yachay taqi simikuna

Upload: juan-juan-perz

Post on 01-Mar-2016

107 views

Category:

Documents


7 download

DESCRIPTION

Yachay Taqi Simikuna

TRANSCRIPT

  • 1

  • 2

  • 3

    Ruraqkuna ELAS CAHUANA RAMOS Wankawillka GUILLERMO ANTIDIO OLIVERA ALCCER Aqu Pampa - Wankawillka YVN HUERTA JUREGUI Chinchirus - Apurimaq FLIX CALDERN TANTA Cangallo - Ayakuchu EDGAR VALENCIA AGUILAR Wanta - Ayakuchu JUAN PARIONA CRDENAS La Mar - Ayakuchu

  • 4

    RIQSICHIKUY Chanka hatun suyupi (Wankawillka, Ayakuchu, Apurimaq) Iskay simipi Iskay Kawsaypi yachachinakuy kasqanraykum kay Yachay Taqi Simikuna sutiyuq maytuta qamkunaman riqsichimuniku, kay maytuqa tukuyniraq simikunatam hatallin imayna amawtakuna yachay wasikunapi yachaninanpaq. Kay maytu paqarinampaqmi Ministerio de Educacin kamachikuq wasipa kallpanchasqanwan kimsan suyukunamanta iskay rimayniyuq, yachayniyuqpi sunquchakuq amawtakuna huunakuspayku, llapa yachapakuq warmakunapi, amawtakunapi yuyaymanarispa kay Yachay Taqi Simikuna sutiyuq maytuta, Per suyunchikpi maqchirisqa paqarimun, pipas munaq kaq awincharinampaq. Aswanqa kay maytum imapas, yachaywasinchikkunapi, sasachakuynichikkuna kasqanmanhina riqsirichiwasun, tawa yachay taqikunallatam hatallimuniku, chaykunapaqmi sapankama siminkunata maskarispayku qillqarimuniku. Chay yachay taqikunan Rimanakuy, Yupay Awa, Pachamamawan Yachay chaymanta Aylumasintin. Ichapas maskariptinchik manapas llapallan munasqanchitaqa tariykusunchu aswanqa uqanchikpipas qatipasunchikya mana kaqkunata tiyarichinapaq, chaymantapuni huk musuq maytukuna paqarichinapaq. Llapallan kay maytu awinchaqkunatam kunakamuniku, yaqapaschiki kay llamkaypi rimaq sutikunawan mana tinkurinqachu hamutaynikichik, hinaptinqa munaymankum yachasqaykichikmanhina yanapakuynyikichikta chayaykachimuwanaykichikta, chaykunawan yanapakuspa aswan llaqtanchikpa yachaynikuna wiarichinapaq. Sinchitam llapallan amawtamasinchikkunata aanchakuniku, paykunam yachasqankumanhina yanapariwarqaku kay qillqasqa maytu ruruchinaykupaq.

    Ayakuchu, Wankawillka, Apurimaq 2012

  • 5

    RIMANAKUYPAQ SIMIKUNA COMUNICACIN

    QICHWA CASTELLANO Achkachasqa suti Sustantivo comn Achkamanta maakuy qillqasqa

    Memorial

    Allin qillqa Ortografa Aranway Fbula Asinapaq willakuy Ancdota Awqanakuq / mana niraqkama simikuna

    Palabras antnimas

    Aranwa qillqasqa Texto dramtico Chiqap suti Sustantivo propio Chiqap maskay Hiptesis Chiqap willakuy Noticia Chutis Artculo Hamutay Comprender Hapipakuspa qillqasqa Texto argumentativo Harawi / yarawi Poesa / poema Harawiy / yarawiy Recitar Hatun qillqa Letra mayscula Hawariy / willakuy Cuento Huusqa rimaykuna Prrafo Ima nisqanta Mensaje Imapaq kasqanata Propsito Imayna kasqanmanta Descripcin Imayna kasqanmanta qillqasqa

    Texto descriptivo

    Iisqamanta willakuy Mito Kallpachasqa rimay Oracin exclamativa Kamachisqa rimay Oracin imperativa Kamaqchay Creatividad Kaqlla rimasqapi tukuq Rima Kaqlla simikuna Palabras homnimas Kaqniyuqpa suti rantinkuna Pronombres posesivos

    - uqapa - mo, de m - qampa - tuyo, de ti - paypa - suyo, de l/ella

    HATUN QILLQA

  • 6

    - uqaykupa - nuestro, de nosotros (exclusivo) - nuqanchikpa - nuestro, de nosotros (inclusivo) - qamkunapa - vuestro, de ustedes - paykunapa - suyo, de ellos/ellas

    Kasqan willakuykuna Narraciones reales Kawsaynin Experiencia Kunan pacha Tiempo presente Kunkachaspa awichay Lectura en voz alta Likan qaylla Secuencia lgica

    - kunan - ahora - chaymanta - despus - tukuynin - finalmente

    Likan tinkiqkuna Conectores lgicos

    - ima - y - utaq - o - ichari - u - icha - e - ichaqa / chaypas - pero - ni - tampoco - aswan - mas - chaynaqa /

    chaymantaqa / hinaspa

    - entonces

    - mana chayqa - porque - chaytawan - tambin - chaymanta - adems

    Mana kasqan willakuykuna Narraciones imaginarias Mana qatiqlla qillqasqa Texto discontinuo

    - chirusqa hawiyay - historieta - asichikuy - chiste - willakuy - aviso - llikachasqa siqi - cuadros estadsticos

    Mana yachasqa suti rantikuna Pronombres indefinidos - pipas - imapas - maypas - haykapas

    - alguien - algo - alguna parte - cuanto sea

    - mana pipas - mana imapas

    - nadie - nada

  • 7

    - mana maypas - mana haykapas

    - ningn sitio - ninguna cantidad

    Mana takyasqa simi Lenguaje informal Maypi kasqan Escenario Musyay Prediccin Napaykuy qillqasqa Tarjeta de saludo Niraqkama simikuna Palabras sinnimas awichay Leer / lectura awpachiy Anticipacin Paqarisqamanta willakuy Leyenda Patanchasqa Silueta de palabras Pikuna Personajes Pipaq kasqanta Destinatario Pisi simikuna Partculas Pisiyachisqa / chintichisqa Resumen Puririy Desarrollo Puypa Frase Qallariy Inicio Qatipaq hapiqa Idea secundaria Qatiqlla qillqasqa Texto continuo Qullana hapiqa Idea principal Qillqa Letra Qillqana chikukuna Signos de puntuacin

    - puypa rakiq chiku - coma - iskay chiku - dos puntos - siqi chiku - guiones - chusu chiku - punto - rakiq chusu chiku - punto aparte - tukuq chusu chiku - punto final - qatiq chusu chiku - punto seguido - chusu chikuwan

    puypa rakiq chiku

    - punto y coma

    - qatichiypaq chusu chikukuna

    - puntos suspensivos

    - muspaykunapa chikun

    - signos de admiracin

    - tapukuykunapa chikun

    - signos de interrogacin

    - simi uqarichiq - acento

  • 8

    - simi uqarichiq wachi - tilde Qillqakuna ruruchiy Produccin de textos Qillqasqa allinchay Corregir el texto Qillqasqa qawapayay Revisar el texto Qillqasqakuna hamutay Comprensin de textos Rikchaq qillqasqa Texto con imagen Rikchaqmana siqisqakuna Esquemas Rimanakuy Debate / dilogo Rimapakuy Monlogo Rimariy Opinar

    - kaykuna - estos, stas - chaykuna - sos, sas - wakkuna - aqullos aqullas

    Rimasqa Predicado Rimasqapa kaqninkuna Elementos del predicado Rimay Oracin Rimay Conversar / dialogar Rimay qillqasqa Texto expositivo Rimaykuna huuchiq Conectores Rimaywan uyariy hamutay Expresin y comprensin oral Rumiska Gramtica Runakunapa suti rantinkuna Pronombres personales

    - uqa - yo - qam - t - pay - l/ella - uqayku - nosotros (tras) (exclusivo) (pero no t) - nuqanchik - nosotros (tras) (inclusivo) (t y yo, ustedes y

    nosotros) - qamkuna - ustedes vosotros - paykuna - ellos / ellas

    Ruraq Sujeto Ruraqpa kaqninkuna Elementos del sujeto Rurasqamanta qillqasqa Informe Sapi Raz Simi Palabra Simi patma Slaba Simi siqinchay / likachay Subrayar Simi taqi Vocabulario Siqisqa Grfico Suti Sustantivo

  • 9

    Suti huntachiq Sufijo nominal Suti ranti Pronombre Suti tikrachiq Adjetivo Sutichana Denominar Sutin Ttulo Takiy Cancin Takyasqa rimay Oracin afirmativa Takyasqa simi Lenguaje formal Tapukusqa rimay Oracin interrogativa Tapukuykunapa suti rantinkuna

    Pronombres interrogativos

    - pi - ima - may - mayqin o mayqan - imayna - hayka - haykap - imanaptin - imanasqa - piwan - pipaq - imapaq - imamanta - maypi - maytataq - maymanta - maykama - haykanka - imarayku

    - quin? - qu? - dnde? - cul? - cmo? - cunto? - cundo? - por qu? - por qu? - con quin? - para quin? - para qu? - de qu? - dnde? - a dnde? - de dnde? - hasta dnde? - a cunto? - por causa de qu?

    Tapupayay Entrevista Tinkiy Cohesin Tinkuchiq Conjuncin Tinkuchiq siqikuna Cuadros comparativos Tukuy Cierre Uchuy qillqa Letra minscula Uchuylla qillqasqa Nota Upallallapi awichay Lectura silenciosa Watuchiy Adivinanza Willakuq siqi Afiche

    UCHUY QILLQA

  • 10

    HUNTASQA RIMAY

    HUUSQA SIMIKUNAWAN

    QISPICHISQA

    Warma tanta mikun.

    SUMAQ CHUYA RIMAY

    Willakuy Narracin Willka takiy Himno Willay panqa Peridico mural Imayna ruranapaq qillqasqa Texto instructivo Yanunapaq qillqasqa Receta Willakuy qillqasqa Texto narrativo Willakuypaq qillqasqa Texto informativo Yapaq Adverbio Yapay Coherencia Yachay awa siqi Mapa conceptual

    Yachay awa siqi

    (mapa conceptual)

  • 11

    YUPAY AWAYPAQ SIMIKUNA MATEMTICA

    YUPAY, TUPACHIYKUNAPIWAN RURAYNINKUNA NMERO, RELACIONES Y OPERACIONES

    QICHWA CASTELLANO Achka kaq Ms que Aslla kaq Menos que Chaqrusqa Patmantin yupay Fraccin mixta Chaqrusqa rurayninkuna Operaciones combinadas Chaqrusqa yupakuna Nmeros mixtos Chawpi Mitad Chikukuna - kuraqchaq chiku > - Sullkachaq chiku < - kikinchaq chiku = - yapaq chiku + - qichuq chiku - - mirachiq / kuti chiku x - rakiq chiku - huqariq chiku x2 - chusu chiku .

    Smbolos y signos - Es mayor que - Es menor que - Es igual a - Signo Ms (Adicin) - Signo Menos (Sustraccin) - Signo Por (Multiplicacin) - Signo Entre (Divisin) - Signo de potencia - Punto

    Chullan Nmero impar Chunka waranqakuna Decenas de millar Chunkakuna Decenas Chuyanchay Resolver / Solucionar Chuyanchaynin Resultado Hapichisqa Clculo Hapichiy Calcular Hunu Milln

    Uqarina

    Uqariq

    Uqarisqa

  • 12

    Huuna kaynin Propiedad asociativa Iskay kuti Doble Kamaqpuni Divisible Kamaqpuni Divisibilidad Kamasqa yupaykuna Mltiplos Kaqkama Equivalencia / Equivalente Kaqllachasqa / nisqa Proporcin Kaqman kaqllachasqa Proporcionalidad directa Kikinchasqa patmaqniyuq Fraccin equivalente Kimsa kuti Triple Kuraq kaq rakiq Mximo Comn Divisor Kuskanchasqa Nmero par Masichanalla kaynin Propiedad asociativa Miraq

    - Miray - Mirachiq - Miraq - Mirasqa - Mirachiq

    Multiplicacin - Multiplicar - Multiplicador - Multiplicando - Producto - Factor

    Miraypa aypasqa kaynin Propiedad distributiva awpaqchaq Antecesor iqinchasqakuna Ordinales Pachak waranqakuna Centenas de millar Pachakchasqa Porcentaje Pachakkuna Centenas Paskin Segundo Patma Fraccin

    - Patmachikuq - Numerador - Patmapa patman - Fraccin de una fraccin - Patmaq - Denominador - Pusaqman patmasqamanta kimsa 3/8 - Tres octavos - Niraqkama patmaqniyuq 3/4; 1/4; 7/4 - Fracciones homogneas - Kuraq patmaqniyuq - Fraccin propia - Mana niraqkama patmaqniyuq 3/4; 2/5; 7/8 - Fracciones heterogneas - Kimsa sapan, chunka pichqayuq waranqacha

    3,015 - Tres enteros, quince milsimos

    - Iskay sapan, kimsa chunkacha 2,3 - Dos enteros, tres decimos - Iskay sapan, tawaman patmasqamanta kimsa

    2 - Dos enteros, tres cuartos

    - Iskayman patmasqamanta huk 1/2 - Un medio

  • 13

    - Huk chunkacha 0,1 - Un dcimo - Chunkachaq chiku - Coma decimal - Chunkachasqa patmaqniyuq 3/10 - Fraccin decimal - Chunkachasqa yupay - Nmero / Numeracin decimal - Chunkachasqa yupaykuna 0,1; 0,2; 0,24 - Decimal - Chunka iskayniyuq pachakcha 0,12 - Doce centsimos

    Punchaw Da Qanchis punchaw Semana Qati qati siqi Secuencia grfica Qati qati yupay Secuencia numrica Qati qatilla Akllay Yupay

    Sucesin/seriacin Clasificar Conteo

    Qatiqnin Sucesor Qayri mirachiqkuna Factores primos Qichu

    - Qichuy - Qichuna - Qichuq - Qichusqa / puchuq

    Sustraccin / resta - Sustraer/quitar/restar - Minuendo - Sustraendo - Diferencia

    Raki - Rakiy - Rakina - Rakiq - Rakisqa - Puchuq - Chusaq puchuyuq raki - Puchuqniyuqpuni raki

    Divisin - Dividir/Repartir/Distribuir - Dividendo - Divisor - Cociente - Residuo - Divisin exacta - Divisin inexacta

    Rakiqkuna Divisores Sapan waranqakuna Unidades de millar Sapankuna Unidades Sasachakuy / Sasachay Problema Sullka patmaqniyuq Fraccin impropia Sullka yupa kutiriq Mnimo Comn Mltiplo Tawa kuti Cudruplo Tikranalla kaynin Propiedad conmutativa Tikraqman kaqllachasqa Proporcionalidad inversa Tullmin Minuto Uchuyyaq Decreciente Pacha / Ura Hora

  • 14

    Uqari - Uqariy - Uqarina - Uqariq - Uqarisqa

    Potenciacin - Potenciar - Base - Exponente - Potencia

    Waranqakuna Millares Wiaq Creciente Yapa / yapay

    - Yapana Adicin / Suma

    - Sumando Yaynakamalla kaq Tantos como Yupana baco Yupana sapi Tablero de Valor Posicional Yupay Nmero Huuchasqa Conjunto Kaqninkuna Elementos Paipaq kaq Pertenencia Mana paipaq kaq No pertenencia Hukllawasqa Unin Chakasqa Interseccin Puchusqa Diferencia Mana kaqniyuq huusqa Conjunto vaco Chullalla kaqniyuq huusqa Conjunto unitario Lliw kaqniyuq huusqa Conjunto universal Tukuqllaman huusqa Conjunto finito Manaa tukuqman huusqa Conjunto infinito

    iqinchasqakuna yupa awpaq yupa 1 Iskay iqi 2 Kimsa iqi 3 Tawa iqi 4 Pichqa iqi 5 Suqta iqi 6 Qanchis iqi 7 Pusaq iqi 8 Isqun iqi 9 Chunka iqi 10 Chunka hukniyuq iqi 11 Chunka iskayniyuq iqi 12

    Nmeros ordinales Primero Segundo Tercero Cuarto Quinto Sexto Sptimo Octavo Noveno Dcimo Undcimo Duodcimo

  • 15

    ALLPA TUPUYWAN TUPUY GEOMETRA Y MEDICIN

    Hawa tupunakuna Unidades de Medida de rea rea Hawa tupu Iskaychasqa waranqa tatki Kilmetro cuadrado (km2) Pachak iskaychasqa tatki Hectmetro cuadrado (hm2) Chunka iskaychasqa tatki Decmetro cuadrado (dam2) Iskaychasqa tatki Metro cuadrado (m2) Chunkacha iskaychasqa tatki Decmetro cuadrado (dm2) Iskaychasqa Pachakcha tatki Centmetro cuadrado (cm2) Waranqacha iskaychasqa tatki Milmetro cuadrado (mm2) Llasa tupunakuna Unidades de Medida de Peso Waranqa aqnu Pachak aqnu Chunka aqnu Aqnu Chunkacha aqnu Pachakcha aqnu Waranqacha aqnu

    Kilogramo (kg) Hectogramo (hg) Decagramo (dag) Gramo (g) Decigramo (dg) Centigramo (cg) Miligramo (mg)

    Suni Tupunakuna

    - Waranqa tatki - Pachak tatki - Chunka tatki - Tatki - Chunkacha tatki - Pachakcha tatki - Waranqacha tatki

    Unidades de Medida de Longitud - Kilmetro (km) - Hectmetro (hm) - Decmetro (dam) - Metro (m) - Decmetro (dm) - Centmetro (cm) - Milmetro (mm)

    Wiara tupunakuna Unidades de medida de Volumen Waranqa kimsachasqa tatki Kilmetro cubico (km3) Pachak kimsachasqa tatki Hectmetro cubico (hm3) Chunka kimsachasqa tatki Decmetro cubico (dam3) Kimsachasqa tatki Metro cubico (m3) Chunkacha kimsachasqa tatki Decmetro cubico (dm3) Pachakcha kimsachasqa taki Centmetro cubico (cm3) Waranqacha kimsachasqa tatki Milmetro cubico (mm3)

  • 16

    Winqu / Winku / huntachina tupunakuna Unidades de medida de Capacidad Huntachina Capacidad Waranqa winqu / winku Kilolitro (kl) Pachak winqu / winku Hectolitro (hl) Chunka winqu / winku Decalitro (dag) Winqu / winku Litro (l) Chunkacha winqu / winku Decilitro (dl) Pachakcha winq / winku Centilitro (cl) Waranqacha winqu / winku Mililitro (ml) Chirusqa Figura geomtrica Achka chiruyuq Polgono Chiqan muyu Circulo Chunka kuchu Decgono Chutarisqa tawa kuchu Rectngulo Hatunyachiy / Wiachiy Ampliacin Iskay chunka kuchu Icosgono Isqun kuchu Nongono Kaqkamalla / Kuska kaq Simetra Kimsa kuchu Triangulo Kinray / Kinraynin Ancho Kinrayman kuchuq Abscisa Kuskachaq Eje de simetra Muyurichiy Rotacin awchi Vrtice Pichqa kuchu Pentgono Puririchiy Traslacin Pusaq kuchu Octgono Qanchis kuchu Heptgono Qichqa / Tupra Arista Rumpu / Puytu Rombo Sayay / Sayaynin Alto Siqi Lnea / Dibujo Suni Largo Suqta kuchu Hexgono Taksayachiy Reduccin / Reducir Tawa kuchu Cuadrado Tiyana Base Uya / Chiru Lado / Cara

  • 17

    Umia / pirwa Cuerpo geomtrico Chuqu Cono Iskay chunka uyayuq umia Icosaedro Machina Cubo / Hexaedro Qullqa Prisma Ruyru Esfera Tuquru Cilindro Wampar Pirmide Umia Poliedro Kuchu Angulo Chiqan kuchu Angulo recto Chiqan kuchupaq kamanakuq ngulo complementario Hanayman kuchuq ngulo de elevacin Kakcha kuchu Angulo obtuso Kichki kuchu Angulo agudo Mastasqa kuchu Angulo llano Mastasqa kuchupaq kamanakuq ngulos suplementarios Urayman kuchuq ngulo de depresin Chiqan siqi Recta Chiqan chakasqa siqikuna Rectas perpendiculares Chyamankama chutakuq siqi Rectas paralelas Kinrayninman siqi Recta horizontal Kuchuq siqi Recta secante Yupa siqi Recta numrica Maypim kasqan Espacio Hawa Fuera Hawanpi Encima Hichpa /qaylla Cerca Karu Lejos Lluqi / Ichuq Izquierda awpa Delante Paa / Alliq Derecha Qipa Atrs / Detrs Uku Dentro Uraypi Debajo de / Abajo de

    CHUQU

  • 18

    KIPUKAMAYUQPA YACHAYNIN

    ESTADSTICA Chawpi siqi Mediana Icha Probable Ichapas Probabilidad Kikin rakiq Media aritmtica Llikachasqa Grfico de lneas Sayanpa siqikuna Diagrama / grfico de barras Manapas Improbable Manapuni Nunca Mayninpi A veces Pisichasqa huu Muestra Sampa wachuchasqa Tabla simple Sapa kuti Siempre Siqichay Representar / Representacin Wachuchasqa Tabla Mata wachuchasqa Tabla de doble entrada Ima pasasqan yupaykuna Sucesos numricos Mana yupay ima pasasqankuna Sucesos no numricos Ruyru siqikuna Grficos circulares Yupaychasqa Tabulacin Yupaychay Tabular

    Punchawkuna Intichay Killachay Atipachay Quyllurchay Chaskachay Illapachay Kuychichay

    Das de la semana Domingo Lunes Martes Mircoles Jueves Viernes Sbado

    Killakuna Uchuy puquy Hatun puquy Pawqar waray Ayriway Aymuray Inti raymi

    Meses de ao Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio

  • 19

    Anta sitwa Qapaq sitwa Quya raymi Kantaray Ayamarka killa Puquy raymi

    Julio Agosto Setiembre Octubre Noviembre Diciembre

    Huk simikuna Otras palabras Achka Bastante Alliqman muyuq Sentido horario Allpa tupu Geometra Awa Sistema Aysapasqa Redondeo Chakasqa Hipotenusa Chaqllasqa Coordenada Chaqllasqa pampa Plano cartesiano Chawpi Medio Chawpi mirasqa Producto parcial Chawpi puni Centro Chawpi siqi Dimetro Chawpinpi Al centro Chaymankama siqiyuq Paralelo Chiku Signo Chiqap kuchu tupunapaq Escuadra Chiqap maskanapaq Hiptesis Chulla tallqi Monomio Chullachasqa Cifra Chusu Punto Chuyanhasqa Postulado Hamuq / Qipa / Qaya pacha Tiempo futuro Hanay Arriba Hapichiq Calculadora Hatarichiq Armar Hatun Grande Hawan Superficie Hayka kasqan Cantidad Hichpa Cerca Huu Conjunto Ichuqman muyuq Anti horario Illaq / chusaq Vaco

  • 20

    Illaq kaq yupa maskanapaq Regla de Tres Simple Imahina rurana Tcnica operativa Imaymana Chiku Smbolos Imaymana yupa Nmero real Imayna rurana Procedimiento Kanan pacha Tiempo presente Kanan punchaw Hoy da Kaq Masa Kaq yupa Nmero natural Kaqnin Elemento Kaynin Propiedad Kaynin Pertenencia Kikinchasqa Ecuacin Kikinchasqa Igualdad Kinray Horizontal Kinray wachu Fila Kinrayman kuchuq Eje de abscisas Kuchu tupunapaq Transportador Kuchunakusqan Interseccin Kuchusqa muyu Arco Kuqmu Bara Kuskachay Aparear Kuskaman taqaq Apotema de un polgono regular Kuskanchachiq Identidad Liwi Radio Llankiy / Yankiy Canjear Llapampi tarikuq Factor comn Llapan Todos Llasa tupuna Balanza Llasaq Pesado Mana llasaq Liviano Mana mayqanpas Ninguno Mana pakikuq yupa Nmero entero Mana taksayaq Irreductible Mincha punchaw Pasado maana Mirachiq Factor Mirachiqkuna Factores Mirachisqa masakuna Producto cartesiano Mirachisqa masakuna Producto cartesiano Mirayman tikray Factorizar

    SAYANPA SIQIKUNA

  • 21

    Muyu siqiku Comps Muyuriqnin Permetro Niraqkama Clase Niraqkama kaq Equivalente awpa pacha Tiempo pasado awpa tupunakuna Medidas tradicionales awpaq Dominio awpaq Adelante awpaq iqinchasqa masapi Abscisa iqi Orden iqinchasqa masa Par ordenando iqinchasqa masa Par ordenado Pacha iqinchasqa Calendario Pacha tupuku Cronmetro Pachapa riynin Tiempo Paqarin Maana Pasaqlla Plano Patmaq yupa Nmero racional Pisi / aslla Poco Pisiyachisqa Descuento Pisiyachiy Descontar Qatanchasqa Pendiente Qatirina / suni Regla Qawchi chiqana Semirecta Qawchi pampa Semiplano Qayna punchaw Ayer Qaynin punchaw Antes de ayer Qichunayuq yupa Nmero negativo Qipa iqinchasqa masapi Ordenada Qullqi Dinero / Moneda Rantikuy Vender / Trocar Rantinachiy Sustituir Rantiy Comprar / Reemplazar Rapi Qullqi Billete Rurana Ejercicio Ruraynin Operacin Ruyru Redondo Sapkin Matriz Sapsampa taksankuna Submltiplo Sayanpanman kuchuq Eje de coordenadas

  • 22

    Sayaynin Tamao Siqi Dibujo / Lnea Siqi Orden Siqisqa Grfico Sisku siqi Diagonal Sunin Longitud Sutinchasqakuna Cardinales Suytu Ovoide Suyu Regin Tallqinkuna Trminos Taqa Porcin Taqa / Kuqmu Segmento Taqanchasqa Amplitud Taqiy Acumular Taqrusqa huu qatipay Anlisis combinatorio Tawqasqa Montn Tikra Opuesto Tikray Invertir Tikray / Parqachiy Convertir Tipi tipi Discontinuo Tupa Relacin Tupachisqa yupakuna Razn Tupu Medida Tupukuq Magnitud Tupunkunapaq Medidas arbitrarias Tupuy Medir Tupuynin Medida Uchuy Chico Ukunpi Debajo Uray Abajo Wachaqnin / Uan Inters Wachi Flecha Wachisqa Diagrama sagital Wachu Columna Wakin Alguno Waqtan Lateral Waqtanpi Al costado Willakuynapi pallasqa yupa Frecuencia Willaq Dato Yachasqaa Axioma

  • 23

    Yanqa Nulo Yapanayuq yupa Nmero positivo Yupa Nmero Yupa awa Matemtica Yupa mirachiq Factorial Yupa sapi Raz Yupachasqa Numeracin Yupapa Qillqan Numeral Yupay Contar Yupaychay Numerar

  • 24

    PACHAMAMAWAN YACHAYPAQ / PACHAMAMAWAN CHIQAP YACHAYPAS SIMIKUNA CIENCIA Y AMBIENTE

    RUNA UKU

    PARTES DEL CUERPO HUMANO QICHWA CASTELLANO Uma Mukuku Pukyun Chukcha Chukcha qara Uya Pillurki Qichipra awi Urku Wauna Rinri Sinqa Simi Uya papa Uya qata Kakillchu / kakichu Kunka Matanka

    Cabeza Coronilla Fontanela Pelo / cabello Cuero cabelludo Cara Cejas Pestaas Ojo Frente Sien Oreja Nariz Boca Pmulo Carrillo Maxilar inferior Cuello Nuca

    Qasqu Wiksaqara Wasa Pupu Waqtan Wiqaw Tiqni

    Pecho / trax Barriga /vientre Espalda Ombligo Costilla Cintura Cadera

    Rikra Usa kancha Rikra Wallwaku / wallwa

    Extremidad superior Trapecio Hombro Axila

  • 25

    Marqay awpaq marqay Kuchus Maki muqu Maki Maki rukana Maki pampa Maki sillu

    Brazo Antebrazo Codo Mueca Mano Dedos Palma de la mano Ua

    Chanka Siki uya Chanka / machi Muqu / qunqur Anku Wichu Muquchu / pichuski Chaki sinqa Chaki Ataka / Taul Chaki rukana Chaki pampa Chaki sillu

    Extremidad inferior Glteo Muslo Rodilla Corva Pierna/ Pantorrilla Tobillo Empeine Pie Taln Dedos del pie Planta del pie Ua del pie

    TULLU AWA / RUNAPA TULLUNKUNA SISTEMA SEO Umapa tullukuna Uma tullu XXX Mati / urku tullu Llalliq tullu Matanka tullu Uya tullu Kakillchu / kakichu tullu Hanay kakillchu / kakichu tullu Sinqa tullu Wauy tullu

    Huesos de la cabeza Crneo Hueso parietal Hueso frontal Hueso temporal Hueso occipital Hueso malar Hueso maxilar inferior o mandbula Hueso maxilar superior Hueso nasal Hueso esfenoides

    Wasa urqu/qichqa tullu Waqtan tullu Qasqu tullu Qallmin tullu

    Columna vertebral Costillas Esternn Omplato

  • 26

    Sullka tullu Tiqni tullu Siki chaka tullu Siki chupa tullu

    Clavcula Pelvis Sacro Cccix

    Rikra tullukuna Rikra tullu Rikra llau tullukuna Maki tullukuna

    Huesos de la extremidad superior Hmero Radio y Cbito Carpianos / Falanges

    Chaki tullukuna Chanka tullu Pillupillu Pilluchu tullu Wichun / chaki sinqa tullu Chaki tullukuna

    Huesos de la extremidad inferior Fmur Rtula Peron Tibia Metatarsianos / Falanges

    Aycha awa Aycha qara Aycha Anku

    Sistema muscular Piel Msculo Tendn

    Mikupaq awa Simi Wirpa / Simi pata / Sirpa Kiru Kiru wara Waqsa / Waqsu Waqu Qallu Sunka / sanqa Sankar Amuqlli Tuqay Millpuq Millputi Wiksa uku Llaun chunchull qallariq Llaun chunchull / aqalli Miskipiq / Miskipa

    Sistema digestivo Boca Labio Diente /incisivo Enca Canino Premolar / Muela / Molar Lengua Paladar vula Amgdala Saliva Faringe Esfago Estmago Duodeno Intestino delgado Yeyuno

  • 27

    Rakun chunchull Uquti Uchati / uchiti Kichpan / atin Achaqara Hayaq Laqapsu

    Intestino grueso Recto Ano Hgado Pncreas Vescula Bazo

    Yawar apaq awa Puywan / sunqu Sirka Yawar Yawar chaskiq Yawar puqaq

    Sistema circulatorio Corazn Vena / Arteria Sangre Aurcula Ventrculo

    Samay awa Sinqa Sanqa Pantaq Tunquri / tunquchi Pallqa tunquri Uchuy tunqurichakuna Qapsan

    Sistema respiratorio Nariz Cavidad nasal Laringe Trquea Bronquio Bronquiolos Pulmn

    Wischuq awa Humpiq Wiraq Rurun Ispay puru / Pukuchu Ispaq

    Sistema excretor Glndula sudorpara Glndula sebcea Rin Vejiga Uretra

    Qari kay awa Yumaq Asallima Quruta / Luqsu Ullu / lani Ispay wata

    Sistema reproductor masculino Glndula seminal Espermatozoide Testculo Pene Prstata

    Warmi kay awa Warmipa rurun

    Sistema reproductor femenino vulo

  • 28

    Warmipa rurun mrachiq Kaili Kisma Laka

    Ovario Trompa de Falopio tero Vagina

    Anku awa Nutqu Chupa utqu Musyaspa kutichiq Wasa urqu chinila / chilina

    Sistema nervioso Seso / encfalo Cerebelo Neuronas Medula espinal

    Musyanakuna awi Rinri Qallu Aycha qara Sinqa

    rganos de los sentidos El ojo / La vista La oreja / El odo La lengua / El gusto La piel / El tacto La nariz / El olfato

    UYWAKUNA ANIMALES

    QICHWA Tulluyuq uywakuna - uuq uywakuna - Pawaq uywakuna - Challwakuna - Lluqaq uywakuna - Laqsakuna Mana tulluyuq uywakuna - Urukuna Mallki mikukuq uywakuna Aycha mikuq uywakuna Llapa ima mikuq uywakuna Runtumanta paqariq uywakuna Kawsaq paqariq uywakuna

    CASTELLANO Vertebrados - Mamferos - Aves - Peces - Reptiles - Anfibios Invertebrados - Gusanos y artrpodos Herbvoros Carnvoros Omnvoros Ovparos Vivparos

    MALLKIKUNA

    PLANTAS QICHWA Sachakuna Sachachakuna

    CASTELLANO rboles Arbustos

  • 29

    Qurakuna Qiwakuna

    Matas y Hiervas Pastos

    CHUYAKAY QALIKAY

    SALUD E HIGIENE QICHWA Qatipay Qali Unquq Unquy Allin mikuy Chuya kay Unquykuna Qacha kay Miyusqa

    CASTELLANO Investigar / indagar / averiguar Sano / Fuerte Enfermo Enfermedad Alimentacin Higiene Enfermedades Antihiginico Envenenado

    HANAQ PACHA

    ESPACIO SIDERAL Inti

    - Inti wauy - Inti quchachakun

    Sol - Eclipse solar - Halo de sol

    Killa - Llullu killa - Wauy killa - Musuq killa - Paya killa - Killa wauy - Killa quchachakun

    Luna - Cuarto creciente - Cuarto menguante - Luna nueva - Luna llena - Eclipse lunar - Halo de luna

    Quyllur Estrella / plantea

    KAY PACHA MUNDO

    Wayra Aire Yaku Agua Allpa Tierra

    HANAQ PACHAPA KAWSAQNINKUNA FENMENOS ATMOSFRICOS

    Para Lluvia Wakri Trueno

  • 30

    Illapa Rayo / Relmpago Chirapa Arcoris Puyu Nube Chikchi Granizada leve Runtu Granizo grueso Ipu para Llovizna Lasta Nevada Qasa Helada Qunti wayra Ventarrn Muyuq wayra Remolino

    UYWA

    GANADO

  • 31

    PAQCHA

    CATARATA

  • 32

    SACHACHA ARBUSTO

  • 33

    AYLLUMASINTINPAQ SIMIKUNA PERSONAL SOCIAL

    QICHWA CASTELLANO Allin kawsay Convivencia Awkis / awki / macho Paya Aukillu Tayta Mama Churi Wawa Wawqi Pani Turi aa Masa Llumchuy Willka Qaka Ipa

    Anciano Anciana Abuelo Padre Madre Hijo (ja) con respecto al varn Hijo (ja) con respecto a la mujer Hermano del varn Hermana del varn Hermano de la mujer Hermana de la mujer Yerno / cuado Nuera / cuada Nieto / nieta To Ta

    Ayllu Familia / Sociedad Chay kaqkamalla Equidad de gnero Hampiy wasi Posta mdica Kamachikuq Autoridad Kuyakuy Autoestima Llaqta Pueblo / Comunidad Llaqtamasiy Compueblano Llaqtapa kamachikuynin Democracia Machu runa kay / paya warmi kay Adultez Maqta kay / sipas kay Juventud Maqtillu / pasillu ; maqtiku / pasika kay Pubertad / Adolescencia Masinchakuy Compaerismo Raymi Raymichakuy

    Fiesta Festividad

    Riqsichikuy Identidad Riqsipa / Riqsinakuy Amistad Umalliq Lder Warma kay Niez

  • 34

    Wawa kay Primera infancia Yachay wasi Escuela / Colegio Yachay wasi uku Aula Yanapanakuy / Ayninakuy Cooperacin

    ALLPA RIQSIYWAN AWPA KAWSAY

    GEOGRAFA E HISTORIA QICHWA CASTELLANO Alliq Derecha Ichuq / lluqi Izquierda awpaq Delante Qipa Detrs Hawan Encima Uku Debajo / dentro Hanay Arriba Uray Hichpa

    Abajo Cerca

    Karu Lejos Punchaw Da Chawpi punchaw Medio da Killa Mes Wata Ao Pichqa wata Quinquenio Chunka wata Decenio Pachak wata Siglo Waranqa wata Milenio Paqari Maana Inti waqtay / inti siqaykuy Tuta Chawpi tuta Achikyay Rapa rapa Raspiykuy awpa pacha Kay pacha Qaya / qipa pacha Intipa lluqsimunan / Anti Intipa siqaykunan / Kunti Chinchay Qulla

    Tarde Noche Media noche Amanecer Aurora Anochecer Pasado Presente Futuro Este Oeste Norte Sur

    Chinchay

    Qulla

    Anti

    Kunti

  • 35

    Mama qucha Chala Sallqa Yunka Purun mallkikuna Purun uywakuna Tiqsimuyu rankachuy Tiqsimuyu chulluy Tiqsimuyu rupariy Puyunki / sayaq anta Puyu Antaqa Suyupa unanchan - Wipala / Rapapa / Unancha - Pullkanqa / harkachiku - Haylli / Willka takiy Piruw suyupa awpa kawsaynin Runapa awpa kawsaynin Llaqtapa awpa kawsaynin

    Mar Costa Sierra Selva / Amazona Flora Fauna Glaciacin Desglaciacin Calentamiento global Smog Nube / Neblina Celajes / arrebol Smbolo patrio

    - Bandera - Escudo - Himno

    Historia del Per Historia personal Historia local

    Chiraw uku / mita

    - Qasa uku / mita - Rupay uku / mita - Wayra uku / mita

    Temporada seca - Tiempo de heladas - Tiempo de sol - Tiempo de vientos

    Puquy uku - Lasta para - Runtu / chikchi para - Yaku para - Ipu para

    Temporada lluviosa - Nieve - Granizo - Aguacero - Gara

    Kiraw Kinray

    Cuna Faldera

    PACHAKUNA VESTIMENTA

    Chuku Sombrero Luqu / ruqu Gorra Chalina Bufanda Punchu Poncho Unku Camisa Wara Pantaln

  • 36

    Chumpi Faja Ukunaku Ropa interior Iskuta Medias Siqu Zapatos Llikllita Mantilla Munillu Blusa Wali Falda Ukuncha Fustn

    PACHAKUNA VESTIMENTA

  • 37

    Chala

    Sallqa Yunka

  • 38

    YACHAYNINCHIKPAQ SIMIKUNA CURRCULUM

    YACHAYNINCHIK ALLICHASQA RURAYKUNA

    PROGRAMACIN CURRICULAR QICHWA CASTELLANO Qipa pachapi llamkana Proyecto Educativo Institucional Qipa pachapi tupachispa llamkanapaq Proyecto Curricular Diversificado Watantin llamkana Programacin Anual / Aula Yachanapaq huu Unidad de aprendizaje Paqarichinapaq huu Proyecto de aprendizaje Yachanapaq uchuy huu Mdulo de Aprendizaje Sapa / Huk punchaw yachana Sesin de aprendizaje Hatun atipay Competencia Atipay / atina Capacidad Riqsiy / yachay Conocimiento Tikutu Actitud

    QIPA PACHAPI LLAMKANA PROYECTO EDUCATIVO INSTITUCIONAL

    QICHWA Kawsaymanta uqarisqa willakuy Kaqmanta riqsichikuynin Yachachinapaq siqi churasqa Kamachikuypaq siqi churasqa

    CASTELLANO Diagnstico Identidad Propuesta Pedaggica Propuesta de Gestin

    KIKINCHASPA YACHAYKUNA UNANCHASQA

    PROYECTO CURRICULAR DIVERSIFICADO QICHWA Riqsichikuqninkuna Kikinchaspa yachaykuna unachasqapa sutin Unanchasqapa tiqsiynin Yachachikuypa sasachakuy kasqan riqsichikuynin XXX Llamkanapaq sapanchasqa tupukuna Imayna kasqanchik yachay

    CASTELLANO Datos de identificacin Nombre del Proyecto Curricular Diversificado Fundamentacin Caracterizacin de la problemtica pedaggica Objetivos del PCD. Plan de estudios Perfiles educativos

  • 39

    Atinakuna tupachisqa Llaknapaq kamachikuy Yachay tupunapaq kamachikuy Allin kawsaypaq kamachikuy

    Cartel de capacidades diversificadas Lineamientos metodolgicos Lineamientos de evaluacin Lineamientos de tutora

    WATANTIN YACHAYNINCHIK LLAMKANA PROGRAMACIN CURRICULAR ANUAL

    QICHWA Riqsichkuqninkuna Imapaq Qispichinapaq musquykuna Yachay wasipa ruraynikuna Yaykuqninkuna

    - Lllamkay pachachay - Ayllunchikpa kawsaynin riqsiy - Pachamamapa kawsaynin riqsiy - Hatun punchawkuna yuyarinapaq - Tayta mamakunapa maakuynin - Yachapakuqkunapa imayna

    kasqanku - Yachapakuqkunapa

    munayninkuna - Llaqtapa sisnchi sasachalkuynin - Kinrayman yachaykuna - XXX

    Imayna yachachina

    CASTELLANO Datos de identificacin Justificacin Visin Misin Insumos

    - Calendarizacin - Calendario comunal - Calendario ambiental - Calendario cvico escolar - Demandas de los padres de familia - Caractersticas de los y las estudiantes

    - Necesidades de los y las estudiantes

    - Problemas impacto de contexto - Tema transversal - Cartel diversificado

    Estrategias metodolgicas por reas

    YACHANAPAQ HUU / LLAMKANAPAQ RURAYKUNA PATACHASQA UNIDAD DIDCTICA

    QICHWA Riqsichikuy Sutin Imapaq, imarayku Unay Kinrayman yachaykuna Atipaykuna, riqsiykuna, tikutukunapiwan, yachasqankuna tupuy / qispisqa yachanapq Imayna ruraypiwan ruranakuna Tupuy

    CASTELLANO Datos de informacin Nombre de la unidad Justificacin Duracin Temas transversales Capacidades, conocimientos, actitudes e indicadores de logro Estrategias y recursos (materiales) Evaluacin

  • 40

    SAPA PUNCHAW YACHACHINAPAQ

    SESIN DE APRENDIZAJE Yachaypa sutin Nombre de la actividad Yachay taqi rea Yachay taqipa kaq masin Integracin de reas Ima punchaw Fecha Atipay / atina Capacidad Yachay / yachana Conocimiento Yachasqankuna tupuy Indicadores de logro Imakunawan tupuna Instrumentos de evaluacin Yachay qatipay Secuencia didctica Llamkay patachay Momentos

    Qallariy Inicio - Rikchapachiy - Motivacin - awpa yachaykuna - Saberes previos - Yachasqanwan musuq yachay

    tinkuchiy - Conflicto cognitivo

    Puririy Proceso - Musuq yachay hatarichiy /

    yachaykuna away / yachaynin qispichiy

    - Construccin del conocimiento

    - Musuq yachasqawan ruray - Aplicacin del conocimiento Tukuy Cierre

    - Yachasqan yuyapay - Retroalimentacin - Yuyaymanay - Reflexin / metacognicin - Tupuy - Evaluacin

    Yachay qispichiykuna Logros de aprendizaje

    YACHAYKUNA PATACHAY

    PROCESOS MENTALES Yachay huupay

    - Simi chintichiy - Yachay chintichiy - Yachay waylachay

    Sintetizar - abrevia - resume - simplifica

    Riqsipay - Yachay qawapayay - Yachay riqsipayay

    Identificar - detalla - reconoce

  • 41

    - Yachay umanchay - registra infromacin Tinkuchispa akllay

    - Huk rikchayachiq - Sapaqchan - Chikllun - Sutichan - Rakin

    Discriminar - diferencia - distingue - elige - nombra - selecciona

    Tupanachiy - Chiqapchay - Tupachiy - Iskayyachiy - Tinkuchiy - Chiqapchay

    Comparar - comprobar - contrastar - emparejar - relacionar - verificar

    Yachaykuna musyay - Tukupay - Yuyay qispichiy - Hamutay - Yachay takyachiy - Nisqaam - Musyapay

    Inferir - concluir - conjeturar - deducir / inducir / razonar /

    suponer - definir / determinar - predecir / pronosticar

    Chiqanchay - chaninchay - tupuy - chaninchay

    Juzgar - enjuiciar - evaluar - estimar / valorar

    Musuq yachaywan rurar - tantiyay - yachay qawachiy - kaqkunawan ruray - chuyanchay

    Aplicar - calcular - demostrar - emplear / utilizar - resolver

    Siqinchay - huunchay - akllay - patachay - iqinchay - huuy - qati qati - awachay

    Organizar - agrupar - clasificar - jerarquizar - ordenar - reunir - secuenciar / seriar - sistematizar

    Akllaspa rakiy - chullaqchay

    Seleccionar - diferenciar

  • 42

    - rakispa akllay - sapaqchay - akllay - sutinchay

    - discriminar - distinguir - elegir - nombrar

    Yachay taripay - waqlliy - allin qawapay - qawapay - riqsipay - qatipay - rakiy

    Anlisis - descomponer - detallar - examinar - explorar - indagar - separar

    Xxx - unanchay - rimariy

    Formular - crear - plantear

    Xxx - siqichay - chiruy - chiruchay - kikinchay - mirachiy - yachapayay

    Representar - diagramar - dibujar - disear / graficar / esquematizar - modelar - reproducir - simular

    Hapipakuspa rimariy - riqsichiy - kutipanakuy - chiqap rimariy

    Argumentar - demostrar - discrepar - fundamentar

    Ruray - rurapay

    Realizar - ejecutar / elaborar / operar

    Maskan Busca Takyachin Establece Willan Comunica Rimarin

    - tukupay - hamutay

    - nisqaam - musyapay

    Propone - concluir - conjeturar /deducir / inferir /

    razonar - determinar / definir - predecir / pronosticar / suponer

    Tupachiy Comparar Rikchaqyachiy Diferenciacin

  • 43

    SAPA PUNCHAW YACHACHINAPAQ LLAMKAY ELABORACIN DE SESIN DE APRENDIZAJE

  • 44

    YACHAY TAQI SIMIKUNA MATUYWAN IMAYNA LLAMKAY

    Kay YACHAY TAQI SIMIKUNA maytutaqa tukuy mana atipayninchik simukunapi, hamutaykunapi, llamkayninchikpim ima yanapawaqninchikmi, chaynataqmi kay maytuqa riqsichiwanchik llapa llaqatanchikkunamanta paqariq yachayninchikmanta pacha. Kay maytutaqa qawarinanchik punim kastilla simipi mana atipasqanchik simikunata rimaykunata tarispa, anchaa alintam yanapawasun Allin willkuy, awra yupay, pachamama, allunchik taqikunapi, chaynallataq Yachayninchik llamkaypipas. Kay YACHAY TAQI SIMIKUNA maytutaqa amawatakuna warmakuna yachachiyninpaq RURASQAM, PAYKUNAM Hatallinan mana atipaynin simikunata tarispa.

    1. Sapa punchaw llamkayniYki rurayta qallariy. 2. SasachakuyniYkikunapi kay maytuta qawaspa yanapachikuy. 3. Manachu kay maytupi sasachakuyniYkita tarispaqa, QUSQU QULLAW, wanka,

    aYmara simiKUNApi kaqkunawanpas yanapachikuy. 4. Manaa awpa nisqa simikunapi kaptinqa kastilla simipi kaqwanpas

    yanapachikuchwanmi.

    YACHAY TAQI SIMIKUNA maytupi kaqkuna.

    YACHAY TAQIPA SUTIN REAS

    UMALLIQ SIMIKUNA ( TTULO)

    RIMANAKUYPAQ COMUNICACIN

    Tukuy simikuna

    YUPAY AWAPAQ

    MATEMTICA

    YUPAY, TUPACHIYKUNAPIWAN RURAYNINKUNA Nmero, relaciones y operaciones iqinchasqakuna yupa ALLPA TUPUYWAN TUPUY Geometra y medicin Hawa tupunakuna Llasa tupunakuna Suni Tupunakuna Wiara tupunakuna Winqu / winku / huntachina tupunakuna Chirusqa Umia/pirwa Kuchu

  • 45

    Chiqan siqi Maypim kasqan Kipukamayuqpa yachaynin Estadstica Punchawkuna Killakuna Huk simikuna Otras palabras

    PACHAMAMAWAN YACHAY

    CIENCIA Y AMBIENTE

    RUNA UKU Partes del cuerpo Uma Rikra Chanka Tullu awa Rikra tullukuna Chaki tullukuna Ayacha awa Mikupaq awa Yawar apaq awa Samay awa Wsichq awa Qari kaq awa Warmi kaq awa Anku awa Musyanakuna Uywakuna Animales Mallkikuna Plantas Chuyakay/qali kay Salud e higiene

    AYLLUMASINTINPAQ PERSONAL SOCIAL

    Allpa riqsiywan awpa kawsay Geografia e historia

    YACHAYNINCHIKPAQ CURRCULUM

    Yachayninchik allichasqa ruraykuna Programacin curricular

    Qipa pachapi llamkana Proyecto educativo institucional Kikinchaspa yachaykuna unanchasqa

  • 46

    Proyecto curricular diversificado Watantin yachayninchik llamkana Programacin curricular anual Yachanapaq huu/ llamkanapaq ruraykuna patachasqa Unidad didctica Sapa punchaw yachachinapaq Sesin de aprendizaje Yachaykuna patachay Procesos mentales