yachay taqi simikuna
DESCRIPTION
Yachay Taqi SimikunaTRANSCRIPT
-
1
-
2
-
3
Ruraqkuna ELAS CAHUANA RAMOS Wankawillka GUILLERMO ANTIDIO OLIVERA ALCCER Aqu Pampa - Wankawillka YVN HUERTA JUREGUI Chinchirus - Apurimaq FLIX CALDERN TANTA Cangallo - Ayakuchu EDGAR VALENCIA AGUILAR Wanta - Ayakuchu JUAN PARIONA CRDENAS La Mar - Ayakuchu
-
4
RIQSICHIKUY Chanka hatun suyupi (Wankawillka, Ayakuchu, Apurimaq) Iskay simipi Iskay Kawsaypi yachachinakuy kasqanraykum kay Yachay Taqi Simikuna sutiyuq maytuta qamkunaman riqsichimuniku, kay maytuqa tukuyniraq simikunatam hatallin imayna amawtakuna yachay wasikunapi yachaninanpaq. Kay maytu paqarinampaqmi Ministerio de Educacin kamachikuq wasipa kallpanchasqanwan kimsan suyukunamanta iskay rimayniyuq, yachayniyuqpi sunquchakuq amawtakuna huunakuspayku, llapa yachapakuq warmakunapi, amawtakunapi yuyaymanarispa kay Yachay Taqi Simikuna sutiyuq maytuta, Per suyunchikpi maqchirisqa paqarimun, pipas munaq kaq awincharinampaq. Aswanqa kay maytum imapas, yachaywasinchikkunapi, sasachakuynichikkuna kasqanmanhina riqsirichiwasun, tawa yachay taqikunallatam hatallimuniku, chaykunapaqmi sapankama siminkunata maskarispayku qillqarimuniku. Chay yachay taqikunan Rimanakuy, Yupay Awa, Pachamamawan Yachay chaymanta Aylumasintin. Ichapas maskariptinchik manapas llapallan munasqanchitaqa tariykusunchu aswanqa uqanchikpipas qatipasunchikya mana kaqkunata tiyarichinapaq, chaymantapuni huk musuq maytukuna paqarichinapaq. Llapallan kay maytu awinchaqkunatam kunakamuniku, yaqapaschiki kay llamkaypi rimaq sutikunawan mana tinkurinqachu hamutaynikichik, hinaptinqa munaymankum yachasqaykichikmanhina yanapakuynyikichikta chayaykachimuwanaykichikta, chaykunawan yanapakuspa aswan llaqtanchikpa yachaynikuna wiarichinapaq. Sinchitam llapallan amawtamasinchikkunata aanchakuniku, paykunam yachasqankumanhina yanapariwarqaku kay qillqasqa maytu ruruchinaykupaq.
Ayakuchu, Wankawillka, Apurimaq 2012
-
5
RIMANAKUYPAQ SIMIKUNA COMUNICACIN
QICHWA CASTELLANO Achkachasqa suti Sustantivo comn Achkamanta maakuy qillqasqa
Memorial
Allin qillqa Ortografa Aranway Fbula Asinapaq willakuy Ancdota Awqanakuq / mana niraqkama simikuna
Palabras antnimas
Aranwa qillqasqa Texto dramtico Chiqap suti Sustantivo propio Chiqap maskay Hiptesis Chiqap willakuy Noticia Chutis Artculo Hamutay Comprender Hapipakuspa qillqasqa Texto argumentativo Harawi / yarawi Poesa / poema Harawiy / yarawiy Recitar Hatun qillqa Letra mayscula Hawariy / willakuy Cuento Huusqa rimaykuna Prrafo Ima nisqanta Mensaje Imapaq kasqanata Propsito Imayna kasqanmanta Descripcin Imayna kasqanmanta qillqasqa
Texto descriptivo
Iisqamanta willakuy Mito Kallpachasqa rimay Oracin exclamativa Kamachisqa rimay Oracin imperativa Kamaqchay Creatividad Kaqlla rimasqapi tukuq Rima Kaqlla simikuna Palabras homnimas Kaqniyuqpa suti rantinkuna Pronombres posesivos
- uqapa - mo, de m - qampa - tuyo, de ti - paypa - suyo, de l/ella
HATUN QILLQA
-
6
- uqaykupa - nuestro, de nosotros (exclusivo) - nuqanchikpa - nuestro, de nosotros (inclusivo) - qamkunapa - vuestro, de ustedes - paykunapa - suyo, de ellos/ellas
Kasqan willakuykuna Narraciones reales Kawsaynin Experiencia Kunan pacha Tiempo presente Kunkachaspa awichay Lectura en voz alta Likan qaylla Secuencia lgica
- kunan - ahora - chaymanta - despus - tukuynin - finalmente
Likan tinkiqkuna Conectores lgicos
- ima - y - utaq - o - ichari - u - icha - e - ichaqa / chaypas - pero - ni - tampoco - aswan - mas - chaynaqa /
chaymantaqa / hinaspa
- entonces
- mana chayqa - porque - chaytawan - tambin - chaymanta - adems
Mana kasqan willakuykuna Narraciones imaginarias Mana qatiqlla qillqasqa Texto discontinuo
- chirusqa hawiyay - historieta - asichikuy - chiste - willakuy - aviso - llikachasqa siqi - cuadros estadsticos
Mana yachasqa suti rantikuna Pronombres indefinidos - pipas - imapas - maypas - haykapas
- alguien - algo - alguna parte - cuanto sea
- mana pipas - mana imapas
- nadie - nada
-
7
- mana maypas - mana haykapas
- ningn sitio - ninguna cantidad
Mana takyasqa simi Lenguaje informal Maypi kasqan Escenario Musyay Prediccin Napaykuy qillqasqa Tarjeta de saludo Niraqkama simikuna Palabras sinnimas awichay Leer / lectura awpachiy Anticipacin Paqarisqamanta willakuy Leyenda Patanchasqa Silueta de palabras Pikuna Personajes Pipaq kasqanta Destinatario Pisi simikuna Partculas Pisiyachisqa / chintichisqa Resumen Puririy Desarrollo Puypa Frase Qallariy Inicio Qatipaq hapiqa Idea secundaria Qatiqlla qillqasqa Texto continuo Qullana hapiqa Idea principal Qillqa Letra Qillqana chikukuna Signos de puntuacin
- puypa rakiq chiku - coma - iskay chiku - dos puntos - siqi chiku - guiones - chusu chiku - punto - rakiq chusu chiku - punto aparte - tukuq chusu chiku - punto final - qatiq chusu chiku - punto seguido - chusu chikuwan
puypa rakiq chiku
- punto y coma
- qatichiypaq chusu chikukuna
- puntos suspensivos
- muspaykunapa chikun
- signos de admiracin
- tapukuykunapa chikun
- signos de interrogacin
- simi uqarichiq - acento
-
8
- simi uqarichiq wachi - tilde Qillqakuna ruruchiy Produccin de textos Qillqasqa allinchay Corregir el texto Qillqasqa qawapayay Revisar el texto Qillqasqakuna hamutay Comprensin de textos Rikchaq qillqasqa Texto con imagen Rikchaqmana siqisqakuna Esquemas Rimanakuy Debate / dilogo Rimapakuy Monlogo Rimariy Opinar
- kaykuna - estos, stas - chaykuna - sos, sas - wakkuna - aqullos aqullas
Rimasqa Predicado Rimasqapa kaqninkuna Elementos del predicado Rimay Oracin Rimay Conversar / dialogar Rimay qillqasqa Texto expositivo Rimaykuna huuchiq Conectores Rimaywan uyariy hamutay Expresin y comprensin oral Rumiska Gramtica Runakunapa suti rantinkuna Pronombres personales
- uqa - yo - qam - t - pay - l/ella - uqayku - nosotros (tras) (exclusivo) (pero no t) - nuqanchik - nosotros (tras) (inclusivo) (t y yo, ustedes y
nosotros) - qamkuna - ustedes vosotros - paykuna - ellos / ellas
Ruraq Sujeto Ruraqpa kaqninkuna Elementos del sujeto Rurasqamanta qillqasqa Informe Sapi Raz Simi Palabra Simi patma Slaba Simi siqinchay / likachay Subrayar Simi taqi Vocabulario Siqisqa Grfico Suti Sustantivo
-
9
Suti huntachiq Sufijo nominal Suti ranti Pronombre Suti tikrachiq Adjetivo Sutichana Denominar Sutin Ttulo Takiy Cancin Takyasqa rimay Oracin afirmativa Takyasqa simi Lenguaje formal Tapukusqa rimay Oracin interrogativa Tapukuykunapa suti rantinkuna
Pronombres interrogativos
- pi - ima - may - mayqin o mayqan - imayna - hayka - haykap - imanaptin - imanasqa - piwan - pipaq - imapaq - imamanta - maypi - maytataq - maymanta - maykama - haykanka - imarayku
- quin? - qu? - dnde? - cul? - cmo? - cunto? - cundo? - por qu? - por qu? - con quin? - para quin? - para qu? - de qu? - dnde? - a dnde? - de dnde? - hasta dnde? - a cunto? - por causa de qu?
Tapupayay Entrevista Tinkiy Cohesin Tinkuchiq Conjuncin Tinkuchiq siqikuna Cuadros comparativos Tukuy Cierre Uchuy qillqa Letra minscula Uchuylla qillqasqa Nota Upallallapi awichay Lectura silenciosa Watuchiy Adivinanza Willakuq siqi Afiche
UCHUY QILLQA
-
10
HUNTASQA RIMAY
HUUSQA SIMIKUNAWAN
QISPICHISQA
Warma tanta mikun.
SUMAQ CHUYA RIMAY
Willakuy Narracin Willka takiy Himno Willay panqa Peridico mural Imayna ruranapaq qillqasqa Texto instructivo Yanunapaq qillqasqa Receta Willakuy qillqasqa Texto narrativo Willakuypaq qillqasqa Texto informativo Yapaq Adverbio Yapay Coherencia Yachay awa siqi Mapa conceptual
Yachay awa siqi
(mapa conceptual)
-
11
YUPAY AWAYPAQ SIMIKUNA MATEMTICA
YUPAY, TUPACHIYKUNAPIWAN RURAYNINKUNA NMERO, RELACIONES Y OPERACIONES
QICHWA CASTELLANO Achka kaq Ms que Aslla kaq Menos que Chaqrusqa Patmantin yupay Fraccin mixta Chaqrusqa rurayninkuna Operaciones combinadas Chaqrusqa yupakuna Nmeros mixtos Chawpi Mitad Chikukuna - kuraqchaq chiku > - Sullkachaq chiku < - kikinchaq chiku = - yapaq chiku + - qichuq chiku - - mirachiq / kuti chiku x - rakiq chiku - huqariq chiku x2 - chusu chiku .
Smbolos y signos - Es mayor que - Es menor que - Es igual a - Signo Ms (Adicin) - Signo Menos (Sustraccin) - Signo Por (Multiplicacin) - Signo Entre (Divisin) - Signo de potencia - Punto
Chullan Nmero impar Chunka waranqakuna Decenas de millar Chunkakuna Decenas Chuyanchay Resolver / Solucionar Chuyanchaynin Resultado Hapichisqa Clculo Hapichiy Calcular Hunu Milln
Uqarina
Uqariq
Uqarisqa
-
12
Huuna kaynin Propiedad asociativa Iskay kuti Doble Kamaqpuni Divisible Kamaqpuni Divisibilidad Kamasqa yupaykuna Mltiplos Kaqkama Equivalencia / Equivalente Kaqllachasqa / nisqa Proporcin Kaqman kaqllachasqa Proporcionalidad directa Kikinchasqa patmaqniyuq Fraccin equivalente Kimsa kuti Triple Kuraq kaq rakiq Mximo Comn Divisor Kuskanchasqa Nmero par Masichanalla kaynin Propiedad asociativa Miraq
- Miray - Mirachiq - Miraq - Mirasqa - Mirachiq
Multiplicacin - Multiplicar - Multiplicador - Multiplicando - Producto - Factor
Miraypa aypasqa kaynin Propiedad distributiva awpaqchaq Antecesor iqinchasqakuna Ordinales Pachak waranqakuna Centenas de millar Pachakchasqa Porcentaje Pachakkuna Centenas Paskin Segundo Patma Fraccin
- Patmachikuq - Numerador - Patmapa patman - Fraccin de una fraccin - Patmaq - Denominador - Pusaqman patmasqamanta kimsa 3/8 - Tres octavos - Niraqkama patmaqniyuq 3/4; 1/4; 7/4 - Fracciones homogneas - Kuraq patmaqniyuq - Fraccin propia - Mana niraqkama patmaqniyuq 3/4; 2/5; 7/8 - Fracciones heterogneas - Kimsa sapan, chunka pichqayuq waranqacha
3,015 - Tres enteros, quince milsimos
- Iskay sapan, kimsa chunkacha 2,3 - Dos enteros, tres decimos - Iskay sapan, tawaman patmasqamanta kimsa
2 - Dos enteros, tres cuartos
- Iskayman patmasqamanta huk 1/2 - Un medio
-
13
- Huk chunkacha 0,1 - Un dcimo - Chunkachaq chiku - Coma decimal - Chunkachasqa patmaqniyuq 3/10 - Fraccin decimal - Chunkachasqa yupay - Nmero / Numeracin decimal - Chunkachasqa yupaykuna 0,1; 0,2; 0,24 - Decimal - Chunka iskayniyuq pachakcha 0,12 - Doce centsimos
Punchaw Da Qanchis punchaw Semana Qati qati siqi Secuencia grfica Qati qati yupay Secuencia numrica Qati qatilla Akllay Yupay
Sucesin/seriacin Clasificar Conteo
Qatiqnin Sucesor Qayri mirachiqkuna Factores primos Qichu
- Qichuy - Qichuna - Qichuq - Qichusqa / puchuq
Sustraccin / resta - Sustraer/quitar/restar - Minuendo - Sustraendo - Diferencia
Raki - Rakiy - Rakina - Rakiq - Rakisqa - Puchuq - Chusaq puchuyuq raki - Puchuqniyuqpuni raki
Divisin - Dividir/Repartir/Distribuir - Dividendo - Divisor - Cociente - Residuo - Divisin exacta - Divisin inexacta
Rakiqkuna Divisores Sapan waranqakuna Unidades de millar Sapankuna Unidades Sasachakuy / Sasachay Problema Sullka patmaqniyuq Fraccin impropia Sullka yupa kutiriq Mnimo Comn Mltiplo Tawa kuti Cudruplo Tikranalla kaynin Propiedad conmutativa Tikraqman kaqllachasqa Proporcionalidad inversa Tullmin Minuto Uchuyyaq Decreciente Pacha / Ura Hora
-
14
Uqari - Uqariy - Uqarina - Uqariq - Uqarisqa
Potenciacin - Potenciar - Base - Exponente - Potencia
Waranqakuna Millares Wiaq Creciente Yapa / yapay
- Yapana Adicin / Suma
- Sumando Yaynakamalla kaq Tantos como Yupana baco Yupana sapi Tablero de Valor Posicional Yupay Nmero Huuchasqa Conjunto Kaqninkuna Elementos Paipaq kaq Pertenencia Mana paipaq kaq No pertenencia Hukllawasqa Unin Chakasqa Interseccin Puchusqa Diferencia Mana kaqniyuq huusqa Conjunto vaco Chullalla kaqniyuq huusqa Conjunto unitario Lliw kaqniyuq huusqa Conjunto universal Tukuqllaman huusqa Conjunto finito Manaa tukuqman huusqa Conjunto infinito
iqinchasqakuna yupa awpaq yupa 1 Iskay iqi 2 Kimsa iqi 3 Tawa iqi 4 Pichqa iqi 5 Suqta iqi 6 Qanchis iqi 7 Pusaq iqi 8 Isqun iqi 9 Chunka iqi 10 Chunka hukniyuq iqi 11 Chunka iskayniyuq iqi 12
Nmeros ordinales Primero Segundo Tercero Cuarto Quinto Sexto Sptimo Octavo Noveno Dcimo Undcimo Duodcimo
-
15
ALLPA TUPUYWAN TUPUY GEOMETRA Y MEDICIN
Hawa tupunakuna Unidades de Medida de rea rea Hawa tupu Iskaychasqa waranqa tatki Kilmetro cuadrado (km2) Pachak iskaychasqa tatki Hectmetro cuadrado (hm2) Chunka iskaychasqa tatki Decmetro cuadrado (dam2) Iskaychasqa tatki Metro cuadrado (m2) Chunkacha iskaychasqa tatki Decmetro cuadrado (dm2) Iskaychasqa Pachakcha tatki Centmetro cuadrado (cm2) Waranqacha iskaychasqa tatki Milmetro cuadrado (mm2) Llasa tupunakuna Unidades de Medida de Peso Waranqa aqnu Pachak aqnu Chunka aqnu Aqnu Chunkacha aqnu Pachakcha aqnu Waranqacha aqnu
Kilogramo (kg) Hectogramo (hg) Decagramo (dag) Gramo (g) Decigramo (dg) Centigramo (cg) Miligramo (mg)
Suni Tupunakuna
- Waranqa tatki - Pachak tatki - Chunka tatki - Tatki - Chunkacha tatki - Pachakcha tatki - Waranqacha tatki
Unidades de Medida de Longitud - Kilmetro (km) - Hectmetro (hm) - Decmetro (dam) - Metro (m) - Decmetro (dm) - Centmetro (cm) - Milmetro (mm)
Wiara tupunakuna Unidades de medida de Volumen Waranqa kimsachasqa tatki Kilmetro cubico (km3) Pachak kimsachasqa tatki Hectmetro cubico (hm3) Chunka kimsachasqa tatki Decmetro cubico (dam3) Kimsachasqa tatki Metro cubico (m3) Chunkacha kimsachasqa tatki Decmetro cubico (dm3) Pachakcha kimsachasqa taki Centmetro cubico (cm3) Waranqacha kimsachasqa tatki Milmetro cubico (mm3)
-
16
Winqu / Winku / huntachina tupunakuna Unidades de medida de Capacidad Huntachina Capacidad Waranqa winqu / winku Kilolitro (kl) Pachak winqu / winku Hectolitro (hl) Chunka winqu / winku Decalitro (dag) Winqu / winku Litro (l) Chunkacha winqu / winku Decilitro (dl) Pachakcha winq / winku Centilitro (cl) Waranqacha winqu / winku Mililitro (ml) Chirusqa Figura geomtrica Achka chiruyuq Polgono Chiqan muyu Circulo Chunka kuchu Decgono Chutarisqa tawa kuchu Rectngulo Hatunyachiy / Wiachiy Ampliacin Iskay chunka kuchu Icosgono Isqun kuchu Nongono Kaqkamalla / Kuska kaq Simetra Kimsa kuchu Triangulo Kinray / Kinraynin Ancho Kinrayman kuchuq Abscisa Kuskachaq Eje de simetra Muyurichiy Rotacin awchi Vrtice Pichqa kuchu Pentgono Puririchiy Traslacin Pusaq kuchu Octgono Qanchis kuchu Heptgono Qichqa / Tupra Arista Rumpu / Puytu Rombo Sayay / Sayaynin Alto Siqi Lnea / Dibujo Suni Largo Suqta kuchu Hexgono Taksayachiy Reduccin / Reducir Tawa kuchu Cuadrado Tiyana Base Uya / Chiru Lado / Cara
-
17
Umia / pirwa Cuerpo geomtrico Chuqu Cono Iskay chunka uyayuq umia Icosaedro Machina Cubo / Hexaedro Qullqa Prisma Ruyru Esfera Tuquru Cilindro Wampar Pirmide Umia Poliedro Kuchu Angulo Chiqan kuchu Angulo recto Chiqan kuchupaq kamanakuq ngulo complementario Hanayman kuchuq ngulo de elevacin Kakcha kuchu Angulo obtuso Kichki kuchu Angulo agudo Mastasqa kuchu Angulo llano Mastasqa kuchupaq kamanakuq ngulos suplementarios Urayman kuchuq ngulo de depresin Chiqan siqi Recta Chiqan chakasqa siqikuna Rectas perpendiculares Chyamankama chutakuq siqi Rectas paralelas Kinrayninman siqi Recta horizontal Kuchuq siqi Recta secante Yupa siqi Recta numrica Maypim kasqan Espacio Hawa Fuera Hawanpi Encima Hichpa /qaylla Cerca Karu Lejos Lluqi / Ichuq Izquierda awpa Delante Paa / Alliq Derecha Qipa Atrs / Detrs Uku Dentro Uraypi Debajo de / Abajo de
CHUQU
-
18
KIPUKAMAYUQPA YACHAYNIN
ESTADSTICA Chawpi siqi Mediana Icha Probable Ichapas Probabilidad Kikin rakiq Media aritmtica Llikachasqa Grfico de lneas Sayanpa siqikuna Diagrama / grfico de barras Manapas Improbable Manapuni Nunca Mayninpi A veces Pisichasqa huu Muestra Sampa wachuchasqa Tabla simple Sapa kuti Siempre Siqichay Representar / Representacin Wachuchasqa Tabla Mata wachuchasqa Tabla de doble entrada Ima pasasqan yupaykuna Sucesos numricos Mana yupay ima pasasqankuna Sucesos no numricos Ruyru siqikuna Grficos circulares Yupaychasqa Tabulacin Yupaychay Tabular
Punchawkuna Intichay Killachay Atipachay Quyllurchay Chaskachay Illapachay Kuychichay
Das de la semana Domingo Lunes Martes Mircoles Jueves Viernes Sbado
Killakuna Uchuy puquy Hatun puquy Pawqar waray Ayriway Aymuray Inti raymi
Meses de ao Enero Febrero Marzo Abril Mayo Junio
-
19
Anta sitwa Qapaq sitwa Quya raymi Kantaray Ayamarka killa Puquy raymi
Julio Agosto Setiembre Octubre Noviembre Diciembre
Huk simikuna Otras palabras Achka Bastante Alliqman muyuq Sentido horario Allpa tupu Geometra Awa Sistema Aysapasqa Redondeo Chakasqa Hipotenusa Chaqllasqa Coordenada Chaqllasqa pampa Plano cartesiano Chawpi Medio Chawpi mirasqa Producto parcial Chawpi puni Centro Chawpi siqi Dimetro Chawpinpi Al centro Chaymankama siqiyuq Paralelo Chiku Signo Chiqap kuchu tupunapaq Escuadra Chiqap maskanapaq Hiptesis Chulla tallqi Monomio Chullachasqa Cifra Chusu Punto Chuyanhasqa Postulado Hamuq / Qipa / Qaya pacha Tiempo futuro Hanay Arriba Hapichiq Calculadora Hatarichiq Armar Hatun Grande Hawan Superficie Hayka kasqan Cantidad Hichpa Cerca Huu Conjunto Ichuqman muyuq Anti horario Illaq / chusaq Vaco
-
20
Illaq kaq yupa maskanapaq Regla de Tres Simple Imahina rurana Tcnica operativa Imaymana Chiku Smbolos Imaymana yupa Nmero real Imayna rurana Procedimiento Kanan pacha Tiempo presente Kanan punchaw Hoy da Kaq Masa Kaq yupa Nmero natural Kaqnin Elemento Kaynin Propiedad Kaynin Pertenencia Kikinchasqa Ecuacin Kikinchasqa Igualdad Kinray Horizontal Kinray wachu Fila Kinrayman kuchuq Eje de abscisas Kuchu tupunapaq Transportador Kuchunakusqan Interseccin Kuchusqa muyu Arco Kuqmu Bara Kuskachay Aparear Kuskaman taqaq Apotema de un polgono regular Kuskanchachiq Identidad Liwi Radio Llankiy / Yankiy Canjear Llapampi tarikuq Factor comn Llapan Todos Llasa tupuna Balanza Llasaq Pesado Mana llasaq Liviano Mana mayqanpas Ninguno Mana pakikuq yupa Nmero entero Mana taksayaq Irreductible Mincha punchaw Pasado maana Mirachiq Factor Mirachiqkuna Factores Mirachisqa masakuna Producto cartesiano Mirachisqa masakuna Producto cartesiano Mirayman tikray Factorizar
SAYANPA SIQIKUNA
-
21
Muyu siqiku Comps Muyuriqnin Permetro Niraqkama Clase Niraqkama kaq Equivalente awpa pacha Tiempo pasado awpa tupunakuna Medidas tradicionales awpaq Dominio awpaq Adelante awpaq iqinchasqa masapi Abscisa iqi Orden iqinchasqa masa Par ordenando iqinchasqa masa Par ordenado Pacha iqinchasqa Calendario Pacha tupuku Cronmetro Pachapa riynin Tiempo Paqarin Maana Pasaqlla Plano Patmaq yupa Nmero racional Pisi / aslla Poco Pisiyachisqa Descuento Pisiyachiy Descontar Qatanchasqa Pendiente Qatirina / suni Regla Qawchi chiqana Semirecta Qawchi pampa Semiplano Qayna punchaw Ayer Qaynin punchaw Antes de ayer Qichunayuq yupa Nmero negativo Qipa iqinchasqa masapi Ordenada Qullqi Dinero / Moneda Rantikuy Vender / Trocar Rantinachiy Sustituir Rantiy Comprar / Reemplazar Rapi Qullqi Billete Rurana Ejercicio Ruraynin Operacin Ruyru Redondo Sapkin Matriz Sapsampa taksankuna Submltiplo Sayanpanman kuchuq Eje de coordenadas
-
22
Sayaynin Tamao Siqi Dibujo / Lnea Siqi Orden Siqisqa Grfico Sisku siqi Diagonal Sunin Longitud Sutinchasqakuna Cardinales Suytu Ovoide Suyu Regin Tallqinkuna Trminos Taqa Porcin Taqa / Kuqmu Segmento Taqanchasqa Amplitud Taqiy Acumular Taqrusqa huu qatipay Anlisis combinatorio Tawqasqa Montn Tikra Opuesto Tikray Invertir Tikray / Parqachiy Convertir Tipi tipi Discontinuo Tupa Relacin Tupachisqa yupakuna Razn Tupu Medida Tupukuq Magnitud Tupunkunapaq Medidas arbitrarias Tupuy Medir Tupuynin Medida Uchuy Chico Ukunpi Debajo Uray Abajo Wachaqnin / Uan Inters Wachi Flecha Wachisqa Diagrama sagital Wachu Columna Wakin Alguno Waqtan Lateral Waqtanpi Al costado Willakuynapi pallasqa yupa Frecuencia Willaq Dato Yachasqaa Axioma
-
23
Yanqa Nulo Yapanayuq yupa Nmero positivo Yupa Nmero Yupa awa Matemtica Yupa mirachiq Factorial Yupa sapi Raz Yupachasqa Numeracin Yupapa Qillqan Numeral Yupay Contar Yupaychay Numerar
-
24
PACHAMAMAWAN YACHAYPAQ / PACHAMAMAWAN CHIQAP YACHAYPAS SIMIKUNA CIENCIA Y AMBIENTE
RUNA UKU
PARTES DEL CUERPO HUMANO QICHWA CASTELLANO Uma Mukuku Pukyun Chukcha Chukcha qara Uya Pillurki Qichipra awi Urku Wauna Rinri Sinqa Simi Uya papa Uya qata Kakillchu / kakichu Kunka Matanka
Cabeza Coronilla Fontanela Pelo / cabello Cuero cabelludo Cara Cejas Pestaas Ojo Frente Sien Oreja Nariz Boca Pmulo Carrillo Maxilar inferior Cuello Nuca
Qasqu Wiksaqara Wasa Pupu Waqtan Wiqaw Tiqni
Pecho / trax Barriga /vientre Espalda Ombligo Costilla Cintura Cadera
Rikra Usa kancha Rikra Wallwaku / wallwa
Extremidad superior Trapecio Hombro Axila
-
25
Marqay awpaq marqay Kuchus Maki muqu Maki Maki rukana Maki pampa Maki sillu
Brazo Antebrazo Codo Mueca Mano Dedos Palma de la mano Ua
Chanka Siki uya Chanka / machi Muqu / qunqur Anku Wichu Muquchu / pichuski Chaki sinqa Chaki Ataka / Taul Chaki rukana Chaki pampa Chaki sillu
Extremidad inferior Glteo Muslo Rodilla Corva Pierna/ Pantorrilla Tobillo Empeine Pie Taln Dedos del pie Planta del pie Ua del pie
TULLU AWA / RUNAPA TULLUNKUNA SISTEMA SEO Umapa tullukuna Uma tullu XXX Mati / urku tullu Llalliq tullu Matanka tullu Uya tullu Kakillchu / kakichu tullu Hanay kakillchu / kakichu tullu Sinqa tullu Wauy tullu
Huesos de la cabeza Crneo Hueso parietal Hueso frontal Hueso temporal Hueso occipital Hueso malar Hueso maxilar inferior o mandbula Hueso maxilar superior Hueso nasal Hueso esfenoides
Wasa urqu/qichqa tullu Waqtan tullu Qasqu tullu Qallmin tullu
Columna vertebral Costillas Esternn Omplato
-
26
Sullka tullu Tiqni tullu Siki chaka tullu Siki chupa tullu
Clavcula Pelvis Sacro Cccix
Rikra tullukuna Rikra tullu Rikra llau tullukuna Maki tullukuna
Huesos de la extremidad superior Hmero Radio y Cbito Carpianos / Falanges
Chaki tullukuna Chanka tullu Pillupillu Pilluchu tullu Wichun / chaki sinqa tullu Chaki tullukuna
Huesos de la extremidad inferior Fmur Rtula Peron Tibia Metatarsianos / Falanges
Aycha awa Aycha qara Aycha Anku
Sistema muscular Piel Msculo Tendn
Mikupaq awa Simi Wirpa / Simi pata / Sirpa Kiru Kiru wara Waqsa / Waqsu Waqu Qallu Sunka / sanqa Sankar Amuqlli Tuqay Millpuq Millputi Wiksa uku Llaun chunchull qallariq Llaun chunchull / aqalli Miskipiq / Miskipa
Sistema digestivo Boca Labio Diente /incisivo Enca Canino Premolar / Muela / Molar Lengua Paladar vula Amgdala Saliva Faringe Esfago Estmago Duodeno Intestino delgado Yeyuno
-
27
Rakun chunchull Uquti Uchati / uchiti Kichpan / atin Achaqara Hayaq Laqapsu
Intestino grueso Recto Ano Hgado Pncreas Vescula Bazo
Yawar apaq awa Puywan / sunqu Sirka Yawar Yawar chaskiq Yawar puqaq
Sistema circulatorio Corazn Vena / Arteria Sangre Aurcula Ventrculo
Samay awa Sinqa Sanqa Pantaq Tunquri / tunquchi Pallqa tunquri Uchuy tunqurichakuna Qapsan
Sistema respiratorio Nariz Cavidad nasal Laringe Trquea Bronquio Bronquiolos Pulmn
Wischuq awa Humpiq Wiraq Rurun Ispay puru / Pukuchu Ispaq
Sistema excretor Glndula sudorpara Glndula sebcea Rin Vejiga Uretra
Qari kay awa Yumaq Asallima Quruta / Luqsu Ullu / lani Ispay wata
Sistema reproductor masculino Glndula seminal Espermatozoide Testculo Pene Prstata
Warmi kay awa Warmipa rurun
Sistema reproductor femenino vulo
-
28
Warmipa rurun mrachiq Kaili Kisma Laka
Ovario Trompa de Falopio tero Vagina
Anku awa Nutqu Chupa utqu Musyaspa kutichiq Wasa urqu chinila / chilina
Sistema nervioso Seso / encfalo Cerebelo Neuronas Medula espinal
Musyanakuna awi Rinri Qallu Aycha qara Sinqa
rganos de los sentidos El ojo / La vista La oreja / El odo La lengua / El gusto La piel / El tacto La nariz / El olfato
UYWAKUNA ANIMALES
QICHWA Tulluyuq uywakuna - uuq uywakuna - Pawaq uywakuna - Challwakuna - Lluqaq uywakuna - Laqsakuna Mana tulluyuq uywakuna - Urukuna Mallki mikukuq uywakuna Aycha mikuq uywakuna Llapa ima mikuq uywakuna Runtumanta paqariq uywakuna Kawsaq paqariq uywakuna
CASTELLANO Vertebrados - Mamferos - Aves - Peces - Reptiles - Anfibios Invertebrados - Gusanos y artrpodos Herbvoros Carnvoros Omnvoros Ovparos Vivparos
MALLKIKUNA
PLANTAS QICHWA Sachakuna Sachachakuna
CASTELLANO rboles Arbustos
-
29
Qurakuna Qiwakuna
Matas y Hiervas Pastos
CHUYAKAY QALIKAY
SALUD E HIGIENE QICHWA Qatipay Qali Unquq Unquy Allin mikuy Chuya kay Unquykuna Qacha kay Miyusqa
CASTELLANO Investigar / indagar / averiguar Sano / Fuerte Enfermo Enfermedad Alimentacin Higiene Enfermedades Antihiginico Envenenado
HANAQ PACHA
ESPACIO SIDERAL Inti
- Inti wauy - Inti quchachakun
Sol - Eclipse solar - Halo de sol
Killa - Llullu killa - Wauy killa - Musuq killa - Paya killa - Killa wauy - Killa quchachakun
Luna - Cuarto creciente - Cuarto menguante - Luna nueva - Luna llena - Eclipse lunar - Halo de luna
Quyllur Estrella / plantea
KAY PACHA MUNDO
Wayra Aire Yaku Agua Allpa Tierra
HANAQ PACHAPA KAWSAQNINKUNA FENMENOS ATMOSFRICOS
Para Lluvia Wakri Trueno
-
30
Illapa Rayo / Relmpago Chirapa Arcoris Puyu Nube Chikchi Granizada leve Runtu Granizo grueso Ipu para Llovizna Lasta Nevada Qasa Helada Qunti wayra Ventarrn Muyuq wayra Remolino
UYWA
GANADO
-
31
PAQCHA
CATARATA
-
32
SACHACHA ARBUSTO
-
33
AYLLUMASINTINPAQ SIMIKUNA PERSONAL SOCIAL
QICHWA CASTELLANO Allin kawsay Convivencia Awkis / awki / macho Paya Aukillu Tayta Mama Churi Wawa Wawqi Pani Turi aa Masa Llumchuy Willka Qaka Ipa
Anciano Anciana Abuelo Padre Madre Hijo (ja) con respecto al varn Hijo (ja) con respecto a la mujer Hermano del varn Hermana del varn Hermano de la mujer Hermana de la mujer Yerno / cuado Nuera / cuada Nieto / nieta To Ta
Ayllu Familia / Sociedad Chay kaqkamalla Equidad de gnero Hampiy wasi Posta mdica Kamachikuq Autoridad Kuyakuy Autoestima Llaqta Pueblo / Comunidad Llaqtamasiy Compueblano Llaqtapa kamachikuynin Democracia Machu runa kay / paya warmi kay Adultez Maqta kay / sipas kay Juventud Maqtillu / pasillu ; maqtiku / pasika kay Pubertad / Adolescencia Masinchakuy Compaerismo Raymi Raymichakuy
Fiesta Festividad
Riqsichikuy Identidad Riqsipa / Riqsinakuy Amistad Umalliq Lder Warma kay Niez
-
34
Wawa kay Primera infancia Yachay wasi Escuela / Colegio Yachay wasi uku Aula Yanapanakuy / Ayninakuy Cooperacin
ALLPA RIQSIYWAN AWPA KAWSAY
GEOGRAFA E HISTORIA QICHWA CASTELLANO Alliq Derecha Ichuq / lluqi Izquierda awpaq Delante Qipa Detrs Hawan Encima Uku Debajo / dentro Hanay Arriba Uray Hichpa
Abajo Cerca
Karu Lejos Punchaw Da Chawpi punchaw Medio da Killa Mes Wata Ao Pichqa wata Quinquenio Chunka wata Decenio Pachak wata Siglo Waranqa wata Milenio Paqari Maana Inti waqtay / inti siqaykuy Tuta Chawpi tuta Achikyay Rapa rapa Raspiykuy awpa pacha Kay pacha Qaya / qipa pacha Intipa lluqsimunan / Anti Intipa siqaykunan / Kunti Chinchay Qulla
Tarde Noche Media noche Amanecer Aurora Anochecer Pasado Presente Futuro Este Oeste Norte Sur
Chinchay
Qulla
Anti
Kunti
-
35
Mama qucha Chala Sallqa Yunka Purun mallkikuna Purun uywakuna Tiqsimuyu rankachuy Tiqsimuyu chulluy Tiqsimuyu rupariy Puyunki / sayaq anta Puyu Antaqa Suyupa unanchan - Wipala / Rapapa / Unancha - Pullkanqa / harkachiku - Haylli / Willka takiy Piruw suyupa awpa kawsaynin Runapa awpa kawsaynin Llaqtapa awpa kawsaynin
Mar Costa Sierra Selva / Amazona Flora Fauna Glaciacin Desglaciacin Calentamiento global Smog Nube / Neblina Celajes / arrebol Smbolo patrio
- Bandera - Escudo - Himno
Historia del Per Historia personal Historia local
Chiraw uku / mita
- Qasa uku / mita - Rupay uku / mita - Wayra uku / mita
Temporada seca - Tiempo de heladas - Tiempo de sol - Tiempo de vientos
Puquy uku - Lasta para - Runtu / chikchi para - Yaku para - Ipu para
Temporada lluviosa - Nieve - Granizo - Aguacero - Gara
Kiraw Kinray
Cuna Faldera
PACHAKUNA VESTIMENTA
Chuku Sombrero Luqu / ruqu Gorra Chalina Bufanda Punchu Poncho Unku Camisa Wara Pantaln
-
36
Chumpi Faja Ukunaku Ropa interior Iskuta Medias Siqu Zapatos Llikllita Mantilla Munillu Blusa Wali Falda Ukuncha Fustn
PACHAKUNA VESTIMENTA
-
37
Chala
Sallqa Yunka
-
38
YACHAYNINCHIKPAQ SIMIKUNA CURRCULUM
YACHAYNINCHIK ALLICHASQA RURAYKUNA
PROGRAMACIN CURRICULAR QICHWA CASTELLANO Qipa pachapi llamkana Proyecto Educativo Institucional Qipa pachapi tupachispa llamkanapaq Proyecto Curricular Diversificado Watantin llamkana Programacin Anual / Aula Yachanapaq huu Unidad de aprendizaje Paqarichinapaq huu Proyecto de aprendizaje Yachanapaq uchuy huu Mdulo de Aprendizaje Sapa / Huk punchaw yachana Sesin de aprendizaje Hatun atipay Competencia Atipay / atina Capacidad Riqsiy / yachay Conocimiento Tikutu Actitud
QIPA PACHAPI LLAMKANA PROYECTO EDUCATIVO INSTITUCIONAL
QICHWA Kawsaymanta uqarisqa willakuy Kaqmanta riqsichikuynin Yachachinapaq siqi churasqa Kamachikuypaq siqi churasqa
CASTELLANO Diagnstico Identidad Propuesta Pedaggica Propuesta de Gestin
KIKINCHASPA YACHAYKUNA UNANCHASQA
PROYECTO CURRICULAR DIVERSIFICADO QICHWA Riqsichikuqninkuna Kikinchaspa yachaykuna unachasqapa sutin Unanchasqapa tiqsiynin Yachachikuypa sasachakuy kasqan riqsichikuynin XXX Llamkanapaq sapanchasqa tupukuna Imayna kasqanchik yachay
CASTELLANO Datos de identificacin Nombre del Proyecto Curricular Diversificado Fundamentacin Caracterizacin de la problemtica pedaggica Objetivos del PCD. Plan de estudios Perfiles educativos
-
39
Atinakuna tupachisqa Llaknapaq kamachikuy Yachay tupunapaq kamachikuy Allin kawsaypaq kamachikuy
Cartel de capacidades diversificadas Lineamientos metodolgicos Lineamientos de evaluacin Lineamientos de tutora
WATANTIN YACHAYNINCHIK LLAMKANA PROGRAMACIN CURRICULAR ANUAL
QICHWA Riqsichkuqninkuna Imapaq Qispichinapaq musquykuna Yachay wasipa ruraynikuna Yaykuqninkuna
- Lllamkay pachachay - Ayllunchikpa kawsaynin riqsiy - Pachamamapa kawsaynin riqsiy - Hatun punchawkuna yuyarinapaq - Tayta mamakunapa maakuynin - Yachapakuqkunapa imayna
kasqanku - Yachapakuqkunapa
munayninkuna - Llaqtapa sisnchi sasachalkuynin - Kinrayman yachaykuna - XXX
Imayna yachachina
CASTELLANO Datos de identificacin Justificacin Visin Misin Insumos
- Calendarizacin - Calendario comunal - Calendario ambiental - Calendario cvico escolar - Demandas de los padres de familia - Caractersticas de los y las estudiantes
- Necesidades de los y las estudiantes
- Problemas impacto de contexto - Tema transversal - Cartel diversificado
Estrategias metodolgicas por reas
YACHANAPAQ HUU / LLAMKANAPAQ RURAYKUNA PATACHASQA UNIDAD DIDCTICA
QICHWA Riqsichikuy Sutin Imapaq, imarayku Unay Kinrayman yachaykuna Atipaykuna, riqsiykuna, tikutukunapiwan, yachasqankuna tupuy / qispisqa yachanapq Imayna ruraypiwan ruranakuna Tupuy
CASTELLANO Datos de informacin Nombre de la unidad Justificacin Duracin Temas transversales Capacidades, conocimientos, actitudes e indicadores de logro Estrategias y recursos (materiales) Evaluacin
-
40
SAPA PUNCHAW YACHACHINAPAQ
SESIN DE APRENDIZAJE Yachaypa sutin Nombre de la actividad Yachay taqi rea Yachay taqipa kaq masin Integracin de reas Ima punchaw Fecha Atipay / atina Capacidad Yachay / yachana Conocimiento Yachasqankuna tupuy Indicadores de logro Imakunawan tupuna Instrumentos de evaluacin Yachay qatipay Secuencia didctica Llamkay patachay Momentos
Qallariy Inicio - Rikchapachiy - Motivacin - awpa yachaykuna - Saberes previos - Yachasqanwan musuq yachay
tinkuchiy - Conflicto cognitivo
Puririy Proceso - Musuq yachay hatarichiy /
yachaykuna away / yachaynin qispichiy
- Construccin del conocimiento
- Musuq yachasqawan ruray - Aplicacin del conocimiento Tukuy Cierre
- Yachasqan yuyapay - Retroalimentacin - Yuyaymanay - Reflexin / metacognicin - Tupuy - Evaluacin
Yachay qispichiykuna Logros de aprendizaje
YACHAYKUNA PATACHAY
PROCESOS MENTALES Yachay huupay
- Simi chintichiy - Yachay chintichiy - Yachay waylachay
Sintetizar - abrevia - resume - simplifica
Riqsipay - Yachay qawapayay - Yachay riqsipayay
Identificar - detalla - reconoce
-
41
- Yachay umanchay - registra infromacin Tinkuchispa akllay
- Huk rikchayachiq - Sapaqchan - Chikllun - Sutichan - Rakin
Discriminar - diferencia - distingue - elige - nombra - selecciona
Tupanachiy - Chiqapchay - Tupachiy - Iskayyachiy - Tinkuchiy - Chiqapchay
Comparar - comprobar - contrastar - emparejar - relacionar - verificar
Yachaykuna musyay - Tukupay - Yuyay qispichiy - Hamutay - Yachay takyachiy - Nisqaam - Musyapay
Inferir - concluir - conjeturar - deducir / inducir / razonar /
suponer - definir / determinar - predecir / pronosticar
Chiqanchay - chaninchay - tupuy - chaninchay
Juzgar - enjuiciar - evaluar - estimar / valorar
Musuq yachaywan rurar - tantiyay - yachay qawachiy - kaqkunawan ruray - chuyanchay
Aplicar - calcular - demostrar - emplear / utilizar - resolver
Siqinchay - huunchay - akllay - patachay - iqinchay - huuy - qati qati - awachay
Organizar - agrupar - clasificar - jerarquizar - ordenar - reunir - secuenciar / seriar - sistematizar
Akllaspa rakiy - chullaqchay
Seleccionar - diferenciar
-
42
- rakispa akllay - sapaqchay - akllay - sutinchay
- discriminar - distinguir - elegir - nombrar
Yachay taripay - waqlliy - allin qawapay - qawapay - riqsipay - qatipay - rakiy
Anlisis - descomponer - detallar - examinar - explorar - indagar - separar
Xxx - unanchay - rimariy
Formular - crear - plantear
Xxx - siqichay - chiruy - chiruchay - kikinchay - mirachiy - yachapayay
Representar - diagramar - dibujar - disear / graficar / esquematizar - modelar - reproducir - simular
Hapipakuspa rimariy - riqsichiy - kutipanakuy - chiqap rimariy
Argumentar - demostrar - discrepar - fundamentar
Ruray - rurapay
Realizar - ejecutar / elaborar / operar
Maskan Busca Takyachin Establece Willan Comunica Rimarin
- tukupay - hamutay
- nisqaam - musyapay
Propone - concluir - conjeturar /deducir / inferir /
razonar - determinar / definir - predecir / pronosticar / suponer
Tupachiy Comparar Rikchaqyachiy Diferenciacin
-
43
SAPA PUNCHAW YACHACHINAPAQ LLAMKAY ELABORACIN DE SESIN DE APRENDIZAJE
-
44
YACHAY TAQI SIMIKUNA MATUYWAN IMAYNA LLAMKAY
Kay YACHAY TAQI SIMIKUNA maytutaqa tukuy mana atipayninchik simukunapi, hamutaykunapi, llamkayninchikpim ima yanapawaqninchikmi, chaynataqmi kay maytuqa riqsichiwanchik llapa llaqatanchikkunamanta paqariq yachayninchikmanta pacha. Kay maytutaqa qawarinanchik punim kastilla simipi mana atipasqanchik simikunata rimaykunata tarispa, anchaa alintam yanapawasun Allin willkuy, awra yupay, pachamama, allunchik taqikunapi, chaynallataq Yachayninchik llamkaypipas. Kay YACHAY TAQI SIMIKUNA maytutaqa amawatakuna warmakuna yachachiyninpaq RURASQAM, PAYKUNAM Hatallinan mana atipaynin simikunata tarispa.
1. Sapa punchaw llamkayniYki rurayta qallariy. 2. SasachakuyniYkikunapi kay maytuta qawaspa yanapachikuy. 3. Manachu kay maytupi sasachakuyniYkita tarispaqa, QUSQU QULLAW, wanka,
aYmara simiKUNApi kaqkunawanpas yanapachikuy. 4. Manaa awpa nisqa simikunapi kaptinqa kastilla simipi kaqwanpas
yanapachikuchwanmi.
YACHAY TAQI SIMIKUNA maytupi kaqkuna.
YACHAY TAQIPA SUTIN REAS
UMALLIQ SIMIKUNA ( TTULO)
RIMANAKUYPAQ COMUNICACIN
Tukuy simikuna
YUPAY AWAPAQ
MATEMTICA
YUPAY, TUPACHIYKUNAPIWAN RURAYNINKUNA Nmero, relaciones y operaciones iqinchasqakuna yupa ALLPA TUPUYWAN TUPUY Geometra y medicin Hawa tupunakuna Llasa tupunakuna Suni Tupunakuna Wiara tupunakuna Winqu / winku / huntachina tupunakuna Chirusqa Umia/pirwa Kuchu
-
45
Chiqan siqi Maypim kasqan Kipukamayuqpa yachaynin Estadstica Punchawkuna Killakuna Huk simikuna Otras palabras
PACHAMAMAWAN YACHAY
CIENCIA Y AMBIENTE
RUNA UKU Partes del cuerpo Uma Rikra Chanka Tullu awa Rikra tullukuna Chaki tullukuna Ayacha awa Mikupaq awa Yawar apaq awa Samay awa Wsichq awa Qari kaq awa Warmi kaq awa Anku awa Musyanakuna Uywakuna Animales Mallkikuna Plantas Chuyakay/qali kay Salud e higiene
AYLLUMASINTINPAQ PERSONAL SOCIAL
Allpa riqsiywan awpa kawsay Geografia e historia
YACHAYNINCHIKPAQ CURRCULUM
Yachayninchik allichasqa ruraykuna Programacin curricular
Qipa pachapi llamkana Proyecto educativo institucional Kikinchaspa yachaykuna unanchasqa
-
46
Proyecto curricular diversificado Watantin yachayninchik llamkana Programacin curricular anual Yachanapaq huu/ llamkanapaq ruraykuna patachasqa Unidad didctica Sapa punchaw yachachinapaq Sesin de aprendizaje Yachaykuna patachay Procesos mentales