдын аяры мен XIX гасырдын басында аборигендер ездерж ж бос- тандыры ушж курест].

180

03 МЕКЕН1НДЕГ1 е ГЕ Й Л Е Р

Отаршылардыц Америкага кел\ч ундютердщ кебшщ курып кетуiне алып келди Африкадан экелшгш негр- лер де аяусыз ка н алды. Scipece, бул курлыктын. одтус- ■пгшде ете катты болды. Терт млн. негр-кулдар мен ун- дктер Америка ултына айналды. Африкадан экелшген негрлер ездер1мен 6 ipre алып келген мэдениетшен, эдет- рурпынан, ■плшен айырылды. Олар агылшын, испан, француз жэне португал ткадерш уйренуге мэжбур бол­ды. Негрлер ездерЫн азаттыгы yuiiH талай рет отар* шыларга карсы бас кетердь Америка елдергшн тари- хында азаттык Yiшн курестеп meuiyuii куштер де сол негрлер едь

1663 жылдан 1863 жылдар арасында негрлердщ 250- ден астам K eiep u iic i мен бас KeTepyi болды. K a3 ip ri Америкада американдык доллар демократиясы жаг- дайында негрлер экономикалык, саяси жагынан кана- лушы, американ ецбекгшлершщ ен кедей тобына жата- ды. АКШ-тыц 13 штатында мыцдаган негрдщ сайлану- Fa кукыгы жок. Осы уакытка дешн оцтуст1к штатта сайлау T9pTi6 i акша телеу тэрт1бше непзделген, ол сай- лау салыгы деп аталады. Бул жагынан да кептеген негр­лер сайлаура дауыс беруге катыса алмайды.

XVII—XIX гасырларда Солтуст|к Америкада отар­шылар ундютердщ терттен уш б влт н жойды, ал кал- гандарын таулы, тасты, шелд1 жерлерге айдап салды. EKiHmi дуниежузшк согыстан соц кептеген ундкггер резервациядан кетш, орталык енеркэсш аудандарына шогырланды, зауыттарга жумыска кiрдi. Олардын. ты- гыз туратын жершщ кешшл1п шаруашылыкка жарам- сыз болды. Резервация кебшесе шел немесе таулы, ку- тт&[ кажет ететш жерлерде болды. Америка капита- л истер ше унд1стерд1н экономикасын кетеру ешкандаикажетаз едь , . . .. .

Негрлер каланыц шет аймактарындагы Kiuii-ripiM аудандарга орналаскан. Олардын 70 процентке жуыгы ете ауыр ж а г д а й д а eMip суредй Буиан себеп ец бекакы - ныц азды гы мен ту р м ы стар ы н ы н ете ауы р болуы. Д э р 1- г е р л ж жэрдемд1 а к тар м ен сал ы ст ы р га н д а 14 есе темен

> алады . Эр ж ы л ы АК,Ш-та т а м а г ы н .т а б у у ш ш енбек етш, м и лли он даган негр б а л а л а р ы мектеп к ,абыргасынан тыс к а л а д ы . М эселен, М иссипи ш таты н д а мектепке баруш ы - лардын саны 45 процентке еш уак,ытта ж еткен емес.

181

Негрлер ушш жорары бГлгм алу ете киын, ал жумыска орналасу онан да ауыр.

Б ш м алран кептеген негрлер жумыссыздыктын сал- дарынан даяищ, билет тексеруил, лифт кызметкер!*, жукци т. б. болып кызмет етедь

Мунын 6api отаршылардын барлык кушш тек олар- ды саяси, экономикалык, мораль жарынан кысып, аме* рикан азаматтары сиякты тек кукылыкты е т т устамай отырранын керсетедк

Американын жершпкт!* халкынын этногенез!, онын !ш!нде эскимостардын жайын зерттеу ерекше орын ала- ды. Олар Беринг буразынан Гренландияра лей!нг! кен тер'риторияны мекендейдк Эскимостардын теп туралы кептеген теорияларды американдык жэне азиаттык деп eKi белжке топтастырута болады: Олардын теп’ ту­ралы К. Биркет-Смит толык пiкiр б!лд!рдк Ол эскимос- тар мэдениетш Гудзон буразынын жаралауынан алые жаткан Карибу бурыларына аншылык жасушы карибу эскимостарынын мэдениетш салыстырады. Бул теория бойынша олар ундютер тайпасынын ыгыстыруымен Арк­тика жаралауларынан кел!п шыккан.

XX гасырдын басында «эскимостар сынасы» деген теория тарады. Соны жактаушылардын 6 ipi В. Иохель- сон болды. Бул теорияга карай Солтуст!к-Шыгыс Аме­рика (атапасюлер, тлинкиттер) мен Солтустш-Шыгыс Азия халыктары (коряктар, чуччалар) 6 ipiHe-6 ipi ж а­кын, б!р кездерде 6 ipre болган улттар дел!нед!.

MiHe, осы жакын халыктарды ажыратушы солтуст!к- шырыстан келген сына ретшде эскимостардын ыкпалы болган дейт!н niKip. Бул теориянын к а т е л т и кенес Fa- лымдары А. М. Золотарев, А. П. Окладников. М. Г. Ле- виндер дэлелдед!*.

KeftiHri он жылдагы Америка мен Азиянын арктика- лык жаралауындагы археологиялык жумыстардын нотп- жес!*, антропологиялык жэне этнографиялык дэлелдеу- лер ол теорияны TepicK e шыгарып, оларды Азиядан ксл- д! дейт!н теориясын бекгге тусп\

Эскимостардын азиаттардан кел!п шыгуы туралы n i ­Kip 1741 жылы айтылган болатын. Оны айтушы Беринг пен Чириков бастаган C i 6 ip* Тынык мухит экспедиция- сынын Mymeci Стеллер болды. XX гасырда онын niKipin эскимос мэдениел мен тш н зерттеу ш!л ер В. Г. Богораз жэне В. Тальбишер, антрополог Грдличка, археолог Г. Колнинз тагы баскалар opi дамытып, колдады. Кене

182

Беринг тенгзшщ мэдениетч 61з д 1ц доу 1р1м1зд1н акырры гасырларына сан келедь О л моден нет Берннг бугазы аралдарында (Солтуспк Лаврентия, Диомида аралда- ры) жэне Аляскадан Барроу мушсше дешн табылган. Бул мэдениетте тешз жануарларына аншылык ету тэс1- Л1 манызды орын алган.

Беринг Ten is i м э д е н нет i н i н орнын пуну к мэдениет1 ауыстырган. Бул мэдениетте кур г а кш ыл ы кт a f h аншы­лык улкен рел аткарып, тас куралдарыиын, сунплердщ Typi ©згерген. Бурынгы кисык сызыкты ернектердй енд! oipbiHFan тузу сызыкты, ортасында двнгелеп бар ернек алмастырган. Пунуктык коныстардын кешнп кабатта- рынан орыс заттарынын калдыктары табылган.

Барлык эскимостар 3 географиялык жэне мэдени топтарга бвлшеди 1) Аляска мен Маккензи бассейнде турушы батыстык эскимостар; 2 ) Канаданын арктика- лык жагалаулары мен Лабрадордын солтуспк-батыс жагалауында турушы орталык эскимостар; 3) ш ы р ы с - тык немесе гренландиялык эскимостар. Эскимостар жа- валау бойында 6 ip калыпты орныккан емес, эр жерде топ-топ болып турып, тещз жануарларын аулаумен шу- рылданган. ©здершщ уйлерш сол тещз жагалауына орналастырран.

Онтустж Аляскада туратын эскимостардан баска жердщ бэршде дерллк кыста ан, непзшен, тюлень ау- лайды. Оны аулау ©те киын болган. Арктиканы зерттеу- uii К. Расмусен 15 адамнын 11 сагат бойына жалрыз тюленьд1 устаранын, 6 ipaK оны барлык туррындардын бipлeciп бвлгенш айтады.

Киттерд! аулау ушш улкен терпен ютелген кайык- тарды пайдаланган. Онын узындыгы 8 метр шамасында. 1\айыктын ескек1шлер1 эйелдер болган. Тешз аншыла- рынын басты куралы сунп болып табылады.

Жаз айларынын ортасында эскимостар карибу бугы- ларын коршап ауларан. Тундрада турушы эскимостар- дын ем1ршде бурыларды коршап аулау — непзп тэс\л. Буры аулау олардын H eri3ri K 9 c i6 i . Олар каскыр да ау- лаган. Эскимостар аншылык ушш шана мен шанрыны пайдаланды. Олар шанара ит жегедк И т— булардын H eri3ri уй жануары, эр! б1рден-б1р -к©л1п болып табы-

* лады.XIX гасырдын басында кейб1р Э. Нельсон, В. Таль-

бишер, В. Богораз сиякты галымдар эскимостарда ру­лык курылыстын болганы туралы болжам айтты. BipaK

183

олар ез п Ы р л е р ж ш дурыстыгын онан opi дэлелдеуд! дамы та алмаган. Кенес галымдарынын арасында да бул пй<1р д 1 мойындаушылар болды.

К е й ж п он ж ы лдарда Ч. Хьюз, Г. А. Меновшиков жо- не Д . А. Сергеевтер Беринг Teni3i эскимостарында эке лис жолмен тарататын рудын болганын ашты. Табылган дэлелдер осы эк елж ру проц есж ж отарлануга дешн де толык болганын анык корсете алмайды. Демек, XIX га- сырда болга еуропалыктармен сауда оны тездете-тусж, XIX гасырдын акырында эскимостар экёлш руга б1рын,- I гай кошкен. ©йткеш аналы к-рулы к курылыстын эле- | менттер! эл! сакталган .

О лар Беринг тёшз! ж аралауы нда калып коймай, шы- плска карай жылжып, к е ж т ’рек б. д. д. 6 ip мын жыл- дыктын ортасында Гренландияга дейгн барган. Амери­канын солтустж ж агалауы н коныстаиуды бастаган эс- кимостарда аналы к рудын болганын кереетедг. Ел тур- ган мекендерде кврйшцк кары м-каты нас б |р ж щ 1 орыи алван. Сонымен, осы рулык кауымнын ыдырауына жа- надан пайда болган кОрнилж кауым ce6eniui болды XIX гасырдын акыры XX гасырдын басында эскимос­тардын элеуметтж курылысыныц iieri3ri гуpi коршипк кауым болды. Эскимостардын к е т п ш п н д е экелж ру пайда болмаган куй-i кери плж кауымга тжёлей аналы к ру аркылы е г п .

0 нд1р 1сте ж эне ©н1мд1 б ел к у д е рулык карым-каты- иас калды гы толык сакталганмен , ан аулау жэне балык аулауга барлы к турактын анш ылары катысты. Ж еке ан- шынын да аулаган eniMi бэр ж е 61'рдей белш дк Сонымен катар уйлерж де ауырып немесе баска жумыстарымен аншылыктан калып койгандар, карттар, ж е л м д ер — бэ- pi де 03 улестерж е ие болды. XIX гасырдын аягы мен XX гасырдын басында да кит ётж болудеп алгаш кы кау- ымдык тэртж сакталып келдг. Ол тэртж бойынша эрым ез керегшше улес алуына болатын едь

XIX гасырдын аягында эскимостар когамында кару, кайык, шана, кшм, тутыну заттары жеке менш ж тж бо­лып санала бастады. Муз у с т ж д еп тю леньдердж дем алуы yujin арнайы ж асалган аландар да жеке мёншГкте болды. О лар да жеке меннпк заттарын кары зга беретж. А ляскада кары зга берген заттыц Heci оны каптара су- рамайтын, ce6e 6 i ол адам озж е тиеа'л | заттардаи артык улес алган болып есептелетж. Ер адам кайтыс болган кезде онын мешшк заттарынын б 1ркатары онымен 6 ip re

184

кемшетчи. К а л ган заттары н онын б ал а л а р ы мен туыс- тары иемденген. ¥ л д а р ы ан аулау к у р ал д ар ы н а , кы зда- ры уй м у л кш е не болган. Гренландияда эке м у л кш ш кеп белгин улкен улы ешш леген. А л яск ада KepiciHUie улкен ул Kirni улдан аз улес алган . Барлык, б агал ы зат- тар улдары н ы н ен KiuiiciHe ти есш 1 болган. А ляскалы к эскимостарда м ур агер лш ке ж ес-if эйел де кукы лы едь

XIX гасы рды н eidHUii ж арты сы н да эр турл1 террито- риядагы эскимостар топтары ны н арасы нда тур акты сау­да кар ы м -каты н астары н ы н болганы бай калады . С ауда ж эр м ец кел ер 1 эр турл! эдет-гурыптар мен мерекелгк би- л е у а з етпеген. Сол кезде тургы н дар е зд ер ш щ колда- рындагы заттары н алм асты ры п отырган. А м ериканды к галым Э. Нельсоннын айтуына Караганда, А ляскада XIX гасырдын 90-ж ы лдары н да ap 6 ip мекенде сауда аркы лы бай ы ган дарды керуге болады екен. Ол байыган адам кейб1р у ак ы ттар д а е зд ер ш щ ауы лдастары на той ж асап , онда т а м г к ж эне ту р л 1 сы йлы к улест1руге мшдетт! бол­ды. Егер байы ган эскимос той ж асагы сы келмесе, оны е л т 'ф т те тастаган не болм аса той ж ас а у га кушпен KOHAipin, б ар л ы к м улкш тар ату га мэж бур еткен. Мунан кейш ол е л 1мнен коркып, кай та баю дегенд! ойга алмауы керек. Бул ж а гд а й XIX гасы рды н екшни жарты сы нда эскимостар уш ш мулпс тенс1з д ш пайда болуынын жа- н алы к к е р 1нгенн1н, э р i онын дам ы ганы ны н б е л п с 1 едк Дегенмен бул дэу1рде бай адам ны н эр мекенде улкен рел аткар а бастаганы н керем1з. C e6e 6 i баска тургындар б!ртшдеп оган эр ж ак ты багынышты бола бастаган едь

XIX гасырдын акы ры на деш н эскимостарда тетемд1к топтарга белш у сакталган . О л ар да кеб1рек тараган те- тем-табынар Kneci — каскы р, бурш т ж эне к ар га болган. Т етем д ж топтардын б арлы к мушелер! е за р а туыстар болып саналган . Гудзон бугазы мен А ляска эскимоста- рынын барлы гы нда XIX гасырдын ортасына деш н ерлер у м (каж им дер) болган. Оны н е п зш д е аналы к румен байланыстырады. Эр мекенде ерлердщ анш ылыктан кейш бос уакытын еткузуге арналган арнаулы уилер 1 болган. О лар сонда ж ум ы с icTen, тамактан ы п ж эне ту- неген. Сонымен катар кенес етш зш , мерекелерш жаса-F 3 H - . . . i V A / I I TЭскимостарда да ж уп ты к неке тэрт!б1 болган. л V II I гасырдын аягында агалы, кары н дасты ларды н балалары уйлене берген. Содан да болар, отбасында эйел ерлер- мен тек кукы лы катар болды. Арктиканы американдар-

дыц отарлауы барысында капиталиста карым-катынас- тын эсершен эскимостарда рулык курылыстын ыдырау n p o u e c i басталды. Аляскада рулык курылыстын ыдырау u p o u e c i кешнп кезенге дешн жалгасты. Аналык ру тше- лей экелш румен емес керш ш к кауыммен алмасты. Аляска эскимостарынан муны толык байкаута болады.XX гасырдын орталарында эскимостардын кебшде кесем болмаран. Эр мекенде улкендердщ 1’шшде бьтпр аншы, opi шамандыкты бьдген 6 ip e y болса, олар соны * 6 u i r ip » , «кенесил», «ойшыл» деп атаран. Ол к1мдердщ тюленьге, юмдердщ бурыра шыруын аныктайтын. B ipaK онын айт- канын icTey Mi идет емес едк Эскимостардын емгршде корамдык niKip улкен рел аткаратын. Егер эскимостар­дын 6 ip i аншылык тэрт!бш бузса, будан сон оган кауым- нын жумысына араласута тыйым салынып, ешмм оны- мен сейлеспейтш. Егер ол езш щ кериллерше карсы келш жатса, кауым оны керек десе, еллретш де болган. Онын отбасын yiviMAi орындаган адам не болмаса кау- ымнын мушес! кабыл алган.

РУХАНИ М 0Д Е Н И Е И Ж Э Н Е Х А Л Ы * ©HEPI

Ацшылыкпен айналысып, кеп ж ерд1* аралап журен'и эскимостар жер жагдайын ете жаксы менгерген. Аркти- каны зерттех нплерге эскимостар кем жэрдем берген.

Эскимостарга тэн енердщ басты 6 ip тур! суйек пен мушздерге ою-ернек салу болып табылады. Олар пы- шактын сабын, бeлдiктi оюлап, суйектен, мушзден жа- сайды.

Эр турл! заттын бетше аншылыкты бeйнeлeйтiн кур- дел! суреттер сала бiлгeн. Оларда сурет енершщ дамуы эр турл! Tepi кжмдерд!*, мерекел!к маскаларды эсемдеу- шен-ак кершедк Сол сиякты танбалар салу мен эсем ернектер сызу eHepi дамыган. Ocipece , эйелдердщ бул саладагы ©нерл-epi ерекше. Олардын тусшГпнде денесше танба, сурет салран эйел женил босанады, не болмаса о дуниеде жумакка шред1. Эскимостарда эн мерекесш eTKi3 in турран, оган ерлер де, эйелдер де катыскан. O c i­pece, олардын эн салып, енер жарыстыруы ете кызык. Bid ер адам не eKi эйел 1шрш1дерш щ алдына ш ы р ы п , кезекпен эн салады. Бул б 1*здщ антыска уксайды. Бос уакыттарында эскимостар эн салумен 6 i p r e эр турл! ойын ойнайды. Ер адамдар доп, «ан аулау» ойындарын ойнаган.

186

Эскимостардын аныздары мен фольклоры ©те бай, сан салалы болып арктикалык табигаттын acepi байка- лып отырады. Булардын ауыз эдебиеН Солтуспк-Шы- Fbic Азия халыктарынын ауыз эдебиетше уксас. Аныз, epTeri жзне энпмелерь жануарлар туралы ертеплер, алып немесе жартылай жабайы адамдар туралы аныз- дар, шамандар мен олардын айтысы туралы, тещзде не кур Fa к, жерде корек |рдеу жолындары, узак сапарлар туралы эцпмелер сиякты зр турл1 болып келедь Бурын осы Арктиканы мекендеген ездершщ аргш тектер1 — тунит халыктары туралы хикая шертедк

Эскимостардын мекендерше уш не терт отбасы сиып кететшдей eTin б1рнеше баспана рып салады. Уfijiepi жаздык, кыстык болып, Heri3 iHeH, eKire бвлiнeдi. Кыста тастан каланып, T©6eci тюлень TepiciMeH жабылган, жартылай жертвле гып салынган уйде турган. Мунан баска твртбурышты агаштан жасалган жеркепеде де турган. Ал жазда олар бурын да, Ka3ip де шатырда ©Mip еуредх. Ал Беринг бугазында туратын эскимостар жешл агаш уйлерде турады.

Эскимостардын д ini 6 ip улкен сырткы кушке сенуге пег is дел ген. Ол табигат кубылыс-тарынын эсер iiien ту- ган. Жануарлардын ерекше жаны бар деп TyciH in, олар- Fa арналган эдет-гурпы дамыган.

COJITYCTIK-BATbIC А М Е Р И К А Ж А Р А Л А У Л А Р Ы Н Д А Р Ы Т А Й П А Л А Р

Американын coлтYCтiк-бaтыc жагалауында кептеген, эр тYpлi life топтарына жататын ущис тайпалары ©Mip суред1*. Солтуспгшде — тлинкит, хайда, цимшиан, он- туспгшде — квакнютель, нутка, семш, гинуктар мекен етедк Бул тайпалардын еуропалыктар келгенге д е ш п непзп Kacioi тешзбен тыгыз байланысты болган. Балык аулау жаксы дамыган. Басты Koperi ретшде балыкты кеп аулап, кыскы кор eTin сактаган. Сонымен катар, унд1стерде тepiмшiлiк те басты кэсштершщ 6 ipi болган^? Балык аулау шаруашылыгында енбек eнiмдiлiгiн унем1 iлгepi дамытып отырган. Соран байланысты олар артык ешщц кеп жинап, оны айырбастау аркылы баска каже-TiH шыгар’ып отырган.

Бул аймактагы ундю тайпаларынын когамдык куры- лысына кeлeтiн болсак, Ka3ipr i этнографиялык-тарихи деректерге суйене отырып, отарлау дэу ipi кезшде олар-

187

дын да рулык курылыстаи ©тш кеткенш керем1з. XVIII гасырдын. аягында аналык-рулык катынастын орнына улкен эулегпк кауым келе бастаган. Жеке байлыктын пайда болып, патриархалды кулдык кезен. келгеннен сон., э к е л ж иелж басым бола бастаган. Сонымен, eriH шаруашылыгымен айналысушы тайпалардары ауылдык кауымнын пайда болуы секьпдг, буларда кеп рулы ауыл­дык кауым дуниеге келдг. Бул кезенде солтуетж-батыс унд1с тайпалары таптык когамда eMip сурген жок. 0н- Д1р1с к©з1не (жер, су т. б.) ужымдык м е н н и к болды да, жеке меншжтж катынас сонын iuiiHAe пайда бола бас- тады.

Бул тайпалардын тарихи дамуынын 6ip жактылыгы- на карамастан эр турлi табиги жардайына, баска тай- палармен, халыктармен байланысы болуына карай 6ip- катар тайпалардын элеуметтж, рухани жэне мэдени ©щршде ©зшдж ер ек ш ел т болды. Мше, осыган оран отарлау кезшдеп бул ж а р а л а у тайпаларын солтустж (тлинкиттер, хайда, цимшиан), орталыктык (квакиютль- дер, нутка) жэне онтустжтгк (жагалаулык семштер мен чинуктер) деп уш улкен топка белем!з. Солтустж тай- паларда э ш де фратриялык бел iну сакталган. Экзогам- дык катынас фратриянын непзп Kepinici едг Мундан катынас тлинкит, хайда мен цимшиан тайпаларыныц 6 ip атпен аталран белжтер1 арасына тараган. Мэселен, KapFa бeлiriндeri (фратриясындары) тилнкит сол атпен аталган хайда мен цимшиан б е л т н д е п эйелге уйлене алмас ед 1.

Фратриялар руларра белшедь 9 p 6 i p рудын ездершщ шыру Teri — тетем! болады. Рулык тетемдер, эдетте, жануарлар дуниесшен алынады. Цимшиан тайпаларын- да болса еам дж тер тетем1 кездеседй Бул тайпалардан патриархатка ету кезешнде матриархаттын да калдыгыи байкаура болады. Муны Yндicтepдiн жиенше, ярни ка- рындасынын улына мурагерлжт!, кесемдж орынды бе- peTiHiHeH керемгз.

CoлтYcтiк-бaтыc у н д к т ер д т жануарларды асырау- мен айналыса бастаранын керуге болады. Семш жэне тлинкит тайпалары узын жущи ак иттщ тукымын ec ip - ген. Олардын жуш'нен кшм Tiry ушш жш ш'рген. Мун- дай иттерд|’ олар аншы иттерден белек устаган.

Енд1 олардын енбек куралдары мен кару-жаракта- рына келеек, олардын бэр! дерлж (балталары, пышак- тары, садагы мен найзанын ушы, кыррыштары, инелерО

188

тастан, суйектен жасалран. Унд1стер анды сунпм ен , най- замен, садакпен аулаган. S c ip ece , олар кеп уакытка дешн с у н п мен найзаны пайдаланран. Оларды api аншы- лыкка, 9 pi сотыска колданган. Ундгс аншысынын. сешм- д! каруы бурын — тастан, к еш ш р ек те— тем 1рден ютел- ген канжар болган.

Осы солтустш тайпаларда, acipece, aFam ендеу icaci6 i жаксы дамыган. Олар тас балтанын квмепмен, берене- лермен у й д щ кабыргасын туррызып, тебесш жапкан. Араштан ж у з адамра деш н к©теретш кайыктарды шебер ж асай бшген. 9 c ip e c e , хайда тайпасынын кайык ж асау- Fa шебер болрандыгын айта кетуге болады. Сонымен 6 ipre олар араштан уй т 1р ш Ы гш е керект1 тутыну затта­рын кептеп а з 1рлеген. Бет жагын твтем дж андарынын сурет1мен б е зе н д 1рш, эдем1 сандыктар ж асаган. Б ул ар ­дын 6 apiHe олар карапайым келген тас балра, шапкы- ларды колданган. Ал агашты ойып эсем деу ушш ушшр тастан, суйектен жасаран пышакты колданган. Ундктер карапайым ж асалган желбегеймен журген. Аяк кшм ки- меген, тек кыстын куш шангы байлау уинн мокасинд1- терлден жасалган байпакты пайдаланран.

Солтустш Американын алгонкин ж эн е атапасю тай- паларынын. тipшiлiктepi 6 i p a 3 зерттелген. Олар — аншы­лар мен балыкшылар тайпасы. Алгонкин тайпасына кри, монтанье, наскопи ж эн е тагы баскалары жатады. Олар кепшиигшде етпен коректенген. Аншылар тобы б!рнеше улкен эулеттерден куралган. Булар — аталык жарынан топтаскан экзогамдык ужы мдар. Ру кыс кезш де б 1рлесе отырып, аншылыкпен айналысса, ж а з кезш де барлык рул ар 6 ip ж ер де коныстанып, балык аулаумен a p i ан­шылыкпен шугылданады. K ,a3 ip r i кезецдеп Л абрадор ун дк тер ш щ эл еум етп к курылысына кешл аударсак, олар аналык рулыктан патриархалды эулетке ©ту дэуЬ ршде ©Mip cyp in келедь Рулык топтарды жер жагдайы- мен етене таныс, 6 u i r i p аншы баскарады. Онын курамы- нын © 3repy iH e байланысты, ан аулайтын ж ердщ © 3repyi- не карай топ бастыгы ауысып отырады.

Атапасш тайпасынын когамдык карым-катынасы да алгонкиндш Л абрадор ун д 1стерше уксас тарихи жавдай- да дамыды. Ал шыгыс ж эне батыс aтaпacкiлiк тайпалар

> тобынын когамдык курылымында айырмашылык бар. Маккензин бассей нш деп шыгыс тайпалары б1рнеше к©шпел1 аншылар топтарынан куралран. Буларда урпак эке жагынан да , ана жагынан да саналран. Олар аншы-

189

лык,ты, онын 6ШМ1Н пайдалануды 6 ipre, уншмдык, турде ж урйзген . Осы тайпалардын эдет-рурпына карай аналык рудын болранын байкаута болады. Мэселен, жана уй- ленгендер алрашкы баланын пайда болуына дейш эйел!> нш ушнде туратынын айтута болады. Батые тайпалар топтарында кеп уакытка дешн таза аналык ру e M i p су- pin келген.

Жорарыда айтканымыздай, ундктер еуропалыктар келгенше карибу бурыйы кеп ауларан. Оларды ете тур- пайы куралдармен-ак аулап отырран. Олар какпан жа- сау эд!сш жаксы б1лген. Tepici жаксы андарды аулау еуропалыктардын келу1мен т ы р ы з байланысты. Б1рте- 6 ipTe аншылык тек ездершщ кррёктену! жолындагы ка- жет!пл1ктен, товарлы ан аулаура ауыса бастады. Ce6e6 i ундктер ездёргне к а ж е гп заттар ушш, еуропалыктарга айырбастау максатымен аншылык к э а б й онан opi да- мытты.

Лабрадор алгонкиндш тайпаларында балык аулау да аншылыктан кем дамыган жок. Балыкты аумен, кар- макпен аулады. Бул ундктердщ шаруашылыгы тшелей кешпел1 ем|'рлерше байланысты. К,ыс кезшде олар шан- гы мен шананы пайдаланды. Ж а з уакытында кайык ул­кен рел аткарды. Олар кайыкты ж е т л етш жасап, К ы ­зыл туске бояуды унаткан.

Алгонкиндгк жэне атапаскипк тайпалардын заттай мэдениетшш, бф катар уксастыктары бар. Олардын бэрi буры T e p ic iH e H ж ас ал ран к т м киген. Эйелдер KiiiMi ер­лер киЗмшей элдекайда узын болады. Бул ктмдерд1 кебше таспамен тшкен. Бугыдан баска коян T e p ic i де пайдаланылран. Унд1Стер мереке кездер|нде бёттерш К ы ­зыл, кара бояулармен боянып алады.

Алгонкнндер мен атапасюлер ж аз кезшде кумбезде- Hin салынган уйде турады. Ал кыста узынша гып, тебе- ciH шатырлап жапкан тертбурышты лашыктарда турады.

Алгонкнндерде тетемдш сешм ерктеген. Олар ез те- темдерше ездерш щ т ф ш ш м н ё к а ж е те андарын алып, барлык эдет-рурыптарын соган карай ынрайланды. К,а- з ф д щ езшде Лабрадор ундктер1 католик дшшде болса да, аю мерекеа сиякты эдет-рурыптарын эл! сактап ке- ледг. Атапасюлерде табигатка табыну дэстур! дамыган. Буран ездерга pvx пен адамдар арасындагы дэнекер ре- тшдё KepceTeTiH шамандардын ыкпалы болраны сезаз . Атапасюлёрдщ улкен eki эдет-рурпын айтуга болады. Онын 6 ipi — елген адамнын жылдыгына арнап ас беру,

190

eKimuici — 6 i p айдан сон еске аАу жиыны. Олар адай жанынын о д у н и ед еп TipmLnirine сенедк

Ш ы р ы с ж эн е онтустш-шыгыс аудандары нда, K a 3 ip r i А 1\Ш -ты н улы келдер аймагы мен с о л т у ст i к- lii ы f ы с ш та­ты ж ерл ер in де егшшыикпен айналыскан алгонкнн ж эне ирокездер тайпалары Т1р ш ш к еткен. И рокездш сенека, каюга, онондага, мочаук, онейда тайпаларынын ом ipi жак.сы зерттелген. Олардын когамдык курылысын зерт­теу рылымра елеул1 ж аналы к экелдк К ене герман, рим. грек тарихынын купиясын б!лу у ш ш Л. М. Морган иро- кездерд1 зерттеген. Ф. Энгельс ©3 iHin «Семьянын, ж еке MeHmiKTiu ж зн е мемлекеттщ пайда болуы» деген енбе- riHe Морганнын ирокездер когамын зерттеудег1 euderin непзге алады. И рокездер дамыран аналык-рулык кау- ымды басынан кещкен.

И рокездер тайпасы руга, ал ру болса эу л ег п к кауым- дарра белш ген. Олар 6 ip уйде турран. Оварчиде билiктi эйелдер ж ур п зген . Олар шаруашылык пен тутыну жу- мыстарын баскаратын ездерп ин жэрдемшпсш бек1ткен. 1\ а ж е т т 1 мэселелерд! шешуге рулык кенес шакырылып, оран сонын ересек муш елерш щ бэр! катынаскан. Рулар ортак тотем! бойынша 6 ipre мерекелер етю зш отырган. 0 л ген адамнын M y p a re p iH эйелден тагайындап, туыскан- дык ажырату да эйелдер жарынан есептелген. Шрнеше ру фратрияны курып, эр ру е зш щ Mymeci ymiH жауап берген. Е ю фратрия Ырккен тайпаларды ру аксакалда- рынан куралган тайпалык кенес баскарран. Тайпалар KeneciHe эйелдер сайланбаганмен, олардын ыкпалы ете к у п т болган. Тайпалык кенес жалпы тайпалык icTepAi memin, е зд ер ш щ ш еипмдерш щ булжытпай орындалуын кадаралаган. 1570 жылдары ирокездер тайпалар одары- на 6ipiKKeH. Оны 50 рудын аксакалдары косылран ж а л ­пы кенес баскарран. Булайш а 6 ipiry ирокездердщ 6 ipjii- riH арттырып, сырткы ж аудан коргануда манызды рел аткарды.

И рокездердщ н е п з п шаруашылыгы — егш ш ш к. Ж ерд1 шотпен (мотыга), агаш курекпен, ушюрленген таякпен ендеген. Олардын басты дакылы — ж угер 1 (м а­ис). Онан кешн тем ею, кунбагыс т. б. e c i p r e H . Ерлер ор- маннын агаштарын Kecin , e r icTiK орын эзipлeй, оны ку-

I нарландырумен шурылданган. Ал тукым егу, er icTi ку- Tin, ешмд1 жинау жумыстарымен эйелдер айналыскан. E ricT iK T epi ауыл манына орналаскан. M aйдaгepлiк K9cin жаксы дамыран. Тамактарын саздан жасалган ыдыстар-

191

да nicipren. Ан аулаумен де шугылданган. Куз, к.ыс, ай­ларында ерлерден рана куралган топ орманды жерлерге анга ш ы р ы п , кектем шырарда рана оралатын болран.

Ирокездер жаз к е зш д е ерлер мыкынын жабушы лы- па мен эйелдер б е л iне алжапкыш банларан. Кыс кезшде буры TepiciHeH i стел ген ж ел б егей д ! киген. Аяк кшмдер! б а с к а унд1стерге уксас келедг Олар узындыгы 10, eHi 6— 8 метр шамасындагы улкен уйде турган. Уйдщ мун- дай улкен болуы онда туратын Kici санына байланысты ек е ш б е л г щ , Bip мекенде осындай 10— 13 уй болган.

И р о к е з д е р д щ д ш и ceHiMi аралас болып келедк Т©те- мизм мен магиямен катар, © а м д ж т е р мен жануарлардын рухына ceндi.

Осы ш ы р ы ст а р ы алгонкин танпаларынын 1шшде де­лавар тайпасы улкен тайпа болып саналады. Олар отар- лау б а с т а л г а н кезде Нью-Джерси мен Делавэр штатта- рынын к еп ж е р ш , Нью-Йорк штатынын о д т у е п к б е л е л и ж э н е Пенгильваниянын шыгысын мекендеген. Заттай м эд е н и е т 1 бойынша олар ирокездер тайпасына уксас Олар каскыр, тасбака жэне туйетауык д е п аталатын уш руга немесе фратрняга б в л ш д г .

Делаварлардын тамаша пнктографиялык жазуы бол­таны мэл1м, 1820 жылы 6 ipa3 аныздары бар тайпапын жазба тарихы табылган. «Валом олум» — «Кызыл жазу* деп аталатын бул жазба 184 белпден турады. Онда де­лаварлардын ©Mipi, баска тайпалармен байланысы, олардын шаруашылыгы туралы едэ\1 р мал!мет бар. Жазба акырында ак адамдардын Делавэр ©зенше келе бастауын баяндаумен аякталды. Ирокездер мен дела­вар л ар арасында кактыгыс болып, ирокездер оларды Огайо даласына ыгыстырган болатын. 1811 жылы Текум- се бастаган алгонкин тайпаларында американдыктар Миссисипиден ары ыгыстырып тастады.

ПРЕРИЯНЬЩ АКШЫ ТАЙПАЛАРЫ

XVII—XVIII гасырларда Прерияга тайпалар коныс- тана бастаган. XIX гасырдын басында бул жерде алгон­кин тайпалары (арапаки), чейлнн, сиу тайпалары (Да" кота), кэдо тобына жататын шауни, вичита жэне тары баскалар болды. Бул тайпалардын Т1Л а й ы р м а ш ы л ы-fы нз карамастан, м эд е н и е т ш д е жалпылай уксастык бар. П р е ­рия тайпаларынык корамдык курылысында XIX гасыр- дын акырына д ей ш матриархалды курылымда болы п,

192

урпак ан& тарапынан саналып келёд-i. М у л и т мурагер^ л i к жасап нем дену ei<i жолмен ж урш жатты: жылкы костарын ер л ер жары, ал калган мул цеп эйелдер иемден- д i . B ip K a t a p рулардын. корамдык курылысына экелш- рулык курылыс ене бастады. Еуропалыктардын келуш ен opi жылкы шаруашылырынын одан э р i дамуы на байла- ныеты кептеген топтар к©шпел1 тайпалар б 1р л е с п п н е айналады.

Прерия тайпаларынын Heri3ri т1рш ш к к е з 1 отарлау- шылар келгенге дейш бул ж ерлерде табын-табын болып жайылып ж уретш бизондарды аулау болатын. Бизон- дардын майы мен етш там ак унпн пайдаланса, TepiciH уйлерш жабура, кшм Tiryre жумсады , муш здерш ен са ­дак жасады. Олар жылкы тул 1п м ен еуропалыктар кел- геннен к ей in рана танысты. OFan дейш иттщ кемепмен ундютер бизондарды садакпен аулайтын. Аншылыктын эр турл! 9Aici пайдаланып, тобымен ж урш ауласа жал- Fbi3 ж урш ан аулау еуропалыктар келген сон басталды.

Прерия у н д 1стер! тем1рд1 бглмедь Садактын ушын, иайзаны, балтаны тастан, суйектен, м уш зден жасайтын. AFarn табак, Tepi капшык тары баскаларды тутынатын. Кешпел1 ©\йрлерше сай бул тайпалардын уйлерi бизон TepiciH тапкан cy f t ip тебел1 лашык болып келед i. 9 p 6 ip отбасы лашыктарын Ty3in коралай TireAi. Ж ерге де Tepi тулак тесейдк Ортасына тайпалык кенестщ лашыгы ор- наласады. Уйлерд1ж булай шенбер курып, катар-катар орналасуы тетенше ш абуылдардан KopFanyFa непз- делген.

Бул тайпаларда аналык-рулык ж эн е эул егп к кауым- дык карым-катынас дамыран. Тек еуропалыктардын ке- луш ен осы алгашкы рулык карым-катынас езгере келе, аимактык кешпел! б{рлестп<ке айнала бастады. XIX ра- сырдын аярына дейш кептеген тайпаларда матриархал- ды карым-катынастар болып, туыстык жакындык та ана тарапынан есептелдк Дегенмен ед 9yip тайпалар экеллк- рулык карым-катынаска erri. Жылкылар косын баккан жеке мениск и ел ер i шыра бастады. Осы жылкы шаруа- шылырымен 6 i p r e , ещи у н д 1стер арасында бай тайпалар пайда болып, тенсгздш туды. Жылкысын кебейту ушш тайпалар баска тайпалардын малына барымта жасап отырды. Одан барып бул ж ерлерде эрдайым урыс-жан- жалра даяр отырып, жастарды coFbic enepiHe баулыды. Колбасшылардын бедел1 бурынрыдан да арта тусп . Тай-

13—294 193

панын несем in енд1 атагы шыккан жауынгерлер тобы сайлайтын болды.

Когамдык карым-катынастын тез e3 repy i ундктер- д р рухани eMipiHe де кептеген соны сипаттар енпздк Оларда тутыну заттарын, кишдерш эшекейлеу дамыды. Унд1стер a p 6 ip жылды пнктографиялык. жазумен бейнелеп отырды. Сонымен катар, Прерия ундктершщ джи TyciHiKTepiHe де езгерктер ендк BipiHiui кезекте олар кунге табынса, онан сон жер, су, от, ауа езгерк- TepiHe табынды. Емдеу, арбау женшен шамандардыц алар орны ерекше. Осы уакытка дешн сакталып келген эдет-гурыптын 6ip i би eHepi.

Калифорнияда тершыллитен жэне ан аулаумен ай- налысушы тайпалар турады. Эр турл! т|л тобына, семья- сына белщетщ хока, пенути, алгонкпн, атапаски шошон тайпаларынын Heri3ri шаруашылыгы — TepiMiHuiiK пен ан аулау, аз болса да балык аулау. Бул тайпалар осы жерд!н< табигатына бей1мделш, терданшикт! катты да- мыткан. Олар дэндерд^ тамырларды теру yuiiH, yuikip таякты пайдаланды. Ce6 e r r i ундкггер улкен щёберлгк- пен жасайды. Аншылыкпен, Heri3iHen, ерлер айналысып, садакты кару еткен. Енбек турлер! жыныска карай тиянакты белiне коймаган. Балыкты б1рлесе журш, ау- мен, кармакпен аулаган. Суда жузу уинн олар курак- тан токылган жалгыз ескект1 кайык пен сал жасаган. Отырыкшы болмагандыктан булар да жешл лашыктар- да турады. Бул жерде кун жылы болгандыктан олар кей кездерде келенке api жацбыр суы акпас ушш Te6eci гана жабылган жешл уйгшктерде тура бередк

Калифорния уншстершщ кшмдер! де жупыны. Ер­лер! лыпа, эйелдер! етеккейлек снякты кшмдермён шектелген. Суык тускенде олар ан тер или жамыла салады.

Еуропалыктардын келу!мей булар да экелж-рулык курылыска ете бастаган. Тек жерге, аншылык, балык мулпстершё, тускен етмге кауымдык-рулык бидт жур- гйьледк Кептеген тайпаларда матриархалдык катынас сакталганмен, каз1р эке релшщ де кетер1ле тускен] байкалады.

Олар кесемд! сайлап отырран. Дшн сенГмдер] Сол- туст!к Американын баска тайпаларымен де сай келедк

Оцтустш-батыс бол!кте eni тайпа тобы бар. Олар: ютоацтеклк (папаго, пима жэне тагы баскалары) пен солтустжтен келген атапаск тайпалары (навахи, апа­

194

чи). Бул тайпалардын барлыры егш ш ш кпен катар ан,- шылыкпен де айналыскан. Юто-ацтек тайпаларында епншипк жогары дэрежеде дамыган. Олар жугершщ 6ipHeme турш, аскабак тары баскаларын ecipyAi бт- ген. Жерд1 шотпен, y u i K i p таяктармен ендеген. Ж ер кауымнын M e H m i r i саналып, a p 6 i p отбасына белшш бершген. Эулеттерлл аналык туррыдан саналатын туыс- тар курган. Бул жердщ унодстер1 кыштан баспалдак сиякты таута врмелете салынран уйлерде турран. Содан да 6 i p уйдщ T e o e c i одан жорарырак салынран, eK iH iu i i уйдш ауласы болып кете берген. Букйп ауыл сырттай караранда улкен 6 i p корраныс камалы сеюлдь

Бул мекендерде жуптык отбасыларра белшген эр турл! рулык топтар турады. Олардын бул кауымын сай- ланран аксакалдар — касиктер баскарады. Касиктщ бил i r i т 1 р ш тгш д е жалраса береди Олар барлык T i p - u in n iK T i , дшн OMipiH, мерекелер мен эдет-рурыпты втю- зути де баскарран. С о р ы с ic iH баскару ушш ею квсем сайланган.

Булардын дши ceHiMi тшелей егшмилшке байланыс­ты. Кунге табыну, Жерге, жанбырга табынып, осыран

j орай эдет-рурыптар етюзедьОлардын мэдени ж е ^ с п к т е р ш щ 61’ршама жорары

дэрежеде болрандырын кыштан жасаран заттарды ете эсем безенд1рушен, мактадан токыма маталарын ендь pyiHeH квруге болады. Кешшрек мал шаруашылыгымен таныскан олар току OHepiH онан spi дамыткан. Пуэбло ynflicTepi TeMip енд1рудд бкчмеген. Олардын кару-жа- рактары тас, aFaui жэне суйектен жасалган. Навахи тайпалары еуропалыктар келген сон тем1рмен танысып, одан да тамаша заттар жасаган. Осы уакытка дейш олардын кум 1стен жасаган эшекей буйымдары жогары

f бараланады.Орталык Америка — Солтустш пен Онтустш Аме­

риканы жалрастырушы дэнекер. Орталык Америкада Гватемал, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика жэне П а­нама ме!йлекеттер1 орналаскан. Испандыктан жаулап. алганра дейш Орталык Американы экономикалык-элеу- меттш жэне мэдени дэрежелер1 эр турл! унд1 тайпалары мекендеген. Теменп Калифорния жарты аралында квш-

* пел1 тайпалар O M ip сурген болса, ал онтустште Орта­лык жэне Онтуст{к Мексикада. Юкатанда мекен еткен кейб1р халыктар да еуропалыктар келер карсанында

' алгашкы таптык когамда болранмен, кешн олардын онер195

мен K.oji0Hepi де дамып, иероглифтж жазбалары да пайда болды.

Орталык Америка халыктарынын Колумбка дешнп, acipece, одан да ерте дэугрэйк тарнхын зерттеу ytxiiH кажетп' Heri3ri материалдарды тек археологнялык зерт- теулер FaHa бере алады. Ондай археологнялык жумыс- тар Орталык Америкада XIX гасырдын 90-жылдарында- ак epicTefi бастады. Бул жумыс, acipece, Мексикада кен канат жаета-нмен, археологтар Орталык Американын барлык жерлерш 6ip дэрежеде жаксы зерттей алван жок. Осындай деректердщ та!шылырынан Орталык Америка халыктарынын тарихын, турмыс, мэдениетш, элеуметтш катынастарын жалпы турде сипаттаудыц ез; киынга согады. Мексика — Латын Америкасынын ipi елдершщ 6ipi.

Орталык Американын эр турл1 белштершде халык 6 ip калыпты орналаспаган. Егшщшкпен айналысуга колайлы жазыктарында, acipece, Орталык жэне Онтус- TiK Мексикада тырызырак орналаскан. Солтустш Мек- сиканын курамында, Мексика буразыньщ батпакты жагалауларында, Онтустш Юкатаннын тропикалык ор- мандарында халык ете сирек мекендеген.

BipaK Шздгй дэугр1М13гё дейштч ек| мыныншы жыл- дарда Мексика мен Орталык Американын территорня- сын саны жарынан шагын — ан, балык аулаумен, жемк терумен айналыскан кешпел1 тайпалар мекендеген. Ша- масы, б1здщ AayipiMi3re дешнп 6ip мыныншы жылдар- дьщ бас кез!нде ещщГлж'пен айналысу пайда болган. BipaK ж у гер ш щ тунгыш отаны Онтустш Америкадагы Анд бойы ма, элде Гватемала ма — бул эл1 кунге дейш аныкталган жок. Жогарыда аталваи тургындар ж угёрь ден баска турлй мэдени дакылдар егу kaei6iMeH де ай­налыскан. Ежелп eriHUJi тайпалардын жугер1с1 Орталык Мексиканын казбалары аркылы жаксырак зерттелт отыр.

Кейшп кездерде археологтар Орталык Америкадан ecKi мэдениеттердвд бетгерш ашып, оларды Майя, Ольмек, Тольтек, Ацтек жэне Инк мэденнеттер1 деп беске беледк

Майя халкы — Американын кене халыктарынын 1шшде езгелерден бурын жогары даму сатысына кете- р]'лген ел. Америка курлыгында б!рден-б1р дамыган жаз­ба жуйесш жасарй да осы халык. Майялардыц тари­хын, этиографиясын, мэдениетш суреттейтш деректердщ

196

6 ip K03i «Диэго-Ланд» — жазба естелИ болып сана- лады. Б^здщ дэуцимхздщ ара шепнде Петен-Ица колкгщ солтустйобатысына карай Майя мемлекетшщ кене ка- лалары пайда бола бастады. Мунда кептеген калалар- дын (Тикаль, Вашактум, Волантун, Балакбаль т. б.) куйреген журттарынан тас курылыстар) тас аландар мен пирамидалар) мусшдгк куймалар жэне тас пен кышка жазылган иероглифтпс жазбалар табылып отыр. Майялыктарда 3p6 ip жиырма жылдан кешн белгш 6 ip датамен аякталатын иероглифтж жазбалары бар эр куймалар тургызу салты болган. Сондай кене эк куйма б1зд1н, заманымызга дешнп 328 жылы тургызылган. Табылган жазулардьщ ен кенеа б!здщ заманымыздьщ V—VI гасырдын басына туспа-тус келедь Майялыктар- дын, мэдениетшщ жогары дэрежел! болгандыгын олар­дын тамаша сэулетшшк ескертшштершен, мусшдершен жэне кабыргага салынган суреттершен ангаруга бо­лады.

Осы деректерге Караганда майя халкынын. непзп шаруашылыгы еп н ш ш к болган. Майялыктардын кене заманда епнжайдьщ орнын доршап ертеу эд1С1мен 93ip- леген. Ол эд к осы кунге дешн ез манызын жойган ж ок Юкатанда жыл кургак (караша-мамыр) жэне жан- бырлы (нилде-казан) деп ек! маусымга белжген.

Майяньщ эулегпк курылысы — курдел1 проблема- лардын 6ipi. Майянын элеуметтж курылысы ежелп шыгыс когамынын даму сатыларына (ежелп Шу­мер мен Египет) жалпы уксас болып келедг. Кене шы- плстагы сиякты майялыктардан б!з кауымньщ, кулдар мен кул иеленушЫктщ сакталгандыгын жш кездестЬ рем1з. Эскери кул иеленуин аксуйектер кулдармен коса кауымдарды да канаган. Жеке меныпкн катал зац кор- F a n отырды. Майянын непзп букарасы — багынышты кауымдыктар мен кулдар. Село туррындары территория- лык кауымды кураган.

Майяда елдщ 1шшде де, сондай-ак керш! халыктар- мен де недэу1р айырбас катынасы болган. Айырбаста орта айырбас куралы ретшде зыгыр, какао пайдаланыл- ган. Сол сиякты кулдар да айырбас заты ретшде жур- ген. Кулдар бейнеа Майянын кене тарихи кезецдершш ескертюш енерлершде кездеседь

Майя мэдениеп керпл халыктарына улкен эсер ет­кен. Америка курлыгында майялыктар тунгыш рет иеротлифтис жазу жуйесш жасап шырарды. Соньщ ык-

197

палымен тольтектер мен сапотектердщ де жазбалары пайда болды. Майялыктар жасаган кунт1збе Мексика- нын кептеген халыктарынын, пайдалануына e3repicci3 i K ipreH . Астрономия саласында ерекше табыстарга кол жеткен. Астрономдар кундж жылдын узактырын 6ip минутка дешнп далд1кпен есептеген.

Майяныц сэулет1 барынша эр турл} болган. Оларда- гы турл1 сэулет курылыстарынын ш и н й гибадатхана- лар мен сарайлар, баспалдакты пирамидалар, астроно- миялык обсерваториялар, доп ойнайтын стадиондар, би билеп, ойын керсетуге арналган аландар, булы монша уйлер{ т. б. сулулыгымен т а ц д а н д ы р а д ы . Майянын кене. еэулетш ш пнщ ретшде 14 баспалдакты, 16 акбедерл1 M yciH i бар Вашактундеп сатылы пирамиданы айтуга болады. Кене бедерл1 муЫндерде бас пен аяк, дененщ 6ipa3 мушелер1 шартты бейнеленген болып ке­лед!. Кептеген бедерлерде курдел1 керЫстер (согыс, , эк1м алдындагы туткын, такта отырган экщ т. б.) кез- деёёда жэне оларда ерекше шыншылдык пен эдем ш к бар. Майянын денгелек м уёш щ д тамаша улгллер! кеп. Мэселен, Копанда «Жугершщ жас кудайы» эл! жаксы сакталган.

Майялыктардын сурет енержщ улг]лёр1 ете аз сак- талган. BipaK солардын колда барларыныц ездержен-ак Майянын кене сур0Щ1лерШ|ч шеберл1ктёр}н айкындау кнын емес. Майялыктардын сурет enep i Hi H аскан ескерт- Ю!|йгерш1ц 6 ipi согыс жагдайын бейнелеген Бонампак фрескасы (VIII г.). Бул елдщ сурет енер'шде шартты бейнелеу дэстур1 мол. Вашактуннын кираган жершен фрескалы сурет eHepi табылган. Бейнелеу енёршщ ул- rici — ыдыстардын сыртына салынган суреттер (солар­дын iiuiHfle Чамадан, Небахадан жэне Ратннлннмульден табылган ыдыстардын улплер1).

Ольмек мэдениет1 — аз зерттелген тамаша мэденнет, сол жакында гана (1938—46 ж. ж.) ашылды. Бул мэде- ниеттщ Heri3ri ескертк1штер1 Беракрус штатынын он- туаппндеп жэне Табас-кодагы, Ла-Венттеп, Трес-Сапо- тестеп, Сан-Лоренсо мекендерд1 казган кезде табылды Аталган жерлер, шамасы, ipi мэдени орталыктар бол­ган. Ольмек мэдениетж курушылардын -илдёр! кандай болгандыры белп аз . Ертедеп испандык жэне упдш к хабарламаларда кене замандарда бул жерлерде Ольмек халкы туррандыры еске алынады.

198

Ольмектердщ сэулетшшк ескерткштершщ майя ескеpntiштерiHeH айырмасы аз. BipaK олардьщ аукым- дылыгы мен к ,уры лы стары ньщ 6epiKTiri жагынан нашар- лау. Ольмек жерлершде тас аз болгандыктан, абори- гендер курылыс салу ушш, непзшен, сазды, 'бамбук пен камысты пайдаланран. Ольмек сэулетшш пнщ майядан езгешелкшщ 6 i p б е л п а ретшде сонгылардыц барана- лар ретшде алты кырлы базальт кадаларын пайдалана- тынын атаура болады. Бараналарра кажеттг материалдар алыстан тасылран.

Ольмектерде MyciH e Hep i элдекайда жорары дэреже- де дамыран. Мысалы, Трес-Сапотестен, JIa-Венттен жэне Сан-Лоренсодан табылган адамдардын ipi мусшдерш айтура болады. Осы ескертюштердщ ен улкеншш, бшк- Tiri eKi жарым метр, салмары 30 тоннадан астам.

Сондыктан Ольмек мэдениетшщ баска орталыкаме- рикандык тайпалар мен халыктардын ертедеп онер ескертк1штер1не елеул1 эсер еткевдлп танданарлык нэрсе емес . Ольмектерде майя жазбаларына уксас ие- роглнфтш жазбалар болган. Олардын таска жазылран oipHeme жазулары да табылып отыр.

Сапотек мэдениеп б1рсыпыра белгьлер! жагынан Ольмектер туррындарыньщ мэдениетше жакын. Осы кезеншн. MyciH ecKepTKiniTepi iuiiHAeri ен кызыктысы бастарына турл! бас кшмдер Kiiin, билеп журген адам- дарды бейнелеген улкен бедерлер. Ондай cyperri бедер- лердщ Keft6 ipeyiHin жан-жарынан кыска иероглифтш жазулар бар. Монте-Альбананыц eKiHUji кезеш (б. з. II—V р.), ен алдымен, беттершде адам ецш дал езшдей келемде шынайы бейнелеген тамаша эшекейлер! бар каб!рлш кыш ескерткштердщ пайда болгандырымен ерекшеленед!. Ушшип кезеншде ( V — X f . г . ) Монте- Альбананын OHepi езшщ гулденген шагына жеткен. Осы туста кудайлар немесе жазуы бар таксырлар бейнелен- ген аса ipi ескерткштер жасалган. Мусммш ез туынды- сында бас кшмдер мен сырт кшмдердод белштерш дэл жеткгзуге ерекше назар аударады. Сонгы eKi кезенде саяси жэне дши орталык ретшдеп Монте-Альбананьщ б1ртшдеп кулдырай бастаганын керсетедк TepTiHiiii ке- зецнщ аягы мен бесшпи кезеншн, басында (XIII р . ) туррындар мекендершде Монте-Альбанада онын бурын- ры eMip суруиплершен езгеше, баска этникалык элемент- тер Kipe бастаганын нускайтын археологиялык ескерт- шштер пайда бола бастаган.

199

Тольтек м эденнеп нщ ем ip cyp y i б1здщ заманымыз- дын IV— IX гасырларына тура келедь Буш мэдениеттщ ольмек еркещгетше кейб1р уксастыры бар. Алайда ез- д ерш ен керил халы ктар арасында тольтектердщ 6 api- нен бурын курылысшылык, внермен, сонын i iuinae yitiap басы сушрленщ б 1тетш сатылы пирамидалар салуымен данкы шыккан. О ларды н сондай курылыстарыныц iiuiH- д еп ен занрарлары — 42 жэне 65 метр бш'к Ай иирами- дасы мен Кун пирамидасы.

Ацтектер Мехико жазыгындары осы кун п конысына XIII гасырдын eiOHiui ж арты сы нда келген. 1325 жылы олар Тескок к в л ш щ батыс б е л т н д е п батпакты аралда Теночтитлан атты мекенш ц н еп зш салран. 1428 жылы бшкке келген ацтектердщ кесем 1 Ицкоатл кезцадё бул тайпалар таптык корамда ем[р сурген. 1440 ж ылы И цоатл влгеннен кеш н ацтектердщ бйлеушШ болып оныц улы Монтесум I болды. Монтесум I экем сиякты туракты c o fh c ж у р п зш , е зш щ бил1к шенберш одан spi кец1те тускен.

Ацтектердщ ж ерш е жеткюген внерш щ 6 ipi — гас ецдеу. О лар тас бетш там аш алап ж алты ратуды жаксы бшген! Улкен обсидиан бетш жалты раты п, сырлау жо- л ы м е н айнадай рып дайындаран. 0 здер1 барындыргап тайпалардан алгаш мыстан ацтектер мылтык пен кайла, сондай-ак садак тар ж ёбесш ж асай бастайды. Мыс ку- р а л д а р ы , непзш ен, aFaiu ецдеу уш щ колданылды. Ацтектер ездерш е б ё л г ш эд кп ен мысты суык куйшде вцдед1. Мыстан дайындалран буйымдардын б1рсыпыра- сын TeKcepin келгенде, ондай буйымдардын курамында мырыштын ш амалы рана мелшер! бар екенш керсетл . К а й с ы б ф ш щ курамы колара ж акы н екен| аныкталды.

Ацтектер алтынды зергерлш буйымдар ж асауга ке- цшен колданран. © к ш щ й е орай, олардын алтыннап ж асаган буйымдары б1здщ кез1м 1зге дейш аз сактал- ган. Ацтектпс алтын буйымдарынын кебш испан ж аулап алушылары алып кеткен.

Ацтектердщ куигп эскери уйымы болды. О лар эскери 1'ске уцретуд! жуйёзи турде 15 ж асынан бастаган. О л а р ­да «шагын» деген тактикалы к бельмшелер 20 эскерден куралды. О лар 200-ден 400 адамга д е т и ж е т е т т отрядтар курамы на ендЬ Эскерлер уетерще сырты нлен- ген тер 1мен капталгаи калы н токыма кенеп кш мдер к иди Кейб1р ацтек эскерш щ басында араш каска да болды. Табнги байлы к repiHiH кеггпп мен к е л е н е р д т

200

дамуы ацтектер арасында айырбастыц кецеюше жатдай T V F b i s b i n , онын. к о л е м ! кецейт1лд1.

Инк мэдениет1— Андтын орталык бешггидегг ме- кендеуцп халыктардын мэдениетк Тарихи-этнография- лык еркениет саласында бшк мэдениеттщ ipi ошагы болган Анд жотасы орталык бел^шщ аудандарында, онын батыс беткейлер1 мен жаралау шектершде жэне боливийлж белестерде мочита, кеуча жэне баска да тьп семьяларына жататын кептеген халыктар мекендеген. Кечуаны 6 i p i K T i p i n XV гасырдын ортасында курылган карапайым таптык когамы бар мемлекеттщ курылуы- нын манызы ерекше екещцпн бул елд1 жаулап алу A3yipi кезшдеп испандык хабарламаларда суреттелген.

Археологтар X расыр мен XV гасырдын бас кезшш. аралыгында пайда болды деп есептелетш ертедеп инк мэдениеп дегенге белекше карайды. Бул мэдениеттщ ерекшелпч — ондагы кыштан ерекше жасалгян сэулет- шшк курылыстардын молдыгы.

Инк деген термин кешшректе б1рнеше магынага не болган. Перу мемлекетшдеп устем эулет{ билеуцилердш лауазымын, сонан сон халыктын тутас аты деген урым- ды б 1лд1редк Бастапкыда инка деген атау Кусто жазы- гында аймара, уалья, кеуар жэне баска да тайпалармен катар TipuiijiiK еткен б1рнеше шагын тайпалардын 6 ipi- не катысты болган. Интер мэдени#тшщ дэу1рлеген ке­зшде бул Tijiд! рунасими (адамзат тiлi) деп атап, кечуа тшнде сейлескен. Тарихи аныздарда инктердщ 13 би- лeyшici ерекше аталады. Олардын 8 билеуциа Пачакут реформасы бойынша орталыктанган билiктi ныгайткан. XV гасырдын ортасында инктер тайпалары одагы мем- лекет болып езгерген. Одан кейшп жуз жылда инктер ездерше бYкiл Анд аймагындагы тайпаларды жаулап алып, Онтустш Колумбиянын солтуспп мен Орталык Чилиге дейшп аралыкты алып жаткан куатты держава курган. Роудын шамамен журпзген ece6 i бойынша, инктер мемлекетшщ халкы 6 миллионга жеткен.

Инктердщ басты i o c i6 i егшшшк болган. Кандай дала жумысы болмасын инктер ете салтанатты жагдай- да, эр турл! тамашамен бастаган, улде мен булде кйм киген Инка ез руынын жэне некерлершщ колпаштауы-

I мен Кун кудайына арналган ericTiKKe бет алган. Мунда келген сон олар алтын курекшелермен шукыр казып, жиналган кептщ костауымен Кун кудайы кур мет i не арналган дши энуран айтып турып, оган миас ereTiH

201

болган. Ертенше осы eric басына букил халык шакы- рылган.

Кун кудайына арналган алкаптардары жумыс б!ткеи сон журт ©з жерлерш, сонан сон Инкага карасты жер- лердщ eriHiH ендеуге KipicneH. Осындай салтанат-сауык астык жинау кезшде де етюз!лген. Ip i кара ecipy мунда мардымсыз болган. Инктер тауларда тек лампу мен альпактар рана ec ip reH . Оларды бакташылар баккан. Мал ece6iH ерекше шенд{ адамдар журпзген. Мал ж у - : шн кырку жылына 6 ip рет журпзглген. Эйелдер жун тазартып, мата токыран. Олар токыран матанын eKi жары б iрдей, жумсак, бояулары шыкпайтын болып ке- лед!’. Инктердщ кыш жэне асыл буйымдары ерекше эдем!.

Инктер 5 металды: мысты, мырышты, коррасынды, KyMicTi, алтынды жэне солардын коспаларын кен пай- даланран. Металл ендеу тэалдерш щ эр турлЫ п жеш- нен Анд жотасы орта б е л т н щ туррындарына тендес кел eTin Колумбара деш нп Америкада eui6 ip халык жок. Никгердщ материалдык мэдениетШ н улы ж елс- riKTepi ш ш д е оларра элемд|‘к данк экелген нэрсе — тамаша жолдары. Бул халык турлш е суару жуйелер! каналдар, су кубырлары, шлюздер, бвгеттер т. б. куры- лыстарын салуда ерекше енерпаздык кврсеткен.

Инктер eui6 ip шеге, тактай жумсамай-ак узындыгы 60 метрге дейш жететш кеш’рлер, эаресе, аспалы квт'р- лер салура аса шебер болган.

Коп уакытка дейш Нерудщ жэне когамдык курылы- сы, мэселен, ацтектердпимен салыстырранда элдекайда нашар зерттелш келд1. Морган взгнщ «Кене когамын- да» инктерд1 зерттеген жок.

в зш щ инктер корамын зерттеушде Кунов инктер мемлекетшде рулык уйымдастырудын калдыктарыныц эл|‘ де болса коп орын алгандыгын к о р с е т .

Инктер мемлекетшщ жойылуы деп Манке баласы, инктердщ сонры жогарры билеуила Тупаку Амару тут- кыига алынып, жазаланган 1572 ж ил болып есептеле- дг. Отаршылык езп’ге карсы ездершщ 'бостандыгы мен т э у е л а з д т уилн куреске кетер1лген ундктер кетершс- ип’лершщ кептеген жетекиллер! ез еамдерш сол Тупаку Амарудын атымен атаран.

Материалдык мэдениет ескерткштерше суйенш, аталган ipi мэдени орталыктардьщ тургындары эуелп таптык-когам сатысын бастан кеилрген, олардын ара-

202

сын д а т т й мемлекет ку р ы л ы п , - к у р ы л м а с а д а соныц бастамасы калана бастаган деп есептеуге болады . Кер- сетш ген е ж е л п бес ж о г а р ы м э д е н и е г п ц 60 pi не каты сты сипатты *белплер о л а р д а ж а к с ы д а м ы г а н сэулет eHepi- ш ц мусшдж тамаша ескер тк и и тер д щ , и е р о г л и ф # к ж а з - б а л а р д ы ц (т о то н ак т ар д ь щ ж а з б а с ы н ы ц т а б ы л м а г ан ы н атап айту кажет) болуы.

I \ a 3 ip А м ер и к а ту р гы н д а р ы т ш д е р ш е к а р а й Heri3ri ei<i топ ка бел у ге болады . У н д ьеу р о п а т ш н д е п сейлеу- ш!лер, буры нгы ундш тер т ш н с а к т а у ш ы л а р . У щ истер т ш н д е сейлеуии ту р гы н д а р О р т а л ы к ж э н е Одтустгк А м е р и к ад а г а н а с а к т а л га н . О л а р М е к с и к а д а ту р аты н М ай я , К ол у м би я , Ч и л и ж е р л е р ш д е п кечуа ж э н е а й м а р а та й п а л а р ы . Е л д щ ун д Ь еу р о п а т ш н д е сей л ей тш (агы л- шын, испан ж э н е п о р ту гал ) б б л !гш д е п т у р гы н д а р езде- р ш щ унд!с т ш н с а к т а й ал ган . О л а р д ы н Kennifairi ею т1лде epKiH сей леседк А гы лш ы н т ш н д е А К Ш пен Кана* д ан ы ц ж э н е В ест -И н ди ян ы н б 1р к а т а р ау д а н д а р ы н ы ц ту ргы н дары , ф р ан ц у з т ш н д е К а н а д а н ы ц 6 ipKaTap, Гайти ту р гы н дар ы сей лей дк Ал испания, Португалия Ti л дер in Л а т ы н А м ер и к ан ы н с,олтуст1гше X V III г асы р га д е ш н -а к коныс аударушыла-р А нглиядан , И р л а н д и я д а н ж эн е Ш о тл ан д и яд ан экелген. О л а р д ы н басы м к е п ш ш п агы л- ш ы ндар е д ь А л г а ш к ы кезде о т а р ш ы л а р ж е р г ш ю ч уи- Л1стермен некеге турып, ол ар м ен а р а л а с а б астады . BipaK «бос» ж е р л е р ге кы зы гы п кеб ей е б астаган о тар ш ы л ар тобы у н д ю тер д щ ж ер ш тар ты п алы п, о л а р д ы « тем ен п нэсш » деп санады . XIX гасы р ды н eкiншi ж ар ты сы н д а А К Ш ту р гы н дар ы н ы ц к у р а м ы Е уропа елдерш ен келген кел1мсектер ece6 iHeH ете тез ecTi. О ны н баты с аудан да- р ы н а ж а п о н д ы к т ар мен к ы т а й л ы к т а р д а коны с а у д а р а б астады , а л а й д а кеш ннен А К Ш yKiMeTi о л а р га тыйым салды . М унда келген эр т у р л 1 еу р о п ал ы к х а л ы к т а р д ы ц эр е ю л д е р 1* е з а р а 6 ip re туруды ж а к т а д ы . С онды ктан А К Ш -та у л ттар ар асы н д а к а й ш ы л ы к туып отырды. А К Ш -ты н со л ту стж -б аты с а у д а ц д а р ы н д а а гы лш ы н дар , Н ью -Й орк ш таты н д а нем!стер мен го л л ан д ы к тар т у р а ­ды. Ал О р т а л ы к ш таттар мен А тлан ти ка бойлары кеш н келген к е л 1*М'сектер есебж ен кеп а р а л а сы п кеткен т у р ­гы ндар болып кел ед ь О ц тустж -ш ы гы ста агы лш ы н, ф р ан ц у з п л а н тато р лар ы мен о л а р д ы ц к у л д а р ы негрлер турады . А К Ш -ты н о ц т у с п к пен о ц тустж -баты сы ны ц тургы н дары да солай к ал ы п та с к а н . Б аты с ш таттар ы н да басы м к е п ш ш п м екси к ал ы ктар болса, Т ы ны к мухит

203

ж а га л аул ары и да кытайльщтар мен тапоидыктар, Фи­липпин д{ктер бар.

Аляскада непзш ен эскимостар мен атапаскьлер ту­рады. Еуропалыктар бул жерде ©те аз болып, олардыц ©з i де тур акты жасамайды.

АКШ-та аз улттар кебше шеттеткчсе, еуропалыктар << н еп зп >> тургындар болып саналып отыр. Ocipece, мек- сикалык жзне негр улттарына кысым ©те кеп. Оцтустж штаттардагы плантациялардагы ауыр. жумыста icTeyuii кулдар-негрлердш турмысы ете ауыр.

КОРЫТЫНДЫ

Элем халыктарынын этникалык дамуында белгЫ 6 i p зацдылыктар бар. Оны адам баласынын жер бетше таралуынан ацгаруга болады. Алгашкы когамныд этни­калык тарихына карасадыз, алдымен адамдар топ-топ болып, кейш ру-ру жэне тайпалар болып белгш 6ip аймакта тгр ш ш к етсе, кешн олар мекеидер ш щ шенбе- piH кецейтш, жылы жактан салкын жакка карай жыл- жи бастаган.

Жер шарына адамдардын шашырай орналасуынын непзш де дэл этникалык белш у npoueci жатыр. Капи­талист^ формацияга д еш нп этникалык белш у процес- Tepi жзне соган байланысты жаппай коныс аудару кеп­теген жана мекендердщ, калаларды д пайда болуына себепип болды.

Капиталистж когам бас кезшде этностардыц жер бетше таралуына жана ерекшелжтер экелш, ез ыкпа- лын ти пздк! Кептеген Еуропа халыктары испандыктар, агылшындар, голландыктар, партугалдар жэне баскалар баска курлыктагы аймактарга коныс аударып, Амери­ка, Онтустж Африка, Австралия жзне Океания (Мухит аралдарын) отарлап, сол аркылы жана этникалык х а ­лы ктар калыптасты. Солтустж Америкада — американ- дыктар, агылшындар, француздар, Австралияда — агылшындар, Мухит аралдарынын к е п ш ш п н д е — агы л­шындар, американдыктар жэне баска улттар пайда

204

болды. Осылайша жер шарын мемлекет езара белшек- теп алраннан кейш, XX расырда этникалык болiну про- uecTepi едэу1р азайды.

Этникалык процестер эр алуан окиралардын ыкпа- лымен дамыды, ол этностардын езара мэдени саладары байланысы жэне экономикалык, территориялык, саяси- демографиялык, идеологиялык т. б. сондай алуан турл1 себептердщ нэтижесшде болып жатады.

Этникалык дамудары кур дел i факторлардын. 6 ipi — халыктардын. таптык мемлекет куруы болып табылады. Кешщлш жардайда туыстас тайпалар 6 ipirin, мемлекет болып курылады. Мундай жардайда тайпалардын бу- рыннан калыптаскан тШ мен мэдениет жакындыктары- нын непзшде бул курылымнын саяси-территориялык, экономикалык, элеуметт1к, м э д е н и - п>с и х о л о г и я л ы к 6 ip- л1ктер! 6 ip мемлекет ретшде нырая туседк

Халыктан кешнп Heri3r i этникалык белж — улт. Элеумегпк-этникалык жарынан алранда, онын мулде айкын аныктамасы бар. Курылым, 9cipece, капиталистш kofbm кезшде улт бурынгы KOFaMFa Караганда ерекше- ленш, таныла тусед1. Этникалык жарынан халыктын тайпадан кандай айырмашылыгы болса, улттын да ха­лыктан сондай ерекшелпстерг бар. Жер, экономикалык, п’л, мэдени-психологиялык, салт-дэстур жэне т. б. бу- л а р ~ у л т т ы к 61рлгкт1н Heri3ri алтын аркауы. Булар эр халы кты н тарихи даму жардайына байланысты, колай- лы кезенде тездетш дамып отырса, тарихтын колайсыз кезендершде онын дамуы баяулап кетедь

Эр улттын езше тэн заттай жэне рухани мэдениет- Tepi бар. Заттай мэдениет деп адам баласынын саналы енбепшн нэтижесшде пайда болган мулп<терд1 айтатын болсак, оларра — енбек куралдары, баспаналар, улттык кшмдер, улттык тамактар жэне т. б. жатады. Бул мэ- дениеттщ дамуы сол халыктын eMip cypin келе жаткан табири-географиялык ортасына, онын даму дэpeжeciнe, жершщ байлырына жэне кептеген жардайларра байла- нысты пайда болады жэне дамып отырады. BipaK 6ip халыктын заттай мэдениет1 eKiHUii халыктын (TinTi кер- цллес халыктын) мэдениетшен ерекшелжтер1 аркылы ажыратылады. Олардын кейб1реулер1 дэлме-дэл уксас, жакын дегенмен, унш п зерттегенде олардын езгешелж- TepiHin бар eKeHiH байкауга болады.

Эр халыктын рухани мэдениеттершде де осындай ерекшелжтер болмаса, сол халыкты не ултты баспасы-

нан ажыратып алу онай болмас едь МэдениетЫз халык болмайды, ал м эдениет! онша е р к ен д ем еген журттын да бар е к е н д т ©Mip шындыгы.

Рухани мэдениет — эр халыктын акыл-ойынын же- мiс i. Ол о з iнiн пайда болу, даму сагасын кене дуннеден алады. Бастарынан ©ткерген тарихи жагдайларга бай­ланысты, эр халыктыц жалпы мэдениет iйда, онын 6 ip б0лiгi рухани байлырынын даму д эр еж ес! 6 ipAefi бол- майды.

MiHe, осы жайлардьщ барлыры да — туран 6eciriM i3 жер шарын мекен еткен жуздеп-мындап саналар эр журтты 6 ip -6 ipiHeH ажырататын, ©зара туыстырын дэ- лелдейтш этнография р ы л ы м ы н ы н еннисждеп у ш ы - киырсыз мол казына. Шагын оку куралында онын бэрж i irepin , айтып шыгу мумкж де емес api алдымызга ондан максат та койган жокпыз. Щздщ максат — эр елд1, эр курлыкты кектей шолып, олардын тургындарыныц ке- ш е п шыгу теп' мен бупнп ©Mip суру е р е к ш е л ж т е р iн , эркайсысыларынын ©здергне гана тэн салт-дэстур, эдет- гурыптары, нан ы м -сеш м дер{ туралы маглумат беру гана.

П А Й Д А Л А Н Ы Л ГАН Э Д Е Б И Е Т Т Е Р

Этнография бойынша жалпы эдебиеттер

Б р о м л е й 10 В. Этнос и Этнография. М., 1973.Б р у к С. И. Население Мира. М., 1981.Г р о м о в Г. Г. Методика полевых этнографических исследова­ний. М., 1967.Зарубежная Алия. М., 1959.Народы мира. М.—Л.. 1954—1966. T.T. 1 — 13.И т с Р. Ф. Введение в этнографию. Л., 1974.Современные этнические процессы в СССР. М.. 1958.Т о к а р е в С. А. История зарубежной этнографии. М., 1978. Ч е б о к с а р о в Н. Нм Ч е б о к с а р о в а И. А. Народы, расы и культуры. М.. 1971.

Азия халыктары

Алдынгы АзияШ п а ж н и к о в Г. А. Религии стран Западной Азии. М., 1976. Этнические процессы и состав населения в странах Средней Азии М., 1963.

Онтустш Азия Малые народы Южной Азии. М., 1978.Этнические процессы в странах Южной Азии. М., 1976.

206

Онтустж-Ш ы р ы с А з и я .Ш п а ж н и к о в Г. А. Религии стран Юго-Восточной Азии. М.,

Этнические процессы в странах Юго-Восточной Азин. М., 1974.Ш ыр ы с жэне Орталык Азия.

А л е к с е е в В. М. В старом Китае. М., 1958.А н у г и н Д. Н. Япония и японцы. М., 1907.В о р о б ь е в М. В. Древняя Япония. М., 1958.Г р а ж д а н ц е в А. Корея. М., 1948.Народы Восточном Азии «Народы мира». М., 1957.

Австралия жэне Мухит аралдары

Б у т и и о в Н. А. Папуасы Новой Гвинеи. М., 1968.К а б о В. Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австра­лии. М., 1969.П у ч к о в П. И. Население Океании. М., 1967.П у ч к о в П. И. Формирование населения Меланезии. М., 1968.

Африка халыктары Б р а й а н т А Т. Зулусский народ до прихода европейцев. М.,1953. мД э в и д с о н Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975 * „ ~ ЫИ с м а г и л о в а Р. Н. Этнические проблемы современной Тро­пической Африки. М., 1973.Обычаи и фольклор Мадагаскара. М., 1965.Ш п а ж н и к о в Г. А. Религии стран Африки. М., 1981.Р а й т М. В. Народы Эфиопии. М., 1965.Народы Африки. («Народы Мира»). М., 1954.

Еуропа халыктары Б у н а к В. В. К вопросу о происхождении северной расы (Рус­ский антропологический журнал. 1—2. 1929.ЭО»*а*т к о в с к а я Т. Д. У истоков европейской культуры. М.,

К л а р к Г. Доисторическая Европа. М., 1953.Народы Зарубежной Европы. М., 1964.Н и д е р л е Л. Славянская древность. М., 1956.Народы Зарубежной Европы. (Очерк). М., 1957.Ч а й л д Г. У истоков европейской цивилизации. М., 1952. Этнические процессы в странах Зарубежной Европы. М., 1970.

Америка халыктарыА в е р к и е в а 10. П. Индейцы Северной Америки. М., 1974. А в е р к и е в а КХ П. Разложение родовой общины и формирова­ние ранних классовых отношений в обществе индейцев северо-запад­ного побережья Америки. М., 1962.М о р г а н Л. Дома и домашняя жизнь американских индейцев.

Г Л., 1934. ̂ ггМ о р г а н Л. Древнее общество. Л., 1935.

I Народы Америки. Т.Т. 1—2. («Народы Мира»). М., 1959.I Ф а й н б е р г Л . А. Индейцы Бразилии. М., 1975.

207

МАЗМУНЫ

Алгы сел .................................................................................................. зЭтнография дегешяш не. ол ней! уйретед!? . gШЕТЕЛД1К АЗИЯ ............................... '*

-'Таяу Азияныи, халыктары Ш > 1 ^ 8 »Этногенез жэне этникалык тар и х ......................................Гаяу Шыгыс Азия халыктарыныц K.*cinTcpi мен турмыетары 31Турмысы . . . ЦОтбасы . ...................................... •Рухани моде* г нет i

j Оцтуелк Азия х а л ы к т а р ы ....................................................................Шаруашылыгы ЦЙнер! ............................................................. . . . . . . 4$

* OH.TVCTIK-IL1ЫГЫС АЗИЯ Х А Л Ы К Т А Р Ы ..............................52ШЫГЫС Ж 9 Н Е ОРТАЛЫК АЗИЯ ХАЛЫКТАРЫ 67Шыгыс жэне Орталык Азия халыктарынын шаруашылыгы нЗ

• АВСТРАЛИЯ МЕН ОКЕАНИЯНЫЫ ХАЛЫКТАРЫ .Австралия мен Т а с м а н и я ................................................................... #7Океания халыктары ............................................................................mj

♦Меланезия мен Жана Гвинеи халыктары 104 «Полинезия мен Ж ана Зеландияныц халыктары . . .

Микронезия халыктары .................................................................... J24ШЕТЕЛД1К ЕУРОПА ХАЛЫКТАРЫ ..................................... тАФРИКА Х А Л Ы К Т А Р Ы .................................................................... 137Африканын этникалык тарнхы Жэне этнографиясы . 138

^ Kaaipri Африка халыктары .............................................I5 JАМЕРИКА ХАЛЫКТАРЫ 1650 з мекенждеп егеАлер ............................................................j#lРухани мэдениет жэне халык e w e p i .............................................186С ол ту стш - Б а ты с Америка жагалауларындаг ы тайпалар 187Прерняныц, акшы т а й п а л а р ы ............................................................192Корытыиды ............................................................204Пайдаланылган эдебиеттер ....................................................................206