wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej na występowanie chorób psychicznych

Wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej na występowanie chorób psychicznych

i uzależnienia od alkoholu – studium z zakresu medycyny i socjologii

Gorczyca_Wplyw _bez aneksu.indb 1 2009-04-17 09:47:03

Wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej

na występowanie chorób psychicznych i uzależnienia od alkoholu

– studium z zakresu medycyny i socjologii

Piotr Wacław Gorczyca

Kraków 2009


© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2009

Recenzent:prof. zw. dr hab. n. hum. Marek S. Szczepański

Korekta:Zespół

Projekt okładki:Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7587-079-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls”30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]

Wydanie I, Kraków 2009


Spis treści

Wstęp ........................................................................................................................... 9

Rozdział IPsychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego na powstawanie zaburzeń psychicznych ...................................................................... 13

1. Przedmiot i zakres psychiatrii społecznej ............................................................... 131.1. Zaburzenia psychiczne w rozumieniu psychiatrii społecznej ....................... 14

1.1.1. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne .......................................... 151.1.2. Zaburzenia afektywne ................................................................................. 221.1.3. Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia związane ze stresem

i pod postacią somatyczną .......................................................................... 231.1.4. Uzależnienie od alkoholu i innych substancji psychoaktywnych ........ 251.1.5. Organiczne zaburzenia psychiczne ........................................................... 34

1.2. Leczenie psychiatryczne ...................................................................................... 341.3. Instytucje leczenia psychiatrycznego ................................................................ 36

1.3.1. Uwarunkowania prawne leczenia psychiatrycznego .............................. 38

Rozdział IISocjologia miasta i socjologia zaburzeń psychicznych ............................................... 39

1. Idee szkoły chicagowskiej w aspekcie badań chorób psychicznych w mieście ....................................................................................................................... 39

2. Miasto doby przemysłowej i poprzemysłowej w okresie Polski transformacyjnej ............................................................................ 44

3. Problemy osób z zaburzeniami psychicznymi w ujęciu socjologicznym ........... 533.1. Teoria naznaczania społecznego ........................................................................ 533.2. Nurt antypsychiatryczny ..................................................................................... 623.3. Postpsychiatria ...................................................................................................... 66


� SpiS treści

Rozdział IIIWprowadzenie do części badawczej – przegląd i analiza dotychczasowych badań ................................................................................................ 69

1. Występowanie schizofrenii oraz zaburzeń afektywnych, zaburzeń lękowych (nerwic) i uzależnienia od alkoholu (alkoholizmu) w przestrzeni miasta .................................................................................................. 70

Rozdział IVPrzedmiot i metoda badań ............................................................................................ 87

1. Wstępny cel pracy, miejsce badań i układ materiału badawczego ..................... 87

2. Postawienie pytań i hipotez badawczych ............................................................... 93

3. Miasto Tarnowskie Góry jako obszar badań na podstawie danych historycznych, administracyjnych i obserwacji własnych .................................... 94

4. Analiza statystyczna zestawionych danych ........................................................... 96

Rozdział VWyniki badań .................................................................................................................. 99

1. Uwagi wstępne ............................................................................................................ 99

2. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczne w przestrzeni miasta ................ 1002.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy ......................................................................... 100

3. Zaburzenia afektywne i nerwicowe w przestrzeni miasta .................................. 1293.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy .......................................................................... 129

4. Uzależnienie od alkoholu w przestrzeni miasta ................................................... 1554.1. Wiek, płeć i stosunek do pracy .......................................................................... 155

5. Wybrane metody badań jakościowych ................................................................... 188

6. Sprawdzenie postawionych hipotez badawczych ................................................. 194

Rozdział VIPodsumowanie wyników badań ilościowych, wybranych badań jakościowych oraz dyskusja .................................................................................................................... 197

1. Podsumowanie wyników badań .............................................................................. 197

2. Człowiek, przestrzeń, choroba ................................................................................. 204

3. Koncepcja socjologicznej profilaktyki zaburzeń psychicznych .......................... 206


SpiS treści �

Bibliografia ....................................................................................................................... 209

Streszczenie ..................................................................................................................... 223

Aneks (na CD)


Wstęp

Powstanie dziedziny medycyny społecznej miało na celu m.in. zwrócenie uwa-gi na pozabiologiczne uwarunkowania występowania chorób. Zwracano uwagę na oddziaływanie różnych procesów społecznych na zdrowie człowieka. W ostatnim piętnastoleciu takim procesem jest transformacja ustrojowa państwa, która nadal wywołuje istotne zmiany zarówno w otoczeniu, jak i w życiu obywateli. W okresie powojennym zwracano uwagę na przyrost ludności miejskiej, porównywano wy-stępowanie różnych problemów, w tym zdrowotnych, w aglomeracjach miejskich i na wsi. Następnie poddawano analizie socjologicznej i zdrowotnej duże osiedla mieszkaniowe. Powstało pojęcie chorób cywilizacyjnych w odniesieniu do chorób występujących w stosunkowo dużym nasileniu, czyli układu krążenia, nowotworów złośliwych, a których wzrost występowania wiąże się z postępującym uprzemysło-wieniem i urbanizacją.

W Polsce już wcześniej powstała medycyna przemysłowa, która zajęła się pro-blemami zdrowotnymi bezpośrednio związanymi z warunkami pracy zawodowej, a więc z przebywaniem w hałasie, w zanieczyszczonym środowisku pracy oraz w środowisku, w którym występuje zwiększona wypadkowość. Tymi problemami zajmowała się także medycyna środowiskowa.

Epidemiologia jako nauka badająca m.in. występowanie różnych chorób w róż-nych miejscach geograficznych czy obszarach miejskich próbuje także wyodrębnić czynniki mogące determinować zwiększone występowanie chorób. W latach 50. do 90. o tych problemach nie mówiło się wiele. Nie nagłaśniano idei higieny życia i pro-mocji zdrowia. Świadomość zdrowotna nie była duża. Zresztą hierarchia ważności celów wytyczała styl życia i pracy1. Dla większości ludności głównym celem było za-bezpieczenie materialne, pomimo trwania w szkodliwych warunkach pracy i życia.

W czasach, gdy nie działały jeszcze mechanizmy wolnorynkowe, o chorych psychicznie mówiono w sensie negatywnym, a miejsce leczenia było najczęściej od-dalone od centrum regionu. Nie wierzono wtedy w uleczalność tych chorób. Do Polski przenikały wówczas pewne idee z Zachodu i z USA o środowiskowych od-

1 P. W. Gorczyca, M. Adamiec, W. Leksowski, Spostrzeganie zagrożeń zdrowotnych na tle za-grożeń w życiu codziennym. Badania wśród studentów medycyny i psychologii, „Wiadomości Lekarskie” 2002, LV, supl. 1, cz. I, s. 97–101.


10 WStęp

działywaniach w psychiatrii, zwłaszcza te pozytywne walory ruchu antypsychiatrii amerykańskiej, które przyczyniły się do poprawy stosunku do chorych psychicznie. Powyższe kierunki zaczęły podawać w wątpliwość biologiczne uwarunkowania cho-rób, zwracając uwagę na sprawczą rolę społeczeństwa, które deleguje osoby nieradzące sobie w codziennym życiu do bycia chorymi. Pojawiły się trudności w przystosowa-niu się w warunkach migracji, która była dość dużym liczebnie zjawiskiem w latach uprzemysłowienia kraju. Dotyczyły one relacji w rodzinie, w pracy i w społeczności lokalnej oraz w bliższym środowisku. Podnoszono kwestie nadreprezentacji wystę-powania chorób psychicznych w centrach miast czy w określonych ich rejonach.

W odniesieniu do chorób psychicznych trudno jednoznacznie wskazać głów-ny czynnik z zakresu uwarunkowań środowiskowych i społecznych, który mógłby w większym stopniu determinować występowanie chorób psychicznych. Interpreto-wano zjawisko zwiększonego występowania chorób psychicznych w centrach miast. Zastanawiano się, czy czynniki wielkomiejskie odpowiadają za choroby, czy też na przykład jednostki słabsze (chore) przenoszą się w okolice zdekapitalizowane centrów miast. Podano różne modele rozmieszczenia zjawisk patologicznych w obszarach miasta. Jednocześnie krytykowano metodologię wyciągania wniosków na podstawie badań korelacyjnych powyższych zjawisk. Zresztą nie tak rzadko przemyślenia róż-nych autorów sięgały poza ich własne badania empiryczne. Pionier badania zjawisk patologicznych w obszarach społecznych miasta R. E. Park w swoich rozważaniach opierał się głównie na własnych przemyśleniach i obserwacjach w czasie chodzenia po mieście, a nie na badaniach stricte empirycznych2. Jego postawa badacza jest naj-bliższa obserwacji uczestniczącej.

Słowo stres staje się coraz bardziej popularne. Mimo dowiedzionej roli uwa-runkowań genetycznych co do występowania chorób psychicznych, ogromną rolę odgrywają czynniki środowiskowe. Rozważano już związki między chorobami psy-chicznymi a sytuacją społeczno-polityczną, uposażeniem, bezrobociem, czynnikami rodzinnymi, stanem cywilnym, a także czynnikami przestrzenno-architektoniczny-mi. Autor pracy, odnosząc się także do powyższych zależności, starał się zatrzymać nad uwarunkowaniami związanymi z miejscem zamieszkania chorych, próbując zwrócić większą uwagę na charakter miejsca zamieszkiwania i przebywania w nim człowieka, oczywiście nie pomijając innych danych demograficznych. Badania auto-ra zawierają się w dziedzinach psychiatrii społecznej, socjologii chorób psychicznych i socjologii miasta. Bez socjologii zaburzeń psychicznych psychiatria staje się nauką niekompletną, gdyż trudno przedstawić kompletną wizję choroby człowieka.

W pierwszym rozdziale omówiono kwestie obszarów działań psychiatrii spo-łecznej oraz przedstawiono podstawowe zagadnienia i problemy chorobowe osób w poszczególnych kategoriach rozpoznań klinicznych. Autor tę część pracy uznał

2 R. E. Park, E. W. Burgess, The city. Suggestions for investigation of human behavior in the urban environment, The University of Chicago Press, Chicago – London 1984.


WStęp 11

za ważne wprowadzenie do dalszych, już szczegółowych rozważań i badań nad usytuowaniem chorób psychicznych w przestrzeni miasta. W pierwszym rozdziale pracy posługiwał się jedynie wybranym przezeń piśmiennictwem z uwagi na jego wprowadzający charakter do rozumienia sytuacji chorych psychicznie, a nie podsta-wę do formułowania pytań i hipotez badawczych. Ponadto ten rozdział przedstawia dotychczasowe badania biologiczne dotyczące etiologii chorób psychicznych ze wskazaniem ważnej części badań psychologicznych i socjologicznych.

Rozdział drugi służy przedstawieniu teorii socjologicznych rozwoju i stanu miasta jako miejsca prowadzenia badań.

Rozdział trzeci jest już właściwym wprowadzeniem do części badawczej i ma formę przeglądu prac z dziedziny badań nad rozmieszczeniem problemów społecz-nych, w tym chorób psychicznych i uzależnienia od alkoholu w przestrzeni społecz-nej miasta.

Rozdział czwarty jest częścią badawczą pracy, w której autor stawia pytania i hipotezy badawcze, podaje metodologię badań oraz przedstawia ich wyniki.

Rozdział piąty jest podsumowaniem badań i zawiera refleksję metodologiczną mającą przedstawić miasto jako miejsce występowania różnych chorób (zaburzeń) psychicznych.


Rozdział IPsychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego na powstawanie zaburzeń psychicznych

1. Przedmiot i zakres psychiatrii społecznej

Zdzisław Falicki, autor polskiej monografii Psychiatria społeczna1, definiuje tę dziedzinę m.in. jako naukę, która także zajmuje się rolą czynników społecznych w powstawaniu chorób psychicznych, przy czym zazwyczaj podkreśla się, że nie na-leży uważać ich za jedyne i nie należy pomijać uwarunkowań biologicznych. Istnieją też propozycje, jak pisze Falicki, podziału psychiatrii społecznej na trzy odrębne kierunki, a mianowicie na: psychopatologię społeczną, socjologię chorób psychicz-nych i etnopsychiatrię. Opierając się na tym podziale, kierunkiem, w ramach któ-rego będzie się mieścić obecna praca, jest socjologia chorób psychicznych. Zdaniem Falickiego, psychiatria społeczna ma na celu dalsze uzupełnienie psychiatrii klinicz-nej niezbędnymi wiadomościami socjologicznymi, mającymi znaczenie w ustalaniu przyczyn i skutków różnych chorób, a także metod leczenia wzbogaconych o do-świadczenia socjoterapii, oraz zajmuje się chorobami stanowiącymi najważniejszy problem społeczny i grupami ludzi najbardziej podatnymi na zachorowanie. Do zadań psychiatrii społecznej należą m.in.: badania epidemiologiczno-statystyczne, oparte przede wszystkim na danych szpitalnych o liczbie chorych leczonych w ciągu roku i długości trwania hospitalizacji; badanie funkcjonalności struktur lecznictwa psychiatrycznego. Nie można zapomnieć o roli, jaką odgrywają czynniki społecz-no-kulturowe w powstawaniu zaburzeń psychicznych. Niebagatelnym problem jest z pewnością alkoholizm z uwzględnieniem badań klinicznych i epidemiologicznych. Psychiatria społeczna, lokując się w nurcie medycyny społecznej, bada zapadalność i chorobowość psychiatryczną, kontroluje bazę łóżek psychiatrycznych i regular-ności ich rozmieszczenia na terenie kraju oraz dostępność otwartego lecznictwa psychiatrycznego. Wraz z przeniesieniem się akcentu w leczeniu zaburzeń psy-chicznych z opieki stacjonarnej na otwartą podkreśla się rolę oddziałów dziennych w strukturze lecznictwa psychiatrycznego.

1 Z. Falicki, Psychiatria społeczna, PZWL, Warszawa 1985, s. 16–19.


14 Rozdział I. Psychiatria społeczna – badanie wpływu środowiska społecznego...

William W. Eaton w The sociology of mental disorders2, definiując tę dziedzinę, wychodzi od przedstawienia socjologii poprzez socjologię wiedzy, socjologię psy-chologii, tj. koncepcję „rzeczywistości codziennego życia” Petera Bergera i Thomasa Luckmana3, do makrosocjologii europejskiej, głównie w wydaniu Karla Mannhe-ima4, a następnie określenia zaburzeń psychicznych. Roger Bastide opisał trudną drogę, jaką miała do przebycia tworząca się socjologia chorób psychicznych, jak również wskazał pewne zawiłości metody, a raczej metod, w przeniesieniu pewnych badań, obserwacji i wyników na płaszczyznę socjologiczną5.

1.1. Zaburzenia psychiczne w rozumieniu psychiatrii społecznej

W psychiatrii społecznej, która ma być przede wszystkim kierunkiem ba-dawczym, unika się jednoznacznego rozumienia problemu występowania chorób psychicznych. Można więc powiedzieć, że kierunek antypsychiatrii zapisał się bar-dziej w myśli socjologicznej niż psychiatrycznej. Falicki twierdził, że psychiatria kliniczna miałaby tworzyć teorie na podstawie szczegółowego badania pacjenta lub analizy małych grup chorych, natomiast psychiatria społeczna wyjaśniałaby zjawi-ska szczegółowe, prowadząc badania dużych zbiorowości6.

Psychiatria społeczna bierze pod uwagę wpływy kulturowe na powstawanie i przebieg chorób psychicznych, a poza tym ma być nauką o społecznych uwarun-kowaniach chorób psychicznych i społecznym uwarunkowaniu ich leczenia. Istot-ne więc będą dane dotyczące płci chorego, jego wieku, stanu cywilnego, miejsca zatrudnienia czy nawet uprawianego zawodu, wykształcenia (także rodziców), miejsca zamieszkania, migracji, sytuacji społeczno-ekonomicznej i politycznej w zamieszkiwanym kraju. Pewne zaburzenia psychiczne, np. schizofrenia, częściej występują w danym wieku, u danej płci, u osób uboższych i będących niżej w hie-rarchii społecznej, u emigrantów, mieszkających w obszarach bardziej zurbanizo-wanych. Przebieg tych zaburzeń będzie bardziej niekorzystny u osób samotnych czy bezrobotnych.

Osobną kwestią są próby zdefiniowania zdrowia psychicznego podejmowane przez psychiatrów, psychologów, a zwłaszcza socjologów czy filozofów. Trzeba jed-nak zaznaczyć, że przeważa w nich punkt widzenia właściwy dla każdej z profesji, aczkolwiek definicje te mają raczej charakter całościowy, odnoszący się do różnych aspektów życia. Polski socjolog Adam Podgórecki podkreśla, że „pojęcie zdrowia

2 W. W. Eaton, The sociology of mental disorders, III ed., Praeger, London 2001, s. 1–5.3 P. Berger, T. Luckman, Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik, PIW, Warszawa 1983.4 K. Mannheim, Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy, tłum. A. Rażniewski, PWN, Warszawa

1974.5 R. Bastide, Socjologia chorób psychicznych, tłum. M. R. Pragłowska, PWN, Warszawa 1972, s. 41–72. 6 Z. Falicki, Psychiatria społeczna, dz. cyt., s. 9.


1. przedmiot i zakreS pSychiatrii Społecznej 15

psychicznego nie jest koncepcją teoretyczną, ale pojęciem posiadającym charakter praktyczny, wartościującym, zawierającym elementy oceny i zabarwionym emocjo-nalnie”7. Karl Meninger pisze, że zdrowie psychiczne jest to przystosowanie czło-wieka do otaczającego świata i innych ludzi z maksimum skuteczności i szczęścia8. Talcott Parsons zaznacza, że „zasadnicze kryterium istnienia choroby psychicznej odnieść należy do społecznego pełnienia ról przez jednostkę9. Dokonując analizy pojęcia zdrowia psychicznego, Julia Sowa wskazuje, w podobnym tonie jak Barbara Wootton, że ich wspólna zawartość treściowa jest oceniająca i normatywna10.

1.1.1. Schizofrenia i inne zaburzenia psychotyczneJeśli weźmiemy pod uwagę choroby psychiczne, to schizofrenia zdecydowanie

przeważa spośród psychotycznych zaburzeń. Prawie 1% populacji doświadcza tej choroby w ciągu swojego życia11. W Polsce jest ok. 400 tysięcy chorych. Jest to jed-nak liczba szacunkowa. Dane statystyczne z instytucji psychiatrycznych mówią, że jest około 120 tysięcy chorych na schizofrenię. Nie wszystkie bowiem chore osoby poddają się leczeniu.

Do dzisiaj nie poznano przyczyn i patogenezy tej choroby, mimo że uczeni dzięki nowoczesnym metodom badawczym coraz więcej wiedzą na temat tego scho-rzenia. Trafne opisy schizofrenii można spotkać już w piśmiennictwie starożyt-nym. Pierwszego całościowego opisu i ujęcia schizofrenii jako jednostki chorobowej dokonał Emil Kraepelin w 1986 roku12. Użył terminu dementia praecox do określenia grupy chorób rozpoczynających się w okresie młodzieńczym i doprowadzających do otępienia. W 1911 roku Eugen Bleuler wprowadził pojęcie schizofrenii, podkre-ślając, że proces chorobowy może się zatrzymać na różnych stadiach rozwoju i nie musi prowadzić do otępienia13. Powstawały jeszcze inne próby opisu i klasyfikacji schizofrenii, jednak ujęcie schorzenia przez Bleulera wydaje się nadal najbardziej aktualne. Bleuler nie przesądzał sprawy co do przyczyn i patogenezy choroby. Nie mówił o jednej schizofrenii, lecz o schizofreniach14.

7 A. Podgórecki, Patologia życia społecznego, PWN, Warszawa 1969, s. 95. 8 K. A. Menninger,K. A. Menninger, The human mind, A. A. Knopf, New York 1945, s. 36. 9 T. Parsons, Struktura społeczna a osobowość, tłum. M. Tabin, Państwowe Wydawnictwo Ekono-

miczne, Warszawa 1969, s. 322.10 J. Sowa, Kulturowe założenia pojęcia normalności w psychiatrii, PWN, Warszawa 1984, s. 297–307.11 P. B. Jones, P. F. Buckley, Schizofrenia, tłum. A. Bidziński, Urban & Partner, Wrocław 2006, s. 1.12 E. Kraepelin, Psychiatrie, t. 3, wyd. VIII, Leipzig 1913, za: J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne

[w:] Psychiatria, red. S. Dąbrowski, J. Jaroszyński, S. Pużyński, PZWL, Warszawa 1987, s. 54.13 E. Bleuler, Lehrbuch der Psychiatrie, wyd. XI, Springer, Berlin – Heidelberg – New York 1969, za:

J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne, dz. cyt., s. 54.14 J. Jaroszyński,J. Jaroszyński, Psychozy schizofreniczne, dz. cyt., s. 54.


wpływ aglomeracji miejskich i pozycji przestrzennej na występowanie chorób psychicznych

Documents