1

NCIPM

Qwy xksHkh ,oe iRrk xksHkh dks lfCt;ks dh Qlyksa esa eq[; LFkku izkIr gSA bu lfCt;ks dh Qlyksa dks gekjs ns’k esa dze’k% yxHkx 2 +92 yk[k gSDVj ,oae 2 +67 yk[k gSDVj {ks=Qy es mxk;k tkrk gS rFkk budk mRiknu dze’k% 52 +60 yk[k Vu ,oae 59 +23 yk[k Vu gSa bl izdkj ;g lfCt;ks ds mRiknu esa fo’o esa dze’k% igyk vkSj pkSFkk LFkku j[krh gSaA ;g lfCt;ka Hkkjr esa if’pe caxky, mMhlk] vle] egkjk”V] dukZVd] mRrj izns’k ,oae gfj;k.kk esa eq[; #i ls mxkbZ tkrh gSA bu lfCt;ks es dSfY’k;e] eSxusf’k;e] QkLQksjl] foVkfeu , vkSj lh] dksyhu bR;knh Hkjiwj ek=k es izkIr gksrk gSA bUgh dkj.kksa ls ekax vf/kd gksus ds dkj.k budk cktkj es vPNk ewY; fey jgk gSA ftldh otg ls Qwy xksHkh ,oae iRrk xksHkh dh [ksrh dh rjQ fdlkuks dk #>ku c< jgk gSA vktdy budh [ksrh lfnZ;ksa ds ekSle esa gh ugh vfirq xehZ vkSj cjlkr ds ekSle esa Hkh lQyrkiwoZd dh tk jgh gSA l?ku [ksrh] csekSleh mRiknu ,oa o”kZHkj iSnkoj ysus ls bu lfCt;ksa esa dhV ,oa O;kf/k;ksa dk izdksi Hkh rsth ls c<k gS] ftlds dkj.k fdlkuksa dks vkfFkZd uqdlku dk lkeuk djuk iM jgk gSA losZ{k.kks ls izkIr MkVk dk fo’ys”k.k djus ij irk pyk gS fd cjlkrh xksHkh ij dhMk+s vkSj fcekfj;ks dk izdksi vR;kf/kd gksrk gSA ,d vuqeku ds vuqlkj 25&30 izfr’kr xksHkh dh Qly dhM+ks vkSj fcekfj;ks ds izdksi ls cjckn gks tkrh gSA bu dhV&jksx ds fu;a=.k ds fy, fdlku cjlkrh xksHkh es tgjhyh jlk;uks ds 10&12 rd fNM+dko dj nsrk gSA ,d vuqeku ds vuqlkj ns’k ds dqy [ksrh ;ksX; {ks=Qy es lfCt;ksa dk dqy {ks=Qy yxHkx 3% gS tcfd dqy uk’khtho jlk;uks dk 15% iz;ksx lfaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaCt;ks ij gh gks jgk gSA blls ;g vuqeku yxk;k tk ldrk gS fd lfCt;ks esa jlk;u dk iz;ksx cgqr rsth ls c<+ jgk gSA ftldh otg ls vusd izdkj dh leL;k,a mriUu gks jgh gSaA bu tgjhys jlk;uks ds vo’ks”k lfCt;ks esa fo|eku gks tkrs gSA

vfr lw{e gksus ds dkj.k jksxks ls yM+us okys ra= budh igpku ughs dj ikrs ftlds dkj.k ;s ekuo LokLF; ij foijhr izHkko Mky jgs gSA lkFk gh jklk;fud dhVuk’kdks dk izHkko i;kZoj.k, Hkwfexr ty lzksrks] enk] dhVks esa vojks/kh {kerk dk fodkl] u;s&u;s dhVks vkSj jksxks dk c<uk] Qlyks esa mifLFkr izkdfrd ‘k=qvks ,oae ykHkdkjh dhM+ks dk u”V gksuk bR;knh ij Hkh iM+rk gSA ftlds dkj.k bu fu;kZr xq.koRrk lfCt;ks ij cqjk vlj iM+rk gS! vr% mi;qDZr crkbZ xbZ leL;kvks ds fujkdj.k fdlkuks es tkx#drk ykus ds fy;s vkSj jlk;u jfgr lfCt;ks dh c<rh ekax dh vkiwfrZ lqfuf’pr djus ds fy, ;g ije vko’;d gks x;k gS fd tgjhys jlk;uks dk iz;ksx de djrs gq, ,oae dhV rFkk chekfj;ks ds izHkkoh fu;a.k gsrq ,d lqfu;ksftr laesfdr izca/ku vk +ih + ,e + dk;Zdze O;kid Lrj ij viuk;k tk, ftlls

fd bu lfCt;ks es yxus okys dhV&jksx ds lQy fu;a=.k ds lkFk&lkFk xq.koRrk ;qDr mRikn izkIr fd;k tk ldsA blh fn’kk es ;g ,d dne gS!

bl dhV ds iraxs xgjs Hkwjs jax ds gksrs gSA vkxs ds ia[kks ij lQsn /kkfj;ka gksrh gS ftlds chp es dkys /kCcs ik;s tkrs gSA ihNs okys ia[k lQsn vkSj buds fdukjs lysVh jax ds gksrs gSA iraxs jkr ds le; cgqr lfdz; gksrs gS vkSj lewg es vaMs nsrs gS tks fd ,d lQsn ijr ls <ds jgrs gSA ,d lewg esa 40&200 vaMs rd gks ldrs gSA 3&4 fnuks es bu vaMks ls lawMh fudy dj ckgj vk tkrh gSA izkjafHkd voLFkk esa lawMhs gjs jax dh gksrh gS tks iRrks dks [kqjp dj [kkrh gaSA ckn dh voLFkk dh lawMh xgjs gjs ;k Hkwjs yky jax dh gks tkrh gSA Åij dh rjQ lwfM;ks ij dkys jax ds yacs&yacs /kCcs Hkh fn[kkbZ iM+rs gSA cM+h voLFkk dh lawfM;ka iRrks dks xksy&xksy dkV dj pV dj tkrh gSA xksHkh ds Qwyks es ;g lwfM;k mij ls ?kqldj uqdlku igqWpkrh gS!

nqfu;k Hkj esa bl dhV us xksHkh oxhZ; lfCt;ks dks vR;kf/kd uqdlku igqWpk;k gSA O;Ld dhV ds ia[kks ij vanj okys Hkkx es rhu ihys jax dh /kkfj;k gksrh gS] tks vkjke dh voLFkk es iraxs ds ia[kks ij ghjs ds leku frdksus fpUg dh rjg fn[kkbZ nsrh gSaA O;Ld iraxs jkr ds le; cgqr gh lfdz; gks tkrs gS vkSj ihys jax ds vaMs e/; ul ds ikl iRrks dh fupyh lrg ij nsrs gSA bl dhV dk izdksi lcls T;knk iRrk xksHkh es gksrk gSA bl dhV dh lawMh gkfudkjd gksrh gSA tks ‘kq# dh voLFkk es gjs&ihys jax dh gksrh gS vkSj ckn esa iRrks ds jax tSlh gks tkrh gS A bl dhV dh lawfM;ka izkjafHkd voLFkk es ifRr;ks dh fupyh lrg dks [kqjp dj uqdlku igWqpkrh gSA ftles lQsn /kCcs cu tkrs gSA ckn dh lawfM;k iRrks es Nsn dj

uqdlku igWqpkrh gSA bldh lawfM;kWa Nwus ek= ls iV iVkus] yksVus vkSj fgyus yxrh gS] rr i’pkr ykj dh lgk;rk ls iRrks ls uhps fxj tkrh gS A [krjk Vy tkus ds mijkar ;g lawMh bl ykj ds lgkjs okil iRrks ij vk tkrh gSSA ;g dhV izk;% Qjojhs ekg es nsj ls cqvkbZ dh tkus okyh Qly ess vR;kf?kd uqdlku igqapkrk Gsa

bl dhV ds iraxs lysVh Hkwjs jax ds gksrs gSA ihNs okys ia[k ihys jax ds gksrs gS mij ds ia[kks ij xgjs ihys Hkwjs jax ds nks /kCcs gksrs gSA eknk ubZ&ubZ dfVeks vkSj vadqfjr gksrs ikS/kks rFkk ifRr;ks ij ,d&,d djds ;k nks ;k rhu ds lewg es lQsn jax ds vaMs nsrh gSA lwaMh fudyus ds le; yky jax es rcnhy gks tkrs gS vaMks ls lawfM;kWa fudydj ‘kq# dh voLFkk es iRrks dh e/; ul es ?kql tkrh gSA vadqfjr ikS/ks ds ruks es ?kqldj ‘kh”kZ Hkkx dks vR;f/kd uqdlku igqapkrh gSA Xkzflr ikS/ksk dh c<+okj #d tkrh gSA bl lawMh ls xzflr ruk dbZ ‘kk[kkvks esa foHkkftr gks tkrh gSA ;s lawfM;k [ksr es jksikbZ gksus ds ,d eghus rd Qly dks O;kid uqdlku igqpkrh gSA lawfM;ka f’k’kq voLFkk es lQsn jax dh fn[kkbZ iM+rh gS vkSj ckn es cM+h voLFkk es gYds xqykch jax es cny tkrh gSA

bl dhV dk O;Ld lQsn ia[kks okyk gksrk gSA blds vkxs ds ia[kks ij xgjs ihys dkys jax ds /kCcs gksrs gSA ;g ifRr;ksa ij ihys jax ds lewg es vaMs nsrh gSA ‘kq# es f’k’kq lawfM;ka >qaM es jg dj ifRr;ks dks [kkrh gS] rFkk cM+s gksus ij vyx&vyx gksdj ikS/kks dks uqdlku igqapkrh gSA ;g ,d iRrh Hk{kd dhV gSA lwaMh /kkjh nkj rFkk gYds gjs pedhys jax dh gksrh gSA

izks< voLFkk esa ;g dhV f’kYM ds vkdkj dk gksrk gSA mij okys fgLls ij lQsn dkyh vkSj ihys jax dh /kkfj;ka gksrh gSA f’k’kq dhV dk jax

Ckjlkrh Qwy xksHkh ,oe iRrk Ckjlkrh Qwy xksHkh ,oe iRrk Ckjlkrh Qwy xksHkh ,oe iRrk Ckjlkrh Qwy xksHkh ,oe iRrk xksHkh esa lesfdr uk’khtho izcxksHkh esa lesfdr uk’khtho izcxksHkh esa lesfdr uk’khtho izcxksHkh esa lesfdr uk’khtho izca/kua/kua/kua/ku

izlkj if=dkizlkj if=dkizlkj if=dkizlkj if=dkifjp;ifjp;ifjp;ifjp;

ghjd ihB dhV ¼Mk;e.M cSd ekSFk½ghjd ihB dhV ¼Mk;e.M cSd ekSFk½ghjd ihB dhV ¼Mk;e.M cSd ekSFk½ghjd ihB dhV ¼Mk;e.M cSd ekSFk½

rEckdw dh lawMh rEckdw dh lawMh rEckdw dh lawMh rEckdw dh lawMh (i.kZHk{kh dhVi.kZHk{kh dhVi.kZHk{kh dhVi.kZHk{kh dhV)

ruk Hksndruk Hksndruk Hksndruk Hksnd%

xksHxksHxksHxksHkh dh frryhkh dh frryhkh dh frryhkh dh frryh%

isafVx cxisafVx cxisafVx cxisafVx cx jk"Vªh; lesfdr uk’khtho izca/ku dsUnz]jk"Vªh; lesfdr uk’khtho izca/ku dsUnz]jk"Vªh; lesfdr uk’khtho izca/ku dsUnz]jk"Vªh; lesfdr uk’khtho izca/ku dsUnz](Hk- d- vuq i-)

iwlk ifjlj] ubZ fnYyh

2

yky pedhyk gksrk gS A eknk lQsn jax ds vaMs iRrks ;k [ksrks es feV~Vh ds Åij nsrh gSA ;g vaMs ckn es yky jax es ifjofrZr gks tkrs gSA ;g ,d jl pwlus okyk dhV gS vkSj ikS/k voLFkk es bldk izdksi T;knk gksrk gS A ifRr;ks ls jl pwlus ds dkj.k lQsn /kCcs cu tkrs gS vkSj vf/kd jl pwlus ds dkj.k NksVh] dksey ifRr;ka eqj>k dj lw[k tkrh gSA izdksi vf/kd gksus ij ikS/ks nksckjk rS;kjh djuh iM+ ldrh gSA

;g jksx enk tfur gSA ;g izk; ulZjh voLFkk es vf/kd yxrk gSA jksxh cht eqyk;e] Hkwjk ;k dkys jax dk gks tkrk gS rFkk nckus ij vklkuh ls QV tkrk gS A ;fn cht ls vadqj fudy Hkh jgs gksa] rks tehu ls ckgj fudyus ls igys gh lM+ tkrs gSaA Hkwfe dh lrg ds ikl ikS/k ds rus ij Hkwjs jax ds uje /kCcs curs gSaA jksxh Hkkx dkQh detksj iM+ dj fldqM+ tkrk gSA QyLo:i ikS/kk mlh LFkku ls VwVdj ;k eqM+dj uhps fxj tkrk gSA ifÙk;ksa dk ihyk iM+uk vkSj eqj>kdj lw[k tkuk bl jksx dh eq[; igpku gSA ulZjh esa [kkyh LFkku fn[kkbZ nsus yxrs gSaA

ifÙk;ksa ij vfu;fer vkdkj ds Hkwjs jax ds /kCcs cu tkrs gSa A /kCcksa ¼fpfÙk;ksa½ ds chp esa xksy NYys ds vkdkj dk fu’kku gksrk gS A dbZ /kCcksa ds vkil esa feyus ls ,d cM+s vkdkj dk /kCck curk gS A ifÙk;ka ihyh gks tkrh gS A Qyksa ij cM+s vkdkj ds dqN /kls gq,] lw[ks /kCcs fn[kkbZ nsus yxrs gSa A ckn esa Qy ihyk gksdj fxj tkrk gS A dqN /kCcs NksVs] yky ;k Hkwjs vkSj dHkh&dHkh xgjs jax dh js[kk ls f?kjs gksrs gS A bu /kCcksa ds chp esa dod ds dkys fcUnq dh of) Li"V fn[kkbZ iM+rh gS A jksxxzLr ikS/ks ds Qy lM+us yxrs gS A ikS/kks ds rus] 'kh"kZ] 'kk[kk,a] iq"idze bR;knh ldzae.k ls izHkkfor gksdj eqj>k tkrs gSa vkSj ckn esa ej tkrs gSa A ldzfer Hkkx LFky ls nwj ifÙk;ka ihyh gks tkrh gS vkSj izk;% eqj>k dj fxj tkrh gSA ikS/ks ds Hkwfe dh lrg okys Hkkx es en foxyu fn[kkbZ nsrk gSA

bl chekjh ds y{k.k loZizFke ifRr;ksa ds fdukjksa ij V vkdkj esa gfjekghu ,oa ikuh esa Hkhxs tSls fn[kkbZ nsrs gSa rFkk bl Hkkx dh ifRr;ksa dh f’kjk,a dkyh iMus yxrh gSaA var esa izHkkfor Hkkx dRFkbZ jax dk gks tkrk gSsa oooo ifRr;ksa dh f’kjk,a iwjh rjg lw[kh ,oa dkyh iM tkrh gSaA

ulZjh voLFkk es ulZjh voLFkk es ulZjh voLFkk es ulZjh voLFkk es ¼1½ ulZjh dh LFkkiuk ds fy, ,sls LFkku dk

p;u djs tgkW ij ikuh dk teko u gksrk gks A ,slk djus ls dbZ jksxks ls fo’ks”kdj tM+ lMu jksx ls eqfDr ikbZ tk ldrh gSA blds vykok tehu ls N% ls 10 bap Åph D;kjh cukdj ulZjh dh cqvkbZ djsaA uhe dh [kyh dh 50 xzke ek=k ¼izfr oxZ ehVj ½ ulZjh dh cqvkbZ ls 15&20 fnu igys feVVh esa feyk nsaA vk/kk feñ eh ñ eksVh pknj ls D;kjh dks <d dj j[kus ls Hkh Hkwfe tfur jksx ls funku feyrk gSA

¼2½ ulZjh dh cqvkbZ ls igys izfr oxZ ehVj vuqlkj VªkbdksMZek gjthfu;e dh 50 xzke ek=k dks 1 fd ñ xzke lM+h gqbZ xkscj dh [kkn es vPNh izdkj feykdj ,d lIrkg ds fy;s NksM+ nsA ckn es bls D;kjh es vPNh izdkj feyk nsaA

¼3½ ulZjh voLFkk es vknzZiru (tM lmu jksx) ds fu;a=.k gsrw VªkbdksMªkek gjthfu;e dh 4 xzke izfr fdyks cht ds vuqlkj 10&15 fe ñ yh ñ ikuh es feykdj isLV cuk dj cht dks mipkfjr dj cqvkbZ djsaA

¼4½ ulZjh voLFkk es ruk Nsnd ¼ xksHkh dk dhMk+ ½ dk izdksi gksus ij uhe ds 5 izfr’kr lr dk iz;ksx djsa A

jksikb ds le; % jksikb ds le; % jksikb ds le; % jksikb ds le; %

¼1½ ikS/ks dh #ikbZ ls iwoZ VkªbdksMZek gjthfu;e dh 40 xzke ek=k 10 yhVj ikuh es feykdj ikS/kks dh tM+ks dks nl feuV ds fy;s ?kksy es mipkfjr djus ds ckn gh ikS/kks dh jksikbZ djsaA

¼2½ cjlkrh xksHkh es jksikbZ ls iwoZ [ksr dh rS;kjh ij vf/kd /;ku fn;k tkuk pkfg,A bl ekSle es cjlkr vR;kf/kd gksus ij [ksr es ikuh [kM+k jg ldrk gSA blls chekfj;ka tSls dh tM+ lM+u jksx vf/kd uqdlku igqapkrh gSa vkSj blls iksf”Vd rRo dh Hkh deh gks ldrh gSA blfy;s fdlkuks dsk jksikbZ ls iwoZ 6&10 bap maph es< cuk ysuh pfg,A ikS/kks dh jksikbZ es< ij djsaA vko’;drk iM+us ij ykbuks ds chp ikuh nsus dh O;oLFkk djsaA

jksikbZ ls Qly dh dVkbZ rdjksikbZ ls Qly dh dVkbZ rdjksikbZ ls Qly dh dVkbZ rdjksikbZ ls Qly dh dVkbZ rd ¼1½ jksikbZ ds rqjar ckn ruk Nsnd dks izdksi gksus ij 5 izfr’kr uhe ds lr

dk fNM+dko djsaA /;ku jgs fd bl dk fNM+dko ‘kke ds le; es gh djsaA

¼2½ rEckdw dh lawMh ij fuxjkuh j[kus ds fy;s ikS/ksk dh jksikbZ ds ckn [ksr esa xa/kik’k 5@gSDVj dh nj ls yxk,A

¼3½ rEckdw dh lawMh ds iraxs xa/kik’k es Vªsi gksus ij vkSj bu iraxks dh la[;k 10 ls 25 izfr xa/kik’k igqapus ij] [ksr es ikS/ksk ij rEckdw dh lawaMhs ds vaMks ,oae~ lawfM;ks ds lewg dh tkap iM+rky dj vaMks ds lewg dsk iafRr;ks lfgr rksM+ dj u”V dj nsuk pkfg,A vaMks ls fudyus ds ckn lawfM;ka lewg es jgrh gSA budks ifRr;ks lfgr rksM+ dj ,uMkslYQku 35 bZ lh ds 0]2 izfr’kr ?kksys es Mqck dj u”V nsuk pkfg,A

¼4½ rEckdw dh f’k’kq lawfM;ka ‘kq# es >qaM es jgdj iRrks dks Åijh Hkkx dks [kqjp dj [kkrh gSA bl voLFkk es ,uñ ihñ ohñ 100 ,y bZ izfr ,dM+ ds fglkc ls fNM+dko djus ls budk izHkkoh fu;a=.k fd;k tk ldrk gS A

¼5½ vko’;drk iM+us ij lqjf{kr dhVuk’kdks tSls fd dkjVsi gkbMªDyksjkbM 50 MCY;w ih ;k lihukslsM 48 ,l lh ;k ,sefefDVu cStks,V 15 ,l th

;k usoksy;ksjku 10 bZñ lhñ ;k bUMksDlkdkcZ 14.5 ,l lh dk fNM+dko djasA ;s dhV uk’kd fe= dhVks dks de uqdlku igqWpkrs gSaA

¼6½ jksx xzflr ifRr;ks dks rksM+dj le;&le; ij u”V djrs jguk pkfg,A t#jr iM+us ij esUdkstsc 0 +2 izfr’kr ?kksy dk fNM+dko djsaA

lEiknd Mh- ch- vkgqtk] ,p- vkj- ljnkuk]ljkst flag

,l- ds- flag] ukosn lkfcj] ,l- ih- flag rduhdh lg;ksx uhye esgrk izdkf’kr Mk- vks- ,e- cEckokys] funs’kd jk”Vªh; lesfdr uk’khtho izca/ku dsUnz (Hkk- d- vuq- i-)

iwlk ifjlj] ubZ fnYyh&110 012 nwjHkk”k %+ 91&11&25843935&36 QSDl % 91&11&25841472

bZ&esy % ipmnet@bol.net.in

oSc % http://ncipm.org.in izdk’ku o”kZ 2008] 500 izfr;ka

vknzZiruvknzZiruvknzZiruvknzZiru ¼tM+ ,oae~ ruk xyu ¼tM+ ,oae~ ruk xyu ¼tM+ ,oae~ ruk xyu ¼tM+ ,oae~ ruk xyu jksx ½ ½ ½ ½

vkYVjusfj;k i.kZ /kCck jksxvkYVjusfj;k i.kZ /kCck jksxvkYVjusfj;k i.kZ /kCck jksxvkYVjusfj;k i.kZ /kCck jksx

thok.kqt dkyk foxyuthok.kqt dkyk foxyuthok.kqt dkyk foxyuthok.kqt dkyk foxyu

lesfdr uk’khtho izca/ku ¼ vkbZ +ih +,e +½ lesfdr uk’khtho izca/ku ¼ vkbZ +ih +,e +½ lesfdr uk’khtho izca/ku ¼ vkbZ +ih +,e +½ lesfdr uk’khtho izca/ku ¼ vkbZ +ih +,e +½