5

Piotr M. St´pieƒarchitektZamek Królewski na Wawelu

ARCHITEKTURA

WYBRANE PROBLEMY KONSERWACJI I EKSPOZYCJI ANTYCZNYCH ZABYTKÓW RZYMU

1. Kolumna Trajana, widok od stronyVia dei Fori Imperiali. Wszystkiezdj´cia autora.1. Trajan’s Column, view from Via deiFori Imperiali. All photos: author.

Wznakomitym filmie Fe-derico Felliniego „Ro-

ma” jest scena przedstawiajà-ca grup´ budowniczych rzym-skiego metra, którzy natrafia-jà na podziemny labirynt po-mieszczeƒ antycznej budo-wli. Zaciekawieni wchodzàdo wn´trza, podziwiajàc ma-lowid∏a i dekoracje z innegoczasu, z innego Êwiata. Naglepodmuch powietrza urucha-mia proces zniszczenia: naich oczach wspania∏e deko-racje niknà, blednà, osypujàsi´. „Musimy coÊ zrobiç, ˝e-by to uratowaç” – wo∏a jednaz obecnych osób.

Fellini, jak to zwykleczyni∏ w swoich filmach,poprzez przerysowanie sy-tuacji wydoby∏ jej g∏´b-szy sens i wymiar. Rzymwspó∏czesny przenika si´ z Rzymem antycznym w spo-sób szczególny, nieporów-nywalny z innymi miastamieuropejskimi o antycznymrodowodzie. Skala Rzymustaro˝ytnego by∏a tak wielka,˝e niemal na ca∏ym obszarzewspó∏czesnej stolicy W∏ochznajdziemy antyczne budo-wle, ich fragmenty wkompo-nowane w póêniejsze struk-tury lub relikty czekajàce pod ziemià na odkrywc´.

6

2. Fragment dekoracji rzeêbiarskiej kolumny Trajana w trakcie prackonserwatorskich w 1984 r., widoczne fragmenty starych pow∏okochronnych.2. Fragment of the carved decoration of Trajan’s Column in thecourse of conservation in 1984, with visible fragments of the oldprotective covers.

3. Piazza della Colona, kolumna Marka Aureliusza.3. Piazza della Colona, Column of Marcus Aurelius.

Pami´tajmy bowiem, ˝e tak˝e poza murami aure-liaƒskimi istnia∏y drogi, cmentarze, akwedukty i inne obiekty budowlane. Natrafienie na antyczne relikty przy pracach budowlanych nie jest zatem w Rzymie rzadkoÊcià, lecz regu∏à. LiczebnoÊç tegorodzaju obiektów sprawia, ˝e ich pe∏ne zabezpiecze-nie jest sprawà trudnà. Proces degradacji nie jestwprawdzie tak spektakularnie szybki jak w opisanejna wst´pie scenie, lecz i tak stanowi bardzo powa˝newyzwanie dla konserwatorów.

W 1988 r. mia∏em mo˝noÊç przedstawiç na ∏a-mach „Ochrony Zabytków” prowadzone wówczasprace przy najwa˝niejszych i najwi´kszych zabyt-kach Rzymu antycznego, w szczególnoÊci marmu-rowych1. Z perspektywy kilkunastu lat warto podjàçprób´ oceny ich rezultatów, a tak˝e przedstawiçnowe realizacje i problemy. Skala tematu sprawia, ˝eramy artyku∏u pozwalajà na omówienie tylkowybranych obiektów.

Kolumny Trajana i Marka AureliuszaOba te antyczne monumenty zosta∏y poddane kon-serwacji w 2. po∏. lat 80. XX w. Przypomnijmy, ˝eobie kolumny wykonane sà z bloków bia∏ego mar-muru i majà bogatà p∏askorzeêbionà dekoracj´ w for-mie spiralnej wst´gi z przedstawieniami najwa˝niej-szych wydarzeƒ – przewa˝nie wojennych – z okresu

panowania cesarza. Ustawione pierwotnie na kolum-nach posàgi cesarzy zastàpione zosta∏y ju˝ w okresienowo˝ytnym bràzowymi posàgami Êw. Piotra (nakolumnie Trajana) i Êw. Paw∏a (na kolumnie MarkaAureliusza).

W trakcie wspomnianych prac konserwatorskichusuni´to z powierzchni marmuru czarne nawarstwie-nia korozyjne (crosta nera), g∏ównie metodà nebuli-zacji, tj. natrysku wody rozpylonej na drobne czàs-teczki, uzupe∏nianego ok∏adami o odczynie zasado-wym. Pod nawarstwieniami korozyjnymi ujawnionewówczas zosta∏y warstwy szczawianu wapnia, jakstwierdzono, chroniàce wapieƒ przed g∏´bszà korozjà.Do bardziej os∏abionych partii zastosowano metod´konsolidacji z zastosowaniem wody wapiennej i mle-ka wapiennego, unikajàc u˝ywania tworzyw synte-tycznych. Usuni´to tak˝e kity na bazie ˝ywic sztucz-nych, pochodzàce z poprzednich prac konserwator-skich z koƒca lat 50. XX w.2

Obecnie stan obu kolumn jest zró˝nicowany. Naelementach kolumny Trajana ponowna depozycja zanieczyszczeƒ jest niewielka, dzi´ki czemu odbiórestetyczny dekoracji nie jest zak∏ócony. Mo˝na przy-puszczaç, ˝e odpowiada to dobremu stanowi tech-nicznemu obiektu. Natomiast na p∏askorzeêbach ko-lumny Marka Aureliusza utworzy∏y si´ ju˝ w sporym

7

4. Fragment dekoracji rzeêbiarskiej kolumny Marka Aureliusza.Ponowna depozycja zanieczyszczeƒ spowodowana intensywnymruchem samochodowym w otoczeniu zabytku. 4. Fragment of the carved decoration of the Column of MarcusAurelius. Renewed deposition of pollution caused by intensive cartraffic next to the monument.

stopniu szare nawarstwienia zanieczyszczeƒ i pro-duktów korozji marmuru. Przyczyny tej ró˝nicy na-le˝y szukaç w odmiennym otoczeniu architektonicz-nym obu kolumn i ró˝nicy materia∏u kamiennego.

Kolumna Trajana znajduje si´ na otwartej prze-strzeni (dawne Fora Cesarskie), lepiej wietrzonej,dzi´ki czemu st´˝enie zanieczyszczeƒ jest mniejsze.Natomiast stosunkowo niewielka przestrzeƒ Piazzadella Colonna, gdzie znajduje si´ kolumna MarkaAureliusza, zamkni´ta jest wysokimi domami. Sprzyjato koncentracji zanieczyszczeƒ, „produkowanych”przez intensywny – pomimo ograniczeƒ administra-cyjnych – ruch samochodowy na przyleg∏ej do placuVia del Corso, g∏ównej ulicy historycznego centrumRzymu. Zanieczyszczenia te ∏atwo osiadajà na chro-powatej (na skutek korozji) powierzchni marmuru, z jakiego wykonano kolumn´. Wobec ma∏ego prawdo-podobieƒstwa, aby ruch samochodowy mo˝na by∏ojeszcze bardziej zredukowaç, problem zabezpiecze-nia kolumny Marka Aureliusza pozostaje otwarty.

5. Relikty StadionuDomicjana w przyzie-miu jednego z budyn-ków przy Via deiCoronari. 5. Relics of theStadium of Domitianon the ground floor ofone of the buildings inVia dei Coronari.

8

Relikty Stadionu DomicjanaRelikty te znajdujà si´ w podziemiach jednego z do-mów przy Piazza Navona i widoczne sà z sàsied-niej ulicy Via dei Coronari. Sà to pozosta∏oÊci arka-dowej konstrukcji z bloków trawertynu. W ramachprac prowadzonych w latach 80. XX w. powierzch-ni´ kamienia zabezpieczono mlekiem wapiennym.BezpoÊrednio po konserwacji spowodowa∏o to zmia-n´ wyglàdu kamienia, jego „rozbielenie”.

Obecnie barwa kamienia powróci∏a do pierwot-nej. Jak si´ wydaje, ta delikatna warstwa ochronnadobrze spe∏nia swoje zadanie, co u∏atwia os∏oni´-cie reliktów przed bezpoÊrednim dzia∏aniem wody opadowej.

¸uk KonstantynaBudowla wzniesiona w 315 r., w dziesiàtà rocznic´obj´cia w∏adzy przez cesarza, z wykorzystaniem star-szych elementów, jest najwi´kszym ze znanych ∏u-ków triumfalnych. ¸uk Konstantyna poddany zosta∏konserwacji w tym samym okresie, co omówionewy˝ej kolumny, tj. w 2. po∏. lat 80. XX w., dzi´kispecjalnej ustawie dotyczàcej „utrzymania i odnowypomników marmurowych”3. Jednym z problemów,jakie nale˝a∏o wówczas rozwiàzaç, by∏o usuni´ciewczeÊniejszych cementowych napraw. Do oczysz-czania marmuru u˝yto ok∏adów o odczynie zasado-wym, uzupe∏nionych nebulizacjà; w najbardziej os∏a-bionych miejscach zastosowano ˝ywice z wymianàjonowà4.

6. ¸uk Konstantyna, wi-dok od strony Koloseum.6. Arch of Constantine,view from the Colosseum.

7. P∏askorzeêba w partii coko∏owej ¸uku Konstantyna, dobry stanzachowania po kilkunastu latach od konserwacji.7. Bas relief in the socle of the Arch of Constantine, satisfactorystate of preservation more than ten years after the conservation.

9

8. Koloseum (Amfiteatr Flawiuszy), strona pó∏noc-na po wykonanym próbnym odczyszczeniu fragmen-tu elewacji.8. Colosseum (the Flavii Amphitheatre), the northernside after a trial cleaning of a fragment of the elevation.

9. Koloseum, stare wzmocnienia w formie ˝elaznych obejm.9. Colosseum, old reinforcements in the shape of iron braces.

w podejmowaniu decyzji. Dodatkowà trudnoÊcià dlawspó∏czesnych konserwatorów sà poprzednie, ró˝no-rodne zabiegi, jakie podejmowano od poczàtku XIX w. Koƒcowe prz´s∏a zachowanej cz´Êci kolum-nady podparto skarpami, zastosowano te˝ ró˝neklamry, obejmy i Êciàgi ˝elazne.

Prowadzone w ostatnich latach prace badawczepozwoli∏y m.in. na lepsze poznanie dwóch podziem-nych galerii, które prowadzi∏y do amfiteatru. Jedna z nich ∏àczy∏a Koloseum z Ludus Magnus – kwateràgladiatorów, druga umo˝liwia∏a cesarzowi bezpo-Êrednie przejÊcie do lo˝y honorowej5. Za etap przy-gotowawczy do szeroko zakrojonych prac konser-watorskich potraktowano odczyszczenie fragmentukolumnady po stronie pó∏nocnej. Z powierzchni ka-mienia usuni´to czarne nawarstwienia korozyjne(crosta nera), pozostawiajàc jednak zó∏tawo-bràzo-wà patyn´ nawet wtedy, gdy wyst´powa∏a w formie

Obecnie, po kilkunastu latach odkonserwacji, powierzchnia marmurujest ju˝ lekko spatynowana, lecz nie sàto jeszcze szare nawarstwienia koro-zyjne tego typu jak na kolumnie MarkaAureliusza. W ogólnym odbiorze tospatynowanie przenika si´ ze wspom-nianymi pozosta∏oÊciami jednobarw-nych warstw ochronnych (strati mono-cromi), ujawnionymi w trakcie ostat-niej konserwacji. Podobnie jak w przy-padku kolumny Marka Aureliusza,niekorzystnym dla zabytku czynnikiemjest intensywny ruch samochodowy nasàsiadujàcej z ¸ukiem Konstantynaulicy Via di San Gregorio.

KoloseumRuiny tego antycznego amfiteatru z czasów Flawiuszy sta∏y si´ jednym z symboli Rzymu, dlatego dzia∏aniakonserwatorskie przy tym obiekcietraktowane sà jako priorytetowe, alewymagajàce tak˝e du˝ej ostro˝noÊci

zacieków. Pozostawiono tak˝e bez naprawy uszko-dzenia powierzchni (ubytki). Dzi´ki temu odczysz-czony fragment kolumnady zachowa∏ Êlady mijajà-cego czasu, pozwalajàc nadal na odczucie „daw-noÊci” zabytku. To poszanowanie patyny, a g∏´biejujmujàc, autentyzmu zabytku obejmujàcego tak˝e„wartoÊç dawnoÊci”6 jest charakterystyczne dla w∏o-skiej szko∏y konserwatorskiej, zw∏aszcza w odniesie-niu do zabytków antycznych.

Forum Romanum i PalatynCa∏oÊç terenu o powierzchni oko∏o 30 ha, obejmu-jàcego Forum Romanum i Palatyn, zarzàdzana jestprzez urzàd konserwatorski ds. archeologii (Soprin-tendenza Archeologica di Roma). Zró˝nicowano jed-nak sposób udost´pniana poszczególnych cz´Êci tegozespo∏u: obecnie wst´p na Forum Romanum jestbezp∏atny, natomiast Palatyn udost´pniany jest na za-sadach obiektu muzealnego (po wykupieniu biletu).

Ze wzgl´du na skal´ ca∏ego zespo∏u i liczb´obiektów zabytkowych, utrzymanie go w dobrymstanie jest sprawà bardzo trudnà. W latach 80. ub.

stulecia przeprowadzono prace konserwatorskie przy„wielkich zabytkach marmurowych” – ¸uku Septy-miusza Sewera, ¸uku Tytusa, reliktach ÊwiàtyniDioskurów (Kastora i Polluksa), kolumnie Fokasa i innych7. W pracach tych zastosowano metody kon-serwatorskie podobne do opisanych w odniesieniu dokolumn Trajana i Marka Aureliusza oraz ¸uku Kon-stantyna. Obecnie spoÊród obiektów Forum w naj-lepszym stanie wydaje si´ ¸uk Tytusa. Pami´tajmy jednak, ˝e boczne cz´Êci tej budowli sà rekonstrukcjàwykonanà przez Valadiera w latach 20. XIX w. Na¸uku Septymiusza Sewera widoczne sà ponowniedepozycje zanieczyszczeƒ.

W obr´bie Forum Romanum prowadzone sàobecnie m.in. prace w Santa Maria Antiqua, koÊcielewzniesionym w 1. po∏. VI w. z wykorzystaniem frag-mentów antycznych budowli nale˝àcych wczeÊniejdo rezydencji cesarskiej. Najwa˝niejszym zadaniemw tym obiekcie jest zabezpieczenie zespo∏u dekora-cji malarskich, nale˝àcych do najcenniejszych przy-k∏adów sztuki wczesnoÊredniowiecznej.

Na Palatynie po d∏ugiej przerwie udost´pnionozwiedzajàcym zbiory Museo Palatino, prezentujàce

10

10. Pó∏nocna cz´Êç Forum Romanum, w tle Pa∏ac Senatorów z reliktami Tabularium. 10. Northern part of the Forum Romanum, in the background: the Senators' Palace with relics of the Tabularium.

11

ARCHITEKTURA

histori´ tego wzgórza i zespó∏ antycznych rzeêb od-nalezionych na przestrzeni wieków w dawnych rezy-dencjach cesarskich. Tradycja zbiorów si´ga XIX w.,jednak dopiero w ostatnich latach znalaz∏y one w∏aÊ-ciwe miejsce w pochodzàcym z tego stulecia bu-dynku poklasztornym, znajdujàcym si´ w centrumobszaru ochrony archeologicznej zespo∏u dawnychrezydencji cesarskich. Natomiast znaczne partie ruintych rezydencji wy∏àczono ze zwiedzania ze wzgl´duna zagro˝enia zarówno dla obiektów, jak i zwiedza-jàcych. Skala finansowa niezb´dnych prac konserwa-torskich oceniana jest na kilka milionów euro.

Wykonane w ciàgu kilku dziesi´cioleci zabez-pieczenia korony murów, jak si´ wydaje, spe∏niajànadal rol´ ochronnà. Âciekajàca z korony muru wodapowoduje jednak uszkodzenia lica, a najwi´kszeszkody wywo∏uje krystalizacja soli na granicy strefypodciàgania kapilarnego wilgoci.

Fora Cesarskie i Hale TrajanaW odró˝nieniu od Forum Romanum i Palatynu –Fora Cesarskie (Fori Imperiali) i Hale Trajana (Mer-cati Traianei) znajdujà si´ pod zarzàdem miejskiegourz´du konserwatorskiego (Sovraintendenza BeniCulturali del Comune di Roma). W staro˝ytnoÊciForum Romanum i Fora Cesarskie ∏àczy∏y si´ bez-poÊrednio; obecnie rozdziela je wybudowana na rozkaz Mussoliniego ruchliwa ulica – Via dei ForiImperiali.

11. Forum Romanum, ¸ukSeptymiusza Sewera i kolum-nada Êwiàtyni Saturna.11. Forum Romanum, Archof Septimus Severus and thecolonnade of the temple ofSaturn.

12. Forum Romanum, ¸ukTytusa, widok od stronyClivus Palatinus. 12. Forum Romanum, Archof Titus, view from ClivusPalatinus.

12

13. Palatyn, ruiny jednego z pa∏aców cesarskich(Domus Augustana).13. Palatine, ruins of one of the imperial palaces(Domus Augustana).

14. Muzeum Palatynu, ekspozycja rzeêby anty-cznej. 14. Palatine Museum, exposition of classicalsculpture.

Od 1999 r. w tym zespole archeologicznym pro-wadzone sà prace badawcze, konserwatorskie i ar-chitektoniczne. Cz´Êç terenu przebadano ponowniemetodami wykopaliskowymi. Istotnym elementemca∏ego zamierzenia jest urzàdzenie Muzeum ForówCesarskich (Museo dei Fori Imperiali) w dawnychHalach Trajana. Wymieniono cz´Êç elementów wy-konanych w latach 1926-1934, takich jak posadzki i drewniane zadaszenia. Poniewa˝ ten antyczny bu-dynek, poprzednio eksponowany tylko jako struktu-ra budowlana, ma pomieÊciç wystawy muzealne, zdecydowano si´ na przeszklenie cz´Êci otworówp∏ytami polimetakrylanu metylu oraz przebudow´pomostów komunikacyjnych. Wielka Sala (GrandeAula) zosta∏a w ten sposób zabezpieczona przedczynnikami atmosferycznymi. Z uwagi na zró˝nico-wanie poziomów budowli (ca∏y zespó∏ wraz z anek-sami ma szeÊç kondygnacji) wprowadzono windyhydrauliczne. Pracom adaptacyjnym towarzyszy∏akonserwacja ceglanych wàtków murów.

W nowym muzeum majà byç eksponowane ele-menty dekoracji architektonicznej odnalezione na

13

ARCHITEKTURA15. Forum Trajanaz reliktami BasilicaUlpia, w tle polewej Hale Trajana,adaptowane obec-nie na MuzeumForów Cesarskich. 15. Trajan’s Forumwith relics ofBasilica Ulpia, inthe background, tothe left: Halls ofTrajan (MercatiTraianei), adaptedfor the purpose ofthe Museum of theImperial Fora.

16. Hale Trajana(Mercati Traianei),stan w 1984 r. 16. Halls of Trajan,state in 1984.

Forach Cesarskich, a cz´Êç dydaktyczna prezentowaçma przekszta∏cenia tego zespo∏u i jego znaczenie ja-ko wzoru dla innych miast Cesarstwa Rzymskiego.Ka˝demu z pi´ciu sk∏adników zespo∏u zabytkowego(Forum Cezara, Forum Augusta, Âwiàtynia Pokoju,Forum Nerwy i Forum Trajana) poÊwi´cona b´dzieoddzielna cz´Êç ekspozycji8.

Ostateczny efekt prac b´dzie mo˝na w pe∏ni oce-niç dopiero po ich zakoƒczeniu. Trzeba jednak pod-kreÊliç, ˝e nowe elementy wprowadzono w antycznàstruktur´ budowli w ten sposób, aby jej nie zdomi-nowa∏y. Od strony Forum Trajana prace adaptacyjnew halach sà niemal niezauwa˝alne.

W rejonie Forów Cesarskich i Forum Romanumplanowane sà jeszcze inne przestrzenie ekspozycyj-ne. W zwiàzku z budowà trzeciej linii rzymskiegometra (C) ze stacjami Colosseo i Venezia proponujesi´ ich wprowadzenie jako ∏àczników mi´dzy stacja-mi a obszarem ochrony archeologicznej. G∏ówna eks-pozycja (Museo dei Fori) znajdowaç si´ ma pod Viadei Fori Imperiali. Zak∏ada si´ przy tym zasadniczeograniczenie ruchu na tej ulicy, która równie˝ mazostaç przebudowana9.

14

17. Via dei Fori Imperiali.Widok w stron´ Kolo-seum, po prawej Ba-zylika Maksencjuszai Konstantyna. Projektrestrukturyzacji przewi-duje zasadnicze ograni-czenie ruchu samocho-dowego i urzàdzenie podulicà zespo∏u ekspozy-cyjnego.17. Via dei Fori Imperiali.View towards theColosseum, to the right:the Basilica of Maxen-tius and Constantine.The restructurisationproject foresees a limita-tion of street traffic andarranging an expositioncomplex under the street.

18. Posàg Marka Aureliusza w tymczasowej ekspozycji po∏àczonejz pracami konserwatorskimi, stan w grudniu 2005 r.18. Statue of Marcus Aurelius on temporary show connected withconservation, state in December 2005.

KapitolKilkanaÊcie lat temu antyczny, bràzowy pomnik konny Marka Aureliusza, stojàcy od XVI w. w cen-trum placu Kapitoliƒskiego (Piazza di Campidoglio)zastàpiono kopià. Orygina∏ poddano natomiast konserwacji, którà dopiero niedawno zakoƒczono.Interesujàcym rozwiàzaniem by∏o po∏àczenie konser-wacji z ekspozycjà. Zdemontowana rzeêba do koƒcaubieg∏ego roku znajdowa∏a si´ w przeszklonym po-mieszczeniu w Palazzo Nuovo, co pozwala∏o na jejoglàdanie przez zwiedzajàcych Muzea Kapitoliƒskietak˝e w czasie wykonywania zabiegów konserwa-torskich. Od stycznia 2006 r. rzeêba znajduje si´ ju˝w specjalnie przygotowanej dla niej, nowoczesnejsali ekspozycyjnej zwanej Eksedrà Marka Aureliu-sza. Urzàdzono jà w miejscu jednego z dziedziƒcówPa∏acu Konserwatorów, wg projektu architekta CarloAymonino.

Po d∏ugotrwa∏ych pracach udost´pniono dlazwiedzajàcych pozosta∏oÊci Tabularium – budowlimieszczàcej w staro˝ytnoÊci archiwum Rzymu, a w∏à-czonej w okresie nowo˝ytnym do Pa∏acu Senatorów.Pozosta∏oÊci te obejmujà monumentalnà galeri´, ot-wartà arkadami ku Forum Romanum. Podstawowymmateria∏em u˝ytym do budowy tej galerii sà wielkiebloki wulkanicznego tufu. W galerii ju˝ w XIX w.umieszczono fragmenty belkowania ze Êwiàtyƒ znaj-dujàcych si´ pierwotnie na Forum, zestawione z autentycznych fragmentów. Umo˝liwia to podzi-wianie finezyjnej dekoracji tych antycznych elemen-tów architektonicznych, a jednoczeÊnie ich ochron´przed czynnikami atmosferycznymi. Wobec wielkichwymiarów tych elementów galeria Tabularium jestoptymalnym miejscem ekspozycji – zwyk∏e sale

15

muzealne by∏yby dla nich zbyt ciasne. Z galerii mo˝-na te˝ zobaczyç zachowane in situ na Forum pozo-sta∏oÊci Êwiàtyƒ, z których pochodzà.

W przejÊciu do galerii Tabularium wyekspono-wano odkryte w 1939 r. relikty Êwiàtyni Veiove(m∏odego Jowisza). Relikty zosta∏y oddzielone od galerii nowoczesnymi przeszkleniami, wprowadzonote˝ pomosty o stalowej konstrukcji i oÊwietlenie wy-dobywajàce relief i struktur´ materia∏u.

Nowà aran˝acj´ uzyska∏a te˝ podziemna gale-ria ∏àczàca obie cz´Êci Muzeów Kapitoliƒskich, czy-li Pa∏ac Konserwatorów (Palazzo dei Conservatori) z Nowym Pa∏acem (Palazzo Nuovo). Galeri´ t´ wy-budowano w latach 30. XX w., odkrywajàc przy tymnieznane uprzednio relikty antycznej zabudowyKapitolu. W nowej aran˝acji wyeksponowano te re-likty, umieszczajàc jednoczeÊnie w galerii du˝y zes-pó∏ antycznych zabytków epigraficznych. Na pod-kreÊlenie zas∏uguje zw∏aszcza bardzo dobrze zapro-jektowane oÊwietlenie, efektowne, a jednoczeÊniefunkcjonalne, bo zapewniajàce czytelnoÊç inskrypcjina prezentowanych zabytkach.

Pa∏ac Konserwatorów, oprócz wspomnianej ju˝wielkiej sali przygotowanej do ekspozycji pomnikaMarka Aureliusza, wzbogaci∏ si´ m.in. o nowoczeÊ-nie urzàdzone galerie rzeêby antycznej i nowà ekspo-zycj´ reliktów Êwiàtyni Jowisza Kapitoliƒskiego. W przyleg∏ym do Pa∏acu Konserwatorów tzw. No-wym Muzeum w Palazzo Caffarelli prowadzone sàprace archeologiczne, ods∏aniajàce dalsze relikty tejantycznej Êwiàtyni. W przysz∏oÊci ca∏e przyziemiepa∏acu poÊwi´cone b´dzie prezentacji reliktów orazhistorii Kapitolu w czasach staro˝ytnych10.

Powy˝sze realizacje to zaledwie fragment ambit-nego planu rozwoju Muzeów Kapitoliƒskich. W ra-mach tego planu biura i urz´dy miejskie przenoszonesà z budynków po∏o˝onych w sàsiedztwie obecnegozespo∏u muzealnego do nowej siedziby w dzielnicyOstiense, nazwanej Drugim Kapitolem. Opró˝nionebudynki wraz dalszymi obiektami pozyskanymiprzez w∏adze miasta (np. Palazzo Rivaldi, dawny bu-dynek Niemieckiego Instytutu Archeologicznego i in.)b´dà adaptowane na zespó∏ muzealno-wystawienniczyo ∏àcznej powierzchni u˝ytkowej 43 tys. mkw.11

ARCHITEKTURA

19. Plac Kapitoliƒski z kopià pomnika konnego Marka Aureliusza, w tle Pa∏ac Senatorów.19. Capitoline Square with a copy of the equestrian statue of Marcus Aurelius. In the background: the Senators Palace.

Utworzy to – wraz z opisanym wczeÊniej realizo-wanym ju˝ muzeum w Halach Trajana, planowanymmuzeum pod Via dei Fori Imperiali i obecnymiMuzeami Kapitoliƒskimi – ca∏à dzielnic´ muzeów i sal wystawienniczych w centrum Rzymu.

Domus AureaTo, co nosi obecnie nazw´ Z∏otego Domu (DomusAurea), jest zaledwie cz´Êcià zespo∏u rezydencjiNerona, którà opisa∏ Swetoniusz. Rezydencja ta zajmowa∏a kotlin´ pomi´dzy Palatynem, Eskwilinemi Celiusem (Celio), a tak˝e stoki wzgórza Oppius. PoÊmierci tyrana rezydencj´ zniszczono, sytuujàc na jejobszarze inne budowle, w tym Amfiteatr Flawiu-szów, czyli Koloseum. Pawilon na zboczach Oppiusazasypano, a nad nim powsta∏y Termy Tytusa.

22. Kapitol, podziemna galeria ∏àczàca Muzea Kapitoliƒskiez nowà aran˝acjà ekspozycji antycznych zabytków epigraficznych.22. Capitol, subterranean gallery joining the Capitoline Museumswith a newly arranged exhibition of classic epigraphic monuments.

20. Kapitol, nowa ekspozycja reliktów Templum Veiovi (Êwiàtynim∏odego Jowisza). 20. Capitol, new exposition of the relics of Templum Veiovi (temple of young Jove).

21. Kapitol, galeria Tabularium z ekspozycjà fragmentu belkowa-nia z jednej ze Êwiàtyƒ na Forum Romanum. 21. Capitol, the Tabularium gallery with an exposition of a fragmentof the entablature in one of the temples in the Forum Romanum.

17

23. Domus Aurea, podziemne wn´trza oÊwietlone w sposóbwydobywajàcy monumentalne proporcje architektury i faktur´materia∏u. 23. Domus Aurea, the lighting in the subterranean interiors bringsforth the monumental proportions of the architecture and the textureof the material.

24. Domus Aurea, Sala Z∏oconegoSklepienia (Sala della Volta Dorata) z resztkami antycznej dekoracji stiu-kowej.24. Domus Aurea, Sala della Volta Doratawith traces of classical stucco decoration.

26. Domus Aurea, relikty dekoracjimalarskiej w pomieszczeniu nr 78 (kryp-toportyk).26. Domus Aurea, relics of painted deco-ration in interior no. 78 (crypto-portico).

25. Domus Aurea, kryptoportyk, widoczne objawykorozji biologicznej (glony), wysolenia i zaciekizwiàzane z penetrujàcà do wn´trza wodà opadowà. 25. Domus Aurea, crypto-portico, visible symptomsof biological corrosion (algae), salinity and seepageconnected with the penetration of rain water.

W 1480 r. przypadkowo odkryto te w∏aÊnie pod-ziemne pomieszczenia („groty”) pod resztkami TermTytusa na zboczach Oppiusa. Zachowane w nich dekoracje stiukowe i malarskie ukaza∏y nieznaneówczesnym oblicze sztuki antycznej – finezyjne, aleczasem troch´ dziwaczne. Ten rodzaj dekoracjinazwano wi´c „groteskà”. Odkrycie to da∏o nowyimpuls do rozwoju sztuki renesansowej i prawdo-podobnie przyczyni∏o si´ do powstania manieryzmu.„Groty” odwiedzali tacy artyÊci, jak: Pinturicchio,Perugino, Filippino Lippi, Ghirlandaio, Rafael, Giu-lio Romano, kopiujàc przy Êwietle Êwieczek wzory i motywy dekoracji. Póêniej zacz´to systematycznebadania, których wyniki publikowano w formiealbumów. I tak w 1706 r. opublikowano rysunki z badaƒ Pier Sante Bartoli, a w 1774 r. rzymski anty-kwariusz Mirri wyda∏ album z 60 rycinami na pod-stawie rysunków Franciszka Smuglewicza i w∏o-skiego architekta Vincenta Brenny.

Dzi´ki bogatej ikonografii „grot”, znanych obec-nie jako Domus Aurea, mo˝emy oceniç zmiany stanu zachowania dekoracji. Porównanie ikonografiize stanem obecnym wskazuje, ˝e we wn´trzach Do-mus Aurea nastàpi∏ proces destrukcji podobny dotego, jaki pokaza∏ w swoim filmie Fellini, tyle ˝eroz∏o˝ony na pi´ç wieków. Cz´Êç dekoracji w ciàgutego czasu po prostu odpad∏a ze Êcian, inne zmieni∏ykolor, zblad∏y, kolejne zosta∏y uszkodzone przez wy-solenia i rozwój mikroorganizmów.

Potrzeba ratowania tego unikatowego zabytku,jednego z najs∏ynniejszych zabytków antycznych,by∏a odczuwana od dawna. Przez wiele lat DomusAurea by∏ niedost´pny zwiedzajàcym z powodu prowadzonych badaƒ i prac konserwatorskich.Ostatecznie udost´pniono tras´ turystycznà obej-mujàcà 32 pomieszczenia, czyli ok. 1/5 ca∏ej bu-dowli. Mo˝na jà zwiedzaç tylko w niewielkich gru-pach z przewodnikiem. OÊwietlenie umieszczono w prostych, kubicznych elementach ustawionych naposadzce, bardzo precyzyjnie dobierajàc miejsca oraz kàty padania Êwiat∏a. Dzi´ki temu wydobytezosta∏y wszystkie szczegó∏y zachowanych fragmen-tów dekoracji, faktura muru i g∏´bia wysokich, skle-pionych wn´trz, które zdajà si´ ciàgnàç w nie-skoƒczonoÊç…

Wykwity soli i glony, jakie miejscami mo˝na zauwa˝yç na powierzchni Êcian, Êwiadczà, ˝e pe∏nezabezpieczenie obiektu jest bardzo trudne. Rozmiarybudowli (ok. 100 x 200 m!) i specyficzne po∏o˝eniepod obecnà powierzchnià terenu wzgórza Oppius,

bardzo utrudniajà kontrol´ wilgotnoÊci. Po inten-sywnych deszczach na poczàtku grudnia 2005 r. zam-kni´to nawet ponownie obiekt dla zwiedzajàcych, z uwagi na wystàpienie konstrukcyjnego zagro˝eniazawilgoconych murów i sklepieƒ. Potrzeby w zakre-sie dalszych prac zabezpieczajàcych i konserwators-kich szacowane sà na kilka milionów euro.

Museo Nazionale RomanoZa∏o˝one w 1889 r. Rzymskie Muzeum Narodowejest instytucjà muzealnà o profilu archeologicznym,dlatego podlega wspomnianemu ju˝ urz´dowi kon-serwatorskiemu ds. archeologii (SoprintendenzaArcheologica di Roma), a nie urz´dowi nadzorujàce-mu wi´kszoÊç muzeów rzymskich (SoprintendenzaSpeciale per il Polo Museale Romano). W mieÊcie tak szczególnym, jak Rzym, na zbiory archeologicz-ne sk∏adajà si´ w pierwszym rz´dzie kolekcje rzeêb o wyjàtkowej wartoÊci artystycznej, m.in. znane z podr´czników historii sztuki.

18

27. Museo Nazionale Romano, oddzia∏ w Termach Dioklecjana, kru˝ganek w dziedziƒcu Micha∏a Anio∏a, ekspozycja rzeêb antycznychpochodzàca z koƒca XIX w. 27. Museo Nazionale Romano, department in the Baths of Diocletian, arcade in the Michelangelo courtyard, exposition of classical sculpturearranged at the end of the nineteenth century.

19

ARCHITEKTURA

28. Museo Nazionale Romano, oddzia∏ w Termach Dioklecjana, przeszklonedrzwi stanowià wizualny ∏àcznik pomi´-dzy nowà ekspozycjà a kru˝gankiem.28. Museo Nazionale Romano, depart-ment in the Baths of Diocletian, glassdoors as a visual connection between the new exposition and the arcade.

Ekspozycja zbiorów muzealnych tego rodzajujest zadaniem zarówno trudnym, jak i presti˝owym,dlatego w ostatnich latach Museo Nazionale Romanozosta∏o znacznie powi´kszone. Podstawy prawne i finansowe rozwoju muzeum zosta∏y zapewnioneodr´bnym aktem prawnym – Legge Speciale nr 92 z 23 marca 1981 r. w sprawie ochrony dziedzictwaarcheologicznego Rzymu. Oprócz rozbudowy g∏ów-nej siedziby muzeum w dawnych Termach Diokle-cjana (Museo delle Terme) i w dawnej Sali Plane-tarium zosta∏y utworzone oddzia∏y muzeum: w po-bliskim Palazzo Massimo alle Terme, w Palazzo Al-temps ko∏o Piazza Navona i przy Via delle BottegheOscure (Crypta Balbi). Takie rozcz∏onkowanie mu-zeum uznano za zgodne ze specyfikà Rzymu, w któ-rym dziedzictwo archeologiczne – jak ju˝ wspom-niano na wst´pie – jest obecne wsz´dzie12.

W Museo delle Terme, obok historycznejekspozycji w kru˝gankach zaprojektowanych przezMicha∏a Anio∏a, urzàdzono nowà przestrzeƒekspozycyjnà w murach XIX-wiecznego pa∏acu

przylegajàcego do Term Dioklecjana. Galeria w for-mie tunelu prezentujàca zabytki epigraficzne i ma∏eformy rzeêbiarskie znajduje si´ nad halà parterumieszczàcà zabytki wymagajàce wi´kszej prze-strzeni. Aneksy tej ekspozycji ∏àczà si´ z nowymigaleriami na poddaszu kru˝ganków Micha∏a Anio∏a.Nowoczesna architektura tych wn´trz nie naruszazewn´trznego wyglàdu ca∏ego zespo∏u i otoczenia.

W ramach tego samego oddzia∏u urzàdzono do-datkowà ekspozycj´ rzeêby antycznej w dawnej SaliPlanetarium. Pierwotnie by∏a to sala oÊmioboczna(Aula Ottagona) wchodzàca w sk∏ad Term Diokle-cjana; obecnie jest oddzielona ulicà od g∏ównegokompleksu muzeum. Po wielu przekszta∏ceniach i adaptacjach (m.in. na spichlerz, sal´ gimnastycznà,kino i wspomniane planetarium) przydzielono tenobiekt Museo Nazionale Romano. Projektanci eks-pozycji wykorzystali pozosta∏y po planetarium ekran w kszta∏cie kopu∏y, rozmieszczajàc pod nià rzeêbypochodzàce z cesarskich term Rzymu: Term Trajana,Karakalli, Dioklecjana i Konstantyna.

20

Oddzia∏ Museo Nazionale Romano, umieszczo-ny w pobliskim, XIX-wiecznym Palazzo Massimo, prezentuje – oprócz rzeêby – inne zabytki antyczne:malarstwo, sztukaterie, mozaiki, kolekcj´ numizma-tycznà i z∏otnictwo. Ta ostatnia cz´Êç ekspozycji nosinazw´ „Luksus w Rzymie”. Dla najcenniejszycheksponatów urzàdzono rodzaj skarbca pod dziedziƒ-cem. Prace adaptacyjne w zakupionym na potrzebymuzeum budynku trwa∏y od 1983 r. i kosztowa∏y68 mld lirów.

Odmienny charakter ma nowa ekspozycjaw Palazzo Altemps. Pa∏ac ten, uprzednio miesz-czàcy seminarium duchowne, zakupiony zosta∏ przezpaƒstwo z przeznaczeniem na muzeum. W odró˝nie-niu od wspomnianego wy˝ej obiektu przy TermachDioklecjana wn´trza tego renesansowego pa∏acu ma-jà wysokà wartoÊç zabytkowà, ze wzgl´du nazachowane dekoracje malarskie i stiukowe, bogatodekorowane stropy belkowe i kasetonowe, a tak˝e

29. Museo Nazionale Romano, oddzia∏ w Palazzo Altemps,ekspozycja rzeêby antycznej w renesansowych wn´trzachpa∏acowych (Sala delle Prospettive).29. Museo Nazionale Romano, department in Palazzo Altemps,exposition of classical sculpture in Renaissance palace interiors(Sala delle Prospettive).

30. Museo Nazionale Romano, oddzia∏ w Palazzo Altemps,ekspozycja rzeêby antycznej w Sali Ksi´˝nej.30. Museo Nazionale Romano, department in Palazzo Altemps,exposition of classical sculpture in the Duchess Room.

21

kamieniark´ portali. Po∏àczono zatem ekspozycj´ sta-rannie zakonserwowanych wn´trz pa∏acowych z pre-zentacjà tej cz´Êci zbiorów, która pochodzi z takichkolekcji prywatnych, jak Altemps, Boncompagni-Ludovisi, Mattei, Brancaccio, ksià˝àt del Drago. W ka˝dej z sal znajduje si´ niewiele rzeêb; sà to jed-nak dzie∏a sztuki o najwy˝szej wartoÊci. Ten rodzajekspozycji przypomina dawne, pa∏acowe kolekcjeprywatne. Rzeêby zgrupowane sà z wykorzystaniemklucza pochodzenia z konkretnej kolekcji, a nie wgokresu czy warsztatu. Ekspozycja w Palazzo Altempsjest zatem nie tylko prezentacjà sztuki antycznej, aletak˝e – zgodnie z celem tego oddzia∏u – prezentacjàhistorii kolekcjonerstwa i muzealnictwa13.

Jeszcze inny charakter ma oddzia∏ przy Via delleBotteghe Oscure. Nazwa oddzia∏u Crypta Balbi po-chodzi od Teatru Balbiusza, który w staro˝ytnoÊci

znajdowa∏ si´ w tym miejscu. Ekspozycja prezentujejednak nie tylko relikty tego antycznego obiektu, aletak˝e przekszta∏cenia otoczenia na przestrzeni wie-ków, a˝ po czasy nowo˝ytne. W VIII w. powsta∏ tutajklasztor Santa Maria Domine Rose, po roku tysi´cz-nym – domy kupieckie, a w po∏owie XVI w. – Con-servatorio di Santa Caterina dei Funari, przytu∏ekwzniesiony z inicjatywy Êw. Ignacego Loyoli.

W obr´bie zespo∏u zabudowy liczàcego ok. 7000 m2 i 40 000 m3 kubatury wypreparowano w wy-niku trwajàcych prawie dwadzieÊcia lat (od 1981 r.)prac badawczych nawarstwiajàce si´ struktury staro-˝ytne, Êredniowieczne i nowo˝ytne. Podczas pracadaptacyjnych prowadzonych od 1997 r. urzàdzononowoczesne pomosty i galerie oraz ekspozycj´ o charakterze dydaktycznym. Za∏o˝eniem ekspozycjijest prezentacja „archeologii i historii krajobrazu

31. Museo Nazionale Ro-mano, oddzia∏ Crypta Balbi,fragmenty antycznej deko-racji zamontowane na a˝uro-wej konstrukcji pokazujàcejpierwotny zarys budowli.31. Museo Nazionale Ro-mano, the Balbi Cryptdepartment, fragments ofclassical decoration installedon an openwork constructionshowing the original outlineof the building.

22

miejskiego” oraz „Rzymu od czasów staro˝ytnych poÊredniowiecze”. W tej drugiej cz´Êci prezentowane sàm.in. zagadnienia Rzymu póênoantycznego, Rzymubizantyjskiego, rzàdów papieskich, Êredniowiecznychprzekszta∏ceƒ Forów14. Obiekty prezentowane na wy-stawie pochodzà nie tylko z badaƒ w tym zespolezabudowy, ale tak˝e ze zbiorów kilku muzeów i instytucji, np. Êredniowieczne dekoracje malarskie z koÊcio∏a Santa Maria in Via Lata przeniesiono nawtórne pod∏o˝e w latach 60. XX w.

Plany rozwoju tego oddzia∏u przewidujà, po uzu-pe∏niajàcych badaniach archeologicznych, urzàdze-nie ekspozycji muzealnej w dwóch sàsiadujàcychpa∏acach: Palazzo Saragoni, po∏o˝onym naprzeciwprzy Via Botteghe Oscure, a tak˝e Palazzo Albertoniznajdujàcym si´ przy Via dei Delfini.

Ara PacisO∏tarz Pokoju to jeden z najbardziej znanych zabyt-ków antycznego Rzymu. Zosta∏ wzniesiony w latach13-9 p.n.e. przez cesarza Augusta jako cz´Êç mo-numentalnego za∏o˝enia, obejmujàcego tak˝e

gigantyczny zegar s∏oneczny (Horologium Augusti) i mauzoleum rodziny cesarskiej, zwane MauzoleumAugusta (Augusteum). W∏aÊciwy o∏tarz otacza∏yÊciany z marmurowych bloków, z bogatà dekoracjàrzeêbiarskà, reprezentujàcà najwy˝szy poziom arty-styczny staro˝ytnego Rzymu.

Pierwsze fragmenty odnalezione zosta∏y w XVI w.przy budowie Palazzo Peretti. Odkrycie dalszych w 1902 r. umo˝liwi∏o prób´ odtworzenia ca∏oÊci popozyskaniu fragmentów z ró˝nych muzeów, kolekcjii skompletowaniu. Z koƒcem lat 30. XX w. zmon-towano je ponownie, ustawiajàc w specjalnie zbudo-wanym pawilonie projektu architekta Morpurgo.Wraz z budowà pawilonu ekspozycyjnego Ara Paciswyburzono na rozkaz Mussoliniego zabudow´ ota-czajàcà mauzoleum Augusta, tworzàc wielkà wyrw´w barokowym uk∏adzie urbanistycznym tej cz´Êcimiasta. Nowo powsta∏y plac obramowano budynka-mi o typowej dla tamtego okresu monumentalizujà-cej architekturze.

Realizacja ta mia∏a cel propagandowo-politycz-ny: zabytki Rzymu antycznego mia∏y byç symbola-mi nowego faszystowskiego imperium, dlatego

32. Museo Nazionale Romano, oddzia∏ Crypta Balbi, relikty antycznych i Êredniowiecznych budowli w∏àczone w nowoczesnà ekspozycj´muzealnà.32. Museo Nazionale Romano, the Balbi Crypt department, relics of classical and mediaeval buildings incorporated into a modern museumexposition.

23

wzgl´dy konserwatorskie znalaz∏y si´ na drugim pla-nie. Pawilon, majàcy chroniç Ara Pacis, od poczàtkustwarza∏ problemy konserwatorom. Przeszklona kon-strukcja pawilonu Morpurgo powodowa∏a du˝e ró˝-nice temperatury i wilgotnoÊci we wn´trzu nieko-rzystnie oddzia∏ujàce na zabytek. Z tych w∏aÊniewzgl´dów w∏adze Rzymu podj´∏y decyzj´ o budo-wie nowego obiektu muzealnego przeznaczonego naekspozycj´ O∏tarza Pokoju. Za∏o˝enia projektu by∏yjednak szersze: nowa budowla mia∏a jednoczeÊniebyç g∏ównym elementem rewitalizacji ca∏ego placu i otoczenia. W 1995 r. opracowanie projektu powie-rzono amerykaƒskiemu architektowi RichardowiMeierowi, twórcy wielu znanych obiektów muzeal-nych15. W 2001 r. wykonano specjalnà os∏on´ dlao∏tarza i wyburzono pawilon Morpurgo, co by∏o przy-gotowaniem do realizacji projektu Meiera.

Projekt wzbudzi∏ dyskusj´ i liczne kontrowersje,a po zmianie rzàdu w 2001 r. og∏oszono nawet wyco-fanie si´ z jego realizacji. Ostatecznie jednak, popewnych korektach, powrócono do niego. 23 wrzeÊ-nia 2005 r. w obecnoÊci projektanta antyczny o∏tarzzosta∏ pozbawiony tymczasowej os∏ony. W czasiezbierania materia∏ów do niniejszego artyku∏u w grud-niu 2005 r. prace przy budynku by∏y w koƒcowejfazie, a uroczyste otwarcie zaplanowano na 21 kwiet-nia 2006 r. – dzieƒ symbolicznej rocznicy za∏o˝eniaRzymu. Koszt realizacji ca∏ego obiektu wraz z oto-czeniem si´gaç ma prawie 20 mln euro.

Nowy obiekt, oprócz g∏ównej wielkiej sali z o∏ta-rzem, pomieÊci tak˝e inne sale i galerie ekspozy-cyjne, audytorium z 200 miejscami, bibliotek´, ka-wiarni´ oraz rozbudowane zaplecze techniczne.Architektur´ obiektu mo˝na okreÊliç jako modernis-tycznà – wielkie przeszklenia projektant skontrasto-wa∏ z masywnymi Êcianami z bloków trawertynu,operujàc g∏ównie prostopad∏oÊciennymi bry∏ami. W wyniku dyskusji zrezygnowano z przed∏u˝enia kamiennej Êciany budynku wzd∏u˝ nabrze˝a Tybru,co przes∏oni∏oby cz´Êciowo znajdujàce si´ tam dwabarokowe koÊcio∏y. Od pó∏nocy Meier umieÊci∏ napodwy˝szeniu taras z wielkà, wolno stojàcà kolumnà– gnomonem, stanowiàcy symboliczne nawiàzaniedo Horologium Augusta.

Ostateczny rezultat architektoniczny oceniç mo˝-na b´dzie dopiero po zakoƒczeniu prac. PodkreÊliçjednak trzeba dobre wpisanie obiektu w uk∏ad urbani-styczny, poprzez Êcis∏e nawiàzanie do gabarytu sàsia-dujàcych budowli, a tak˝e do linii zabudowy Viadella Ripetta, jednej z g∏ównych osi urbanistycznychbarokowego Rzymu. Budynek Meiera uzupe∏niabrakujàcy – na skutek wyburzeƒ z czasów Mussoli-niego – fragment tej osi, przywracajàc jej ciàg∏oÊç. JednoczeÊnie Richard Meier stara∏ si´ prawdopodo-bnie nawiàzaç w pewnym stopniu do pozosta∏ychpierzei placu, wzniesionych w latach 30. XX w., a tak˝e do materia∏ów u˝ytych w pawilonie Mor-purgo. Przestrzeƒ muzealna we wn´trzu budynku

ARCHITEKTURA

33. Nowe MuzeumAra Pacis, widok odstrony wschodniej, w trakcie realizacji,stan w grudniu 2005 r.33. New Ara PacisMuseum – view fromthe east, in the courseof realisation, statein December 2005.

24

zosta∏a po∏àczona schodami i rampami z przestrzeniàmiejskà. Tarasy umo˝liwiajà widokowe powiàzanie zarówno z otoczeniem Mauzoleum Augusta, jak i Tybrem.

Na podstawie opisanych przyk∏adów mo˝naspróbowaç okreÊliç g∏ówne problemy i kierunki dzia-∏aƒ w zakresie ochrony, konserwacji i ekspozycji za-bytków antycznych Rzymu. Wydaje si´, ˝e problemskutecznej ochrony in situ zabytków antycznych o du˝ej skali, zw∏aszcza zabytków marmurowychwystawionych na dzia∏anie czynników atmosferycz-nych, nie zosta∏ jeszcze w pe∏ni rozwiàzany. Mo˝e

w∏aÊnie dlatego z du˝à konsekwencjà i rozmachemrozbudowywana jest w Rzymie sieç muzealnych eks-pozycji archeologicznych, traktowanych jako istotnysk∏adnik wspó∏czesnej struktury miasta. Ekspozycjete prezentujà elementy architektoniczne i dzie∏a sztu-ki w sposób atrakcyjny i zrozumia∏y dla zwiedzajà-cego; w pobli˝u miejsc, z których pochodzà; w po-wiàzaniu z prezentacjà reliktów budowli. W prze-ciwieƒstwie do tendencji wywodzàcej si´ z lat 30.XX w., a polegajàcej na wyizolowaniu zabytkówantycznych, „oczyszczeniu” z póêniejszych nawarst-wieƒ, obecnie dà˝y si´ do prezentacji tych zabytków

34. Via di Ripetta, nowy bu-dynek Muzeum Ara Paciswype∏nia przerw´ w pierzei,powsta∏à w wyniku wybu-rzeƒ w latach 30. XX w.34. Via di Ripetta – the newbuilding of the Ara PacisMuseum fills a gap pro-duced in the row of housesby the demolitions conduct-ed in the 1930s.

35. Nowy budynek Mu-zeum Ara Pacis od stro-ny Tybru, w trakcierealizacji, stan w grud-niu 2005 r. 35. New building of theAra Pacis Museum seenfrom the Tiber, in thecourse of realisation,state in December 2005.

25

ARCHITEKTURA

36. Wizualizacja projektu nowego Muzeum Ara Pacis, prezentowana na miejscu realizacji budynku.36. Visualisation of a project for the new Ara Pacis Museum, presented on the site of the realisation of the building.

antycznych w∏aÊnie w kontekÊcie póêniejszych prze-mian, zw∏aszcza Êredniowiecznych.

Opisane obiekty sà jednoczeÊnie dowodem na to,˝e w Wiecznym MieÊcie nie da si´ rozdzieliç proble-mu konserwacji zabytków antycznych od zagadnieƒkonserwacji urbanistycznej, planowania przestrzen-nego i wspó∏czesnego projektowania architektonicz-nego w kontekÊcie historycznym. Czy w odniesie-niu do Rzymu mo˝na zatem mówiç o modelu kon-serwacji zintegrowanej? To ju˝ temat na odr´bneopracowanie.

Mgr in˝. arch. Piotr M. St´pieƒ, absolwent Wydzia∏u Ar-chitektury Politechniki Krakowskiej, odby∏ studia podyplo-mowe w ICCROM (Rzym). Prac´ zawodowà w zakresiekonserwacji zabytków architektury rozpoczà∏ w 1976 r. w Kierownictwie Odnowienia Zamku Królewskiego naWawelu, nast´pnie pracowa∏ w PKZ-Wawel i PKZ-Kraków,zajmujàc si´ m.in. konserwacjà detalu architektoniczne-go. Obecnie pe∏ni funkcj´ g∏ównego specjalisty ds. kon-serwacji architektury w Zamku Królewskim na Wawelu –Paƒstwowych Zbiorach Sztuki w Krakowie. Zawodowozajmuje si´ równie˝ architekturà wspó∏czesnà (m.in. domTadeusza Kantora w Hucisku k. Krakowa, klasztordominikanek przy ul. Kasztanowej w Krakowie).

1. P. St´pieƒ, Konserwacja wielkich zabytków antycznych Rzymuw latach 1981-87, „Ochrona Zabytków”, 1988, nr 4, s. 235-243.

2. Prace przy kolumnie Trajana prowadzi∏ zespó∏ pod kierunkiemBrunona Zanardiego, prace przy kolumnie Marka Aureliusza –zespó∏ pod kierunkiem Sabiny Vedovello (Cooperativa Connserva-zione Beni Culturali).

3. „Legge speciale”, 23.03.1981, nr 92.

4. Prace przy ¸uku Konstantyna prowadzi∏ zespó∏ pod kierunkiemCarla Giantomassiego.

5. Guida archeologica di Roma, red. A. La Regina, Roma-Milano2004, s. 180.

6. Altenswert, w uj´ciu Aloisa Riegla (termin t∏umaczony dawniejjako „wartoÊç staro˝ytnicza”, obecnie „wartoÊç dawnoÊci”) – zob.A. Riegl, Der Moderne Denkmalkultus. Sein wessen und seineenstehung, Wien und Leipzig 1903, t∏umaczenie polskie w: AloisRiegl, Georg Dehio i kult zabytków, Warszawa 2002.

7. Prace przy ¸uku Septymiusza Sewera prowadzi∏ zespó∏ podkierunkiem Roberto Nardi (Centro Conservazione Archeologica),prace przy Êwiàtyni Kastora i Polluksa – zespó∏ pod kierunkiemGianluigi Collalucciego.

8. Informacje m.in. ze stron internetowych Sovraintendenza BeniCulturali del Comune di Roma.

9. Informacje m.in. ze stron internetowych Roma Metropolitane i Studio Architetto Fioravanti.

10. Informacje m.in. na oficjalnej stronie internetowej MuzeówKapitoliƒskich.

11. P. Boccacci, E il cuore antico diventer∫ un grande museo –

dai Capitolini al palazzo di via dei Cerchi, „La Repubblica”,31.12.2004.

12. F. Scoppola, S. D. Vordermann, Museo Nazionale Romano –Palazzo Altemps, Roma–Milano 1997, s. 10.

Przypisy

13. F. Scoppola, S.D. Vordermann, jw.; zob. te˝ G. Croci, F. Scop-pola, Il restauro di Palazzo Altemps, (w:) „Tema, tempo, materia,architettura”, 1, Milano 1993, s. 12 i n.

14. Museo Nazionale Romano – Crypta Balbi, Roma–Milano 2000;za∏o˝enia naukowe ekspozycji opracowa∏ zespó∏ pod kierunkiemprof. Daniele Manacorda i prof. Paola Delogu, projekt adaptacji opra-cowa∏a arch. Maria Letizia Conforto (Soprintendenza Archeologica

di Roma) przy wspó∏pracy arch. Marii Costanza Pierdominici(Soprintendenza per il Beni Architettonici di Roma), aran˝acj´ekspozycji zaprojektowa∏ arch. Franco Ceschi, a kierownictwonaukowe nad ca∏oÊcià prac sprawowa∏a dr Laura Vendittelli.

15. Getty Center w Los Angeles, Muzeum Sztuki Wspó∏czesnej w Barcelonie, Muzeum Sztuki we Frankfurcie nad Menem,Muzeum w Atlancie.

26

Almost the entire area of contemporary Rome contains classical buildings whose fragments

had been incorporated into later structures or whoserelics remain concealed underground. The author dis-cusses their conservation upon the basis of of select-ed different objects. Trajan's column, the Column ofMarcus Aurelius, the Arch of Constantine, the Archof Septimus Severus and the Arch of Titus are exam-ples of large-scale marble historical monuments, sub-jected to thorough conservation during the 1980s.The differences between their present-day state arethe consequence primarily of the threat posed by thepollution of the natural environment caused by streettraffic. On the other hand, the subterranean complexof relics in Domus Aurea is damaged by moisture. Inthe case of the Colosseum, in which samples of theelevation have been cleaned, the author accentuatesrespect for patina and the authenticity of the monu-ment, an approach characteristic for the Italian schoolof conservation.

The article discusses the programme of conserv-ing such archaeological complexes as the ForumRomanum, the Palatine and the Imperial Fora. In thelatter case, an essential element of the programmewas the arrangement of the Imperial Fora Museum inthe Halls of Trajan. The author underlines the factthat new elements had been introduced into the clas-sical structure of the building in such a way as toavoid dominating it. Plans for building a third line ofthe Roman Underground propose an exposition areaconceived as a link between the stations and thearchaeological protection area.

The author considers the work conducted in theCapitoline Museum (i.a. a new showroom for thestatue of Marcus Aurelius) and plans for furtherdevelopment, which foresee the creation of a wholedistrict of museums in the environs of the Capitol. Hegoes on to discuss the expansion of Museo NazionaleRomano – a project for redesigning the main museumseat in the Baths of Diocletian, an exposition in thePlanetarium Hall, and new departments in PalazzoMassimo alle Terme, Palazzo Altemps and Via delleBotteghe Oscure (the Balbi Crypt) – together withbuilding Ara Pacis, a new museum designed byRichard Meier.

Summing up: effective in situ protection of classical large-scale monuments, especially marbleobjects threatened by atmospheric factors, has stillnot been satisfactorily resolved. This may be the reason why a network of archaeological museumexpositions, conceived as an essential component ofthe contemporary town structure, is being createdwith such great consistency and impetus. Theexpositions aim at a an attractive and comprehensivepresentation of architectural elements and works ofart near the sites in which they were discovered and in connection with a display of relics of the buildings. In contrast to a tendency which originated in the 1930s, and consisted of isolating classical monuments and “cleaning” them of all later stratification, the present-day trend aims at show-ing the monuments within a complete historical context.

SELECTED PROBLEMS OF THE CONSERVATION AND EXPOSITION OF CLASSICAL MONUMENTS IN ROME