1

ინდიკატორიბორჯომის №3 საჯარო სკოლის ქიმიის

პედაგოგი: მარინა ლომიძე

ინდიკატორი – (ლათ. indicator — მაჩვენებელი)

ქიმიაში ინდიკატორი არის ნივთიერება, რომელიც გვაძლევს დამახასიათებელ თვისობრივ ქიმიურ რეაქციას (ჩვეულებრივ ფერადს) და გამოიყენება ქიმიურ ანალიზში. ინდიკატორებია მაგალითად: ლაკმუსი, მეთილნარინჯი, ფენოფტალეინი და სხვა ლაკმუსი (pH–ინდიკატორია) დაბალი ზღვარი pH 4.5 წითელი მაღალი ზღვარი pH 8.3 ლურჯი მეთილნარინჯი (pH ინდიკატორია ). დაბალი ზღვარი pH 3.1 წითელი მაღალი ზღვარი pH 4.4 ყვითელი ფენოფტალეინი – მჟავა –ტუტოვანი ინდიკატორია, რომელიც ფერს იცვლის უფეროდან (pH <8,2 დან) წითელი – “ჟოლოსფერამდე”(ტუტეში)

ტუტე არეში : ლაკმუსი ლურჯია, მეთილნარინჯი ყვითელი,

ხოლო ფენოფტალეინი კი ჟოლოსფერი.

ინდიკატორის აღმოჩენის ისტორიიდან

2

ყველაზე ძველი მჟავა–ფუძოვანი ინდიკატორი ნამდვილად არის -ლაკმუსი ჯერ კიდევ 1640 წელს ბოტანიკოსები აღწერდნენ სურნელოვან მცენარეს, მუქი მეწამული ყვავილით –ჰელიოტროპს (Heliotropium Turnesole) - რომელისგანაც გამოყოფილი იყო საღებარი ნივთიერება. იგივე საღებავ ნივთიერებას შეიცავს აგრეთვე იის წვენი. მათ ფართოდ იყენებდნენ ქიმიკოსები როგორც ინდიკატორი, რომელიც მჟავაში ღებულობდა წითელ, ხოლო ტუტეში კი - ლურჯ ფერს. XVII საუკუნეში ამ ინდიკატორს თავის ნაშრომებში აღწერდა ცნობილი ინგლისელი ფიზიკო – ქიმიკოსი რობერტ ბოილი. თავდაპირველად ამ ინდიკატორს ხმარობდნენ მინერალური წყლების გამოსაკვლევად,ხოლო 1670 წლიდან დაიწყეს მისი გამოიყენება სარეაქციო არის გამოსაკვლევად. 1694 წელს ფრანგი ქიმიკოსი პიოტრ პომე წერდა: –"როგორც კი ძალიან მცირე რაოდენობას ჩავაწვეთებთ მას მჟავაში იგი მაშინვე წითლდება.ამიტომ თუ ვინმეს სურს იცოდეს შეიცავს თუ არა სარეაქციო არე რომელიმე მჟავას, შეიძლება გამოიყენოთ ეს ინდიკატორი“

ცნობილი ინგლისელი მეცნიერი რობერტ ბოილი,

რომელიც წერდა მცენარეების წვენის შესახებ, როგორც ინდიკატორი. Heliotropium Turnesole, ია -Viola

ჰელიოტროპი – (ლათ. Heliotropium) —მცენარის გვარია, იგი Burachnikovye ოჯახიდანაა, რომელშიც შედის სამასამდე სახეობა.მცენარემ ეს სახელწოდება მიიღო იმიტომ , რომ მთელი დღის განმავლობაში მისი ყვავილები მზის მოძრაობას კვალდაკვალ მიჰყვება ანუ ბრუნავს მზის გარშემო. სახელწოდება შედგება ორი ბერძნული სიტყვისაგან : Helios (მზე)

3

და tropein(ბრუნავს). მცენარე შეიცავს საღებარ ნივთიერებას – ლაკმუსს. იგივე საღებარ ნივთიერებას შეიცავს აგრეთვე იის გვირგვინის ფოთლებიც.

ლაკმუსის მიღება 1704 წელს გერმანულმა მეცნიერმა მ. ვალენტინმა ამ საღებარ

ნივთიერებას უწოდა ლაკმუსი– მისი დღევანდელი სახელი. ეს სახელწოდება მას აქვს ევროპის ყველა ქვეყანაში, გარდა საფრანგეთისა. ფრანგულად ლაკმუსი ითარგმნება როგორც “tournesol,” რაც ნიშნავს “ მზისკენ მიბრუნებულს”, ბერძნულადაც იგივეს ნიშნავს ანუ –”ჰელიოტროპს".”

ცოტა მოგვიანებით აღმოჩნდა, რომ ლაკმუსი შეგვიძლია მივიღოთ უფრო იაფი, მაგალითად ზოგიერთი სახეობის ლიქენებისგან. სახელწოდებაც ლაკმუსი – ლათ. Lacca Musci ნიშნავს „ლიქენის წვენს“. ამ ნივთიერებით გაჟღენთილ ქაღალდს მჟავა აწითლებს, ტუტე კი - ალურჯებს;

ლიქენები ლიქენები მღიერები, ქარაგოზები, ორგანიზმები, რომლებიც შედგება სოკოსა და წყალმცენარეებისაგან. ბოტანიკოსების ნაწილი ლიქენებს მცენარეთა დამოუკიდებელ ჯგუფად მიიჩნევს. მეცნიერებას ლიქენების შესახებ ლიქენოლოგია ეწოდება. ლიქენები აერთიანებენ 400-ზე მეტი გვარის 26 ათასამდე სახეობას. aqve unda avRniSnoT, rom praqtikuli mniSvnelobis liqenები gavrcelebulia saqarTveloSic. liqenebi uZvelesi droidan gamoiyeneboda rogorc mdgradi saRebavebi ZiriTadad Salisa da abreSumis SesaRebad marTalia, dRes saRebavebs sinTezuri gziT Rebულობენ, magram saqarTvelos zogierT kuTxeSi axlac iyeneben maT rogorc mdgradi saRebavis wyaroს. miuxedavad იმისა რომ ლიქენებისაგან ღებულობენ უამრავ წამლებსა და სხვადასსხვა საჭირო ნივთიერებებს, mecnierebi fiqroben, rom liqenebis qimiuri buneba jer kidev arasakmarisadaa Seswavlili da saWiroa maTi Semdgomi Seswavla rogorc sistematikuri, aseve bioqimiuri da teqnologiuri TvalsazrisiT. savaraudod, es ,,mcenare_sfinqsi”, rogorc mas xatovnad gamoCenilma rusma mecnierma k.a.timiriazevma uwoda, kidev bevri ramiT gagvaocebs.

დიდი ხნის განმავლობაში ლაკმუსის მიღების ხერხი გასაიდუმლოებული იყო. ხოლო შემდეგ კი იგი მიიღეს ლიქენებისაგან. ლაკმუსის მისაღებად ნედლეულს აქუცმაცებენ ძალიან წვრილად და რამოდენიმე კვირის განმავლობაში ალბობენ სოდა-ამიაკის ხსნარში (სოდა +NH4OH) ერთგვაროვანი ნარევის მიღებამდე. სოდა ამიაკის ხსნარში დალბობის პერიოდში (ექსტრაციის პერიოდში) ნარევის ფერი თანდათან იცვლება წითელიდან ლურჯამდე. მიღებულ ნალექს აშრობენ და ფქვავენ. შედეგად მიიღება ლაკმუსისა და ორცეინის პიგმენტის ნარევი. ფხვნილს ხსნიან სპირტში და ექსტრაციის შედეგად ფერადი ნივთიერებები მოცილდება და დარჩება მუქი იისფერი ფხვნილი ანუ ლაკმუსი. ლაკმუსი ძირითადად მოიპოვება მცენარეებში, კერძოდ, გარკვეული ტიპის ლიქენებში. მაგალითად:

Roccella tinctoria – ხარობს - კაბო–ბერდეს, კანარისა და მადეირა– აზორის კუნძულზე, სამხრეთ ამერიკის დასავლეთ სანაპირზე,

4

Roccella fuciformis– ანგოლა და მაგადასკარი, Roccella pygmaea –ალჟირი, Roccella phycopsis, Lecanora tartarea– ნორვეგია, შვედეთი, Variolaria dealbata– პირენეი დაავერნი, Ochrolechia parella –ჩრდილო დასავლეთ ევროპის ატლანტიკური სანაპიროზე, Parmotrema tinctorum – კანარის კუნძულებზე, სხვადასხვა სახეობის Parmelia, Dendrographa leucophoea (ამერიკის შეერთებული შტატებში, კალიფორნიაში). ლაკმუსის ძირითადი მწარმოებლები არიან მოზამბიკი(Roccella montagnei) და აშშ (Dendrographa leucophoea).

Dendrographa leucophoea

Roccella montagnei

Parmelia sulcata, Линдсей, Англия

ლიქენების შესახებ გავესაუბრეთ ივ.ჯავახიშვილის თბილისის სახ.უნივერსიტეტის დოქტორანტს ინგა კუპრაძეს, რომელიც იკვლევს ლიქენებს.მან მოგვაწოდა ინფორმაცია იმის შესახებ რომ ზოგიერთი

ლიქენი ტუტის მოქმედებით იცვლის ფერს მაგალითად გვარ Xanthoria (ქსანტორიას) ყველა სახეობის თალუსზე კალიუმის ტუტის მოქმედების

შედეგად, მყისიერად წითლდება.რაც მიუთითებს იმას, რომ ისინი შეიცავენ ინდიკატორ ფენოფტალეინს.ლიქენი ქსანტორია მოვაგროვე

ბორჯომის ტყეში და იგივე ექსპერიმენტი ჩავატარეთ მასზე.

5

Xanthoria parietina(L.)Belt

არსებობენ ლიქენების ისეთი სახეობები , რომელთა თალუსები ტუტის ზემოქმედებით ყვითლდება, (ე.ი. ეს ლიქენი შეიცავს ინდიკატორ მეთილნარინჯს ) მაგალითად გვარ Evernia prunastri(L.)Ach.(ევერნია პრუნასთრი) ზოგიერთი სახეობა. ლიქენი ევერნია პრუნასთრიც მოვაგროვე აგრეთვე ბორჯომის ტყეში.დავაწვეთეთ მასზე ტუტის ხსნარი და იგი გაყვითლდა.

უნდა ავღნიშნო რომ ლიქენების ეს სახეობები ფართოდ არის

გავრცელებული საქართველოს ტყეებში,მისი შეგროვება ძალიან ადვილია. ექსპერიმენტიც თვალსაჩინო და ძალიან ეფექტურია.

ლაკმუსის ფიზიკური თვისებებილაკმუსი არის მუქი ფერის ფხვნილი ნიშადურის სპირტის სუსტი სუნით იგი კარგად იხსნება სუფთა წყალში, იისფერი ხსნარის წარმოქმნით. მჟავე გარემოში (pH <4,5) ლაკმუსი იღებს წითელი ფერს, ხოლო ტუტეში კი (pH> 8,3) - ლურჯს.

6

“ინდიკატორი ლაკმუსი – მჟავაში წითლია მუდამ,ტუტეში ლურჯია –აქ სხვა აზრი არ არის, ნეიტრალურ არეში –– იისფერია მუდამ.”

შედგენილობა: ბუნებრივი ლაკმუსი წარმოადგენს რთულ ნარევს დაახლოებით 10-15 სხვადასხვა ნივთიერებისა.

ლაკმუსის მთავარ კომპონენტს წარმოადგენს აზოლიტმინი (Azolitmin) –C9H10NO5 და ერითროლიტმინი (Erythrolitmin ან Orcein Erythrolein) – C13 H22O6.

გამოყენება ლაკმუსის ქაღალდი (მოძრავი მოდელი) გამოიყენება როგორც

ინდიკატორი ხსნარებში გარემოს შესასწავლად. პრაქტიკაში გამოიყენება ლაკმუსის რამოდენიმე პრეპარატული ფორმა მაგ. ლაკმუსის წყალხსნარი, ფილტრის ქაღალდების წვრილი ზოლები გაჟღენთილი ლაკმუსის ხსნარით ანუ როგორც ამბობენ - ე.წ. ლაკმუსის ქაღალდი, “ლაკმუსის რძე“ (გერმანულ Lackmusmilch).

საღებავებსა და ასევე ქიმიურ ინდიკატორ ლაკმუსს ღებულობენ Roccella – ს გვარის ლიქენების – ექსტრაქციის შედეგად. ლიქენები Evernia და Parmelia გამოიყენება შოტლანდიასა და სკანდინავიში შალისა და სხვადასხვა ქსოვილების შესაღებად. განსაკუთრებით სასიამოვნო ყვითელი და ყავისფერი ფერები მიიღწევა ამ საღებავით შალის ქსოვილის შეღებვის შედეგად.

7

Rocella tinctoria, Lecanora tartarea, Roccella montagnei

ასევე საინტერესოა ლიქენ –Xanthoparmelia camtschadalis გამოყენება

სააღდგომო კვერცხების შეღებავად. Xanthoparmelia

ანტოციანებიანტოციანიდის ზოგადი ფორმულა

Anthocyanins (ბერძნულიდან. Ἄνθος - ყვავილი და κυανός - ლურჯი) - ბუნებრივი ნივთიერებებია, რომლებიც მცენარეების ყვავილებსა და ნაყოფს აძლევენ სხვადასხვა ფერს. ისინი მიეკუთვნებიან გლიკოზიდებს. გლიკოზიდებს შეიცავს აგრეთვე ენდროს ფესვები და ფესურა. იგი შეიცავს 2-3%

8

დიტრიოქსიანტრაქინონულ გლიკოზიდებს. სამღებრო ენდრო - Rubia tinctorum L.

ენდრო ტრადიციულად გამოიყენებოდა ქსოვილების საღებრად.სინთეზური ალიზარინის აღმოჩენამ მას ეს ბაზარი წაართვა, მაგრამ ჩვენთან მაინც საღებრად გამოიყენება- სააღდმოდ. ენდროს ახმობენ,შემდეგ ალბობენ და ხარშავენ, შემდეგ კი ამ ნახარშში (სააღდგომოდ) ღებავენ კვერცხებს, თუ ხსნარს ცოტა ძმარს დავამატებთ კვერცხი უფრო მუქი წითელი გამოვა.(ანტოციანები მჟავა არეში წითლდება.) ბოლო დროს ენდროს გამოყენება დაიწყეს ლანდშაფტურ დიზაინში. ანტოციანები ძალიან ხშირად განსაზღვრავენ ყვავილების ფურცლების,ნაყოფისა და შემოდგომის ფოთლების ფერს. ისინი ჩვეულებრივ ანიჭებენ მცენარეს შინდისფერს, ლურჯს, ყავისფერს, წითელსა და ნარინჯისფერს.ეს კოლორაცია ხშირად დამოკიდებულია უჯრედის წვენის pH –ზე იგი შეიძლება შეიცვალოს ხილის დამწიფებასთან ერთად და აგრეთვე მცენარის ყვავილობის პროცესში, რადგან ამ დროს იცვლება უჯრედის წვენის მჟავიანობა.ბევრი ანტოციდი საკმაოდ კარგად ხსნადია წყალში, მაგალითად შავი ყურძნის წვენის ექსტრაციის დროს ფერი კანიდან გადადის წვენში.

ანტოციანიტები აძლევენ ყვავილ ანიუტას თვალების –გვირგვინის ფურცლებს მეწამულ ფერს.(იისფერს)

მცენარე პულმონარიას ყვავილების კოლორაცია შეიძლება იყოს თეთრი, ვარდისფერი, ცისფერი, ლურჯი, მეწამული. უმეტეს სახეობების ყვავილების ფერი თავიდან, დაკვირტვიდან არის ვარდისფერი, ხოლო შემდეგ ყვავილის ფერი გადადის ლურჯში (ხანდახან შეიძლება იყოს

9

თეთრი), ხშირად ერთი და იგივე მცენარეს აქვს სხვადასხვა ფერის ყვავილები. ფერის ცვლილება გამოწვეულია გვირგვინის ყვავილის უჯრედის წვენში მჟავიანობის, ცვლილების გამო.ახალგაზრდა ყვავილის უჯრედის წვენს აქვს მჟავა რეაქცია, მაგრამ ყვავილობის დასასრულს უჯრედის წვენი ხდება სუსტი ტუტე. სწორედ ამიტომ ხდება გვირგვინის ყვავილების ფერის ცვლილება, წვენი შეიცავს ფერმენტ ანტოცინს რომელიც ფერს იცვლის მჟავა და ტუტე არეში. ფერმენტი ანტოცინი მჟავა არეში წითლდება, ხოლო ტუტეში კი ლურჯ ფერს ღებულობს.ვარდისფერი ყვავილი ახალი გაყვავებულია, ლურჯი კი დიდი ხნის.

პულმონარია, Pulmonaria

ასეთივე ფერის ცვლილებაა დაფიქსირებულიაგრეთვე კიდევ რამდენიმე სხვა Бурачниковые ოჯახის მცენარეებშიც- მაგალითად,

ცისანა ,კესანეს, ფურუსულას გვარის (Myosotis) მცენარის კვირტი ყოველთვის როგორც წესი, ვარდისფერია და თვით ყვავილები კი -

ლურჯი.

კესანე (Myosotis sylvatica), ფურუსულა(Phurusula.)

მეთილნარინჯი

10

მისი 0,1%- იანი წყალხსნარი გამოიყენება ანალიზურ ქიმიაში,

როგორც ინდიკატორი. მეთილნარინჯის მოლური მასაა:304 გ/ მოლი. მჟავა არეში იგი ღებულობს წითელ ფერს, ხოლო ტუტე არეში კი

ყვითელს.(pH იცვლება 3,1 დან 4,4 მდე)

“ ტუტისაგან ვყვითელდები, როგორც ციებ–ცხელებისაგან,

მჟავაში კი ვწითელდები, ისე როგორც სირცხვილისაგან.

წყალში ვეშვები თვალდახუჭული რადგან, აქ ყოველთვის ვარ ნარინჯისფერი

meTilnarinjs ZiriTadad xmaroben raodenobriv analizSi, magaliTad Cven ganvsazgvreT borjomis mineralur wyalSi HCO3

- -იონის შემცველობa, ავიღეთ 25მლ.მინერალური წყალი ჩავასხით ერლენმეიერის კოლბაში, დავამატეთ რამოდენიმე წვეთი ინდიკატორი მეთილნარინჯი მივიღეთ ყვითელი ფერის ხსნარი. (radgan borjomis wyali Seicavs hidrokarbonat ionebs, romelic ganicdis hidrolizs da xsnars aqvs tute reaqcia. )

• მიღებული ხსნარs wveTobiT davamateთ 0,1N–მარილმჟავას ხსნარი მანამ სანამ igi ვარდისფერი არ გახდა.

• HCO-3+HCl = Cl- + H2O + CO2

11

ჰიდროკარბონატ იონი gaaneitrala marilmJavam, indikatorma meTilnarinjma ki daibruna sawyisi feri.(narinjisferi)

ფენოფტალეინი – C20H14O4

ფენოფტალეინი (4,4- დი ოქსი ფტალოფენონი ან 3,3-ბის - (4-ჰიდროქსიფენილფტალიდი) –ტრიფენილმეთანოლ საღებავი

მჟავა –ტუტოვანი ინდიკატორია, რომელიც ფერს იცვლის უფეროდან (pH <8,2 დან), წითელ – “ჟოლოსფერამდე”(ტუტეში),

კონცენტრირებულ ტუტეში კი კვლავ უფეროა. ფენოფტალეინი მჟავეებში უფეროა, მაგრამ აქაც კონცენტრირებულ გოგირდმჟავაში

წარმოქმნის ვარდისფერ კატიონს.

ტუტეში. კონც. მჟავაში ფენოფტალეინი უფერო კრისტალური ნივთიერებაა, რომელიც წყალში ცუდად იხსნება, მაგრამ კარგად იხსნება სპირტსა და დიეთილის ეთერში.

12

ფენოფტალეინი მიიღება ფენოლისა და ფტალანჰიდრიდის კონდესაციის შედეგად 105—110 °C ტემპერატურაზე ZnCl2 –ის, ან კონც. გოგირდმჟავას თანაობისას

“მჟავაში მოხვედრა სხვებისათვის – მარცხია, მაგრამ ის იტანს, ამოუსუნთქავად, უცრემლოდ აი ტუტეში კი ფენოფტალეინისათვის დგება არა ცხოვრება არამედ უწყვეტი სიწითლე. ტუტეში ყველაზე ნათელი ჟოლოსფერი არის ჩვენი ფენოფტალეინი.”

ბუნებრივი ინდიკატორის შემცველი მცენარეები. მრავალი ყვავილი, ხილი , კენკრა, ფოთოლი და ფესვი შეიცავენ

პიგმენტებს, რომლებიც ფერს იცვლიან სარექციო არის მიხედვით. ინდიკატორი შეიძლება დავამზადოთ შროშანის, შავი ტიტას ან ვარდის ყვავილებისაგან . კენკროვანი მცენარეებისაგან: მაყვალი, მოცვი, წითელი ჟოლო,შავი მოცხარი. მათი იისფერი ხსნარი მჟავასა და ტუტეში სხვადასხვა ფერს ღებულობენ. კერძოდ მჟავაში წითლდება, ხოლო ტუტეში კი ლურჯდება.

13

შავი ფერის მურაბები შეიცაენ ინდიკატორებს მოცვის წვენი შეიცავს ანტოციანებს, იგი ფერს იცვლის

სხვადასხვა სარეაქციო არეში, მაგალითად: ჩავატარეთ ასეთი კვლევა ავიღეთ სამი ჭიქა. სამივეში ჩავასხით თანაბარი

რაოდენობით მოცვის მურაბის წვენი და გავაზავეთ წყლით, მურაბის წყალხსნარი არის იისფერი. ერთ ჭიქას დავამატეთ

ლიმონის წვენი – ხსნარი გაწითლდა, ხოლო მეორეში კი ჩავყარეთ ცოტა სოდა აქ ხსნარი გალურჯდა.

ამგვარად, შეიძლება დავასკვნათ რომ, ანტოციანები, რომლებიც შედის სხვადასხვა მცენარეების წვენში ფერს იცვლიან მჟავა და

ტუტე არეში. იგივე ცდა შეიძლება გავიმეოროთ ჩაის ნაყენზეც, ჩაის ნაყენი ლიმონის წვენის დამატების შედეგად ღებულობს ქარვის ფერს, ხოლო თუ მასში ჩავყრით საჭმელ სოდას იგი მუქი წაბლისფერი

ხდება.

14

ჩაი შეიცავს ტანინების წარმოებულს, რომელთა ფერზე ხსნარის

PH-ის ცვლილება ახდენს გავლენას. ჩაი PH- ინდიკატორია.

ბუნებრივი ინდიკატორების თვისებების გამოსაკვლევად ჩავატარე რამოდენიმე ექსპერიმენტი. მაგალითად ავიღეთ ერთი თავი ჭარხალი დავაქუცმაცეთ ჩავვარეთ წყალში და ხსნარი გავაცხელეთ წყლის აბაზანაზე რამდენიმე წუთის განმავლობაში, შემდეგ კი გავფილტრეთ, მივიღეთ მუქი იისფერი ხსნარი. ეს ხსნარი მჟავაში წითლდება. (დიასახლისებმა კარგად იციან ჭარხლის ეს თვისება ამიტომ ბორშს უმატებენ რამდენიმე წვეთ ძმარს წითელი ფერის შესანარჩუნებლად).ამ ხსნარით გამოვიკვლიეთ შემდეგი ნივთიერებები: ძმარი, ლიმონის წვენი და სარეცხის ფხვნილი.

ამრიგად: სარეცხი ფხვნილის წყალხსნარი არის ტუტე, ინდიკატორი, რომელსაც ჭარხლის წვენი შეიცავს ტუტე არეში

ლურჯდება, ხოლო ძმარი და ლიმონი კი მჟავაა და წითლდება.

15

შემდეგი ექსპერიმენტი ჩავატარე საჭმელ სოდაზესაჭმელი სოდა – ნატრიუმის ჰიდროკარბონატი ჩავყარეთ ერთ ჭიქა ცხელ წყალში. მაშინვე დაიწყო ნახშირბადის დიოქსიდის სწრაფი

გამოყოფა: სასმელი სოდა (ნატრიუმის ბიკარბონატი) გარდაიქმნება "სარეცხ" სოდად ანუ ნატრიუმის კარბონატად.

შემდეგ მიებულ ხსნარს დავამატეთ ფენოფტალეინის სპირტხსნარი. უფერული ნარევი მაშინვე შეიღება კაშკაშა

ჟოლოსფრად.

ეს შეფერილობა მიუთითებს იმას, რომ სოდის წყალხსნარს აქვს ტუტე რეაქცია. ხსნარში მიმდინარეობს შემდეგიგარდაქმნა: 2NaHCO3 = Na2CO3 + H2O +CO2

მიღებული მარილი არის სუსტი მჟავას ნაშთი. იგი განიცდის ჰიდროლიზს.( ხსნარს აქვს ტუტე რეაქცია.) 2Na+ +CO3

2- +H2O =2Na+ +OH- + H2O +CO2 კვლავ გავაგრძელეთ კვლევა მიღებულ ხსნარს ნელ – ნელა წვეთობით დავამატეთ სუფრის ძმარი. ხსნარი კვლავ გაუფერულდა,შემდეგ ისევ გაწითლდა.მოხდა ქიმიური რეაქცია, წარმოიქმნა ნატრიუმის აცეტატი და კვლავ გამოიყო ნახშირბადის დიოქსიდი. Na2CO3 + 2CH3COOH = 2CH3COONa + H2O + CO2 მინერალურ წყალ–”ბორჯომის “PH-ის განსაზღვრამინერალურ წყალში დავასველეთ უნივერსალური ლაკმუსის ქაღალდი.ლაკმუსის ქაღალდი გალურჯდა, ფერი შევადარე PH ის ცხრილს. მინერალური წყლის PH დაახლოებით7,8 ის ტოლია.ე.ი.მინერალურ წყალ “ბორჯომში”არის ფუძე არე.

16

ბორჯომის №3 საჯარო სკოლა

17

გამოყენებული ლიტერატურა 1) მეცნიერების ენციკლოპედი-ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა 2005 წელი.)2) მოსწავლის ცნობარი; წიგნი მე-3-ე.გამომცემლობა დედა ენა.თბილისი 2001წ.3) მეცნიერების ენციკლოპედია. ქართული გამოცემა 4) მოსწავლის ცნობარი. თბილისი 2001წ. 5)ინტერნეტი www.google ge. www google. ru.6)ქიმია მე–8,მე–9 კლასი მანანა ვარდიაშვილი.

gakveTilis Tema: ,,indikatorebi”(laboratoriuli samuSaoebis cikli)

marina lomiZe; qimiis pedagogi

IX klasi; tardeba Temebis: mJavebis, fuZeebis daმარილების Seswavlis dasrulebisas

gakveTilis forma: Teoriulad damuSavebuli masalis ukeT aTvisebisTvis laboratoriuli samuSaoebis ciklis Catareba; pedagogis mier Seqmnili sxvadasxva aqtivobebisa da TvalsaCinoebebis gamoyeneba; SemecnebiTi komponentebis miwodeba.

gakveTilis mizani: laboratoriuli samuSaoebis ciklis SesrulebiT da vizualizaciiT masalis ganmtkiceba; praqtikuli codnis gamovlena; instruqciebiT (baraTebi) cdebis awyoba da sworad muSaoba; Sedegebis prog-nozireba; Catarebis, analizis, SemoqmedebiTi u/C-is formireba; sagnisadmi interesis gazrda

18

gakveTilis msvlelobisas gamoyenebulia:

*standartuli TvalsaCinoeba _ saxelmZRvaneloSi aRwerili cdebi.

*arastandartuli TvalsaCinoeba _ laboratoriuli samuSaoebis cikli.

pedagogis mier damatebiTi cdebi; moswavlis mier damzadebuli damx-mare mowyobiloba_spirtqura, specia-lurad Seqmnili saswavlo-instruqciuli sqemebi.

proeqtis mixedviT pedagogis monawileobiT Seqmnili eleqtronuli programa ,,TvalsaCinoebis principebis realizeba qimiis saswavlo procesSi”

aRWurviloba da reaqtivebi: baraTebi-cdebis instruqciebi; sqemebi; usafr-Txoebis niSnis plakati,ლიქენები, მურაბები, მცენარეები (ია, ფურუსულა, პილმონარია.),ჩაი ,ძმარი, ლიმონი, სარეცხის ფხვნილი, ბორჯომის წყალი, საჭმელი სოდა, KOH, indikatorebi, qimiuri WurWeli; spirtqura;

Sedegi: moswavle laboratoriuli cdebis SesrulebiT Teorul masalas ukeT iTvisebენ; SemoqmedebiTi aqtiurobiT (cdebis awyoba, usafrTxoebis wesebis dacva, sakveb produqtebSi ფუძე და მჟავა არის აღმოჩენა , mcenareze dakvirveba) iviTarebs praq-

tikul_Teoriul unarebs da iRrmavebs codnas; virtualurad naCveneb cdas adarebs realurs; akeTebs daskvnebs; igebs pasuxs maTTvis saintereso kiTxvaze ,,ras niSnavs ინდიკატორი“.

gakveTilis msvleloba:

maswavlebeli: wina gakveTilze davamTavreT mJavebis, fuZeebis daმარილების Seswavla. dRevandeli gakveTili daeTmoba ინდიკატორები შესწავლას და laboratoriulი samuSaoebis cikls. baraTebze mocemulia instruqciebi, romlebSic miTiTebulia nivTie-rebebis saxelwodebebi da cdis pirobebi., cdebis Catarebamde unda gaanalizoT cdis pirobebi/Sedegebi, muSaobisas daicvaT usafrTxoebis wesebi.

Cvens mier Seqmnil programaSi saganTaSorisi kavSirebia damyarebuli. Mmag. Qqimiasa da biologias, qimiasa da istorias, qimiasa da xelovnebas Soris.

Sedegad vRebulobT motivirebul moswavles da erTi amosunTqviT Catarebul gakveTils, romelic patara dResaswauls ufro gavs.

19

რეცენზიალია ბლიაძე არის

. :

20