wstęp do prawoznastwa morawski skrypt i

5/12/2018 Wst p do prawoznastwa Morawski skrypt I - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/wstep-do-prawoznastwa-morawski-skrypt-i 1/50

Wstęp do prawoznawstwa:I Charakterystyka nauk prawnych:

Nauka:• interpretacja pragmatyczna – uczenie się, zdobywanie wiedzy• interpretacja pragmatyczna – rezultat procesu zdobywania wiedzy, pewien zespół

twierdzeń spełniających określone kryteria

Klasyfikacja nauk:• nauki społeczne i przyrodnicze – różnią się przedmiotem badań (społeczeństwo,

przyroda)• nauki teoretyczne (nauki, których zadaniem jest opisywanie i wyjaśnianie procesów i

zjawisk. Poszukują odpowiedzi na pytania „jak jest?” Np. historia, socjologia,ekonomia, fizyka i biologia) Są to nauki deskryptywne.

Praktyczne – ich celem jest formułowanie uzasadnianie różnego rodzaju norm, dyrektyw,ocen i wzorów zachowania. Pyt. „jak być powinno?”, ściślej „jak powinniśmy sięzachować?” Np. nauki inżynieryjne, medyczne, etyka normatywna, gramatyka. Naukinormatywne. • Nauki empiryczne – uzasadniają swoje twierdzenia odwołując się do szeroko

rozumianego doświadczenia (obserwacji, eksperymentu). Np. fizyka, geogr., socjolog, psycholog,

Formalne – brak odwołań do doświadczenia, uzasadnianie twierdzeń (dowodzenie) polegana wyprowadzaniu twierdz w oparciu o reguły inferencyjne (wnioskowania) z innychtwierdzeń przy czym niektóre z ostatnich przyjmuje się bez dowodu (aksjomaty).

Np. matematyka, logika formalna

Nauki prawne należą do grupy nauk społecznych i podejmują zagadnienia charakterystycznezarówno dla nauk teoretycznych, jak i praktycznych oraz jak dla empirycznych i formalnych.

Nauki prawne – grupa nauk społ., których przedmiotem badawczym jest analiza norm prawnych i szeroko rozumianych instytucji polityczno – prawnych.

Podział nauk prawnych:• Filozoficzne• Pozytywne o prawie

o Systematyczneo Historyczne

Trzy podstawowe typy n. prawnych nauczane na uniwersytetach:• Filozofii (teorii) prawa• Szczegółowym naukom o prawie (dogmatyka prawnicza)• Naukom historyczno – prawnym

Metody analizy prawa:• Językowo – logiczne (wyjaśnianie, interpretowanie i porządkowanie przepisów

prawnych)• Socjologiczne (socjologia empiryczna – badania ankietowe, wywiad, wnioskowania

statystyczne, bad. panelowe i obserwacja uczestnicząca)• Psychologiczne (ustalanie poczytalności sprawcy, resocjalizacja

1



Logika:• Formalna – sformalizowane rachunki

o L. klasyczna – rachunek zdań, nazw, kwantyfikatorówo L. deontyczna – rachunek logiczny zajmujący się operacjami na zdaniach, w

których występują zdania normatywne Np. jest nakazane, dozwolone itp.• Nieformalna (teoria argumentacji) – przytaczanie argumentów na rzecz (arg. pro) i

przeciwko określonej tezie (arg. contra).

II Pojęcie prawa i jego funkcje:

Prawo (realizm prawniczy)• zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach),• zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w

działaniu),• prawo to pewne przeżycie psychiczne człowieka (L. Petrażycki),• zbiór norm słusznych, które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka

(prawo natury)Prawo (pozytywistycznie, J. Austin – teoria imperatywu) – rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu. Prawo i moralnośćto dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne.

Wg tej teorii elementami konstytutywnymi prawa są:• rozkaz• suwerenność władzy• obowiązek wykonania• sankcja przymusu

Nieodłącznym elementem prawa jest fakt, że na straży jego norm stoi przymus państwowy.

Współczesny pozytywizm – H. L. A. Hart – prawo nie da się jednoznacznie zdefiniować,gdyż obejmuje normy różnego rodzaju (prawo stanowione i zwyczajowe, wewnętrzne imiędzynarodowe publiczne, karne i cywilne).

Prawo – „ zbiór norm ogólnych pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy. Prawo, państwo i przymus – nierozerwalny trójkąt dla pozytywistów.

Prawo natury – katolicka koncepcja, św. Augustyn i św. Tomasz. Koncepcja laicka L. Fuller.

Obok prawa pozytywnego, którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze prawo natury, którego ostatecznym źródłem jest albo bóg (doktryna katolicka)albowłaściwości natury człowieka (Grocjusz Hobes Locke) lub zasady współżycia w

społeczeństwie L. Fuller.Lex – normy zawarte w tekstach prawnych ( ustawach, aktach podstawowych i precedensach)Ius – normy zawarte w tekstach prawnych, zasady sprawiedliwości czy moralności

politycznej, które uważa za wiążące nawet wtedy gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście prawnym.Dla pozytywistów prawo = LexDla nie pozytywistów prawo = Ius

Prawo przedmiotowe to prawo pozytywne – ogół aktów normatywnych obowiązujących wdanym państwie.Prawo podmiotowe to ogół uprawnień, które na różnych zasadach przypisujemy jednostce.

Pozytywiści – jednostka nie może mieć żadnych innych uprawnień poza tymi, które przyznało jej państwo.

2



Nie pozytywiści – kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa przedmiotowego – jednostka ma pewne prawa bez względu na to czy państwo gotowe jest jeuznać czy też nie.

Prawo wewnętrzne a międzynarodowe publiczne:

Prawo wewnętrzne – reguluje stosunki wew. na terytorium danego państwa,Prawo międzynarodowe publiczne (prawo traktatowe) – normuje stosunki między państwami,mniejsza skuteczność,

Pierwszeństwo prawa międzynarodowego nad prawem wewnętrznym – w razie konfliktunormy prawa wewnętrznego z normą prawa międzynarodowego ta ostatnia przeważa. Normy

prawa międzynarodowego wywierają bezpośredni skutek w stosunkach wewnętrznych.Prawo międzynarodowe prywatne – gałąź prawa wewnętrznego, ma charakter kolizyjny,normuje stosunki prawne ( gł. cywilno – prawne, w których występuje element obcy),określenie jakie prawo będzie właściwe dla wszelkich roszczeń wynikających ze stosunków

tego typu.Funkcje prawa:

• kontroli zachowań (regulacja zachowań)o normatywne – normy oddziałują na zachowanie, działają przez ludzką

świadomość, norma nie może wpływać na nasze zachowanie jeżeli nie znamy jej treści

o pozanormatywne – oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacjifizycznych (bariery, pola minowe, infrastruktury – drogi, linie elektryczne,telefoniczne, systemowe – zwiększenie popytu, inflacji, przyjęcie określonejstruktury administracyjnej), środki pozanormatywne mogą wpływać na nas

bez naszej wiedzyPodstawowa funkcja normy – takie wpływanie na zachowanie by podejmowane działanie było pożądane przez normodawce powstrzymywanie się od działań niepożądanychSankcja – dolegliwość, która poniesie adresat normy na wypadek niestosowania się do normy.Gratyfikacja – nagroda, która otrzyma w sytuacji zachowania się zgodnie z normą.

N. Bobbio – podział systemów:o represyjne – operują zakazami i sankcjami, nastawione na ochronę porządku i

bezpieczeństwao promocyjne – odwołują się do nakazów i nagród, ich zadaniem jest realizacja

programów społecznych (rozwój gospodarczy, opieka socjalna)• rozdziału dóbr i ciężarów – rozdzielanie dóbr, ciężarów, uprawnień, obowiązków

między członków danego społeczeństwa

Prawo wewnętrzne Prawo międzynarodowePodmioty prawa Osoby fizyczne, prawne,

instytucjePaństwa, organizacje międzynarodowe(ONZ, NATO), w kontekście niektórychtraktatów – osoby fizyczne

Źródła Kreowane jednostronnie przez organy państwowe

(ustawy, precedensy sądowe)

Powstają w drodze umów dwustronnychlub wielostronnych (konwencje lub

traktaty)Sankcje Przymus Dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań; w szczególnych przypadkach sankcje gosp., użycie siłzbrojnych

3



Sprawiedliwość (wg J. Rawls) – podstawowa cnota instytucji społecznych, najważniejszacnota prawa.Zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary) – osoby, sytuacje, stany rzeczy,które są pod istotnymi względami podobne powinny byś traktowane podobnie.Reguły sprawiedliwości materialnej:

o reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej) każdemu stosownie do pracy każdemu stosownie do potrzeb każdemu do zasług każdemu stosownie do pozycji społecznej każdemu to samo (elitarystyczna) – skrajna interpretacja

Żaden system prawa nie może się bez tych reguł obejść.o reguły sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej)

Standardy sprawiedliwości proceduralnej (reguły):o zasada bezstronności i niezawisłości sądu,

o równości strono prawo do obrony

• regulacji konfliktówKonflikt – sytuacja w której jedna ze stron występuje z żądaniami, roszczeniami,twierdzeniami, które druga strona kwestionuje.Rodzaje konfliktów:

1. ze wzgl. na strony:o dwubiegunowe – 2 stronyo wielobiegunowe – więcej stron

2. ze wzgl. na rodzaj strony:o indywidualneo kolektywne

Metody rozwiązywania konfliktów:o tryb kontraktowy (bezpośrednia metoda regulacji konfliktów) –

same strony rozwiązują konflikt, autonomia stron (decydują ozasadach, procedurze rozwiązania sporu), dobrowolne

porozumienie – umowa (konsensus)o mediacyjno – koncyliacyjny ( mediator, koncyliator – pomocnik i

doradca stron, nie ma uprawnień władczych), pełna autonomia codo wyboru mediatora, a także co do procedury prowadzenia

rokowań oraz zasad rozwiązywania konfliktuo arbitrażowy – strony mają wpływ na wybór arbitra, procedury

rokowań oraz zasady rozwiązania sporu lecz decyzja arbitra macharakter władczy i jest wiążąca dla stron oraz może być

przymusowo wyegzekwowanao adjudykacyjny – postępowanie wg określonych procedur i zasad,

strony nie mają wpływu na wybór adudykatora,

Pośrednia metodaregulacjikonfliktów

biorą udział os.trzecie

4



III Prawo a moralność:Innymi systemami normatywnymi, za pomocą których poddaje się kontroli zachowanieczłowieka jest:

• Religia

• Obyczaj• Moralność itp.

Etos – ogół norm społecznych, regulujących zachowania członków danego społeczeństwa;skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi.Moralność – obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują zachowania jako dobre lub złe,słuszne lub niesłuszne.

PRAWO (norma prawna) MORALNŚĆ (normamoralna)

Stopień formalizacji iinstytucjonalizacji

b. sformalizowane izinstytucjonalizowane; specjale

procedury tworzenia i stosowania norm,skomplikowane układy instytucji i procedur (parlament, administracja,sądy, więzienia); może być tworzone,zmieniane i uchylane; Normy p są

bardziej precyzyjne i określone.

System niesformalizowany iniezinstytucjonalizowany;

brak możliwości zmian; proces powstawania normmoralnych – spontaniczny;nie podlega dekretowaniu;

bardzo ogólne wskazania;

Obowiązywanie norm Uzasadnienie tetyczne – źródłem jest aktwładzy kompetentnego organu

państwowego (ustawa-sejm,rozporządzenie - rada ministrów);

Uzasadnienie aksjologiczne;zaczyna obowiązywać, gdyupowszechni się

przekonanie, że określonezachowanie jest dobre (złe),

słuszne (niesłuszne), wzwiązku z tym normamoralna określa sposóbzachowania; źródło – spontanicznie rozwijające sięoceny, oparte o aprobatęspołeczną;

Sankcje sformalizowane i zinstytucjonalizowane,wymierzane przez specjalne organysądy, w specjalnym trybie (proces), pozastosowaniu procedury;

sankcje skupione

Niesproceduralizowane iwyczerpują się w różnegorodzaju aktach społ.

potępienia i dezaprobaty;

sankcje rozsianePrzedmiot regulacji Zewnętrzne zachowania ludzi;

wina – podstawowa formaodpowiedzialności prawnej;

Odpowiedzialnośćdoxatyczna – odpowiedzialność zamotywy, intencje i

przekonania (nie życz bliźniemu co tobie nie miłe)

Podmioty Osoby fizyczne; organizacje, instytucje(osoby prawne)

Osoby fizyczne

Stosunek do państwa Strukturalnie powiązane z państwem;

organy państw. tworzą, zmieniają iuchylają normy prawne;

Nie jest strukturalnie

powiązana z państwem;

5



Relacje między prawem a moralnością:• Przedmiotowe – jaki zachodzi stosunek regulacji między prawem a moralnością:

o Prawo to minimum moralności – zakres czynów regulowanych przez prawomieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność, każdy czynuregulowany przez prawo ma odpowiednik w regulacji moralnej;

o Krzyżowanie się moralności i prawa – istnieją takie zachowania, które regulujemoralność, a nie reguluje prawo; regulowane wyłącznie przez prawo, a nie

przez moralność oraz zachowania regulowane i przez prawo i przez moralność;Sfera regulacji wspólna dla prawa i moralności obejmująca sytuację:

gdzie prawo i moralność regulują zachowania tak samo – sfera regulacjizbieżnej gdzie regulują zachowania odmiennie – sfera regulacji rozbieżnej (gdydochodzi do zbiegu tych systemów uważa się, iż prawo powinno respektować

przekonania moralne większości społeczeństwa)

• Walidacyjne – jak niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na

obowiązywanie norm prawnych. (spór pozytywistów z nie pozytywistami)Pozytywiści – rozdział prawa i moralności, dwa różne i niezależne systemy normatywne;niesprawiedliwość prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie – ( Dura Lex sed Lex)

jeśli prawidłowo je ustanowiono i nie uchylono. Prawo jest stanowione zgodnie z wolą społeczną, formuła pozytywistyczna gwarantuje poczucie pewności i bezpieczeństwa.

Nie pozytywiści – dowodzą, że też pozytywistów pozwala wprowadzać akty barbarzyństwa jeśli zatwierdzono je prawnie. Związek prawa i moralności – prawo powinno respektować wartości moralne, w razie braku szanowania prawo może przestaćobowiązywać. Formuła Radbrucha – jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażącynarusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i aniorgany państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej

przestrzegania.• Funkcjonalne – jak normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie

(jak prawo wpływa na treść przekonań moralnych) str.50

Techniki włączania wartości moralnych: Bezpośrednia inkorporacja – pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy

normami prawnymi (zakaz zabójstwa, uszkodzenia ciała, kradzieży)o Przepisy odsyłające – odsyłają do innych przepisów, reguł, zasad; klauzury

generalne – przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowaniaczy oceny określonych zachowań,np. zasada współżycia społecznego (stosunki międzyludzkie), powszechnieakceptowane reguły moralności publicznej,inne klauzule generalne (przepisy) – do ustalonych zwyczajów, społeczno – gospodarczego przeznaczenia prawa, należytej staranności, interesu społ. – gosp.

o Terminy wartościujące – wartości np. dobra wiara, niskie pobudki, rażącaniewdzięczność, szczególne okrucieństwo, wzajemna pomoc, wiernośćmałżeńska itd.

Prawo – istotny czynnik aktywnie kształtujący przekonania moralne (walka z nietolerancją,dyskryminacją rasową, religijna, o równouprawnienie kobiet).

6



IV NORMY PRAWNE I PRZEPISY PRAWNE

Normy, zdania, oceny i performatywy

Zdanie – wypowiedź oznajmująca, której możemy przypisać wartość prawdy lub fałszu.

Zdaniami są tylko zdania oznajmujące, o których można orzec, iż są prawdziwe lub fałszywe. Normy – należą do szerszej grupy wypowiedzi dyrektywnych obejmującej różnego rodzajuzalecenia, rady, życzenia, wskazówki itd. Normy nie mają charakteru opisowego(deskryptywnego), nie odpowiadają na pytanie „jak jest”, lecz na pytanie „jak być powinno” –

jak ktoś powinien się zachować. Podstawową funkcją normy jest sformułowanie określonejdyrektywy postępowania. Normą nie można przypisać wartości logicznej, a zatem nie możnao nich powiedzieć, że są prawdziwe lub fałszywe. Możemy o nich powiedzieć iż są słusznelub nie słuszne, skuteczne lub nie skuteczne, obowiązujące lub nie obowiązujące. Poglądodmawiający normą wartości logicznej nazywamy STANOWISKIEM NORMKOGNITYWISTYCZNYM.

Dyrektywy - nie można przypisać im wartości logicznej (lecz istnieje szczególna kategoriadyrektyw i ocen, którym można przypisać wartość prawdy lub fałszu np. dyrektywy (normytechniczne „jeżeli chcesz doprowadzić wodę do wrzenia to powinieneś ją podgrzać do temp.100o”.Wypowiedzi performatywne – służą do dokonywania różnego rodzaju czynności i aktówsymbolicznych, wywołuje skutek nie istniejący przed ich użyciem. Np. wydanie ustawy,wyroku, zawarcie umowy, małżeństwa, mianowanie i odwołanie kogoś ze stanowiska.

Normy i przepisy prawne

Norma prawna – zrekonstruowana z tekstu prawnego dyrektywa postępowania, która wnajprostszym przypadku musi odpowiadać wyczerpująco na przynajmniej dwa pytania:

Kto i w jakich okolicznościach? Jak powinien się zachować? Jakie będą konsekwencje? (nie musi być w normie)

Rekonstruuje się je z przepisów prawnych, przy czym zwykle do rekonstrukcji jednej normy potrzeba wielu przepisów.Przepis prawny – elementarna jednostka systematyzacyjna danego tekstu prawnego. Jeślitekst prawny będzie składał się z artykułów (paragrafów, ustępów, punktów, liter) to każdyartykuł (paragraf, ustęp itd.) będzie stanowił przepis prawny. Jeden przepis prawny jestelementem wielu różnych norm prawnych (przepisy o obronie koniecznej i stanie najwyższejkonieczności stosują się do wielu różnych przestępstw o których mówi k.k.)Przepis prawny może pokrywać się z normą prawną jeśli znajdziemy w nim wszystkie

elementy normy prawnej.Koncepcje budowy normy prawnej (strony 58, 59 i 60)Wszystkie koncepcje budowy normy prawnej posiadają te same elementy: Hipotezę (H) – określa adresata normy oraz okoliczności, w których powinien on

zachować się w sposób przewidziany przez normę. Hipoteza określa zakreszastosowania normy.

Dyspozycję (D) – określa wzór powinnego zachowania się. Formułuje nakazy, zakazylub dozwolenia (nakłada uprawnienia lub obowiązki). Określa zakres normowanianormy.

Sankcję (S) – element normy, który określa konsekwencję jakie nastąpią w sytuacji,

gdyby adresat zachował się nie zgonie z normą – naruszył ją.

7



Podziały przepisów prawnych:1. Normy ogólne i indywidualne (ze względu na sposób określenia adresata):

Normy generalne – adresat jest określony przez wskazanie jego cech(każdy człowiek, funkcjonariusz publiczny, żołnierz, instytucja państwowa,

prezydent Rzeczypospolitej)

Normy indywidualne – adresat jest oznaczony nazwą indywidualną, zwykleimieniem własnym np. Lech Wałęsa, przedsiębiorstwo Telex.

Ze względu na sposób określenia czynu: Normy abstrakcyjne – odnoszą się do zachowań powtarzalnych np. każda

osoba wezwana w charakterze świadka… Normy konkretne – odnoszą się do zachowań jednorazowych np. wzywa się

Jana Kowalskiego w charakterze świadka… Normy, które są jednocześnie generalne i abstrakcyjne to normy ogólne.Akty normatywne, w których zawarte są normy ogólne noszą nazwę aktów tworzenia prawa(konstytucja, ustawy, rozporządzenia).

Normy indywidualno – konkretne to akty stosowania prawa np. wyroki sądowe, decyzjeadministracyjne.2. Przepisy nakazujące, zakazujące i dozwalające3. Przepisy odsyłające i blankietowe:

Odsyłające: Systemowe – odsyłają do innych przepisów prawnych Pozasystemowe – odsyłają do reguł czy zasad pozaprawnych(odsyłają do zasad współżycia społecznego)

Blankietowe – odsyłają do aktów normatywnych, które dopiero mają zostaćwydane.

4. Przepisy dyspozytywne i imperatywne: Dyspozytywne ( Ius dispositivum) – przepisy względnie obowiązujące – stosuje

się je tylko wtedy, gdy strony nie uregulowały swych stosunków w odmiennysposób niż to przewiduje dany przepis, strony mogą odstąpić od tych

przepisów przyjmując inne postanowienia czy reguły. Określają zakresswobody czy wolności w regulowaniu swych stosunków.

Imperatywne ( Ius cogens) – przepisy bezwzględnie obowiązujące – działanienie może być ani wyłączone ani ograniczone lub zmienione wolą stron, muszą zawsze być respektowane przez strony

5. Przepisy kompetencyjne – upoważniają organy państwowe do stanowieniaokreślonych norm, wydawania określonych decyzji lub dokonywania oznaczonych

czynności.6. Normy programowe (finalne, celowościowe) – nie wskazują one, jak powinienzachować się adresat normy, ale pokazują jaki cel powinien osiągnąć pozostawiająckwestię wyboru środków realizacji tego celu do jego dyspozycji.

7. Zasady prawa i zwykłe normy prawne: Zasady prawa:

Zady uniwersalne (całego systemu prawa) – np. zasadykonstytucyjne (z. państwa prawnego, podziału władzy, nie zawisłościsądów, równości wobec prawa) Zasady części systemu prawa – odnoszą się do jednej lub kilku gałęzi

prawa np. zasada domniemania niewinności oskarżonego ( In dubio pro

reo – wątpliwości dowodowe należy rozstrzygać na korzyść

8



oskarżonego), z. swobodnej oceny dowodów, z. autonomii woli stron iwolności umów.

Kryteria odróżnienia norm od zasad prawnych:• Miejsce normy prawnej w hierarchii aktów normatywnych – zasady są formułowane przede wszystkim w konstytucjach i ustawach• Ocena danej normy jako pełniącej zasadniczą rolę w systemie prawa, jakiejś

jego gałęzi lub nawet instytucji prawnej. Mówi się wtedy o wewnętrznej hierarchiiaktów normatywnych, ponieważ uważa się, że chociaż zasady mają tą samą moc

prawną, co zwykłe normy prawne zawarte w danym akcie normatywnym, to jednak odgrywają one rolę szczególną w procesach stosowania wykładni prawa.

• Funkcja normy w procesach wykładni i stosowania prawa. Wszystkie normy prawne należy interpretować mając na względzie zasady systemu prawa. ZdaniemTryb. Konstyt. interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę przedewszystkim zasady konstytucyjne.

R. Dworkin – różnice między zasadami i zwykłymi normami podaje on na przykładzie dwóchnastępujących reguł: „nikt nie może odnosić korzyści z wyrządzonego zła” (zasada),„testament ustny musi być sporządzony w obecności co najmniej trzech świadków” (zwykłanorma).Zdaniem Dworkina różnica między zasadami i zwykłymi normami prawnymi sprowadza sięzasadniczo do trzech podstawowych kwestii:

1. zwykłe normy prawne mają określony zakres zastosowania, w przypadku zasad prawnych ich zakres zastosowania jest bardzo rzadko sformułowany – wiemy do jakiej formy testamentu odnosi się reguła o 3 świadkach, nie jest natomiast jasne jakich stanów faktycznych odnosi się nasza zasada

2. jeżeli zakres zwykłej normy został spełniony, to normę należy zastosować, jeżeli nie,

to normy zastosować nie wolno – jeśli wiec testament ustny został sporządzony wobecności przynajmniej 3 świadków, to testament jest ważny; jeśli natomiastświadków było mniej to jest nieważny. Zwykle normy funkcjonują w sposób alboalbo. O zastosowaniu zasad decyduje nie ich zakres zastosowania, ale ocena wagi idoniosłości zasady w rozstrzygnięciu danej sprawy. (formuła mniej lub bardziej)

3. w razie sprzeczności zwykłych n. prawnych jedna z nich zostaje uznana za nieobowiązującą. Konflikt zasad nie prowadzi do takich konsekwencji (brak derogacjiktórejkolwiek z nich).

Zasady – mają charakter dyrektyw optymalizacyjnych – norm nakazujących realizacjęokreślonego w nich stanu rzeczy w możliwie największym stopniu. Przepisy o prawach iwolnościach obywatelskich maja takie same cechy.

V OBOWIĄZYWANIE PRAWA:Reguły walidacyjne – reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych orazzawartych w nich przepisów prawnych.

Obowiązywanie prawa:♦ obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym) – normy, które zostały

prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone;♦ obowiązywanie w sensie faktycznym – normy, za których naruszenie organy

państwowe pociągają do odpowiedzialności (normy stosowane przez organy państwowe);

♦ obowiązywanie w sensie aksjologicznym – normy spełniające przyjęte kryteriaetyczne (słuszne, sprawiedliwe, moralne);

9



Charakterystyczne reguły walidacyjne:∗ obowiązują normy, które zostały prawidłowo ustanowione, zostały ustanowione przez

upoważniony organ zgodnie z procedurą, np. ustawy – sejm w trybie przewidzianymw konstytucji;

∗

norma prawna by obowiązywać musi zostać prawidłowo ogłoszona – opublikowanazgodnie z prawem,∗ obowiązują nie tylko normy ustanowione, ale także normy stanowiące konsekwencję

norm ustanowionych; np. z zasady państwa prawa wynika między innymi zasadaochrony praw słusznie nabytych i zasada Lex retro non agit ;

∗ nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane);derogacja wyraźna – to uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inna normę

prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną – klauzule zawarte są w przepisach końcowych aktu normatywnego, mają one treść: „traci moc ustawa zdnia… o …”, „uchyla się rozporządzenie…”,derogacja milcząca = derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania –

normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich.Reguły kolizyjne (dowodzą, że doszło do derogacji milczącej): reguła hierarchiczna ( Lex superior derogat Lex inferiori) – norma

hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą,np. ustawa uchyla rozporządzenie; ta reguła ma najwyższą moc; uchylenie

następuje bez względu na czas wydania i ogólność reguła chronologiczna ( Lex posterior de rogat legi prori) – akt wydany później

uchyla akt wydany wcześniej, ale tylko wtedy, gdy akt późniejszy ma moc prawną nie niższą nią akt wcześniejszy,

reguła merytoryczna ( Lex specialis de rogat legi generali) – stosuje się ją do

norm w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności); Lex specialis – norma szczegółowa; Lex generalis – norma ogólna;

Norma specjalna nie uchyla (pozbawia mocy obowiązującej) normę ogólną, a jedynie wyłącza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm.

Reguła Lex specialis de rogat legi generali nie jest regułą derogac., a jedynie regułą wskazującą, jak stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku kolizji. Jeśli dochodzi dozbiegu reguły hierarchicznej z pozostałymi regułami to stosuje się zawsze regułęhierarchiczną.

Jeśli dojdzie do kolizji reg. chronologicznej i merytorycznej to wtedy 1) należyzastosować normę merytoryczną w myśl zasady Lex posterior generalis non de rogat legi

priori speciali – norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej; 2)należy zastosować względy celościowe.Sąd może odmówić zastosowania w danym przypadku jednej z norm kolizujacych ze sobą:

∗ obowiązywanie w sensie faktycznym - reguła de Sue tudo – norma prawna traci mocobowiązującą (wychodzi z użycia) w skutek niestosowania przez dłuższy czas lubradykalnej zmiany okoliczności;

∗ obowiązywanie w sensie aksjologicznym – nie obowiązują te normy prawne, nawet jeżeli nie zostały formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne inie kontrowersyjne zasady moralny (formuła Radbrucha);

Obowiązyw

aniew

sensie

normatywny

m

10



Aspekt czasowy, terytorialny i personalny obowiązywania:I. aspekt czasowy – norma obowiązuje w okresie od jej wejścia w życie do

uchylenia. Norma wchodzi w życie z momentem jej ogłoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym albo w momencie późniejszym, który sama określa – vacatio legis.

Stosowane po to by przygotować się do stosowania aktu i dać organom stosującymmożliwość zapoznania się z jej treścią. Trwa od 2 tygodni do roku.

Ustawy czasowe (epizodyczne) – akty normatywne podające datę, z która przestają obowiązywać.Moc wsteczna (retroaktywna) – akty normatywne stosuje się do wydarzeń mających miejsce

przed wejściem ich w życie. Jest to wyjątek od zasady - prawo nie działa wstecz.

II. aspekt terytorialny – akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytoriumdanego państwa,

Do terytorium państwa zalicza się:∗ obszar lądowy (razem z tym co pod)∗ pas powietrzny∗ wody przybrzeżne∗ statki morskie, powietrzne i kosmiczne∗ wyłączone są placówki dyplomatyczne obcych państw

III. aspekt personalny – obowiązuje wszystkie podmioty znajdujące się naterytorium danego państwa (również obcokrajowców) z wyłączeniem osób zimmunitetami dyplomatycznymi, obejmuje obywateli także za granicą.

VI SYSTEM PRAWA

∗ Systemy – Typy to zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnychokreślonego rodzaju, odwołujemy się do tego pojęcia gdy mówimy o prawiesocjalistycznym czy kapitalistycznym, gdy porównujemy ze sobą prawokontynentalne z prawem anglosaskim (common law) itd.

R. David wymienia następujące podstawowe typy współczesnych systemów prawnych:• Civil law = prawo kontynentalne = system romańsko – germańskie• Common law = prawo anglosaskie• System prawa socjalistycznego• S. prawa Dalekiego Wschodu – Korea Płd., Japonia• S. prawa Islamu• S. prawa hinduskiego•

S. prawa afrykańskiegoSystemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego:

Kapitalizm SocjalizmWłasność prywatna i gospodarkawolnorynkowa jako podstawa ustrojuekonomicznego

Podst. ustroju ekonomicznego jest własność państwowa (własność społeczna lubogólnonarodowa) i gospodarka planowana

Demokracja parlamentarna – podstawaustroju politycznego

Podst. ustroju jest dyktatura partiikomunistycznej dla której prawo i instytucje

państwowe to pas transmisyjny dowykonywania działań

System praw i wolności obywatelskich zwolnością słowa i zrzeszania się jako podst. Daleko posunięta negacja praw i wolnościobywatelskich, w szczególności wolności

11



porządku społecznego słowa i zrzeszania się

Instrumentalizacja – zredukowanie prawa do instrumentu polityki partii komunistycznej,która za pośrednictwem prawa kierowała całością życia ekonomicznego, politycznego ispołecznego. Prawo socjalistyczne nie wniosło żadnego wkładu do kultury cywilizowanychspołeczeństw.

Systemy civil law i common law:

Civil law Common lawZasada prymatu ustawy Zasada prymatu ustawyOddzielenie tworzenia i stosowania prawa Brak rozdziału tworzenia od stosowania

prawaZakaz tworzenia prawa przez sądy Sądy mogą tworzyć prawoHistoryczne źródło – prawo rzymskie Brak recepcji prawa rzymskiego

Najwyższa forma legislacji – kodeks Najwyższa forma legislacji – ustawa

Non exemplis sed legibus iudicandum est – Przeczytać strona 82

∗ Systemy Konkretne – ogół norm, które obowiązują w określonym czasie, wokreślonym państwie, współczesne prawo polskie, niemiecki, angielskie.

Przepisy prawne tworzą hierarchiczną strukturę (systematyzacja pionowa) i są pogrupowanew kompleksy norm zbliżonych do siebie treściowo (systematyzacja pozioma). Normy prawnewchodzące w skład systemu są w dostatecznym stopniu nie sprzeczne i nie pozbawione luk.

1. Systematyzacja pionowa – hierarchia aktów normatywnych w dużym przybliżeniu odpowiada hierarchii organów państwowych, w tym sensie, iż organy

hierarchicznie wyższe tworzą zwykle (ale nie zawsze) akty normatywne o wyższejmocy prawnej niż organy hierarchicznie niższe. Szczeble hierarchii aktównormatywnych:

• Konstytucja – najwyższa moc prawna, tworzy ją parlament w specjalnymtrybie; reguluje podst. ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego w

państwie. Zawiera katalog podst. praw obywatelskich. Prawa i obowiązkiobywateli mogą być uregulowane w osobnym akcie prawnym uważanym zaskładnik konstytucji (karta praw i wolności).• Ustawy – podst. instrument legislacji, tworzą je parlamenty,• Akty podustawowe (zwykłe akty wydawane na podstawie ustaw i w celu ichwykonania) – akty organów administracji publicznej noszą nazwęrozporządzeń, uchwał lub zarządzeń. Służą wykonaniu ustaw, do ich wydania

jest potrzebne szczegółowe upoważnienie ustawy.Samoistne akty podustawowe – organy administracji mogą wydawać w celurealizacji swoich konstytucyjnych zadań bez szczegółowego upoważnieniaustawy.Akty regulujące (internal administracji = akty prawa wewnętrznego) – obowiązują one wyłącznie jednostki hierarchicznie podporządkowane danemuorganowi administracji (służą do kierowania działalnością jednostek

podporządkowanych), nie mogą wiązać innych podmiotów, w tym zwykłychobywateli.•

Akty prawa terenowego (miejscowego, lokalnego) – są wydawane przezorgany samorządu terytorialnego i organy administracji terenowej, mają mocterytorialnie ograniczoną.

12



Materie ustawowe są to materie uregulowane tylko w ustawie, nie mogą być regulowane za pośrednictwem aktów rządowych lub innych aktów pochodzących od organów administracji publicznej.Moc prawna – cecha stopniowalna (może być większa lub mniejsza).Moc obowiązująca – cecha nie stopniowalna, akt albo obowiązuje albo nie i ni może

obowiązywać bardziej niż inne.Stosunek Nw (norma wyższa) do Nn (norma niższa):

a) Nw może uchylić lub zmienić Nn, ale nie odwrotnie b) Nn powinna być zgodna ( nie może być sprzeczna) z Nwc) Nw może stanowić podst. obowiązywania Nn, ale nie odwrotnied) Nw może upoważniać do utworzenia Nn, ale nie odwrotniee) Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn

2. Systematyzacja pozioma – podział prawa ze względu na gałęzie prawa (kompleksynorm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju);

Podział prawa na gałęzie:• Kryterium przedmiotowe – podstawą podziału jest regulacja stosunków

społecznych;• Kryterium podmiotowe – odgrywało ważna rolę w średniowieczu; każdy

stan rządził się własnym prawem;• Kryterium metody regulacji – rola posiłkowa wobec kryterium

przedmiotowego;o Metoda cywilna – jest stosowana wtedy, gdy prawo respektujeautonomię woli stron i w granicach określonych przez normyimperatywne ( Ius cogens), pozwala podmiotom swobodnie kształtować

stosunki prawne; np. kodeks cywilny; jest również stosowana gdy podmioty danego stosunku są sobie w sensie prawnym równorzędne i niezachodzi miedzy nimi relacja hierarchicznego podporządkowania;o Metoda administracyjna – zachodzi wtedy gdy jeden z

podmiotów jest podporządkowany drugiemu; np. organyadministracyjne, instytucje publiczne oraz stosunkach z obywatelami;o Metoda karna – stosuje się je, gdy mamy doczynienia z czynamizabronionymi przez ustawę (przestępstwa, wykroczenia) pod groźbą kary; stosuje się ja w prawie karnym (postępowaniu karnym),

postępowaniu administracyjnym (karno – administracyjne) i finansowym(karno – skarbowe);

Instytucja prawna – kompleks norm stanowiących funkcjonalna całość, regulującą jakiśtypowy zespół stosunków społecznych np. instytucja małżeństwa, darowizny, testamentu, etc.

Kodeks – akt normatywny, z reguły rzędu ustawowego, zawierające podstawowe dla danejgałęzi prawa zasady i normy prawne; np. kodeks napoleona, kodeks cywilny niemiecki – BGB;

Polskie kodeksy:• Kodeks cywilny – 23.04.1964• Kodeks rodzinny i opiekuńczy – 25.02.1964• Kodeks postępowania cywilnego – 17.11.1964

• Kodeks pracy – 26.06.1974• Kodeks spółek handlowych – 15.09.2000

13



• Kodeks karny – 06.06.1997• Kodeks postępowania karnego – 06.06.1997• Kodeks karny wykonawczy – 06.06.1997• Kodeks postępowania administracyjnego – 14.06.1960

Inkorporacja – prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie, porządkowanie aktównormatywnych już obowiązujących w danej gałęzi prawa po to by ułatwić korzystanie z nich.

Prawo konstytucyjne – zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego,ekonomicznego i społecznego; Konstytucja RP z 1997.

Prawo administracyjne – najbardziej rozbudowany dział prawa wewnętrznego, regulujewładczą działalność organów państwa w różnych dziedzinach życia społecznego, działy

prawa administr. – prawo łowieckie, wodne, budowlane.

Prawo cywilne – najważniejsze działy:- prawo rzeczowe – własność, inne prawa rzeczowe, zastaw, hipoteka;- prawo zobowiązań – umowy, odpowiedzialność za czyny niedozwolone;- prawo spadkowe – dziedziczenie ustawowe i testamentowe;- prawo handlowe;- autorskie;- wekslowe;- czekowe;- międzynarodowe prywatne;Postępowanie cywilne obejmuje postępowanie w sprawach spornych (procesowe) iniespornych (nieprocesowe), a także postępowanie egzekucyjne i inne.

Prawo pracy – związek z p. cywilnym, reguluje stosunki pracy wynikające z umowy, powołania, mianowania; prawa i obowiązki pracodawców i pracowników, ochrona

pracowników, układy zbiorowe pracy itd.Prawo rodzinne – małżeństwo, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, stosunkirodzinne, przysposobienie, kuratela itd.

Prawo rolne – reguluje własność i użytkowanie gruntów rolnych.

Prawo karne – przestępstwa lub wykroczenia, zasady odpowiedzialności karnej;

Prawo finansowe – reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych (budżet, banki, podatki);

Tendencje podziału prawa:• Dyferencjacji – wyodrębniania się z istniejącej gałęzi prawa bardziej

wyspecjalizowanych (z prawa cywilnego – prawo pracy i rodzinne);• Gałęzie kompleksowe (mieszane) – łączą różne elementy regulacji prawnych (prawo

morskie);• Nowe – rezultat powst. nowych technologii (prawo informatyczne) lub nowych

problemów społecznych (p. ochrony środowiska)

Prawo materialne – zespół norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunkówspołecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

Prawo procesowe (formalne) – normy regulujące sposób postępowania w przypadku, kiedydoszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencje i organizację organów

rozstrzygających te sprawy.

14



PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE:

Prawo publiczne –zbiór norm odnoszących się do interesu państwa;

Prawo prywatne – odnoszące się do interesów jednostki;

Historia prawa prywatnego i publicznego str.91/ 92.

Historyczne kryteria prawa:

Przyczyny publicyzacji współczesnych systemów prawa:

a) Rozrost funkcji współczesnych państw – interwencja państwa w gospodarkę,inspirowana ideologią państwa opiekuńczego (welfare state) – przejmowanie funkcjisocjalnych (system świadczeń socjalnych, edukacyjnych, kulturowych, ochronyzdrowia czy środowiska);

b) Rozwój nowych technik i technologii – techniki zbierania i przetwarzania informacjizwiększają możliwości sterowania procesami społecznymi i stanowią impuls dowykorzystywania prawa (gł. administracyjnego) jako instrumentu polityki społecznej;

c) Powstawanie reżimów totalitarnych (nazizm, komunizm) – maksymalne ograniczenieswobód, etatyzacja życia społecznego (upaństwowienie), likwidacja lub ograniczeniewłasności prywatnej – gospodarka centralnie planowana; interes jednostki

podporządkowany interesowi państwa;

VII TWORZENIE PRAWA

Akt tworzenia prawa – władczy akt organu władzy państwowej, który składa się z normogólnych (istnieją wyjątki od tej reguły).

1. Prawo stanowione sensu stricte (prawo pisane – Ius scriptum) – stanowienie prawa na drodze jednostronnej decyzji organu państwowego lub instytucjiupoważnionej przez taki organ. Podstawowa i najważniejsza forma we wszystkichwspółczesnych państwach (i Civil law i common law). Prawo przyjmuję formędokumentu o określonej formie i budowie – tekst prawny (ustawa, rozporządzenie,

uchwała).Prawo ustawowe – najważniejsze z pośród prawa stanowionego.

Kryteria Prawo publiczne Prawo prywatne

Podmiotowe (E.Bierling, F.

Somló)

Reguluje stosunki między

organami państwa orazorganami państwa iobywatelami;

Reguluje stosunki między

obywatelami;

Przedmiotowe (G.Jelinek) Stosunek władczy, stosunkihierarchicznego

podporządkowania;

Stosunek równorzędności;

Sposobu dochodzeniaroszczeń (A.Thon)

Roszczenia publiczno- prawne są dochodzone zurzędu;

Roszczenia prywatno-prawnedochodzone (z inicjatywy)zainteresowanych stron;

Przykłady Prawo konstytucyjne, karne,

administracyjne, finansowe,działy prawa procesowego;

Prawo cywilne;

15



2. Prawo kontraktowe – umowa, której stronami są organy państwowe i/lubupoważnione przez nie instytucje. Jeżeli jedną ze stron takiej umowy jest organ

państwowy to można mówić o współ stanowieniu prawa przez państwo. Umowa jestrzadko bezpośrednim źródłem prawa. Tryb negocjacyjny w dalszym ciągu ogrywaważną rolę. (np. magna charta liberatum, pacta conventa). W prawiemiędzynarodowym publicznym (prawo traktatowe) tryb negocjacyjny to najważniejsza

procedura prawa.

Umowy w międzynarodowym prawie publicznym:• Dwustronne (bilateralne)• Wielostronne (multilateralne) nazywane traktatami lub konwencjami

3. Prawo precedensowe – powstanie prawa w drodze decyzji sądowej lubadministracyjnej. Jeżeli zawartą w tej decyzji normę ogólną uważa się za wiążąca.

Precedens – zawarta w decyzji sądowej norma ogólna która de iure (formalnie wiążące) lubde facto (formalnie nie wiążące) wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy.

Zasada stare decisis – zasada związania sądu precedensem. Ustawa może uchylić precedens.W krajach z Civil law dopuszczalną kategorią precedensów są precedensy de facto.

4. Prawo zwyczajowe – organ państwa nie tworzy ale uznaje kreślone normy zanormy prawne. Odgrywa znaczącą rolę w państwach azjatyckich i afrykańskich oraz jest

jeszcze źródłem prawa międzynarodowego publicznego (traci na znaczeniu).Subsydiarność prawa zwyczajowego polega na tym iż wolno jest je zastosować podwarunkiem, iż dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne aktynormatywne.Kryteria uznania normy za normę prawa zwyczajowego ( nauka niemiecka):

• Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego zwyczaj

dotyczy• Uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo tj.istnienie trwałego i stałego orzecznictwa partego na tym zwyczaju• Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą

Zwyczaje – akceptowane w określonej grupie czy środowisku, chociaż nieuznawane zawiążące przez organy państwowe, reguły postępowania.

5. Prawo religijne - organ państwa uznaje za normy prawne pewne normyreligijne (islam).

6. Prawo prawnicze – zaliczanie do źródeł prawa poglądów niektórych prawników. Doktryna prawnicza nie jest zaliczana do źródeł prawa.

ŹRÓDŁA PRAWA:

• W sensie formalnym ( fontem Iris oriundi) – każdy akt, dokument, decyzja, którą wdanym systemie prawa uważa się z źródło norm prawnych; np. ustawa,rozporządzenie, uchwała odpowiedniego organu państwowego (Polska), precedens,decyzja sądu lub innego organu uznająca zwyczaj za normę prawnie wiążącą (inne

państwa);

• Źródła poznania prawa ( fontem Iris cognoscendi)– wszelkiego rodzaju dokumenty iobiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych;

Oficjalne – urzędowe dzienniki promulgacyjne np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski oraz dzienniki urzędowe ministerstw i innych organów państwowych;

16



Dziennik Ustaw publikuje:

- ustawy

- rozporządzenia

- ratyfikowane umowy międzynarodoweMonitor Polski:

- uchwały Rady Ministrów

- zarządzenia ministrów

Nieoficjalne – dokumenty, obiekty na podstawie, których możemy ustalić treśćnorm prawnych np. gazety, książki, radio, telewizja, inskrypcje na pomnikach, płytachnagrobnych;

• W sensie materialnym – najmniej określony i przydatny, odnosi się do czynnikówspołecznych, ekonomicznych ( ideologii, przekonań moralnych, religijnych, układówsił politycznych w państwie, sytuacji ekonomicznej);

• Samoistnym źródłem prawa – jest każda reguła lub zasada stanowiąca samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a więc może byćsamodzielnym źródłem naszych praw i obowiązków; np. ustawa, traktatymiędzynarodowe, rozporządzenia instytucji unijnych;

Konstytucja

Ustawy

Akty legislacji delegowanej – akty wydawane przez organy państwowe na

podstawie upoważnienia ustawowego; Normy prawa międzynarodowego publicznego

Prawo zwyczajowe

Precedensy

Akty legislacji autonomicznej

• Niesamoistne – wszystkie normy i materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa, a tym samym nie mogą być samodzielnym źródłemnaszych uprawnień lub obowiązków; np. reguły egzegezy, doktryny, poglądy,

materiały komisji legislacyjnych, orzeczenia sądów, zalecenia i opinie instytucjimiędzynarodowych i europejskich;

Orzeczenia sądowe

Materiały przygotowawcze – sprawozdania komisji legislacyjnych

Poglądy

Doktryny

Materiały komparatystyczne – orzeczenia sądów zagranicznych, poglady obcejdoktryny, zagraniczne akty normatywne,

Reguły egzegezy – dyrektywy wykładni, wnioskowań prawniczych, regułykolizyjne

17



Zasady i reguły pozaprawne – zwyczaje, zasady współżycia społecznego,zasady słuszności

Niesamoistne źródła prawa nie mogą stanowić wyłącznej podstawy decyzji organustosującego prawo, dostarczają jednak dodatkowego wsparcia dla takich decyzji (jest onalepiej uzasadniona).

ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO, EUROPEJSKIEGO IWEWNĘTRZNEGO

Prawo międzynarodowe

Wiele państw demokratycznych uznaje prymat prawa międzynarodowego nad własnym prawem wewnętrznym, a wspólnota międzynarodowa jest coraz bardziej skłonna, by podstawową normą tego prawa nadać status norm bezwzględnie wiążących ( Ius cogens), azatem wiążących państwa nawet bez ich zgody.

PolskaRatyfikowane umowy międzynarodowe staja się częścią wewnętrznego prawa polskiego i

mogą być bezpośrednio stosowane. Jeśli przy tym umowa międzynarodowa zostałaratyfikowana za zgodą wyrażona w ustawie, to ma ona pierwszeństwo przed ustawami iniższymi aktami normatywnymi.Samoistne źródła prawa międzynarodowego: Umowy (traktaty) międzynarodowe Zwyczaj międzynarodowy (międzynarodowe prawo zwyczajowe) Zasady ogólne prawa międzynarodowego

Niesamoistne źródła prawa międzynarodowego: Orzecznictwo sądów międzynarod. Doktryna

Deklaracje Zalecenia organizacji międzynarod.

Prawo europejskie (prawo unijne, wspólnotowe)

Prawo to podlega bezpośredniemu stosowaniu na terenie Polski, a w razie kolizji ma pierwszeństwo nad normami p. wewnętrznego.Cechy prawa europejskiego:

1. Mieszane – ma charakter zarówno prawa międzynarodowego jak i wewnętrznego,2. Prawo wspólnotowe podlega bezpośredniemu stosowaniu w państwach

członkowskich i może stanowić samoistną i niezależną od p. międzynarod. inarodowego podstawę skarg i roszczeń obywateli oraz państw członkowskich.

3. Brak rozgraniczenia aktów tworzenia i stosowania prawa – adresatami dyrektywzaliczanych do aktów tworzących prawo są indywidualnie oznaczone państwa,natomiast adresatami decyzji, które uważa się za akty stosowania prawa unijnego

bywają wszystkie państwa.

Źródła prawa europejskiego: Prawo pierwotne – traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami oraz

traktaty akcesyjne; Prawo pochodne – wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE

(rozporządzenia, dyrektywy, decyzje), cechą charakterystyczną jest to, że są wydawanena podstawie aktów prawa pierwotnego;

Umowy międzynarodowe zawierane przez Unię lub Wspólnoty z innymi podmiotami(państwami, organizacjami międzynarodowymi);S

AM

OIST

NE

18



Zasady ogólne prawa wspólnotowego = ogólne zasady prawa międzynarodowego;

19



Zalecenia ( rekomendacje) Deklaracje Obwieszczenia Komunikaty

Unia zobowiązuje się do przestrzegania prawa międzynarod. publicznego, a w orzecznictwie

Europejskiego Trybunału Konstytucyjnego mówi się wprost o prymacie prawa międzynarod.nad prawem unijnym.

Prawo WewnętrzneKonstytucja wprowadziła podział wszystkich aktów normatywnych na dwie kategorie: Akty normatywne powszechnie obowiązujące – mogą mieć moc wiążącą w stosunku do

wszystkich podmiotów prawa, w tym i w stosunku do zwykłych obywateli; Akty normatywne wewnętrzne – mogą wiązać zasadniczo tylko podmioty hierarchicznie

podporządkowane organowi wydającemu taki alt;

Kategorie aktów normatywnych: Konstytucje – akt normatywny o najwyższej mocy prawnej, może uchylić każdy akt i

nie może zostać uchylony przez żaden akt; reguluje podstawy ustroju politycznego,

społecznego i ekonomicznego w państwie oraz formułuje katalog podstawowych prawi wolności obywatelskich; Ustawy – podstawowa forma legislacji we wszystkich demokratycznych

społeczeństwach; ważne dla obywateli sprawy mogą być uregulowane wyłącznie wustawie (tzw. materie ustawowe) – zalicza się do nich:a. Prawa i obowiązki obywateli

b. Przepisy prawa karnegoc. Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwad. Ustanawianie monopolówe. Ustanawianie budżetuf. Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych (wojny, wyjątkowy, klęski żywiołowej)g. Normy regulujące strukturę państwa i samorządów

PRAWOMIĘDZYNARODOWE

PRAWO EUROPEJSKIE

PRAWO WEWNĘTRZNE

20



Ratyfikowane umowy międzynarodowe – umowa międzynarodowa zostałaratyfikowana za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, w razie kolizji takiej umowy zustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa; wszystkie ratyfikowane umowymiędzynarodowe (ratyfikacji dokonuje prezydent) stają się częścią polskiego prawawewnętrznego i podobnie jak konstytucja mogą być bezpośrednio stosowane;

Rozporządzenia – akt wykonawczy w stosunku do ustawy; mogą być wydawane przez prezydenta, Radę Ministrów i ministrów; wolno je wydawać wyłącznie na podstawieszczegółowego upoważnienia ustawowego;

Akty prawa miejscowego (lokalnego, terenowego) – obejmują akty tworzone przezorgany samorządu terytorialnego (uchwały sejmików województw, rad powiatów igmin, zarządzenia starostów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast) orazterenowe organy administracji rządowej (rozporządzenia wykonawcze i porządkowewojewodów); mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego i w

jego granicach; ich zasięg jest terytorialnie ograniczony;Uchwały RM, zarządzenia Prezydenta i Ministrów zalicza się do aktów wewnętrznych (aktówkierownictwa czy też prawa wewnętrznego). Uchwały RM są wydawane na podstawiekonstytucji lub ustaw, natomiast uchwały innych organów oraz zarządzenia – na podstawieustaw. Akty p. wewnętrznego mogą wydawać inne organy, jeśli zostały do tego upoważnione(np. KBN, zarząd NBP, Rada Polityki Pieniężnej i inne). Inne akty normatywne uchwalaSejm i Senat (w tym trybie ustanawia się przykładowo regulamin sejmu i senatu).

Tryb tworzenia ustawy

W tok tworzenia ustaw wyróżnić można następujące etap, składające się na pojęcie drogi czyteż trybu ustawodawczego: Inicjatywa ustawodawcza – zgłoszenie projektu przez upoważniony organ, które

zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia. Inicjatywa ustawodawcza należy do:o

Grupie przynajmniej 15 posłówo Komisji sejmowejo Senatowio Prezydentowio Radzie Ministrówo Grupie co najmniej 100 tysięcy obywateli

Dyskusja nad projektem – czytanie ustawy, 3 czytania projektu Głosowanie – ciała kolegialne mogą funkcjonować w sposób ważny tylko przy

założeniu obecności pewnej minimalnej liczby swoich członków (quorum),Większość bezwzględna (absolutna) – suma głosów „za” jest większa niż suma

głosów przeciw i wstrzymujących się.Większość zwykła - suma głosów „za” jest większa niż przeciw nie liczącwstrzymujących się.

Większość względna – najwyższa liczba głosów uzyskana w przypadku wyborówmiędzy przynajmniej trzema kandydatami.

Większość kwalifikowana – większość wyższa od bezwzględnej ale mniejsza od jednomyślności (2/3, 3/4 itd. ważnie oddanych głosów).

W Polsce sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów przy obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów, jednak dla zmiany konstytucji potrzeba kwalifikowanejwiększości 2/3 w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów; w Senacie

bezwzględnej większości głosów przy takim samym quorum co w sejmie.

21



Ustawę uchwaloną przez sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi, który w ciągu 30 dniustawę może przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić. Uchwałę Senatu odrzucającą lubwprowadzającą poprawki może Sejm odrzucić bezwzględną większością głosów. Następnie

Marszałek Sejmu przedstawia przyjętą ustawę do podpisu Prezydentowi, który może

odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Senatowi do powtórnego rozpatrzenia (vetozawieszające). Veto zawieszające może obalić Sejm uchwalając ponownie ustawę, jednak tym razem większością kwalifikowaną 3/5.Veto absolutne – niemożność uchwalenia ustawy przez parlament.Veto ludowe – uchwalona przez parlament ustawa może zostać odrzucona przez wyborców wreferendum.Referendum – zarządza Sejm lub Prezydent za zgodą Senatu; wynik staje się wiążący jeżeliwzięła w nim udział więcej niż połowa uprawniona do głosowania. Podpisanie i ogłoszenie – podpisanie przez Prezydenta i ogłoszenie w Dzienniku

Ustaw.

Zasady techniki prawodawczejZasady techniki prawodawczej (legislacyjnej) – to dyrektywy wskazujące jak poprawnieredagować akty normatywne.

Podstawowe kategorie dyrektyw techniki prawodawczej:1) Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego – dotyczą budowy tekstu

prawnego, kolejności przepisów, sposobu ich redagowania, notacji itd.2) Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego – dyrektywy dotyczące relacji

aktu normatywnego do innych aktów normatywnych, wśród nich wyróżniamy:o Dyrektywy systematyzacji poziomej – dotyczą kwestii jak kształtować

zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu mając na uwadze jego stosunek do

innych teksów prawnych.o Dyrektywy systematyzacji pionowej – zajmują się relacjami

hierarchicznymi między aktami normatywnymi różnego szczebla np.relacjami między ustawą a aktami wykonawczymi i zagadnieniami z tymzwiązanymi.

3) Dyrektywy adresata przepisu i warunków jego zastosowania – zajmują się sposobamiokreślania adresata przepisu, a dyrektywy warunków – sposobami określania okolicznościwarunkujących zastosowanie przepisu prawnego.

4) Dyrektywy języka aktu – dotyczą poprawnego formułowania przepisów, wyboru językaaktu w zależności od celów stawianych przez prawodawcę, sposobu definiowania pojęć

itd.Ten podział nie jest rozłączny, gdyż wiele dyrektyw ma charakter mieszany np. dyrektywydotyczące przepisów przejściowych, które zaliczyliśmy do dyrektyw systematykiwewnętrznej, mogą być zaliczane do systematyki dyrektyw zewnętrznej, skoro dotyczą takżerelacji między różnymi aktami normatywnymi.Dyrektywy odnoszące się do przepisów odsyłających mogą być zaliczone albo do dyrektywsystematyki wewnętrznej albo zewnętrznej w zależności od tego czy mamy do czynienia zodesłaniem w ramach danego aktu czy z odesłaniem do innego aktu normatywnego.Reguły systematyki zewnętrznej aktu normatywnego – str.121,122Przepisy upoważniające – str.123Przepisy odsyłające – str.124,125

Reguły adresata i warunków zastosowania przepisu – 126Reguły języka aktu normatywnego – 126

22



Problem wyboru aktu normatywnegoa Pojęcia ostre i nieostre

o Pojęcie ostre – pozwala rozstrzygnąć o obiekcie czy podpada pod dane pojęcie czy też nie, np. pełnoletni; pojęcie dookreślone znaczeniowo,semantycznie zamknięte, które w zupełny sposób określa kryteria

stosowalności danego terminu;o Pojęcie nieostre – nie pozwala rozstrzygnąć o każdym obiekcie, sytuacji,

czy podpada pod pojęcie czy też nie; sfera niepewności znaczeniowej (cieńsemantyczny), nazywa się je również pojęciami niedookreślonymiznaczeniowo; np. młodzieniec; wiąże się z tymi pojęciami dyrektywa technikilegislacyjnej:

Jeśli zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu prawnego, można posłużyć się określeniami nieostrymi (wartościującymi) lub klauzuramigeneralnymi.

b Pojęcia otwarte i zamknięteo Pojęcie otwarte – występuje gdy tekst prawny wymienia niektóre kryteria

stosowalności dla danego terminu, tak że można go zastosować również winnych niż wymienione w tekście prawnym; np. rzecz ruchoma, przedmiot;zdefiniowane cząstkowo;

o Pojęcie zamknięte – występuje gdy tekst prawny wyznacza wszystkiekryteria stosowalności dla danego terminu tak że organ stosujący prawo niemoże go zastosować w żadnych innych, niepodanych przez normodawceokolicznościach; np. powoływanie na stanowisko sędziego; są zdefiniowanerównościowo;

Definicja równościowa (równoważnościowa) – podaje wszystkie kryteriastosowalności dla danego terminu. (ekwiwalencja)

Definicje cząstkowe – podają niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu.(implikacja)c Pojęcia klasyfikacyjne i typologiczne

Pojęcie klasyfikacyjne – każdy obiekt posiadający określoną cechę podpada poddane pojęcie, a każdy który nie posiada tej cechy nie podpada pod to pojęcie; np.

pełnoletni; funkcjonują wg schematu albo…albo; (pojęcia zamknięte i ostre)o Pojęcie typologiczne – zespół cech, które składają się na typ określonego

zjawiska i przyjmujemy iż każdy obiekt czy stan rzeczy, który jest wdostatecznym stopniu podobny do wyróżnionego typu podpada pod pojęcietypologiczne; opierają się na formule mniej lub bardziej; (pojęcia otwarte inieostre)

Reguły definiowania wyrażeń języka prawnego – str.132,133,134,135,136Podział – wyszczególnienie pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób, że każdydesygnat pojęcia, którego zakres się dzieli, jest desygnatem tylko jednego pojęcia

podrzędnego (członu podziału). Musi być – rozłączny (pełnoletni, niepełnoletni), zupełny(wyczerpujący).

Klasyfikacja – wielostopniowy podział logiczny, taki który logicznie dzieli się dalej.

Budowa tekstu prawnego

Tekst prawny – dokument, w którym zawarte zostały normy prawne; ma określoną strukturęgraficzną i merytoryczną. Sposób budowy określają dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu

prawnego. W każdym akcie można wyróżnić dwie podstawowe części:

23



1. część nieartykułowaną – w której skład wchodzi: tytuł, określenie podstawy prawnejoraz wstęp (preambuła) do aktu normatywnego;

o tytuł – element identyfikacji aktu norm., w nim znajduje się określenie rodzaju aktu,daty wydania oraz przedmiotu. Jeśli został przedrukowany z oficjalnego dziennika

promulgacyjnego, podaje się pod tytułem rodzaj dziennika promulgacyjnego, datę

jego wydania, jego numer oraz pozycję pod którą zamieszczono dany akt. Np. str.137Przeczytać str.138,139,140,141.

2. część artykułowaną –

Kategorie przepisów:1. przepisy merytoryczne przepisy ogólne – określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków

regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji; wydziela się jeteż, gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementów wspólnych dla wielu

przepisów merytorycznych; formułują także zasady prawa; objaśnia się w nichużywane w akcie określenia lub skróty; spotykamy często w nich z definicjami

podstawowych pojęć dla danego aktu normatywnego. przepisy szczegółowe – katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany

akt; ich treść zależy od tego co reguluje dany akt. Uporządkowanie p. szczegółowych:a) przepisy prawa materialnego

b) przepisy o organach i trybie postępowania• przepisy ustrojowe – zamieszcza się w nich przepisy o utworzeniu

organów albo instytucji, ich zadania i kompetencje, ich organizacje,sposób ich obsadzania i jakim podmiotom podlegają lub jakie

podmioty mają nad nimi kontrole;• proceduralne – określa się w nich sposób postępowania przed

organami albo instytucjami, strony i innych uczestników postępowania, prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzajerozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu i tryb ich wzruszania;

c) wyjątkowo – przepisy karne – nie mogą powtarzać norm kodeksukarnego, kodeksu wykroczeń i ustawy karnej skarbowej; muszą być ściślezwiązane z materią uregulowaną w tym akcie; nie wolno zamieszczaćaktów karnych w aktach wykonawczych;

2. przepisy zmieniające (nowelizujące)3. przepisy przejściowe i dostosowujące

a) przejściowe – normują wpływ nowego prawa na stosunki powstałe poddziałaniem prawa dotychczasowego:

•

sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku• rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy douprawnień i obowiązków powstałych pod działaniemdotychczasowego prawa

• rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, któreznosi nowe prawo

• rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisywykonawcze

Uchylenie ustawy albo uchylenie przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego powoduje automatycznie utratę mocy obowiązującej przez akt wykonawczy (traci moc zchwilą wejścia w życie nowej ustawy).

24



Jeśli akt lub niektóre części chce się zatrzymać to należy to wyraźnie zaznaczyć(„Dotychczasowe przepisy wykonawcze wydane na podstawie art. … ustawy … zachowują moc do czasu wydania nowych przepisów wykonawczych na podstawie art. … ustawy”).

b) dostosowujące – normują sposób powoływania nowych organów iinstytucji, przekształcenia i likwidacje organów i instytucji dotychczas

istniejących;4. przepisy końcowe – zamieszcza się je w kolejności:• przepisy uchylające – przepisy (klauzule) derogacyjne, mają charakter

mieszany; posługują się: regułą zakazu stosowania derogacji milczącej – nie jest dopuszczalne

poprzestanie na domyślnym uchyleniu przepisów lub przepisu przezsamo odmienne uregulowanie danej sprawy; nie można użyć formuły„tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą”;

regułą nakazu stosowania derogacji wyraźnej – w przepisie uchylającymnależy wyczerpująco wymienić przepisy, które się uchyla (należy torobić w całości, bez pozostawiania w mocy poszczególnych części, atym bardziej pojedynczych przepisów),

• przepisy o wejściu aktu norm. w życie – w treści przepisu powinien byćokreślony termin jego wejścia w życie. Akt normatywny nie może wejść wżycie z dniem ogłoszenia, musi upłynąć pewien okres czasu;

Vacatio legis – okres na zapoznanie się z nowym aktem i poczynienie odpowiednich przygotowań do jego stosowania. Trwa 14 dni – 1 roku.Akt wykonawczy do ustawy nie może wejść w życie wcześniej niż sama ustawa.

• przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego (w razie potrzeby) – wprowadza się je w przypadku ustaw czasowych (epizodycznych – sunshinelegislation); akty normatywne wprowadzane na pewien okres czasu;

Zasada zakazu nadawania przepisom prawnym mocy wstecznej (retroaktywnej) – zakazstosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie danego aktu ( Lex retro

non agit ).

Ustawa wprowadzająca – znajdują się tutaj przepisy przejściowe i końcowe; w przypadku gdysą szczególnie obszerne lub zasadniczo zmieniają dotychczasowe prawo np. kodeksy.Uchylenie ustawy głównej prowadzi do automatycznego uchylenia ustawy wprowadzającej.

Nowelizacja – jest to zmiana aktu normatywnego; nie przeprowadza się jeśli ustawa był jużkilkakrotnie nowelizowana, należy opracować nową ustawę; musi być wyraźna – nastąpić za

pomocą formuły „w ustawie… wprowadza się następujące zmiany:…” lub „w ustawie…art…. otrzymuje brzmienie:…”. Niedopuszczalna jest nowelizacja dorozumiana – dawny

przepis zastępuje się nowym, nie wskazując w nim dokonywanych zmian. W tytule ustawynowelizującej używa się zwrotu: „…o zmianie ustawy…”, „zmieniająca ustawę…”.

Nowelizuje się tekst pierwotny aktu lub jego tekst jednolity, nie wolno nowelizować przepisunowelizującego.

Dwie formy nowelizacji:• odrębna ustawa nowelizująca -• przepis nowelizujący w innej ustawie

Nowelizacja polega na wprowadzeniu: przepisów zmieniających

przepisów uchylających przepisów uzupełniających nowelizowany akt

25



Akt nowelizujący – nie może zawierać przepisów nie objętych zakresem normowania aktunowelizowanego. Gdy nowelizujemy ustawę, zmiany ujmuje się w jeden artykuł, gdynowelizujemy kilka ustaw , zmiany ujmuje się w kilka artykułów, wyliczając poszczególnezmiany przy zastosowaniu podziału na punkty i litery.

Każdy nowelizowany artykuł ujmuje się w oddzielny punkt, jeżeli w art. wprowadzono kilkazmian każdą z nich oznacza się inną literą. Gdy uzupełnia się nowelizowaną ustawę o noweart., wolno je dołączać z zachowaniem dotychczasowej numeracji dodając odpowiednielitery.

Tekst jednolity ustawy – tekst uwzględniający wszystkie dokonane w nim zmiany(nowelizacje); ogłoszenie tego tekstu jednolitego ustawy następuje w formie Marszałka S, atekst jednolity – załącznik do tego obwieszczenia. W tekście jednolitym zachowuje sięnumerację tekstu pierwotnego. Ogłasza się go w dzienniku ustaw.

Sprostowanie błędów – poprawianie błędów czysto redakcyjnych (omyłek pisarskich), a niewprowadzanie zmian merytorycznych w tekście prawnym. Obwieszcza prezes RM lub organyupoważnione. Np. „…w ustawie…w art….zamiast wyrazu…powinien być wyraz…”.

VIII STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa – władcza działalność organów państwa polegająca na wydawaniu decyzjiindywidualno – konkretnych (akty stosowania prawa). Zastosowanie normy prawnej do

jakiegoś indywidualnego przypadku np. zastosowanie przepisów k. k. do sprawcy iwymierzenie mu stosownej kary; orzeczenie przez sąd rozwodu w sytuacji określonej przezk. rodzinny i opiekuńczy.

W przypadku tworzenia prawa powstają normy ogólne (generalno – abstrakcyjne) np. ustawy,akty podustawowe; natomiast rezultatem procesów stosowania prawa są normyindywidualno-konkretne np. wyroki sądowe, decyzje administracyjne.

Przestrzeganie prawa stosowanie się do prawa czyli przestrzeganie, które jestobowiązkiem obywateli i organów państwa.

Podstawowe typy stosowania prawa: sądowy – organ stosujący prawo jest niezawisły i bezstronny; sądy podlegają tylko

ustawą. W przypadku sprzeczności aktu podstawowego z ustawą, sad może odmówić jego zastosowania (nie może go uchylić, od tego jest TK). Sąd rozstrzygający sprawęnie podlega dyrektywą organów adm., organizacji politycznych i innych; jeślidecyzja sądu została zaskarżona, to sąd musi się podporządkować zaleceniominstancji odwoławczej (w takim zakresie jakim naruszył prawo).

Administracyjny – organ rozstrzygający sprawę jest związany dyrektywami i poleceniami swojego zwierzchnika jaką wydać decyzję. Tryb adm. Opiera się nazasadzie hierarchicznego podporządkowania – organ rozstrzygający sprawę nie jestniezawisły od organu hierarchicznie podporządkowanego.

quasi – sadowy – delegacja części funkcji organów państwowych na różnego rodzajuagendy państwowe i pozapaństwowe np. postępowanie przed sądami i komisjamidyscyplinarnymi w korporacjach zawodowych.

quasi – administracyjny – zezwolenie by pewne zadania z zakresu adm. publicznej były wykonywane przez agendy publiczne, instytucje pozapaństwowe (banki, przedsiębiorstwa, firmy ubezpieczeniowe etc.) i zezwolenie na podejmowaniedecyzji władczych.

26



Etapy stosowania prawa

1. Wybór normy prawnej – sytuacja, gdzie ustalony w sprawie stan faktyczny ewidentnie podpada pod jedną i tylko jedną normę prawną.

2. Ustalenie obowiązywania normy prawnej

3. Wykładnia normy prawnej

4. Ustalenie stanu faktycznego

5. Subsumcji – podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod wybraną normę prawną.

6. Wybór konsekwencji prawnych – kara; jeżeli subsumcja jest pozytywna to zostajewymierzona kara, a jeżeli jest negatywna to oskarżony zostaje uwolniony ododpowiedzialności.

7. Sformułowanie i uzasadnienie decyzji – uzasadnieniu podlegają decyzję od którychstrona wniosła odwołanie, decyzje ostatecznie kończące postępowanie w sprawie i

decyzje w szczególnie ważnych sprawach.Elementy uzasadnienia:

I. Cześć historyczna – dotychczasowy przebieg postępowania (żądania stron, zapadłedecyzje).

II. Podstawę faktyczną decyzji – referowanie wyników postępowania dowodowego.

III. Podstawa prawna decyzji – sąd przytacza przepisy stanowiące podstawę jego decyzjii ewentualnie dokonuje jej analizy, a zwłaszcza jej interpretacji. Postępowaniewszczyna się po to by móc wykonać orzeczoną przez sąd decyzję.

Ewolucja poglądów na stosowanie prawa

Pozytywizm

Stosowanie prawa ma mieć strukturę tzw. sylogizmu prawniczego, którego przesłanką większą jest norma prawna, przesłanką mniejszą ustalony stan faktyczny, a wnioskiemdecyzja sądu. Zgodnie z tą ideologią sędzia jedynie dedukuje następstwa prawa z normy, dotreści nie może nic dodać ani ująć, dokonuje mechanicznej subsumcji faktów sprawy podnormę i wyprowadza z niej konsekwencje prawne – MODEL SYLOGISTYCZNY,SUBSUMPCYJNY.

J.Wóblewski:A. Luz decyzyjny – tekst prawny nie wyznacza decyzji organu stosującego prawo lecz

pozostawia mu wybór jaką decyzję podjąć; w tej sytuacji organ stosujący prawo maobowiązek wybrać decyzję za którą przemawiają najlepsze (najmocniejsze)argumenty.

B. Kategorie luzów decyzyjnych:C. Luz wyboru przepisu prawnego – sąd musi zadecydować jaką decyzję podjąć, która

nie jest do końca wyznaczona przez obowiązujące przepisy prawa.D. Luz interpretacyjny – przepisy prawne są nie ostre, nie jasne, wieloznaczne i gdy w

skutek tego można im przypisać wiele różnych znaczeń, a ni tekst prawny anidyrektywy wykładni nie wskazują jednoznacznie, które z tych znaczeń jest właściwe.

E. Luz dowodowy – sytuacja, gdy na gruncie dostępnych środków dowodowych i regułdowodowych nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć czy określony fakt sprawy miał

miejsce czy nie, problem oceny wiarygodności świadków, problem oceny dowodów w procesach poszlakowych.

27



F. Luz wyboru konsekwencji prawnych – określenie konsekwencji prawnych danegostanu faktycznego nie jest do końca wyznaczone przez przepisy prawa.

Luzy decyzyjne są nie odłącznym składnikiem nie omal wszystkich procesów stosowania prawa i dowodzą, że proces stosowania prawa zwykle nie może być zredukowany do czystologicznej operacji dedukowania następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanufaktycznego.Dyskurs (argumentacja) – sytuacja w której przynajmniej dwie strony wysuwają argumentyza i przeciw, a proces podejmowania decyzji polega na wyborze tezy za którą przemawiają lepsze argumenty.

IX WYKŁADNIA PRAWA

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) – zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego (pragmatyczne rozumienie). W sensie pragmatycznym wykładnia prawa to po prostu rezultat tego procesu.

Wykładnia prawa = proces rozumienia przepisów prawa Nie można zastosować przepisu prawnego nie interpretując go (nie rozumiejąc go).Clara non sunt interpretanda – normy, które są jasne nie wymagają interpretacji.Relacje:

• Lingwistyczne (gramatyczna i językowa) - wyrażenie j. prawnego są bardzo częstonieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte); zaliczmy doniej te wszystkie dyrektywy, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jejwłaściwości językowe; należą tutaj dyrektywy języka potocznego i prawnego(strony171,172)

• Systemowe – przepis prawny zajmuje określone miejsce w akcie normatywnym, a zkolei ten akt normatywny jest składnikiem określonej gałęzi prawa. Każdy przepis

pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami. Rozumieniekażdego przepisu musi brać pod uwagę i być zharmonizowane z rozumieniem innych przepisów;

• Funkcjonalne – wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowegoi systemowego danego przepisu, musi rozumieć kontekst funkcjonalny – czynnikispołeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawiał,reinterpretacja przepisów obowiązujących w przeszłości).

Etapy wykładni (J. Wróblewski – model wykładni operatywnej): Etap wstępny – ustalenie czy przepis prawny budzi wątpliwości; jeśli jest jasne (Lex

Clara) to nie zachodzi potrzeba jego wykładni, jeśli jego rozumienie budzi

wątpliwości to przystępujemy do wykładni; II etap – ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego; interpretator odwołuje

się do różnego typu dyrektyw wykładni (reguł interpretacji), określających sposobyustalania sensu przepisów prawa; reguły służące do ustalania znaczenia przepisów

prawnych to dyrektywy wykładni I stopnia: Dyrektywy wykładni językowej Dyrektywy wykładni systemowej Dyrektywy wykładni funkcjonalnej

Jeśli zastosowanie tych dyrektyw prowadzi do zgodnych rezultatów to interpretator może przystąpić do sformułowania decyzji interpretacyjnej określającej właściwe znaczenieinterpretowanego przepisu. Jeśli prowadzą do rozbieżnych rezultatów to należy przejść donastępnych etapów wykładni.

28



III etap – kolizja interpretacyjna; dyrektywy wykładni językowe, systemowej ifunkcjonalnej prowadzą do niezgodnych wyników, interpretator musi rozstrzygnąć,które ze znaczeń przepisu jest znaczeniem właściwym. By można było rozstrzygnąćkolizje interpretacyjną należy odwołać się do dyrektyw interpretacyjnych II stopnia,które mają charakter reguł preferencyjnych – wskazują jakie znaczenie przepisu

powinien interpretator uznać za właściwe w przypadku wykładni I stopnia; Ostatni etap – sformułowanie decyzji interpretacyjnej – stwierdzenie jakie jest

właściwe znaczenie interpretowanego przepisu.

Podziały wykładni

Podział wykładni ze względu na jej moc wiążącą: Autentyczna – dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę,

przyjmuje się, że ma ona moc prawna równą mocy prawnej aktu normatywnego,który został poddany interpretacji; dwie formy wykładni autentycznej:• Wykładnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i mającym formalnie moc

wiążącym akcie, w której prawodawca wypowiada się co do znaczeniaustanowionych przez siebie norm;

• Wykładnia nieoficjalna, w której intencje prawodawcy poznajemy w różnysposób (materiały przygotowawcze, deklaracje, prywatne oświadczenia

prawodawcy), które formalnie nie wiążą. Legalna – wykładnia dokonywana nie przez organ upoważniony przez samo prawo

do interpretacji określonych przepisów prawa (stąd jej nazwa), przepisy prawneokreślają procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej; macharakter abstrakcyjny, dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych

podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organustosującego sprawę, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw;

Operatywna – wykładnie dokonywane przez sądy i inne organy stosujące prawo wtoku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych. Ma więccharakter konkretny a nie abstrakcyjny. Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jejdokonano – nie ma mocy powszechnie obowiązującej. Zaliczamy tu równieżwykładnię dokonaną przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dlasądu niższego.

Doktrynalna(naukowa) – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej,dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instytucji sądowych, jak równieżw komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych. Nie ma mocywiążącej jednak jej wpływ jest znaczny i stale rosnący. Np. w przeszłości miała mocwiążącą wykładnia prawników rzymskich, którym przyznano przywilej

dokonywania wiążącej interpretacji zagadnień prawnych ( Ius respondendi).Podział wykładni ze względu na zakres: Wykładnia literalna (imperatio declarativa) – zgodna z literą prawa; przyjmujemy

znaczenie językowe (to co powiedział normodawca pokrywa się z tym czego chciał- idem dixit quam voluit

Wykładnia rozszerzająca (imperatio extensiva) – daje wynik szerszy od wykładni językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego,gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał – minus dixit quam voluit

Wykładnia zwężająca (imperatio restrictiva) – daje znaczenie węższe; przyjmujemyznaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej niż

zamierzał – plus dixit quam voluit

29



Badanie relacji między wykładnią językowa a wykładnią intencjonalną (wykładnią przepisuzgodną z wolą i intencjami prawodawcy).Stosowanie wspomnianych rodzajów wykładni (zasady) – strona 167, 168.

Podział wykładni ze względu na jej stosunek do obowiązującego prawa:1. Wykładnia secundum legem2. Wykładnia praerter legem3. Wykładnia contra legem – wykładnia prawotwórcza – to taka, która zmienia zakres

czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynikaz dotychczas obowiązujących norm prawnych, a tymczasem sam tworzy nowe normy.Interpretator nie może tworzyć prawa.

Teksty prawa bardzo rzadko formułują dyrektywy wykładni prawa. Większość dyrektywinterpretacyjnych to wytwór mające nieraz wielo wiekową historię tradycji i kultury

prawniczej, której korzenie sięgają prawa rzymskiego.Zasady stosowania wspomnianych typów wykładni: Generalny nakaz stosowania wykładni secundum legem

Generalny zakaz stosowania wykładni contra legemDyrektywy wykładni i ich rodzaje

Cechy dyrektyw wykładni:A. Dyrektywy wykładni (wzięte z izolacji) rzadko stanowią niepodważalny argument, że

norma (jej fragment) ma określone znaczeni.B. Dyrektywy wykładni jedynie z większą lub mniejszą mocą przemawiają za

przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.C. Dyrektywy wykładni mają często strukturę antytetyczną tzn. dyrektywie, która

przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia z zasady można przeciwstawić dyrektywę, która będzie przemawiać przeciwko przypisaniu tego

znaczenia.D. Od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki.E. Efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny

argumentów pro i contra, a zatem oceny, czy istnieją lepsze (mocniejsze) racje, przemawiające za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

Toposy argumentacyjne – reguły o opisanych wyżej cechach, klasycznym ich przykładem są dyrektywy wykładni.

Kolejność stosowania dyrektyw:I. Dyrektywa stosowania języka prawnego

II. Dyrektywa stosowania języka specjalnego

III. Dyrektywa stosowania języka potocznegoWykładnia jezykowa

Jeśli dane pojęcie jest zdefiniowane w tekście prawnym (Ew. istnieje powszechnieakceptowana definicja doktrynalna tego pojęcia), to należy się oprzeć na tej definicji, jeśli nieistnieje definicja legalna danego pojęcia, ale należy ono do pojęć specjalnych określonejdziedziny nauk, techniki lub praktyki społecznej to należy się oprzeć na dyrektywie znaczeniaspecjalnego. Jeśli ni zachodzi ani pierwszy ani drugi przypadek to powinniśmy nadać danemu

pojęciu takie znaczenie jakie ma on w języku potocznym. Ta ostatnia sytuacja zdarza sięnajczęściej.Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, a jeśli odstąpiono

od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie.

30



W państwach demokratycznych wykładnia językowa i znaczenie literalne zajmują pozycjęuprzywilejowaną wobec wykładni systemowej i funkcjonalnej. Interpretacja tekstów

prawnych w krajach naszego kręgu cywilizacyjnego opiera się na zasadzie pierwszeństwawykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej. Za

pierwszeństwem tej wykładni przemawiają argumenty analityczne (wykładnia prawa jest

wykładnią tekstów prawnych), polityczne (w państwie praworządnym obywatele mają prawo polegać na tym co prawodawca powiedział a nie na tym co zamierzał powiedzieć lub co powiedziałby gdyby znał nowe okoliczności). Można odstąpić od znaczenia językowego tylkowtedy gdy uzasadnimy powołaniem się na jakieś ważne racje prawne, społeczne,ekonomiczne i moralne.Okoliczności, które pozwalają interpretatorowi w szczególnie ważnych okolicznościachodstąpić od sensu językowego przepisu: (w sytuacji/przypadku)

Gdy wykładnia językowa prowadzi do ad absurdum; Gdy prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych

wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne lub niesprawiedliwe; Gdy sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami

konstytucyjnymi; Oczywistego błędu legislacyjnego;

Argument konsekwecjonalistyczny – argument pozwalający odrzucić pewne tezy, decyzje zewzględu na wynikające z nich konsekwencje. Nie każdy przypadek kolizji znaczenia

językowego z normami moralnymi czy zasadami racjonalności upoważnia do odstąpienia odznaczenia literalnego przepisu.

• „Ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej (reguła harmonizowaniakontekstów)”.

Z tej reguły wynika zakaz ustalania znaczenia literalnego z pominieńciem kontekstu

systemowego i funkcjonalnego. Ta reguła pozwala zakwestionować ustalenia interpretacyjnez powodu iż dokonano ich w izolacji (nie biorąc pod uwagę 3 relewantnych kontekstów – językowego, systemowego i funkcjonalnego)

• „Jeżeli nawet odstępujemy od znaczenia językowego, to interpretacja danegowyrażenia powinna pozostawać w ramach możliwego znaczeniasłownikowego”.

Sens, który nadajemy określonemu pojęciu nie może pozostawać w oczywistej sprzeczności zregułami danego języka. Wykładnia nie powinna mieć charakteru prawotwórczego (nie

powinna pod pozorem interpretacji tworzyć nowych norm), powinna się mieścić w ramachdopuszczalnego znaczenia leksykalnego.

• „Różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia” – zakazstosowania interpretacji synonimicznej.

• „Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń” – zakazinterpretacji homonimicznej.

• „Nie wolno interpretować przepisów prawnych tak by pewne ich fragmentyokazały się zbędne” – zakaz wykładni per non est.

• „Lege non distinguente nec rostrum est distinguere” – tam gdzie rozróżnieńnie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzaćinterpretatorowi”.

31



Wykładnia systemowa (wykładnia systematyczna)

Pełni rolę subsydiarną wobec wykładni językowej – nie może stanowić samodzielnej podstawy do przypisania normie określonego znaczenia ale może zadecydować o tym, które zmożliwych znaczeń normy wybierzemy, a w skrajnych sytuacjach może stanowić argument

za odstąpieniem od znaczenia potocznego.Reguły wykładni:

1. „Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa”.

Wśród zasad systemu prawa rolę szczególną odgrywają zasady konstytucyjnej.2. „Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady

konstytucyjne”.Trybunał nie może stwierdzić niekonstytucyjność przepisu prawnego, gdy można podać taką interpretacje tego przepisu przy której jest on zgodny z konstytucją.W orzecznictwie Trybunału rolę szczególną w interpretacji przepisów prawa odgrywają między innymi zasady:- zasada państwa prawnego,- zasady sprawiedliwości społecznej,- zasady demokracji,- zasada równości,- zasada podziału władz,- prawa do sądu,- uczciwego procesu,- wolności gospodarowania i ochrony własności,- ochrony praw słusznie nabytych.

3. „Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa

międzynarodowego publicznego”.4. „Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego”.

5. „Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ichsprzeczności”.

Normy sprzeczne analitycznie – normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnychhipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z których jednacoś nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub jedna coś nakazuje, a druga to samozakazuje.

Normy konfliktowe – normy, które nie są sprzeczne analitycznie, ale których w pewnychokolicznościach łącznie zrealizować się nie da np. norma nakazująca mówienie prawdy i

norma zakazująca zadawania cierpień (nie da się ich zrealizować w sytuacji lekarza, który ma poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu). Normy prakseologicznie niezgodne – normy, w przypadku, których realizacja jednej normyunicestwia skutki realizacji drugiej normy (zamknij drzwi otwarte i otwórz drzwi zamknięte)

6. „Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk”.Luki rzeczywiste – zalicza się do nich:

• luki techniczne (taką proceduralną niekompletność regulacji, która utrudnialub uniemożliwia podjecie decyzji)

• swoiste (brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny byćwydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji.

Luki pozorne – luki o charakterze ocennym (aksjologicznym); nie chodzi o brak regulacji prawnej, a jedynie o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylonelub sprecyzowane.

32



Typy luk pozornych:• extra legem – ujemna ocena faktu, zapewne sprawy nie są uregulowane,• contra legem – ujemna ocena tego, iż pewne są uregulowane, a zdaniem

oceniającego nie powinny być,• intra legem – ocena, iż sformułowanie danego przepisu jest zbyt nie

precyzyjne, kauczukowe i powinno być uściślone,7. „Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce

wewnętrznej i zewnętrznej aktu normatywnego” (argumentum a rubica).

Wykładnia funkcjonalna

Obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw, do których należą reguły, które wtaki lub inny sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów szerokorozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego. Pełnia rolęsubsydiarną w stosunku do wykładni językowej. Zalecana ostrożność w stosowaniu tejwykładni. Reguły wykładni funkcjonalnej stają się często drogowskazem, sugerującymkierunek interpretacji we współczesnych tekstach prawnych różnego typu pojęćniedookreślonych, terminów wartościujących i klauzul generalnych.

• „Przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnieakceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności”

Mamy na myśli reguły o uniwersalnym zasięgu, akceptowane przez całą społecznośćmiędzynarodową lub przynajmniej reguły ważne w naszym kręgu cywilizacyjnym.

• „Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne iekonomiczne do jakich będzie prowadzić określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych.” – odmianaargumenty konsekwencjonalistycznego;

• „Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio

legis) – najstarszy i najczęściej używany kanon wykładni prawa; zakładając, żedziałalność prawodawcza jest działalnością celową, że służy realizacji określonychcelów, to cele te musi uwzględniać interpretator;

Wykładnią odwołującą się do ratio legis bardzo często nazywa się wykładnią celowościową lub teleologiczną.

• „Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy”(wykładnia historyczna, genetyczna, subiektywna);

Prawo jest pojmowane jako wyraz woli demokratycznie wybranych przedstawicieli narodu.Odgrywa szczególnie istotną rolę w odniesieniu do przepisów prawnych niedawnowprowadzonych, jej znaczenie maleje w odniesieniu do starszych aktów normatywnych

zwłaszcza gdy te uchwalono w innych warunkach społecznych, ekonomicznych i politycznych.• „Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego)

prawodawcy.”Wadą obydwu tych reguł jest fakt, że prawodawca jest często ciałem kolektywnym(parlament) i trudno jest ustalić, o czyją wole ma chodzić.

• „Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z zasadami interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.” (wykładnia prawno – porównawcza =komparatystyczna).

33



Domniemania interpretacyjne

Domniemanie interpretacyjne zmienia ciężar argumentacji spoczywający nie na tym kto sięna domniemanie powołuje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje.

Rodzaje domniemań interpretacyjnych: Języka potocznego J. prawnego J. specjalnego

Inne domniemania interpretacyjne: Domniemanie zgodności normy z konstytucją Domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą Domniemanie racjonalności prawodawcy:

a. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych b. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm zbędnychc. Domniemanie, że prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów

d. Domniemanie, że prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji

e. Domniemanie, że prawodawca dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną Z tej ostatniej reguły wynika np. nakaz interpretowania przepisów prawa w sposóbuwzględniający aktualny stan wiedzy naukowej i technicznej.

Dyrektywy preferencji

Dyrektywy preferencji – reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt różnych dyrektywwykładni; Wróblewski nazwał je dyrektywami wykładni II stopnia, ponieważ wskazują jaką decyzję interpretacyjną należy podjąć w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykładni Istopnia (dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbieżnych

ustaleń interpretacyjnych.Trzy podstawowe strategie rozwiązywania konfliktów interpretacyjnych (teorie wykładni):

• Teorie subiektywne i obiektywne – czy w toku wykładni interpretator powinien sięorientować na wolę i intencje historycznego (subiektywne), czy też aktualnego

prawodawcy (obiektywne).Teorie subiektywne opierają się na założeniu, że norma prawna ma jedno, stałe, nie ulegającezmianom znaczenie i jest to zgodne z wolą historycznego prawodawcy.Teorie obiektywne wychodzą z założenia, iż norma prawna rozumiana jako wyraz wolisuwerena musi być zgodna z wolą aktualnego suwerena, bo norma ta obowiązuje z jego woli.Teorie obiektywne nie wykluczają, iż sens przepisu, w razie zmian celów i zadań, które

stawia sobie aktualny prawodawca, może ulec zmianie.• Teorie intencjonalne i tekstualne – celem wykładni intencjonalnej jest odtworzenie

woli i intencji prawodawcy, tekst prawny jest traktowany jako mniej lub bardziejdoskonały instrument przekazu tych intencji.

Celem wykładni tekstualnej jest, aby z chwilą ustanowienia aktu tekst prawny niejako odrywasię od osoby legislatora, zaczynając żyć własnym życiem. Adresaci norm mają kontakt ztekstem i z tego powodu w sytuacjach wątpliwych powinno rozstrzygać znaczenie tekstu a nierzeczywiste intencje prawodawcy.

34



• Teorie statyczne i dynamiczne – do teorii statycznych Wróblewski zaliczył teorie przyjmujące, iż w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnejnależy preferować wynik wykładni językowej i systemowej. Opowiadają się zaliterą prawa. Służą wartością – pewność, niezmienność prawa, jego

przewidywalność. Styl statyczny interpretacji dominuje w okresach stabilizacji.

Formaliści – zwolennicy teorii statycznych.Teorie dynamiczne - w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej

preferują wynik wykładni funkcjonalnej. Opowiadają się za duchem prawa. Interpretacja powinna służyć przystosowaniu prawa do zmieniających się sytuacji społecznych,ekonomicznych i politycznych. Podstawowe wartości – adekwatność prawa i życia. Styldynamiczny dominuje okresie przemian i refom. Nieformaliści –zwolennicy teoriidynamicznych.

W krajach kultury zachodniej praktyka interpretacyjna opiera się na zasadzie pierwszeństwawykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnejodpowiada to „złotej regule” (the golden rule), którą sformułowały sądy angielskie pod

koniec XIX wieku. Ta zasada jest podobna do „reguły jasnego znaczenia” (plain meaningrule) autorstwa O. Holmesa, do której odwołują się sądy w USA. Na tej zasadzie opiera sięwykładnia prawa europejskiego i międzynarodowego.

„Interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdyta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładnisystemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła dowątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną.”

„Od jasnego (nie budzącego wątpliwości) rezultatu wykładni językowej wolnoodstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tymważne racje; od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej wolno odstąpić i

oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważneracje.”

Dyrektywy wykładni sensu largo – zalicza się tutaj reguły kolizyjne oraz reguły wnioskowań prawniczych. Interpretator może się odwołać do wnioskowań prawniczych (np. analogii) lubreguł kolizyjnych tylko wtedy gdy nie rozstrzygnie problemu interpretacyjnego przy pomocydyrektyw wykładni sensu stricto (zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto).

Materiały interpretacyjne

• „Interpretatorowi wolno jest korzystać z wszelkich materiałów, które są relewantnedla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.”

Materiały interpretacyjne:oAkt normatywny, w którym znajduje się interpretowany przepis prawnyoOrzecznictwo sądoweoDoktryny prawnicze (literatura naukowa, komentarze, glosy, podręczniki etc.)oMateriały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, materiały z obrad

parlamentu, komisji parlamentarnych, rządowych itd.)oProjekty ustaw i innych aktów normatywnych, teksty uchylonych aktównormatywnych – związane z nimi orzecznictwo i doktrynęoMateriały komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo i doktryny)oWyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłychoWiedza specjalistyczna, nieprawnicza,, która jest relewantna dla ustalenia sensuokreślonych wyrażeń (literatura naukowa, podręczniki, słowniki, encyklopedie etc.)

35



X ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI

Dwa typy uzasadnienia twierdzeń, norm i ocen:• Subsumcyjny (sylogistyczny) – uzasadnienie przyjmuje postać wprowadzenia

określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie założonych reguł

interferencyjnych (r. wnioskowania); przykładem sylogizmu prawniczego jestwyprowadzanie następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanufaktycznego.

• Argumentacyjny (dyskursywny) – uzasadnianie przyjmuje postać wymianyargumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i argumentów ją kwestionujących (argumenty contra). Model ten zakłada dokonywanie szeregu ocenco do wartości poszczególnych argumentów („ważenie” argumentów) a wkonsekwencji podjęcie decyzji, które argumenty okazały się lepsze.

Najważniejsze i najczęściej używane w uzasadnieniach prawniczych argumenty: Normy prawne

Orzecznictwo sądowe Poglądy doktryny prawniczej Reguły egzegezy:

o Reguły interpretacyjneo Reguły kolizyjneo Reguły wnioskowań prawniczych

Reguły i zasady pozaprawne Opinie ekspertów i twierdzenia naukowe

Uniwersalne toposy prawnicze (topos = argument)

Reguły wnioskowań prawniczych (reguły logiki prawniczej) – należą do wykładni sensulargo

• Argumentum a simile – wnioskowanie z podobieństwa lub analogi;1. analogii z ustawy (analogia legis) – podstawą jest zawsze jakiś konkretny

przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organustosującego prawo;

Trzy podstawowe etapy wnioskowania z analogii:o ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawneo ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi

względami podobne do faktu nienormowanegoo powiązanie z faktem prawnym nieunormownym podobnych lub takich samych

konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawneUbi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio – gdzie taki sam cel tam taka samadyspozycja ustawy. Odnosi się to zarówno do fizycznego podobieństwa faktów jak i

porównania celów regulacji.2. analogii z prawa (analogia iuris) – brak ściśle wskazanych przepisów prawa,

ale bardzo ogólne określenie zasad czy idei, na których opiera się prawo; dajedużą swobodę wnioskującemu.

• Argumentum a contrario – wnioskowanie z przeciwieństwa. Przeciwieństwownioskowania z analogii. Zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich

samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych.

36



Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identycznyz faktem f, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy gdyby był on

pod istotnymi względami do faktu f. wnioskowanie z przeciwieństwa stosujemy, gdy wkontekście danego przepisu występują zwroty „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”.W przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa cywilnego należy stosować analogię, a w

przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa karnego i finansowego podstawą wnioskowania powinno być argumentum a contrario. W odniesieniu do przepisów przyznającychobywatelom uprawnienia i korzyści należy stosować analogie, natomiast w odniesieniu do

przepisów nakładających na nie obowiązki i obciążenia należy opierać się na argumentum acontrario (analogia jest nie dopuszczalna).

• Argumentum a fortiori - przebiega według schematu „jeżeli A to tym bardziej B”występuje 2 odmianach:

Argumentum a maiori ad minus – wnioskowanie z większego namniejsze; podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający ostrukturze „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest

mniej” Argumentum a minori ad maius – wnioskowanie z mniejszegona większy; podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący oschemacie „jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jestwięcej”;

• Dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu – odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych, d których zależy (nie) spełnienie danej normy.

Reguła instrumentalnego nakazu – jeżeli obejmuje określona norma to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.Reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym zakazane

jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.Pozostałe toposy prawnicze

Toposy w wielu sytuacjach mają antytetyczną strukturę tj., że toposowi powołanemu jakoargument pro można przeciwstawić topos funkcjonalny jako argument contra.

Argumentum a coherentia – każdą argumentację można zakwestionować wskazując,iż prowadzi ona do sprzeczności.

Res iudicata pro veritate habetur – rzecz osądzona powinna być uważana za prawdziwą, rzecz osądzona ma pierwszeństwo przed prawdą.

Ne ultra petita partium – sądy i inne organy stosujące prawo są związane żądaniamistron, nie mogą orzekać ponad te żądania.Stanowi konsekwencję zasady dyspozycyjności według której strony, a nie sąd są dysponemtami postępowania cywilnego.

Deniminis no curat pretor – argument usprawiedliwiający odmowę wszczęcia jakiegoś postępowania powołaniem się na błahość sprawy.

Nemo plus Iuris transfere potest quam ipse habet – nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada.

Imposibilium nulla obligatio est – świadczenia i obowiązki, które nakłada na nas

prawo muszą być możliwe do spełnienia (nie jesteśmy zobowiązani do świadczeńniemożliwych).

37



Favor legitimatis – prawo sprzyja temu co legalne.

Ex iniuria Ius non oritur – z działań bezprawnych nie może powstać prawo.

Zasada proporcjonalności – środki naszych działań muszą być dostosowane docelów, które przy ich pomocy staramy się realizować.

Zakaz nadużywania prawa – wykonując swoje prawa należy stosować środki jak najmniej szkodliwe dla innych.

Ignorantia Iris nocet, non excusat – nieznajomość prawa szkodzi i nie stanowiusprawiedliwienia.

Iura scripta vigilantibus – ustawy napisano dla ludzi wykazujących się należytą starannością. Niedbalstwo, lekkomyślność nie stanowi okolicznościusprawiedliwiających.

Nullum crimen, nulla poena sine lege – przestępstwem może być wyłącznie czynwyraźnie zabroniony przez prawo karne i przestępcy może być wymierzonawyłącznie kara przewidziana przez przepisy prawa karnego.

Zasada prawa do sądu – dochodzenie swoich roszczeń przed sądem. Wiąże się zzasada fair trial – uczciwego i rzetelnego procesu.

Zasada niezawisłości sądów – sędziowie podlegają tylko konstytucji i ustawą, jeśliakt podstawowy jest sprzeczny z ustawą to sąd może odmówić jego zastosowania.

Nemo iudex In causa sua – nikt nie może być sędzią we własnej sprawie.

Audiatur et altera pars – wysłuchaj również i drugiej strony.

Praesumptio boni viri – prawie domniemywuje się zawsze dobrą a nie złą wiarę.

Nemo se ipsum acusare tenetur – nikt nie może zostać zmuszony do samo oskarżenia się.

In dubio pro reo – wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść strony nieobciążonej ciężarem dowodu (na korzyść oskarżonego). W prawie podatkowymzasada ta głosi – In dubio pro tributario – w razie wątpliwości na korzyść podatnika.

In dubio pro libertata – w razie wątpliwości na korzyść wolności. Jeżeli jestwątpliwe czy dany czyn jest dozwolony czy nie to należy przyjąć, iż jest dozwolony;należy przyjąć taką interpretacje przepisu, która poszerza, a nie ogranicza zakresnaszej wolności.

Lex retro non agit – zakaz nadawania przepisom mocy retroaktywnej. Nie wolnostosować przepisów do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisyweszły w życie.

Lex iniusta non est Lex – prawo rażąco nie słuszne nie jest prawem ( Lex iniustisimanon est lex)

XI DOWODY PRAWNICZE I NIEKTÓRE ELEMENTY NAUKIPRAWA PROCESOWEGO

Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art.227k.p.c.). dowodzić można wyłącznie twierdzenia o faktach sprawy, tylko bowiemtwierdzeniom, a nie faktom, można przypisać wartość logiczną prawdy lub fałszu. Prawnicyw zasadzie nie dowodzą twierdzeń ogólnych, np. opisujących jakieś prawidłowości

38



ekonomiczne czy socjologiczne, a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszące się dokonkretnych zdarzeń czy okoliczności.

39



Twierdzenia te mają strukturę: „w miejscu m czasie t miało miejsce zdarzenie z”. dowody prawnicze w sensie metodologicznym nie są procedurami niezawodnymi i podobnie jak wszelkie inne uzasadnienia w sprawach empirycznych nie gwarantują pewności osiągniętychrezultatów, jak gwarantują wnioskowania dedukcyjne w matematyce i logice, chociaż w

praktyce mogą dawać wysoki stopień pewności i niepodważalności. W sensiemetodologicznym prawnicy nie dowodzą, ale uzasadniają twierdzenia o faktach sprawy. Wuzasadnieniu niezbędne jest korzystanie z wiedzy empirycznej.

Dowodzenie wszystkich faktów byłoby stratą czasu, dlatego nie wymagają dowodu fakty powszechnie znane (tzw. fakty notoryjne), np. wydarzenia historyczne, niekontrowersyjnefakty geograficzne, polityczne ale także okoliczności znane wszystkim rozsądnym ludziomitd.; fakty znane z urzędu (kiedy wszczęto postępowanie, kiedy je zawieszono itd.) oraz fakty

przyznane przez jedną ze stron. Zgodnie z zasadą iura novit curia – sąd zna prawa przedmiotem dowodu nie może być prawo (treść norm prawnych, jak je należy interpretowaći czy obowiązują). Od tej zasady są wyjątki, gdyż przedmiotem dowodu może być treśćobcego prawa oraz ustalenie praktyki stosowania tego prawa. Sąd może skorzystać z opinii

biegłego, jeśli chce ustalić treść wysoce specjalistycznych dziedzin prawa wewnętrznego (np. budowlanego, medycznego, wynalazczego itd.)

Ciężar dowodów (onus probanci )

Ciężar dowodu określa 2 kwestie: Kto powinien przedstawić dowody (ciężar dowodu w sensie subiektywnym,

formalnym) Kto poniesie ryzyko nieudowodnienia (non liquet ) określonych twierdzeń (ciężar

dowodów w sensie obiektywnym, materialnym)

Jeśli strona wywodzi określone skutki prawne (np. roszczenia) z określonej normy prawnej, to

powinna udowodnić fakty od których ta norma uzależnia nastąpienie tych skutków prawnych.Jeśli fakty nie zostaną ustalone lub będą budzić wątpliwości (non liquet ), to jego roszczeniezostanie oddalone. Strona niezwiązana ciężarem dowodu nie musi dowodzić ani faktu, żeszkoda nie nastąpiła ani swojej niewinności. Wszystkie wątpliwości związane ztwierdzeniami o faktach sprawy rozstrzyga się na jej korzyść ( In dubio pro reo).Kwestionujący domniemania prawne nie może ograniczyć się do wykazania, że budzą onewątpliwości (non liquet ), czyli do przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwnego.

Popularne przykłady domniemań prawnych: (domniemanie, że)• Dziecko urodziło się żywe (art.9 k.c.)• Posiadanie jest zgodne z prawem (art.341 k.c.)

• Osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku jest spadkobiercą (art.10252k.c.)• Osoba, która obcowała z matką dziecka w okresie koncepcyjnym jest jego ojcem

(art.85 § 1 k.r.o.)Wszystkie domniemania są zbudowane wg schematu „jeżeli zaszedł fakt A, to domniemywasię zajście faktu B”. Fakt A nazywa się poprzednikiem lub podstawą domniemania, natomiastfakt B następnikiem lub wnioskiem.Wśród domniemań wyróżnia się: Domniemania prawne (praesumptiones iuris) – ustanowione przez normę prawną Domniemania zruszane (presumtiones iuris tantum) – mogą być obalone dowodem

przeciwieństwa; zmieniają ciężar dowodu; Domniemania niewzruszalne (presumntiones iuris ace de iure) – obalić ich

niemożna; są rzadkie;

40



Inny podział: Domniemania materialne – podstawa wymaga udowodnienia; Domniemania formalne – akceptacja podstawy domniemania, a w konsekwencji

jego wniosek nie wymaga podjęcia żadnych czynności dowodowych; Domniemania faktyczne (presumptiones hominis) – zostały przyjęte przez sąd lub

inny organ stosujący prawo w oparciu o zasady doświadczenia.Wiele wspólnego z domniemaniami faktycznymi mają tak zwane reguły dowodu prima facie

– są to reguły ustanowione przez sąd, które pozwalają wnioskować z faktu, iż nastąpiłaszkoda o tym, że szkoda ta nastąpiła z winy tego, kto ją wyrządził dla tego, iż wniosek nasuwa się z oczywistością już na pierwszy rzut oka ( prima facie); przyjąć należy, że wodróżnieniu od domniemań faktycznych przerzucają one ciężar dowodów;

Zagadnienie dowodu w postępowaniu karnymZasada domniemania niewinności oskarżonego – oskarżonego poczytuje się za niewinnegotak długo, jak długo nie zostanie mu udowodniona wina. Ciężar dowodu winy oskarżonegospoczywa na oskarżycielu i nie może być przerzucone na oskarżonego. Zgodnie z zasadą In

dubio pro reo wszelkie wątpliwości co do winy należy rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego.Pojęcie dowodu i rodzaje dowodówDwa podstawowe rozumienia terminu dowód prawniczy:

• Dowód rozumiany jako uzasadnienie określonego twierdzenia – zespół twierdzeńdowodowych, z których przy pomocy określonych reguł dowodowych wyprowadzasię twierdzenie o fakcie sprawy (tezę dowodu);

• Dowód w sensie czynnościowym – zespół czynności, który przeprowadza organ procesowy po to, by uzyskać informacje o faktach sprawy;

W toku postępowania dowodowego sędzia przeprowadza szereg dowodów w sensieczynnościowym (słucha świadków, biegłych, przesłuchuje strony, dokonuje oględzin etc.),gdy jednak przystępuje do sporządzania uzasadnienia wyroku to musi podać stwierdzenia, zktórych wynika prawdziwość określonych twierdzeń o faktach sprawy (przeprowadza dowódw sensie podania uzasadnienia dla tezy dowodu).Dowód bezpośredni – dowód, w którym sędzia lub inny organ procesowy wnioskuje o

prawdziwości twierdzeń o faktach sprawy opierając się bezpośrednio na tym, że informator sądu będący obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy (świadek, strona, w przypadkuoględzin sędzia), okazał się wiarygodny.Dowód pośredni – do uzasadnienia tezy dowodu konieczne są jakieś inne twierdzeniadowodowe, z których w oparciu o określone reguły dowodowe można tę tezę wywnioskować.Dowód poszlakowy – dowód, którym poszczególne fakty dowodowe wzięte z izolacji niestanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy (w tym sensie są one

poszlakami).uważa się go za przeprowadzony dopiero, gdy istnieje zespół zgodnych, potwierdzających się poszlak, a zarazem, gdy wykluczono, iż przebieg zdarzenia mógł byćinny niż sugerują to poszlaki.Dowód ze słyszenia (hearsay) – brak naocznego świadka, ale istnieją świadkowie, którymświadek naoczny przekazał informacje o danym zdarzeniu; takim dowodem jest równieżdowód, w którym brak jest oryginału dokumentu (dowód pierwotny), ale są świadkowie lubnotatki, czy nieautoryzowane jego odpisy (dowody pochodne), na podstawie których możnaustalić jego treść.Dowód osobowy – źródłem informacji jest osoba (świadkowie strony)Dowód rzeczowy – źródłem informacji jest rzecz (dokumenty, oględziny)Ordalia – sąd boży

41



Podstawowe kategorie dowodów w sensie czynnościowym:• Zeznania świadków• Przesłuchanie stron• Opinia biegłych

• Dokumenty• Oględziny

Jako dowód można wykorzystać w zasadzie każda osobę, rzecz lub inny środek dowodowy na podstawie której uzyskać można wiarygodną informację.

Zasady oceny dowodów

Zasadami oceny dowodów nazywamy te wszystkie zasady, które określają kryteria jakiemuszą być spełnione by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie z udowodnione.Historycznie wyróżniamy dwie podstawowe zasady oceny dowodów:

• Zasada legalnej oceny dowodów• Zasada swobodnej oceny dowodów

Proces rzymski był oparty na zasadzie swobodnej oceny dowodów i stopniowo ewoluował wkierunku legalnej oceny dowodów. W średniowieczu prawo było oparte na zasadzie legalnejoceny dowodów. Przełomem była Wielka Rewolucja Francuska, która wprowadziła ocenędowodów według wewnętrznego przekonania (conviction intime) sędziego. XIX wiek stopniowo rozprzestrzeniał zasady swobodnej oceny dowodów w krajach europejskich.

Istnieją normy prawne określające w sposób wiążący, warunki które muszą być spełnione, bydowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe).

Współcześnie zasada swobodnej oceny dowodów funkcjonuje w dwóch wariantach:• zasady swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów – funkcjonuje tam, gdzie

ustalenia faktyczne sądu I instancji nie podlegają kontroli przez sąd odwoławczy (systemkasacyjny) i tam, gdzie werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ławy przysięgłych i jestuważany za ostateczny. Ława przysięgłych nie musi uzasadniać swojej decyzji. W systemiekasacyjnym oraz w systemie ławy przysięgłych zwykle przewiduje się pewne możliwościkorygowania ustaleń faktycznych sądu I instancji, zwłaszcza gdy są one sprzeczne zzebranym materiałem dowodowym i w tym sensie arbitralne.

• zasady swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów – przewidują kontrole ustaleńfaktycznych przez sądy wyższe oraz nakładają na sąd obowiązek uzasadnienia swojej decyzjiw kwestiach faktycznych. Prawo do swobodnej oceny dowodów nie oznacza prawa dodowolnej oceny dowodów. Swobodna ocena powinna respektować następujące kryteria:

a. zasady logiki

b. zasady nauki i technikic. zasady doświadczenia życiowegoOcena dowodów naruszająca wymienione wyżej zasady nie mieści się w ramachswobodnej oceny dowodów i nie podlega ochronie przez prawo.

Współczesne systemy prawne opierają się na zasadzie swobodnej oceny dowodów, to jednak zachowały one pewne elementy legalnej oceny dowodów.

42



Problem ustalenia prawdy w procesie

Reguły, zasady i instytucje ograniczające poznanie prawdy w postępowaniu:I. Domniemania prawne

II. Zasada res iudicata pro veritate habetur – z chwilą, gdy od orzeczenia nie

przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie iniepodważalne, nawet gdyby okazało się, iż jest oparte na błędnych ustaleniachfaktycznych.

III. Zasada formalizmu procesowego – czynności procesowe muszą być dokonywane wokreślonej formie; środki odwoławcze muszą być składane w przewidzianymterminie, bo po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdybyustalenia sądu I instancji były błędne.

IV. Zakaz informatinis In peius – jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono naniekorzyść oskarżonego to zasadniczo nie można zmienić wyroku na jego niekorzyśćnawet gdyby okazało się, iż zasługuje on na surowszą karę.

V. Zakazy dowodowe – służą przede wszystkim ochronie podstawowych praw

i wolności obywatelskich.Trzy podstawowe kategorie zakazów dowodowych:

A. Zakazy dowodu określonych faktów np. związane z tajemnicą narady sędziowskiej,tajnością wyborów do ciał przedstawicielskich.

B. Zakazy stosowania określonych środków dowodowych np. „nie wolno przesłuchiwać jako świadków:a. Obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub

prowadząc sprawę, b. Duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”,

C. Zakazy stosowania określonych metod dowodowych np. wyjaśnienia, zeznania lub

oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie mogą stanowić dowodu; gdy informacje uzyskano stosując przymus fizyczny lub psychiczny (tortury, groźby, a nawet podstęp), oraz określone środki chemiczne lubtechniczne.

Przywileje dowodowe – prawo do nie udzielania informacji (prawo odmowy zeznań).

Formy procesu

Strony w postępowaniu cywilnym to powód – ten, który wystąpił lub na rzecz któregowystąpiono ze skargą, powództwem, pozwany – ten przeciwko ta skarga została skierowana.Strony w postępowaniu karnym to oskarżony i oskarżyciel.

Dwie formy postępowania procesowego:1) Forma kontradyktoryjna – proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed

bezstronnym sądem; strony są wyłącznymi dysponentami całego procesu. Rolasądu jest całkowicie bierna i ogranicza się do wydania wyroku oraz pieczy nadtym by przestrzegano przepisów prawa. Strony decydują o tym czy:

• Wszcząć proces czy też nie – zasada skarbowości; proces nie może byćwszczęty z urzędu, przez sąd, ani przez innego przedstawiciela władzy

publicznej.• Sąd nie może z urzędu uwzględnić żadnych roszczeń, z którymi nie

wystąpiły strony, nie może orzekać ponad te żądania i jest związanywnioskami stron co do cofnięcia, uznania, zmiany powództwa czy też aktu

oskarżenia (zasada dyspozycyjności)

43



• Sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniaćżadnych faktów ani dowodów na które nie powołały się strony oraz nie może

prowadzić postępowania dowodowego z urzędu.2) Forma inkwizycyjna – stanowi przeciwieństwo formy kontradyktorycznej. Tutaj

proces nie jest zorganizowany w formie sporu stron, a postępowanie jest

prowadzone z urzędu przez sąd; rola stron ogranicza się do przekazywaniasądowi informacji, które uznaje on za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, wszczególności :

• Postępowanie jest wszczynane przez sąd lub organ władzy publicznej (np. prokurator)

• Sąd może uwzględniać roszczenia czy żądania nie zgłoszone przez strony inie jest w tym zakresie związany ich wnioskami

• Sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron, może uwzględniaćfakty i dowody niezawnioskowane przez strony i zasadniczo prowadzi

postępowanie dowodowe z urzędu.

Współcześnie nie spotyka się z czystymi formami kontradyktoryjnymi czy inkwizycyjnymi, proces ma zwykle strukturę mieszaną.

Proces anglosaski jest bliższy ideałowi formy kontradyktorycznej niż proces kontynentalny.Funkcję sędziego w procesie anglosaskim określa twierdzenie – przed rozpoczęciem procesusędzia powinien nabrać do ust święconej wody, a wypuścić ją dopiero przy ogłaszaniuwyroku. Strony a nie sąd powołują i przesłuchują świadków oraz prowadzą inne dowody.Duże znaczenie w tym procesie ma instytucja „krzyżowego ognia pytań” (cross – examination) polegająca na ty, iż świadek jest słuchany przez stronę, która go powołała, anastępnie przez jej przeciwnika starającego się podważyć jego wiarygodność.

Więcej elementów inkwizycyjnych występuje w procesie karnym niż w cywilnym, to ze

względu na znacznie silniejszą obecność pierwiastka publicznego w tym pierwszym.Postępowanie odwoławcze

Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji (art.78konstytucji). Postępowanie odwoławcze jest elementem demokratycznego porządku

prawnego. Podstawą tego postępowania może być błąd co do prawa (error iuris) – sąd błędniezastosował prawo lub dokonał błędnej jej wykładni; błąd co do faktu (error facti) – niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy, błędna ocena materiału dowodowego.

3 podstawowe kategorie środków odwoławczych:• Kasacje• Rewizje• Apelacje

Kontroli kasacyjnej podlegają wyłącznie ustalenia prawne. Sąd kasacyjny nie prowadzi postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego; nie orzeka co do istotysprawy, a wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie (o. kasatoryjne) i przekazuje sprawęsądowi niższemu do ponownego rozpoznania.

Postępowanie rewizyjne obejmuje ustalenia prawne i faktyczne. Sąd rewizyjny nie prowadzi postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego, może uchylićzaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia luborzec co do istoty sprawy.

Postępowanie apelacyjne obejmuje ustalenia faktyczne i prawne, jest to powtórzenie przed postępowania sądem niższym, obejmuje prowadzenie postępowania dowodowego. Sądapelacyjny orzeka co do istoty sprawy.

44



Odróżnienie środków odwoławczych od orzeczeń nieprawomocnych (zwykłe środkiodwoławcze) i orzeczeń prawomocnych (nadzwyczajne środki odwoławcze). Od każdegoorzeczenia nieprawomocnego co do meritum sprawy sądu I instancji przysługuje środek odwoławczy. Kwestionowanie orzeczeń prawomocnych jest dużo bardziej ograniczonei odnosi się do wyjątkowo poważnych naruszeń prawa.

System polski1. sądy powszechne• rejonowe• okręgowe – rozpatrują apelacje od wyroku sądu rejonowego• apelacyjne – apelacje od wyroku sądu okręgowego jako sądu I instancji• sąd najwyższy – sprawuje nadzór judykacyjny przed sądami

powszechnymi; rozpatruje kasacje;W sprawach cywilnych przyjęto model postępowania trójinstancyjnego. Zwykłymi środkamiodwoławczymi jest:

• apelacja – od orzeczeń sądów I instancji

• kasacja – od orzeczeń II instancji Nadzwyczajnym środkiem odwoławczym w sprawach cywilnych jest wznowienie postępowania. W sprawach karnych przyjęto model dwuinstancyjny, zwykłym środkiemodwoławczym jest apelacja, natomiast nadzwyczajnym jest kasacja i wznowienie

postępowania. Skargę o wznowienie postępowania rozpatrują sądy okręgowe i apelacyjne.

XII STOSUNEK PRAWNY

Stosunek prawny – to stosunek społeczny uregulowany przez normę prawną. Może przybraćformę stosunku faktycznego (uświadamianego sobie przez strony, np. zawarcie umowy,wymierzenie mandatu, łożenie rodziców na utrzymanie dzieci) i stosunku czystonormatywnego, tetycznego (nie uświadamianego sobie przez strony).

Przepisy prawne nakładają na nas obowiązki, a fakt, że nie wiemy o ich treści nie zwalnia nasod odpowiedzialności (ignoratia iuris nocet, non excusat ). Stosunki prawne mogą miećcharakter dwustronny (małżeństwo) lub wielostronny (spółka).

Elementy stosunku prawnego:• fakty prawne – każde zdarzenie powodujące powstanie, ustanie bądź zmianę

treści stosunku prawnego, czyli zdarzenie wywołujące jakieś skutki prawne.Odwołuje się do tego szczególnie prawo cywilne.

Zdarzenie prawne – kategoria faktów prawnych niezależnych od woli człowieka np. śmierć,urodzenie, klęska żywiołowa, upływ czasu.Działania – kategoria faktów prawnych zależnych od woli człowieka – ludzkie zachowanie.

Obejmuje działania takie jak: płacenie podatku, oddanie długu jak i zaniechania(nieudzielanie pomocy, niezapłacenie podatku, nieoddanie długu). Kategoria działańobejmuje bardzo zróżnicowaną grupę ludzkich zachowań jak: zawarcie umowy, popełnienie

przestępstwa, wydanie wyroku sądowego czy uchwalenie konstytucji.Czyny – działania, które zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawawywołują. Dzielą się na: zgodne z prawem = fakty prawne (wywołują skutki prawne) i czynyniezgodne z prawem = czyny niedozwolone (delikty cywilne – odpowiedzialność, ex delicto).Akty prawne – działania, które podejmujemy by wywołać skutki prawne, np. zawarcieumowy.

45



Akty prawne:1. akty tworzenia prawa2. akty stosowania prawa

• akty konstytutywne – akty tworzące nowy stan prawny; np. wyrok rozwodowy;

• akty deklaratoryjne – akty potwierdzające istniejący stan prawny; np. wyrok ustalający treść umowy

3. czynności prawne – oświadczenie woli przynajmniej jednej strony,zmierzające do wywołania skutków prawnych;

• jednostronne – np. testament, porzucenie rzeczy, przyjęcie lub odrzucenie spadku;• dwustronne – np. umowy;• wielostronne – np. umowy;

Czynami niezgodnymi z prawem są: wyrządzenie szkody – nie wykonanie lub nie należytewykonanie zobowiązania (kodeks cywilny), wykroczenia, przestępstwa: zbrodnie (czynzagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą surowszą) i

występki (czyn zagrożony karą grzywny powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczeniawolności albo pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc).

Stopnie winy:1. wina umyślna – sprawca chce popełnić czyn zabroniony (zamiar bezpośredni)

lub przewidując zamiar jego popełnienia na to się godzi (zamiar wynikowy);2. wina nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu zabronionego,

ale go popełnia na skutek nie zachowania należytej staranności, mimo żemożliwość popełnienia tego czynu przewidywał lub mógł przewidzieć.Zbrodnie popełnia się umyślnie, występek – z obu jeżeli przepis prawny taką możliwość przewiduje.

• podmioty stosunku prawnego – mogą nimi być jednostki, grupy ludzkie,organizacje.W prawie konstytucyjnym i administracyjnym podmiotami prawa są obywatele i organy

państwa.W prawie międzynarodowym publicznym podmiotami są państwa, organizacje międzynarod.i częściowo osoby fizyczne.W prawie procesowym – sąd i strony procesowe (powód, pozwany, itd.).W prawie cywilnym – osoby fizyczne i prawne).Osobą fizyczną – jest każdy człowiek od urodzenia do śmierci. Można ją scharakteryzować

przez zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej.Zdolność prawna – zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków, nabywa się ją z chwilą

urodzenia, a traci z chwilą śmierci. Zdolność prawną ma także dziecko poczęte (nasciturus), jednak prawa i zobowiązania majątkowe nabywa gdy się urodzi żywe.Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i obowiązków za

pośrednictwem własnych działań, jest zdolnością stopniowalną. Zdolność do czynności prawnej osoby fizycznej zależy od wieku oraz od tego, czy jest ona ubezwłasnowolniona.Rodzaje zdolności do czynności prawnych:

• brak zdolności do czynności prawnych – osoby poniżej 13 rokużycia, ubezwłasnowolnieni całkowicie;

Podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego może być choroba psychiczna, niedorozwójumysłowy, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeżeli wykluczają możliwośćkierowania swoim postępowaniem.Czynności dokonane przez osoby nie mające zdolności do czynności prawnych są nieważne.

46



• ograniczona zdolności do czynności prawnych – osoby od 13 do 18roku życia oraz ubezwłasnowolnione częściowo;

Ubezwłasnowolnić częściowo osobę można z tych samych powodów co całkowicie, jednakżetylko osobę pełnoletnią, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw(kuratela).

• pełna zdolności do czynności prawnych – osoby, które ukończyły 18lat i nie są ubezwłasnowolnione. Mogą samodzielnie dokonywaćwszelkich czynności prawnych.

Osoba prawna – każda jednostka organizacyjna z przyznaną zdolnością prawną, możenabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu niezależnie od osób fizycznych, którewchodzą w jej skład. Może mieć niezależny od osób fizycznych majątek, którym odpowiadaza swoje zobowiązania. Osoba prawna nie może być podmiotem praw i obowiązkówspecyficznych dla osób fizycznych. Realizuje zdolność prawną za pośrednictwem swoichorganów.Organ osoby prawnej – osoba lub osoby mogące działać w imieniu osoby prawnej (zaciągaćzobowiązania i nabywać uprawnienia).Kategorie osób prawnych:

skarb państwa – państwo występujące jako podmiot stosunkówcywilno – prawnych; państwowe osoby prawne – np. przedsiębiorstwa państwowe,szkoły wyższe, banki, itd.; inne osoby prawne – jednostki samorządu terytorialnego,spółki handlowe, fundacje, partie polityczne, banki, stowarzyszenia;

Inny podział: korporacje – substratem korporacji są ludzie związani przez członkostwo,decydują oni o jej działalności i przez składki czy udziały tworzą majątek

korporacji, korporacje mogą realizować cele gospodarcze (spółdzielnie, spółkihandlowe) i pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia); fundacje – substratem fundacji jest określony majątek, fundator – osoba, którawyposaża fundację w majątek i określa sposób i cele jej działania, zalicza się turównież przedsiębiorstwa, banki, muzea, itd.;

• przedmiot stosunku prawnego – mogą być: rzeczy – przedmioty materialneo ruchomeo nieruchome = nieruchomości – grunty, budynki, części

budynków, superficies solo cedit – to co znajduje się na gruncie

stanowi jego część składową i nie może stanowić odrębnego przedmiotu własności;

Różnicą między ruchomościami i nieruchomościami jest to iż umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca własność nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

inne przedmioty materialne – ciecze, gazy i kopaliny, nie są uważane przez prawników za rzeczy, gdyż nie posiadają dostateczniezindywidualizowanej i wyodrębnionej postaci; przedmioty niematerialne – zalicza się dobra o charakterzeintelektualnym (utwory artystyczne, naukowe, dobra osobiste – godność

człowieka, dobre imię, pieniądze jako miernik wartości, papierywartościowe);

47



zachowania się

• treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki tego stosunku, onetworzą między stronami więź prawną (vinculum iuris)

Więź prawna polega na tym, że jedna ze stron może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana

do czegoś. Z analitycznego punktu widzenia uprawnienia i obowiązki scharakteryzowaćmożna jako dwa odrębne rodzaje modalności normatywnej. Uprawnienia wyraża się wtekstach prawnych za pośrednictwem zwrotu: „wolno”, „jest dozwolone”, „ma prawo”,„może”, „zezwala się”. Uprawnienia mogą być:

o Proste – uprawnienie właściciela do korzystania z rzeczy lub uprawnieniewierzyciela pożądania by dłużnik spełnił świadczenie.

o Złożone – kompleksy uprawnień prostych;Prawa podmiotowe – szczególnie istotne kompleksy uprawnień prostych, np. prawowłasności, do prywatności, do obrony.Roszczenie – domaganie się od określonej osoby, by zachowała się w określony sposób – byspełniła swój obowiązek.

Obowiązki ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej. Dzieli się je na obowiązki pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy).obowiązki są z reguły sprzężone z sankcjami.Takie obowiązki sprzężone z sankcjami nazywa się obowiązkami doskonałymi. Obowiązkaminiedoskonałymi są natomiast te obowiązki, które nie są sprzężone z sankcjami. Są toobowiązki, które są ustanawiane w interesie jednostki, którą wiążą i dlatego nie trzeba ichsankcjonować (ciężary). Ciężary odgrywają szczególną rolę w prawie procesowym np. ciężar dowodu.

Z obowiązkami nie doskonałymi spotykamy się często w przypadkach praw socjalnych, gdynie implikują żadnych roszczeń po stronie adresatów tych praw, bo wówczas zwyklewynikające z tych praw obowiązki organów państwowych nie są zabezpieczone żadną sankcją.

Kategorie uprawnień:a. Uprawnienia pozytywne – korelatywnie sprzężone z nakazem, by podmiot podjął

określone działanie. b. Uprawnienia negatywne – korelatywnie sprzężony z zakazem po stronie jednego

pomiotów.c. Zezwolenia (dozwolenia) – nie są sprzężone z obowiązkami. Stwierdzenie, że jakiś

czyn nie jest zakazany i nakazany. Zezwolenia są uprawnieniami do własnychzachowań.

Inny podział uprawnień:1. uprawnienia in personam – uprawnienie wobec konkretnej osoby; są skutecznetylko miedzy stronami (in partes) określonego stosunku prawnego.2. uprawnienia in rem – uprawnienia skuteczne wobec każdej osoby (erga omnes),która narusza dane uprawnienia.3. uprawnienia in rem publicam – uprawnienia przysługujące adresatowi normy

prawnej wyłącznie wobec państwa.

Klasyfikacja uprawnień według W. Hochfelda:• Roszczenia• Wolności – odpowiedniki zezwoleń.•

Kompetencje – uprawnienia do tworzenia uprawnień lub obowiązków na rzeczinnych osób.

48



• Immunitety – uprawnienia sprowadzające się do tego, ze jakiś podmiot jestwyłączony spod kompetencji określonego organu. Jest to forma przywileju dlawyróżnionej grupy osób.

49



Kategorie doniosłych uprawnień nazywa się prawami i wolnościami człowieka i obywatela.Istota praw wolnościowych polega na ochronie pewnych sfer ludzkiego życia i aktywności

przed ingerencją państwa i osób trzecich. Nazywa się je również prawami negatywnymi, ponieważ z ich istnieniem wiąże się zakaz ingerencji osób trzecich w sferę chronioną przez prawo. Tutaj zalicza się: prawo do życia, prawo własności, wolność słowa i wolność

zrzeszania się oraz związane z tymi wolnościami wolności polityczne i religijne, a zwłaszczawolność przekonań, sumienia i wolność wyznania (prawa I generacji).

Prawa II generacji to prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne: prawo do pracy, prawo doopieki socjalnej i zdrowotnej, do nauki, prawo do wypoczynku i mieszkania. Prawa socjalnemają charakter pozytywne, bo zobowiązują organy i służby państwowe do zapewnieniaobywatelom określonych usługi świadczeń.

Prawa III generacji to prawa poszczególnych jednostek ludzkich, prawa całych grup – narody,mniejszości etniczne, religijne, językowe, a nawet cała społeczność międzynarodowa. Należatutaj prawa: prawo do samostanowienia, do pokoju, do czystego środowiska, prawa dozachowania wspólnego dziedzictwa biologicznego i kulturowego, prawo do pomocy

humanitarnej.XIII PAŃSTWO PRAWA

Praworządność – zobowiązuje określone kategorie podmiotów do przestrzegania prawa; jestto również stan faktyczny, w którym te podmioty rzeczywiście podporządkowują sięobowiązkowi przestrzegania prawa tak jak go ujmuje zasada praworządności.

Zasada praworządności kształtowała się w toku XVIII i XIX wieku w Niemczech i Anglii. W Niemczech przyjęła postać idei państwa prawa (Rechtsstaat), w Anglii rządów prawa (Therule of law). Współcześnie zasada państwa prawa stanowi fundament wszystkichdemokratycznych i liberalnych państw.

Wspólne dla idei państwa prawa i rządów prawa jest przekonanie, że sprawowanie władzymusi się opierać na regułach prawa, a nie na kaprysie rządzących (government of law, not of men). Wspólna jest też zasada, że w państwie praworządnym obywatelowi jest wolno towszystko, czego mu prawo nie zabrania, organom państwa natomiast to tylko na co im prawowyraźnie zezwala.

Zakres podmiotowy zasady praworządności:I. Pierwszy pogląd – zasada odnosi się wyłącznie do działań organów państwa (wąskie

działanie zasady praworządności), zwolennicy uważają ją za zasadę ustrojowa,odnoszącą się do sposobu sprawowania władzy.

II. Drugi pogląd – odnosi zasadę praworządności nie tylko do działań państwa, ale także

do zachowań obywateli (szerokie pojmowanie zasady praworządności).Zasada praworządności formalnej – praworządność to obowiązek przestrzegania prawa bezwzględu na jego treść.

Nie jest warunkiem praworządności formalnej słuszność i racjonalność prawa.Zasada praworządności materialnej- prawo spełnia warunki formalne oraz określone warunkimaterialne, które zagwarantują słuszność i racjonalność prawa.Przeczytać rozdział do końca.

50

wstęp do prawoznastwa morawski skrypt i

Documents