JacquesAttaliKasım 1943’te Cezayir’in Cezayir kentinde doğdu. Ortaöğrenimini Paris’te Janson de Sailly

Lisesi’ndeveCezayir’deGauthierLisesi’ndetamamladı.ÉcolePolytechnique’ten(Paris)1963yılındamaden mühendisi olarak mezun oldu. 1968’de maden mühendisi olarak çalışmaya başladı. 1968-70arasıÉcoleNationaled’Administration’adevametti.Öğretimüyesi,yazarvedevletonursaldanışmanıJacquesAttali,1981-1991yıllarıarasındacumhurbaşkanıözeldanışmanlığıgörevindebulundu.1991-1993 yılları arasında Londra’da, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası’nın ilk kurucubaşkanı olarak görev yaptı. Bugün yeni teknolojiler alanında çalışan ve merkezi Paris’te bulunanuluslararası danışmanlık şirketi A&A’nın (www.aeta.net) ve mikrofinansın geliştirilmesi konusundauzmanlaşmış Uluslararası Dayanışma Örgütü PlaNet Finance’ın (www.planetfinance.org)başkanlıklarınısürdürmektedir.JacquesAttali,1980’deAçlıklaMücadeleEylemi’nikurduve1984’teyeni teknolojilerle ilgili geniş kapsamlı bir girişim olan, bu aradaMP3’ün yaratılmasını da sağlayanAvrupa EUREKA programını başlattı. Attali nükleer yayılmanın tehlikeleri konusunda BirleşmişMilletler Genel Sekreteri nezdinde danışmanlık yaptı. École Polytechnique’te, École des Ponts etChaussées’de ve Paris-Dauphine Üniversitesi’nde öğretim üyeliği yapmaktadır. Birçok yabancıüniversiteninonursaldoktorunvanınasahipolduğugibi,KültürlerEvrenselAkademisiüyesidir.HalenExpress dergisinin köşe yazarlığını ve Slate dergisinin yöneticiliğini de sürdürenAttali, 6.000.000’uaşanbirtirajla20’dençokdileçevrilen,deneme(ekonometridenmüziğekadardeğişenbiryelpazede),biyografi,roman,çocukkitabıvetiyatrooyunutüründe40’ınüstündekitapyazdı.

BernaGünenEylül 1979’da İstanbul’da doğdu. Galatasaray Lisesi’nden mezun olduktan sonra Galatasaray

Üniversitesi’ndeUluslararasıİlişkilerokurkenüniversitelerarasıdeğişimprogramıylaRobertSchumanBursualarakParis’tekiInstitutd’EtudesPolitiques’teeğitiminedevametti.Lisansını,yükseklisansınıve doktorasını aynı üniversitede XX. Yüzyıl Avrupa Tarihi üzerine tamamladı. Editörlüğünü yaptığıMareşalErwinRommel’inLaGuerresanshaineadlıkitabıveçeşitliyayınlardayayımlattığımakaleleribulunmaktadır.PhilipBall’dan(Merak.BilimNasılHerŞeyleİlgilenirOldu,KolektifKitap,2014)veMolière’den(Cimri;KibarlıkBudalası;HastalıkHastası,İskeleYayınları,2007)çevirilerivardır.

KırmızıKediYayınevi:326

Tarih:8

ÖzgünAdı:LesJuifs,leMondeetl’Argent-Histoireéconomiquedupeuplejuif

Yahudiler,DünyavePara-YahudiHalkınınEkonomikTarihi

JacquesAttali

Çeviren:BernaGünen

©LibrairieArthèmeFayard,2002

©KırmızıKediYayınevi,2009

YayınYönetmeni:İlknurÖzdemir

Editör:MertTanaydın

SonOkuma:SerraTüzün

KapakTasarımıveGrafik:YeşimErcanAydın

Tanıtımiçinyapılacakkısaalıntılardışında,yayıncınınyazılıiznialınmaksızın,

hiçbirşekildekopyalanamaz,elektronikveyamekanikyollaçoğaltılamaz,

yayımlanamazvedağıtılamaz.

BirinciBasım:Haziran2014,İstanbul

İkinciBasım:Temmuz2014,İstanbul

ÜçüncüBasım:Ekim2014,İstanbul

ISBN:978-605-4927-43-2

KırmızıKediSertifikaNo:13252

KırmızıKediYayınevi

kirmizikedi@kirmizikedikitap.com/www.kirmizikedikitap.com

www.facebook.com/kirmizikedikitap/twitter.com/krmzkedikitap

kirmizikediedebiyat.blogspot.com.tr

ÖmerAvniM.EmektarS.No:18Gümüşsuyu34427İSTANBUL

T:02122448982F:02122440948

JacquesAttali

YAHUDİLER,DÜNYAVEPARA

YahudiHalkınınEkonomikTarihiÇeviren

BernaGünen

TARİH

BabamSimon’a

Karşınızda Yahudi halkının dünya ve parayla olan ilişkisinin tarihçesi.Konunun ne gibi tehlikeler arz ettiğinin farkındayım.Bu konu o kadar çokpolemik yarattı, o kadar çok katliama neden oldu ki, geçmişte kalmış birfelaketi tekrar hayata döndürür korkusuyla hiçbir şekilde dile getirilmemesigerekenbir tabuhalinegeldi.Bugün, sankiyüzyıllardıryapılanaraştırmalarsadecekitaplarınyakıldığı ateşibeslemeyeyaramışgibi,hiçkimsebukonuüzerine yazmaya cesaret edemiyor.Bu nedenledir ki, bu kitabın varlığı bilebinlerceyanlışanlamayanedenolmariskinitaşıyor.

İnsanbirkonuyuincelemeyebaşladığıandanitibaren,okonununöneminiabartmakister.Bukitapta,YahudihalkınıntarihindeparanınrolünüveYahudihalkının dünya tarihindeki rolünü abartma riski çok büyük. Bu tarihi elealmaya karar vermekle; para aracılığıyla dünyaya hükmetmeye yönelik birstratejiyihayatageçirmeklegörevlimerkezibiryönetimtarafındanyönetilenzengin,güçlüvetekvücutbirYahudihalkıolduğuizlenimiverilebilir.Böylebir düşünceden yola çıkarak; Trajan’dan Konstantin’e,Matta’dan Luther’a,Marlowe’dan Voltaire’e, Siyon Bilgelerinin Protokolleri’ndenKavgam’a vebugün internetin isimsiz olarak yaydığı, yüzyıllara meydan okumuşfantezilerevarılabilir.

Üstelikbirkitap,nereyevaracağıkontroledilebilenvenoktasıkonulabilenbirkonuşmadeğildir.Birkitap,hanişu,kimlerlealayedilebileceğinibilmekşartıyla her şeyle dalga geçen komik fıkralar –bu konuda onlardan o kadarçokvarki!–gibidedeğildir.Birkezyayımlandıktansonra,kitapyazarındançıkar.Bazıokuyucularıdüşünmeye iter;başkalarının fantezilerinibesler.Buyüzden, bir kitabı kaleme alırken, onu, en aldatıcı yorumlar dahil her türlüyorumahazırlamakgerekir.

Oysabugününinsanlarının,tektanrılıdininfikirbabasıolanbuhalkınbazıoğullarıaracılığıylakapitalizminbirnumaralısimsarıvebankacısı,diğerleriaracılığıyla ise kapitalizmin en azılı düşmanı olmadan evvel, nasıl olup dakapitalizminahlakitemelleriniatmakdurumundakaldığınıanlamasındafaydavar.BizzatYahudihalkınında,tarihininbupeksevmediği,fakataslındagururduymasıgerekenparçasıylayüzleşmesiesas.

Bunları gerçekleştirmek için zor sorulara cevap vermek gerekiyor:Yahudiler, tarihinhafızalarakazıdığı tefecilermiydi?Paraylaaralarındaözelbir bağ mı vardı? Yahudiler kapitalizmin bir numaralı ajanları mıdır?

Savaşlardanvekrizlerdenservetlereldeettilermi?Yada tamtersine,ancakbaşkaişlerkendilerineyasakedildiğivakitmibankacı,kuyumcuveyasimsaroldular?Yahudiler bugün küreselleşmenin efendilerimidir, yoksa en büyükdüşmanlarımıdır?

Buvebenzerisorularacevapverebilmekiçin–sentezegitmeningetireceğikaçınılmaz riskleri göze alarak–, son 3000 yılın en büyük siyasi, dini,ekonomik ve kültürel olaylarını hatırlatmak; devletlerin azınlıklara çizdiğikaderibetimlemek;prenslerinvedilencilerin, entelektüellerinveköylülerin,filozofların ve finansçıların, tüccarların ve sanayi devlerinin kaderleriniizlemek,onlarıngüçveparauğrunaizlediğiçoğukezakılalmazvevurucu,neredeysedaimatrajik,şanlıveyahutacıklıyollarıtekrarçizmekgerekecek.

İşteovakit,bazıenbilinenolayların,ehlikitabınbuolaylardaoynadığırolgözler önüne serilince nasıl beklenmedik anlamlara bürünebileceğini görüpşaşıracağız.

Böylebiryolculuğubaşarıyla tamamlayabilmek için,öncedenbelirlenmiştek bir pusulaya bağlı kalma imkânı yok. Yahudilerin kendilerini ortasındabulduğuomuhteşemortakmaceralarvebireyselyazgılaryumağıiçerisinde,sadecetekbiryolizlemeksaçmaolurdu.Tezim,ancakkitapilerledikçeortayaçıkacak, kitabın sonunda ise kendini tamamen kabul ettirecek. Bu zamaniçindeyolculuktabizeyolgösterecekeniyikılavuzise,banaöylegeliyorki,bütünkılavuzlarınanasıKitab-ıMukaddes’tir.

GerçektendeTevrat’ınkonularıdikkatlicesınırlanmışbeşkitababölünmüşolması, Yahudi halkının tarihinin ana evrelerinin en iyi metaforudur. Dahaaçık olmak gerekirse, sanki bu beş kitaptan her biri, bunları kaleme alanYahudi halkının gerçekten yaşamış olduğu beş tarihi safhayı önceden haberverirgibidir.Buelbette,ağırbasaneğilimleriaydınlatmakiçinbaşvurulanbiryoldanibaret.YoksaKitab-ıMukaddes’i, tarihikehanetleringizlikitabıgibiyorumlamaksözkonusudeğil.İnsanlarınkaderibununeniyikanıtı:İnsanlariyilik veya kötülük yapmakta serbesttir. Burada amaç, her bir tarihi safhayıTevrat’ın beş kitabından birinin altına yerleştirmek; zira her bir kitabınkonusu,sondereceçarpıcıbirbiçimdebellibirçağınenönemlisorunlarınagöndermeleryapmakta.

ÖncelikleYaratılış(Kitab-ıMukaddes’te,dünyanınyaratılışındanYusuf’unMısır’da ölümüne kadar olan bölüm), gerçek tarih sürecinde, İbrahim’in

soyundangelenYahudihalkınındoğuşundanİkinciTapınağınyıkılışınakadargeçen safhayı aydınlatabilir. Her iki durumda da bir halkın, bu halkınkanunlarının,dünyavepara ileolan ilişkisininoluşumusözkonusudur.Heriki durumda da süreç, Yahudilerin bir sürgün yerine gelmesiyle son bulur:birindeMısır,diğerindeRomaİmparatorluğu.

Kitab-ı Mukaddes’te Yaratılış’tan sonra gelen Çıkış, Yahudilerin Sina’yayaptıklarıumutdoluyolculuğaçıkmadanönceMısır’dakiikametlerinianlatır.Bu bölüm, Roma İmparatorluğu sınırları içinde yaşanan sürgün hayatındanHıristiyan Avrupa’ya yapılan umut dolu yolculuğa kadar geçen 1000 yıllıkdönemleilişkilendirilebilir.

İS1000’densonra,LevililerKitabı’na(sürgünkanunlarınıvevaatedilmiştopraklaraolaninancıanlatankitap)paralelolarakYahudihalkının,Amerikanİhtilali’ne kadar İspanya, Hollanda, Brezilya, Hindistan ve Polonya’daAvrupalı hükümdarların pençesinde çektiği sıkıntılar başlar. Hayattakalmalarınınsırrıkanunlardır.

ArdındanSayılarKitabı (Kitab-ıMukaddes’teYahudileri,Sina’dakiAltınBuzağı’dan Kenan ülkesi önlerindeki savaşlara kadar getiren bölüm) gelir.Katliamlarla son bulan bir bolluk ve demografik büyüme dönemi vesonrasında vaat edilmiş topraklara geliş. Tam da gerçekte olduğu gibi:Aydınlanma Çağı’nın muhteşem vaatlerinin dolaylı yoldan Holokost’u,ardındandaİsrail’inkuruluşunutetiklemesi.

İşteozamanhayattakalanlardanbazılarıyenikurulanbudevleteyerleşir.Bir devlet ki toprakları o zamana kadar Hititlerin, Antik Filistinlilerin,Habiruların, Kenanlıların, Hiksosların, Mısırlıların, Babillilerin, Perslerin,Bizanslıların, Emevilerin,Abbasilerin,Haçlıların, Fatımilerin,Memlûklerin,Osmanlıların ve İngilizlerin eline geçmiş; fakat Yahudiler bu topraklardanhiçbirzamanvazgeçmemiştir.

Buradan itibaren şu an içinde bulunduğumuz dönem başlar. Bu dönem;ahlaki bir toplumun, halkların kendi kimliklerini parayla ve paraya karşısavunmalarını sağlayacak kanunlarının anlatıldığı Tesniye’nin biryansımasıdır.

Yakındoğu’da yaşayanmilletlerin birbirlerini karşılıklı olarak tanımasınınbarış ve savaşı büyük ölçüde belirlediği bu şüphe dolu çağda, göçebelikle

geçen bu binlerce yıldan dersler çıkarmaya değer. Ta ki paranın çağdaşbarbarlığını–kibeşincikitaptandoğanumutbudur–,medeniyetlerinenümitvericisini,konukseverlikmedeniyetinikurarakaltedenekadar.

Veartıkyolculukbaşlasın.

IYARATILIŞ(İÖ2000-İS70)

1.Mısır’akadar:Takastanparaya

2.Mısır’dakiİsrail:Paradanaltına

3.Kelimelerinanlamı:Göçebelikvesoyutdüşünce

4.Hâkimlervekrallar:Altındanparaya

5.Babil’deilksürgün:Paradanfinansa

6.Filistin’edönüş:Finanstaniflasa

Yahudilikbiryolculuklabaşlar.Herşeyinanlamıçoğuzamankelimelerdesaklı olduğundan, Yahudi halkının kimliği de, yolculuğa gönderme yapanisminde saklıdır. Yahudilerin en eski atası, Nuh’un torunlarından veİbrahim’in dedelerinden biri olan Ever’dir. Ever ismi; “göçebe”, “göçebeadam”yada“takasçı”olarakçevrilebilir.Ever’inismidahasonraları“İbrani”anlamınagelenIvriolacaktır.SankiYahudilerinkaderi,geçmişleriningenetikkodunutaşıyanisimlerineyazılmıştır:Buhalkyolculukyapmak,takasetmek,iletişimkurmak,aktarmak,dolayısıylaticaretyapmakzorundadır.

Bu yolculuk teması, tümgöçebemilletlerin kurucumitlerindemevcuttur:Onlarınkurucusubaşkayerlerdengelir;ilktanrılarıgezginlerikorur;iletişimi,takası,barışvegüvenortamışartlarınıdüzenler.Durumudahadaçetrefilhalegetiren,aynıtanrınıngenelliklehırsızlarındatanrısıolmasıdır.

Kitab-ı Mukaddes’in öyküsü böyle bir yolculukla başlar. Tevrat’ın ilkkitabı –Yaratılış ismini taşıyan ve ilk cümlesi “Başlangıçta” ya da “En

başta”90 olan kitap–, tam da dünyanın yaratılışından Yusuf’un Mısır’agidişinekadarolan,yaniilkinsanınhürdoğumundankölelikfelaketinekadarolanyolculuğunuanlatır.

Yahudilerin gerçek tarihinde Yaratılış, 18 yüzyıl önce Mezopotamyatopraklarında başlar. Bu dönem, İS 70’te İkinci Tapınağın yıkılışı veRomaİmparatorluğu’nun boyunduruğuyla son bulacaktır. Sonuç olarak,yeryüzündekicennettenbaşlayıpyenibirMısır’dabitecektir.

Bu–enaz–15yıllıksüreçtebuküçükhalk,bugün insanlığınüçtebirinininancının kaidesi olan bir dini ortaya çıkarmış; parayla, ileride kapitalizmintemeliolacakbağlarkurmuştur.

1.Mısır’akadar:TakastanParaya

IshveÂdemİbranilerKenanülkesinevarmadan–yani3200yılıaşkınsüre–önce,böyle

bir halkın var olduğunu kesin olarak söyleyebilseydik, bu halkın kendiyaratılış efsanesini nasıl hatırladığıyla ilgilenmeden tarihini anlatmayabaşlayabilirdik. İnandıkları kutsal kitabın anlattığı olayların hiçbir maddikanıtı olmasa da, bu olaylar İbraniler için yüzyıllarca bir ahlaki, siyasi,ekonomik ve sosyal ilham kaynağı, günlük davranışlar kılavuzu, hayat ve

cesaretdersiveTanrı’nınkrallığınaolaninancınkanıtıolarakkalacaktır.

İlkinsanın,kendisinianlatanhalktanolmadığıkozmogonilernadirdir.OysaKitab-ıMukaddes’tekidurumbudur.İlkinsanİbranideğildir.

Buinsan,IshveyaÂdem,arzununvarolmadığı,masumiyetvedürüstlüğünmekânıEdenBahçesi’ndeyaşar.Bubahçeonabolluktemineder,onubahçeyikorumakhariçbütünişlerdenmuaftutar.EdenBahçesionaaitolmasada,bubahçedeöncetekbaşına,sonrabireşlemesutyaşamakiçinhiçbirşeyesahipolması gerekmez. İlk ihtiyaç cinsel, reddedilen ilk duygu yalnızlıktır. İlkinsana sadece iki şey yasaktır, bu iki yasak da yemekle ilgilidir: BilgiAğacı’nın meyvelerini –yoksa bilgiyi, kendini, dolayısıyla şüpheyikeşfedebilirdi– ve Yaşam Ağacı’nın meyvelerini –yoksa sonsuz yaşamakavuşurdu–yemesiyasaktır.HerikidurumdadaTanrı’yaaitayrıcalıklarsözkonusudur. Bu, insanlığın ekonomik kaderine dair ilk kayıttır: İnsan arzuetmemek için, ne cehaletinin kapsamını ne de durumunun sınırlarınıbilmelidir. Bu iki yasaktan birini –yasakmeyveyi yemek suretiyle– deldiğianda,kendisininvearzularınınfarkınavarır.İşteozaman,çalışmadanhiçbirşeyineldeedilemediğikıtlıkdünyasınaitilir.

Sanıldığının aksine kıtlık arzuyu değil, arzu kıtlığı doğurur. Kitab-ıMukaddesböyleder.Builkekonomipolitikdersidir.

EdenBahçesi’nden atılma, insanlığınbu sürgünü, insanımaddibir varlıkhaline getirir.Artık kanlı canlı bir varlıktır.Geçimini sağlamak ona yorucugelir;yorumagörebu,eşininçocukdoğurmasındanikikatdahagüç,selameteulaşma yolunda çabalamaktan yine iki kat daha zorludur. Böylece Ish, buisimsizvealelade insan,Tanrı’yla insanlığınyazgısınıprojeyeçevirecekbiranlaşmayaparaközelbirihalinegelir:AhlakimasumiyetigerikazanmakvekıtlığıortadankaldırmaküzereyeryüzündeTanrı’nınkrallığınıkurmak.

İlk defa olarak bir kozmogoni döngüsel değildir; başladığı noktaya geridönmeyi amaç edinmez. İlerlemeye bir anlam kazandırır; Tanrı’yla yapılanahdizamanınyelkovanıyapar; insanakaderinibelirleme imkânı tanır,kibuhür irade demektir. Ekonominin işlevi, sürgünün maddi çerçevesinioluşturmakvekayıpcennetitekraryaratmakolarakbelirlenmiştir.İnsanlığınartıkbirhedefivardır:Hatasını telafi etmek.Bunubaşarmak içinseelindekitekyol,zamanıdeğerlendirmektir.

Ancak Yaratılış’a göre, nesilden nesile olaylar çığırından çıkar. İnsanlar,yeni bir cennet bahçesi yaratmak için çalışmak yerine, kavga ve hırslarıyüzündengittikçebuamaçtanuzaklaşır.Tanrı’yıunuttukçahayattakalmalarıdahadagüçleşir.Habil’denNuh’a,Nuh’tanİbrahim’e,İbrahim’denYusuf’a,Yaratılış insanın ekonomik baskılarla giriştiği, gittikçe felakete dönüşensavaşımınıanlatanbirhikâyehalinegelmiştirartık.

Âdem’in, ahlakın gerekliliklerini nedret kanununun gerekliliklerindenüstüntutamayanoğullarıbirbirleriniöldürür.Kabil’in–ismi“eldeetmek”yada “kıskanmak” anlamına gelir– payına toprak düşer. Habil –ismi hiçliği,

nefesi,kibri,boşşeyleriçağrıştırır– isesürülerialır.132Köylüçobanageçişhakkı vermeyince, iki erkek kardeşten biri canından olur. İkinci ekonomidersi: Herkes başkasının arzuladığını arzular. Bu da, bir toplumun ancak

ihtiyaçlarınfarklılaşmasıylamümkünolduğuanlamınagelir.165

Çobanın öldürülmesi basit bir kardeş katli vakası değildir. Gerçek failtopraktır; Kabil’e, sadece ve sadece erkek kardeşini ağırlamak için verilen

lanetli toprak.132 Eğer Kitab-ıMukaddes iyi adam rolünü göçebe kurbanaverip, yerleşik yaşayan katilin hayatta kalmasına izin veriyorsa, bu katiligünahlarındanarındıracakbiryolculuğayollamakiçindir.

Daha önce Âdem’e yaptığı gibi, Tanrı Kabil’i de sürgüne yollar. Şiddetitanımasıiçinonuyoksulbiryolcu,birgöçebeyapar.

Ancak bu kadar ders yeterli değildir. Kabil’in çocukları; Tanrı’yabaşkaldırının, hemcinslerle rekabetin ve az bulunan mallar için verilensavaşımın çarklarına tekrar tekrar takılırlar. Birçok kez Tanrı, kendisininÂdem’le yaptığı anlaşmaya onların da uymasını sağlamaya çalışır. Bütüngirişimlerininsonucunda, tıpkıBabil işçileriyleyadaSodomveGomora’daolduğugibi,Tanrıgazabınıtekrargösterirveinsanlarıkendizaaflarınahavaleeder.

İbrahim’denYakup’a

Büyük Tufan’dan hemen sonra, Tanrı yeni bir strateji uygulamaya kararverir: İnsanlar O’nun bilgeliğine sahip olmadığına göre, bir halkı kendinearacıyapacaktır.Buhalkaözelgörevlerverecek,ancakherhangibir imtiyaztanımayacaktır. Bu halktan örnek olmalarını ve dünyayı günahlarından

arındırmalarınıisteyecektir.“İbrani”halkıişteböyledoğar.Bundan15yüzyılsonrabuhalk“Yahudiler”olarakanılacaktır.

Yaratılış’ta anlatılanlara inanacak olursak, bundan 4000 yıl önce Nuh’un

Ever isimli torunu Anadolu’da gezmektedir.16 Buraya gelmeden önce;bereket tanrılarına tapan,yazıyıbilen,sulamasistemlerikuran, tunç işleyen,ticarette altın vegümüşkullanan insanların yaşadığı ilk şehir-devletlerinden

(Uruk,Lagaş,Kirsu,Kiş)geçer.157Kişkralınıneski subaylarındanSargon,buşehir-devletlerinibirleştirerekAkadİmparatorluğu’nukurar,Sümerleridebuyeniimparatorluğakatar.Akadlar;imparatorluğasaldırangöçebehalkları,

bu halkların yaşam tarzı ve kültlerini benimseyerek kendine bağlar.133

Ever’inAnadolu’darastladığıbugöçebehalklarınarasındaHititlerdevardır.BugünHint-AvrupaolarakbilinendilailesinineneskidilinikonuşanHititler;“ne ev ne de şehir tanıyan”, “buğday nedir bilmeyen dağ adamları” olarak

anlatılır.429 Kendilerine ait devletler kuran Sümerler ile Hititler, hemsavaşırlarhemdebirbirleriniincelerler.

Nuh’un soyundan gelen ve Apirular veya Habirular olarak anılmaya

başlananEver’inkabilesi;kervan tüccarı,eşekyetiştiricisi,6yerleşikdüzene

geçmekte olan çobanlardır.430 Kabileye eşlik ettiğine ve onu koruduğunainandıklarıatalarınaduaeder,onlarahayvankurbaneder,menhiradarlar.

İÖ1730’adoğru,Mezopotamya’datekbirkrallıkbaşgösterir.Bukrallığınbaşkenti“Tanrı’nınKapısı”Babil,kralıHammurabi’dir.Yahudikanunlarında

da“HammurabiKanunları”ndanizlerolacaktır.157

Kitab-ıMukaddes’egöreiştetambusıradabugöçebeApirulardanzenginbirhayvanyetiştiricisiolanTerah,SümerKeldanistanı’ndayeralanUr’u(yadaAnadolu’daUra’yı)terkederekkarıları,çocukları,çobanlarıvesürüleriyle

Hitit Asuryası’nda yer alan Harran’a yerleşir.6 Ancak düşman birimparatorluktangeldiğiiçinpekhoşkarşılanmaz;sürüleriniotlatmakiçinizinalmaktazorlanır.

Terah’ınoğullarındanAvram–Yaratılış’agöreİÖ1812’de,yaniÂdem’den20,Nuh’tan on nesil sonra dünyaya gelir–, baba ocağını terk ederek bütünkadınlararasındanSara(Saraismi,HarranveUr’dakiAyTanrıçasıNingal’in

birdiğerismiolanSaray’ıhatırlatır6)ileevlenir.

İşte o vakitTanrı ona seslenir.Onuyeni bir halk kurmakla görevlendirir.Bu din görevlisi toplum, insanlığın durumu konusunda Tanrı’ya hesapverecektir.Tanrı,insanlarasöylemekistediğiherşeyibuhalkasöyleyecek;buhalka söylediği her şeyi aslında bütün insanlara söylemiş olacaktır. Avraminsanlara,Tanrı’nınsaadetinigötürmekleyükümlüdür.

Böylecedahadoğuda,Hindistan’dabaşkabirkurucudüşüncesistemiolanVedalardoğduğusırada,Anadolu’datektanrılıbirdinortayaçıkmıştır.Budin,ancakhafifyükle–çokfazlaputtaşımayan–vehızlıdolaşmakzorundaolan–geçtikleri ülkelerin tanrılarını benimseyecek vakti olmayan– göçebelereinebilirdi.Yeni din iki soyut fikir barındırır: Tek bir tanrı –El veyaElohim

(Eloha’dan–tuhafbirçoğulisim),TanrıveyaYHWH1–vebutektanrıbütün

halklarıntanrısıdır.6Muazzambirolay!

Yaratılış, Avram’ın klanından çobanlar ile Avram’ın yeğeni Lut’unçobanlarıarasındayapılantoprakkavgalarınıanlatır.Lutdahadoğuya,Şeria(Ürdün)Nehri’ninsuladığıverimliovalaragiderekSodom’ayerleşir.Avramise–osırada75yaşındadır–güneye,KenanülkesindeyeralanHebron’a(ElHalil)gider.Güneyruhanibilgeliğiveyasalarınyolgöstericiliğini,Doğuisegeçicizenginliğisimgeler.

Avram’ıngeldiğiKenanzenginbirülkedir.Asya’yagidenbütünkervanlaroradangeçmektedir.Küçükşehir-devletlerinebölünmüşbutopraklar,o sırada 12. Hanedan’ın saltanat sürdüğüMısır tarafından yönetilmektedir.Mısır arşivlerinde, Kenanlı “isyancılar”ı hedef alan beddua dolu metinlerbulunur.

Görünüşoki,ApirularKenan’dabaşkabirAnadoluhalkıolanHiksoslarlakarşılaşır. Hiksoslar gelişmiş savaşçılardır. Tanrılarından biri olan Seth,

KenanlılarınBaal’iileörtüşür.6

Adı artık İbrahim2 olanAvramKenan’a yerleştikten sonra, Tanrı ona ikiemirverir.

İlk emir, bu toprakları genişletmek ve değerlendirmektir. Tanrıİbrahim’den, kendisine hizmet etmesi için zengin olmasını ister. NitekimYaratılış (13, 2), İbrahim’in servetinin büyümesini gururla kaydeder:

“İbrahim’insürüylehayvanı,gümüşüvealtınıvardı.”Bunlarınherüçüdeozaman geçerli olanmübadele araçlarıdır. Bu zenginliği elde etmek için ise,hiledahilneredeyseheryolmubahtır.Nitekimİbrahimişi,karısıSara’yıkızkardeşigibitanıtıponunlaevlenmekisteyenlerdenhediyelerkoparmayakadarvardırmıştır!

İkinci olarak Tanrı, İbrahim ve Sara’nın oğlu İshak’ın boğazınınkesilmesine engel olarak insanoğlunun kurban edilmesini yasaklar. Kitabagöreİbrahimİshak’ı,diğereşlerindenbiriolanHacer’dendoğanbüyükoğluve inanışa göre Arap soyunun başlangıcı İsmail’e tercih etmiştir. BöyleceTanrı,binlerceyıldırsüregelendinicinayetleresaltİbranileraçısındanbirsonverir. Tanrı’nın insan kurbana ihtiyacı yoktur; fakat hayvan kurbandanvazgeçmez. Böyle yaparak Tanrı, Yaratılış’ta insanı farklı bir yere koymuşolur. Bundan böyle şiddet, sadece insanın maddi zenginliklerineuygulanacaktır.

Tanrı’nınseçtiğihalkınavermişolduğubuikiemirarasındabirbağvardır.Sürü, altın veya para şeklini alabilen zenginlik, şiddeti engelleyecek en iyiyoldur. Para ve kan arasındaki bu bağ, Tanrı’nın İbranilere ve onlarınaracılığıyla bütün insanlara gönderdiği uyarıyı vurgularcasına daha binlercekez karşımıza çıkacaktır. Para her şeyden evvel şiddetten sakınmak için biraraçtır. Kurbandan adağa geçen Yahudi halkı, kaderini de tayin etmiştir.Parayı, zararı tazmin etmek ve misillemeleri engellemek için kullanacaktır.Para, Yahudi halkı için savaş yerine uzlaşma ve barış aracı olacaktır.Yahudiler şiddete duydukları nefreti parayla gösterir. Ta ki paranın zulmükendilerinedönenekadar…

İbrahim’in Kenan’daki ilk büyük işi, Tanrı’dan aldığı bu iki emirdoğrultusundaolur.Karısıveİshak’ınannesiSara’yıgömmesigerektiğinde;zor yoluyla ele geçirilmiş bir yere değil, Efron adında bir Hititliden satınaldığı Şeria Nehri yakınlarında bulunan Makpela Mağarası’na gömer(Yaratılış 15, 13-16). Bu devrin daha sonra dava konusu yapılmaması içinelinden geleni yapar; muhatabının talep ettiği aşırı fiyata karşı çıkmaz(Yaratılış 15, 23-15). Söz konusu fiyat 400 şekeldir (o sırada şekel hâlâ birağırlıkbirimidir).Bu,4,6kilogümüşeeşittir.Bunlar,doğruluğutekrartekrarkontroledilenbaşkaağırlıklarlainceinceölçülür.

İbrahim’in neden bu mağarayı insanlardan satın alıp Tanrı’ya adadığını,

fiyatının neden 400 şekel olduğunu açıklamak için binlerce sayfa yazıyazılmıştır.Bumağarainsanlarayeryüzündegeçiciolduklarını,herneolursaolsun mülkün, hatta en eskisinin dahi Tanrı’nın verdiği bir borç olduğunuhatırlatır. Tanrı der ki: “Dünya bana aittir; zira siz sadece benim evimdeoturan yabancılarsınız” (Levililer 25, 23). Yabancılara konukseverlikgösterme zorunluluğunu da beraberinde getiren bu eğreti durum aslaakıllardançıkmamalıdır.

Mağaraya biçilen fiyat da tesadüf değildir. Daha sonraki yıllarda Yahudiyorumcuların bunu nasıl açıkladığını aktarmakta fayda var; zira bunlar,binlerce yıldır bu metinleri tefsir edenlerin düşünme tarzına iyi bir örnekteşkil eder.Antikpek çokdil gibi İbranicedede sayılar harfle yazılır.Oysaİbranialfabesininsonharfi“dörtyüz”anlamınagelir;öyleki400’denöteyesayabilmekiçintekdeğilçiftharfkullanmakgerekir.Yani400birnevisayısallimittir. Buna ek olarak, 400 8 defa 50’ye eşittir. Sekiz haftanın günlerininsayısaltoplamındanbirfazladır.50ise,49’danbirfazladır.49,birtarlanınilksahibine iade edilmeden önce geçen 49 yıla tekabül eder. Yani 8 ve 50sayıları,insanzamanınındöngülerinidışarıdansınırlayansayılardır.Dörtyüz,insanzamanınınötesinisimgeler.

İnsanzamanınınötesiisesonsuzluktur.Böylece“400”;İbrahim’inmağaraüzerinde,YahudilerinElHalilvedahagenişanlamdaKenanülkesiüzerindekazandıkları sonsuz hakkı simgeler. Bu rakamın, günümüze dek pek çokjeopolitiksarsıntıyarattığımalum…

İbrahim, Kenan ülkesine gelişinden bir yüzyıl sonra, 175 yaşında ölür.İbrahim’densonra,biri İshak’ındiğeriYakup’unolmaküzere ikinesildaha

Kenan’da refah içinde yaşar. Dinleri iyiden iyiye belirginleşir.16 İbranilerbirçok Kenan bayramını, kendi geçmişlerinin belli başlı dönemlerinin

yıldönümühalinegetirirler.6

İshakveYakupile,Tanrı’nınhoşunagitmekiçinzenginleşmezorunluluğusabitleşir. İshak sürüleri toplar. “İshak iyice zengin olana kadar varlığınıbüyüttü. Ufak tefek hayvanlardan oluşan büyük sürüleri, iri hayvanlardanoluşanbüyüksürülerivebirçokkölesioldu”(Yaratılış26,13-14). İshak’tansonraYakupda“çokzenginoldu;pekçoksürüsü,cariyesi,hizmetkârı,devesive eşeği oldu” (Yaratılış 30, 43). Tanrı Yakup’un servetini kutsar ve onun,

erkekkardeşiEsav’danekberiyethakkınısatınalmasınısağlar.Budahayattaher şeyin satılabileceğinin bir kanıtıdır, sadece bir tabak mercimekkarşılığındaolsabile…

Yakup, şafakla birlikte bilgeliğinin kendisini alt ettiğini itiraf eden birmelekle güreştikten sonra sakat kalır. İşte o vakit gizemli rakibi Yakup’aİsrail (“Tanrı’nın güreşçisi”) ismini verir. Yakup’tan gelen nesil bu ismitaşıyacaktır. Daha sonra Yakup, ele geçirdiği veya büyükbabasınınzamanındanbuyanaaşağıyukarıbarışçılyollardaneldeedilmiştoprakları,ikikarısıLea(Reuven,Şimon,Levi,Yehuda,İssakarveZevulun)veRahel’den(YusufveBenyamin)veikicariyesiBila(DanveNaftali)veZilpa’dan(GadveAşer)olan12oğluarasındapaylaştırır.Çokeşlilik,bölgedekibütünhalklargibiİbranileriçindeuzunyıllargeçerliliğinikoruyacaktır.

Kitaba göre, bundan sonraKenan’da kıtlık yaşanmıştır. Kitap belki de o

dönemde Ortadoğu’yu vuran mali krize gönderme yapmaktadır.157 Kıtlık,Yakup’unailesini–yadaenazındanbirkısmını–Mısır’agitmeyezorlar.Buyeni bir şey değildir:Yakındoğu’nun su sıkıntısına karşılıkMısır’da her yılNil Nehri’nin çamurlarıyla beslenen topraklar tarla ve bahçelerle doludur.Bunabağlıolaraknezamandoğudakuraklıkyaşansa,Kenan,KapadokyaveMezopotamya’dan gelen Asya kavimleri bu topraklara doluşur. BukavimlerdenbiriolanHiksoslar–İbranileronlarlaElHalil’dekarşılaşmışvebirbirlerine karışmışlardır–, Nil’i istila etmek için böyle bir kuraklığı fırsat

bilmişlerdir.157Üstün askeri güçleri, özellikle arabalarını çektirmek için atkullanmaları sayesinde, –Mısırlılar bu tekniğe hâkim değildir– önceMemfis’te daha sonra Tebai’de iktidarı ele geçirip Amon’un rahipleriniAsya’dan gelen ürünlerden mahrum ederler. Ürünler bundan böyle,Hiksosluların sevgili tanrısı ve Osiris’in erkek kardeşi Seth’inmabedi olanAvaris’egönderilmekzorundakalınır.

Mısır firavunu I. Seti’nin,Horus’u alt eden ve vahalarda yetişen ürünleri

koruyantanrıSeth’tengeldiğisöylenir.16Tamosıradaenparlakdönemleriniyaşamakta olan Hititlerden kalma, isimleri İbrahim, İshak ve Yakupolabilecekkişilerdendebahsedenmetinlerin içinde,ApiruveyaHabiruların

varlığınıkanıtlayanilkyazılıizlererastlanır.6

2.Mısır’dakiİsrail:Paradanaltına

Sürgündekizenginlikİbraniler (bundan ancak yedi yüzyıl sonra “Yahudi”, yani Yahudiye

sakinleri olarak anılacaklardır) aşağı yukarı İÖ 1600’de Mısır’a gelirler.Kenan’datanımışolduklarıHiksoslartarafındaniyikarşılanırlar.

Yaratılış’agöre(37,41),YahudileriMısır’daYusufadındabirikarşılar.131

Tarihi kayıtlarda böyle biri geçmez. Maiyet Yahudilerinin ilki olarakkarşımızaçıkanbuYusuf,Yakup’unoğullarındanbiridir.ŞeytantüyüolanveerkekkardeşleritarafındankuyuyaatılanYusuf,yaklaşmaktaolanmalikrizi–bir rüyasını yorumlamak suretiyle– öngörüp, bu krizin nasılengellenebileceğinisöyleyerekfiravunadanışmanolmuştur.Önerdiğiçözüm,tasarrufunenilkelbiçimiolanrezervlerkurmaktır.Kitab-ıMukaddes’in,tambir ekonomi politik dersi niteliği taşıyan, yedi yağlı ve yedi sıska inekbenzetmesi, sosyal düzende devrim yaratır. Buna göre, bütün hasadıtüketmemek, gelecekteki sıkıntıları öngörmek ve ona göre hareket etmekşarttır.Bu,doğayıkontroletmedezamanarolvermekdemektir.

Kitab-ıMukaddes’in ilkkitabıburadabiter.AncakYahudihalkının tarihioluşumu henüz sona ermemiştir. Yazılı yasalara sahip olmak, bir krallıkkurmakvebukrallığıkaybetmekiçinonlaradahaçokzamangerekmektedir.Ancak o zaman para ve dünya ile olan ilişkileri tam olarak oturacaktır. Butarihioluşum,yeryüzündekicennetKenan’dabaşlayıpRoma’daköleliklesonbulacaktır.Veyinemalmülk,inanılmazbirteolojikvepolitikdönüşümüntamortasındayerinialacaktır.

Birkaçyüzyılboyunca,yaklaşıkİÖ1200’ekadarİbranilerMısır’damutluyaşamıştır. Hiksoslu prenslerin dostları (veya kuzenleri) sıfatıyla cemaatlerigenişlervegüçlenir,millet içindemillethalinegelirler.Henüznekutsalbirkitaba–kutsalkitabıyazıyadökmekyasaktır–nedekurallarıkonmuşayinleresahip oldukları halde, başkalarına örnek olmak ve Tanrı’nın birliğini kabulettirmek üzere SeçilmişHalk gibi davranırlar. Bazıları bir gün vaat edilmiştopraklaradönmeyehazırlanırken,diğerleriMısırlı gibiyaşar.Hepsimesleksahibidir: Esnaftan duvar ustasına, marangozdan çiftçiye veya ayinyöneticisine.ÇoğuMısır elitlerininarasınakabul edilir,Mısırdiliniöğrenir,Mısırâdetlerinibenimserler.Gökbilimci,kâtip,subay,sarrafolurlar.Bazılarıasimile olup kendi gruplarını terk eder. Çoğu,Mısırlılar kadar fakirdir. Buinsanlar kendilerini bağrına basan bu halkla o kadar özdeşleşmişlerdir ki,

durumu iyice abartırsak, artık sadece Mısırlıdırlar. Kültürleri ise, Nilvadisindeoluşmuşçeşitlikültürlerdensadecebirtanesidir.

Mısır taklidi bir şemaya göre Yahudiler, (en azından sembolik olarak)Yakup’un12oğlundaninen12aileyeveyakabileyeayrılır.Hepsiçokeşliolanbu aileler klanlara, bu klanlar ise hâkimler (chofetim), güvenlik görevlileri(choterim) ve muhafızlar (chomerim) tarafından yönetilen “baba evleri”nebölünür. Klan şeflerinden oluşan bir meclisin (eda) kontrolünde bir prens(nassi)bütünhalkı ilgilendirenkararlaralır.Buprenssadecefiravunahesapverir;firavunlavergiveangaryakonularınımüzakereeder.

Yahudiler kendi aralarındaveMısırlılarla ticaret yapar; ancakMısırlılara,zorda olan din kardeşlerine gösterdikleri anlayışı göstermezler. İbranilerarasındatakasvefaizsizborcadayalıbirdayanışmadoğar.

Parahenüzbugünküşeklinialmamıştır.Ticaretiyapılanherşey,muhayyelnicelikte altın veya sabit ağırlıklı külçeler haline getirilmiş madenlerleölçülür.İÖXVIII.yüzyıldankalmabirstelinüzerineşöyleyazılıdır:“OnbaşıNebsem,Hay’da120bakır birimlik [deben] öküz sattı.Karşılığında iki kapiçyağı [60deben], ince kumaştan yapılmış beş peştamal [25deben], güney

ketenindenörülmüşbirgiysi[20deben]vederi[15deben]aldı.”17

Tebai’de İÖXV. yüzyıldan kalma birmezar taşının alçak kabartmasında,bir kefesinde iki öküz diğerindeyse dokuz madeni halka olan bir terazigörülür.Buyüzyıldanitibaren,belirsizboyutlardakurşunveyaaltınkülçeler,alışverişteödemearacıolarakkullanılmayabaşlanır.

Sürgündeki Yahudiler, Kenan’da kalan akrabalarıyla bağlarını koparmaz.Kervanları izleyen İbrani tüccarlar aracılığıyla, onlarla dini yazı ve sayısızmal alışverişinde bulunurlar: Nubiya altını (kuyumcuların mücevher vecenazeeşyalarıyapımındakullandığı“Tanrılarıneti”),bakır,ametist,abanoz,buhur,yağ,devekuşuyumurtaları,egzotikhayvanpostları,fildişi,vs.BöyleceYahudiler,imparatorluğunenönemlitüccarvesimsarlarıarasındayeralırlar.

Ancak iktidarın el değiştirmesi, ticari nüfuzları ve eski iktidara olanyakınlıkları nedeniyle İbranilere felaket getirir. Bu ilerisi için de bir dersniteliğindedir. İÖ 1600’e doğru Tebaili rahipler, Hiksoslu işgalcilerebaşkaldırma cesaretini gösterir. Ahmosis adında biri Avaris’i ele geçirir,işgalcileri kovar,Tebaili rahiplere güçlerini geri kazandırır ve 18.Hanedanı

kurar. Mısırlı İbranilerin bu yeni hanedanla hiçbir ilişkisi yoktur. Kitab-ıMukaddes’in o sarsıcı ve özlü ifadesiyle aktardığı gibi: “Yusuf’u aslatanımayan yeni bir kral Mısır’ın başına geçti” (Çıkış 1, 8). Mısır’ın yenihanedanıAmenofisler,Amon’utekrarkoruyucutanrılarıyaparlar.

Ekonomigelişiyor

Artıkparayabenzerbirşeyortayaçıkmaktadır.Mısır’daaltın,bakır,gümüşvetunçakçegörevigörür.BuyüzdendirkiMısırhiyeroglifindealtın,sırasıraincideseniilebelirtilir.

Koşullar gittikçe sertleşir. Kuzeydoğuda baskıları artıran Hititlere göğüsgerebilmek için Mısırlılar profesyonel anlamda kara ve deniz birliklerikurarlar.Telel-Amarna’dabulunanbudönemeaitMısırtabletlerindeilkkezİbranilerden söz edilir. Bir firavundan öteki firavuna İbranilerin hayatıgittikçe zorlaşır. İÖ 1372’ye doğru Akhenaton adını alan IV. Amenhotep,Tebai’deki din adamlarını ortadan kaldırır ve kendi hanedanının koruyucutanrısı Amon’u evrensel tek bir tanrı olan Gök Tanrısı Aton ile değiştirir.FiravunAton’un,herbirışıkhuzmesininhayatınhiyeroglifinitutanbirinsaneline ulaştığı parıldayan bir yuvarlak şeklinde betimlenmesini buyurur. Butuhaf dönem üzerine onlarca teori üretilmiş olsa da hâlâ kesin bir açıklık

getirilememiştir.157 Muhtemelen tektanrılı olan bu yeni kült, İbranilerdenilhamalmışolabilir.Ancakİbranileryenidüzeneboyuneğmezler;bugizemli

firavunun İÖ1347’de aşağı yukarı eceliyle ölümünü157veTutankamon’untahtaçıkışınısevinçlekarşılarlar.

Tebai’dekidinadamlarıveaskerleriktidarıtekrarelegeçirerekİÖ1186’yakadarsürecekolan19.Hanedanıkurar.AralarındaII.Ramses’inde(İÖ1294-İÖ 1229) bulunduğu bu hanedan, İbranilere saldırmaya başlar. Firavunlar;İbranilerin sayıca çokluğundan, dayanışmalarından, devlet ve ordu üzerindehalen muhafaza etmekte oldukları azımsanamayacak nüfuzlarından endişeduyar. Mısır elitlerinin bir kısmının olağanüstü Mısır biliminin dünyaanlayışınayakın,belkideAkhenaton’uAmonrahipleriniortadankaldırmayaiten bu eski dinle ilgilenmesine hayret ederler. Firavunlar İbranileritoplumdansoyutlar;onlarınbellimeslekleriicraetmelerini,evlenmeleriniveçocuk yapmalarını engeller; yeni doğanları öldürür; hayatta kalanları ise,tuğlaüretmekveyeni imparatorluk için şehirlerveanıtlar inşaetmeküzere

köle olarak kullanır. “[İbrani halkı] firavun için Pitom ve Ramses adındaambarlıkentlerinşaetti”(Çıkış1,11).

Ardından Musa gelir, kurtarılmış ve kurtarıcı. En azından Kitab-ıMukaddes öyle der; zira Mısır tarihi, yeni doğan bebeklerin katlindenmucizevişekildekurtulmuşvedahasonraneredeysefiravunakardeşbirprensolmuşbuİbranihakkındatekkelimeetmez.KitabagöreMusa,birİbrani’yekötümuameleedenbirMısırlıyıöldürüncekendisinindebirİbraniolduğunuanlar. Tanrı alev alev yanan bir çalılık aracılığıyla Musa’yı, İbranilerikölelikten kurtarmak ve onları kendi topraklarına götürmekle görevlendirir.Kendiköklerindenbihaber,yabancımemlekettedevletinzirvesinegelmişbirİbrani’yi isyancı kölelerin önderi yaparak Tanrı tuhaf bir karar almıştır!İleridebunundahapekçokörneğinigöreceğiz.

Bu, gelecek için hem politik hem de ekonomik bir derstir. Eğer TanrıMusa’yaasimileolduğu,İbraniolmayanbirmemleketteservetvenüfuzeldeettiğiiçinkızmıyor,hattaonupeygamberiyapıyorsa,nedendiğerlerideöyleyapmasınlar?

Musa,Tanrı’nınkendisineverdiğigörevikabuleder.Neredeysekardeşgibiolduğu firavundan köleleri kendisine satmasını ister. Firavunun reddi onurkırıcı olur: Daha az hammaddeyle daha çok tuğla yapmaları istenenİbranilerin çalışma şartları kötüleşir. Bunun üzerine İbraniler Musa’ya başkaldırır;MusaiseTanrı’danyardımister.Elohim,birçokmucizeyleMısır’ıntanrılarındanüstünolduğunukanıtlar.Bumucizelerinherbiri, ilahikudretinekonomiye olan hâkimiyetinin bir işareti olarak yorumlanabilir. MeselaMısırlımüneccimlerinyarattığıkertenkeleyiyutacakkadargüçlübirtimsahadönüşendeğnek,nekadarolağanüstüolursaolsuninsanınyarattığıherşeyinTanrı tarafından yönetildiğini gösterir. Sıra Elohim’in, firavunun SeçilmişHalkıngitmesineizinvermesiiçinMısır’agönderdiğionbelayagelir.Buonekonomik yaptırım öyle mükemmel ayarlanmıştır ki, bütün zenginlikkaynaklarınasıraylasaldırarakzindancınıncanınıgittikçedahaçokacıtır:su,hava,balıklar, tarım,buğday,hayvan sürüleri, iklim,vs.Bubelaları anlatankelimelerbileekonomikmesajlarverir.Meselabelalardanbiriolankan içinkullanılankelime(dam), daha sonrapara anlamınagelecektir (damim). Kanvepara,İshak’ınkurbanedilişindenberiayrılmazbirikilidir.

Gerçekte ise para yeterli olmaz. Firavunun İbranilerin gitmesine izin

vermesiiçinMısır’dailkdoğançocuklarınölmesigerekecektir.

Sürgünveözgürlük

Firavun aynı zamanda İbranilerinMısır’dan zengin ayrılmalarına da izinverir.Dörtayrımetinbunubelirtmiştir.Öncelikleİbrahim’ebundançokönceiletilen kehanete göre: “O ülkeden çok büyük servetle ayrılacaksınız”(Yaratılış 15, 13-14). Ardından alev alev yanan çalılık önünde Musa’yaverilen emir: “Her kadın komşusundan ve konuğundan altın ve gümüşvazolar,giysileristeyecek;oğullarınızıvekızlarınızıbunlarlasüsleyeceksiniz.Mısırlıların varını yoğunu ellerinden alacaksınız” (Çıkış 3, 21-22). DahasonraMusa’nın yola çıkmadan evvel kabile şeflerine ilettiği emir: “Herkeskomşusundanaltınvegümüş istesin” (Çıkış11,2).Sonolarak,aynıkitaptadaha ileride yer alan hayli kuru durum özeti: “İbraniler talep ettiler veMısırlıları soydular” (Çıkış 12, 35-36). Kölelerin servetleriyle kaçmasına

şaşanlara, kutsal kitap yorumcularının150 daha sonraki yüzyıllardaverecekleri cevap,bu servetinkölelikyıllarıboyuncayapılanbedava iş içinödenen bir tazminat veya veda hediyesi veya yenik bir ordunun galiplereödediği bedel olduğu şeklinde olacaktır. Troyes’lu Raşi gibi Ortaçağ’dayaşamış bazı Yahudi yorumcular ise, bu malların İbranilere bir yararsağlamadığını belirtirler. İbraniler Kenan ülkesine vardıklarında, bütünservetlerini Tapınağa saklarlar. Bu Tapınak daha sonra sırasıyla Babilliler,YunanlarvetapınağıYunanlardanalanRomalılartarafındanyağmalanacaktır.

“ParahalenRoma’dadır.”325

Bu, yeni bir ekonomi dersidir: Zorla veya terörle elde edilen para, aynıyolla elden çıkar. Kaldı ki servetin bir kısmı çok daha önce yok olacaktır.İbraniler Mısırlılardan aldıkları altınlarla, neredeyse bütün aile şeflerininhayatınamalolacakAltınBuzağı’yıoluşturacaklardır.

Anlatılanagöre,Mısır’dançıkışİÖ1212’degerçekleşir.NitekimdöneminMısırmetinleri,hastalıklıbirhalkınveyacüzamlıbirkralınyönetimindekibirhalkınatılmasındanveyabancıkölelerinayaklanmasındanbahseder.İÖ1207’de,FiravunMerenptah’aadanmışstelde,Apirularla ilgili ikinci bir atfa rastlanır. II. Ramses’in oğlu ve halefiMerenptah, Apiruları Kızıldeniz’in ötesinde, o sırada kısmen MısırhâkimiyetindekiKenan’akadartakipetmiştir.

Onbinlerce erkek, kadınve çocukyola çıkar.Bunlardanbazıları altınlar,gümüşler,çeşitçeşitmal,hattakölelerleyollaradüşer.KimiMısırlıeşdost,İbranilerin Sina Çölü’nden kuzeydoğuya, Kenan ülkesine doğru yaptığı buyolculuktaonlaraeşlikeder.

Kısasürmesibeklenenbuyürüyüştensağçıkabilmeleriiçin,Musaçoksertbir sistem geliştirir. Bu, din ile maddiyatın iç içe geçtiği bir göçebeekonomisidir.Öncelikle,zenginfakirherkestenkimliğiniaçıklamasını,yarımşekelvermesini(Çıkış30,11-16)–şekelhâlâparadeğilağırlıkbirimidir–veaile başına bir kuzu kurban etmesini ister. Zanaatkârlara sağlam fakat hafifeşyalaryapmalarınıbuyurur.Mısır’daçektiklerindendolayıMusa,İbranilereaşağılayıcı işler yapmalarını yasaklar; haftada bir dinlenmelerini şart koşar;tümkölelereyıldayedihaftaizinverilmesini(Çıkış20,10),İbranikölelerinsealtı yıl sonunda azat edilmesini emreder (Levililer 25, 42; Çıkış 21, 1).Anlaşmazlıklarınçözümünde,işlenenkusurlarauygulanacakcezalarınispilikilkesinegöredüzenler(Çıkış21,12);bütünzararların,hattafizikselzararlarınaltınveyagümüşletazmininiöngörür.Sonolarak,İbranilerekervanlardaveyavahalarda karşılaştıkları yabancılara dostça davranmalarını salık verir; ziraonların suyuna ve yiyeceğine ihtiyaç duyabilirlerdi. Kabilelerden biri olanLevileri,bukurallarısertbirşekildeuygulamalarıiçingörevlendirir.

Fakat halk bu kurallara uymak istemez.Bir kölelikten bir başka köleliğedüşmek için kurtulmadıklarını öne sürerler. Homurtular yükselir, itirazlarartar.Bukadarkısabiryolculukiçinnedenbukadarsertkurallarkonduğunuanlamazlar.BirkaçgüniçindeKenanülkesinevaracak,denkleriyerekoyacakvenihayetkavuştuklarıtopraklarındabayramyapacaklardır.BunedenleMusaTanrı tarafından vaat edilen Yasaları almak için Sina Dağı’na doğru yolaçıktığıan,İbranilerdenbazılarıellerindekiganimetleputyapmayagirişir.

Bu, hem gülünç hem de isyankâr bir projedir: Ömürlerini tuğla yaparakgeçirdikleri cehennemden onları kurtaran tek Tanrı’yı unutarak eskiefendilerinin tanrılarına özenirler, kendilerine kötü muamele edenlerle eşitolduklarınıgöstermeyeçalışırlar.Musa’nınerkekkardeşiHarun,Levilerindeyardımıyla, putun yapımını Musa’nın dönüşüne kadar geciktirmek içinelindengeleniyapar.Öncelikle,elebaşlarınamodelolarakMısır’dazenginliksimgesi olan buzağıyı önerir. Böylece herkesin putun ne kadar gülünçolduğunun farkınavaracağınıumar.Fakatdurumböyleolmayınca,buzağıyı

yapmak için Mısır’dan getirilen bütün mücevherlerin toplatılmasını teklifeder.Bumücevherlerinsahibikadınlarınbunaitirazedeceğinidüşünür.Budatutmaz. Mısır’dan gelen hazinenin neredeyse tamamı bu şatafatlı AltınBuzağı’yagider.Mesajaçıktır:İnsanlar,yatekbirTanrı’yatapacaklaryadaTanrı’nın insanlara kendisini sevsinler diye verdiği zenginlikler önündeyerlerekapanacaklardır.

Bu, yeni bir ekonomi dersidir: Tanrı’nın hizmetinde bir araç olan para;Tanrı’nınrakibi,birputolabilir.Paratekamaçhalinegelirsetehlikearzeder.Birbaşkadeyişle,ahlakiçerçeveyeoturtulmadıkçazenginleşmekdebirneviputatapmaktır.

DahailerikitarihlerdeYahudilerindüşmanlarıiçin,paravekanarasındakibu özdeşlik, para ve Tanrı, yani Tanrı, para ve kan arasında özdeşliğedönüşecektir. Bir gün gelecek Tanrı’nın kanı para karşılığında satıldı

diyeceklerdir. Antijudaizmin3 bu ölümcül üçgeninden kurtulmak mümkünolmayacaktır.

40 günün sonundaMusa, Tanrı’nın kendisine yazdırdığıOnEmir’le gerigelir. Altın putu görünce öfkeden çılgına dönen Musa, kitaba göre putu“yakar”. Demek ki Buzağı, altın kaplama ahşaptan ibarettir. Kitabı tefsiredenlere göre ise Musa, Altın Buzağı’yı ateşte eritip 3000 günahkârınboğazından aşağı akıtır. Kitaba göre, Musa böyle yaparakMısır’dan gelenbütün zenginliği ve İbrani halkının bütün elitlerini yok eder. Elitlerin suçu,zenginliğieldetutmakistemeleridir.Yinekanveparabiraradadır.

Musa,buolaylarsilsilesiyle–Mısır’dankaçış,Kızıldeniz’igeçiş,çölevarışve putların yok edilişi– şaşkına dönen halktan, en büyük servetinin aslasatamayacağıveaslatüketemeyeceği,fakatherbirininbirbaşkasınımahrumetmeksizin sahip olabileceği Yasalar olduğunu düşünmesini ister. Artıkyasalarasahipolanbugezginhalk,buyasalarıgelecekkuşaklaraaktarmakvedünyanın belkemiği haline getirmek için bunları iyice tanımak ve bunlaragöre yaşamak zorundadır. Musa, mat edilmiş halkına On Emri işte böyledayatır.Muazzamsosyalboyutlara sahipOnEmir ileyenibir ahlak sistemikurulur. Bu emirler, çalışmayı ve haftada bir dinlenmeyi emreder; kutsaleşyalar yapmayı yasaklar; sözleşmeleri ve özel mülkiyeti korur; hırsızlığıinsankaçırmakla,insankaçırmayıisecinayetleeştutar.

Musa, Levileri bu emirlere uyulmasını sağlamakla görevlendirir. AltınBuzağı olayına karışmayan tek kabile olduklarından, Musa onlarıseçilmişlerin seçilmişi yapar. Dini görevleri olmayan kabile sayısını 12’detutmak için ise,Yusuf’unkabilesini (Yusuf’unoğullarıManassehveEfraimarasında)ikiyeböler.

AncakMusa,köleliğinutancınıyaşamışveAltınBuzağı’ylabaştançıkmışyoldaşlarının emirlere uyamayacağını anlamıştır. Yasaların kalbi olan özgüriradeyibenimseyemeyecekkadaruzunbirsürebaşkalarınaboyuneğmişlerdir.Musa’nın halkı yenilemesi, elindeki halkı hafızası temiz,Mısır’ı tanımamışbirnesilledeğiştirmesigerekmektedir.Gereğigörülür:Mısır’ıtanımışherkesçöldeölmelidir.Eskikölelerdenhiçbiriözgürtopraklaraadımatamayacaktır.

Alternatif bir halk oluşturana kadar geçen süre zarfında, akıl almaz birgöçebedüzenikurulur.Bukumdanlabirentteİbranilereveyerlerinegeçecekçocuklarına yardım amacıyla Tanrı, Âdem’den bu yana insana dayatılan enönemli zorluklardan birini geçici olarak kaldırır: çalışmak. “Manna” adındabirmaddeyolcularınkarnınıdoyurur.Tefsirleregöremanna,yiyeninhayalinikurduğu yiyeceğin tadını alan tuhaf bir maddedir. Çocuklar için süt,yetişkinler için ekmek, yaşlılar için bal tadındadır. Bunu yiyen, meleklerkadargüçlüolur.Ancakmannaaynızamandamonotonbiryiyecektir.Bunuyemeksadeceaçlıkgiderir,zevkvermez.Sina,EdenBahçesideğildir.Mannalimitsiz de değildir. Her sabah çadırların önüne düşer; içerdekiler sadeceihtiyaçları kadarını alabilirler.Fazladanalınançürür.Stokyapmak imkânsızolduğundanticaretyapmakdaimkânsızdır.

Kitab-ıMukaddes’teanlatılanherolaydaolduğugibi,bufenomeniçindeakılcı bir açıklama arandı. Bazı bilim insanları mannanın, ılgıngillerfamilyasındanbazıbitkilerdeyaşayanparazitlerolabileceğinidüşünüyor.Bubitkiler bugün hâlâ Necef Çölü’nün güneyinde yetişir. Bedeviler; Tamarixmannifera olarakbilinen,karbonhidratdeğeri çokyüksek,kabukları tatlı veyapışkan tatta olan bu böcekleri bugün bile bal yerine kullanır. Onlaraverdikleriadise…man’dır!

Tadı tuzu olması için bunca hayal gücü gerektiren bu yiyecek İbranilerimemnun etmez. Bu kum zindanından kaçmak isterler. Bundan çıkarılmasıgerekenekonomikbirdersvardır.Biryiyeceğibolbolüretmek,oturacakvebarınacak yer vermek, yokluğu ortadan kaldırmak yetmez. Sadece en temel

ihtiyaçlarını karşılayarak kimse mutlu olamaz. Herkes arzularınıgerçekleştirmeyeçabalar;yeniyeniarzular icatetmektenzevkalır. İbranilervaat edilmiş toprakları görmek istemekle birlikte, bu toprakların kendilerinitatmin etmeyeceğini de hissederler. Bu yüzden vakitlerini bu topraklarınpeşinde koşmakla geçirmekten rahatsızlık duymazlar. Kumdan labirenttedolanmakartıkbaşlıbaşınabiramaçolmuştur.

Aslındayolunuşaşırmışbuİbranilerdenbazıları,zamanlabusonugelmezgezintiden zevk dahi almaya başlar. 40 yılın sonunda her ihtiyaçlarınınkarşılandığı bu göçebe hayatına o kadar alışmışlardır ki, nihayet Kenan’avaran öncüleri bu toprakları beğenmezler. Zira burada yemek yemek içinçalışmakgerekmektedir.

Yakında ölecek olanMusa, İbranilere son bir ekonomi dersi daha verir:Yabancılaşmanın monotonluğu (avodah), özgürlüğün belirsizliğine(melakh’a) değmez. İlk kelime cezaya, ikinci kelime ise güce göndermeyapar.Yahudiliğinmesajıbirkezdahakelimeleringizlianlamlarındasaklıdır.

3.Kelimelerinanlamı:Göçebelikvesoyutdüşünce

Nesnelere atfedilen kelimelerin kökleriyle ilgilenmezsek, Yahudiliği veözellikle bu inanışın parayla ilişkisini anlayamayız. Yaratılış’ta; kelimelerininsanlara, bu kelimelerle anılacak nesnelerden önce verildiği, kelimelerinnesnelerden bağımsız bir hayatı olduğu yazar. Yahudiliğin ekonomiyleilişkisini çözümlemek de, her şeyden önce Yahudiliği anlatan kelimeleriincelemek,bukelimeleringeçmişinivediğerkelimelerleilişkilerinianlamayaçalışmakdemektir.Meselaaynısessizharflerleyazılankelimeler(İbranicedesesliharfleryazılmaz;birçokkelimeiseaynısessizharflerleyazılabilir)veyaaynısayısaldeğeresahipkelimeler(İbranicedeherharfbirsayıya,herkelimeise bu kelimeyi oluşturan harflerin her birinin sayısal değerinin toplamınaeşittir)arasındakiortaknoktalarıortayaçıkarmakgerekir.

Sina’yı aştıkları dönemden bu yana Yahudiler, işte böyle bir düşüncemekanizmasınıkullanarakzihinselkurgulamanın,ilkbakıştabirbiriylealakasıyokmuşgibi duranolayların arasındaki ortakdeğişmezleri ortaya çıkarmayıhedefleyen bilimsel anlatımın temellerini atarlar. Bundan 3200 yıl önceyaşamışYahudiler,kelimeleriinceleyerekgelecekkuşaklarısoyutdüşünceyehazırlarlar.İleridegöreceğimizgibisoyutdüşünce;finans,bilimvesanatiçingereklientemelyetidir.

Soyut düşünebilme göçebenin en büyük zenginliğidir.Bunu kimse ondanalamaz. İştesoyutdüşünerekekonomikkelimelerlenerelerevarılabileceğinedairörnekler.

Varolmakvesahipolmak

İbranicede“sahipolmak”diyebirfiilyoktur.“Olmak”veya“var”anlamınagelen yeş kelimesi, “var olanın” nesnelerle ilişkisini de belirtir. “Sahibim”cümlesininkarşılığıyeşli’dir.Yeş li,“bubanaait”yada“bubenimiçindir”demektir. Bir başka deyişle, sahip olunan nesne bu nesneye sahip olandanayrılamaz. Nesneler, onlara sahip olanların hayatını yaşar; sahip olduğunesneyieldençıkarankimse, satışıngetirdiğiparadandahaçokyaşamgücükaybeder.

ParaPara anlamında en çok kullanılan kelime kessef, Kitab-ı Mukaddes’te

toplam 350 defa geçer.98 KSF sessizleriyle yazılır, kossef olarak okunur.Kossef, imrenme ve özlem demektir. Her iki duygunun da parayla alakasızolmadığıaçıktır.Öteyandan,aynısessizharflerkassafveyabaşkabirşekildeokunacakolursa,Kitab-ıMukaddes’tesadecebeşkezgeçenveherseferinde

de“arzulamak”fiilineyakınbiranlamtaşıyanbirfiileldeedilir.111Nitekim

bufiilingeçtiğiyerlerdedeparanıngiderebileceğiarzulardanbahsedilir.119

Para, insanın hakkı olan şeyi talep etmesine yarar. Eyüp Peygamber’inTanrı’ya dediği gibi: “Sen çağırırdın, ben yanıt verirdim; ellerinle yaptığınyaratığıtalepederdin”(Eyüp14,15).

Para, insanın sabırsızlığını giderir. Davut’un düşmanları hakkında dediğigibi:“Parçalamakiçinsabırsızlananaslanlargibiler”(Zebur17,12).

Para,sevilmearzusunu tatmineder.SefanyaPeygamber’inbildirdiğigibi:“Kendine gel, eyarzudan yoksun insanlar!”Bu cümle hâlâ “sevilmeyi haketmeyeninsanlar”olarakçevrilir(Sefanya2,1).

Para, çekilen acıyı dindirir. Şairin dediği gibi: “Ruhum acıdan kendinitüketiyor”(Zebur84,3).

Sonolarakpara,uğrundahırsızlıkdışındaher şeyehazır olduğumuz şeyielde etmemizi sağlar. Lavan’ın, Rahel’in çaldığı putları da yanına alarak

evindenayrılanYakup’adediğigibi:“Amailahlarımıniçinçaldın?”(Yaratılış31,30).

Böylecepara;talep,arzu,acı,aşkveihtiraslabağlantılıdır.119Para,bütünbunlarışiddetebaşvurmadan,medenibirşekildetatminetmemizisağlar.Tekşart, para tutkusunu kontrol etmektir; zira Vaiz’de en iyi şekilde dilegetirildiğiüzere:“Parayısevenparayadoymaz”(5,9).Yenibirekonomidersidaha:Arzuarzuyudoğurur.

Ancak İbranice harflerle oynamayı sevdiğine göre,296 kessef kelimesinioluşturan harflerin yerlerini veya harflerden birini değiştirerek de paraanlamına gelebilecek kelimeler elde edilebilir: kachef (büyücülük), hessef(keşfetmek,ortayaçıkarmak),sahaf (tahripetmek)yadasekef (zayıflatmak,hevesinikırmak,üzmek).Kessef,kes(kesmek,feshetmek)vesof(son)olmaküzereikiyedebölünebilir.Yanikelime“feshinsonu”anlamınadagelir.Para,birbozuşmanınveyaşiddeteylemininsonunu,iletişiminyenidenbaşlamasınıgösterir.Paradazatenbunayarar.

Paraiçinanlamtamamlayıcıbaşkakelimelerdekullanılır.

Nakit para anlamına gelen maot, başka şekilde okunacak olursa meet(zamana bağlı olan) olur. Bir başka deyişle para; zamanı, işi, uzlaşmayıanlamlıkılmanınbiryoludur.

Ödenmesi gereken ücret anlamında para, daha sonraları DaM (kan)kelimesinin çoğuluDaMim olarak söylenecektir. Para, kanın yerine geçer.Sunak, kurban edilen hayvanın kanıyla (DaM) boyanır; hayvan, adak

adayanınparasıyla(DaMim)satınalınır.98DahaönceMısır’dapekçokdefarastladığımız kan ve para arasındaki bu tehlikeli ve açık ilişkiyi, önceHıristiyanlar daha sonraMüslümanlar,Yahudileri çocukların kanını içmeklesuçlamak için saptıracaklardır. DM,DaMa (benzemek, kıyaslamak, temsiletmek) anlamına da gelebilir; zira para, kıyaslanan şeyleri temsil eder. SonolarakDM,DoM (sessizlik)olarakdaokunabilir.Budaparanınsusturduğu,tartışmayıengellediği anlamınagelir.BunakarşılıkTalmud’undaha sonrakisondereceyerindeyorumunagöre(BavaKama92a),tazminatolaraködenenparayarağmensaldırgan,kurbanıkendisinibağışlamadıkçakefaretiniödemiş

sayılmaz.296

İbranicede bir kelime daha para anlamına gelir. “Servet” demek olanmamone.Oysama-mone,ma (ata)mone cümlesinin kısaltmasıdır, ki bu da“Neyapmayıdüşünüyorsun?”manasınagelir.Birbaşkadeyişle,para insanıeylemlerinihesaplamayaiter.

Her harfin sayısal bir değeri olduğuna göre, aynı sayısal değere eşitkelimeler arasında ilginç bağlar ve paralellikler bulunabilir. XIV. yüzyılınbaşlarındayaşamış,Ba’alHa-TurimolarakbilinenHahamJacobbenAcheradında bir haham, mamon (servet), sulam (merdiven) ve oni (yoksulluk)kelimelerinin aynı sayısal değere sahip olduklarının altını çizmiştir: 136.Jacob ben Acher, ilk bakışta alakasız gibi duran bu üç kelime arasındakibağın, Yakup’un rüyasının bir yorumu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Bunagöre,insanlarıTanrı’yaulaştıranYakup’unMerdiveni,zenginlerileyoksullararasındakifarklarısıfırlar.

Yahudiler parayı, evrensel ve tek değiştokuş aracı yaparlar. TıpkıTanrılarını,yüceliğinevrenselvetekaracıyaptıklarıgibi.

Ödemek

Leşalem(ödemek)kelimesi,şlemut (dürüstlük)veşalom (barış)olarakdaokunur.Birbaşkadeyişle,borçlarınödenmesibarışısağlar.Birkezdahaparadeğiştokuşu, anlaşmazlıkların çözümünde kavga ve savaştan daha iyi biryöntemolarakkarşımızaçıkar.

DeğerHesap yapmaya yarayan “değer” anlamına gelen sha’ar kelimesinin

türetildiğikök,aynızamanda“belirlemek”,“hazırlamak”demektir.Ayrıcabirşehrinkapısıanlamınadagelir.Yanibirmahkemeninadaletiyerinegetirdiği,nesnelerinveeylemlerindeğerlerinibelirlediğiyer.“Ruhunundeğerineyseodaöyledir” (Özdeyişler23,7).Birbaşkadeyişle,herşeyhesabakatılır,herşey yargılanır. Bir nesnenin para olarak karşılığı, o nesnenin ahlakideğerindenayrılamaz.Günümüzİbranicesindeaynıkelimenesneleringeçerlifiyatı,özellikleparalarınvemenkulkıymetlerinrayicianlamınagelir.

Ticaret

“Ticaret”anlamınagelenmassaumatankelimesiaynızamanda“almak”ve“vermek”demektir.Budademektirkiticaret;birkârhesabınınsonucudeğil,

eşdeğerdeikibağışınkesişmesi,eşitdurumdaikioyuncununeşzamanlıolarakyaptığıtektaraflıvecömertikieyleminçakışmasıdır.

Bu semantik yolculuğu alabildiğine uzatabiliriz. Mesela “pazaryeri”anlamına gelen şuk aynı zamanda “bacak” (özellikle kavalkemiği), genişanlamda kullanırsak yürünen yer, yani sokak demektir. Akla gelen ilkalışverişmekânı…

4.Hâkimlervekrallar:Altındanparaya

Kenanülkesineyerleşenİbranilerinelineilkdefabirülkededevletkurmafırsatıgeçer.Öncetereddütederler.İktidardanokadarçekmişlerdirkiyenibiriktidar istemezler. Bu yeni iktidar kendilerine ait olsa dahi. Fakat savaş veekonominin gereksinimleri onları örgütlenmeye iter. Vergi, bütçe, para,mülkiyet kuralları elzemdir.Kanunların ve hukuki usullerin patlamayaptığıbu dönemde, gelecek 3000 yıl boyunca Batı kanunlarına temel olacak bazıdeğerlerilepiyasaekonomisiprensipleritecrübeedilecektir.

HâkimlerII. Ramses Mısırı’nı görenlerin sonuncusu olan Musa, ölmeden önce

hayatının çok büyük kısmını çölde dua ve kanun tefsiriyle geçirdiğini farkeder.Buikiişi,Harun’unoğullarındanElazarveYeşu(ismi“Tanrıkurtardı”anlamına gelir) arasında paylaştırır. Elazar din görevlisi rolünü üstlenirken,Yeşukanunlarıyorumlamakve71(ileridegöreceğimizgibiburakamınözelbir anlamı vardır) hâkimden oluşan bir mahkemeye başkanlık ederektoplumungünlükhayatınayönvermeklegörevlidir.Bumahkemebirhükümetdeğildir.Somutsorunlaraçözümüretmekleyükümlü,başındahemaskerihemde siyasi bir şef bulunan ve hiç olmazsa ilkeleri bakımından demokratiksayılabilecekbirçeşitmeclistir.Devlet,kamuidaresi,merkezimaliyehenüzyoktur.

İÖ XII. yüzyılın başında Kenan, zamanın en önemli ticaret yollarınınkesiştiğinoktadayeralan,hemaskerihemdeekonomikaçıdanstratejikbirbölgedir. Doğuda Mezopotamya, kuzeyde Anadolu, batıda Akdeniz veYunanistan, güneyde bölgenin vasisi olanMısır’a giden yollar hep buradangeçmektedir.

Birsürübağımsızşehir-devletinin,ticaretşehrinin,limanvekervansarayınkeşistiği,malların zorunlu geçiş noktasıdır: altın, gümüş, bakır, tunç, kalay,

silah, kereste, sığır, bal, zeytinyağı, bira, şarap ve merhem. Uluslararasıticaret, özellikle de kıyı ticareti, “Doğunun simsarları” olarak bilinen

Kenanlılarınelindedir.429OdönemdeKenanlıveyaFenikeli,tüccaranlamınagelir.Bu tüccarlarla rekabetve savaşhalindeolan“denizin insanları”AntikFilistinliler, bundan 1000 yıl sonra Filistin’e ismini vereceklerdir. Köken

kavgasıburadanbaşlar.Birçok tarihçiyegöre6YunancaPalestinai, İbranice

Filistinli demek olan Peleshet’ten gelir. Ancak başka tarihçiler205 bukelimenin, Yunanca Palaistes’ten geldiğini öne sürer. Palaistes güreşçianlamınagelir,yani“Tanrınıngüreşçisi”,yaniYakup,yani İsrail!Filistin’inAntikFilistinlilerinmiyoksaYakup’unülkesimianlamınageldiğisorusu,birkez daha kelime kökenlerinin jeopolitik açıdan ne kadar büyük bir önemtaşıdığınıgösteriyor.

Tarihçilere göre İbranilerin Kenan’daki varlığı İÖ 1200’lerde başlar. Busaptamayı,Kitab-ıMukaddes’ebaşvurmadanyaparlar.Tarihçileregöre,dörtayrı ülkeden Kenan’a gelen dört kabilenin bu halkı oluşturmuş olmasıkuvvetlemuhtemeldir.YukarıMezopotamya’daBalihVadisi’ndenkaçarakİÖ1270’edoğruKenan’dakiŞekemşehrineyerleşenAramikabilesiBeneJacobile güneydeki Nil deltasında yer alan Goşen ülkesinden gelen Bene Israelkabilesi.Buikincikabile,II.Ramses’insaltanatısırasındaPitomveRamsesşehirlerinin inşasında çalıştırılmıştır. Bene Jacob ve Bene Israel kabileleriKenan’da,Yeşu’nunbahsettiği(24)“Şekemİttifakı”nıkurar.BukabilelerİÖ1200’edoğru,kendilerigibi ittifakkurmuşbaşka ikikabileylekarşılaşır:ElHalil’den gelen ve “Yehudaoğulları” adını alan Bene Abraham kabilesi ileBeerşebayaniSina’dangelenBeneIsaackabilesi.

Başka tarihçiler ise bu hikâyeyi, Mısır’dan kaçmış kölelerle birlik olanApirulu köylülerin Kenanlı efendilerine karşı başlattığı bir ayaklanmayaindirger.

Kenan’a gelmelerinin asıl nedeni ne olursa olsun, İÖXII. yüzyıldaYeşuadında acımasız bir şef tarafından yönetilen, çöl şartlarında sert askerleredönüşmüş İbranilerden oluşan birlikler, başlarında yasaları ihtiva edenAhitSandığı’yla, beş yüzyıl önce Tanrılarının –en azından kendi kozmogonikgörüşlerinegöre–kendilerinebahşettiğitopraklarıtalepetmeküzereyürüyüşegeçer.

KarşılarındaAntikFilistin şehir-devletleriGazze,Aşkelon,Aşdod,EkronveGat’ınordularınıbulurlar.

Çok kanlı çarpışmalar sonucunda 12 kabile, Antik Filistinlileri yenip,Hititleripüskürtüp,Kenanlılarınarasınasızıp,YafaveGazzearasındakikıyışeridineyerleşir.KuzeydeAkka,Megiddo,TanahveBetŞeankaleleriniinşaederken, güneydeGeer,Ayalon veKudüs boyunca ikinci bir savunma hattıkurarlar.Önceleridüşmankrallıklarherbirkabileninbölgesinidiğerlerindenayırır. Zamanla fetih hızlandıkça kabileler birleşir. Galipler arasındaanlaşmazlıklarınarttığınısezenYeşu,fethedilentoprakları12kabilearasındapay eder: “Her kabileden üç adam seçin. Onları, ülkeyi dolaşmaya vedağıtılacaktopraklaragöreülkesınırlarınıçizmeyegöndereceğim.Dahasonrayanıma dönecekler. Ülkeyi yedi bölgeye ayıracaklar. Yehuda güneydekisınırlarını, Yusufoğulları kuzeydeki topraklarını muhafaza edecek. Ülkeyiyedibölgeyeayırıpplanınıbanagetireceksiniz.Burada,Tanrı’mızolanRabönündearanızdakuraçekeceğim”(Yeşu18,4-6).

Bundanböyleİsrailkabilelerininisimlericoğrafyadayeredecektir.

Ortambarışçıldeğildir.Kenanlılarmadenleri,özellikledeosıradadeğerlimadensayılandemirikontroletmektedir.Bunedenleİbranilerdemirsilahlareldeetmektezorlanır.Kenanülkesininozamankitoplamnüfusuaşağıyukarı1.000.000 civarındadır. Bu nüfusun büyük çoğunluğunu Mısırlılar, Antik

FilistinlilerveKenanlılaroluşturur.35Butopraklarayeniayakbasmışbirkaçyüz bin İbrani’nin dinlerine olan inançları sarsılır. Çoğu, Babil’den gelenbereket tanrıları Astarte ve Baal’e tapmaya başlar. Geriye kalanlarkimliklerinikorumakiçinçoksertbirdüzenkurarlar.MısırveSina’daolduğugibi, eda adıyla bilinen ve halkın tamamından oluşan bir meclis büyüksorunları tartışır. Şehirler ve köyler, yaşlılar tarafından yönetilen, günlükhayattaki eylemlerin yasalarla uyumuna ve insanlar arasındakianlaşmazlıklarabakanmeclisleresahipcemaatleredönüşür.

Yazılı kanun yoktur; uçsuz bucaksız tartışmalara yol açan içtihatlarmevcuttur. Çok daha sonra ortaya çıkacak Anglosakson hukukunda olduğugibi,İbranihukukudahiçbirşeyhakkındayazıylasaptamayapmaz.Yüzyıllarboyunca mahkemeler (bate din), özel vakaları inceleyip, ahlaki prensiplerizamanınşartlarınauydurarakçözecektir.

Bumahkemeleröncelikleölümleolanilişkiyibelirler.Komşularınınaksineİbraniler,ölülerinişehirdışındakimezarlaragömerler.Mezaraeşyaveyacanlıkonmasınışüphesizilkkezİbranileryasaklamıştır.Servet,murdarlığınenüstsafhasıolanölümleyokolmamalıdır.

Gittikçe belirlenen sınırlar içinde yaşayan halk homojenleşmeye başlar.Önce göçebe savaşçı, sonra yol inşasında köle olmuş bu eski çobanlar, enverimsiz tepecikleri bile işleyen köylüler haline gelir. Bazıları şehir kurar;zanaatkâr, esnaf, kuyumcu olur. Para hâlâ mevcut değildir. Ticaret ve borçalıp verme,Mısır’da ve her yerde olduğu gibi ayni olarak veya altın ya dagümüşağırlıkbirimleriüzerindenyapılır.İbraniler,kendiaralarındaborçalıpvermede dayanışma maksadıyla faiz uygulamaz. Mesela çiftçilere tohumalmaları için borç verilir; çiftçiler bir sonraki yılın ilk hasadıyla borçlarınıöder.İbraniolmayanlaraise,borçverendiğerherkesgibifaizuygularlar.

Para ilk kez Hâkimler Kitabı’nda, Delila’nın Şimşon’a kurduğu tuzağınbedelininödenmesinianlatanayettegeçer(15,9).Parayineaynıkitapta,biranneyeverilenhediyeiçineritilengümüşsikkeler(ağırlıkbirimideğil,gerçekpara) şeklinde karşımıza çıkar (17, 2). Paranın bu ilk ortaya çıkışı; birincidurumda cinselliğe, ikinci durumda ise anneliğe gönderme yapar. Her ikidurumda da ihanet vardır. Ancak burada benzetmeden öte anakronizm sözkonusudur;ziradahaileridegöreceğimizgibi,ilkmadeniparabundanancakbeş yüzyıl sonra Anadolu’da ortaya çıkacaktır. Aslında paradan bahsedenHâkimler Kitabı, aktardığı olaylardan altı veya yedi yüzyıl, Yunanlarınmadeniparayıicatedişindenikiyüzyılsonrakalemealınmıştır.

Mahkemeler, yerleşik düzende uygulanmak üzere yeni aile kanunlarıbelirler.Emekkarşılığındakazanılanpara,herşeydenönceaileyigeçindirmekiçinkullanılmalıdır (kutsalkitapyorumcularıdahasonra,“birerkekyiyecekiçin imkânlarının altında, giyecek için imkânlarının elverdiğince, fakatkarılarını ve çocuklarını şereflendirmek için imkânlarının üzerinde

harcamalıdır;ziraonlarsayesindeayaktadurmaktadır”diyecektir.)407Erkek,karıları (çokeşlilik devam etmektedir) ve çocukları üzerinde tam yetkiyesahiptir. Tek fark, İbrahim’den beri onları öldürme yetkisine sahip değildir(Levililer20,2-5;Tesniye21,18-21).Birbaba,oğullarınısünnetettirmekveİshak’ın kurban edilişini anmak adına ilk doğan oğlunu bir adakla “satınalmak”layükümlüdür.Mirastabüyükoğlunpayına,diğerlerininikikatıdüşer;

erkektorunlarteyzelerindenöncegelir;oğulveyaerkektorunyoksamiraskızçocuklara kalır, fakat kızlar arasında ekberiyet hakkı bulunmaz; erkeğinçocuğuyoksamirasamcalarakalır.Ölenkişininmallarıüzerindeneannesininnedeannesininanababasınınhakkıvardır(Hâkimler11,2).Ancakekberiyethakkınısaltkadertayinetmez.Kişi,YakupveYusuf’unyaptığıgibiekberiyethakkını satın alabilir veya İbrahim’in İshak’ı seçmesi gibi babası tarafındanbüyükçocukolarakseçilebilir.

Yine de kadınların durumu iyileşme gösterir. Evlilik sözleşmesi kadına,erkeğin boşaması durumunda belli bir maddi güvence sağlar; eğer kadınçocuk veremiyorsa başka bir kadın aracılığıyla çocuk sahibi olabilir. Fakatkadınlarsondereceitaatkârdır.Babasındanmiraskalankızevlat,ancakkendikabilesinden bir erkekle evlenebilir (Sayılar 36); çocuksuz dul kadın, ölenkocasının küçük erkek kardeşiyle evlenmek, böylece ölen kocasına çocukvermek zorundadır. Erkek borçlarını ödeyemediği için köleliğe mahkûmolursakarısınınonarefakatetmesigerekir(Çıkış21,2-3).Kadınhernekadarçocukların ilk dini eğitiminden sorumluysa da, henüz çocukların cemaateaidiyetinitayinedemez.Ziraaidiyetierkekbelirler.

Hâkimler meclisinin başına Yeşu’dan sonra başka güçlü kişiler geçer veiçtihadı geliştirir. Bu demokratik bir din yönetimidir. En önde gelenşahsiyetleri;Debora,Yefta,Şimşon,GidyonveSamuel’dir.Bununlabirlikte,hemmalihemdeaskeriaçıdangittikçezayıflayanbirteokrasidir.

SamuelveŞaul

İÖ XI. yüzyılın başlarında Efraim,Manasseh ve Benyamin’in kabileleri,sonderecesaldırganhalklarolanAntikFilistinlilerveAmmonlulartarafındanhezimeteuğratılır.AhitSandığıkaybedilir,ŞilohMabediyıkılır.Hâkimler,ozamanakadardüzenliolmayanveçoğukişininkaçtığıorduyugüçlendirmeyekarar verir. Hâkimlere göre, bundan böyle orduda görev almak Tanrı’yahizmet etmek demektir. Askerler “Tanrı’nın neferleri”dir (Hâkimler 20, 2).Asker kaçakları aforoz edilecektir (“Yahweh’in yardımına koşmayıreddetmiştir”). Bütün bu azarlara rağmen vergi sisteminin olmayışı, daimiorduvetutarlıbirstratejioluşumunuengeller.

İÖ 1020’ye doğru durum daha da kritik bir hal alır. Ammonlu istilacılarbaskılarını artırır. Bütün kabileleri kapsayan genel bir meclis Rama’datoplanır.Kabilelerinyaşlı üyeleri, döneminbirincihâkimiSamuel’ebirkral

seçmesinivebukraladaimiordukurması için tamyetkivermesinibuyurur.Samuelmuhteşembirsöylevledelegeleri,birkralıniktidaravezenginliklereel koymasının tehlikelerine karşı uyarır, onlara otoriter bir yönetimin halkanelerçektirebileceğinihatırlatır.Söylevinmodernliğişüphegötürmezdir:

“Talep ettiğiniz kralın yönetimi şöyle olacak: Oğullarınızı alıp savaşarabalarında ve atlı birliklerinde görevlendirecek, onları kendi savaşarabasının önünde koşturacak; bazılarını 1000 kişilik, bazılarını 50 kişilikbirliklerin komutanı yapacak; onları toprağını sürüp ekinini biçmeye,silahlarınıvesavaşarabalarınınaraçgereciniyapmayazorlayacak.Kızlarınızııtriyatçısı, aşçısı, fırıncısı yapacak. En seçme tarlalarınızı, bağlarınızı,eşeklerinizi alıp kendini zengin edecek. Cılız sürüleriniz üzerinden vergitoplayacak, siz de sonunda onun köleleri olacaksınız. İşte o vakit talepettiğiniz kral yüzünden feryat edeceksiniz; fakat Rab o gün size karşılıkvermeyecek”(I.Samuel8,10-19).AncakhalkSamuel’idinlemezvehaykırır:“Hayır,bizebirkrallazım!”

Bunun üzerine Samuel, nefsine en yetkin şekilde hâkim olabileceğineinandığı Şaul’u önerir. Şaul, Ammonlulara karşı zaferler kazanmış birgeneraldir. Alkışlarla seçilen, kutsal yağla ovularak kutsanan Şaul askertoplar,gıdamaddelerineelkoyar,güçlükalelerinşaettirir.

Heryılbirayboyuncaherkeskralagerekenmallarısağlamakzorundadır.Kralınyanında71üyelibirmahkemegörevyapar.Herkabilekendibölgesiniyönetir; kimse bu bölgeyi klandan olmayanlara devredemez. Her şehirdeiktidar, üç kişilik bir mahkeme (beth din) ile yedi kişilik bir yürütmeninelindedir.Buonkişidenherbirihalkıngözündemeşruolmalıdır.

Şaul, etkilibir askeridüzenkurar.OnyılboyuncaAmmonlular ileAntikFilistinlileri püskürtür. İÖ 1010’da, aralarında kendine halef tayin ettiğiYonatandaolmaküzereüçoğluylabirliktesavaşmeydanındacanverir.

DavutveSüleyman

Şaul’unölümündensonraiktidarbaşkabirgeneralegeçer.DahaönceAntikFilistinlileri mağlup eden bu generali, kutsal metinler efsaneleştirmiştir.Bununlabirliktesözkonusugeneral,Kitab-ıMukaddes’teadıgeçenvetarihi

gerçekliğitespitedilenilkşahsiyettir.115İnanışagöreMesih,onunsoyundangelir.DavutkabileleribirleştirirveyenidensaldırıyageçenAntikFilistinlileri

püskürtür. Eşsiz bir yönetici olan Davut, bir devlet kurarak o sıradaYevusilerinişgalindeolan,eskiKenankrallarındanMelkizedek’inbaşkentiniyenidevletebaşkentyapar.Bubaşkentin ismi, “barış şehri” anlamınagelen

Jerusalem’dir.4 Davut Kudüs’te kendine, Lübnan sedirinden bir saray inşaettirir; bu saraya danışmanlardan oluşan bir kurul yerleştirir; krallıktopraklarını düzenler; vergi sistemi getirir; nüfus sayımı yaptırır; dinitörenlerleilgilimetinlerinyazımınıyönlendirir(inanışagöreZebur’unbüyükbölümünüDavutkalemealmıştır).Gittikçeparayabenzeyenbirşeyitedavülesokar.Değerlerihenüzeşitolmayanparalarbastırmak içindeğerlimadenler

kullanır. Para basımı kralın tekelindedir.34Davut, İbranilerin iki ana ibadetyeriolanGilgal–Yeşu’nun Şeria Nehri’ni geçişinin izlerini taşır– ve Kutsal SandığınbulunduğuŞiloh’unyerinialacakbirtapınakinşaetmeküzerearazisatınalır.Ancak komşu ülkelerden yeteri kadar vergi toplayamaması aleyhinedir.Efsaneye göre, Batşeva’nın ilk kocası Uriya’yı ölüme yollaması bu projeyitamamlamasını engeller. Ülke ekonomisi hatırı sayılır bir büyüme gösterir.Davut demir ve bakır madenciliğini, kara ve deniz ulaşımını geliştirir.Tüccarlar,Yahudiye’dekiesnafaaracıolmaküzereyabancışehirlereyerleşir.İlk kez Birinci Krallar Kitabı’nda yabancı topraklarda oturan İbranitüccarlardan bahsedilir: “Ben-Hadat, Ahav’a dedi ki, ‘Babamın babandanalmış olduğu kentleri geri vereceğim; babam nasıl Samarya’da çarşılarkurduysa,sendeŞam’daçarşılarkurabileceksin’”(I.Krallar20,34).

Dönemin imparatorlukları ayakta kalmak ve topraklarını savunmak için,komşuhalklardangittikçedahaçokvergikoparmalıdır.Davut–paralıaskerlersayesinde– fethettiği yerleri haraca bağlarsa da, İsrail topraklarınıgenişletmeyeçalışmaz.Bunedenlekaynaklartükenmeyebaşlar.FetihihtirasıolmayanDavut,ülkesiniekonomikaçıdankırılgankalmayamahkûmeder.

Davut İÖ 972’de ölür. Uzun süren tartışmalardan sonra yerine oğluSüleyman geçer. Mısır’da hüküm süren 21. Hanedan’ın çağdaşı olanSüleyman,40yıltahttakalacaktır.Samuel’inkehanetigerçekleşmeyedevametmektedir. Debdebe içinde yaşayan kralın hareminde 700 zevce ile 300cariyesi vardır. Süleyman babasının paralı askerleri yerine zorunlu askerlikgetirir, ağır vergiler koyar. Megiddo, Hatzor, Gezer gibi sınır kentlerininsavunmasınıgüçlendirir.Kabileruhunukırmakiçinülkeyi,kabilesınırlarıyla

çakışmayacak şekilde 12 bölgeye ayırır; bu bölgelerin yönetimini idarimemurlara verir. Memur yetiştirmek üzere okul açar. Kudüs’teki tapınakprojesinehızverir.Tapınak,yedibuçukyılboyunca150.000işçi,bölgeninenlüks malzemeleri, özellikle Sur Kralı Hiram tarafından sağlanan Lübnansedirikullanılarakinşaedilir.

Bölgedekiticarethalenbüyükölçüdeİbraniolmayanlarınelindedir.Tüccariçin kullanılan kelime, ileride Fenikeliler için kullanılacak olanKenani’dir.Ticaret, her şeyden önce çoban, köylü ve asker olan İbranilerin tekelindedeğildir.Fakatbudurumhızladeğişir.Altın,gümüşvemücevherinyanısıra,ödeme aracı olarak artık kralın mührünü taşıyan külçeler kullanılmaktadır.Bölgedekiİbranitüccarlarınsayısıgiderekartar;hattaSüleyman’ınticaretvesavaş gemilerinde denizci İbraniler de mevcuttur. Mimar, zanaatkâr veya

kuyumcuİbranilerbaşkaülkeleresaraylarinşaetmeyegiderler.34

Süleyman gelirini artırmak amacıyla komşu ülkelerin vergileriniödemelerini sağlar; böylece ticareti güvence altına alır.Kral, özellikle SabaKrallığı’ylaittifakpolitikasıyürütür.Paranındinibirbağışgibisunulmasıilkkezböylebirvesileyle(I.Krallar10)gerçekleşir:KitabagöreSabaKraliçesi,tapınağıninşasıiçinSüleyman’asandalağaçları,aromalarve100talentaltınhediye eder.Talent hâlâ bir ağırlık birimidir; madeni para ancak iki yüzyılsonraortayaçıkacaktır.

BirçokyabancıprensesleevlenenSüleyman,Mısır’labarışıkorumak içinbir de firavunun kızıyla evlenir: İbrani kültürü Mısır, Fenike –Kenan’ınYunancadakikarşılığı–veBabiletkisialtınagirer.

Yahudilik netleşmeye başlar.16 Birçok bayram (Hamursuz Bayramı,Şavuot,Sukkot,RoşAşana)tarımhayatınınçeşitlievrelerinegörebelirlenir. Tapınağın inşası, ağır vergiler ve angarya pahasına biter. Açılışgörkemli törenlere sahne olur. Dünyayı paylaşan 70 milletin selameti içindualaredilir,kurbanlar–boğalar–kesilir.AçılışduasındaSüleyman,tapınağaevrenselbiramaçyükler:“DünyanınbütünhalklarıAdınıtanısındiye…”(I.Krallar8,43).Gelecekiçintemelbirmetindirbu:İbranihalkıbaşkalarımutluolmadıkça mutlu olamaz. Seçilmiş halkın zenginliği, ancak bu zenginlikbaşkalarınadakatkısağlarsaanlamlıdır.Başkaları için iyiolmayanİbranileriçin de iyi değildir; zenginlikler dünyanın geri kalanıyla paylaşılmalıdır.Bu

nedenle tarlalarının bir köşesi, İbrani köylülerinin emeğinin meyvesiniserbestçetoplayabilsinlerdiyeyabancılaraayrılmıştır.

Tapınağın etrafında gerçek bir ekonomik düzen kurulur. Her yıl hasadınaltıda biri Tapınağa ayrılır. Bu bağışın onda biri, en seçkin din görevlileriolarak kabul edilen Levilere, geri kalanı Tapınağın şanına ve fakirlereyardıma gider. Senenin ilk meyveleri yüksek din görevlisine sunulmalıdır.Tapınağayapılanherbağışkutsaldır.Kişiyaptığıbağışıgeri alabilmek için,malınpiyasadeğerininüstündebir fiyatödemelidir.Ülkeninen iyikorunanyeri olan Tapınak, devletin ve büyük servetlere sahip özel şahısların kasasıgörevini görmeye başlar. Ayrıca kısa zamanda ülkenin en önemli turizmmerkezi haline gelir. Tapınak, civar imparatorluklardan gelen İbranilerinbuluşmayeridir.Tapınağın içavlusu,öncedeğerlimadentartıcılarının,dahasonraikrazatçılarınişyeriolur.Bunlar,özelşahıslara,işverenlere,özellikledeortakçılarınınücretleriniödeyebilmekiçinhasattanönceparayaihtiyacıolantopraksahiplerineborçverir.

İlkdoktrinler

Yasalar artık ezberden aktarılmaz.Yüzyıllar sonraTora5 (“Öğreti”) adınıalacakbu ilkmetinlerinkalemealınmasımeşrulaşır.Mahkeme içtihatlarıdaderlenmeye başlanır. Sanhedrin adında yüksek bir mahkeme –Yeşuzamanında olduğu gibi yine 71 üyelidir–, başka işlerin yanı sıra krallığın

ekonomikhayatınıdadüzenler.98Bubüyükilkeleraşağıdaanlatılmaktadır.

Herşeydenevveldönemeçokbüyükbir iyimserlikhâkimdir.Çağ,büyükinşaatların, büyük projelerin çağıdır. Babil Kulesi’nin yıkılış öyküsügelişmenin tehlikelerini hatırlatırsa da, dünyanın değerlendirilmesi vegeliştirilmesininimkândahilindevezorunluolduğunaherzamankindendahaçok inanılır. Zengin olmak öğütlenir; zira hâkimlere göre, zengin bir insançalmaya kalkmaz, daha kolay okur ve verir. Daha ileride özlü sözlerintoplandığı Ataların Ahlak Öğütleri adlı kitapta, zamanın ruhunu en güzelşekildeözetleyenşuözdeyişeyerverilir:“UnyoksaTevratdayoktur.”Tabiibununtersidegeçerlidir.

Ancak zenginlik göze batmamalıdır. Kişinin başını döndürmemeli, onukibirli davranışlara itmemelidir. Ne var ki dönem, kralın yakın çevresindentam tersi örneklerle doludur. Buna ek olarak, zenginliğin geçici ve

kaybedilebilir olduğu vurgulanır. Oysa hayat öyle değildir. Zengin olmaksadeceve sadeceTanrı’yahizmet etmenin, iyilikyapmanınbir yoludur; tekbaşınabiramaçdeğildir.

Özelmülkiyet koruma altına alınmışsadakutsal değildir.Her türlümülkdevri, ticari sözleşme şahitönündeyapılmalıdır (Yaratılış37,2).Taşınabilirmal, kabul töreniyle devredilir; arazi, satıcının ayakkabısını çıkardığı birtörenle el değiştirir (Rut 4, 7). Kontrat devam ettiği halde gayrimenkulsatılmışsa, kiracının hakları saklı tutulur. Başkalarınınmülkiyeti de korumaaltındadır: “Düşmanının kayıp öküzünü veya eşeğini bulursan, bunlarıgötürüp ona iade edeceksin.” Ancak kimse borç veya hırsızlık yüzündenhapse girmez. Gizli gizli iş gören bir hırsız; çaldığı şeyi bir mahkemeyetkilisineiadeetmedikçe(böyleceanonimkalabilir),çaldığışeyinikikatını(çalınançiftlikhayvanıysadörtkatını)geriödemekzorundadır.Güpegündüzişgörenbirhırsızise,paracezasıödemeksizinsadeceçaldığışeyiiadeetmekzorundadır.Eğerhâkimesaygısızlıkedilirsecezaağırlaşır.

Kandırmak“zihinselhırsızlık”olup,cezasımalhırsızlığındandahaağırdır.Kitap şöyle yazar: “Körü yolundan saptırana lanet olsun” (Tesniye 27, 18);“Körünönüneengelkoymayacaksın”(Levililer19,14).Buikicümle;bilinçliolarak kötü tavsiyelerde bulunma, hileli (bozuk şarap, gıda maddesi) veyazararlı maddeler (silah, uyuşturucu) satma, bilmeyeni kandırma ve hileliağırlıklarlaürüntartmayasağıolarakyorumlanır.Bunaekolarak,İbranilerinKenan ülkesinde ve başka yerlerde gittikçe daha çok yabancıyla bir aradayaşadığınıgözönünealanmahkemeler,herkeseyasakolanlarilesadecediniaçıdan özel yükümlülükleri olan İbranilere yasak olanları birbirinden ayırtetmeye başlar. Yabancılara put veya silah satılabilir mi? Yabancılara faizleborçparaverilebilirmi?

Faiz (İbranicede nechekh veya “ısırık”) cemaat mensupları arasındayasaktır; zira borç para vermek, ticaret değil kardeşler arasında bir çeşitdayanışmaolarakgörülür.Borçparaalanınhalivaktiyerindeolsadahi,borçveren faiz uygulamaz; zira borcun vadesi geldiğinde borç alanın malidurumunun hâlâ yerinde olup olmayacağı kesin değildir. Bu nedenle borçalanapotansiyelfakirgibidavranılmalıdır.Faizleborçisteyenkişi,faizleborçverenkadarsuçludur.Ancakkimileri,bir işeyatırımyaparken riskvegelirigirişimciylepaylaşaraksözkonusuyasağınetrafındandolanır.

Gerçek bir rekabet ortamı olması şartıyla ticarette, temel tüketimmallarıhariç bütün malların fiyatları serbestçe belirlenir. Temel ürünler üzerindenelde edilecek kâr, en fazla iki ara satıcı olmak kaydıyla maliyet bedelininaltıda birini geçemez. Bir başka deyişle, temel ürünlerden elde edilen kâr,Tapınak içinödenenaltıdabiroranındakivergiyigeçemez.Bununlabirliktepiyasayailkgiren,bazışartlardaaşırısaldırganrakiplerdenkorunur.

Temel bir nokta: Herkes ne pahasına olursa olsun zorla yaptırılan vebağlayıcıbirişikabuletmektenkaçınmalıdır.Zirabirineitaatetmek,Mısır’adönmek,uyuşturucubağımlısıolmakveyaputperestliğedüşmekleeşdeğerdir.“Bilmediğin bir iş için kendi kendini sat; fakat bağlanma.” Bu yasaknedeniyledir ki yüzyıllar boyunca Yahudiler büyük kuruluşlara girmeyigenelliklereddetmiş,kendihesaplarınaçalışmayıtercihetmiştir.

Ahlakideğerlerinhizmetindeolmakkaydıylaelişçiliğidezenginlikkadaryüceltilir.Zorlamaolmadıkçaelişçiliği,kitabieğitimdenbileöncegelir;ziraişçilik,eğitimmasraflarınıkarşılamanınbiryoludur.“Rab,elinleyaptığınherişikutsasın”(Tesniye14,29).Dünyayıiyileştirmekherkesinilkgörevidir.

İşçinin işverenden korunma hakkı vardır. Ücretler günü gününeödenmelidir (Tesniye 24, 14); sağlığa zararlı koşullarda işçi çalıştırmakyasaktır;çokgenç,hastaveyayaşlıişçikorunmalıdır.Ücretlilerinbirlikolmahakları vardır; ancak sendikaların iş bırakma eylemleri işin üçte biriniaşmayacak şekilde yapılmalıdır. Grevler ücretlilere, birmahkeme kararının,bir sözleşmenin veya bir geleneğin uygulanmasını talep etme hakkı verir.Şabatgünüyasakolanişlerhenüzdetaylışekildelistelenmemişsede,ozamandahicumartesigünleriçalışmak,kölevehayvançalıştırmakveateşyakmakyasaktır.Daha sonraları cumartesigünlerimeşrumüdafaahakkı sözkonusuolabilecektir.

Kölestatüsübelirginleşir.İbranibirkölealtıyılınsonunda,birkaçhayvanve meyveler verilerek azat edilmelidir (Tesniye 15, 13). Ücretli olarakefendisininyanındaçalışmayadevametmekistersekulağıdelinir(Çıkış21,6;Tesniye15,17).Hepsisünnetliolandiğerkölelerin(Sayılar17,23-27),dinitörenler çerçevesinde düzenlenen eğlencelere katılma ve özellikle Şabatgünlerinde dinlenme hakları vardır (Tesniye 12, 16). Güvenilir adamlarolabilirler(Sayılar24,2).Yahudiliğikabulettikleritakdirde–kibunahaklarıvardır–,İbranikölelerhangişartlarlaazatediliyorsaonlardaoşartlarlaazat

edilir.

Çevre, ekonomik hayatın ve savaşın etkilerinden korunmalıdır: “Elegeçirmekiçinsaldırdığınkentikuşatırkençokvakitkaybetsenbile,buşehrinağaçlarına balta vurup onları yok etmeyeceksin”; zira “seni besleyen buağaçlardır; onları kesmeyeceksin.Evet, tarladaki ağaç insanın takendisidir”(Tesniye20,10-20).

Ancak konulan bu yasalar, ideal bir toplum, adil bir kral ve körü körüneitaat edilen bilgili mahkemeler öngörür. Gerçekte durum böyle değildir.Dönemin güç oyunları, zenginlik ve ayrıcalığın belli ellerde toplanmasınasebep olur. Samuel’in Şaul döneminde söyledikleri Süleyman zamanındagerçekleşir.Kimilerininservetiartar;prensleryozlaşır.Halkınmühimkararlaralmakiçindüzenliaralıklarla(enazındanyediyıldabir)Tapınaktatoplanmasıgerekirken,bütünkararlarbüyükaileşefleri,toprakağaları,birkaçtüccar,biravuçyüksekderecelimemurvekraltarafındanalınır(Tesniye31,10).

Buadaletsizliği telafi etmekve toplumunkimliğinimuhafazaetmek için,hâkimlerin inisiyatifiyle yavaş yavaş karmaşık bir sosyal güvenlik sistemioluşur. Adalet ve yardımseverlik, kendine has bir terim olan tsedakabünyesinde toplanır.Tsedakakelimesi,“yardımseverlik”kadar“dayanışma”,“adalet” ve “dürüstlük” çağrıştırır. Tsedaka, fakirlik veya isyankârlıklarıyüzündentoplumdandışlanmariskiylekarşıkarşıyakalanherkeseuygulanır:“İster yabancı ister yeni gelmiş biri olsun, eğer kardeşin itaatsizlik ederse,kardeşinin talihinin döndüğünü görürsen ona yardım et, seninle birlikteyaşasın” (Çıkış 23, 1-9). Toplum fakirin sadece karnını doyurmakla değil,yeni bir iş kurmasını ve onuruyla para kazanmasını da sağlamaklayükümlüdür. Bir cemaat, gelirinin en az onda birini o cemaatte yaşayanfakirlere yardım için ayırmalıdır. Bağışları fakirler arasında pay edenTapınaktır. “Gizli büro” anonim olarak bağış yapmaya, fakirlerin isekimlikleriniaçıklamadanbubağıştanyararlanmalarınaolanaksağlar.

Buna karşılık zenginliğin de bir sınırı olmalıdır. İnsan aşırı zenginolmamalıdır.Özdeyişler’de (30,8-9)şöyleyazar:“Bananeyoksulluknedezenginlik ver; payıma düşen ekmeği kazanayım, yeter. Yoksa ya bolluktan‘Tanrıdakimmiş?’derdinimdensaparım,yadayoksulluktanTanrı’nınadınılekelerim.” Servetin aşırı biçimde birikmesini önlemek için, tarımıngerekliliklerineuymakşartıylatoprağıheryediyıldabirdinlendirmek(Şabat

Yılı),oyılınmahsullerinienfakirlerebırakmakgerekir.Bunaekolarak,her49 yılda bir her arazi ilk sahibine, yani payına o arazi düşmüş olan 12kabileden birine iade edilir (Jübile). Bu zorunluluk, verilen borçlar için degeçerlidir.Nitekimbütünborçlarher49yıldabirsilinmelidir.Bumekanizma;büyük mülkiyetlerin oluşumuna mâni olur, tarımda köle kullanılmasınıgereksiz kılar, servetin iki nesil sonrasına aktarımını engeller ve toprağabağlılığıazaltır.Bubirgöçebeekonomisidir.

Ancakbütünbunlariçinvakitgeçtir.Durum,böylesinekarmaşıkyasalarladüzeltilemeyecek kadar kötülemiştir. Süleyman İÖ 932’de öldüğü zamantoplumsal eşitsizlik derinleşmiş, özel şahıslara ait geniş araziler köylüleriperişan etmiş, eskiden geçim için yapılan tarımın yerini geniş çaplıhayvancılık almış, arsız zenginler zuhur etmiştir. Ülkeninmaddi kaynaklarıiyiden iyiye azalmış, mahkemeler kararlarını uygulatamaz olmuş, tsedakahayata geçmemiş, Tapınak ve Sarayın bir zamanlar hayranlık uyandıranşatafatı artık nefret uyandırır olmuştur. Kabileler iktidarın meşruiyetinisorgulamayabaşlar.Krallıkdağılmanıneşiğindedir.

YahudiyeveSamarya

Birazdan anlatılacak hikâye, İbrani halkında derin izler bırakmıştır. Buhikâye yüzünden birkaç yüzyıl içinde kendilerine emanet edilen topraklarıkaybedipsürgünhayatıyaşamayabaşlamışlardır.İbranilerindünyaveparaylaolan ilişkilerini bugüne kadar hep bu hikâye belirlemiştir. Aynı hikâye,dünyanınİbranilerebiçtiğirolüdebüyükölçüdeaçıklayıcıniteliktedir.

Kuzeydekionkabile;Süleyman’ınoğluvetahtınmeşruvârisiRehav’am’ıtanımayıp,krallığınmaddikaynaklarınıdüzenesokmayaçalıştığıiçinMısır’asürülen ve namuslu birmemur olan Jeroboam’ın kral ilan edilmesini teklifeder.Rehav’amçekilmeyi reddedincekuzey eyaletleri bağımsızlıklarını ilaneder ve (aşağı yukarı bugünkü Batı Şeria ve Celile’ye tekabül eden yerde)yeni bir krallık kurar. Adı İsrail veya Samarya olarak bilinen bu krallığınbaşkenti Samarya, hükümdarı ise Jeroboam’dır. GüneydekiKudüsmerkezlikrallığın adı Yahudiye ya da krallığı yöneten kabilenin ismi dolayısıylaYehudaKrallığı’dır.İbranihalkı,Yahudiadınıalır.

İkikrallıkarasındakiayrımherşeydenöncesiyasidir.Kraliyetanlayışlarıbirbirinitutmaz.KudüsmerkezliküçükYehudaKrallığı,Davut’unoğullarıyladevam eden hanedan sistemini korurken; İsrail’de kral, ihtiyar heyetinin

onayını almak zorundadır. En önemli görevi adaleti sağlamak ve fakirlerikorumak olan kral, bu görevi yerine getiremezse yerine bir başkası geçer.Yani İsrail kralları artık pek de kutsal değildir. Hatta Samarya’da kimilerikralı, Tanrı ve halk arasında gereksiz bir aracı olarak görür. İktidardaki buistikrarsızlıksonucunda,İsrailtahtınasırasıyladokuzailegeçecektir.

Dahageniş,dahakalabalık fakatdahaazdindarolan İsrailKrallığı,dahakatıolanYehudaKrallığı’nagöredahaparlakbirmedeniyetkurar.Servetlerartmaya devam etse de, adaletsizliklere eskiden olduğu kadar tahammülgösterilmez. Peygamberler olarak anılan son derece yaratıcı ve âlim kişiler,ahlaki sapkınlıkları ifşa etmek için harekete geçer. Bazıları Kudüs’ü,zenginliklerini fakirler ve zenginler arasında adilane şekilde paylaştırmayıbaşaramadığı, özel mülkiyeti haddinden fazla koruduğu ve gezgin fakirlerekucakaçmayıreddettiğiiçinyerlebiredilmişSodom’abenzetir.Yeşayatehditeder:“Boştekbirköşebırakmaksızınevlerineev,tarlalarınatarlakatanlarınvayhaline!Ülkedesankiyalnızoturuyorsunuz.RabveSebaotkulağımaşöylefısıldadı:‘Yeminederim,birçokevbirgünyerlebirolacak!Bugünbüyükvegösterişli bu evler yarın ıssız kalacak’” (Yeşaya 5, 8-9). Yahudiye’de bileticaret bazen Tevrat’tan önce gelmektedir. Kudüslüler Şabat’a her zamanriayet etmemektedir. Öyle ki Amos ve Nehemya adında iki peygamber,cumartesi kalabalığını kaçırmamak için tezgâh kurmaya koşan esnafınTapınağagirmesiniyasaklamakzorundakalır.

İkikrallıkarasındakifarkaynızamandadinidir.Kısazamanda“Samiriler”olarak adlandırılacak İsrail İbranileri, daha basit bir din ister.Hatta bazılarıcivarda yaşayan halkların dinleriyle senkretizme gider. Bu şekilde El;YHWH’nin babası olur, karısı Astarte ve iki çocuğuyla (bir kız, bir oğlan)

birlikte ilahi bir aile kurar.6 Güneydeki Yehuda Krallığı’nda yaşayanİbraniler, tam tersine katı biçimde tektanrıcı kalırlar. Hatta onlara göreSamirilerpagandır.

Böylecehalk,milletvedevletayrımıbaşlar.Ziraaynımillettenoluşanikiayrı krallık bulunmakta, ayrıca birçok Yahudi Mısır, Suriye, Babil gibiyabancıülkelerdeyaşamaktadır.

Bu imparatorluklar arasında muazzam bir alışveriş ağı mevcut olup,Yahudiler de buna katkıda bulunmaktadır. Doğudan giden işlenmiş mallarakarşılıkbatıdanaltınvegümüşgelir.İmparatorluklarticaretyollarınıdenetler,

bunların bakımını yapar. Tekerlekli arabalar ve yelkenliler, kervanlarındüzenliolarakİsrailüzerindenMezopotamya’danMısır’a,oradanDoğuHintAdaları’nagitmesinisağlar.Yahuditüccarlar,OrtaAnadoluileMezopotamya

arasındamadenvekumaş ticareti yapar.157Mısır, Pers İmparatorluğu’ndanbakır, Suriye’den çinko, Ermenistan ve Nubiya’dan altın, Kapadokya’dangümüşithaleder;AtinalılaraveHititleretahıl,Delfi’yeşap,Asyalıprenslerealtın ihraç eder. Tüccarlar, daha kuzeydeki Fenike şehirleri arasında –Sur,Biblos–mekikdokur.Çeşitliticarianlaşmalar,buşehirlerikendiaralarındaveMısırdeltasıylabirleştirir.

Bu faaliyetler, ticaret yapılan yerleri (limanlar veya devlet sınırlarındabulunanambarlar)veburalardaoturanYahudilerizengineder.

Süleyman’ın saltanatının son yıllarında sekteye uğrayan ekonomikbüyüme, her iki krallıkta da yeniden hızlanır. İki krallık da şehirlerle dolar(Mizpah,Megiddo,Debir,Lakiş); ikisi degeniş çapta su taşıma çalışmalarıbaşlatır. Su yolları, güneydeki çölden Kızıldeniz ve Eilat limanına ulaşır.YehudaKrallığı’na göre daha dışa açık, zengin ve tacir olan İsrailKrallığı,

Doğu Hint Adaları’nın batı sahiline kadar uzanan ticari seferler başlatır.34

Şehirlerde (krala veya özel şahsa ait) zanaat atölyeleri ve imalathaneler,zenginlerin siparişlerini yetiştirebilmek için gece gündüz çalışır. Modernanlamda para henüzmevcut değildir. Büyük çapta ticari işlemlerde, krallıkhazinesininmührünütaşıyandeğerlimadendenağırlıklarkullanılır.

İki ülkenin yöneticilerinden bazıları, İbrani halkını tekrar birleştirmeyeçalışmaktan vazgeçmez. İsrail’in ilk krallarından Ahav, her ne kadar karısıJezebelkendisiniBaaldinini kabul etmeyezorlarsada, iki krallığı birbirineyaklaştırmak adına kızıAtalya’yıYehuda kralının oğluyla evlendirir. Siyasiyakınlaşma başarılı olmaz; ancak iki krallık da aşağı yukarı aynı dinimuhafazaeder.

İç karışıklıklar korkusuyla her iki krallıktan birçok İbrani bölgeyi terkederekhayatındahakolayolduğuülkeleregöçeder:Babil,Mısır,GiritveyaKıbrıs.Bu göçmenlerden biri olanYeşaya, İÖ 765’e doğru, etrafa dağılmıştoplumlarındahabinlerceyıltekraredeceğişusözlerisarfetmiştir:

“O gün Rab; Asur’dan, Mısır’dan, Patros’tan, Kuş’tan, Elam’dan,Şinar’dan,Hama’danvedahabirçokadadansağkurtulanhalkınaikincikezel

uzatacak.Sürgündekiİsraillileritoplamak,dünyanındörtbiryanınadağılmışYehudalılarıbir arayagetirmek içinuluslara sancakkaldıracak” (Yeşaya11,11-12).Gerçekte iseYahudilerin dünyanın dört bir yanına dağılmaları dahayenibaşlamaktadır.

Ninova’danBabil’e

İÖ750’yedoğru,zamanınengüçlüimparatorluğuolanAsurİmparatorluğuyenikaynaklara ihtiyaçduymayabaşlar.BaşkentNinova’daKralIII.Tiglat-Pileser, Kenan ülkesinin zenginliklerine göz diker. İsrail ve Yahudiye’ninkomşularından çoğu, Asurluların hâkimiyetine geçerek çok ağır vergilerödemeyebaşlar.İsrailKralıPekah,ŞamKralıRazonileittifakkurup,YehudaKralı Yotam’ın tarafsızlığını elde ederek Asurluları püskürtür. AncakYotam’ınoğluAhazbabasınınyerinegeçince,Yeşaya’nınitirazlarınarağmen(7)SamirikardeşlerineihanetederveAsurlularıntarafınageçer.Ahaz,Asurkralının Kudüs’e girmesine izin verir, Tapınak hazinesini ona teslim eder.Asurlular böylece Gazze ve “Mısır Nehri”ne (Vadi el-Ariş) ulaşmış, olasıMısır yardımının önünü kesmiştir. Sıra İsrail Krallığı’ndadır. Pekah, Hoşeaben Elah adında biri tarafından öldürülür. Hoşea tahta geçer ve İÖ 735’teAsurlularlaittifakkurar.SuriyeKralıRazonüçsenedahadayanır;ancakİÖ732’de o da teslim olur. Asurlular zafer kazanmıştır. İÖ 721’de yeni AsurKralıSalmanazarSamarya’yagirer; İsrailKrallığı artıkbirAsurvilayetidir.Salmanazar,30.000kişiyiİsrail’denNinova’yasürer,yerlerinediğermağluphalkları yerleştirir. Birçok Samiri, Mısır ve Anadolu’ya kaçarak daha önceoraya yerleşmiş topluluklarla karışır, bazıları yerel ordulara paralı askerolarakkatılır.OzamanakadarSamarya’dabirlikteyaşayanonİsrailkabilesidağılır,asimileolurveyakaybolur.

MısırveAsurya’nıntacizlerinemaruzkalan,savunmasıdahakolayvedahaküçükolanYehudaKrallığı,kâğıtüzerindebağımsızlığınıkorur.KudüshâlâYahudilerinmerkezidir.YenikralHezekiyaülkeyimodernleştirir,SiloamileKudüsarasınabirsukanalıkazdırır.AsurKralıII.SargonİÖ705’teölünce,Hezekiyaülkeyitekrarbirleştirmeyidener.Herikikrallıktayaşayanlardanvesürgündeki İbranilerden, Kudüs Tapınağı’nın bakımı için vergi ödemelerinitalepeder.

Yeşayaşöyleder: “Boş tekbirköşebırakmaksızınevlerineev, tarlalarınatarla katanların vay haline” (Yeşaya 5, 8). Amos ise, kölelerin Şabat günü

çalıştırılmasınakarşıçıkar(Amos8,5).

İÖ 701’de yeni Asur Kralı Sanherib, Yehuda Krallığı’nı istila eder. 46muhkem şehir yerle bir olur. Sanherib Kudüs’ü ele geçirmek üzereyken,şüphesiz ödenen yüksek fidyeye karşılık geri çekilir. Hezekiya İÖ 699’daölür. Yehuda Krallığı hâlâ ayaktadır; fakat çok zayıflamıştır. Daha sonrakikral Menaşe, İÖ 645’e kadar neredeyse 50 yıl tahtta kalır. Kralın dinigevşekliği ile zenginlerin arsızlığa varan servetlerini ayıplayan YeşayaPeygamber’i (her durumda aynı isimle tanınan iki peygamberden birini),Menaşe’ninöldürttüğüneinanılır.

İÖ 627’deAsurbanipal yönetimindekiAsurlular, “deniz diyarı”nın askeriyöneticisi ve bir Keldani olan Nabopolasar tarafından yenilir. Nabopolasaryenibirhanedankurar.İÖ612’de,önceAsurşehrisonraAsurlularınbaşkentiNinova bölgenin yeni efendilerinin eline geçer ve yok edilir. Nabopolasar,Asur topraklarınıMedlerlepaylaşırveHammurabi’ninFıratüzerindekieskibaşkentiBabil’eyerleşir.

O zamanki Yehuda Kralı Yoşiyahu, iktidarın el değiştirmesinden istifadeederek iki İbrani krallığını bir kez daha birleştirmeyi dener. İki krallığıniçtihatlarınınmüşterekolması içinmahkemekararlarını bir hukukkitabındatoplatır.Bukitap,daha sonraTevrat’ınbeşincikitabıolacakTesniye’nin ilkversiyonudur. Yoşiyahu, –Yunan– paralı askerlerden oluşan bir ordutoplamayı başarır ve kıyıdaki ovaların bir kısmını Keldanilerden geri alır.FakatKralYoşiyahu, İÖ 609’da bölgenin yeni hâkimleri Babillilerin askeribirlikleritarafındanMegiddo’daöldürülür.

Ticari açıdan son derece stratejik olan bu bölgeye nüfuz etmek isteyenMısırlılar,KudüstahtınaYehoyakim’igeçirir.Mısırlılaryenikrala,İÖ605’tebabasıNabopolasar’ın yerine geçenNebukadnezar ile barış yapmasını salıkverir. Kudüs yakınlarındaki Anatot’ta inzivaya çekilmiş YeremyaPeygamber’in tavsiyelerine kulak asmayan yeni kral, Mısırlıların akıl dolutavsiyesine de uymayarak ayaklanır. İÖ 589’da Nebukadnezar’ın birlikleriKudüs’e girer; Yehoyakim ve maiyetinin yanı sıra yönetici sınıfın binlerceüyesini, memurları, zanaatkârları ve teknisyenleri, Samarya’nın düşmesiyleNinova’yasürülmüşvesayıları20.000kadarolanİbranilerinyanınagönderir.Buinsanlar,Fıratkıyılarında,Babil’in60kilometregüneydoğusundabulunanNippur’da bir araya getirilir. Nebukadnezar, Yehoyakim’in 21 yaşındaki

yeğeni Zedekiah’ı Kudüs’e kral tayin eder. Zedekiah tacı kabul etse deişgalcilerekarşıyenibirisyanbaşlatır.18aysürenkuşatmadansonra,İÖ29

Temmuz587’deNebukadnezaryenidenKudüs’egirerveAvayının9’unda6

Tapınağı yerle bir eder. Ayrıca Tapınak hazinesine de el koyar. TutuklananZedekiah’ın önce gözleri önünde çocukları öldürülür, daha sonra gözlerioyulur ve amcası Yehoyakim’in yanına sürgüne gönderilir. İsrail Krallığıyıkıldıktan sonra tam 136 yıl ayakta kalanYehudaKrallığı da böylece yokolur.

İsrail’in artık ne dini ne siyasi ne de ekonomik düzeni vardır. Tapınakyoksa kurban, bağış, vergi geliri, ordu, kral ve din görevlisi de yoktur.Galiplerin düzenine boyun eğmektenbaşka çare kalmaz. İÖ586’daMısır’agidenYeremya, sürgündeki İbranilere uzunbirmektupyazar.Birkaç yüzyılsonra sürgündeyaşamanınenönemlikuralı, iştebumektuptanyolaçıkarakbelirlenir:Hayattakalmak içinmisafir edenülkeninkanunlarına itaat etmekgerekir.

HerşeyerağmenKudüsunutulmaz.Zebur’un137.bölümü,butopraklaradönüşumudunuçokgüzelyansıtır:“BabilırmaklarıkıyısındaoturupSiyon’uandıkçaağlıyorduk.”

5.Babil’deilksürgün:Paradanfinansa

Binlerce yıl sürecek ve yararlı olacak yeni bir tecrübe başlar: Diasporaolarak adlandırılan ve başka halklar arasında yaşayan bu halk, devletkurmadan örgütlenir. İbraniler kendilerinin de beklemediği şekilde sürgünükrallıktan,diasporayıYahudiye’dençokdahaiyiidareettiklerinikeşfederler.Başka halklara karışan ve herhangi bir toprak üzerinde hâkimiyetibulunmayanbuinsanlar,ellerindengelenineniyisiniyapmakvebaşkalarınakültürlerinin vazgeçilmez unsurlarını kazandırmakta artık daha özgürolduklarınıfarkeder.Bununnedenlerinidahasonragöreceğiz.

KarşılamaİÖVI.yüzyılda, insanlığındüşüncesisteminintemelleriniatacaköğretiler

neredeysebirbirlerindenbağımsızolarakortayaçıkar:Asya’daKonfüçyüsveLaoZi,Hindistan’daBuda,Yunanistan’daPisagor.Yahudidünyasındaisebueşsizyüzyıl,büyükpeygamberlerinveMesihütopyasınınyüzyılıdır.

Bununlabirlikte, İbranihalkınındurumu içleracısıdır. İbranilerinyarısı–sayılarıhiçkuşkusuztoplamda3.000.000’dur–yasürgündeyadaBabil,Girit,KuzeyAfrikaveyaMısır’adağılmışvaziyettedir.HarapdurumdakiYahudiyeveSamarya,hahamlarındiaspora topluluklarından topladığıparayardımıylaayaktadurur.

MedİmparatorluğuilebirlikteNebukadnezar’ınBabil’idünyanınenbüyükekonomikgücühalinegelir.Kralbaşkentinimodernleştirir;zigguratveasmabahçelerin sayısını artırır. İktidar azınlıklara karşı hoşgörülü davranır:Angarya yüklemez, seçtikleri dinin gereklerini yerine getirmelerine veistedikleri işe girmelerine izin verir. İbrani sürgünler de bu durumdanyararlanır. İÖ 561’de devrikKral Yehoyakim serbest bırakılır,maiyeti iadeedilirveNippur’akralolarakyerleştirilir.Yahudiyöneticiler,buşehirdekalıcıolabilmek için bir düzen kurmaya razı olurlar. Ne de olsa İbrahim deNippurludur.

Babil’deki durumun Yahudiye’dekinden çok daha iyi olduğu söylentisidağınık halde yaşayan topluluklar arasında yayılınca, birçok kişikendiliğinden ilk sürgünlerin arasına geri döner. Sayıları kısa sürede yüzbinleri bulur. Zanaatkârlar, teknisyenler, askeri ve sivil yüksek derecelimemurlara, kralın başlattığı inşaat faaliyetlerine katılmak üzere gelen

tüccarlar,çiftçiler,balıkçılarveduvarustalarıkatılır.34

İbrani olmayanlarlanesildennesile sürecek sosyal, kültürel, dini ve ticariilişkilerkurulur.İbranilertüketmeyehaklarıolmayanürünlerinbileticaretiniyapar. Babillilere faizle borç verirler. Babilliler de aynı şekilde borçvermektengeri kalmaz.Babilliler eskiHammurabikanunlarından,gözegözdişedişyasasıdışında faizleborçparavermehakkınıdamuhafazaetmiştir.Para hâlâ mevcut olmamakla beraber –ticarette özellikle arpa, buğday vehurmakullanılır–,kralınmührünü taşıyanaltınkülçelerartıkservetbirikimisayılmaktadır. Shuma Ukin adlı bir vergi tahsildarı, başlangıç sermayesikoyarakticariseyahatlerfinanseeder.Egibiailesi;komanditşirketlerveşahsaverilen borçları finanse eder, mevduat kabul eder, havale işlemlerigerçekleştirir.BazıYahudi sarraflar yerli tüccarla çalışır.Dünyanın ilk borçkurumlarındanbirinin–tarımveticaretikâraortakolmateknikleriylefinanse

eden Nippur merkezli “Murashu Kurumu”34– arşivlerinde, 70 Yahudisarrafın isimleri ile Yahudi ve Babilli işadamları arasında imzalanmış

sözleşmelerbulunmuştur.

AncakYahudiler;bağışlarıyönlendirenvetüccarlararasındaalınıpverilenborçparalarınteminatıolanBabiltapınaklarıylafazlaiçlidışlıolmamakiçinkendi bankalarını kurarak ödemeleri sığır, mücevher, köle ve toprak gelirişeklinde yaptırırlar. Bazıları çok zengin olur (Nehemya 7, 67-69); KralNebukadnezar’ın maiyetine kabul edilirler. Bazı Yahudi aileler isimdeğiştirerek yerel adlar alır. Bazı Yahudiler ise asimile olma yolundadır.Ancakçoğubunureddeder,Yahudiolmayanlarlatamamenkaynaşmaz.Şabatve sünnet gibi dini âdetler, yenmesi yasak yiyecekler Yahudileri Babil’indiğer sakinlerinden ayırır.Binlerce yıl hayatta kalmalarını sağlayacak temeldavranışkurallarınıbudönemdebelirlerler:Yerelkanunlarauymak,biraradayaşamak, sadece kendi cemaatlerinden olanlara güvenmek, gayrimenkulalımına dayalı servet yapmamak, kültürlerini yaymak, Yahudilerle evlenenYahudi olmayanları Musa’nın dinine geçmeye ikna etmek. Bayramlar, ailetemelinde düzenlenir. Bir kalıcılık aracı olan ve katı bir cinsel ahlakanlayışıyla yönetilen aile, en yüce değerdir. Çocuklara sistematik olarakgünlük hayatın ve ticaretin dili olan Aramca ve ibadetin dili olan İbraniceöğretilir. Yazı şekli değişir. Harfler bugünkü kare şeklini alır. Mükemmel,mutlak ve kıskanç bir varlık olarak görülen ve herkesin –özellikle dingörevlilerinin– kusursuz olmasını isteyen Tanrı’yla olan ilişkilerinbireyselleştiğigözlemlenir.Ölümdensonrahayat,günah,dirilişvemeleklerle

ilgili konular netleşir.16 Siyon’a (Kudüs’ün Kenancadaki ismi) dönüş veTapınağın tekrar inşası için dualar edilir. Müzisyen ve şair olan dingörevlileri, Zebur, Eyüp Kitabı, Özdeyişler ile Vaiz’i kaleme alırlar. Yeniortaya çıkan peygamberler, iktidar oyunlarına bulaşmanın, zenginlerinortasında yaşamanın ve Babillilerle para kazanmanın tehlikelerini anlatır.Babil’i süpergüçolmaklasuçlayanHezekiel,“Altınlarıonlar içinbirer lekeolacak!” diye haykırır (Hezekiel 16, 29; 17, 4; 7, 19-20). Sefanya, altın vegümüşüreddeder:“Buikimadendeinsanlarıkurtaramayacak”(1,18).

Babil’in çeşitli bölgelerine dağılmış her toplulukta, İsrail veYahudiye’deolduğu gibi bilgelerden (hachamim) oluşan mahkemeler kurulur; şahıslararasındakianlaşmazlıklarıbumahkemelerçözer. İşhayatıveyaözelhayatlailgili sorunları çözmek üzere yapılan tartışmalar, şahıslara dokunuyorsaisimlerhiçbirşekildezikredilmez.Bumahkemelerfizikselcezalarveremese

de, çok özel durumlarda pratikte ölüm cezasıyla eş olan bir cezayahükmedebilir: aforoz. Cemaatten dışlanan mahkûmun çalışması ve diğerYahudilerden yardım alması yasaktır. Hâkimler, en zorlu konularda kararavarabilmek için, mevcut olan birkaç metni Yahudiyeli büyük âlimlerinkararlarından ne biliyorlarsa ona göre tamamlarlar. Bunu yapabilmek içinaralarında mektuplaşırlar. Hahamların –sorular ve cevaplardan oluşan–mektupları, tüccarlar tarafından baharat balyalarında taşınır. Okullar hâkimyetiştirmeye başlar. Kudüs’teki din görevlilerinin aksine, bu okullardakiöğretmenlerücretalmaz,hayatlarınıelleriyleyaptıklarıişlerlekazanır,köylü,zanaatkâr, tüccar olurlar. Yahudiler siyasi iktidara hesap vermek ve Babilkanunlarına uymakla yükümlü olmamakla beraber, Yahudiye ve Samaryazamanındaoluşandoktrinlerisürgünşartlarınauydurmayabaşlarlar.

Diasporanınekonomidoktrini

Ekonomidoktrinininbundanböyleyegâneamacı,yabancıortamdayaşayanYahudi toplumununeniyihangişekildehayattakalabileceğinibelirlemektir.İş, rekabet ve dayanışma olmak üzere üç temel üzerine kurulu bu doktrinşöyleizahedilebilir:Toplumunherüyesihayatınıkazanmakiçin,mümkünseözgür ve tek başına yapılabilecek bir işte, dini yasaların koyduğu ahlakiilkelere riayet ederek çalışmalıdır. Herkes rekabeti kabullenmelidir; zirarekabetzenginolmafırsatısağlar, fakataynızamandabaşarısızolmariskinide beraberinde getirir. Bunlar ise dayanışmayı mecburi kılar. Son olarakherkes, başkalarının gözünde cemaate zarar vermemeye dikkat etmeli, hattamümkünsekendisinimisafiredenlereyararlıolmayaçalışmalıdır.

Çalışmanınmutlakönceliğivardır.Tembelkişitoplumiçintehlikelidir;ziratopluma yük olur, haydutluk edebilir, hatta cinayet işleyebilir, böylelikle debütün cemaate zarar vermiş olur. Toplum, yakın çevresinde işlenen tümsuçlardankendinisorumlututar.Elleyapılanişlerözelbirsaygıgörür,hattaokumuş insanlar için bile bu böyledir. Bilgeler şöyle yazar: “İş yap, bu işikendineyakıştırmasanbile,dahasonramuhtaçkalmamak için.”Veeklerler,“Elleriyle yaptığı işle geçinen kişi, Tanrı’ya inanan dini bütün insandanüstündür.” Bir haham dahi hayatını kazanmak için elleriyle çalışmalı,zamanında Kudüs’te olduğu gibi ondalık vergisinden gelecek geliribeklememelidir. Hikâyeye göre Kahana adında bilge bir haham, kendisinenasıl yiyecek bulabileceğini soran başka bir hahama şöyle cevap verir:

“Pazaragitmenveoradakesilenhayvanlarıparçalamanyeter;hayatınıböyle

kazanabilirsin.”408 Söz konusu iş yorucu olabilir; ancak ne süresi ne dekoşulları kişiyi kendine yabancılaştırmamalıdır. Özellikle ücret karşılığıyapılan işlere kuşkuyla yaklaşılır: Başkaları için çalışmak, kişiyi kendineyabancılaştırabilir. O yüzden kendi hesabına çalışmak en iyisidir. Bilgeler

şöyleder:“Yiyeceğinibaşkalarındanbekleyenkişiiçinevrenkaranlıktır.”408

Ayrıca eklerler: “Şabat’ını işgünü yapmak, başkasına medyun olmaktan

iyidir.”408 İçtihat, işbölümü konusunda dahi tereddütlüdür; bunda bir

yabancılaşma tehdidi algılar. “İnsana güvenen insanın vay haline!”408

Dönemin mahkemeleri, işverene şüpheyle yaklaşır. Mesela ücretleri geçödemek cinayet kadar vahim bir günah olarak görülür: “Aynı gün güneşbatmadanevvelücretinionaödeyeceksin;ziraofakirdirveparasınıendişeyle

beklemektedir.”408Sonolarak,birdizimahkemekararıhayvanlarınyaptığıişlere de saygı gösterilmesini, onlara aşırı yorucu işler yüklenmemesiniemreder: Hayvanlar insanlardan önce beslenmeli; bakımı karşılanamayacakyük hayvanı satın alınmamalı; hayvanlara da haftalık dinlenme süresitanınmalı;canlıhayvanlarkesilmemelidir.

Çoğunluklaküçükşirketlerdenoluşanbuekonomiderekabetçokönemlidir.Hâkimlerinöncelikverdiğitüketicilerin,mümkünolanendüşükfiyatauygunyiyeceklerbulabilmeimkânıolmalıdır.Süleymanzamanındaİsrail’deolduğugibi, temel tüketim malları üzerinden elde edilebilecek kâr altıda bir ilesınırlıdır.BudurumYahudi tedarikçileri,Yahudiolmayan rakiplerineoranladaha ucuz mal satmaya iter. Mahkemeler, hayatta kalmak için elzem olantemeltüketimmallarınınfiyatlarınıdahibelirleyebilir;bunlarazbulunurhalegeldiğitakdirde,bumallarıncemaatdışınasatılmasınıyasaklayabilir.Herkesgelirinin onda birini dayanışmaya ayırmak zorundadır. Bir şehirde yaşayanYahudi cemaati, aralarına katılmak isteyen her Yahudi’yi elbette kabuletmelidir. Daha önce kurulmuş işleri zora soksa dahi, kimse yeni gelenindükkân açmasına engel olmamalıdır. Yeter ki yeni gelen, tüketicilerindurumunu iyileştirsin (mesela yenimallar veya dahaucuz fiyatlar sunarak),mevcut ticaretleri iflasa sürüklemesin, duman veya kötü koku gibi

rahatsızlıklarvermesin.408

Esnaf,tüketicileribilgilendirmeküzeremallarınınreklamınıyapabilir,hatta

eşantiyon dağıtabilir. Hahamların bu konudaki tartışmaları son derecekeyiflidir.RabbiYehudaderki:“Birsatıcıçocuklarakavrulmuşbuğdayyadaceviz vermemelidir; zira onları dükkânına gelmeye alıştırır.” Ancak başkabilgelerbunamüsaadeeder.RabbiYehudaderki:“Birsatıcı,piyasafiyatınınaltındamalsatmamalıdır.”Ancakdiğerbilgelerderki:“Böylebiradamancak

şükranlaanılır.”408

Ortaya çıkan bu doktrin, kısa zamanda yepyeni bir ortamda hayatageçirilecektir. Zira sürgün hayatları daha yeni başlayan Yahudiler,beklenmedik şekilde İsrail’egeridönebilecekveefendilerininkendilerindençokdahazayıfçıktığınıgöreceklerdir.

6.Filistin’edönüş:Finanstaniflasa

Yahudi halkının doğuşunun bu son etabı, görünüşte ekonomik olmaktançok dini ve siyasidir. Darbeler ve ihanetler sonucu birbiri ardına dizilenhanedanların saltanatı boyunca Yahudiler; Yahudiye’yi geri kazanacak,buradakrallıklarını tekrar inşa edecek, egemenliklerini kuracak, ancakdahasonra bölgeyi bir kez daha kaybedecek ve 2000 yıl sürecek bir sürgünegideceklerdir. Bütün bu olayların altında yine para yatmaktadır: Yahudilerpara uğruna toprak peşinde koşar; para sayesinde ordu besler, Tapınağıyenideninşaeder;Tapınağıniçindekiservetyüzündensaldırıyauğrarveistilaedilir. Şiddetten kaçınmayı sağlaması gereken para, bir kez daha şiddetedavetiyeçıkarmaktanbaşkabirişeyaramaz.

Talent,Persler,TapınakİÖ 600’e doğru, Anadolu’da Efes’in kuzeyinde Lidya adında küçük bir

Yunan krallığında gerçek anlamda ilk para ortaya çıkar: Bunlar, sabitdeğerlere sahip ve tek tip basılmış altın ve gümüş paralardır. Lidyalılar,alışveriş aracıolarakönceleri alüvyonlarıngetirdiği altınvegümüşündoğalalaşımıyla elde edilen elektrumdan basılan, üzerinde değer ibaresibulunmayanvebüyüklüklerideğişenparalarkullanır.DahasonraLidyalılarınson krallarından biri olan Krezüs (İÖ 550’ye doğru), elektrumu bırakaraksadecealtınvegümüştenoluşanveüzerlerindedeğeribaresibulunanmadeniparalarbastırır.Bunlaratalentadıverilir.Herodotosşöyleyazar:“BildiğimizkadarıylaLidyalılar,altınvegümüştenparabastıranvebuparalarıpiyasaya

süren ilkhalktır.Ayrıcaperakendesatışyapan ilkhalkdaLidyalılardır.”196

KâğıtparamuhtemelenÇin’dengelmişsede,değerlimadendenparabasanvebu paranın değerini garanti eden ilk krallık muhtemelen Lidya’dır. Persler,diğerYunanşehir-devletleriveLidyaileticaretyapanbütünhalklarderhalbuyenisistemegeçer.

Krezüs ile Babilliler yeni efendilerini elbirliğiyle seçer: İÖ 550’de,Kudüs’ünelegeçirilmesinden50yılsonra,Nebukadnezar’ın(İÖ562’deölür)Babilİmparatorluğu,büyükbirstratejiuzmanıolanPerslerinkralıII.Kiros’ayenikdüşer. II.Kiros iktidarını, tıpkıNebukadnezargibi,kurduğu ittifaklarıbozarak, başka bir deyişle ihanet ederek pekiştirir. Altı yıldır Fars adlı birşehir-devletinin kralı olan Kiros, ilk önce kayınpederi ve Medlerin kralıAstiages’e karşı ayaklanır.Astiages’i yenerek başkent Ekbatan’ı ele geçirir.İÖ549’dakendiniPerslerinveMedlerinkralıilaneder.İÖ547’deBabilKralıNabonidus’la ittifak kurarak Anadolu’da ilerler ve aralarında Krezüs’ün debulunduğuİyonyalıYunanlarıezipgeçer. İÖ539’dayenibir ihanetyaşanır:Kiros; müttefiki olan Babil kralına saldırır, kralı hapsettirir, Babil’e girer,“Babil Kralı ve Dört Ülkenin Kralı” unvanını alır ve Yahudiye’yi bir Persvilayeti yapar. Para ve asker olarak ödenecek vergi karşılığında buralardayaşayan tabi halklara geniş özerklik tanır. Yahudiler de diğer halklar gibivergiödemekzorundadır.Kiros,bütünmezheplerindinitörenyapmasınaizinverir. Babil tanrısı Marduk, diğer birçok tanrının yanı sıra YahudilerinTanrısı’ylabiraradagörülür.

İÖ 538’de, yani fetihten on yıl sonra, Mısırlıların saldırmasından endişeeden Kiros, Yahudiye’yi firavun ve kendisi arasında siper yapmaya kararverir. Yahudilerin geri dönmesine izin verir; hatta ülkeyi tekrar inşaedebilmeleri için Nebukadnezar’ın el koyduğu hazinenin Yahudilere geriverilmesiniemreder.BununlabirlikteKiros,Yahudilereözgürlükveyakrallıkvaatetmez.Persaskeriyöneticilerivilayetiyönetmeyedevamedecektir.

Kiros,İÖ530’daOrtaAsya’dangelenUral-Altaykabileleriylesavaşırkencan verdiğinde, Babil Yahudileri Kudüs’e akın etmez. Zira aradan geçenzaman zarfında Yahudiye sık sık yağmalanmış, fakir bir bölge halinegelmiştir. Babil sürgünlerinin parlak Pers İmparatorluğu’nu terk etmeye hiçniyeti yoktur. Sonuçta sürgünlerin –sayıları o sırada 200.000 civarındadır–sadeceyarısıgerigelir;onlara70.000köleeşlikeder(ozamaniçinbunormalbirorandır).BuinsanlaraparayardımıbüyükölçüdeMezopotamya’dakalan

zenginlerdengelir.Yahudigöçmenlerinçoğunundiniinançlarısağlamdır.Buinsanlar, Yahudiye’yi terk etmeyip sahipsiz kalan mallara el koymuş, hattabazıları pagan olmuş Yahudilerle karşılaşırlar. Yahudiye mahkemeleri biryığındavaylauğraşmakzorundakalır.Budavalar;topraklarınilksahiplerinegeri verilmesi, ekili olmayan toprakların tekrar ekilmesi ve savunmamevzilerinin tekrar inşası ile ilgilidir. Mahkemeler, haham okulları veSanhedrintekrarkurulur.Davutzamanındakonanbütünyasalarauymakartıkmümkün değildir. Mesela Jübile artık geçersizdir; zira topraklar kabileleregöredağıtılmamıştır.Butopraklarınvârislerinibulmakolanaksızolduğugibi,12 kabilenin onu kayıptır. Böylece bu temel kanun, bir kez daha tecrübeedilmesi için gerekli olan 49 yıllık süreyi tamamlayamayacaktır. Hayatkoşulları zordur. Yahudiyeliler, köylülerin yabancılara olan borçlarınıkapatmakvetopraklarahacizgelmesiniengellemekiçin,zenginBabillilerdendurmadanparaisterler.

İÖ522’de, bir satrabın oğlu olanDarius adındabir subay, bütün talipleribertaraf ederekKiros’un kızlarından ikisiyle evlenir ve Perslerin kralı olur.Babil’inyanısıraikibaşkentdahakurar–PersepolisveSusa–;altındariklerve gümüş sikkelerden oluşan modern paralar bastırarak para sisteminibirleştirir. Üzerlerinde okçu portresi bulunan bu paralar, yabancı ülkelerleyapılanalışverişlerdekullanılır.İçpazardaisealışverişayniolarakyapılmayadevam eder. Darius, imparatorluğu 20 satraplığa böler, kadastro çalışmalarıbaşlatır, yol kenarlarına tüccarla askerler için mola yerleri inşa ettirir. EgeDenizi’nin kontrolünü ele geçirir; Trakya ve Makedonya’yı ilhak eder;Kızıldeniz veBasraKörfezi arasında yer alan ticaret yollarını takviye eder;

Kızıldeniz ve Nil Nehri arasına kazılan kanalın yapımını tamamlar.35

Böylece Yahudiye, Avrupa’nın en önemli ticaret kavşaklarından biri halinegelir. Darius’un saltanatı boyunca Yahudiler, Yahudiye’de kalmaya teşvikedilir.Herkesiçinbirsürüiş,rahatyaşamafırsatımevcuttur.

DariusYahudiye’yi yönetmek için, sürgündeki kralın oğlu ve bir YahudiolanZerubbabel’ivaliatamaveböyleliklekrallığabenzerbiryönetimkurmazekâsını gösterir. Kudüs coşkudan ayağa kalkar. Hagay ve Zekaryapeygamberler, Zerubbabel’i Yahudilerin kralı ilan etmek ister. Zerubbabelonlarısakinleştirir;vergisisteminiyenidendüzenler;etrafınaeskisürgünleritoplar.Eskisürgünlerinvaliaracılığıyla,Yahudiye’dekalmayıseçmişolanlar

üzerindenüfuzsahibiolmasıtartışmalaryaratmaktangerikalmaz.Tapınağıntekrartekrarilanedilenyenideninşasıensonundabaşlar.İnşaatınmasrafları;BabilYahudilerininbağışları,YahudiyeYahudilerininödediğisondereceağırvergilerveZerubbabeltarafındangönderilenhahamlarınbütünAkdeniz’eveDoğuya dağılmış Yahudi cemaatlerinden durup usanmadan talep ettikleriparalarlakarşılanır.Diaspora,İsrailekonomisindeetkiliolmayabaşlamıştır.

YeniTapınakİÖ3Mart515’teaçılır.İlkikadarbüyükveşatafatlıdeğildir.Ahit Sandığı yok olmuş, Süleyman’ın on şamdanının yerini yedi kolluşamdan almıştır. Bununla birlikte Tapınak ekonomisi, din görevlileriyle,ondalıkvergisiyle,bağışlarıylavesarraflarıylagerigelmiştir.Adakpatlamasıyaşanır.Dingörevlilerinin,yüksekdingörevlilerininveLevilerinişibaşındanaşkındır. Kısa zamanda tapınak gelirleriyle geçinen binlerce din görevlisipeydaolur.Değişikülkelerdengelenmücevherler,altınvegümüşparalarçokiyi korunan bir kasaya konur. Hazine mabedin kalbinde saklandığı için,Yahudi olsun olmasın herkes bu hazinenin büyüklüğünü abartır. Tapınak,bütünYakındoğu’dadedikoduvekıskançlıkkonusuolur.

İÖ490’daMarathonmuharebesindeYunanlarayenilenDarius, İÖ486’daölür. Oğlu Serhas, Salamis’te Yunanlara karşı toprak kaybeder. Darius’untorunu Artaserhas, imparatorluğu etrafına topladığı Yahudi ve Yunanaydınlarlayönetir.BuaydınlardanbiriAtina’dansürülenThemistokles;diğeriise, Zerubbabel’in çocuklarının hanedan kurmasını engellemek içinArtaserhas’ın İÖ 445’te Yahudiye’ye askeri yönetici olarak atadığı RabbiNehemias’tır. Nehemias vergileri azaltır, borçları siler, ondalık vergisiniyenidendüzenler.

Bu dönemde kaleme alınanmetinler olağanüstü bir artış gösterir. Yeşayaadlı ikinci bir peygamber “Acı çeken hizmetkâr”ın gelişini haber verirken,eğer bu isimle Yahudileri kastetmiyorsa, muhtemelen bir gün gelecekMesih’ten bahsetmektedir. Tevrat’ın beş kitabı ile peygamberlerin kitaplarıdüzeltilir.YunusKitabı, ilksürgünedilenYahudilereNinova’yı savunmanıngörevleri olduğunu hatırlatır. Bu, Yahudilerin her çağda dünyayı Tanrı’nıngazabındankorumazorunluluğunayapılanbirgöndermedir.Zirabaşkalarınınfelaketionlarındafelaketidir.

İskenderiye

III. Artaserhas İÖ 338’de öldürülünce yerine III. Darius geçer. Ancak

büyük Pers krallığının sonu gelmiştir. Ekonomik güç, Pers devletindenYunanistan’a kayar. İktidar, Akdeniz’in eline geçer. Makedonyalı Filip’inoğlu ve Aristoteles’in öğrencisi İskender; 20 yaşında kral, Thebai veAtina’nın efendisi, Helen konfederasyonunun lideri olur. Üzerlerinde kendiportresi bulunan altın ve gümüş paralar bastırır, kısa sürede bütün bölgeyeyayılacakolanAtinaparasisteminibenimser. İskender, İÖ333’teçokgüçlübir orduyla III. Darius’u Suriye’de bulunan İssos’ta mağlup eder. Mısır’agidenyolartıkaçıktırvebuyolYahudiye’dengeçmektedir. İskender,Sur’u(yediayboyunca),Gazze’yi(ikiayboyunca)kuşatır;İÖ332’deYahudilerinsevinç çığlıkları eşliğinde Kudüs’ten geçer. Kısa sürede Yunan âdetleriçılgınlıkhalinegelir.ZenginYahudiyelilerYunancakonuşmaya,Yunangibigiyinmeye, Yunan gibi yaşamaya başlar. Tapınağın genç hizmetkârları bile

gymnasiumlarda spor yapmaya başlar.35 Yahudiye’de ve her yerde olduğugibi,asimilasyonsürecihızlailerlemektedir.

Yunanistan ticarete de hâkimdir.Vadeli satış, balıkçı ve tüccarların denizseferlerine yapılan yatırım, ipotek, rehin, kefalet, devir sözleşmesi ve hattasigorta koşulları, o dönemde yaşamış Yunan denizci ve tüccarların

uygulamalarındanortayaçıkmıştır.17YunanlardahaoçağdaBabil’de,kaçakkölelere karşı köle sahiplerinin ödediği primlerle finanse edilen bir sigorta

sistemioluşturmuştur.17

İskender,Samarya’daGarizimDağıüzerineinşaedilecektapınağakarşılıkkendisine eşlik eden Yahudi paralı askerlerle Kudüs’ten ayrılır ve Mısır’ıfetheder. Bir ticaret limanı olan İskenderiye’yi kurar. Stratejik bir konumasahipİskenderiye’yekısazamandaMakedonyalılarlaaynıhaklarasahipgenişbir Yahudi cemaati yerleşir. Daha başlarda yeni şehrin 300.000 sakinininneredeyseyarısıYahudilerdenoluşur.Yahudilik,bütünYunandünyasını iştebu şehirden aydınlatacaktır. Başka Yahudi topluluklar, Helenleşen Mısır’ayerleşir. Ancak Çıkış’ta anlatılana göre –en azından mitolojik açıdan–,MısırlılarYunanistilacıylagelenbutüccarlarıiyikarşılamazlar.

Yahudilerin“tefeci”veya“katil”olaraktasviredilmeleri ilkkezdünyanınbu noktasında, tarihin bu döneminde başlar. Antijudaizm, Hıristiyanlıktanönce Yunan ve İskenderiye bazlıdır. Şüphesiz Mısırlılar bu dönemden çokönceYahudilerdennefretetmiştir.Damokritadındabiri,Yahudilerinheryediyılda bir, bir yabancı yakalayıp Tapınaklarına götürdüğünü ve parçalara

ayırarakkurbanettiğini söyler. İskenderiyeliAppian,YahudilerinheryılbirYunanbesleyipyediğiniyazar.ManethonadındaMısırlıbirrahip,YahudilerindahaMusa zamanındaMısır’dankovulmuş cüzamlı bir ırkolduğunu, şimdidekovulmalarıgerektiğinianlatır.

İÖ331’deİskenderMısır’ı terkeder,YahudiyeveSur’dantekrargeçerekMezopotamya’ya doğru ilerler. Persepolis’i yakar –III. Darius İskender’inaskerleri tarafından öldürülür–, altın darikleri staterlerle değiştirir. Perskrallarının hazinesi, madeni paralara dönüştürülür. Yeni paralar, ticaretikörükleyerekolağanüstübirekonomikgelişmesağlar.BugelişmedeYahuditüccarlar büyük rol oynar. İÖ 327’de İskender Kâbil ve Bamyan’a ulaşır,İndus’a doğru devam eder. Oradan yıpratıcı bir yolculuk sonunda çölleriaşarakBabil’egerigelir.Makedonyalıparlakyıldız,Babil’deİÖ323’tedaha33yaşındaykenölür.İskender,madeniparalardaportresibulunanilkinsandır.Buayrıcalıkozamanakadarsadecetanrılaraaittir.

İskender’in diadoki olarak adlandırılan generalleri, imparatorluğuaralarında paylaşır. Selevkos, Suriye veMezopotamya ile Ege Denizi’ndenAfganistan’akadarolanbölgeyialır.Ptolemaios,MısırveYunanistan’asahipçıkar. Selevkos’un kontrolüne verilen Yahudiye, iki güçlü Yunan devletiarasındaderhalbiranlaşmazlıknedeniolur.NedeolsaticariyollarınkontrolüsözkonusudurvebuyollarhâlâYahudiye’dengeçmektedir.

İÖ 313’te İskender’in generallerinden I. Ptolemaios Soter, İskenderiye’yibaşkenti yapar; Yunan ve Yahudi âlimler ile Yahudi bankacılarınyardımlarıyla meşhur feneri ve kütüphaneyi yaptırır. Kıbrıs’ı ele geçirir; I.Selevkos’un Babil’i almasına yardım eder, karşılığında Suriye’yi alır. İkiYunan, Mısır ve Babil’in bu iki eski imparatorluğunun başına geçer. I.PtolemaiosSoter’insaltanatıİÖ286’yakadarsürer.

Makedonyalıkralınmuhteşemmaceralarınınson tanığıolanSelevkos, İÖ281’ekadaryaklaşık50yılhükümsürer.Selevkosdevletini,Babil’inhemenyanındaDicleNehriüzerindekendiadınıtaşıyanyenibaşkentiSelevkia’danyönetir. Ondan sonra gelen Yunan krallar, Babil’de hüküm sürmeye ve –tüccarlar, zanaatkârlar, köylülerden oluşan– yerli Yahudi topluluklarıdesteklemeyedevameder.AyrıcaFilistin dekontrolleri altındadır.BuradakiYahudiler arasında farklı dini gruplar baş göstermeye başlamıştır. Bunlar

Ferisiler,SadukilerveEssenilerdir.428

AsillerileyüksekdingörevlilerininailelerinitemsiledenSadukiler,siyasivedinidüzenehâkimdir.Vergiler,adaklar,Tapınakvebütünfinanshareketlerionlarınelindedir.

Cemaatinruhaniliderleri,dinivesivilyöneticilerolanFerisiler,basithayattarzınıyüceltirkendingörevlilerininzenginliğinieleştirir;özgürirade,sonsuzhayat,dirilişveMesih’e inanırlar. İlyasPeygamber’in, sonderecegüzelbirbenzetmeyle,fakirliğinTanrı’nınseçilmişhalkınaverdiğienbüyükarmağanolduğunubelirtmişolduğunuunutmazlar:“Kırmızıyularbeyazatanekadaryakışırsa, fakirlik de İsrail’e o kadar yakışır.”Oysa dünya nimetlerinden elçekmek –perishut, “Ferisi” bu kelimeden türetilmiştir– insanı illa selameteulaştırmaz.Ferisiler,iyilikyolundakullanılanzenginliğikınamazlar.

YarıyarıyakeşişolanEsseniler,servetdüşmanlığındadahadailerigiderler.Malları, gelirleri, yiyecekvegiyecekleri ortaklaşakullanırlar.Evlenmeyi vehayvan kurban etmeyi reddederler. İffeti ve safiyeti yüceltirler; beyazkıyafetlergiyilmesinisalıkverirler.

Dayanışmaşartları iyicenetleşir.Cemaatinherüyesi,gelirininenazondabirini tsedakayı finanse etmeye ayırmalıdır. Cemaat tarafından yönetilentsedaka, fakir kızlara çeyiz parası, ailesi kalmamış yaşlılara geçim parasısağlar; iflas edenlerin tekrar iş kurmasını, faizsiz borç verilmesini, gezginyabancılarınağırlanmasını,kölelerin fidyeödenerekserbestbırakılmasınıveenönemlisibütünçocuklarınokulagitmesinitemineder.

Selevkos’un hâkimiyetinde olan Yahudiye, İÖ 301’de I. Ptolemaios’unelinegeçer.Ptolemaios’unKudüs’ebirŞabatgünügirmesiskandalyaratırsada, Tapınağın inşası onun zamanında tamamlanır. Ptolemaios, bölgeniniçişlerine çok az müdahale eder. Toplanan yıllık vergiden, tapınakhizmetkârları ile ilk üç yıl için Kudüs Yahudileri muaf tutulur. Devletintanıdığı tekyerelotoriteolanyüksekdingörevlisinin,FilistinvediasporadaondalıkvergisitoplamayaveTapınakhazinesiniyönetmeyehakkıvardır.

İÖ 286’da babasının yerine geçen II. Ptolemaios (Filadelfus denir),Filistin’i kontrol eder, İskenderiye’denyönettiğidevletinbaşında İÖ246’yakadar kalır. Mısır, tarihinde hiçbir vakit o dönemde olduğu kadar güçlüolmamıştır. Helenleşen Mısır yavaş yavaş Batının yeni gücü Roma’nınetkisine girer. Filadelfus, Kitab-ı Mukaddes’i Yunancaya tercüme ettirir.Septuaginta denilenbuçeviri,YunancadanbaşkadilkonuşmayanYahudiler

içinçokfaydalıolmuştur.

İÖ 245’te II. Ptolemaios’un yerine geçen III. Ptolemaios Euergetes,Yahudiye’yi güçlendirir, Tapınağı zenginleştirir. Yüksek din görevlisigörevini önceAdil Şimon, daha sonra onun iki erkek kardeşi üstlenir.AdilŞimonşöyleyazar:“BirYahudi içindünyaüçsütunüzerinekuruludur:diniyasalar, Tanrı’ya hizmet ve sevgi.” İÖ 222’de III. Ptolemaios, Filistin’inHelenleşmesini hızlandırır. Yahudiler ile istilacılar arasındaki resmi iletişimbundan böyle Yunanca yapılacaktır. Bölge ekonomisi, yeni Mısırİmparatorluğu ekonomisine dahil edilir. Ferisiler ve Esseniler, Sadukizenginlere karşı gelmeye devam ederler; mahkemeleri ele geçirmeyeçalışırlar.SanhedrinüyesiSadukilerinyeriniyavaşyavaşFerisileralır.Ticarihayat hâlâ gelişmektedir. Köyler refah içindedir. Yahudiye artık YunanâdetlerinegöreyaşayanbirYunanvilayetidir.

İÖ 202’de bölgenin hâkimleri yine değişir. Hindistan’dan Arabistan’auzananbirdizifetihtensonra,birbaşkaYunankralı,III.SelevkosAntiochus(İÖ 223-İÖ 187),Makedonyalı V. Filip ile ittifak kurarak Asya’yı yenidenfethetmeyihedefler.PtolemaioslardanFilistin’ialır;Yahudiliğingereklerininyerinegetirilmesineizinverir.

Kendini Yunan şehirlerinin teminatı olarak takdim eden yeni güç Roma,Yakındoğu’nun ticari potansiyeliyle gittikçe daha yakından ilgilenmeyebaşlar. Roma, III.Antiochus’un artan gücünden de endişe duyar. Roma’nınefendilerinegöre,Asya’yagidenyollaraçıkkalmalıdır.Yeniittifaklaroluşur:MakedonyalılarSelevkoslarla,PtolemaioslarRomalılarla.Yahudiye,siyasiveticariolarakikiittifakınarasındakalır.DiasporaYahudileri–Ptolemaioslarınİskenderiye’sinde, Selevkosların Babil’inde, Romalıların Roma’sındayaşayanlar–, zaman zaman Yahudiye’yi bu güçlerden birinin himayesinesokmak için entrikalar çevirmekle suçlanır. Rakip imparatorluklarda kardeşYahuditopluluklarınbulunmasınındaetkisiyle,Yahudilerdahaşimdidençifttabiiyetsuçlamasıylakarşıkarşıyakalır.

Roma, askeri ve ticari anlamda Mısır’da varlığını gittikçe hissettirmeyebaşlar. İÖ 191’de, Ptolemaiosların müttefiki Roma Konsülü Flaminius,Makedonyalı V. Filip’in ordularıyla ittifak kurmuş sayıca bir hayli üstünSelevkos ordularıyla karşı karşıya gelir. Buna rağmenRomalılar İÖ 189’daönce Termofil, daha sonraMagnesia’daki muharebeleri kazanır. Antiochus,

Apameiabarışantlaşmasınıimzalamakzorundakalır;buantlaşmasonucundaAsya’daDicleNehriötesindekitopraklarınıPtolemaioslarabırakır.Yenikkralokadaryüksekbirsavaştazminatıödemeyemahkûmedilirki,çareyideğişikmezheplere ait din adamlarının mallarını satmak, Kudüs’ten Babil’e elininaltındaki her türlü dini tapınağı yağmalamakta bulur. İÖ 187’de Susa’dakiBaaltapınağınıyağmalarkenyakalananAntiochusöldürülür.

BütünordularıngeçişnoktasıolanvedevamlıeldeğiştirenYahudiye,refahdüzeyinikaybetmişdeğildir.Toprakbuğday,arpa,meyve,şarap,yağveincirverir. Kurbanlık hayvanlar yetiştirilir. Akka ve Yafa limanlarında balıkçılıkgelişir. Ülke maden bakımından fakir, inşaat taşı bakımından zenginolduğundanvekoyunsürülerindentonlayünüretildiğinden, inşaatve tekstilsektörleribubölgedepatlamayapar.İkrazatçılar–faizleborçvermeyasağının

etrafındandolaşarak–tarımı,balıkçılığıveatölyelerifinanseeder.34Sarraflar,hacılarahizmetverir.Azsayıdakişi,istilacılarınhesabınavergitahsilederekzengin olur. Diaspora, ülkenin yeniden inşasına katkıda bulunur, Tapınaketrafında dört dönen ve sayıları gittikçe artan din görevlilerinin geçiminisağlar.

Kudüs, Babil ve İskenderiye’deki mahkemeler ve dini okullar, içtihatlarınetleştirir.Öğretmenlerveöğrenciler,mishnaiothyada“tekrarlar”denen–veezberlenen– ders notlarını kâğıda dökmeye başlar; mahkemelerin sadeceahlaki konularda değil, vergi sistemi, fiyatlar, şirketler, sosyal hayat,dayanışma,çevregibiekonomikkonulardadavermişolduğukararlarıkitaphalinegetirirler.Bukitaplarda,elleyapılanişleryüceltilir–Yunan komşular tam tersine bu tip işleri küçültücü sayar–; “adil fiyatlar”belirlenir;kâroranları sınırlanır;hevot denilen loncalarkontrol altına alınır;şehirlerde sokaklar çeşitli meslek grupları arasında pay edilir; parfüm gibiahlak düşüklüğüne yol açabileceğinden kuşkulanılan kadın ürünleri üretenzanaatkârlar yakın takibe alınır; tabaklama, madencilik veya dışkı toplamagibi(kokuyüzünden)aşağılayıcısayılanmeslekleriicraedenleruzaklaştırılır,bumeslekleriyapanlardanboşanmayaizinverilir.

Bazı mahkemeler, birtakım faaliyetleri ekonomiye veya çevreye zararverdiği için yasaklar. Mesela küçük hayvan, özellikle keçi yetiştiriciliğiyasaktır;ziratarlalarharapolmaktadır.Birbaşkamahkemekararıyla,harmandövülen alanların şehirlere 50 dirsekten daha yakın olması yasaklanır; zira

rüzgârla taşınan balyaların şehir sakinlerinin sağlığını bozmasından endişeduyulur. Aynı şekilde, aşırı duman çıkaran alçak fırınlar yapmamak;Tapınağın sunağında zeytin ağacı dalı, üzüm asması veya hurma ağacı dalı

yakmamak;“doğalkaynağıziyanetmek”408olacağındanneftyağıylayananbir lambayı çok hızlı yakmamak gerekir. Yeni kurulan şehirler, şehrinçevresindeağaç,ekinveişyeriolmayanboşbirarazibırakmakzorundadır.

Yahudilerin eğreti durumundan ve her an gitmeye hazırlıklı olmazorunluluğundan ders çıkaran mahkemeler, malvarlığı yönetimiyle ilgiliilkelerkoyar:“Birinsanservetinidaimaüçşekildemuhafazaetmelidir:üçte

birini arazi, üçte birini sürü, üçte birini altın.”408 Mahkemeler ayrıcafakirlere, dul kadınlara, yetimlere ve yabancılara yapılacak yardımlar ilealacaklılaravehastalıklarakarşıyardımlaşmaşartlarınınetleştirir.

Faizle borç vermek hâlâ yasaktır; zira borç alan kişi, her an fakir düşüpborcunuödeyemeyecekhalegelebilir:Faiz,yalansöylemekvezimmeteparageçirmekle eş tutulur. “Hemşerine, seninle yaşayan bir yoksula borç paravereceksen, ona tefeci gibi davranmayacaksın, ondan faiz almayacaksın”(Çıkış 22, 24; Levililer 25, 37). Faizle borç almak, bu tip borç senetleridüzenlemekve bunları şahit sıfatıyla parafe etmekde aynı şekilde yasaktır.Alacaklının,borçverdiğiparadandolaylıyoldandahiolsakazançeldeetmesi(avaq ribbit, tam çevirisi “faizin tozu”) kesinlikle yasaktır. Gerçekteyse,kanun metinlerini kurnazca yorumlayan mahkemeler, bütün bu yasaklararağmenbazıuygulamalarıhoşgörür.Herşeydenöncesözkonusuyasakları,fakirleri en çok ilgilendiren tüketimmallarınauygularlar.Belirli koşullarda,yatırım kredisi vermekmümkündür.Mesela faizsiz bir borca karşılık rehinverilen mallar, borç veren borcunu kapattığında, kâr sayılabilecek bir fiyatfarkıylasatınalınabilir.Ancakprensipterehinişlemleriçoksıkıbirkontroletabidir: “Herkes sahip olduğu mala kavuşacak ve herkes ailesine geridönecek”(Levililer25,23-31).Gayrimenkuldışındahermal,süresizolarakrehin bırakılabilir. İpotek edilen gayrimenkul, borç para verenin ailesiylebirlikte söz konusu eve yerleşebilmesi için, sahibi tarafından ancak bir yılgeçtiktensonragerialınabilir.

Dayanışma ve yardımseverlik ilkelerinin geçerli olduğu cemaat dışındakalanlara faiz uygulamak caizdir; zira bu ahlaksızlık sayılmaz: “Yabancıyafaizle borç verebilir, ondan faizle borç para alabilirsin” (Tesniye 23, 20).

Kimse yabancıyı potansiyel fakir olarak görmek zorunda değildir. ÜstelikYahudiolmayanlarınsınırdışıedilmerisklerideyoktur.

Sonuçta –hükmetmesi son derece nazik olan aforoz dışında– hiçbir cezaöngörülmediğinden, mahkemeler içtihatları devamlı tekrar etmek zorundakalır. İÖ V. yüzyılda Mısır’da Avsan şehrinin karşısında bulunan AvsanAdası’nda yaşayan Yahudi cemaatinin kaleme aldığı papirüslere bakılırsa,

Yahudilerarasındafaizleborçalıpvermeçokyaygındır.399

Yahudilere yöneltilen çift tabiiyet suçlaması devam eder. Bu durum, İÖ187’de imparatorluğun doğusuna hâkim olan IV. Antiochus Epifanes’inMezopotamya ve Filistin Yahudilerini Ptolemaios ve Romalıların tarafınageçmeklesuçlamasıylaiyicedramatikbirhalalır.Epifanes;III.Antiochus’unYahudiliği meşru kılan fermanını yürürlükten kaldırır, Yahudiliği tamamenortadankaldırmakamacıylaYahudiye’debudininibadetiniyasaklar,Tapınaksunağına Zeus heykeli diktirir, sünnet yaptıranlara ölüm cezası verir,YahudileriYunanbayramlarınakatılmayazorlarveKudüs’ün isminiAntiokolarakdeğiştirir.

Yahudiye’deki Yahudi varlığı, hiçbir zaman bu kadar büyük bir tehditlekarşıkarşıyakalmamıştır.BunedenledirkiYahudiler,kendilerinikurtarmasıiçinRoma’yabaşvurur.Buonlarınfelaketiolacaktır.

Romaidaresinde

Bu, son İbrani devlet kimliğinin yok oluşunun hikâyesidir. Bu hikâye,Yahudilerin bundan sonraki kaderini tayin edecektir. Yine bu hikâye,Yahudilerindünyaileolanilişkilerinibirkezdahaallakbullakedecektir.

İÖ 169’da IV. Antiochus; yüksek din görevlisi Yason’unYahudiyesi’ndeçıkan ayaklanmayı, Tapınak hazinesine el koyarak, kitapları yakarak veYahudiye’nin zorla Helenleştirilmesini emrederek bastırmayı dener. Danielprotestoeder.BirçokYahudi,kendileriniülkesineçekmeninyollarınıarayanPtolemaioslarınMısırı’na gider. İÖ167’deHaşmonayimMatatyahu adlı birdingörevlisiileoğluYehudaMakkabidağaçıkar,Helenleşmişköyleriyakar,

buköylerdekierkekçocuklarızorlasünneteder.101İÖAralık164’te isyancılarKudüs’ü elegeçirir;Yahudilerinkutsal yeri ilanettikleriTapınağımucizevi bir yağla kutsayarak tekrar açarlar.O zamandanbu yana Hanuka Bayramı’yla bu olay anılır. İktidarı ele geçirmenin yolu,

Nur’uveRuh’ubulmaktangeçmektedir.

İÖ161’deYehudaMakkabibubaşarıdangüçalarakbağımsızbirYahudi

devletinin kurulacağını ilan eder.101 Senatonun himayesini elde etmek içinRoma’yaikielçiyollar.AncakİÖ160’ta,Kudüs’ünkuzeyindeMakedonveSelevkosordularıylaçarpışırkensavaşmeydanındaölür.YerineerkekkardeşiYonatan geçer. Yonatan, Selevkos generalleriyle anlaşmaya vararakFerisilerin de desteğiyle Tapınağın yüksek din görevlisi olur. Unvanıngetirdiği gelirler de cabası. Yonatan İÖ 150’de, Yahudi milletinin ve hattaGüneyLevant’takiSelevkosordularının lideriolarak tanınır.OsıradabaşkadertleriolanSelevkoslar,Filistin’inyönetiminiYonatan’abırakmıştır.

Nitekimdoğudayeni bir güçpeydaolmuştur:Anadolu’dangelenPartlar.Liderleri Mithridates, Selevkos Yunanlarını yenerek Babil’e kurtarıcı gibigirer. Burada yaşayan toplulukların statüsünde herhangi bir değişiklikyapmaz.Filistin,yüzölçümüküçülenSelevkosİmparatorluğu’ndakalır.

İÖ143’teMakkabi’ninüçüncüerkekkardeşiŞimon,suikastakurbangidenYonatan’ınyerinegeçer.BölgeninyeniYunanefendisiI. Demetrius’a vergi ödemeyi reddedip, Haşmonayim hanedanını kurarakYahudiye’nin fiili bağımsızlığını ilan eder. İÖ 141’de, zayıf düşmüşSelevkoslara karşı Roma’yla ittifak kurabilmek içinRoma’ya elçiler yollar;büyük bir meclis toplar. Bu Sanhedrin Şimon’a, “Yüksek Din Görevlisi,StratejikDehaveYahudilerinKralı”ile“YaşamBoyuPrensveYüksekDinGörevlisi”unvanlarınıverir.Üzerlerindeyeditemeltarımürününün(buğday,

yulaf, üzüm, incir, nar, zeytin ve hurma34) resimleri olan madeni paralarbastırır; siyasi, ekonomik ve dini yetkileri erkek kardeşleri arasındapaylaştırır. Ölünceye kadar görevlerinde kalmaları öngörülen kardeşler;orduya,din işlerine,mahkemelerevemalikaynaklarahâkimolurlar.Krallıkgeri gelmiştir.Hatta yeni krallık kalıtsaldır: Şimon’dan sonra büyük oğlu I.Aristobulusgelir.Aristobulus,HaşmonayimhanedanındakralunvanıalanilkMakkabi’dir. Bir sene sonra, Aristobulus’un erkek kardeşi ve Şimon’unüçüncü oğlu Hurkanus’tan doğan Yehuda Aristobulus tahtı ele geçirir;kendisine karşı koyan Ferisileri katledip, Samarya’yı fethettikten sonra İÖ76’ya kadar 25 yıl saltanat sürer. Sadukiler, Essenilerin mücadele ettiğiHaşmonayimleredestekverir.

Yahudi hizipler arasında yaşanan kriz, hangi kutsal kitapların korunmasıgerektiğini de belirler. Sadukilere göre, bunlar Tevrat’ın beş kitabıylasınırlıdır.Ferisilerbaşkakutsalkitaplarıdaalır.Esseniler isebütünkitaplarıkabuletmekleberaber,bunlarısafiyetveciddiyettemelindeyorumlar.

HıristiyanlığındoğuşuvesonYahudidevletininyokolmasıylasonuçlananHaşmonayimdevriözelliklekarmaşıktır.

AnneleriAleksandra’nınölümündensonra,YehudaAristobulus’unikioğluII. Hurkanus ve II. Aristobulus iktidar kavgasına tutuşur. Ta ki Idumea’nın(ülkedeki vilayetlerden biri) askeri yöneticisi genç bir Yahudi, AntipateroyunaRomalılarıdahiledenekadar.Antipaterikierkekkardeşe,Akdeniz’indoğusuna sevkedilmişRomaordularınınkumandanıPompey’ihakem tayinetmeleriniteklifeder.

SenatoPompey’i,Yunankorsanların ticareti tehdit ettiğidenizlerdebarışısağlamak ve Efes’te Romalıları katleden Part Kralı VI. Mithridates’e karşısavaşmakla görevlendirmiştir. Pompey daha sonra kendi mücadelesindeihtiyacı olabileceği düşüncesiyle, Antipater’e yardım etmeyi kabul eder.Selevkos ordularının geri kalanını mağlup eder; İÖ 63’te Kudüs’e girer.Kutsal Tapınağın içine girerek oyunu II.Hurkanus lehine kullanır.Bununlabirlikte, Hurkanus’un gücünü ve topraklarını azaltmaktan geri kalmaz. II.Aristobulus tutsak olarak Roma’ya gönderilir. Görünüşe rağmen,Haşmonayim hanedanının sonu gelmiştir. Antipater Yahudi iktidarınıcanlandırdığını düşünürken, istemeden de olsa Roma’nın bölgeye hâkimolmasınısağlamıştır.

YahudilerbundanböyleRoma’yaboyuneğmeyikabul etmekzorundadır.Tapınağa ödenen ondalık vergisi ile fakirler için verilen vergiye, Romalıtahsildarların topladığı vergiler eklenir. Roma ile ittifak, sadece efendilerindeğişmesineveyükümlülüklerindahadaartmasınayaramıştır.

Bu arada tarihte çok iyi bilinen bir olay, Filistin’i daha da çok Romahâkimiyetine sokar. Güçten düşen Pompey, İÖ 61’de iktidarı batı ordularıkomutanıJülSezarveaşırızenginbirpolitikacıolanCrassus ilepaylaşmakzorunda kalır. Crassus’un payına doğu topraklarını kontrol etmek düşer.Bunun üzerine serbest bırakılan II. Aristobulus, erkek kardeşinin yerinegeçmeyi dener. Ancak mağlup olan Aristobulus, bir kez daha savaş esiriolarak Roma’ya gönderilir. Sezar Roma’da, köle olarak satılmış Yahudileri

serbest bırakırken, Pompey’in müttefiki II. Hurkanus Kudüs’ü tekrar inşaeder. İÖ 54’te, Partlara karşı savaş açmak üzere Kudüs’ten geçen Crassus,Tapınağa girer.Diaspora cemaatlerinin getirmiş olduğu bütün hediyelere vePompey’inelsürmeyiasladüşünmediği2.000altıntalenteelkoyar.Crassusbunlaraekolarakhalktan8.000talenttalepeder.Bu,34tonaltındemektir.

Crassus İÖ 52’de öldürülünce, Senato bütün yetkileri Pompey’e verir. OsıradaGalyacephesindeolanSezar,kendipayınadüşenyetkilerinbuşekildeelindenalınmasınıkabuletmez.RubiconNehri’nigeçenSezar,Roma’yıelegeçirir.Bu sırada Pompey ve Senato’nun ileri gelenleriYunanistan’a kaçar.AntipaterveII.HurkanusPompey’intarafınıtutmuşolduklarından,SezarII.Aristobulus’u serbest bırakarak Yahudiye’yi ele geçirmeye gönderir.Aristobulusüçüncükezmağlupolur.

Sezar, İÖ 9 Ağustos 48’de Pompey’i Farsalus’ta yener. Antipater ve II.Hurkanus saf değiştirerek II.Aristobulus’u yüzüstü bırakanSezar ile ittifakkurarlar. İhanet kol gezmektedir. Her orduda Yahudi askerler mevcuttur.Mısır’da polis şefi Yahudi’dir. Bir başka Yahudi, Kleopatra’nın ordularınıyönetir.Yahudi paralı askerler, Sezar’ınMısırlılarımağlup etmesineyardımeder. İhanetinin karşılığını alan Antipater; Roma vatandaşı olur, SezartarafındanYahudiye’ye procurator (idareci) atanır.Mısır’a sığınan Pompeyöldürülür.

İÖ 44’te diktatör olan Sezar, Pompey’le mücadelesinde YahudiyeliYahudilerinyardımlarınıunutmazveonlarabağımsızlıklarınıgerivermesede,ayrıcalıklıbirstatütanır.İsisyadaMitrakültlerineizinverdiğigibi,Yahudiibadetinedeizinverir.Egemenlik,göreceolsada,herzamanolduğugibimaliayrıcalıklarıdaberaberindegetirir:“Biz,GaiusSezar,diktatörvebeşincikezkonsül,şöylebuyuruyoruz:Şeref,erdemvedostlukkaygısıylaolduğukadarSenato’nun veRoma halkının da iyiliği ve refahı için,Aleksandra’nın oğluHurkanusveHurkanus’unçocukları,Kudüs’ünveYahudimilletininyüksekdingörevlilerivehükümdarlarıolacaktır;ikisenesonraYahudilerinödemekteolduğu vergiler azaltılacaktır; Kudüs sakinleri her yıl vergi ödeyecek, fakatyedinciŞabatyılındahiçbirşeyödemeyecektir,zirabuyılhiçbirşeyekmez,ağaçlarınmeyvelerini toplamazlar; iki yıldan iki yıla tohumların dörtte birikadar bir vergi ve bundan önceki hükümdarlarına ödemiş oldukları gibi

Hurkanusveçocuklarınadaondalıkvergisiödeyeceklerdir…”177

AynıyılSezaröldürülür;Antonius,Roma’da iktidarı elegeçirir.Sezar’ınkatillerinden biri olanCassius, Suriye ordularının başına geçer.Romalılarınişbirlikçisi olmakla suçlanan Antipater, İÖ 42’de Yahudi milliyetçilertarafındanöldürülür.

Kudüs’te II.Hurkanus’unyerineyeğeniAntigonusgeçer.Taki İÖ37’deSenato iktidarı, Roma’ya değerli yardımlarda bulunmuş yerel idarecininailesineverenekadar.Antipater’inikioğlundanbiriolanHirodes,Yahudilerinkralıilanedilir.Antigonus’unkafasıkesilir.

Hirodes, sert bir idareci ve mükemmel bir askerdir. Essenilerle uzlaşır;yüksek din görevlilerini kendi keyfine göre seçerek güçlü Sadukilere karşıkoyar.Bundanböylehiçbirmevkikalıtsaldeğildir.Ülkeyiyenideninşaetmekamacıylahalkaağırvergilerkoyar.

İÖ 27’de, Augustus Roma’da iktidarı ele geçirir. Sayılarının o sırada6.000.000olduğu tahminedilenYahudiler,Romatarafındanyönetilenbütüntopraklarda yaşayan nüfusun yüzde onunu oluşturmaktadır. Mısır’da,Tesalya’da, Asya’da, İspanya’da, Afrika’da (Cezayir), Lyon’da, Trèves’teYahudilermevcuttur. Roma’da sayıları 50.000 olup –zanaatkârlar, tüccarlar,ikrazatçılar,simsarlar–,15sinagoglarıbulunmaktadır.

İÖ20’deKudüs’te, babası kadar nefret uyandıranHirodes, halkı kendineçekmek için Tapınağı güzelleştirme çalışmaları başlatır. TapınağaSüleyman’ın saltanat dönemindeki haşmetini geri kazandırabilmek için, içavluikikatınaçıkartılır.Sunak,tekraradaklarınveYahudihacılarınmerkezihaline gelir. Tapınağa sadece o yıl Hamursuz Bayramı için –Romalılaşmış

YahudiyazarFlaviusJosephus’agöre213–dünyanınheryerinden3.000.000hacıgelir.Burakam,osıradayaşayanYahudilerinüçtebirindenfazladır!Hiçşüpheyokki,bu rakamabartılıdır.Tapınakekonomisi tamhız işlemektedir.Tüccarlar, ikrazatçılar ve âlimler –bu meslekler çoğu kez aynı kişilertarafından icra edilir–; Tapınaktan denize, oradan da diasporaya adaklar,mallar, dini sorular, bilge cevaplar, borç senetleri, Tapınak bağışları, vs.taşırlar.

Esseniler gittikçe artan bir ısrarla din görevlilerinin daha basit bir hayatsürmelerini, Tapınak törenlerinin daha az şatafatlı olmasını, daha az adakverilmesini, daha az inşaat yapılmasını ve fakirlerle daha fazla dayanışma

içinde olunmasını talep etmektedir. Birçok kişiye göre çağın karmaşası,Mesih’inyakındageleceğineişarettir.

Hirodes’in iktidarı her yerde hissedilir. Kafaları karıştıran 33 deprem veisyanlarayolaçankıtlıklarabizzatmüdahaleeder.Yahyaadındabiradamkısabir süre için kendisine gelen herkesi tövbe etmeye çağırır ve onları ŞeriaNehri’nedaldırır.Takitutuklanıpidamedilenekadar.İÖ4’teBeytüllahim’deYehoşuaveyaYeşuaadındabiridünyayagelir.BukişidahasonraNasıra’dabüyüyecektir.

Aynı yıl Hirodes ölür. Roma’da Augustus, Hirodes’in oğlu HirodesAntipa’yakralunvanınıvermeyireddederekonutetrarkatamaklayetinir.İkisene sonra İmparator Augustus, –tetrark dışında– Yahudi elitini mümkünolduğu kadar uzağa, Galya’da bulunan Vienne’e sürerek mat etmeye kararverir. Yahudiye’nin yönetimini Romalı bir valiye verir; bölgeyi Suriyevilayetinebağlar;TapınağınhimayesiniRomahukukunagöredüzenler.

Yenişartlarauyumsağlamakamacıylamahkemeler,uygulamaktaolduklarıilkeleri gevşetir. Mesela Roma hazinesine artık her yıl vergi ödenmesigerektiğinden, toprakların nadasa bırakılmasından, her yedi yılda bir Jübilesırasında borçların silinmesinden vazgeçilir. Bunları yapabilmek için, diniotoritelerin, özellikle de bilge Rabbi Hillel’in onayıyla, eski şartlardadüzenlenmişsözleşmelerprobsoldenilenbirYunanprosedürüyledeğiştirilir.Buna göre, her sözleşmenin şartları mahkeme önünde yapılacak basit birbeyanladeğiştirilebilir.

Zenginlerindinlehiçbirilgisikalmamıştır.Yahudiye’deodönemköylüvezanaatkârdan oluşan cemaatler tarafından yaptırılan sayısız sinagogdanhiçbirinemalidestektebulunmazlar.Öteyandantoplumsalhoşnutsuzluk;dingörevlilerine (çok para harcadıkları için), zenginlere (israf ettikleri için),mahkemelere (bu israfı hoş gördükleri için), Romalılara (ezdikleri için) vevergitahsildarlarına(zorkullandıklarıiçin)yönelir.

İS 14’te yeni İmparator Tiberius, Yahudiye’ye Valerius Gratius adındabirini idareci atar. Gratius, arka arkaya üç yüksek din görevlisi seçer veazleder.Nihayet İS18’de,aralarındaenuysalıYusufKayafas’takararkılar.Kayafas, dini kıyafetlerini her tören öncesinde Romalı yöneticinin elindenyalvarayakaraalmayıkabuleder–bu,olabilecekenbüyükaşağılamadır!İS21’de Hirodes Antipa, Tiberya adında Kudüs’ten daha debdebeli yeni bir

başkentkurar.AncakdindarYahudiler yeni başkentegitmeyi reddeder; zirakentbirmezarlıküzerineinşaedilmiştir.İS26’da,Gratius’unyerinePontiusPilatusgeçer.Siyasi,mali, adlivegüvenlikle ilgilibütünyetkilerPilatus’unelinde toplanır. Bazı Yahudiler, Pilatus Kudüs’e Sezar heykellerikoydurduğunda ve bir su kemeri inşaatının Tapınak hazinesi tarafındanfinanse edilmesini emrettiğinde ayaklanır. Yusuf Kayafas ise, Romalılarınbütünisteklerineboyuneğer.

Hizipler çoğalır.295 Mesih’in gelişi gittikçe artan bir coşkuyla beklenirhale gelir. Birçok kişi arasındaNasıralı İsa olarak bilinenYeşua adında birhaham, insanları benzerlerini sevmeye davet etmekte, zenginliğin boşluğuüzerine vaazlar vermektedir. İsa; Tevrat’ta söylenenlerden yola çıkarakdağdaki vaazından “Şabat insan için yaratılmıştır” sözüne, şiddetebaşvurmamayı yüceltmesinden “Benzerlerini kendin gibi seveceksin”cümlesine, kendi otoritesinin Tanrı’dan geldiğini ihsas ettirir. Yıkılışınınyakın olduğunu söylediği Tapınağın iç avlusundan esnafı kovar. Romalıyetkililer ve Sanhedrin, her yüksek sesle konuşan insan gibi İsa’yı dasusturmakister.BirHamursuzBayramı’nda,NasıralıİsaRomalılartarafındaninfazedilir.İsa’nınölümüneredeysefarkedilmez.Takiyoldaşları,İsa’nınüçgünsonradirildiğinihaberverenekadar.

İlköncePetrustarafındanyapılan“ilan”,Yakupveİsa’nındiğeryoldaşlarıtarafından bütün Yahudilere iletilir. Havarilerin hepsi Yahudi’dir. İknaolduktan sonra Pavlus adını alan Saul, Akdeniz havzasının birçok önemlişehrinde bulunan sinagoglarda Mesih’in geldiğini haber verir. Romalılaragöreisebuinsanlar,birçokdinimezheptensadecebirtanesidir.

Nitekim aynı dönemde başka Yahudi akımlar da ortaya çıkar. Bunlardanbiri,RomalılarakarşısilahlımücadeletaraftarıolanZelotlardır.

Bu arada Roma’da, Yahudilere karşı duyulan nefret artar. Onları farklı

olmakla, lar’lara7 dua etmemekle, birçok hükümdar ve asili kendilerineçekmekle suçlarlar. İS 14’te Augustus’un yerine geçen Tiberius, İtalyayarımadasındaYahudiliğiyasaklar.

İS 37’de, sadece dört yıl saltanat sürecek olan Caligula; II. HirodesAgrippa’yı Yahudiye kralı yapar, Yahudiye Valisi Pontius Pilatus’ugörevindenalır,SuriyeValisiPetronius’aKudüsTapınağı’nakendiheykelini

yerleştirmesini emreder. Böyle kışkırtıcı bir eylemin gerçek bir isyanbaşlatabileceğinihissedenPetroniusayaksürer.

Öfkelenen Caligula Yunanları, imparatorluğun en önemli topluluğu veYahudiye’deki bütün toplumlardan daha zengin ve güçlü olan İskenderiyeliYahudilere karşı kışkırtır. Katliamların artmasından korkan İskenderiyeliYahudi yetkililer, imparatorla barışmak amacıylaRoma’yabir elçi gönderir.Philonadıylatanınanbuadam,seçkinbirentelektüel,büyükbirfilozof,aynızamandada şehrin enzengin tüccarlarındanbiridir.KudüsTapınağı’nınanagirişini süsleyen altın ve gümüş kapıları Philon yaptırmıştır. Müzakereleruzar.Roma’nıngözyumduğunugörenYunanlartehditleriartırır.İskenderiyeliYahudiler bir felaket olmasından korkmaktadır. Ancak Caligula hareketegeçemeden İS 41’de ölür. Rahat bir nefes alan İskenderiyeli Yahudiler,Yunanlarasaldırarakçektiklerikorkununintikamınıalırlar.

Nasıralı İsa’nın öğretisi yayılmaya başlar. İsa’nın ölümüne tanıklıkedenlerden bazıları, “müjde”yi Yahudi olmayanlara da götürmek ister. Serttartışmalar sonucunda Pavlus bu görevi kabul eder. Bu sefer de yeni dinikabul eden paganlara, Yahudilerin uymak zorunda olduğu kurallar gibikurallardayatmakgerekipgerekmediğisorusugündemegelir.Sonuçtaonlarakarşı daha yumuşak davranmak gerektiğine karar verilir. Yeni dinde sünnetyoktur; gıda yasakları çok daha azdır. İS 41’de, –neredeyse hepsi Yahudiolan–ilkHıristiyanlarRoma’yagelir.Claudiusyenitaçgitmiştir.Yahudilerene şekilde davranılıyorsa, Hıristiyanlara da aynı şekilde davranılır. Kamu

düzeninibozmadıkça,RomaveAugustuskültlerindenmuaftutulurlar.368OnİkiSezar’ınHayatıadlıkitabındaSuetoniusşöyleyazar:“İmparatorClaudius,HristosadındabirininetkisiyledurmadanolayçıkaranYahudileriRoma’dan

kovdu.”335 Aynı anda Antakya’da, İsa’yı izleyenlere christianoi denmeyebaşlanır. Bu, bir başka Yunanca kelime olan ve Mesih anlamına gelenchristos’agöndermeyapmaktadır.

İS 41’de Claudius, Hirodes’in torunu I. Hirodes Agrippa’ya Yahudilerinkralıunvanınıverir.FilistinartıktamolarakbirRomavilayetideğildir.Yenikral,Kayafas’ı azlederekyerinedahaözgürdavranacakyenibiryüksekdingörevlisi atar. Romalı yönetici bölgeyi terk ederken yeni yüksek dingörevlisine tören kıyafetlerini iade eder. Ancak bu durum uzun sürmez.HirodesAgrippa İS44’teölünce,Claudiuskrallığınbüyükbölümünü tekrar

bir Roma vilayetine dönüştürerek imparatorluğa dahil eder. I. HirodesAgrippa’nınoğluII.Agrippa’ya,Suriye’deçeşitliyerlerinyönetimiileKudüsTapınağımüfettişliğini bırakır. II.Agrippa’nın yüksek din görevlisini atamaveTapınağınhazinesinibiryerekadarkullanmayetkisivardır.

Romalıyöneticilergiderekdahabaskıcıbirhalegelir.İS55’teClaudius’unyerinegeçenNeron,YahudikralaTiberyadahilolmaküzereCelile’ninküçükbirkısmınıgeriverir.Bujest,RomalılarakarşıtopyekûnsavaşçağrısıyapanCelileli Yehuda adında birinin başını çektiği bir grup Zelot’un bağımsızlıkateşini söndürmeye yetmez. Hıristiyanlar ise olaylara karışmaz. ÇıkanisyanlardanvekendiailesinibileetkisialtınaalanYahudimisyonerliğinden–karısı Poppea’nın Yahudiliğe geçtiği söylenir– gittikçe endişe duymayabaşlayan Neron, İS 64’te Roma’da çıkan yangının failleri olduğunu önesürdüğü Yahudilere karşı bütün imparatorlukta bir katliam başlatır.KatledilenlerinarasındaHıristiyanmezhebimensuplarıdamevcuttur.

Tapınağınyıkılışı

Bu son kriz de yine bir para meselesinden çıkar. İS 66’da, GessiusFlorus’unyönetimisırasında,birRomalıTapınakhazinesinden17altıntalentçalar.Hazineninelindekiservetdüşünülürse,çalınanmeblağkomiktir.Halk,olayla alay etmek amacıyla, Romalı yönetici için para yardımı toplamayabaşlar.Florus,halkınüzerineaskeryollayarakkarşılıkverir.Kısasüredebirbağımsızlık mücadelesi haline gelecek isyan işte böyle başlar. CelileliYehuda’nınoğluMenahemtarafındanyönetilenbirgrupZelot,Masada’yıelegeçirerek Roma garnizonunda bulunan askerleri öldürür. Olaylar Kral II.Agrippa’yı aşmıştır. Hıristiyanlar ise, ayaklanan Yahudilere katılmayıreddederekolaylarındışındakalırlar.

İmparatorluk Yahudilerinin isyanı korkunç bir şekilde bastırılır. Yahuditarihinin ilkkatliamlarıyaşanır.Antakya’dakiYahudicemaatiyokedilir.Üçyüzyılı aşkın süredir mesut yaşadıkları İskenderiye’de 53.000 Yahudikatledilir.RomalılarKudüs’ükuşatır.Yahudiliderler,ablukayıgevşetmekiçinuygun bir stratejide anlaşamazlar. Neron, ayaklanmayı bastırmak amacıylaVespasiankomutasında70.000askergönderir.

Neron’unİS68’deölmesiylebirlikte,Roma’datahtageçenüçimparator–Galba, Otho, Vitellius– arka arkaya öldürülür. Bunun üzerine, o sıradaKudüs’tebulunanVespasianİS69’daimparatorolur.Vespasian,oğluTitus’u

Yahudiye’deki savaşı bitirmekle görevlendirir. Genç Titus, HamursuzBayramı sırasındaKudüs’ü kuşatır; himayesi altına almak istediği Tapınağıele geçirir. 23 Temmuz günü, bir askerin meşalesi tapınağa komşu birsundurmanın altında yangın çıkartınca, Titus yangını söndürmeye çalışır.Titus, aşkla bağlı olduğu I. Hirodes Agrippa’nın kızı Berenice’ye Tapınağıkoruyacağınadairsözvermiştir.FakatİS9Av(29Ağustos)70’te–efsaneyegöre Birinci Tapınağın yıkılışının yıldönümünde–, İkinci Tapınak yıkılır;Tapınakhazinesi,başıboşRomalıaskerlertarafındanyağmalanır.Dahasonrayapılanmuhteşembiryorumagöre(Sukkah55a),TapınağınyıkılışıYahudiolmayanlar içindebir trajedidir; zira İbranileronlar içinduaetmekteydiler:“Nekaybettiklerininfarkındadeğiller.”

Kudüs’ünüstkısımlarınıkontroledenŞimonbarGiorabiraydahadayanır.Odayenildiktensonraortayaçıkanbilançoyagöre,YahudiyeveSamarya’dayaşayan 3.000.000 Yahudi’den 600.000 ila 1.000.000’u ölmüştür. Sağlamerkekler Roma’ya köle veya gladyatör olarak gönderilir. Tapınaktan geriyekalan hazine –yedi kollu şamdan, altın masa, dini yasaların yazılı olduğutomarlar–, Titus’un zafer törenine eşlik eder. İsyanın lideri olan Şimon barGiora bütün yol boyunca kırbaçlanır, tören bitince de öldürülür. Roma’nınzaferini kutlayan madeni paralar basılır. İS 71’de, Herodion veMachaerusdüşer. Neredeyse üç yıl direnen Masada ise, garnizonu toplu halde intiharettiktensonraİSNisan73’tedüşer.

Caesarea,işgalaltındakiülkeninyenibaşkentiolur.Vali,kuşatmaaltındakiKudüs’ten bir tabutun içine saklanarak kurtulan, Hillel’in müritlerinden,ayakkabıcıhahamYohananbenZakkai’nin,civardakiYavneh’tebirbilgelerakademisiileyüksekbirmahkeme,yaniSanhedrinkurmasınaizinverir.

Osıradadünyada7.000.000civarındaYahudibulunmaktadır:352.000.000Filistin’de, 3.000.000 Roma İmparatorluğu’nun geri kalan topraklarında,1.000.000 Part İmparatorluğu’nda, geriye kalan 1.000.000 başka yerlerde.Roma; kendi idaresinde yaşayan 5.000.000 Yahudi’ye, o zamana kadarTapınağın bakımı için ödedikleri paraları bundan böyle imparatorluğa

ödemelerini emreder. Bu, fiscus judaicus’un başlangıcıdır.34 Hıristiyanlarayaklanmaya katılmadıklarından bu vergiden muaf tutulurlar. Roma için,YahudilerileHıristiyanlararasındakiayrımherşeydenöncevergiyleilgilidir.

BirkaçZelot,MısırveSirenayka’damücadeleyisürdürür.Ancakgayretleriboşa gider. Bundan böyle Yahudilerin kaderi, dağınık halde yaşadıklarıyerlerdekihalklarınarasındageridönülemeyecekşekildeyitipgitmektir.Dini,siyasiveekonomikrollerisonaermişgibidir.Bayrağıyenibir tektanrılıdindevralacaktır.

TıpkıKitab-ıMukaddes’tekiYaratılış gibi, tarihtekiYaratılış da sürgünlesonbulur.YeniMısır,Romaİmparatorluğu’dur.

1“Yahweh”.YahudiinanışınagöreTanrı’nıngerçekismi(ç.n.).

2İbranice“Avraham”(ç.n.).

3Antijudaizmdiniaçıdan,antisemitizmırksalaçıdanYahudidüşmanlığıdır(ç.n.).

4Kudüs(ç.n.).

5İbraniceTevrat(ç.n.).

6İbranitakviminegöreresmiyılın11’inci,diniyılınbeşinciayı.Temmuz-ağustosadenkgelir(ç.n.).

7AntikRoma’da,aileocağınıkoruyantanrılaraverilenad(ç.n.).

IIÇIKIŞ

(İS70-1096)

1.RomaileTapınaksız:İlkgöçebeağı

2.ParakarşısındaHıristiyanlarveYahudiler

3.DünyanınkalbiBabil

4.Yeniekonomidoktrini:Talmudvepara

5.RomaileBizansarasında:İsrailiçinyenibirfırsat

6.İslamdiyarındagibibahtiyar

7.Hıristiyanlarınilkbankacıları

8.YahuditüccarlarBatıyagidiyor

Roma İmparatorluğu’nun zaferiyle yeni bir çağ başlarken, Yahudi halkıyenidenyollaradüşer.Yahudileribekleyenkaderinbudefadönüşüyoktur:Yakendilerindenönceyaşamışveülkelerindenkovulmuşdiğerhalklargibiyokolacaklar ya da sömürgecilerin boyunduruğuna giren Hiksoslar ve İskitlergibi,dahasonraMedlerin,Galyalıların,GotlarınveVandallarındayapacağıgibi, eski güçlerinden, inançlarından, kültürlerinden ve dillerinden hiçbir izbırakmadangaliplerlekaynaşacaklardır.

Yukarıda adı geçen halkların aksine, Yahudiler imkânsızı başaracaktır:İmparatorlukları birbirinden ayıran çatlaklardahayatta kalacak; kültürlerininözünüsürgünkoşullarınauydurarakmuhafazaedeceklerdir.İkinciTapınağınyıkılışından Haçlı Seferlerinin başlangıcına kadar, ilk Hıristiyanmilenyumunun beraberinde getirdiği bütün ekonomik, dini ve siyasiistikrarsızlıkları atlatacaklardır. Doğu imparatorluklarında veya Batının ilkgüçlü devletlerinde, kralların, prenslerin ve piskoposların hâkimiyetinde,Roma İmparatorluğu dışında her yerde, hayatları aşağı yukarı tahammüledilebilirdüzeydekalacaktır.

Dünya tarihinin en önemli olaylarına karışmış, köylü, tüccar, zanaatkâr,esnaf, maliyeci ve bilginlerden oluşan bu ufacık halkın yazgısı hayretvericidir. Bu gezgin halk; imparatorluk düzeninden para düzenine geçişsürecineilkeldenkatkıdabulunmuş,savaşlardafarklısafhalardayeralanvebölünen topluluklar arasındaki bağları muhafaza etmiş, böylece barışta vesavaştabütünyerleşikhalklarıbirbirinebağlayaneşibenzeriolmayankültürelveticaribirağkurmuştur.

Bu 1000 yıllık sürgün ruhu, Tevrat’ın ikinci kitabında anlatılan dönemin

ruhuyla birebir örtüşür. Nitekim Çıkış (veya “İsimler”90), İbranilerinMısır’daki uzun geçmişini anlatır.Hürriyet vaat eden bilinmeze doğru yolaçıkanadek, buradabazenmutlu ve özgür, bazenbaşkaları için şehirler inşaetmeyezorlanankölelerolarakyaşarlar.Kitabınbubölümüde,farklıyerlerdeyaşanan sürgün hayatını anlatacaktır. Bu yerlerden bazıları misafirperver;diğerleri ise, köle hayatı yaşayanYahudilerin yeni dünyalar yarattığı, ancakdahasonrabudünyalardandışlandığıkorkunçvebaskıcıyerlerdir.

Yahudiler, Çıkış Kitabı’nın sonunda Kenan’a giderler. İlk Hıristiyanmilenyumununsonundaise,YahudilerAvrupa’yakaçarlar.Herikisideumut

vaatedenbutopraklar,ileridekorkunçhayalkırıklıklarınagebedir.

Buuzundönemde,savaşhalindekidevletlerinarasındadolaşanYahudiler;Suriye,Mısır ve Pers devleti arasında iletişimi sağlar.Riskli ve sevilmeyenişlere itilen, verdikleri hizmetlerden ve dinlerini değiştirmeme inatlarındandolayınefret edilen,düşman topraklardayaşayan topluluklarla ilişkilerindendolayı şüphe duyulan, bazenmutlu olan, bazen acı çeken, neredeyse daimadayanışma içindeyaşayan,genelliklehemâlimhem tüccar, fakat fakir olanYahudiler, kültürel miraslarını nesilden nesile aktararak ayakta kalmayıbaşarırlar.Buhalk,bugünküdünyayıanlamamızısağlayankayıphalkadır.

1.RomaileTapınaksız:İlkgöçebeağı

Kudüsdüştüğünde,YahudilerinbüyükçoğunluğuRomaİmparatorluğu’ndayaşamaktadır.Bunlarınüçtebiri,askeriveticariyollarınkesiştiğistratejikbirkavşak olan Filistin’de oturur. Tapınağın sağladığı maddi kaynaklarıkaybedenYahudiler,hemkendievlerindehemyabancımemleketlerdesürgünhayatı sürdürmeyi öğrenmek ve dünyanın ilk uluslararası göçebe ağınıoluşturmakzorundadır.

İşgalkanunları:GeçimparasıRomaaçısındanYahudisorunu,marjinalbirsorundeğildir.İmparatorluğun

heronsakinindenbiriYahudi’dir.Romadahilbazıbölgelerdebuoranondaüç iken, Yahudiliğin ve dünya ticaretinin merkezi İskenderiye’de daha dayüksektir. Kartaca’da, Akdeniz havzasında, Galya’daki kimi ırmakvadilerinde, Clermont-Ferrand ve Poitiers’de, su yollarının ve RomalejyonlarınıntakipettiğiyollarınkesiştiğikavşaklardadaYahudilererastlanır.Yahudiler ordulara tedarikçi veya asker olarak eşlik eder. Daha sonra iseduraklama noktaları teşkil eden şehirlere, memur, dükkân sahibi, gezgintüccar, armatör, ikrazatçı veya bağcı olarak yerleşirler. Yahudiler her şeyinticaretini yapar: tarım ürünleri, tekstil, değerli ağaç, baharat, kürk, şarap,

gümüş, altınveköle.34BazılarıGermania’nın kuzeyindenFas’ın güneyine,İtalya’danHindistan’aticaribağlantınoktalarıkurar;hattadiğertüccarlardanbazılarınımüritleri yaparlar.YahudiolmanınveyaYahudiliğikabul etmeningetirdiğiikibüyükavantaj,cemaatiçidayanışmadanveeşibenzeriolmayanticaretağındanyararlanmaktır.

İkinci Tapınağın yıkıldığı haberi yayılınca, işgalcilere karşı mücadeleye

destek amacıyla gizli gizli kimi zamanhatırı sayılır paralar bağışlamış olantopluluklar, felaketin boyutlarını görmezden gelemez. Kudüs muharebesisırasında 1.000.000 Yahudi (Yahudi tarihçi Flavius Josephus’a göre, tamolarak 1.197.000 Yahudiyeli), yani ülke nüfusunun üçte biri hayatınıkaybetmiştir. Roma’ya köle olarak yollanan tutsakların sayısı 97.000’dir.Sadukiaristokrasisiitibarınıtamamenyitirmiş;Essenielitleriermeydanındacan vermiştir. Yahudiye ve Samarya’da hayatta kalan ve çoğunluğuFerisilerden oluşan 2.000.000 Yahudi, harap durumdaki ülkede iyi kötüyaşamaya devam eder. Halk, varoluş nedenini yitirmiş durumdadır. Tanrıonları terk etmiş gibidir. Öyleyse neden hâlâ O’nun kanunlarına ve dingörevlilerine uysunlar? Felakete sürükleyen ya da en azından felaketiengellemeyenbirTanrı’yanedeninansınlar?

Yahudiye (Romalılar artık “Filistin” demektedir) ekonomisi iflas etmiştir.Ülkeninenbaşarılısanayisektörleri–demir,keten,cam,ipek,kumaşboyası–terkedilmiştir.Romaişgali,köylerdekicemaatleriparçalar;ayaktakalabilennadir işletmeler ancak kendi kendilerine yetecek kadar üretim yapar.Ürünlerinigüveniçindesatamadıklarından,zenginyadafakirbütünköylüler

topraklarını terk eder.34 Şehirler ve kasabalar, Tanrı’yı ve O’nun dingörevlilerinilanetleyenişsizlerledoluptaşar.Hahamlar,köylüleretopraklarınıucuz fiyatlara yabancılara satmamalarını salık verir, onları her türlü dinieğitimden muaf tutarlar. Bu muafiyeti şöyle özdeyişlerle desteklerler:

“Toprağı işlemek tam zamanlı bir meşgaledir”408 ya da “Oğullar baba

mesleğiyle büyütülecektir.”408 Hahamlar son çare olarak, satmaya niyetlibütün gayrimenkul sahiplerine topraklarını sadece ve sadece aileden birinesatmalarınıemreder.

Herkesbirkurtarıcıbeklemektedir.Bazılarıiçinbukurtarıcı,onlarasavaştaönderlikedecekveonlarıRomaişgalindenkurtaracakbirsavaşçıdır.Diğerleriiçin, söz konusu kurtarıcı çoktan gelmiştir. Bu kişi; ölümü ileridekifelaketlerin, dönüşü ise intikam vaktinin işareti olacak olan Celileli İsa’dır.Flavius Josephus gibileri ise, bir ayaklanmanın yol açacağı felaketlerdenendişe duyarak Yahudilere, mağlup milletlere daima hoşgörüyle yaklaşmış

Romaİmparatorluğu’nakarışmalarınıtavsiyeeder.212

İşgalcilerin veya Hıristiyanların dinine geçişleri engellemek amacıyla,

hahamlar dua etme zorunluluğunu hafifletirler. Roma’ya karşı silahlımücadeleyekarşıolanYohananbenZakkaişöyleder:“Sabahveakşambirerşema [tektanrı inancını belirten en önemli Yahudi duası] okumak, Kitab-ı

Mukaddes’in şartlarını yerine getirmek için yeterlidir.”408 Rabbi Meir,Filistin’de kalan herkese kendilerini İbranice ifade ettikleri takdirde akla

gelebilecekhertürlüilahimükâfatıvaateder.408Ayinlerbirleştirilir;Kitab-ıMukaddes metinleri düzeltilir. Sinagoglardan, Hıristiyanlık dahil bütünmezheplerdışlanır.

Öte yandan Romalıların; yergi yazılarının “pis”, “vahşi”, “korkak”,“cüzamlı” veya “çocuk katili” olarak tasvir ettiği Yahudilerin asimilasyonukonusunda hiçbir acelesi yoktur. Önce Seneca, daha sonra Quintilianus ve

Juvenal, Yahudiliğin batıl inanç olduğunu iddia ederler.335 Tacitus şöyleyazar:“Bizimiçinkutsalnevarsa,Yahudileriçindindışı;onlariçinmubahne

varsa bizim için ahlakdışıdır.”335 Roma, Yahudilerin devlet kurmasınıözellikle arzu etmemektedir. İmparator Vespasian ile hâlâ Kudüs’teimparatorutemsiledenoğluTitus,Yahudilerinbütünmalikaynaklarınıkeser.Tapınak yağmalandıktan ve o zamana kadar yüksek din görevlisine ödenenvergilereelkonduktansonra,YahudilerindiniveyasiyasiherhangibirYahudimakama maddi destek sağlamaları da yasaklanır. Romalı özel bir yetkili,imparatorluk sınırları içerisinde yaşayan her yetişkin Yahudi’den fiscusjudaicus’u (vergi tutarı iki drahmi olarak belirlenmiştir) tahsil etmeklegörevlendirilir.

Tapınak olmadan kurban kesilemez, zenginlikler depolanamaz,değiştokuşlar düzenlenemez, sözleşmeler kutsanamaz.Bu yüzden hahamlar,Tapınak yetkilerinin bir kısmını sinagoglara devrederler. Hahamlar; herzamankinden daha gerekli hale gelen tsedaka, yani dayanışmanın, kurbankesmenin yerine geçtiğini, sadece ve sadece dayanışmayla günahlardanarınılabileceğini anlatır. Buna karşılık, sinagoglarda Tapınağın haşmetiniyaratmakkesinliklesözkonusudeğildir.Sinagoglarbasitkalmalı;hahamlar,zamanında Levilerin elde ettiği gelirin ortalama on kat aşağısına tekabüledecekbirgelireldeetmelidir.Kurbanlarınyerinidualarınaldığı,TapınaksızYahudilikbaşlar.

Vespasian’ın yerine geçen Titus, imparatorluğun diğer bölgeleri gibi

Yahudiye’nin zenginliklerini yağmalamaya, Roma vatandaşlarına toprakdağıtmaya devam eder. Tapınağın tekrar inşa edilmesini yasaklar; Yahudihükümdarlar ve Mesih’in meşruiyet kaynağı olan Davut’un sülalesiyleuzaktan yakından ilişkisi olabilecek herkesi öldürtür. Titus; hahamlardanoluşan mahkemelerin Yahudiler arasındaki anlaşmazlıklara bakmasına veSanhedrin’in, kuşatma altındaki Kudüs’ten bir tabutun içine saklanarakkaçmayı başaran ayakkabıcı haham Yohanan ben Zakkai başkanlığındaYamnia’da(Yavneh)toplanmasınaizinverir.İS80’denitibarenhalefiRabbiII. Gamaliel –Havari Pavlus’un hocasıdır–, seleflerinin mutlu zamanlardataşıdığınassiunvanınıalır.II.Gamaliel,RomalılarınizinverdiğitekYahudiyetkili sıfatıyla, içtihatlarınbirliğiniyineler.Ancakkendisine itirazedenlerebirmiktarödünvererekalınankararlaramuhalefetşerhikonacağınadairsözverir.

Tapınağın, tamda diasporaları birleştirebileceği bir anda yıkılmasıyla, butopluluklar her türlü vesayetten kurtulur. Filistin’de olduğu gibi başkayerlerdede,cemaatler,Babil’deilkzamanlardaoluşturulaneskikurallaragöreyaşamayabaşlar:Çokçalışmak, cemaatdışındakileregüvenmemek,gelecekkuşaklara dili ve dini yasaları aktarmak,misafir eden ülkenin hükümdarınaitaat etmek, grup halinde yaşamak ve cemaatler arası iletişimi muhafazaetmek.

Roma İmparatorluğu’nun çeşitli bölgelerinde yaşayan Yahudiler,Yahudiye’dekileri taklit ederek organize olurlar.Görece daha az cahiller iledahaazfakirlerden,bazenzenginbilgelerveyazenginâlimlerdenoluşanbiryönetim kurulu seçerler. Bu kurul, üyelerini, çoğu zaman kalıtsal olacakşekildekendiseçer.

İtalya yarımadasında, diasporanın çeşitli yerlerinden gelen sürgünlerinyerleştiği şehirlerde, çok farklı âdetlere göre inşa edilmiş sinagoglar peydaolur. Roma’da bulunan 13 sinagogdan yedisi, imparatorluğun muhtelifbölgelerindengelenYahudilereayrılmıştır.

Hercemaatte,ocemaatinilerigelenlerindenoluşanbirkurul,mezarlıkları,vergilerintahsilini,fakirlereyardımı,kölelerinazledilmesi içinödenenfidyemiktarını düzenler. Hahamlardan oluşan mahkemeler, Yahudiler arasındauygulanacak fiyatlara, ücretlere, taşıma ve komisyon ücretlerine karar verir.Özellikleenflasyondönemlerindeişçiileişverenarasındaaracıgörevigören

bumahkemeler;asgariücretlerivetabanfiyatlarınıbelirler,kullanılanağırlıkve ölçü birimlerini kontrol eder, henüz taslak halindeki iş hukukununuygulanıp uygulanmadığını denetler, meslek gruplarına özel sokaklar tahsileder,zanaatkârlaraaitkâramacıgütmeyenyardımlaşmakurumlarınıyönetir.

Söz konusu mahkemeler, bazen kısıtlamak amacıyla da olsa, Yahudiolmayanlarlailişkileriyönetir.MeselaRomazanaatloncalarıkurulmasınışartkoştuğunda, hahamlardan oluşan bu mahkemeler, Şabat günü çalışmakzorunda kalmamaları için Yahudilerin bu loncalara üye olmasını yasaklar.Yahudileri, menfaatlerini korumak ve aralarında dayanışma sağlamak üzerekendi loncalarını kurmaya teşvik eder. Söz konusu mahkemeler çoğu kezyerel kanunlara itaat etmeye zorlar (mesela Roma toplumu tekeşliolduğundan, bu mahkemeler çokeşliliği cezalandırır); Yahudi esnafın koşerolmayanyiyecekveyaiçeceksatmasınaizinverir.

İskenderiye,yaşanankatliamlardansonra,yineimparatorluğunengelişmişşehrihalinegelir.İskenderiyelimanıdünyanınenbüyüklimanıdır.Yahudileryeniden en önemli armatörler arasına girer. Devekuşu tüyü, fildişi ile NilNehri’nin kollarından elde edilen altın ticareti yapılır. Papirüs, cam, halı,gümüş eşyalar ile daha ileride Talmud’da da adı geçecek olan 14 ayrı cins

kumaş üretilir. Rabbi Yehuda bu konuda şöyle yazar:329 “İskenderiyesinagogunu görmeyen, İsrail’in haşmetini hiç görmedi demektir. Businagogda müminlerin oturduğu yerler tesadüfi değildi. Kuyumcular ayrıyerde, gümüşçüler ayrı yerde, demirciler ayrı yerde otururlardı… Öyle kifakir bir adam sinagoga girdiğinde, kendi mesleğinden olan kişileri derhaltanırdı.Bukişiler,onaveailesinindiğerfertlerineişbulurdu.”

Bazıülkelerde–osıradaaşağıyukarı1.000.000Yahudi’ninyaşadığıMısır

gibi35–,Musagibiprenssınıfındangelenetnikbir lider ilebütünşehirlerdebulunan Yahudi meclisler tarafından seçilen bir ihtiyar heyeti (gerousia),vilayetiyönetenRomalıyöneticiyleolanilişkileriyürütür.

Bütün bu topluluklarımerkezi bir yönetim altında toplamak kimsenin neaklına gelir ne de buna gücü yeter. Filistin’de, Sanhedrin adıyla bilinenyüksekmahkeme,dünyadakibütünyerelmahkemelerinkararlarınıetkileyenimtiyazlıbirdiniotoriteolmaktanöteyegitmez.Kaldıkibuetkisonderecezayıftır.Zirayerelbirhâkim,Sanhedrin’in içtihatlarıyla tersdüşenbirkarar

aldığında, kimse tarafından cezalandırılmaz. Hatta yerel kararların,Sanhedrin’in içtihatlarını değiştirdiği deolur.Sabit ahlaki ilkeler temelinde,herşeyveherkesdurmadanzamanaayakuydurur.

Yahudilerin bu inanılmaz hayatta kalma azmi karşısında Titus’un halefiDomitian,Yahudiliğiortadankaldırmakisteyenlerinbirçokdefakarşıkarşıyakalacağıbir ikilemlekarşılaşır.Yahudiliğiyoketmekülfetinegirmekyerinebu inancın yaşamasına izin verip edinimlerini ve parasını gasp etmek dahaakıllıca olmaz mı? Domitian, Yahudiye’deki son isyan hareketlerini debertaraf ettikten sonra, bütün Yahudilerin imparatorluğun resmi dininegeçmesini ister. Mahkemeleri ve sinagogları kapatmaktan, dininideğiştirmediğini iddia eden Yahudileri sınırdışı etmekten bahseder. Ancakmaliyecileri; İbranileri, kendilerine kucak açmaya hazır geniş cemaatlerinyaşadığı Roma’ya düşman devletlere göç etmeye zorlamanın kendisini nekadar büyük bir gelirden mahrum edeceğini anlatınca fikrinden cayar.İmparator din değiştirmekten bahsetmeyi bırakırsa da, fiscus judaicus’uartırmayavebuvergiyiimparatorluğunneresindeyaşarsayaşasın,osıradakiinancı ne olursa olsun, Yahudi doğan herkese uygulamaya karar verir. İşi,Yahudi olduğundan şüphe duyulan kişilerin sorguya tabi tutulması vemuayeneedilmesinekadarvardırır.Yahudilikartıksadecebirdindeğil,aynızamandabirırktır.Çoğukişi,vergiödememekiçinsaklanır.Filistin’dedurumdahadakötüleşir.KalansonzenginlerdeMezopotamya’yagöçeder.Hernekadardahauzunsüreimparatorluğunenönemlivergigelirlerindenbiriolarakkalacaksada,Yahudivergisigittikçedahaazgelirgetirmeyebaşlar.

İmparator Nerva, vergi gelirini artırmak amacıyla, İS 96’da öldürülenDomitian’ınizlediğisiyasetitersineçevirerekYahudielitlerininFilistin’egeridönmesini sağlamaya çalışır. İmparatorlukta sadece Yahudilerin hakkı olanimparatora ibadet etmeme hakkını iade eder; Yahudileri, anlaşmazlıklarınıkendi mahkemelerinde halletmeye teşvik eder; Davut’un çoğu Partlarasığınmış sülalesine eski imtiyazlarından bazılarını geri verir; Sanhedrin’inbaşkanıRabbiII.Gamaliel’epatrikunvanınıiadeederekonuvergidenmuaftutar; Yavneh’teki maiyetini ve okulları finanse edebilmesi için, II.Gamaliel’e, imparatorlukta yaşayan bütün Yahudilerden eskiden Tapınağaödenen vergiyi (aurum coronarium) kendi hesabına tahsil etme hakkı tanır.Nerva, bu vergiyi tahsil edecek görevlilerin imparatorlukta serbestçedolaşmasına izin verir. Genellikle saygın kişiler olan bu tahsildarlar, bir

cemaatten ötekine dolaşarak cemaatler arası ağın yeni aracıları olur.Sanhedrin cephesinde ise ne sarayne debdebemevcuttur.Tapınağın yıkılışıiyibirdersolmuştur.Gözeçarpacakhertürlümerkeziyönetimden,zenginlikbirikimindenveiletişimdensakınılır.

Nerva’nın saltanatı sadece iki yıl sürse de, yaptığı reformlar Yahudiliküzerinde derin izler bırakır. Nerva’dan sonra, Filistin’in ekonomik çarklarıtekrardüzenlenir,üretimyenidenbaşlar,şehirlercanlanır,topluluklararasındaalışveriş yapılır, diyalogkurulur. İS98’deTrajan, selefinin aldığı önlemlereitiraz etmez. Ancak bu İspanyol’un saltanatı, içsavaşlar ve komşularlasavaşlarnedeniylediğertabihalklariçinolduğukadarYahudileriçindezorlugeçer. Ekonomik durum kötüleşir. Mısır’da ve Kıbrıs’ta, Yahudiler ileYunanlarbirbirleriniöldürürler.Trajan’ınbölgeyesevkettiğiaskerlerise,heriki tarafı da katleder. İS 116’da Yahudiye’de yeniden isyan emarelerigörülürse de,Vali LuciusQuintus’unmüdahalesiyle yatışır. Roma birlikleriPartlara karşı savaş kazanır, Mezopotamya’yı ele geçirir, burada yaşayanYahudilerezorlafiscusjudaicusödettirmeyekalkar.

Romaİmparatorluğu’nunsınırlarıhiçbirzamanbukadargenişolmamıştır.Oysa, her zaman olduğu gibi, zirve uzun vadede çöküşün de habercisidir.Roma’nınbukadargenişbiralanıyönetecekgücüyoktur.

İkincisavaş,ilkTalmud

Ertesiyıl(İS117)amcasıTrajan’ınyerinegeçenHadrianus,bukadargenişbir imparatorluğu idare etmenin tehlikeli olduğunu anlar. Mezopotamya’yıeski sahibi Partlara iade ederek Babil Yahudilerini son derece hoşnut eder.İmparatorluktaki sinagoglarda edilen duaları hoş görür; Akademi’ninYavneh’ten Celile’nin idari başkenti Sepphoris’e taşınmasına izin verir. II.GamalielpatrikunvanınıoğluŞimon’adevreder.

HerşeyerağmenHadrianus, imparatorluktayaşayanhalklarıbirleştirmeyivebircivisromanusyaratmayıhayaletmektedir.İştebuyüzdensayıcafazla,örgütlü, kavgacı, Roma elitleri açısından çekici Yahudilerden kurtulmasıgerekmektedir.Roma’dakamuidaresine–Yahudilerdahil–yabancılarıkabuletse de, Şabat gibi her türlü özel ve göze çarpan dini âdeti yasaklar. Aynışekilde sünnet, hadımetmekle (kanun,Mısırlıları dahedef alır) eş tutularakölüm cezası gerektiren bir suç haline getirilir. Hadrianus’un vergikonusundaki hayal gücü sınır tanımaz. Araba taşıma angaryası ile vilayet

sınırlarındanhergeçiştealınan%2,5’likgümrükvergisiquadragesima’yıicateder. Yeni vergiler koymak için her şey bahanedir. Hatta Romalı bir vali,

“Yahudilerin soluduğu havayı vergilendirememekten” yakınır.34 Bazı tarihikayıtlaragöreYahudiler,vergitahsildarlarınaödemeyapabilmekiçinçocuklarınısatmakzorundakalır.Vergitahsildarları Yahudi yetkililerin sorumluluğunda olduğundan, söz konusuyetkililer Romalıların fiili “işbirlikçisi” haline gelir. Rabbi Yohanan bukonuda şöyle yazar: “Şehirmeclisinde seçim yapılmasını kabul etmektense

ülkedenkaçmakyeğdir.”408

Hadrianus Kudüs’ü, Aelia Capitolina adında bir Roma şehrinedönüştürmeye karar verir. Eskiden Tapınağın bulunduğu yere Jüpiter’eadanmış bir sunak inşa edilmesini emreder; –Tapınağın yıkılış yıldönümüolan–9Avgünüdışında,Yahudilerinharabeleregirmesiniyasaklar.Yahudilerbu yasağı,Romalımuhafızlara para yedirerek deler.XIX. yüzyılda yaşamışbir yazar bu konuda şöyle yazar: “Yahudiler; İsa Mesih’in kanını satınaldıkları ve döktükleri o yerde, ancak para karşılığında gözyaşı

dökebiliyorlardı.”264 Yahudileri suçlamak söz konusu olduğunda, para vecinayetyinebirarayagelir.

Hadrianus İS 130’da, Yahudiliği kültürel anlamda yok etme çabalarınınsonuçlarınıbizzat teftişegeldiğinde,Yahudiye’de isyançıkar. İsyanın lideri,Şimon Bar Kosiba adında biridir. Çağın önde gelen bilgelerinden RabbiAkiba, Roma istibdadının asıl amacının Yahudiliğin kökünü kazımakolduğunu sezer. Sanhedrin’deki görevini bırakır; isyancıların hizmetinegirerekisyanamalidestekamacıylabütünOrtadoğu’da,bircemaattenötekinepara toplamayabaşlar.RabbiAkiba döndüğünde,ŞimonBarKosiba gerillaharekâtı başlatır. Birçok Yahudi Kosiba’ya katılır. 60 yıl önceki ilkayaklanmada olduğu gibi, Hıristiyanlar olayların dışında kalmayı tercihederler. Hatta bazı Hıristiyanlar, işgalcilerin arasına katılır. Sepphoris veTiberya gibi Yahudi şehirleri, misilleme korkusuyla tarafsız kalmayı terciheder.

Şimon Bar Kosiba, General Tineius Rufus’un komutasındaki Romaordusunumağlup eder. Kudüs’ü ele geçirerek Aelia Capitolina’yı yerle bireder; bir zamanlar Tapınağın bulunduğu yere birYahudi sunağı inşa ettirir;Yahudidevletininkuruluşunuilaneder;üzerlerinde“Kudüs’ünkurtuluşunun

I. Yılı” yazan madeni paralar bile bastırır. Artık zafer kutlama zamanıdır.Rabbi Akiba, Şimon Bar Kosiba’yı Yahudilerin kralı ilan eder; Kosiba’nınadını, Mesih’in gelişini haber veren kehaneti hatırlatması için Bar Kohba(“YıldızınOğlu”)olarakdeğiştirir.“Yakup’tanbiryıldızyükselecek”(Sayılar24,17).AkibaböyleyaparakherkesinumutlabeklediğiMesih’in,–İsadeğil–vatanıkurtaranŞimonolabileceğiniimaeder.

Hadrianus mağlup olan generalinin yerine en iyi subayını, o sıradaBritannia’dahâlâdirenmekteolansonKeltkalelerinialmaklameşgul JuliusSeverus’ugetirir.Dörtyılsürenşiddetlisavaşlarsonucunda,Kudüsgerialınır.Son Yahudi kalesi Beitar, İS 135’te düşer. Geriye, çöldeki mağaralardayuvalanmış dağınık direniş mevzileri kalır. Şimon Bar Kohba infaz edilir;önce Caesarea’da hapsedilen Rabbi Akiba da daha sonra infaz edilir.Sanhedrindağıtılır.JüpiteriçintapınakileAeliaCapitolinaşehriyenideninşaedilir.ArtıkhiçbirYahudi’nin,neyaşamaknededuaetmek içinbuyerlereyaklaşmayahakkıvardır.

Yahudi halkı bütün sivil, askeri ve hatta dini şeflerini kaybetmiştir. Silahtutacak yaştaki erkeklerin çoğuya öldürülmüş ya da köle olarak satılmıştır.Bölgeimparatorlukarazisiilanedildiğinden,hâlâtarlaekipbiçmekteolanazsayıdaki Yahudi köylü, ellerindeki arazilerin iyi kötü kalıtsal işletmecileridurumunadüşer,vergilerdışındaRoma’yabirdekirabedeliödemekzorundakalırlar.Kaçabilenlerkaçar.

Olaylardan30yılsonradoğanYunantarihçiCassiusDio’yagöre,34dahaönceki savaşta ölen 1.000.000 İbrani’ye bu savaşta toplam 580.000 İbranieklenmiştir.Filistin’debirkaçyüzbinYahudikalmıştır.Biryüzyıl içerisindeYahudihalkı,toplamnüfusununüçtebirinikaybetmiştir.

BazıRomalılarındahaönceNasıralılarolarakadlandırdığı,yetkilileriniseartık“Hıristiyanlar”dediği İsa’nınmüritlerininKudüs’teoturmayave fiscusjudaicus’u ödememeye hakları vardır:Hıristiyanlar ileYahudiler arasındaki

farkvergiyleilgilidir.34

Beşyılsonra, İS140’ta,Hadrianus’unhalefiAntoninusPius; isyancılarınelebaşısıRabbiAkiba’nınmüritlerininKudüs’egeridönmelerineveCelile’deyeralanUsha’da,babasıII.Gamaliel’denpatrikveyanassiunvanınıalanII.Şimon başkanlığında bir akademi kurmalarına izin verir. Eğitime teşvik

amacıyla hahamların vergidenmuaf tutulması,Yahudi olsun olmasın hiçbirmükellefin hoşuna gitmez. Öte yandan Antoninus, Yahudi anne babadandoğanbütün erkek çocukların sünnet edilmelerine tekrar izin verir.Buöylebir 180 derece dönüştür ki,Roma’da Juda adında bir hahamınAntoninus’aYahudiliği kabul ettirdiği, hatta imparatoru dini tefsirler yazmaklagörevlendirdiği söylentileri yayılır! Filistin, Suriye vilayetinin bir bölgesiolmaktançıkarılıpözerkbirvilayethalinegetirilir.Tamdabusırada“Filistin”ismitamanlamıylaortayaçıkar.Buisim,bütünRomayazılarınahâkimolanakadardahaüçyüzyılgeçecektir.

Bütünbuçabalararağmen,Antoninus’unsonsaltanatyılıolanİS161’de,Celileli Yahudiler, Suriye sınırına yığılan Partlarla birlik olup Romaboyunduruğundankurtulmayıdener.Antoninus’tansonratahtageçenMarcusAurelius, Yahudilerin bu yeni isyanını bastırır, Partları püskürtür,Antoninus’unçoğureformunuyürürlüktenkaldırır.

İS165’te,II.Şimon’unyerinegeçenRabbiYehudaHaNasi,Sanhedrinilebirlikte Sepphoris’e yerleşir. 30 yıl boyunca burada kalacaktır. Aldığı ilkkarar; bilgelerin yüzyıllardır birbirlerine sözlü olarak aktardığı, büyükihtimalleçelişkileringünışığınaçıkmamasıiçinyazıyageçirilmesikesinlikleyasak olan (“iki haham, üç görüş”) Kitab-ı Mukaddes tefsirlerini kâğıdageçirtmek olur. En az 148 yorumcunun katıldığı derlemenin adı daha sonraMişna (ya da “Tekrar”, zira o zamana kadar ezberden “tekrar edilen”metinlerden oluşmaktadır) olacaktır. Kutsal kitap, halkın toplandığı “yer”görevinigörerekTapınağınyerinialır.

İS 188’de Rabbi Yehuda, toplam 63 alt bölümden oluşan altı konudakiderlemeyibitirir: tarım,yıllıkkutsal törenler,evlilik,hukukivecezai ticaretkanunu, Tapınağa hizmet, temizlik âdetleri.Mişna’nın tamamlanması için,Kudüs’te ve Babil’de yarım yüzyıl daha geçmesi gerekecektir. Ekonomidoktrininin esası, dördüncü bölümde (Nezikin), özellikle de üç alt bölümde(BavaKama,BavaMetsia veBava Basra) ele alınır. Özelmülkiyetle ilgilikanunların toplandığı bu alt bölümlerin adları Aramcada (Babil’de halenkonuşulan,kısmenmetinlerdedekullanılandil)“birincikapı”,“ortakapı”ve“sonkapı”anlamınagelir.

Mişna, çağının kanun kitabıdır. Hâkimlerin düşünmeye devam etmesiniengellemez. Âlimler yeni tefsirler kaleme almaya, mahkemeler sürekli

değişim halinde olan durumları serbestçe muhakeme etmeye devam eder.MeselaMişnayayımlandıktansonraRomalılarvergilerinŞabatyılıdahilheryılödenmesinitalepedince,mahkemelerYahudilerintopraklarınıbiryıliçinYahudi olmayan dostlarına kâğıt üzerinde satmalarına izin verir. Böylecekendilerini o senenin gelirinden mahrum edecek nadasa bırakmazorunluluğundan kurtulmuş olacaklardır. Hatta Rabbi Yannai, aynınedenlerdendolayıŞabatyılınınkaldırıldığınıilanetmiştir.

Celile’dekiakademilerde,Mişna’nınilerideGemara(“Tamamlama”)adınıalacaktefsirleriüzerineçalışmalarçoktanbaşlamıştır.Gemara,Mişna’nınherbir bölümüne eklenen anekdotlardan ve tartışmalardan oluşur.Bütün bunlarhepberaberKudüsTalmudu’nuoluşturur.

Ancak Kudüs’teki Yahudi varlığını muhafaza etmek için harcanan bütünçabalararağmen,cemaatlerRomaİmparatorluğu’nunçeşitlibölgelerine,Persdevletine, Arabistan’a veya daha uzak yerlere dağılmaya devam eder. Enzenginler, bir cemaatin ayakta kalabilmesi için gerekli bütün meslekgruplarını da yanlarında götürür: öğretmenler, hâkimler, ayin yöneten dingörevlileri,kasaplar, fırıncılar.Geridekalanazınlık,osıradahâlâRoma’dançokYunanolankültüreletkileremaruzkalır.

Yahudi halkı bir kez daha yavaş yavaş yok olur.Romametinlerine göre,birkaç kitap ile galiplerin hafızasında yer edecek alay ve küçümseme dolu

hatıradışında,buhalktanyakındageriyehiçbirşeykalmayacaktır.335

Aynı çağda ve aynı yerde, dünyaya ve paraya yaklaşımı çok daha farklıtektanrılı bir din ortaya çıkmıştır. Bu din, Tanrı’yla olan ilişkide derinsarsıntılarayolaçacaktır.

2.ParakarşısındaHıristiyanlarveYahudiler

Verimlipara,verimsizparaİsa’nın ilk müritleri dinibütün Yahudilerdir. Yahudi törenlerine katılırlar,

Tevrat’a uyarlar. İsa’nın Mesih olduğuna kani olduktan sonra, diğerYahudileri de kendileriyle birlikte Mesih’in dönüşünü beklemeye iknaedebilmeyiumarlar.

AncakMesih’indönüşününuzamasıvedindeğiştirmelerinazlığınedeniyleilişkiler gerilir. Hıristiyanlar kendilerine “verus Israel” adını verir,

Yahudilerin dualarında İsa’yı lanetlediklerinden şüphelenir, onları “Tanrı

katili” olmakla suçlar.428 Hatta bazıları, Yahudilerin başına gelenkötülüklerin sebebinin İsa’nın şehit edilmesi ile Sadukilerin bundaoynadıkları rol olduğunu iddia eder. Buna karşılık Yahudiler, Hıristiyanları

sapkınilanederekcemaatveticaretağlarındandışlarlar.428

Böylece Yahudiliğin bu iki kolu birbirinden uzaklaşır. Petrus’laanlaşmazlığadüşenTarsusluPavlus, dahaönceYahudiliğe inananpaganlarıkendineçeker.Anadolu’da,Yunanistan’da,Suriye’de,Mısır’da,Roma’daveKartaca’da Hıristiyanlığa geçenlerin sayısı artar. Bir toplulukta yeterincemüminoluştuğunda,orayabirrahipatanır.Yeterincerahipolunca,bunlarbirpiskopos seçer. Bu piskopos, komşu piskoposlar tarafından kutsandıktan

sonracemaatindeki rahipvemüminlerdensorumluolur.428Kiliseninhenüzkutsal kitabı yoktur. Petrus’un ölümünden beri bir ruhani lideri debulunmamaktadır. Bu lider çok daha sonraları, egemen imparatorluğunkalbindeyaşayanRomapiskoposuolacaktır.

Bunaparalelolarak, ikiekonomidoktriniarasındakifarklılıklarderinleşir.Herikisindedeyardımseverliğin,adaletinvebağışınerdemineinanılır.AncakYahudileriçinzenginolmak,Hıristiyanlariçinisefakirolmakmakbuldür.İlkiiçinzenginlik,Tanrı’yadaha iyihizmetetmek içinbiraraç iken,diğeri içinzenginlikselametinyolunukapatır.İlkiiçinparabiriyilikaracıolabilir;diğeriiçin paranın etkileri daima yıkıcıdır. İlki için, kişi iyi yolda kazanılmışparadan sevinç duyabilir; diğeri için para her şıkta el yakar. İlki için, ahlakçerçevesinde para kazanmış ve cemaatte yaşayan fakirlere karşı bütüngörevlerini yerine getirmiş kişi için zengin ölmek bir lütuftur; diğeri için,fakir ölmek selamete ermenin zorunlu koşuludur. Matta, İsa’nın şu sözünüaktarır:“Yinesizederimki,deveniniğnedeliğindengeçmesi,zenginkişininTanrı’nınhükümranlığınagirmesindendahakolaydır”(19,24).HernekadarLuka, imansız kâhya meselini anlamı belirsiz bir cümle ile bitirir(“Namussuzluğunparasınıkendinizedostlaredinmekiçinkullanın”[16,11])vebu cümleyle paranın gücünükabul ederse de, hemen şöyle ekler: “İyilikyapınvehiçbirkarşılıkbeklemedenödünçverin”(6,35).

Daha önce gördüğümüz gibi, paradanmenfaat elde etmekYahudiler içinahlaksızlık değildir. Eğer Yahudiler aralarında paradan menfaat eldeedemiyorsa, bu dini yasaktan ötürü değil, dayanışma kaygısı yüzündendir.

Tıpkı sığır sürüleri gibi, para da verimli bir zenginliktir; zaman isedeğerlendirilmesi gereken bir boşluktur.Tam tersineHıristiyanlar için, tıpkıAristoteles ve Yunanlar için olduğu gibi, para –ve zaman– tek başına birzenginlikkaynağıdeğildir;paraverimsizdir.Buyüzdenparaticaretiyapmak,ölümcülbirgünahtır.Hıristiyanlığınparanınverimsizliğineolanbutakıntısı,evlilik dışında yasakladığı cinselliğe duyduğu nefrete de gönderme yapar.Yeni oluşmakta olan Kilise için, Tanrı’nın yarattıkları dışında hiçbir şeyverimliolamaz.Paraçalıştırmak,zinayapmaklaeşdeğerdir.

Şüphesiz iki din arasındaki bu farklılıklarda, çok eskilere giden Esseni-Saduki kavgası ile havarilerin en yoksul Yahudileri kendilerine çekmearzusunudagörmekgerekir.

Yahudilerin kendi cemaatlerine yapmaları gereken bağışlar, gelirlerininbeşte biri ile sınırlıdır. Buna karşılık, Hıristiyanlar Kiliseye sınırsız bağıştabulunmaya teşvik edilir. Yahudi cemaatlerinin söz konusu bağışlarıntamamını fakirlere dağıtması gerekirken; Kilise, haşmetiyle gözkamaştırabilmek ve insanlığın selametini hazırlayabilmek için bağışların enazındanbirkısmınıkendinesaklayabilir.Kiliseaçısındanmenfaatüretemeyenpara, Kiliseden geçerse ihsan üretebilir. Kilisenin gelecekteki mutlak gücü,paraylaolanilişkilerinbuşekildetersinedöndürülmesindenkaynaklanacaktır.

Aradakifarklılıklarıdahadaderinleştirmekiçin,HıristiyanlığınYahudiliğegetirdiği eleştiriler din ile ekonomiyi birbirine karıştırarak Tanrı katli veistifçiliksuçlamalarınıbirleştirir.İncil;(İsa’yıelevermekiçin30dinaralmayıkabul eden [Matta 27, 6-7], daha sonra günahından dinarları iade ederektemizlenmeyiuman)Yehuda’nınkarşısına,300dinarlıkgüzelkokuluyağlarlaİsa’nın ayaklarını ovanMecdelli Meryem’i (Luka 7, 47) çıkartır. Meryem,parayı günahlardan arınma aracı yapar, günahların bağışlanması için adakadamayaörnekteşkileder.

Aynışekildeİncil,birYahudikanunuolduğufarzedilen“gözegözdişedişkanunu”nun karşısına (oysa daha önce gördüğümüz gibi, Hammurabi’denkalma bu kanuna Tevrat karşı çıkar), Hıristiyanlığın şiddete başvurmama

felsefesiniçıkartır.121Matta(5,38-39)busuçlamalarakatılarakİsa’yışöylekonuşturur: “‘Göze göz, dişe diş’ dendiğini duydunuz. Ama size derim ki,size yapılmak istenen kötülüklere direnmeyin. Tam tersine, biri sağyanağınıza vurursa, ona öbür yanağınızı da uzatın.” Oysa Kitab-ı

Mukaddes’te yer alan bu ayet şöyle demektedir: “Hayata göre [‘için’ değil]hayat, göze göre göz, dişe göre diş… vereceksin.” Ta’hat (göre) kelimesiintikam değil, tam tersine verilen zararın telafisi için ödenen tazminatı

belirtir.121 Ayet kişiden, kan kaybettiğinde dahi para ile yetinmesini ister.Misillemeyegetirilenbuyasak,Tevrat’ındahabirçokayetindedilegetirilir.Eşsizbir dini yasauzmanıolan İsa, bu ayetlerdenbirini okadar çok tekraretmiştir ki, daha sonraları ayetin kaynağı unutulmuştur: “Öç alma ve kinbesleme.[…]Benzerlerinikendingibisev”(Levililer19,18).

İskenderiyeliKlementgibiantikdönemHıristiyanilahiyatçıları,301benzerbir yaklaşımla, Tevrat’ın ahlak öğretisine son derece yakın bir ekonomiahlakını yüceltseler de, ilk Hıristiyanların İncil’deki ilgili ayetlerdençıkardıkları bütün dersler, Yahudilerin her şeyi para ile ölçtüğü ve parakarşılığındaherşeyi,zamanı,insanetinivehattaTanrı’yıdahisattığıiddiasınıdesteklemeamaçlıdır.Mesih’iparakarşılığındasatanYahudiler,herşeyisatınalmaya ve satmaya hazırdır derler. Yahudilerin tek kutsal yasası piyasadır.Hıristiyanantijudaizmi,iktisadieleştirilerdenayrılamaz.

MilattansonraI.yüzyılınsonundaKiliseoluşmayabaşladığında,Kilisenin

Yahudilikle ilişkisi tartışmaların odak noktasındadır.301 Bazı ilahiyatçılaragöre Hıristiyanlık, Yahudiliğin tamamlanmasıdır; diğerlerine göre ise tamtersine, Hıristiyanlığın Yahudilikle hiçbir ilgisi yoktur. Mesela Gnostikler,Yahudilerin Tanrısı’nın sadece bu dünyayı yarattığını, İsa’nın Babası olanbaşka bir Tanrı’nın ise göklerdeki dünyayı yarattığını iddia eder. 150’yedoğru, Gnostik sapkın Marcion, o sırada kaleme alınmakta olan İncilmetinlerindenYahudiliğeveTevrat’adairbütünatıflarınatılmasınıdahitalepeder.

Bütün bu ayrılıklara rağmen, Romalıların gözünde Hıristiyanlar, tıpkıSamiriler gibi birçok Yahudi tarikatından sadece bir tanesidir. MarcusAurelius’tan sonra tahta çıkan ve kendini Herkül zanneden bir deli olanCommodus, hiçbir ayrım gözetmeksizin hem Yahudilerin hem deHıristiyanlarınpeşinedüşer.İmparatorluktayaşayanherikidininmensuplarıkenarda köşede yaşarlar, ücra yerlerde otururlar, marjinal işler yapmayazorlanırlar.212’den itibaren,1000küsursuç işlediktensonra imparatorolanCaracalla, hemYahudileri hem deHıristiyanları hedef alan bir asimilasyonkampanyası başlatır. İmparatorluğun bütün sakinlerine tek bir Roma

vatandaşlığı getiren bir ferman çıkarır. Bu sayede çok sayıda Yahudi,imparatora bağlılık yemini etmek ve dinlerini değiştirmek zorundakalmaksızınRomaidaresindegörevalır.Ancakönemligörevleregelemezler.Umut edebilecekleri en yüksek mevki, herkesin nefret ettiği vergitahsildarlığıdır. Bundan böyle onlara hiçbir özel hak tanınmaz. Dinleri vekültürleri yok sayılır. Asla çözemeyecekleri bir ikilemde kalırlar. Ya aşırızulümgörüpölecekleryadaaşırıasimileolupyokolacaklardır.

240’a doğru Hıristiyanlık, gittikçe imparatorluğun üst kademelerinesızmaya başlar. Yeni Ahit metinleri ortaya çıkar; İncil tamamlanır.Piskoposların bölgesel otoritesi tanınır. Sonsuz yaşam vaadi karşılığındaTanrı’ya, toprak, sürühayvanıveyadeğerlieşyaşeklindeyapılanbağışlardapatlama görülür. Üst düzey din adamları, Kiliseye özel araziler ve maddikaynaklar sağlamaküzerebubağışlarıyönlendirmeklegörevlidir. İçlerindenbazıları bu bağışları tekrar satmaya kalkar. Roma piskoposu etrafındaörgütlenen Kilise, bunu engellemek için elinden geleni yapar. İskenderiyeliilahiyatçıOrigenes,Kiliseye inananların“SeçilmişHalk”olarakYahudilerinyerinegeçtiğiniilaneder.

İSIII.yüzyılınbaşında,HıristiyanlıkbütünimparatorluğusararkenRoma,Asya vilayetleri karşısında güç kaybeder. 216’da, Kartaca’da 71 Afrikalıpiskoposun katıldığı bölgesel bir konsil toplanır. Sanhedrin’den esinlenenbaşkabir konsil, daha sonraRoma’dabir o kadar piskoposudahabir arayagetirir.Başkentteşimdiden46Hıristiyanrahipbulunmaktadır.Hattasayıları,Roma İmparatorluğu dışında da artmaya başlamıştır. Gittikçe güç kazananHıristiyanlar, İmparatorluk yetkililerini, misyonerlik yapmayan veimparatorlukta dağınık halde yaşayan birkaç milyon Yahudi’den çok dahafazlatedirginetmektedir.

222’de Aleksander Severus’un saltanatı başladıktan sonra Yahudiler,Hıristiyanlara oranla daha az kötü muameleye maruz kalır. Roma’daşehirlilerin sahip olduğu haklara sahiptirler; bazı yükümlülüklerdenmuaftırlar; istedikleri gibi ibadet edebilirler.Hatta 236’da, bir süredir tahsiledilmesigetirdiğigelirdençokdahapahalıyapatlayanfiscusjudaicusortadankalkar. Yahudi cemaatleri, itibarı zayıflayan patriğe vergi (apostole)ödemektendeartıkbezmiştir.Cemaatlerarasıilişkilereskihızıyladevametsede,merkeziartıkFilistin’dedeğildir.Böylebirmerkezvarsabile,budahaçok

İskenderiye veya, daha sonra görüleceği gibi, Roma’ya rakipimparatorluklardabulunmaktadır.

Daha sonraki imparatorlar (Decius, Valerian, Diocletianus), hemYahudilere hem de Hıristiyanlara zulmederler. Her iki din mensuplarınıasimile etme çabaları sürer. 250’de, Decius bir kez daha bütün Romavatandaşlarını resmi tanrılara ibadet etmeye zorlar. 285’te Diocletianus,Yahudi ve Hıristiyan zanaatkârların kendi loncalarını kurmalarını yasaklar.303’te ibadet yerleri kundaklanır, Hıristiyanmeclisleri yasaklanır, Kiliseninmallarınaelkonur.

Bütün bu zulümlere rağmen Yahudilik devam eder; her yerde alanınıgenişletenvegönüllerifethedenKilisegüçlenir.Romapiskoposunungittikçeartannüfuzu altındaoluşanKiliseninörgütlenmesi imparatorluğunkini takliteder.Gittikçe daha çok bağış alanKilise;mallarını devredilemez ilan eder,piskoposların bumalların ticaretini yapmalarını yasaklar, böylece daha çokinananı kendine çekmenin yollarını artırır. İmparatorlar sık sıkpiskoposlukların servetlerine el koysa da, yeni bağışlar zararı derhal telafieder.

İlk piskoposlar; Yahudilerin Kitab-ı Mukaddesi’ndeki peygamberleri,içindeyaşadıklarıçağınYahudilerindenayırmakiçinellerindengeleniyapar.Caesarea Piskoposu Eusebius; çağdaşı olan “korkunç” Yahudileri, “EskiAhit’in iyi İbranileri”nden ayırır. Bununla birlikte, yürütülen bu ayrımcılıkstratejisi çok etkili olmamış olsa gerek; zira 312’de İspanya’da yer alanElvira’da toplanan ilk bölgesel konsillerden birinde, Kilise, Hıristiyanlarıhasatlarını hahamlara kutsatmaktanmen eder.Buyasak daha sonra o kadarsık tekrar edilmiştir ki, mahkûm ettiği uygulamanın devamlılığını ortayakoymaktan başka bir işe yaramamıştır. Gerçekte Hıristiyanlar ve Yahudilerbirbirlerine, din adamlarının arzu ettiğindençokdahayakındır.Her iki dinemensup tüccarlar, köylüler, zanaatkârlar ve kuyumcular birbirleriyle,piskoposların arzu ettiğinden çokdaha fazla konuşurlar.Birbirlerinemisafirgiderler; birbirlerinin bayramlarına katılırlar. Dini yetkilileri küplerebindirerekbirbirlerinehayırdualarıederler.

Bizanscenderesi

Biryüzyıldanberiolmasıbeklenenşeysonundaolurve312’debirRomaimparatoru Hıristiyanlığı kabul eder. İmparator adayları arasında yaşanan

birçok katliamdan sonra, Konstantin, Roma’da iktidarı ele geçirerek 313’teçıkan Milano Fermanı’yla Hıristiyanlara ibadet özgürlüğü tanır. HattaseleflerininelkoyduğubütünmallarıKiliseyeiadeeder.Hıristiyanlarıntalihidönmüştür. Aynı sırada imparatorluğun ağırlık merkezi tamamen Doğuyakayar.DünyaekonomisigittikçeAsyaetrafındadönmeyebaşlar.

Konstantin, Boğaziçi’nde Yunanlara ait eski bir yerleşim bölgesi olanBizans’tankalmaharabelerüzerineKonstantinopolisadındayenibirbaşkentinşaettirir.Buyüzdendirki,imparatorluğundoğubölümü,dahailerideBizansİmparatorluğu olarak adlandırılacaktır. 325’te imparatorluğun tek hâkimihaline gelen Konstantin, piskoposları atlayarak Kilisenin de tek hâkimiolduğunu iddia eder. Dini tartışmalara karışır; Yahudilerden ayrı tuttuğuSamirileri, dinlerini değiştirmeye zorlar. Hıristiyanlığa geçmeyireddedenlerin,kendilerinebiryüzyılönceCaracallatarafındanverilenRomavatandaşlığını iptal eder. Her türlü misyonerlik faaliyetini sert biçimdeyasaklar (Yahudiliği kabul eden bir Hıristiyan, onu din değiştirmeye iknaedenYahudiilebirlikteyakılarakölmeyemahkûmedilir);Hıristiyankölelerinsünnetolmalarınıyasaklar;birYahudi’nindindeğiştirenbaşkabirYahudi’yieleştirmesiniölümlecezalandırır.Yahudileri,–vergitahsildarlığıhariç–askerive sivil görevlerden men eder. Bununla birlikte, anlaşmazlıklarını kendimahkemelerinde çözmelerine izin verir. Yahudiler artık Romalı değildir;bundanböyleRomayasalarıonlarauygulanmaz.

Yahudiler ile Hıristiyanlar arasındaki ayrım, Kilisede de tartışma konusuolur. 318’de, İskenderiye’de rahip olan Arius, Baba’nın Oğul’dan önce varolduğunu ve Oğlu yarattığını savunur. İskenderiye piskoposu, Baba ileOğul’unezeldenberi bir aradavarolduğunubelirterekArius’u aforoz eder.Bu fikri anlaşmazlığın altında, Hıristiyanlığın doğuşunda Yahudiliğin yerisorusu yatmaktadır. Hıristiyanlar, öteki tektanrılı dini ortadan kaldırmak ileİsa’nın geldiği halkı Mesih’in tarihi gerçekliğine şahadet etmesi içinmuhafazaetmekkonusundaikiyeayrılır.BusorunuçözmeküzereKonstantin,

325’teAnadolu’dayeralanNikea’da8ilkekümenikkonsilitoplar.İmparatorvekonsil,HıristiyanlarınTanrısıolanBaba’nın,YahudilerinTanrısı’ylaaynıolduğunu teyit eder. Oysa Yahudiler, “iğrenç halk” olarak nitelendirilir.Hıristiyan antijudaizmi, müjdeyi getirmiş ve insanlığa hizmet etmiş halkaduyulannefret ekseninde şekillenir.Aynı şeyçokdaha ileride,para ileolan

ilişkidedeortayaçıkacaktır.BaşkalarınaTanrılarınıverdiktensonra,şimdideborçparaverenekarşıduyulannefret.

Bir imparatordan ötekine, Yahudilerin durumu kötüleşir. İmparatorlukzayıfladıkça, Yahudilerin cenderesi gitgide dayanılmaz bir hal alır. “YeniRoma” Konstantinopolis’in törenle açıldığı yıl olan 330’da, Kilise ileimparatorarasındabiriktidarkavgasıpatlakverir.Herikiside,siyasivediniaçıdan üstünlüğün kendisinde olduğunu iddia eder. Anlaştıkları tek nokta,Yahudileri alt etme zorunluluğudur. İmparatorun Yahudilere getirdiğiyasaklara karşılık Kilise –durmak bilmeyen bir yarış çerçevesinde–,Hıristiyanların Yahudilerle hiçbir şekilde ilişki kurmamalarını sağlayacakbaşka yasaklar koyar. Mesela Hıristiyanlara kendi bayramlarını belirlerkenYahudilerinbayramtakviminikullanmalarınıyasaklar.Buayrımcılıktatehditaltında olan Yahudi kimliğini muhafaza etme fırsatı gören bazı hahamlar,durumdanşikâyetçideğildir.

Konstantin öldüğünde gücünün zirvesinde bulunan Roma İmparatorluğu,DoğuveBatıolmaküzereikiyebölünür.337’de,Konstantin’inoğullarındanII. Konstantius, Konstantinopolis’e yerleşerek Perslere karşı savaş başlatır.Ağabeyi II.Konstantin iseRoma’ya yerleşerek imparatorluğun batı kısmınıyönetmeyebaşlar.KüçükkardeşII.Konstantius,üçüncükardeşKonstansilebirlikte, İskenderiye ve Yahudiye’de çıkan Yahudi isyanlarını bastırır. II.Konstantius 339’da, önce Yahudi erkekler ile Hıristiyan kadınların, dahasonra Yahudi kadınlar ile Hıristiyan erkeklerin evlenmelerini yasaklar.Yahudileri tarım sektöründen tamamen atmak için onlara,Hıristiyanolmasadahikölekullanmayasağıgetirir.

350’de II. Konstantius, ailesinin geri kalan üyelerini öldürttükten sonra,ikiye ayrılan imparatorluğu tekrar bir araya getirmeye çalışır. Yahudileri“zararlıbirmezhep”ilanederekPerslerlebirlikolupkendisinekarşıkomplokurmaklasuçlar.Bunakanıtolarakda,Kudüs’tebelirlenenbayramtakviminicemaatlere iletmek üzere iki imparatorluk arasında gidip gelen “casushahamlar”ıgösterir.Yahudilerin ticarivediniağlarıartıkçokciddianlamdatehditaltındadır.BirçokYahudizulümdenkurtulmakiçindindeğiştirerekyakendi dinlerine gizli gizli ibadet eder ya da samimi Hıristiyanlar halinegelirler.Konstantius’unDoğudakivekiliGallus,Celile’deYahudilerehayatızindan eder. Bölgenin siyasi önemi gittikçe azalır. Önemli ticaret yolları

Roma’yıKonstantinopolisveİskenderiye’yebağlar.Filistindışlanır.

352’de Filistin’de yeni bir isyan çıkar. Ancak Roma ile işbirliği yapanpatrik tarafından desteklenmediği için ve maddi olanaksızlıktan dolayı sözkonusu ayaklanma başlamadan biter. 358’deKonstantinopolis, YahudimillikimliğinikesinşekildeyoketmekamacıylaFilistin’i,KızıldenizileAkdenizarasındabulunandiğerbölgelerlebirleştirerekPalestinaTertiaadındayenibirvilayet oluşturmaya karar verir. Filistin ismi artık kesin olarak yerleşir.358’de,dünyadakibütünYahudileringözündeitibarınıkaybetmişolanpatrik,İkinci Tapınağın yıkılış tarihini temel alan yeni bir takvim düzenlediğindekimseumursamaz.

Aynı sırada, etraftaki genel çöküş havasına rağmen, Tiberyalı hahamlarokullarının yalnızlığında, kutsal metinlerin yeni yorumlarının yazımınıtamamlar. Muazzam bir eser olan bu Gemara, Mişna ile birlikte KudüsTalmudu,dahadoğrusukutsal şehirdekalemealınmadığındanTalmudEretzYisraeladınıalır.Daha ileridegöreceğimizgibi,aynıandaMişna’nınbaşkayorumları kaleme alınmaktadır. Bir başka Gemara olan bu Gemara, dahasonraBabilTalmuduadınıalacaktır.

Daha sonraki Doğu Roma imparatorları, ekonomik durum ve zamanınihtiyaçlarınagöre,tahterevallimisali,Yahudilerebirhoşgörülübirhoşgörüsüzdavranır. Nerede olursa olsun Yahudiler genellikle esnaf veya zanaatkârdır.Kölekullanmayasağındandolayıartıktarımlauğraşamazlar.Özelliklehalennüfuz sahibi oldukları uluslararası ticarette çok nadir olarak rehincilikyaparlar.

İnanmışbirçoktanrıcıolanJulianus,361’deII.Konstantius’unyerinetahtageçer. Paganlığa geri dönüş yaptığından, Dönme Julianus lakabıyla anılır.YahuditüccarlarınuluslararasıağındanveonlarınaracılığıylaMezopotamyalıSasanilere karşı girişilen savaşta Babil cemaatlerinden faydalanmak için,bütün imparatorluktaki Yahudileri korur. Yahudilerin kamu görevlerinegirmelerineizinverir;onlaraibadetetmevekendimahkemelerinebaşvurmahakkıtanır;patriğeödenenvergiyikaldıracağınadairsözverir.HattaTapınağıbaştaninşaettirmeyebaşlar.AncakJulianus364’teölmedenbirazevvelçıkangizemli bir yangın, çalışmaları sekteye uğratır. Saltanatı ancak üç yıl sürenJulianus,SasanilerinbaşkentiKtesifon’ukuşattığısıradaölür.

Ondan sonra gelen imparatorlar tekrar Hıristiyanlığı benimserler.

Yahudilere uygulanan baskılar tekrar başlar. Valens ve Valentinianus;Yahudileri, Julianus’un icra etmelerine izin verdiği kamu görevlerindenkovarlar.Dahasonragelenimparatorlar,Yahudileriiktisadivesiyasihayattaniyicetecritederler.

380’de,I.Theodosiusdahamerhametlibirpolitikaizlemeyebaşlar.390’daMilano Piskoposu Ambrosius Yahudileri “korkunç ticari işlemler”

gerçekleştirmekle suçlarken,301 Theodosius Yahudi mahkemelerininözerkliğinin altını çizer (“Yahudi inancına yabancı hiç kimse, Yahudilere

uygulanacakfiyatlarakararveremez”301),Yahudibayramlarınavetakviminesaygı gösterilmesini emreder, Yahudilerin her türlü saldırıya karşıkorunmasını ister. Theodosius aynı yıl, İskenderiyeli Yahudi armatörlereözerk lonca kurma hakkı tanır. Yahudiler, dünyanın bir numaralı limanındaolağanüstübirayrıcalıkeldeederler.

Buna rağmenKilise, hemdini hemekonomik açıdanYahudilere karşıdır.395’te, İskenderiyeKütüphanesi’ninHıristiyan patrik Theophilus tarafındankısmen yok edilmesini takiben, Konstantinopolis Piskoposu YannisKhrysostomosYahudileri“Tanrıdüşmanı”ilaneder,sinagogu“putperestliğe

adanmış İblis yuvası” ve “Tanrı katillerinin ini” olarak tanımlar.34

Yahudilerin debdebesini ve faizle borç para verme alışkanlıklarını (oysa osıradabusonderecenadiryapılmaktadır)eleştirir.“Yahudilerşeytana tapar;

dinleri isebir illettir.”135AynıçağdaNumidya’dayeralanHippokentinde,Augustinus faizle borç vermeye karşı çıkmaktadır. Augustinus’a göre üçbüyükgünahbulunur:cinselhırs(fakatüremekdegerekir),iktidarhırsı(fakatkamu işleriyle uğraşmak da gerekir) ve para hırsı (bu affedilmezdir). Birbaşka deyişle, paranın “zina yapmasına”, yani menfaat üretmesine engelolmakgerekir.AugustinusYahudileri,“ahlakiçöküşlerinedeniyle”Mesih’inölümünün bir simgesi haline getirir. Yahudilerin öldürülmemesini salıkverirse de, –herkese gösterilmeleri için– dağıtılmalarını, “Kilisenin sinagogüzerindekazanmışolduğuzaferinperçinlenmesiiçin”aşağılanmalarınıister.

395’teI.Theodosius;DoğuRomaİmparatorluğu’nubüyükoğluArcadius,Batı Roma İmparatorluğu’nu ise küçük oğlu Honorius’a emanet eder. Yeniimparatorlar babalarına göre daha hoşgörüsüz davranır. 398’de çıkan birkanunla Yahudilerin hukuki özerklikleri iptal edilir; Yahudi mahkemeleri,

“taraflarınrızasıylaişleyenbasithakemlikkurumları”naindirgenir.135Bunanormal yargılamada temyize gitme hakkı da eklenir. Aynı kanun, bazımeslekleregirebilmeveyabazıvergileriödememegibiekonomikavantajlarsöz konusu ise, Yahudilerin din değiştirmesini yasaklar. Yunan ve Bizanslıtüccarlarartıkbütünkaravedenizyollarınahâkimdir.Yahudiler istenmeyenrakiplerdir.

408’de,Arcadius’unoğluII.Theodosiusbabasınınyerinetahtaçıkar.OnunzamanındaYahudilerinözelstatüçerçevesindetecriditamamlanır.431’de,II.Theodosiusbirfermanlapatriklikmakamınılağveder.Tahsilibütüncemaatler

tarafındangaranti edilmesi gerekenyeni bir vergi koyar.34Yahudileri ihbaredecekherkese,elkonulacakgelirdenpayvermeyibilevaateder.YahudileregetirilenHıristiyanköleçalıştırma,Hıristiyanlarıeleştirme,tsedakaiçinvergitoplama,Yahudiolmayanlarıdindeğiştirmeyeveyasünnetolmayaiknaetmeve sinagog inşa etme yasaklarını yeniden yürürlüğe koyar. Yahudilerinbayramlarını sadece kendi mahremiyetlerinde kutlamalarına izin verilir.312’den bu yana yazılan ve 435-438 arasında “Theodosius Kanunları” adıaltında toplanan kanunlarla, bir Hıristiyan’ın dinini değiştirmeye kalkan–“iğrenç mezhep” olarak tanımlanan– Yahudiler, Samiriler ve Hıristiyanolmayan “ve cenneti arayan” diğer herkes ölüme mahkûm edilir. Aynı

kanunlar, bu “dinsizlerin” yaşayabileceği alanları da kısıtlar.135 Asimileolmamaları ve rakip tüccarlardan kolayca ayırt edilebilmeleri için,Yahudilerinnasılgiyinmesigerektiğidebelirlenir.Kamumesleklerininçoğu,özellikle hapishane bekçiliği ve hâkimlik Yahudilere yasaklanır. Yahudiler,vergitahsildarlığıgibimaliyükümlülüklergetirecekmesleklerezorlanır.

Bukonudakikanunmetni,biracımasızlıkveikiyüzlülükörneğidir:

“İmparatorHazretleriherşeyienufakayrıntısınakadargenelrefahdüzeyiaçısından incelemek arzusundaolduğundan, bütün şehirlerde vergileri tahsiletmekle görevlendirilecek mezheplerin, söz konusu işi vilayettekimemurlarıyla birlikte yürütmesini, varlıklarını bu işe harcamasını, bağışlaryapmasınıveaskerihizmetleriniyerinegetirmesiniemrediyoruz.Kanunlarınkınaması gereken nefretlik işlerinden dolayı bu insanlara hiçbir ayrıcalık

tanınmayacaktır.”177

“Tanrı katili” terimi, ilk defa 435’e doğru Ravenna Piskoposu Petrus

ChrysologustarafındanLatinceolarakkullanılır.

YahudilerinçoğuDoğuRomaİmparatorluğu’nuterkeder.Aynıdönemde,Batı Roma İmparatorluğu’na yerleşen Yahudiler biraz daha iyi muamelegörmektedir.

KonukseverVandallar:Tüccargereksinimi

Vizigotlar, 24 Ağustos 410’da kralları Alarik yönetiminde Roma’yagirerler. 418’de Honorius istilacıları önce kovmayı, daha sonra müttefikiyapmayı başarır. Sıra Orta Avrupa’dan gelen Vandallara gelir. Vandallar;Galya,İspanya,KuzeyAfrikaveKartaca’yıyağmalayarakİtalya’yagelir.OsıradaBatıRomaİmparatorluğu’nuyönetmekteolanAetiusdiğeristilacıları–453’te Troyes yakınlarında Hunları– püskürtmeyi başarsa da, Geiserich’inVandalları455’teRoma’yıyağmalar.

Ardından gelen olay, şüphesiz pek şanlı olmadığından çok iyi bilinmez.476’da Herulilerin (Vandal gruplarından biri) kralı Odoacer, Batı Romaİmparatorluğu’nunsonimparatoruRomulusAugustulus’utahtındanindirerekyerine geçer. İmparatorluk nişanelerini ise, o sırada Konstantinopolis’tehüküm süren Zeno’ya taşıtır. Bu, can çekişmekte olan Batı Romaİmparatorluğu’navurulansondarbedir.

Bu barbarlar Yahudilere beklenmedik şekilde, KonstantinopolisHıristiyanlarından çok daha iyi davranır. Aslında Cermen kabileleriYahudilerleRomaİmparatorluğu’ndançoköncekarşılaşmış, İS I.yüzyıldanitibaren kuzey ve doğu bölgelerinde amber ve kürk peşinde koşan Yahuditüccarlarla ilişkileri olmuştur. O çağlarda Yahudiler, Cermen kanunlarıuyarıncayerelhükümdarlardan,geçişyapmaktaolanyabancılarsıfatıylavergikarşılığında alışveriş yaptıkları süre boyunca koruma talep etmişlerdir.Oturmaiznialmayaçalışmaksızınbukorumahakkındanyararlanmış,oradanRoma İmparatorluğu’na ve Doğuya doğru devam etmişlerdir. Cermenlerinürünlerini satmak ve dış dünyadanmal satın alabilmek için tüccara ihtiyacıvardır.

Batı Roma İmparatorluğu yıkılınca, Cermen hukuku geçerli hale gelir.Cermenler Yahudilere, diğer Roma vatandaşlarıyla eşit “yabancılar” gibidavranır.Cermenörfveâdethukuku, ilkbakıştahükümdarsızgibiduranbuhalka hiçbir statü tanımaz: katillerini cezalandırmaz; eylemlerinden onları

misafir edenleri sorumlu tutar; onlara nemülkiyet ne demiras hakkı tanır.Eğer bir yıl ve bir günlük ikametgâh sonrasında kendilerini himaye edecekbirini bulamazlarsa veya bu kişinin istediği ücreti ödeyecek durumdadeğillerse,yaorayıterketmekyadaköleolmakzorundadırlar.Yahudilerbirgelirkaynağı,birzenginlik,birticaretaracıgibikullanılır.

İS V. yüzyılda bu barbarlar Hıristiyanlığa geçince, Romalılardan,Vandallardan, Franklardan, Burgundlardan veya Vizigotlardan kimin kimiasimile ettiği birbirine karışır. Kanunlar birleşir. Hıristiyanlaşmış Romalılargibi,RomalılaşanVandallarveyaVizigotlardayenikrallıklarınvatandaşlarıolur.BirtekYahudiler“yabancılar”olarakkalır.Fakatbustatüişlerineyarar;bustatüdekalmakisterler.

Yahudilerin din değiştirmesini sağlamak, en azından çocuklarının dindeğiştirmesine engel olmalarını yasaklamak için çok şey yapılır. Bununlabirlikte yeni hükümdarlar, dinlerini terk etmemekte direnenlere, Bizansimparatorlarına kıyasla daha az kötü muamele eder. Yahudiler askeriyükümlülüklerden muaf tutulurlar; ancak ticari şirketler kurmalarına izinverilir. Zira onlara ihtiyaç vardır. Yolların güvensizliği, ilişkilerdekiistikrarsızlık ve silah şakırtıları arasında Yahudiler, Syri adıyla anılan –veçoğu yine Yahudi olan– Yunan tüccarlarla birlikte, ticari ilişkileri ve yeniAvrupa’nınilkköylerininfinansmanınısağlar.

Konstantinopolis’te olanlara rağmen, Yahudiler ileMesih’in gerçekliğinetanıklık etmiş bu halkı korumak isteyen Roma Kilisesi arasındaki ilişkileriyileşir. Hatta 495’te Papa I. Gelasius bir piskoposa, “kendisine büyükhizmetleridokunmuş”birYahudi’yi tavsiyeeder.512’deOstrogotlarınkralıTheodoric, aynı zamanda bir yazar olan konsülü ve valisi Cassiodorus’unetkisiyle,Yahudilere,“toplumabirşekildeyararları”(proservandacivilitate)dokunduğu takdirde istedikleri yerde oturma hakkı tanır ve 398’deyayımlanan Roma kanunuyla kaldırılan hukuki özerkliklerini iade eder.Theodoric 519’da Hıristiyanları, Ravenna’da kundakladıkları sinagoglarıntekrarinşasınamaddidestekvermeyedahimecbureder.

Birtekİspanya,Konstantinopolis’inantijudaizminibenimser.589’daKralRecaredoBizanslılarınetkisiyleAriusçuluğubırakıpKatolikliğikabuledince,Yahudilere kölelerini azat etmelerini emreder, Yahudilerin başka dinleremensupkişilerle evlenmeleriniyasaklar,YahudiçocuklarıHıristiyaneğitimi

almayamecbureder,borcunuödemektegecikenYahudilerivaftiz ilesürgünarasında seçim yapmaya zorlar. 615’te, Recaredo’nun haleflerinden Sisebutsöz konusu kanunları tekrar yayımlar, ki bu da kanunların uygulanmadığışeklindeyorumlanabilir.

Yahudi nüfusu, Roma İmparatorluğu’nun geri kalan bölgelerinde gittikçeazalır.Yahudiler;Bizans ile olan ticari ilişkilerini yürütmek üzere, PartlarınhâkimiyetindekiBabil’egiderler.

3.DünyanınkalbiBabil

İkinci Tapınağın yıkıldığı sırada İbranilerin bir kısmı, Kitab-ı MukaddesmetinlerindeYahudilerinatasıİbrahim’indoğduğuyerolarakgeçenBabil’deenazbeşyüzyıldıryaşamaktadır.BütünYahudilerinçok iyibildiğigibi,builksürgünokadarmutlugeçmiştirki,KirosYahudilerinİsrail’edönmelerineizin verdiğinde çok azı geri dönmüştür. Yine çoğu Yahudi’nin bildiği gibi,önce Yunan sonra Part istilalarının oluşturduğu istikrarsız ortama rağmen,Yahudi topluluklarBabil’de daima iyimuamele görmüş, yok olma korkusuçekmeksizin kimliklerini koruyabilmişlerdir. Bunun içindir ki, 9 Av’dayaşanan felaketten sonra, Yahudiye ve Roma İmparatorluğu’nun diğerbölgelerinden birçok Yahudi, Pers vilayetlerine akın etmiştir. Göç öyleboyutlara varmıştır ki, iki yüzyıl içerisinde bir imparatorluktan ötekine göçedenYahudilerinsayısı2.000.000’uaşmıştır.

Babil’inhâkimleriO sırada Babil Partları, Çin ve Roma ile birlikte dünyanın en büyük

ekonomik,politik,kültürelvesanatsalgücüdür.

Yine o sırada Roma ve Part başkenti Ktesifon, İspanya’dan Çin’e varanbakir alanlar ile stratejik yolların kontrolü için savaşmaktadır. Bu savaşlarsıcak ve soğuk savaşlar, mevzi ve manevra savaşları, ticari ve askerisavaşlardır. Sınırlar değişir; bazen bir tarafın askerleri diğer tarafın kalbinekadar ilerler. Bu savaşlar aynı zamanda “geçirgen”dir. İmparatorluklar veorduları mal, insan ve toprak değiştokuş eder; kervanların ve ulaklarıngeçmesineizinverir.Yollarıtüccarlara,özellikledeYahudilereveYunanlarakapatmaksözkonusubiledeğildir.

Sınır bölgelerinde şehirler kurulur. Çeşitli topluluklar, bu tehlikeli fakatelverişlikonumdakişehirlereyerleşirler.Bütüntaraflarcacasusluklasuçlanan

vedevamlıyağmayamaruzkalanbu insanlar,oradangeçenherkesle ticaretyaparak, hatta birbirlerinin yük arabalarında seyahat ederek tarafsızlıklarınıkorumaya çalışırlar. Bu şekilde Yahudi tüccarların izine hem Part hem deRoma ordularında rastlanır. Mısır’da olduğu gibi, bu ordulara tohum, araçgereç (silah ticareti yapmaları prensipte yasaktır), bazen de asker teminederler.

Genel olarak Yahudiler, yıkıcı Romalılara karşı konuksever Persleridesteklemeyitercihederler.İS116’daMısırYahudileri,Roma’yakarşıçıkanbir ayaklanmaya katılırlar. Daha sonra Sirenayka ve Kıbrıs’ta da benzerayaklanmalara katılırlar. Bütün Roma İmparatorluğu’nda, Roma karşıtıisyanları finanse etmekle suçlanırlar. Yahudilerin, ticari gücü artan Partİmparatorluğu’ndakiekonomikrolügüçlenir.

Part İmparatorluğu’ndaki birçok şehirde Yahudiler çoğunluğu oluşturur:Babil, Selevkia, Nehardea, Nusaybin, Mahuza, İsfahan ve Susa. Köylü,zanaatkâr ve tüccarlardan oluşan Yahudi cemaatleri, aynı zamanda Persdevleti ve Mezopotamya’ya dağılmış köylerde de yüzyıllardır

yaşamaktadır.34Buuzundönemdehiçbir şiddetli çatışmaya, toplukatliamaveyaYahudilereyönelikherhangibirsuçlamayarastlanmaz.

Partlar, Batıdan gelen 2.000.000’a yakın sürgünle kısa sürede birleşenbütün bu toplulukları idare etmek için, –Kiros’un birinci sürgün sırasındayaptığı gibi– sürgünlerin lideri olarak anılacak (o sırada hâlâ konuşulmaktaolan Aramcada resh galutha) Yahudi bir yetkiliye belli bir özerklik tanır.Kudüs patriğinin tersine, sürgünlerin liderinin gücü dini değil dünyevidir.Direkt olarak Davut’tan indiği varsayılan hanedanlar arasından seçilen buYahudi prensin sözü, Mezopotamya’daki her topluluğa geçer. HattaYahudilerinçoğunluktaolduğubölgelerde,Yahudiolsunolmasınherkesibuprens yönetir. Nares, Sura, Pumpedita, Nehardea, Nahar-Paked ve (prensinikametettiği)Mahuzagibişehirleronunyönetimineverilmiştir.İmparatorlukiçingittikçeönemkazananbuşehirlerdekiekonomikhayatı,buprensdüzenler.

İÖ 75’e doğru sürgünlerin lideri sıfatıyla tanınan ilk kişi Nahum adındabiridir.AncakNahum’danönce,hattaDarius’unsaltanatındanbuyanabaşka

liderlerin olmuş olması muhtemeldir.45 Söz konusu liderin; polis kuvveti,

ordusu, cemaatlerden nasıl toplanacağına kendisinin karar verdiği vergilerleoluşturulanbirbütçesi,hukuki,sivilvediniidaresibulunur.Hertopluluğabirvekilatar.Paracezaları,kırbaçveyahapiscezalarıverebilir.Babil’deyaşayanherkes, Yahudiye Krallığı’nı hatırlattığı ve hükümdarla olan güç dengesiniiyileştirdiği için bu göstermelik krallığı kabullenir. Ancak topluluklarüzerindeki nüfuzu, Kitab-ı Mukaddes’te yer alan herhangi bir ayetleperçinlenmediğinden, bir krala ait olabilecek ayrıcalıklar ona tanınmaz.Mesela yaptığı eylemlerden, halk meclisi nezdinde sorumludur. Yahudilerkendisini eleştirmekten geri durmaz. Bu durum, –Mısır’da, Fas’ta vePolonya’dadakarşımızaçıkacak–iktidariçindeiktidaroluşturmanıngaripbirörneğidir.BabilYahudilerineinanılmazbirsiyasiveiktisadiistikrarileeşizorbulunurbirdini,kültürelvemaliyaratıcılıkimkânıverenbudurum,tam1000yılsürecektir.

İsimvepoliçe

Yahudilerköylerde,tarımürünleriiletarımdagereklihayvanlarınticaretiniyapar.Bazılarıçiftçi,hayvanyetiştiricisi,gündelik işçi,ortakçı,hatta topraksahibidir.Topraklauğraşanlarınsayısıokadarfazladırki,hahamlardankurulumahkemeler,tarımlailgilifaaliyetlerinözellikleyoğunolduğuNisanveTişriayları boyunca toplanmaz. Ortadoğu’nun geri kalan bölgelerinden gelengöçmenlervetüccarlar,buradayaşayanlarıyeniürünlerveyeniteknolojilerletanıştırır. Bu göçmenlerle gelen yenilikler bunlarla kalmayacaktır. Köylüolarak yaşamaya başlayan bu göçmenler, tarımdaki gelişmelere öncülükederler. Fırat vadisine zeytin ağaçları dikerler; susam yağının yerini, hemyiyecek hem yakacak olarak kullanılabilen zeytinyağının almasını sağlarlar.Mekke yakınındaki Taif’e kadar bal, hurma, palmiye, hatta üzüm asmaları

götürürler.34 Salgın hastalıklar, özellikle bölgedeki hayvanları kırıp geçirensalgın hastalıklara karşı ilk mücadeleleri –hahamların otopsiye izinvermesiyle–yineYahudihekimlerverir.

Vergilerle sıkboğaz edilen –cemaate, toprak sahibine ve krala ödenenvergiler– Yahudi olsun olmasın bütün köylüler, söz konusu vergileriödeyemezlerse ya devlet tarafından ya da borçlarını kapatan Yahudi veyabaşka bir dine mensup herhangi biri tarafından köle olarak çalıştırılırlar.Bununla birlikte Roma İmparatorluğu’nda vergi borçlularının topraklarınadevletderhalelkoyarken,Mezopotamya’dailişkiağlarıveyolsuzluklar

sayesindeenvaiçeşituzlaşmasağlanır.Sonuçtaköleolarakçalıştırılanborçlusayısıçokazdır.

ŞehirlerdeyaşayanYahudileresnaf,fırıncı,biraimalatçısı,dokumacı,terzi,tabakhaneişçisi,balıkçı,denizci,hamalveyademircidir.Mahkemelerzorlaişyapmayı veya bir başkasına zorla iş yaptırmayı yasakladığından, Yahudilergenellikle aile üyelerinden oluşan az sayıda çalışanla kendi hesaplarınaçalışmayı tercih ederler. Ne ücretli çalışmayı ne de ücretli çalıştırmayıseverler. En büyük sermayeleri isimleri ve ünleridir. Yahudi zanaatkârlar,boya imalatı ile bakır, inci, cam eşya ve değerli maden işlemede

imparatorluğun bir numaralı uzmanları olarak bilinirler.34 Bazı Yahudilerseyyarsatıcılıkyaparakgeçimlerinizarzorsağlar;diğerlerikuyumculuk,som(denebilecek) altın ticareti yapar, para basımında çalışır. Büyük tüccarlar,kervanlarla veya Kızıldeniz ve Hint Okyanusu üzerinden gemilerle tohum,

şarap, yün ihraç eder; demir, ipek, değerli taşlar ithal ederler.45Rehincilikyapan bazı Yahudiler ise, hasatları ve gemi yüklerini finanse eder. Ülkeyeyenilikveparagetirmekonlarınişidir.

Doğal olarakYahudiler arasında alınıp verilen borçlara faiz uygulanmaz.Ancaktüccarlar,risklerivekârıpaylaşarakbuyasağıdelmekiçindurmadanyeni yöntemler geliştirirler. Gelişmekte olan uluslararası ticarete kredigerekmektedir. Zamanın en iyi iletişim ağına sahip Yahudiler, Yunanlarlabirlikte,Konstantinopolis’tenKahire’ye,Babil’denİsfahan’a,İskenderiye’denFes’e uluslararası ekonominin mali görevlileri gibi hareket eder. YerleşikBabillilerin kıskandığı bu tüccarlar, maliyeciler, âlimler ve gezginler,eleştirilerin doğal hedefleri haline gelerek bütün cemaat üzerinde tehditoluşturur.İSIII.yüzyılınbaşında,–Selevkoslarıneskibaşkenti,dahasonraisesırasıyla askeri kamp ve Part hâkimiyetinde ticari şehir olan– Selevkia’danYahudi bir bankacı, kendisine uygulanan özel vergileri ödemeyi kabulederken bu vergilerin “Yahudilerin hayatta kalmasının teminatı” olduğunubelirtir;ziraonagöre,“buvergilerikaldıracakolursanız,halktakiYahudikanı

akıtma eğilimini serbest bırakmış olursunuz.”34 Nitekim birçok olayda,küçücükbirazınlığınbaşarısıçoğunluğazulmetmekiçinbahaneedilecektir.

Yahudilermevcutdengedendolayıkendileriniokadargüvendehissederlerki,220’dePersepolis’ekomşuküçükbirprensliğinkralıolanI.Ardeşir,PartKralı V. Artabanus’a saldırdığında, çoğu tehdit altındaki Part hanedanının

yanında yer alır. Ancak Artabanus mağlup olur. Ardeşir, Sasaniler adıylatanınanyeni bir hanedan,DicleNehri’ninSelevkia’ya bakan sol yakasında,Veh-ArdeşirveyaKtesifon’dayenibirbaşkentkurar.DoğuyakasındakalanSelevkia, bir ticaret kenti olmaya devameder. İki yakayı birbirinemuhkemduvarlardanörülmüşikiköprübağlar.

Bölgeninyeniefendileri,yönetimbiçimindehemenhemenhiçbirdeğişiklikyapmaz.Dini sisteme ve kastlara ayrılmış sosyal yapıya dokunmazlar.Yeniasil sınıf, ikinci sınıf soylular ile Mazdeist ruhban sınıfından destek alır.Ardeşir, Yahudi cemaatlerinin örgütlenmesi ile sürgünlerin liderininyetkilerinedekarışmaz.Kimseyidindeğiştirmeyezorlamasada,ülkeninyeniefendilerinindininebağlıkişilerebazımaliavantajlarsağlar.Sasaniyönetimi,bölgedesayılarıartmaktaolanHıristiyanlarakiliseinşaetmeiznivermezken,Yahudileresinagoginşaetmeyiyasaklamaz.

Ardeşir, doğudaki düşmanları İskitlere karşı on yıl süren oldukçabaşarılısavaşlardan sonra, Mezopotamya ve Asya’ya giden yol üzerinde bulunanErmenistan’ın hâkimiyeti konusunda Roma ile karşı karşıya gelir. 240’taöldüğünde arkasında, özellikle Yahudi sanatçılara ve aydınlara açık, refahiçindebir imparatorlukbırakır.ArdındangelenI.Şapur,Yahudileredahadakucak açar. Hatta imparatorluğun başkenti Ktesifon’da yaşayan Yahudilerkentnüfusununçoğunluğunuoluşturur.

Cemaat içi hayat gelişmektedir. Tek sorun,Mişna’nın yeni tamamlandığısıralarda,MezopotamyaYahudileriiçinFilistinlihahamlarınyorumlarınıeldeetmenin neredeyse imkânsız olmasıdır. Roma İmparatorluğu ile Sasaniİmparatorluğu arasında belge taşıyan Yahudiler, söz konusu belgeler dinitefsirlerdahiolsa,herikitarafnezdindetehlikelicasuslarolarakgörülürler.

Bunaekolarak,YavnehveTiberya’dakiakademiler,sürgünleriilgilendirenkonuları ele almaz; Mişna, Babil Yahudilerinin her konuda bir kararavarmalarını sağlamaz. Bu yüzden en kısa zamanda, Yahudiyeli üstatlardanuzaklaşma riskini göze alarak diasporaya özgü bir doktrin oluşturmanınyollarınıbulmalarıgerekir.

250’de,birhekim,gökbilimcivehukukçuolanRavSamuel,Nehardea’dailk dini akademiyi kurar. Akademi; 259’da Roma’nın müttefiklerine bağlıbirliklerin yaptığı bir baskın sırasında yıkılınca, biraz ötedeki güvenliPumpedita’ya,dahasonraiseSura’yataşınır.Akademi,Sura’dasekizyüzyıl

boyunca ayakta kalacaktır. Bu akademinin başkanlarına gaon (Yakup’un“gurur”u) adı verilir. Bu akademi, bir araştırmamerkezi olduğu kadar aynızamanda yüksek bir mahkemedir. Eğitimli gençler önce burada okur; dahasonra 40 yaşına gelip ders vermeye başlamadan önce kendi tefsirleriniyazarlar. Her öğretmen, rav unvanını öğrencisine verebilir; zira “haham

unvanı alan herkes haham unvanı verebilir.”408 Âlimler cemaatten kopukyaşamaz.Havanınsıcakolduğuikiayboyunca(Adarveİlul),civarşehirlerdeyaşayanYahudiler,öğrencilerlebirlikteaçıkhavada,kallahadıverilen tefsirtoplantılarına katılır. Öte yandan cemaatten para almayan bu âlimler,geçimlerini sağlamak için çalışmak zorundadır. Tüccar, hekim, bankacı,bahçıvan veya zanaatkâr olarak çalışırlar. Mesela Sura Akademisi’ninkurucusu Rav Abba Arikha, amcasının ipek ticaretini yürütür. Rav Hiya,pazaryerlerinegözkulakolur.NehardeaAkademisi’niyönetenRavSamueldeipekticaretiyleuğraşır.Bazılarıisetopraksahibiolupeldeettiklerirantlageçinir. Başkaları zengin bir âlimin kızıyla evlenir, sadece sembolik olarakçalışır.Çoğuvergidenmuaftır.

Sürgünlerin lideri ile gaon arasında anında rekabet başlar. Prensiptehâkimler üzerinde idari yetkisi bulunan sürgünlerin lideri, gaonu basit biryardımcı gibi görse de, hahamlar, liderin Yahudilerden toplanan vergilerlegeçinmekle suçlanan memurlarını küçümserler: “Başkalarının parasıylageçinen sürgünlerin liderinin servetinden yararlanmaktansa kendi ellerinle

yaptığınbirişlegeçiminisağlamakyeğdir.”408

Partların idaresinde olsun Sasanilerin idaresinde olsun Yahudiler,Hıristiyanlara kıyasla çok daha iyimuamele görürler. Çatışma bölgesi olanheryerdeHıristiyanlarRoma’ylabirlikolurken,YahudilergenelliklePerslerlebirlik olur. Bu yüzden Sasani imparatorlar, Hıristiyan Roma’da yaşayanYahudilerikendidevletlerineçekmeyeçalışırken,HıristiyanimparatorlarPersdevletinde yaşayan Hıristiyanlar lehine sık sık müdahalelerde bulunur.Halklar, iki imparatorlukarasındarehinolarakgidipgelir;mallarındolaşımıtekrarbaşlar.

Yahudiler Mezopotamya’da kendilerini o kadar iyi hisseder ki, 360’taRoma İmparatoru Dönme Julianus onları kendi devletine çekmeye çalışıpPerslere saldırdığında,Babil hahamları,Konstantinopolis’in arzu ettiği gibi,halkı isyana teşvik etmez; Mezopotamya’daki Yahudi tüccarlara, Yahudi

yasalarınıçiğnemepahasına,Persordularınasilahtedariketmeizniverir.

Bununlabirlikte,prensinmaiyetindeYahudileresıkçarastlanmaz.PartlarınidaresindeolduğugibiSasaniidaresindede,–Roma’yatabiülkelerdeolduğugibi– siyasi iktidar, askerler ile kendini toplumdan soyutlamış kalıtsal biraristokrasinin elindedir. Yetkililerin Yahudi cemaati ile olan tek bağı,sürgünlerin lideri ve vergi aracılığıyla sağlanır. Her cemaat, üye sayısınaorantılı olacak şekilde, miktarı önceden belirlenmiş bir vergi ödemekzorundadır. Söz konusu vergi öngörülen tarihte tahsil edilemezse, Persyönetimi sürgünlerin liderinden parayı ödemesini talep eder. Parayı verenlider, cemaatin kendisine olan borcunu ödemesini sağlamaya çalışırken, biryandandakendihizmetlerinive tsedakayıfinanseedebilmekiçincemaattenbaşkabirvergi toplar.Liderinmemurları,her ikidurumdadaparaları tahsiletmek için sonderece ısrarcıdavranır.Bu insanlarınnekadar sevilmediğinisöylemeyehacetyok!

Nekadarküçükolursaolsunhertoplulukgelişmişbirdüzen(sinagog,okul,arınmahavuzu,vs.)kurar.Bucemaatler,eğerimkânlarıvarsa,cenaze masraflarını karşılamak, ailesi olmayan yaşlıları barındırmak,öğretmenlere ücretlerini ödemek, o cemaatte yaşayan veya oradan geçenfakirlerinçeyiz,okul,yiyecekvegiyecekgiderlerinikarşılamaküzereçeşitlikurumlarkurarlar.

Yahudilerin öncülüğünde gelişen uzun soluklu ticaret anlayışı, tüccarlarıyenimaliyöntemlerüretmeye iter.OsıradaPersdevletindeortayaçıkanve

belkidebirYahudi’ninbuluşu34olanpoliçe,maliveiktisadiaçıdantambirdevrimyaratır;ziraalacağınsoyutbirkavramhalinegelmesinivesözkonusualacağın, bu alacağı asıl borçludan tahsil etmegörevini üstlenenüçüncübirkişiyedevredilmesinisağlar.Poliçesistemiancak taraflarınbirbirine itimadıile yürüyebileceğinden, bu sistemi en çok Yahudi tüccarlar kullanır. Oysahahamlar, alacakları meçhul kişilere devredilebilir hale getirmesindenkorktukları poliçeye kuşkuyla yaklaşır. Hahamlara göre, ekonominin temeliolan itimat, alacağın değerini garanti eden kişiyi tanımayı gerektirir. Enönemli değerlerin, isim ile talep edilebilirlik olduğunu asla unutmamakgerekir. Bir yolculuk esnasında sadece güven mektubunu göstererek malikaynakeldeedebilmekancakbuikişeylesağlanır(öylekiPerstüccarlar,aynıteminatasahipolabilmekiçingenellikleYahudiortaklaralır).

Âlimlerin bu yeni kredi araçlarına duyduğu tereddüdü kırabilmek için,genellikle kendileri de haham olan tüccarlar, sadece itimat ettikleriikrazatçılaraözelteminatlaricateder.Butüccarlar,Filistin’denYahudiye’dekicemaatler için bağış toplamaya gelen bazı hahamların, cömert hamilerine,Filistin topraklarında dört dirsek yüzölçümüne sahip parsellerin sembolik

tapularını verdiklerini fark ederler.34 Bu tip tapu senetlerini –bu senetlerinhukukianlamdaelbettebirdeğeribulunmamaktadır,zirasözkonusutopraklarimparatorluk arazisidir–; kendi aralarında alıp verdikleri borçlarda rehin,Yahudi tüccarların alacaklarını Yahudi olmayan tüccarlara devretmelerindeteminat olarak kullanmaya karar verirler. Bu evrakların tek değeri, bunlarıdevredenlerin İsrail topraklarına olan bağlılığıdır. Söz konusu evraklar,tüccarlarıngözündealacağıngeçerliliğininenbüyükteminatınıteşkileder.

Bütünbumali icatlara rağmen,parayaygınkullanılmadığıvegenelkuraltakas olduğu için, kredi işlemlerine o çağda çok nadir rastlanır. NitekimYahudimahkemeleri,uluslararasıticaretdışındabukonuylailgilenmez.

Yahudilerin, anlaşmazlıklarını çözebilmek için sadece kendimahkemelerinebaşvurabilmehakkıbulunur;buçoközelbirhakolup,Sasaniİmparatorluğu’ndayaşayanbaşkahiçbir azınlığa tanınmaz.Bumahkemeler;borç alıp verme koşullarını belirlemenin yanı sıra, Mişna’nın uygulanmaşartlarını, özellikle de mal fiyatlarını, kâr oranlarını, ücret hiyerarşisini vesözleşmetiplerinibelirler,fiyatlarileağırlıkveölçübirimlerinikontroleder.Buşekildeortayaçıkankurallar,ilgalarveistisnalarınistisnalarıkarmakarışıkbir bütün oluşturur. Bu karmaşadan, yavaş yavaş Kudüs tefsirlerindenuzaklaşanyorumlarilebuyorumlarınyorumlarıtürer.

4.Yeniekonomidoktrini:Talmudvepara

Kitab-ıMukaddesveparaİS 200’e doğru Filistin ve Babil’de yer alan Yavneh ve Pumpedita’da

kaleme alınan Mişna’ya dayanarak sürgünlere hitap eden sürgün Babillihâkimler, geleneklere bağlı köylülerin hayat görüşü ile büyük şehirlerde velimanlarda yaşayan esnafların, gezginlerin ve âlimlerin yeniliklere açıktutumuarasındaincebirdengekurarlar.Amaçlarıherşeydenöncecemaatlerarasıuyumileahlakkurallarınınaktarımınıteminetmektir.BudüşüncelerİSV.yüzyılda,Mişna ilebirlikte,aynısıradaFilistin’dekalemealınmaktaolan

Talmud’a karşılık gelecek şekilde, yakında Babil Talmudu olarak anılacakmetinleri oluşturur. Babil Talmudu refah içindeki bir cemaatin eseriolduğundan, kısa zamanda bütün Yahudi cemaatleri tarafından FilistinTalmudu’ndandahaçokokunmayabaşlanır.

Güç dengelerine göre yürüyen bu sert dünya düzeninde para, insanilişkilerinidüzenlemeninmedenibirbiçimiolarakyavaşyavaşortayaçıkar.Para ile insanlar bütün anlaşmazlıklarını, hatta din ile ilgili olanlarını dahişiddete başvurmadan çözebilir. Talmud’un çoğu aynı zamanda tüccar olanyazarları,genellikleiktisatuzmanlarıdır.Aldıklarıkararlar,eşinezorrastlanırteorikbirincelik,hattaçağdaşlıkbarındırır.ÖylekiXX.yüzyılınbaşındabukararlarla ilgilenen ilk iktisatçılardan biri olan Alman Werner Sombart,“Talmud’u yazan hahamların, Ricardo ve Marx’ı okumuş veya yıllarca

Borsa’da sarraflıkyapmışgibimantıkyürüttüklerini”kaydeder.391NitekimilerideDavidRicardo,KarlMarxvebirçokBorsasarrafınınbumüktesebattanyararlandıklarınıgöreceğiz.

Talmud’daki kurallar, XVIII. yüzyılın sonuna, hatta bazı yerlerde XX.yüzyılın ortasına dek, yani 15 yüzyıl boyunca, bütün Yahudi topluluklartarafındanuygulanacaktır.İştebukurallaragenelbirbakış.

Tanrı’yıbütünservetinlesevmek

Her şeyden önce zenginlik, hoş karşılanır.409 Yeryüzündeki her şeyinyaratıcısı olan Tanrı, insanlara bu dünyayı onu değerlendirmeleri ve ortakmirasları haline getirmeleri için vermiştir. Kutsalı dünyeviye çeviren,baskılardan kurtaran, şiddeti yönlendiren, yardımlaşmayı düzenleyen veYahudiolmayanlarıntaleplerinikarşılamayayarayanparaise,Tanrı’yahizmetetmek içinmükemmelbiraraçtır.Cemaatağlarınındevamı içinparagereklibir unsurdur. Bu yüzden tıpkı kendisinden önce kaleme alınmış metinlerdeolduğugibi,Talmuddazenginleriayıplamaz,fakirleriyüceltmez.

Bununla birlikte zenginlik bir ödül değil, bir yükümlülüktür. Zengininzengin olduğu için özür dilemesi gerekmese de, dünyanın idaresinde dahabüyük sorumluluklar alması şarttır. Hiçbir zenginin bu yükümlülüktenkaçmayahakkıyoktur.Budademektirki,zenginolmakilahibirlütufdeğil,dinibirgörevdir.Zenginintekayrıcalığı,kendisiniişeyararhalegetirebilmekvebaşkalarınayardımedebilmektir.

Buna karşılık zenginlik, bencil ve gösterişçi ise tehlike olabilir.Kıskançlıklaryaratıpservetsahibinicimrivekibirlihalegetirerekdavranışınıbozabilir.Buyüzdenzenginin,nekibirvekendinibeğenmişliknedesahtebiralçakgönüllülük göstererek, sade bir hayat sürmesi gerekir. Ancakayrıcalıklarınınveyükümlülüklerininanlamınıgözdenkaçırmamakiçin,fakirhayatısürmemesigerekir.Servetinienfakirlerlepaylaşmayıunutmamakiçin,kendizenginliğinikabullenmesigerekir.

Gayrimenkulüzerindenzenginolmamakgerekir;zira toprağabağlıservetgöze batar, kıskançlık yaratır. O bölgeyi acele terk etmesi gerektiğindeyse,kişi için elden çıkarması zor olur. Bu yüzden servet likit olmalıdır.Değerlimadeneniyi,gayrimenkuliseenkötüservetbiçimidir.

Zenginlik, İnsanın Düşüşünden bu yana tatmin edilemez olan arzularıyerinegetirmekiçinbiraraçdeğildir.Aksihaldezenginlik,arzularınötesinegitme ihtiyacı doğurur, ki bunun sonu yoktur. Buna ek olarak, servet,başkalarının mallarına el koyarak değil, ancak buluş yoluyla veya verimlimallar (sığır sürüleri, para) üzerinden, genel zenginliğe katkıda bulunarakelde edilirsehoşgörülürveyararlı addedilir.ÖteyandanbütünzenginliklerTanrı’dan geldiğine göre, vermek zenginleşmek demektir. Tsedaka zenginolmanın bir yoludur. Son olarak, gerçek zenginlik hayattır. Paranın yeridoldurulur; hayatın yeri doldurulamaz. Gelgit olan zenginlik, insanların entemel varlığı değildir. Hayat ise, dönüşü olmayan şekilde akıp gider. Buyüzdenhahamlar,birçiftçininkarnınıdoyurmakyadavergileriniödemekiçintarlasını tüketmesiniveyabircemaatinbirköleninyadamahkûmunserbestbırakılması için mallarını satmasını veya bir hayat kurtarmak için Şabat’ınihlaledilmesiniuygungörür.Hiçbirşey,hattaTanrıkelamıbilehayatkadarönemlideğildir.Birsinagogveyaokulyaptırmakiçintoplananpara,gerekirsekölelerin fidyesini ödemek veyamüdafaa için gerekli gereçleri satın almakiçin kullanılabilir. Hatta bunun için elyazması kutsal metinler ile her türlüsanateserisatılabilir.

Nesnelerinvebedenlerinparasalilişkisi

Para, kasten verilen zararlar dahil her türlü zararı, hatta fiziksel zararlarıdahi tazmin etmeye yarar. Acı çeken kurbanın zararını tazmin eder,misillemeninönünükeser.DahaönceKitab-ıMukaddes’ingözegözdişedişkanununa getirdiği yasağın altını çizen Talmud, hırsızlık ve kasten adam

yaralamalarınnasıl tazminedileceğinidetaylarıyla izaheder.Fail tarafındantazminedilmesigerekeninneolduğuuzunuzunaçıklanır:“Başkabir insanıyaralayanherkes;yaraladığıkişininmesleğini icra etmekabiliyetineverdiğizararı, yaralanmadan dolayı çektiği fiziksel acıyı, uğradığı manevi zararı,tedavimasraflarınıveişbırakmadandolayıoluşanzararlarınımaddianlamda

tazmin etmeye mecburdur.”408 Ayrıca tazminat, suçu işleyenin servetiyledeğil,verilenzararlaorantılıolmalıdır.

Bununlabirlikte,bütünzararlarparaylatazminedilemez.Herşeydenöncecankaybı,parailetazminedilemez.Verilenparacezasınekadaryüklüolursaolsun, adam öldürme suçunu cezalandırmaya yetmez; af dilemek

kaçınılmazdır.408 Aynı şekilde, hayatla ilgili hiçbir şey para karşılığındasatılamaz.Meselabirerkek,karısınıveyahahamunvanınısatamaz.Birköleise fidyesi ödenmeden, sadece Yahudi dinini kabul ederek köleliktenkurtulabilir.Aynışekilde,oçağdahâlâ–dahabirçokmedeniyetteolduğugibi–insan elinden çıkan her eşyada onu üreten insanın canından bir parçaolduğuna inanıldığı için, paranın satılan eşyanın değerini tam olarakkarşılayamadığına inanılır.HattaTalmud (BavaMetsia 51 a), özlü bir dillezaben ovid (satıcı kaybeder) der. Bu ise şu anlama gelir: Eşya satmak, oeşyanın içinde var olan ve paranın hiçbir şekilde tazmin edemeyeceği canıkaybetmekgibidir.

Dürüstbirpiyasa:Adilvegerçekfiyat

Aldatmak ve hile karıştırmak olabilecek en kötü suçtur: “Birini sözle

aldatmak,paradolandırıcılığıyapmaktanbeterdir.”408Özelliklepazarda,esermiktarda dahi hileli ağırlık kullanmak dine küfürdür. Fiyat verilmiş bir sözgibidir.İbranicede“adilolmayanfiyat”anlamınagelenona’ahkelimesibile“yalan”a veya “yara”ya gönderme yapar. Bir başka deyişle, bir şeyi adilolmayanfiyatasatmakyalansöylemekveyaezmekileaynışeydir(Levililer25,14).

Talmud’da yer alan bir dizi kural, piyasada, öncelikle en fakiri, yanitüketiciyi,özellikledeYahudiolmayantüketiciyikollamaksuretiyle,mallarınadilfiyatlarınınnasılbelirleneceğianlatır.

Herşeydenöncepiyasadadürüstaraçlar,özellikledeöncedenbelirlenmişölçü ve ağırlık birimleri kullanılmalıdır. “Hileli terazi [Tanrı’ya karşı]

edepsizliktir;O,adilağırlıklarıtakdireder”(Özdeyişler11,1).Levililer’dedeaynı mesaj verilir (19, 35-36): “Yargılarken, uzunluk, ağırlık ve hacimölçerken haksızlık yapmayın. Doğru teraziler, doğru ağırlıklar kullanın.”Satacağımalları ölçenveya tartan tüccar, adliyememurugibidir; bir ağırlıkveya ölçü birimi söylediğinde, aslında bir yargı kararı açıklar. Hatta bazıyorumcular, hileli terazi kullanma yasağını, “hilenin doğuracağı sonuçlarınzamanavemekânayayılmasıdolayısıyla”,neredeyseensestegetirilenmutlak

yasak kadar önemli sayar.408 Üretici, sattığı mallar hakkında müşterilerinibilgilendirmekle yükümlüdür. Satıcılar, birleşmeleri “adil fiyat”ınbelirlenmesinekatkıdabulunacaksakarteloluşturabilir.

Satış eylemi gerçekleştikten sonra fiyatın aşırı yüksek konduğu ortayaçıkarsa, satıcı müşterisini satış öncesinde bu konuda uyardığınıkanıtlayamadığı takdirde, satın alan kâr fazlasının iadesini talep edebilir.Fiyatınadilolabilmesiiçin,eldeedilecekkârınöncedenbelirlenmiş“makul”birmiktarı geçmemesi gerekir. Tek ara satıcılı basit ticari işlemlerde, satıcıverdiği ek hizmeti kanıtlayamazsa, bu miktar, maliyet bedelinin altıda biriolarak belirlenmiştir. Temel ihtiyaç ürünleri –yiyecek ve giyecek– içintoplum, fakirlerin mali gücüne uygun olacak şekilde fiyatlar belirlemelidir.Çok sayıda yorum (Bava Basra 90 b), temel bir ihtiyaç ürününde kıtlıkolduğunda, fiyatların nasıl belirlenmesi gerektiğini izah eder. Tüketicininmenfaati gereği piyasaya, yeni bir şey sunmayan veya piyasaya daha öncegirmişsatıcılarlahaksızrekabetyaratacaklarhariç,yeniüreticileringirmesineizin verilir.Öte yandan satın alan kişinin, fiyatları düşük tutmak için başkatüketicileribertarafetmeyehakkıyoktur.

Mülkiyet

Nesneler üzerindeki mülkiyet hakkı mutlak değildir. Toprak söz konusuolduğunda, terk edilmişbir araziye (hazaqah) el konabilir.Bir toplum, eğer“kamu yararı”na olacaksa, bir gayrimenkulü geri alabilir.Mesela yeşil alanyaratmak, ibadet yeri veya okul açmak, hava kirliliğine engel olmak, otoplumda yaşayanların tehlikeli bölgelere karşı güvenliğini sağlamak veyaYahudimahallesindebulunanbirarazininYahudiolmayanbirinesatılmasınıveyakiralanmasını engellemek için.Mişna’nınyorumunagöre (BavaKama114a)bircemaat,yasakkoymakadına,üzerindeanlaşmazlıkbulunanaraziyisatın alabilir veya ilgili ayeti dile getirerek sadece Yahudi komşulara şufa

hakkı tanıyabilir: “Bana ait arazinin sınırlarında bir aslanın yaşamasına izinverdin.” Özel mülkün bu şekilde sorgulanması, çağdaş Batı kanunlarının

ilhamaldığıRomakanunlarıresnullius ve res omniumcommunes’ten9çokdahaileriyegider.

Mülkiyet hakkımutlak olmadığından, hırsızlık şiddet kullanmaya kıyasladahahafifcezalandırılır.Eğerhırsızyüzüaçıkşekilde(guezela)suçişlemişse,mahkeme hırsızdan çaldığı malı veya malın parasını iade etmesini talepetmekle yetinir. Fakat hırsızlık kurbanın haberi olmadan veya maskeli biri(gueneva) tarafındanyapılırsa,hırsızçaldığımalındeğerininenaz ikikatınıödemek zorundadır. Bir insanı çalmak, yani kaçırmak idamlacezalandırılabilir.

Talmud’da, sanki özel mülkiyet hakkının kutsal bir prensip olarakalgılanmaması gerektiğinin altını çizer gibi, temel bir kavramın –Şabat–irdelenmesininakabinde,bukonudanasılhareketedilmesigerektiğianlatılır:Kendi mülkünü korumaksızın başkalarınınkine saygı göstermek. Hillel,AtalarınÖğretisiadlıbiryorumunda,kendineözgüdiliyleşöyleyazar:“Dörtinsan tipivardır. ‘Banaaitolanbenim, sanaaitolansa senindir’diyenvasatbir insandır. ‘Bana ait olan senin, sana ait olansa benimdir’ diyen cahil birinsandır. ‘Sana ait olan benim, bana ait olan yine benimdir’ diyen kötü birinsandır. ‘Bana ait olan senin, sana ait olan da senindir’ diyen bilge birinsandır.” Bir başka deyişle, savunulmaya ve saygıya layık tek şey,

paylaşmadır.296

Kadınlarvetoprak

Diaspora Yahudilerinin komşularıyla barış içinde yaşayabilmeleri için,hukuk anlayışlarını yaşadıkları ortama adapte etmeleri gerekir. MeselaMezopotamya’da çokeşlilik geçerli olduğundan, Babil Yahudileri de –enazındanprensipte– çokeşlidir.Öte yandan, tekeşliliğingeçerli olduğuRomaİmparatorluğu’nda yaşayan Yahudiler de tekeşliliğe geçmiştir. NasılHıristiyan dünyasında yaşayan hahamlar Tevrat’ta çokeşliliği kesinlikleyasaklayan ayetler buluyorsa, Babil’de yaşayan hahamlar da Tevrat’taçokeşliliği kesinlikle savunan, zevceler arasında her türlü yasal ayrımıyasaklayan, hatta rekabeti önlemek için üç eş alınmasını salık veren başkaayetlerbulurlar.Bunakarşılık,MısırlılardaolduğugibiBabillilerarasındada

sıkça girilen ensest ilişkiler, nerede yaşıyor olurlarsa olsun Yahudilerdekesinlikle yasaktır. Pers yasaları evlenmeden birlikte yaşamayı yasaklarken,hahamlar bunu–ve evlilikdışı cinselliği– hoş görür,meşru veyagayrimeşrubütün çocuklara eşit haklar tanır. Filistin ve Roma’da olduğu gibi Doğuluhahamlar,özellikleşehirlerdeerkenevlilikleriteşvikeder.Çöpçatanlık,bazenhahamlarındayaptığışereflibirişolarakgörülür.

Yazılı bir sözleşme, kadınları kocalarının kaprislerine karşı korur.Mezopotamyalı hahamlar, İskenderiyeli Yahudileri böyle bir sözleşmeyapmadan “bir kadını ele geçirip evlenen sokak adamları gibi” evlendikleriiçin eleştirirler. Bir başka deyişle, sözleşme yoluyla teminat vermeden birkadınla evlenmek, o kadına fahişe muamelesi yapmaktır. HıristiyandünyasındayaşayanYahudilerdeolduğugibi,gençkızınçeyiziönceerkeğineğitimineharcanır,ardındanönceliklekocanınannebabası,sonrabizzatkocatarafından, önce kadının anne babasına, sonra da kadına geri verilir. Sözkonusu çeyiz, kocanın vefatı veya boşanma halinde ihtiyat parası olarakkenara konur.Karısına ait diğermallarla birlikte çeyizi de koca idare eder,bunlarıkullanmahakkını saklı tutar.En fakirlerinçeyizmasraflarını cemaatkarşılar.Kocalarınadükkândayardımcıolmakveyaevişiyapmakdışındaçokazkadınçalışır.

Yahudi mahkemeleri, Yahudiler ile Babilliler arasındaki ilişkileri dedüzenlemeye çalışır. Bir cemaat yiyecek sıkıntısı çekiyorsa, mahkemeonlardan, daha çok para kazandıracak olsa dahi, Yahudi olmayanlara satışyapmamalarını talepedebilir.Öteyandan,ahlaken tehlikeliürünlerinsadeceYahudiolmayanlarasatılmasınısalıkverir.MeselaRavJudahbenBetera’yagöre, bağcılardan oluşan bir cemaat, şarabın yabancılara satılmasını teşviketmelidir;“ziraşarapihracatı,[ocemaatiçinde]şehvetdüşkünlüğününönüne

geçilmesine katkıda bulunur.”408 Ancak kimsenin, Yahudi olmayanlarıahlaksızlığa itecek nesnelerin ticaretini yapmaya da hakkı yoktur.Mahkemeler,Yahudiolmayanlarasilah,Yahudiolmayanlardahilherkeseputveya tektanrıcı olmayan kültler düzenlemeye yarayabilecek insanheykelciklerisatılmasınıyasaklar.

Aktarmak

OçağdaYahudilikçocuğa,yaerkektenyadakadındangelir.Talmud’dayeralan güzel bir hikâye, Yahudiliğin ebeveynle değil çocuklarla ölçüldüğünü

anlatır. Bir insanın Yahudi olması için Yahudi olarak yetiştirilmesi yetmez,çocuklarını daYahudi olarak yetiştirmesi gerekir.Bir başka deyişle,Yahudiolsun olmasın herkes için en önemli şey ne aldığı değil, ne verdiğidir.Cemaatinenönemligörevi,bilgivegörgüsünügelecekkuşaklaraaktarmaktır.BuyüzdendirkicemaatiçievlilikyapmakyadaenazındanYahudiolmayaneşin din değiştirmesini sağlamak gerekir. Yahudiliğin sadece kadındangelmesiiçinbirkaçyüzyıldahageçmesigerekmektedir.

Annevebabanınçocuklarınakarşıilkgörevi,onlaraokumayıöğretmektir.Elyazmalarınadirbulunduğundanezbereniyiöğrenmeşeklidir.Eğitim,ailearasında birlikte edilen dualara katılım ve hafıza geliştirme alıştırmalarıylayürür.Metinleriokumasırası,ezberlenmesiuygungörülenmetinlerinlistesi,okumayave çocuklara okutmayauygun–enbaştaAristoteles olmaküzere–dindışımetinlerinseçimiileilgilionlarcasayfakalemealınmıştır.

Talmud, maddi mirasın nasıl aktarılacağını da belirler. Bir erkeğekarısındanmiras kalır, fakat yazılı bağış hariç bir kadına kocasındanmiraskalmaz.Hahamlar, bir babanın çocuklarınımirastanmen etmesini yasaklar,bütün evlilik sözleşmelerinde mirasın bir kısmının reşit olmayan kızlarabırakılmasını şart koşar: “Mirasçılık sırası şöyledir: Oğullar ile oğullarınçocukları(babalarıönceölürse),kızlardanöncegelir;kızlar,merhumunerkekkardeşleri ile onların çocuklarından önce gelir;merhumun erkek kardeşleri,merhumun babasının erkek kardeşlerinden önce gelir; merhumun erkekkardeşlerinin çocukları da, merhumun babasının erkek kardeşlerinden öncegelir.Fakatoğullarındançokyaşayanbaba,bütünçocuklarındanöncegelir.”(BavaBasra8b)

Erkekler öncelikli mirasçılar olsalar da, kızların eğitimi oğullara kalacakmirastanöncegelir.“Birerkekarkasındaoğullarvekızlarbırakarakölürsevemirasyüklüyse,oğullarkendilerinekalanmirasınbirkısmıylaevliliköncesikızlarınbakımınıüstlenir.Sözkonusumirasyüklüdeğilse,kalanparakızlarınbakımınagider,oğullarisedilenir.”(BavaBasra9a)

Ömürboyuçalışmak

Sürgünde, çölde olduğu gibi manna ile beslenmek veya Tapınaktaki dingörevlileri gibi ondalık vergisiyle geçinmek mümkün değildir. Kimsenin,hatta haham ve hâkimlerin bile çalışmadan yaşamaya hakkı yoktur.Başkalarının yardımlarıyla geçinmek başvurulacak son çaredir. “Yardıma

muhtaç olmaktansa Şabat’a riayet etmemek yeğdir.”408 Okumaya, duaetmeye, yargılamaya, öğretmeye ne kadar zaman harcarsa harcasın birYahudi’nin en önemli ödevi elleriyle çalışmaktır. Talmud, geçimlerini elleyapılan işlerle sağlayan sayısız Yahudiyeli ve Babilli üstada atıfta bulunur:Patrik Yohanan ben Zakkai ayakkabıcı, Rabbi Yehuda HaNasi fırıncı, RavHuna çiftçi, Rabbi Isaac demircidir. Sura okulunun kurucusu bir diğersaygıdeğerüstatRavAbbaArikha,birgünelleyapılanbirişlemeşgulken,işeara vermesi işi yaptıranı zarara uğratabileceğinden öğrencilerinden birininselamınıalmamıştır.HattaKitab-ıMukaddes’iokumakbile–duavaktihariç–,çalışmaktansonragelir.

Buna ek olarak, çalışmak daima yorucudur ve bundan kaçış yoktur.Talmud, kendine göre bir mantıkla, yaşamak için çalışmanın doğurmaktankaçınılmazolarakikikatdahazorolduğunahükmeder.Busonucaşuşekildevarır. Kitab-ı Mukaddes’te bir yerde “Acı içinde çocuk doğuracaksın”(Yaratılış 3, 16), başka bir yerde “Geçimini sıkıntı içinde sağlayacaksın”(Yaratılış3,17)diyeyazar.“Sıkıntı”kelimesinde“acı”kelimesindenikikatdaha fazla hece bulunduğundan, “sıkıntı içinde” yapılan (iş) “acı içinde”yapılandan (çocukdoğurma) ikikatdahazorludur.Biri fizikselacıdır,ötekimanevi;maneviacı, fizikselacıdandahaağırdır.Benzernedenlerdendolayıgeçimini sağlamak, sonsuz selamete ermekten, hattaKızıldeniz’i yarmaktandahagüçtür.

Çalışmanın manevi açıdan zor olmasına çare yoksa da, iş alçaltıcı veyaküçükdüşürücüolmamalıdır.Buyüzdenaynıhareketlerinsüreklitekrarıyla yapılan, nihai amacı, niyeti veya sonucu ahlaksızlık olan, üçüncübirkişininiyiniyetinebağlıişleryasaktır.Bağımsızyapılabilenişlerintercihedilmesi bundandır. Yapılması kaçınılmaz olan (“erkekler için küçükdüşürücü, kadınların ahlakına zararlı”) ev işleri isteksizce kabul edilir. Bunedenle ev işlerinde –o çağda en zenginler arasında âdet olduğu üzere–Yahudi olmayan köle kullanmak mümkündür, zira bu kölelerin Şabat gibizorunluluklarıyoktur.

Bununlabirliktekölelik,dahaöncekiyüzyıllaragöredahaazhoşgörülür.BirYahudi’ninsavaşesirleriniveborçlularıalıkoymayahâlâhakkıbulunursada, esaret artık bir yılla sınırlıdır. Babilli hahamlar, “[bir köle] yanındakendini iyi hissetmeli” ayetinden, asla Yahudi köle çalıştırılamayacağı ve

diğer bütün kölelere din değiştirmelerini teklif etmek gerektiği sonucunuçıkarırlar.Kölebiryılboyuncadindeğiştirmeyireddederse,oköleyisatmakgerekir.

Öte yandan, Talmud’da verilen Şabat gününde yapılması yasak eylemlerlistesi,dahaönceTevrat’taverilendençokdahaayrıntılıdır.NitekimTevrat’agöre sadece herhangi bir eşya taşımak ve ikamet edilen kasabadan 2000dirsekten fazla uzaklaşmak yasaktır. Talmud bunlara 39 yasak eylem dahaekler(hepsiTapınağıninşasıylailgilimesleklerolaraktanıtılır).Buyasaklarıincelemek, dönemin geçerli meslekleri üzerine sağlam bir fikir verir. Bunagöre,tarımvetarımabağlımesleklerağırlıktadır.

Cumaakşamındancumartesiakşamınakadartohumekmek,topraksürmek,ekin biçmek, hasat kaldırmak, demet yapmak, buğday dövmek, harmansavurmak, tane ayıklamak, öğütmek, elekten geçirmek, yoğurmak, ekmekpişirmek,koyunkırkmak,yünyıkamak,yündövmek,yünboyamak,eğirmek,dokumak,ikidüğümatmak,ikiipibirbirinebağlamakveçözmek,kördüğümatmak ve çözmek, iki ilmik atmak, tekrar iki ilmik atmak üzere sökmek,alageyik avlamak, at vurmak, hayvan derisi yüzmek, ayırmak, deritabaklamak, kıyafet veya kâğıt tomarı yapmak üzere deri kazımak, derikesmek,alfabedenikiharfyazmakvesilmek,inşaetmek,inşaatyıkmak,ateşsöndürmek,ateşyakmak,birişibitirmeküzereçekiçlevurmak,bireşyayıbiryerden başka yere taşımak yasaktır. Başka birmetinde bütün bu yasaklara,ticaretveçeşitlievişleriyleilgiliyasaklareklenir.

Eğerinsan–birdükkânda,zanaatatölyesindeveyabirarmatörünyanında–ücretli olarak çalışmaktan kaçınamazsa, işin yapılması için ne kadar zamanöngörülmüşse o kadar çalışmalıdır. Hatta iş saatlerinden çalma anlamınageliyorsa, işverene selamvermemeye veya yemekten sonra en ufak bir duaokumamaya hakkı vardır. Buna karşılık işveren, işçisine ailesinin şerefiylegeçiminisağlayacakbirücretödemekzorundadır.

“Adil fiyat” olduğu halde “adil ücret” yoktur. Talmud, tüketicileriçalışanlardandahaiyikorur.Ücret;kâr–bazıolağanüstüdurumlardamaliyetbedelininaltıdabiriylesınırlıdır–,hammaddemaliyetiveücretliarasındapayedilen “adil fiyat”tan çıkar. Ücret, bunlar ödendikten sonra geriye kalandır.Eldeedilebilecekazamikârbelirlenmişolduğundan,yaratılandeğerinbüyükbölümününsermayesahibiyerinetüketiciileücretliyegittiğisöylenebilir.

İşveren, işçinin ücretinden çok haysiyetine saygı göstermelidir. Ona eşitigibi davranmalı, mesela onu her gün sofrasına davet etmelidir. Hak ettiğiücreti ona ödemelidir. Ödemediği takdirde işçisinin zamanını, emeğini,beklentilerini, en nihayetinde hayatının bir bölümünü çalmış olur, ki bu dacinayet işlemekle eşdeğerdir; zira işçisi “fakirdir ve yaşamı buna bağlıdır”(Tesniye 24, 14’ün Talmud’daki yorumu). Bu çok ağır bir suçtur. “Rab;zayıfın mallarına el koyanların canını alır, zayıfın canını alanların haksız

kazanılanmallarınıelindenalır.”408Birişvereninücretiödemeyireddetmesiiçin, borcu olmadığına veya ücreti ödemiş olduğuna dair yemin etmesiyetmez. Ücreti ödediğine veya borcu olmadığına dair maddi kanıtgöstermelidir. Oysa bir ücretlinin ücretini almadığını söylemesi, işvereniparayıödemeyezorlamakiçinyeterlidir.Zirahâkimlerderki,işverenbirçokücretli çalıştırdığından birinden birinin ücretini ödemeyi unutabilir; oysaücretli,ücretinintamamınınveyabirkısmınınödenipödenmediğinibilir.

Tahammüledilemezyoksulluk

Yoksullukinsanınhaysiyetiniyoketmez.Birfakirindinibağışı,zengininki

kadarmakbuldür:“Zengininboğası,fakirinbiravuçunukadarkutsaldır.”408

Yoksullukkanıtlanmaz, tartışmaveyapazarlıkkonusuyapılmaz.Bir insanınkarnını doyurmak için, o insandan aç olduğunu kanıtlaması istenmemelidir.Bunakarşılık,kıyafetvermedenöncegiyecekgiysisiolmadığınıkanıtlamasıistenebilir.

Yoksulluk halkın düşmanıdır. Levililer Kitabı’nın (34, 9) son dereceyerinde bir yorumuna göre, “Tanrı, kapının önünde yoksul insanla birliktedurur.”Halkınbütünlüğünükorumakveşiddetiengellemekiçin,insanoğlunaduyulan sevgi (Levililer 19, 18) ve hayata tanınan öncelik (Tesniye 30, 19)adınayoksulluklasavaşılmalıdır.

Ancak yoksullukla başa çıkılamaz. Talmud, ütopist bir metin değildir.Geçmiş yüzyılların tecrübesiyledir ki, yoksulluğun daima var olacağını ve

sürekli yeniden ortaya çıkacağını bilir. “50 beladan daha beter”408 olanyoksulluk,daimabirahlakkuralınauymamanın,birdiniemri ihlaletmenin,söylenen bir sözü inkâr etmenin veya kötü talihin sonucu ya da nedenidir.Talmud,söyleyeceğinisöylemekiçinçoğuzamanyaptığıgibiyinemasalilekelimeoyunlarınabaşvurur.İştebunamuhteşembirörnek:

“RabbiYohananbenZakkai[isyanzamanındapatrik]birgünmüritleriylebirlikte, eşek sırtında Kudüs’ü terk eder. Bir tarlada sığır pisliğinde yulaftaneleriarayanbirkadına rastlar.Hahamı farkedenkadınyüzünüsaçlarıylagizler,onayaklaşırveşöyleder:‘Efendi!Banayiyecekbirşeylerver.’Hahamcevap verir: ‘Kızım, kimsin sen?’ Kadın cevap verir: ‘Ben, Nakdimon benGurion’unkızıyım.’Hahamsorar:‘Kızım,babanınservetineneoldu?’Kadıncevapverir:‘Kudüs’tedediklerigibi:Paranıntuzuparanınazalmasınaneden

olur.’”408

Bugizemlicevap,haliylebiryığınyorumanedenolmuştur.Bucevaptan,para ne şekilde kullanılırsa kullanılsın her şıkta iflasa götürür anlamıçıkartılabilir. Ancak bazı hahamlar, “azalma” (h’asser) kelimesinin“yardımseverlik”(h’essed)kelimesindensadecebirtekharfle,-ryerine-dileayrıldığının altını çizer. Hahamlara göre bu, “servet” ile “iflas” arasındakifarkınbasitbirimlahatasından,hatalısöylenenbirsözcüktenkaynaklandığınıgösterir.Bir başka deyişle yoksulluk, paranın riskli kullanımından değil de,ahlaki bir kabahatten kaynaklanmış olabilir. Başka yorumcular ise tuzun,yiyecekleri saklamada kullanılan temel madde, yani bir birikim simgesiolduğunu belirtir. Kadın “paranın tuzu paranın azalmasına neden olur”dediğinde, babasını önce manevi, daha sonra maddi iflasa sürükleyenincimrilikolduğunusöylemekistemektedir.Oysaadilbirtutum,hemservetinikorumasınıhemdecömertçevermesinisağlayabilirdi.

Özetlekadın,babasınınbütünparasınıkendinesaklamakistediğiiçiniflasettiğini söylemektedir. Tek bir harf farklı olsaydı –ahlaki tutum farklıolsaydı–,babasınıncömertliğisayesindezenginolduğunusöyleyecekti.

Yardımseverolmazorunluluğu

Bir başka güzel yoruma göre mahkemeler, cemaat mensuplarını“birbirlerine kendimenfaatlerine uygun her türlü hizmeti vermeye”mecbur

edebilir.408Bir başka deyişle, zenginlik başkalarına yardım etmeye yararsabir anlam ifade eder. Üstatlar yine der ki mal mülk, musluğu daima açıkbırakılması gereken bir çeşmedir. Para, üretmenin ve yararlı olmanın biryoludur.Parayıeldetutmaktainatetmektehlikelibirdeliliktir.Vermekahlakibirdavranış,zenginleşmeninbiryoludur.

Talmud, tıpkımülkiyethakkıkonusundaolduğugibi,bağışkonusundada

dörtayrıtutumdanbahseder:“Sadecevesadecebaşkalarıvermeyincevermekisteyen kişi, kendini başkalarından ayırmak ister; başkalarının vermesiniisteyen fakat kendi vermeyen kişi, kendini başkalarından gizlemek ister;kendi vermeyen ve başkalarının da vermesini engelleyen kişi, kötü bir

insandır;başkalarıversedahikendideverenkişi,bilgebirinsandır.”408

Bağışbudünyadayerinegetirilmesigerekenbirzorunlulukolup,selametiveyasonsuzyaşamıgarantileyenbiradakdeğildir.BağışöncelikleYahudilereyöneliktir,ancakputperestolmayanherkesidekapsar.OçağdaHıristiyanlık,Teslis nedeniyle Yahudiler tarafından putperest addedilir. HıristiyanlığıntersineYahudilikte yardımseverlik, öteki dünyaya yapılan bir yatırım değil,bir insanlıkgörevi,kolektifbirsorumluluktur.Bunedenlebircemaat,kendiyöresinde işlenen hırsızlık ve cinayet suçlarından, o yöredeki yoksulluğubertarafetmedeetkiliolamadığıiçinsorumlututulur.Cemaatinherbirüyesiocemaate, tamamı yoksullara dağıtılmak üzere vergi ödemek zorundadır. Buyardımın –tsedaka– normal ölçüsü, Süleyman zamanında olduğu gibi, hertürlü gelirin onda biridir. Mesela bir köylü ya da toprak sahibi, dingörevlilerine ödenen ondalık vergisi düşüldükten sonra (ki bu, Tapınağınyıkılışından sonra, Filistin ve diğer sürgün yerlerinde neredeysesıfırlanmıştır), tarlalarından, bahçelerinden veya bağlarından elde ettiğiürününondabirinivermekzorundadır.Bunaekolarakköylüler,hasatsonrasıfakirlerinyeredüşenekinlerivebaşakları,düşenveyaolgunolmayanüzümtanelerini toplamalarına izin vermelidir. Daha da ötesi, tarlanın bir köşesiköylüyedeğil,Yahudiolsunolmasınyabancılaraaittir.Yahudibirköylükendihasadındanancakkenditarlasındakiyabancınınhasadıdaverimliisememnunolabilir.Zenginlertsedakanınikikatıkadar–yanigelirlerininbeştebiri–bağışyapmak zorundadır. Bununla birlikte zenginlerin bağışları, servetlerinitehlikeye atmamak için bu oranı geçmez. Zenginler, sırf yapmak zorundaoldukları bağışları azaltmak amacıyla servetlerini gizlememelidir. HattaTalmud zenginlerin, fakirlere kendileri gibi azla yetinmeyi öğütlememeleriiçin, iyi yemeleri ve iyi yaşamaları gerektiğini söyler! Gelirinin azalmasınıbekleyen zenginler ise, daha sonra tsedakaya vermek üzere kenara para

koymakzorundadır.Talmud’dayeralansevimlibirhikâyeşöyledir:118

“Rabbi Yohanan ben Zakkai [yine o!] rüyasında yeğenlerinin 700 dinarkaybedeceklerini görür. Rüyasında ne gördüğünü söylemeden, yeğenlerini,

kendisinetsedakaiçinellerindenevarsavermeye,kendileriiçinsesadece17dinarayırmayaiknaeder.Yeğenlerkabuleder.YomKippur’danbirgünönce,yabancılardan oluşan hükümet,Yahudilerin bütün servetine el koyar. RabbiYohananyeğenlerineşöyleder:‘Önemlideğil,elinizdesadece17dinarvardı,sizden sadece bu kadar para aldılar.’ Yeğenleri sorar: ‘Nereden bildin?’Hahamcevapverir: ‘Rüyamdagördüm.’Yeğenler sorar: ‘Nedenbize hiçbirşey söylemedin?’ Haham cevap verir: ‘Zira tsedakayı kendi çıkarınızı

gözetmedenvermeniziistedim.’”408

Yine bu konuda Talmud, çok hoş bir ifadeyle “dişi koyunları suyu

geçmedenkırkmakgerekir”der.408

Tsedaka daima nezaketle verilmelidir. Bağışı yapan bunu gösterişli birşekildeyapıyorsa,birkarşılıkbekliyordemektir.Ozamanbubirbağışdeğil,felaketlereyolaçacakticaribireylem,yasadışıticaretolur.Buşekildebağışyapan kişi, nüfuzlu ve kıskanç kişilerin dikkatini çeker; bağışı alan ise“kendinibeğenmişliğinkurbanı”olur.

Talmud,cemaatin toplananparayınasılkullanmasıgerektiğinidebelirler.O sırada oluşum halindeki Kilisenin aksine, ibadet yerlerinin görkemi içinparaayrılmaz.Kölelerin,savaşesirlerininvekorsanlartarafındanyolukesilentüccarların fidyelerinin ödenmesine öncelik verilir. Fidye ödemelerinin buşekilde teminat altına alınmış olması başkalarını Yahudileri rehin almayateşvik etmemesi için,Yahudiolmayanbir köleveya rehin içinnormaldeneödeniyorsa,Yahudiköleveyarehiniçindeokadarödeneceğikesinbirdilleilan edilir. Müsrif Yahudileri sınırsız borçlanmaya teşvik etmemek içinsecemaatin, borç yüzünden köle yapılan kişinin fidyesini, hayati tehlikebulunmadıkça, ancak iki kezödemesi kararlaştırılır.Bunundışında tsedaka;öksüz ve yetimlere bakılmasını, fakir kızların çeyiz masraflarınınkarşılanmasını, yolcuların ağırlanmasını, öğretmenlerin ücretlerininödenmesini, “çıplak olana giyecek, mutfak eşyası olmayana mutfak eşyasıverilmesini, kadın veya erkek bekâra eş, hatta fakir düşen zengine hizmetçi

bulunmasını” sağlar.408 Zira Talmud, müzmin fakirden ziyade fakir düşenzengineyardımedilmesinisalıkverir.Sonolaraktsedaka,uygunsuzbirandamallarınısatmalarınıengellemekiçin,özelliklegeçiciolarakyardımamuhtaçolanların imdadına yetişmelidir. İşte tam bu hususta tsedaka enmükemmelşeklinialır:faizsizborç.

BorçparaAdaletiyerinegetirmenineniyiyolu,maddiimkânıolmayanveyazorbir

dönemdengeçenkişiyeparaveyamalödünçvermektir.Butipborçlarafaizuygulanmamalıdır: “Borcun dilim dilim ödenmesi kabul edilebilir; ancakbunların toplamı, peşin ödenmesi halinde tahsil edilecek miktardan fazlaolmamalıdır.”(BavaMetsia70b)HattaRabbiGamaliel,enfakirlerezararınaborçverilmesinisalıkverir.

Genelolarak,cemaattenbirinefaizleborçvermekötedenberiyasaktır.Buyasakmutlaktırvedevamlıtekraredilir:“Kardeşindenne‘ısırık’(nechekh)nede‘katmadeğer’(ribbit)kabuletme;Tanrı’ndankork,kikardeşindeseninlebirlikteyaşasın.”(Tesniye23,20’ninBavaMetsia’dakiyorumu61a)“Isırık”borçlunun ödediği faizi, “katma değer” ise borç verenin elde ettiği faizigösterir. Bazı âlimler için söz konusu faiz yasağı, sadece zengini fakirdüşürmeriskindendolayıdeğil,insanınzamanınsahibiolmamasındandolayıda hakçadır. Nitekim faiz, borç alanın zamanını (iki vade arasında geçenzamanonun içinçokkısadır)borçverene(sözkonusuzamanonun içinçokuzundur)devreder.Buyüzdenfaiz,YunanveHıristiyandoktrinlerindeiddiaedildiğigibi,borçvereninborçalanazamansatmasıdeğil,aksineborçalanınzamanının borç veren tarafından çalınmasıdır. Borç verenin aldığı faiz decabası.

Bununlabirlikte,kimidurumlardacemaattenbirine faizleborçverilebilir.Meselakişininbaşkaherhangi bir geliri yoksa, o zaman faizödeyerekborçpara alanyardımseverlikyapar.Ancakborçparaveren,kendinibilerek faizgelirine bağımlı duruma düşürmemelidir. Talmud, borç vermeyi meslekedinenlerikınar.(Makot24a;Nedarim49b)

Bazı âlimlere göre bu yasaklar sadece Yahudiler arasında alınıp verilenborçları kapsar; zira Yahudiler daha mühim yükümlülükler yerinegetirmelidir. Başkalarına göreyse bunun nedeni, Yahudi olmayanların dahasağlam bir durumda olması veya fakir düşme risklerinin daha düşükolmasıdır. Yahudiler arasında borç para alıp vermede yardımseverlik vedayanışma duygusu adına faiz uygulanmazken, başka yerlerde para canlıdırve çalışmalıdır. Yakup’un sürüleri gibi para da doğurgandır, zenginliksağlıklıdır. Para diğermallardan farklı değildir, diğermallar kadar canlıdır.Bazıhâkimleregöre,sadecevesadeceâlimlerfaizleborçverebilirveancak

Yahudiolmayanlaraborçverebilirler;zirabuinsanlarlanasılhareketedilmesigerektiğini en iyi onlar bilir.Başkahâkimlere göre ise,Yahudi olmayanlarafaizleborçvermek,bütünYahudileriçinbirzorunluluk,ahlakibirgörevdir.

Sonuç olarak, bir sürü tartışmadan ve çelişkiden sonra Talmud, her şıktaYahudi olmayanlara faizle borç verilmesine izin verir. Yahudiler arasındafaizle borç alıp vermeye ise, borç verenin borç alanın ortağı yapılmasıkaydıylaizinverir.

Mecburenözverilibirtoplum:“Dünyayıiyileştirmek”

Sonuçta Talmud ile, ekonominin Yahudiler tarafından hangi temeldeuygulandığıortayaçıkmışolur.Başkaları için iyiolmayanYahudiler içindeiyi olamaz. Mutsuz bir ortamda mutlu yaşayamazlar. Bu yüzden “dünyayıiyileştirmek” (tikun olam) onların görevidir; zira Mişna’ya göre dünya,

“vazoların kırılması” sonucu oluşmuştur.43 Yahudi halkının rolü, başkainsanlarladayanışmaiçinde,dünyanınonarılmasınayardımetmektir.

Bu özveri gösterme zorunluluğuna çok sayıda yorumda değinilir.43

Talmud,YahudilerinTanrı’yınasılsevmelerigerektiğinisorarveşöylecevapverir: Örnek davranışları ve özverili tutumlarıyla, başka insanların da,kendisine inananları böyle davranışlara iten bu Tanrı’yı sevmelerinisağlayarak.

Daha önce gördüğümüz gibi, tarla eken kişi ürününün bir kısmınıyabancılara bırakmak zorundadır. Dürüst davranma zorunluluğu ile hileyebaşvurma,üçüncükişilere–Yahudiolsunolmasın–zararverecekeylemlerdebulunmavekimolursaolsunbirinisömürmeveyayabancılaştırmayasaklarıbundankaynaklanır.YabancılarıiyiağırlamaylageçmişteYahudilerindebireryabancı olduğunu –veya her an yabancı olabileceklerini– unutmamazorunluluğu da bundandır. Son olarak, başkalarının malını çalmak yerinedünya mallarına katkıda bulunma gerekliliği de yine buradan gelir. Sonuçolarak ekonomi, komşuların zenginliklerine el koymak değil, kimseyimalından mahrum etmemek için yeni zenginlikler yaratmaktır. Zenginlikyaratanverimlimallarınönemiburadangelir:toprak,para,zekâ.

Yahudi halkına kendi iradesiyle kabul ettiği görevler yükleyen“seçilmişliğin” (Çıkış 19 ve Tesniye 26) işlevi budur. İlk görevleri isebaşkalarınımutluetmek,başkalarınınmutluluğuilemutluolmaktır.Rabbenu

Hananael der ki: “Ancak herkes dahamutlu olduğunda, Yahudiler de dahamutluolur.”

Bu nedenledir ki, Yahudilere bu görevlerini yerine getirebilmeleri içinyeterince özgürlük tanınması dünyanın çıkarınadır. Bir yoruma (Suka 55 b)göre dünya, Yahudiler özgür ve dünyanın yararına müdahale edebilecekdurumdaolduğuzamandahagüzelbiryerdir.Yahudilertektanrıyainananlaraeşitleri gibi yardım etmeli, çok tanrıya inananları ise putperestliği

reddedebilmeleri için bağışlamalıdır.390 Yahudi halkının felaketi, bütüninsanlığınfelaketidir.

Bumetinler,sırasıylaRavJudas,RavHuna,RavNahmen,RavAbaye,RavPapaveRavAşigözetiminde,III.ilaV.yüzyıllararasındakalemealınırken,YahudilerveMezopotamyalılar,birininalmakistemediğiticaririskleriötekisialarak uyum içinde yaşamaktadır. Haham Aşi yönetiminde, 420’lere kadaryazılan yorumların tamamı, Kudüs versiyonundakinden dört kat dahauzundur.AncakV.yüzyılınortalarında,BatıRomaİmparatorluğuardıardınagelen barbar istilaları sonucu çökmekte iken, Mezopotamya’daki Mazdeistcemaatin içinde fanatik akımlar baş gösterir. O sırada işbaşında olansürgünlerin lideri Mar Samuel ayaklanırsa da öldürülür. Yeni lider II. MarZutra bir ordu toplayarak Babil’de çoğunluğu Yahudilerden oluşan büyükşehirleri kapsayan bağımsız birYahudi devleti ilan eder. 520’deki ölümünekadaryediyıldayanır.

Bu olaylar Babil Gemarası’nın kaleme alınmasını, İsrail Gemarası’nınbitirilişinitakiben,biryüzyıldanuzunbirsüreaksatır.

O sıradaki durum, Yahudiler açısından son derece endişe vericidir.Konstantinopolis’te kötü gözle bakılan, Mezopotamya ve Roma’da zulümgören, Kudüs’ten kovulan Yahudilerin gidebilecekleri çok fazla yer yoktur.ZulümgörenYahudilerasimileolurlar.Beşyüzyılöncesayıları

8.000.000 iken, şimdi 5.000.000’dur.35 Çoğu Sasani İmparatorluğu’nu terkederekYemen’e,Arabistan’a,Hindistan’aveBalkanlar’agider.Arabistan’ıngüneyindeDhuNuwasadındabirkral,VI.yüzyılınbaşındaYahudiliğikabuleder. Bu, Habeşistan’daki Falaşa cemaatinin başlangıcı olacaktır. Malabarkıyısında (bugünkü Kerala), Ktesifon’dan gelen sığınmacılar, XVI. yüzyılakadarkarabiberticaretindehatırısayılırbirroloynayacakbircemaatkurarlar.

BizansileRomaarasındasıkışanFilistin’deiseyenibirumutdoğar…

5.RomaileBizansarasında:İsrailiçinyenibirfırsat

PapaBizans’akarşı527’de amcası I. Justin’in ölümü üzerine tahta çıkan Justinianos,

ayaklanmaları (isyanlardan biri 532’de kendi başkentinde çıkmıştır) bastırır,ardından imparatorluğunyönetimi ileKiliseninyönetimini tekbirmerkezdetoplar.BatıRomaİmparatorluğu’nunyönetimini,Ravenna’daoturanvepapaüzerindeöncelikhakkıbulunantemsilcisinebırakır.Dinikitaplaryazar;farklıHıristiyan akımlar arasında hakemlik yapar; “Nikealılar”ı –İsa’nınTanrı’ylaaynıözdenolduğunainananlar–,osıradaDoğuyahâkimolan“monofizitler”e–İsa’nın Tanrı’yla eşit olduğuna inananlar– tercih eder. 531’de Justinianos,varolanbütünyasaları,Kiliseningelenekleriileimparatorlukuygulamalarını

uzlaştırarakbirkanunkitabındatoplar.21Meselaborçparavermekonusundafaizin, deniz ticareti gibi sektörlerde, alınan risklere karşılık yılda %33’evarmasını kabul eden Roma geleneğini geri getirir. Justinianos, Yahudiliğihâlâevrensellikkonusundabirrakipolarakgördüğünden,bütüntopluluklarınher yeni imparatora ve papaya saygı göstermesini ister. “Yahudi, sapkın,

Manici ve Samiri batıl inançlarına inanan”21 herkesin, Hıristiyanlara karşıtanıklıketmesini,varolansinagoglarıbüyütmesini,yenisinagoglarkurmasınıve yerel görevler üstlenmesini yasaklar. Hahamlardan oluşan mahkemeleribasit hakemlik mahkemelerine indirger, evliliklerin Kilise kurallarına göredüzenlenmesini emreder. Yahudilere, Hıristiyanlığa geçenleri azat etmeşartıylapagankölelersatınalmaveçalıştırmaizniverir.

532’de Justinianos’un generallerinden biri olan Belisarius, SasanihükümdarI.HüsrevAnuşirvanilebirbarışantlaşmasıimzalar.Buantlaşma,Bizanslı tüccarların Asya yollarını kullanmalarına, Ktesifon ve Persİmparatorluğu’ndayaşayanYahudilerleticaretyapmalarınaolanaksağlar.Üçyıl sonra Belisarius, 12.000 kişilik bir orduyla, Ostrogotların kontrolündekiRavenna,güneyİtalyavegüneyİspanya’yıelegeçirir,Toledo’yugerçekbirmetropol haline getirir. Roma, Napoli, Milano, Cenova ve Palermo’dayaşayan Yahudiler, Bizanslılara karşı Vandalların ve Ostrogotların tarafınıtuttukları için –mesela Bizans ordusuna karşı Napoli’yi savunurlar–,Belisarius, Yahudileri askerlik ve kamu hizmetlerinden men eder. 535’te

ClermontveMâcon’dakiyerelkonsiller,imparatorluğabağlıdevletveadaletkurumlarındaYahudilerin çalışmasını protesto eder. 538 ve 541’de,Orléanskonsilleri yine Yahudiler ile Hıristiyanlar arasındaki her türlü ilişkiyiyasaklamayı dener. Fakat çabaları yine boşa gider. Topluluklar dahaderinlerdekikimliklerinetutunur.

546’daRomatekrarGotlarınelinegeçersede,555’teBizanslılarGotlarıbirkez daha mağlup eder. Konstantinopolis’ten hiç çıkmamış olan Justinianos565’te öldüğünde, Akdeniz Doğu Roma İmparatorluğu’nun kontrolündedir.Ancakbirkezdahamutlakkudretçöküşünhabercisidir.Üçyılsonra,başkabir barbar kavim olan Lombardlar İtalya’ya, Persler ise Konstantinopolis’esaldırır.Sırasıyla II. Justin,Tiberiusve II. Justin’inüveyoğluMavrikios’unsaltanatlarıboyuncaimparatorluklar,bubitmeztükenmezsavaşlarlayıpranır.

590’da Papa I. Gregorius, İtalya’da Bizans imparatorunu temsil eden

Ravenna valisi üzerinde öncelik talep eder.3Otoritesini sağlamlaştırmak vetekrar ortaya çıkan Ariusçulukla mücadele etmekle meşgul olan papa,

Yahudilere konan kısıtlamaları kaldırır.308 591’de Terracina piskoposununbir sinagogu, Yahudilerin duaları civardaki bir kiliseye gelen Hıristiyanlarırahatsız eder bahanesiyle başka yere taşımasını yasaklar; Palermo’dasinagoglarına ve fakirleri ağırlayan kurumlarına el konanYahudi cemaatinetazminatödenmesiniemreder.DindeğiştirenbirYahudi’yi,birsinagogahaç

ve Meryem Ana tasviri yerleştirdiği için ayıplayacak kadar ileri gider.336

Yahudileri, Hıristiyanlık için gerekli, fakat Hıristiyanlara yasak ekonomikfaaliyetleri sürdürmeleri için teşvik eder. Mesela köle çalıştırmak, Kilisemülkleri dahil olmak üzere “Hıristiyanların elindeki büyük mülkler içingerekli olduğundan”, fakat Hıristiyanlık köle ticaretine izin vermediğinden,Papa Gregorius Yahudileri bu yolda teşvik eder. Ancak Kilise Yahudilerinkölesahibiolmalarınıyasakladığından,Gregorius,YahudilerinHıristiyanbirköleyi 40 gün, din değiştiren pagan bir köleyi ise üç ay boyuncaalıkoymalarına izin verir. Daha da ileri giderek, Basil adında Yahudi birtüccarın,Hıristiyankölelerini,takassüresinceHıristiyanlığageçenoğullarınakâğıt üzerinde devretmesine izin verir! Son olarak, sayıca az olan YahuditopraksahiplerininHıristiyancoloniçalıştırmalarına izin verir.Ancakbütünbunlar Gregorius’u, Kral Recardo’yu çıkardığı Yahudi karşıtı kanunlardolayısıyla tebrik etmesine, Frank krallarını Galya’da yaşayan Yahudilerin

Hıristiyan köle çalıştırmalarına izin verdikleri için eleştirmesine engel

olmaz.34

Konstantinopolis’teyapılanbirdevletdarbesi,imparatorluğudahadazayıfdüşürür. 602’de Tuna Nehri üzerinde bulunan birliklerin başlattığı isyan,Justinianos hanedanının son imparatoru olan Mavrikios’un öldürülmesiylesonuçlanır.610’daHeraclius,Bizans’tayenibirhanedankurar.

Askeridurumkargaşaiçindedir.HeracliusPersleridurdurmayıbaşarırsada,Slavlar Tuna Nehri’ni geçer. 629’da Bizanslı Vizigotlar, başka Vizigotlartarafındanİspanya’dankovulur.AncakhepsiHıristiyanvepapayatabidir.Bunedenle Kilise artık Yahudileri idare etmek zorunda değildir. 633’teToledo’da, yeni hükümdarların huzurunda toplanan bölgesel bir konsil,

Yahudiliğinbir“kirlilik”olduğunuilaneder.135BütünYahudilerin,özelliklede kamu görevi yapan Yahudilerin din değiştirmesi gerektiği ve dindeğiştirenlerin eski dinemensup kişilerle görüşmesinin yasak olduğu tekraredilir.Ancakbukararlardanhiçbirigerçekanlamdauygulanmaz.

Yahudiye’dekisongirişim

610’da,yaniI.HeracliusileVizigotlarınBizans’taiktidarıelegeçirdiğiyıl,SasaniİmparatoruII.Hüsrev,–nüfusununartıksadeceondabiriYahudiolan–Filistin’i, Hıristiyan imparatordan geri almaya çalışır. Yahudiler, Sasanigeneral Romizanes’in tarafını tutarak Bizanslı işgalcilerden kurtulmayıhedefler. Bir grup, Antakya’daki Hıristiyan patriği öldürür; başka gruplarSur’da ayaklanır.Benyamin adında birinin liderliğindekiTiberyaYahudileri(o çağdan kalan yegâne Hıristiyan kaynaklara göre), Yahudiye’ninyönetiminin kendilerine bırakılacağına dair vaatlerine karşılık, Sasanilerin

Caesarea’yı almalarına yardım ederler.135 614’te Persler Kudüs’e girer.Romizanes, İsa’nın gerildiği çarmıhın kalıntısını Ktesifon’a götürür, sözverdiği üzere kutsal şehrin yönetimini Benyamin’e devreder. Bazıları bunu,Mesih’in gelişine dair öncü işaretler olarak görür. Nitekim İlyas’ınMahşer’inde,Mesihgelmedenönce“Perslerinsonkralı”nın“üstüsteüçyılRoma’yagideceği”,“denizdengelenüçkahramanımağlupedeceği”yazılıdır.Benyamin,Yahudilerin kralı ilan edilir. İspanya’dan İskenderiye’ye,YahudidevletinintekrarkurulmasınıhayaledenherkesKudüs’eakıneder.

Ancak rüya kısa süreli olur. Üç yıl sonra, 617’de, Persler Kudüs’ün

yönetimini Benyamin’in elinden alıp, sayıları üç bini aşan “kargaşayaratanları”şehirdışınasürerler.Yahudiye’debirYahudikrallığıkurmakiçinsonfırsatdakaçmıştır.MesihyardımınagelmediğiiçinumutsuzluğakapılanBenyamin, İsrail’iyenidenkurmanınartık imkânsızolduğunugörerekhayalkırıklığınauğrayanbirçoklarıgibidindeğiştirir.Mısır’dayeralanTumai’de,bu şekilde Hıristiyanlığa geçmiş 375 Yahudi’nin izi günümüze kadar

ulaşmıştır.135

626’da, İmparator II. Hüsrev Konstantinopolis’i kuşatır. AncakHeraclius’unBizansıgüçkazanmıştır.NihavendmuharebesindeHeraclius’unbirlikleri,donanmalarınıgüçlendirmeyi ihmaledenPersleribozgunauğratır.II.Hüsrevöldürülür;yerineoğluYezdigirtgeçer.BizanslılarKtesifon’uişgalederek İsa’nın çarmıhı dahil Perslerin yağmalamış olduğu bütün değerlieşyaları geri alırlar. Bizanslılar, 630’da, İsa’nın çarmıhını, 15 yıl önce terketmişolduklarıKudüs’egerigötürürler.

Önce Perslerin tarafını tutan, daha sonra Persler tarafından kovulanYahudiler, kendilerini Bizanslıların korkunç intikamına hazırlarlar. AncakHeracliusgenelafilaneder.Bu,Heraclius’unsaltanatınınzirvesiveDoğuileBatının birbirinden kopma anıdır. Heraclius; ordu ve maiyetin resmi diliniLatinceden Yunancaya çevirir, Roma imparatorlarının Augustus’tan berikullandığı“SezarAugustus”unvanınıbasileusiledeğiştirir.Bütünvilayetlerisubayların yönetimine verir, paralı askerlerden oluşan bir ordu kurar.DoğuRomaİmparatorluğu’nungeleceğigüvencealtınaalınmışgibidir.

Oysabirkezdahamuzafferbir imparatorluk,kazandığı zaferinkefaretiniödeyecektir. Perslerle yapılan savaş yüzünden zayıflayan, Ariusçular(Tanrı’nın İsa’dan önce geldiğine inanırlar), monotelitistler (Tanrı’nıniradesininİsa’dadilegeldiğineinanırlar)vemonofizitler(İsa’nınTanrıileeşitolduğunainanırlar)arasındabitmekbilmeyendoktrinkavgalarıylaaltıoyulanve Roma piskoposu tarafından kabul görmeyen Heraclius iktidarı nefessizkalır.632’deHeraclius,imparatorluktayaşayanbütünYahudileregetirilendindeğiştirmezorunluluğunuyinelesede,bunuzorlagerçekleştirmeyeartıkgücüyoktur.Yahudilerdenvaftizilesürgünarasındabirseçimyapmalarınıisteyenİspanya’dakiVizigotkralSisebut’undabunagücüyoktur.KimseYahudilereherhangibirşeydayatmayıbaşaramaz.Yapılanbütünsaldırılara,konanbütünyasaklararağmencemaatlerayaktakalır.

Bu arada, Bizans İmparatorluğu ile Sasani İmparatorluğu arasındakimücadele, Ortadoğu ekonomisini allak bullak etmiştir. Sulama kanallarının

bakımı ihmaledilmiş,bölgeyavaşyavaşbirçöledönüşmüştür.34Kazanılanzafere rağmen,savaşBizans’ızayıfdüşürmüştür.Evekonomisidersi:Ezen,bazenezilendendahakırılgandır.Stratejidersi:Piramitşeklindebüyüyenbirimparatorluğun,ağlardanoluşanbirörgütlenmeyenazarandarbelerekarşıçokdaha az dayanma şansı vardır. Siyaset dersi: İki süper güç aralarındaegemenlikkavgasıyaparken,üçüncübirsüpergüçortayaçıkıpüstünlüğüelegeçirebilir.

Nitekim İslam’ın saati gelmiştir. Yahudilere, görece bir özgürlüğe sahipolacaklarıyenibiralanaçılacaktır.

6.İslamdiyarındagibibahtiyar

Yeni bir Tanrı anlayışı, jeopolitiği altüst etmiştir. Bir yüzyılda İslam,Córdoba’danKâbil’eiktidarıelegeçirmiştir.Yahudiler,bukezmisafirperversayılabilecek yeni bir tektanrıcı ortamla karşılaşırlar. Bu topraklarda,küçümsendikleri halde kabul görerek düzgün bir şekilde yaşayacaklar,uluslararası ticaretin efendileri olarak kalacaklardır. Arap fatihlerineAvrupa’daeşlikedip,buralaraDoğumallarınıvebilgilerinigötürerekBatınınuyanışınazeminhazırlayacaklardır.İştebununasılbaşardıkları.

YahuditüccarlarveİslamiyetindoğuşuHz.Muhammeddahadoğmadan,Arabistan’dakiçeşitlikrallıklardaPersve

Roma zulmünden kaçmış çok sayıda Yahudi yaşamaktadır. O sıradaArabistan,tektanrılıdinlerileçoktanrılıdinlerinkesiştiğibirgeçişnoktasıdır.HattaYemen’inkuzeyindebulunanHicazbölgesinde,YahudiliğikabuletmişAraplardanoluşanbirkrallıkbulunur.Bukrallık,530’adoğru,Hıristiyanbir

Habeşkralınbaskılarısonucuyokolacaktır.166

570veya571’de,3000kişiliknüfusluvekervanlarındurağıbirvahaolanMekke’de, Muhammed bin Abdullah adıyla doğan Hz. Muhammed’inmacerası işte bu bölgede başlar. On yaşında yetim kalan, okuma yazmabilmeyen ve çocukken çölde nübüvvetmührünü alanHz.Muhammed’i, birtüccarveKureyşkabilesinin şefiolanamcasıEbuTalipyanınaalır.Kureyşkabilesi, Hacerü’l-Esved adıyla bilinen bir göktaşını muhafaza etmektedir.Cebrail’inİbrahimveİbrahim’inoğluİsmail’ehediyeettiğiKâbe’deise300

put bulunmaktadır. Bu, İbrahim’den gelen tektanrılı inancın bölgede dahaönce var olduğunun kanıtıdır. Hz. Muhammed, kendinden 15 yaş büyük,zengin bir dul olan Hatice ile evlenir. Şüphesiz şehirdeki küçük Yahudicemaati aracılığıyla, tektanrılı dinler konusunda bilgisini genişletir. 607’yedoğru,Hz.Muhammedbirçokdefaçölde inzivayaçekilir.610’da,Ramazanayında,HiraDağı’ndabulunanbirmağarada,kendinegörünenCebrail’denilkvahiyi alır. Fakirliği, ahlak temizliğini, İbrahim’in Tanrısı Allah’a itaati(İslam) yüceltir. İlk müritlerinden –sayıları daha çok azdır ve zulümgörürler–,okumalarınıveezberdenyükseksesletekraretmelerini(Kuran,bukelimeden gelir), Kudüs’e doğru dönerek dua etmelerini ve putlardanvazgeçmelerini ister.Müslimüm (“ruhlarını Allah’a teslim edenler”) adıylaanılanmüritlerininsayısıgiderekartar.İlkkarısınınölümündenikiyılsonra–aynıandadokuzkarısıolacaktır–,621’debirgeceuyurkenyaptığıyolculuk(isra), onu Kudüs’teki mabede götürür. Hz. Muhammed, buradan göğeyükselerek (miraç), diğer peygamberler ile İsa ve havarileriyle karşılaşır,sonra geri döner. “Saf bir Arapça” ile yazılmış Kuran’ı kâtiplere yazdırır.Kâtipler, deri parçaları, kırık çömlekler ve palmiye yaprakları kullanırlar.Bunlar vahiyler (tenzil; aynı kelime “sağanak” anlamına da gelir),“yaratılmadan var olan” sözler, “Tanrı kelamı”dır. Bazı kâtipler daha sonrapeygamberin kendilerine söylediğini tam olarak kâğıda geçirmediklerini,hatta bazı bölümleri peygambere kendilerinin önerdiğini söyleyerekövüneceklerdir. Yazdırma işlemi tamamlandığında, Hz. Muhammed’inCebrailileolansöyleşisi12yılsürmüşolacaktır.

Eylül622’de,Mekke’den300kilometremesafede,Arabistan’ınenönemliticaret merkezi olan Yesrib vahası veya Medine’nin 75 sakini, Hz.Muhammed’den şehre gelerek anlaşmazlığa düşen ikiArap kabilesi Evs veHazreç arasında hakemlik yapmasını ister. Medine o sırada Arabistan’daki

Yahudi varlığının en önemli merkezi konumundadır.385 Zanaatkârlar,esnaflar, tüccarlar, kuyumcular, zırh ve silah üreticileri ile bankacılar da(Kuran, faizle borç veren Yahudilere gönderme yapan ilk Yahudi olmayanmetindir) kavgaya dahil olurlar. Beni Nadir ve Beni Kureyza kabileleriEvslerin, Beni Kaynuka kabilesi ise Hazreçlerin yanında yer alır. Kararvermek zordur. Hz. Muhammed, Hazreçler ve onların Yahudi müttefikleri

lehinekararverir.455

Hz. Muhammed bir savaşçıya, eli silahlı bir peygambere ve şehrinefendisine dönüşür. Medine Vesikası denen bir söylevde, Müslüman veyaMüslümanolmayan tektanrıcı kabileleri, İbrahim’in soyundangelen herkesikapsayacak bir konfederasyon bünyesinde örgütlemeyi teklif eder.“[Yahudilerle] en kibar şekilde tartış” (Kuran 16, 126). Bu teklif bazıYahudilere cazip gelse de, çoğu teklifi reddeder. Hz. Muhammed’i Kitab-ıMukaddes’i çarpıtmakla suçlayan hahamlarla yapılan dini tartışmalar sonderecehiddetlidir.KendisinepeygamberliğinimüjdeleyenCebrail,bukezHz.Muhammed’i,davayıkaybedenYahudikabilesiBeniNadir’inkendisinekarşıkurduğukomplokonusundauyarmakiçingerigelir.624’teHz.Muhammed,BeniNadirkabilesininMedine’denkovulmasınıemreder:“Butopraklarıterkedin. Silahlar ve zırhlar hariç, develeriniz ne kadar yük taşıyabiliyorsayanınıza o kadar yük alın!” Hz. Muhammed artık Kudüs’e doğru değil,Mekke’yedönerekduaeder.KippurilebenzerliklergösterenAşureGünü’nünyeriniRamazanalır.

Mart 627’de, Hz. Muhammed’e inanmayan Araplar, kimi Yahudi veHıristiyan ailelerin de yardımıyla, 10.000 kişilik bir ordu toplar. Savaş ilanedilmiştir. Hz.Muhammed, inanmayanlara karşı 28muharebe yönetecektir:“Kendilerine Kitap verilenlerden […] İslam dinini kabul etmeyenlerlesavaşın”(Kuran9,29);“EğerAllahonlariçinsürgüntakdiretmeseydi,onlarımuhakkakbudünyadacezalandırırdı.Ahretteonlarıateşazabıbekler”(Kuran59, 3). Daha sonra Hz.Muhammed, Kaynuka Yahudilerini kovar, KureyzakabilesinemensupYahudilerikatlettirir.

628’de, kuzeydeHicazbölgesindeyer alanHayber’deyaşayanYahudilerkatledilir.HayberMüslümanolur;kadınlarveçocuklargaliplerinelinegeçer.Diğer birçok kadının yanı sıra, Hz. Muhammed, Reyhane adında bir

Yahudi’yikendinecariyeolarakalır.305Hz.Muhammed,Hayber’deyaşayanYahudilerveHıristiyanlarile,eskidenPerslereödedikleri,yetişkinbaşınabiradetaltınparatutarındakivergikarşılığında,ibadetveçalışmaözgürlüklerini

teminataltınaalanbarışantlaşmalarıimzalar.34

Bütün Arap kabileleri yavaş yavaş İslamiyeti kabul eder. 630’da, Hz.Muhammed’in 10.000 kişilik ordusu Mekke bölgesine hâkim olur. Hz.Muhammed,kontrolüaltındakitopraklardabirdevletkurar.Borçvermedahil,eskiticaretbiçimlerininhepsimuhafazaedilir.Kuran;ortaklıksözleşmelerine

(şirkeelakt),şirketsözleşmelerine,sermayeşirketlerine,hizmetşirketlerine,“yüksek önem arz eden” şirketlere (ortakların isteğiyle feshedilensözleşmeler), komandit şirketlere (İslamiyetten çok önce kervanlar için

kullanılan bir yöntemdir), tohum ekme ve sulama şirketlerine izin verir.17

Ayrıca Kuran, kazanç getiren sözleşmeleri, kazancın emek karşılığındakazanılmasışartıylakabuleder.DolayısıylaKuran,birbinanınbelirlibirsüreiçin, borcun vadesi geldiğinde ödenmemesi durumunda kullanım hakkıdoğuracak şekilde rehin gösterilerek borç para (rehin) verilmesine de izinverir.Alacaklı,mahkemeyedahigitmedenrehinlibinayısatabilir.

Hz. Muhammed, bütün Arabistan’ın kendisine biat etmesiyle birlikte,

Yahudilerin ve Hıristiyanların yarımadada oturmalarını yasaklar:385

“Allah’ım, Yahudiler ve Hıristiyanlar kahrolsun! Peygamberlerininmezarlarından kiliseler yaptılar. Arabistan’da bu iki dinden hiçbiriolmayacak.”Yine de 631’deHz.Muhammed,Nacran’dakiHıristiyan şeflerile Arabistan’ın kuzeyinde yaşayan Yahudi kolonileriyle, oturma izninekarşılıkhasatlarınınyarısınıMüslümanlaravermelerikaydıylabiranlaşmaya

varır.385

Hz. Muhammed 8 Haziran 632’de yaklaşık 62 yaşında öldükten sonra,haleflerininbaşdöndürenfetihleribaşlar.Onyıl içindeFilistin,Suriye,Mısırve Babil İmparatorluğu Müslümanların eline geçecektir. Kuran’da şöyleyazar:“Seni,bütüninsanlaragönderdik.”

KudüsveBabilİslamiyetegeçer

Kuran metinlerini tamamlamak ve fetihlere devam etmekle fazlasıylameşgul olan ilk halife Ebu Bekir, Arabistan’dan ne Yahudileri ne deHıristiyanları kovar. Çölden geçerek Yahudiye’ye ulaşır. Yahudiler ileMüslümanların anlaşmalarından korkan Heraclius, bir kez daha FilistinYahudilerini Hıristiyanlığa geçmeye zorlar. Ancak 633’te Heraclius’unorduları, Lut Gölü’nün güneyinde Ebu Bekir’in ordularına yenilir.Müslümanların yerleştiği, o zamana dek imparatora ait olan boş topraklar,“imamın arazisi” haline gelir. Birçok Fenikeli, Kenanlı ve Filistinli Yunanİslamiyete geçer. Ebu Bekir birçok defa Kudüs’ü fethetmeyi dener, fakatbaşaramaz. Bizans ordusu baskıya dayanır. Ağustos 634’te halife eceliyle

ölür.EbuBekir’densonragelendiğerüçhalifeeceliyleölmeyecektir.256

İkinci halife ve “inananların komutanı” unvanının ilk sahibi Ömer binHattab; Yahudiye’yi doğudan dolaşıp, 636’da Yarmuk kıyılarında Bizanshesabına savaşanparalı askerlerdenoluşanbirorduyumağlupederekŞam’ıele geçirir. Şam’da yaşayan Yahudiler, galipleri kurtarıcıları gibi karşılar.638’de,MüslümanlarnihayettamamenkuşattıklarıKudüs’üelegeçirir.Ömerile şehrinHıristiyanpatriği arasında, şehirde kaçYahudi’nin kalmasına izinverileceğine dair müzakereler başlar. Yahudiler, en az 200 aile için oturmaizni ister.Patrik ise50aileönerir.Ömer70aileyeizinverir,ancakkuyularıkullanma hakları olmayacaktır. Yahudiler daha sonra bu hakkın yanı sıra,

halifeninresmiemirlerinerağmenBatıDuvarının10önündeduaetmehakkınıdaeldeedeceklerdir.

Ömer, ele geçirdiği her yerde iktidarı birkaç sadık adamına emanet eder.Dahaöncekirejimdegörevalmışmemurları,bürokratkölelerhalinegetirerekyandaşlarının emrine verir; Suriyeliler ile Yahudileri vergi toplamaklagörevlendirir. Direniş göstermeksizin teslim olmuş şehirler, direniş

gösterenlere oranla daha az vergilendirilir.256 Ömer, Hz. Muhammed’inHayber Yahudileri ile yaptığı anlaşmadan ilham alarak kişi başına alınanvergiye, hasadın beşte birine eşit bir toprak vergisi ile diğer mallardanalınacak vergileri ekler. Bu vergilere, bir de vergi tahsildarlarının kendihesaplarına topladıkları vergiler eklenir. Serbest dolaşım hakkı elde etmekiçinbuvergileriödemekşarttır.Ödemelerçoğuzamangururkırıcı törenlerebahaneteşkileder.Herşehirde,halifeninvekiliolanemirler,ödemeyikabulettiktensonra,mükellefinensesinesertbirdarbeindirir;mükellefdahasonrabirmuhafız tarafından kovulur.Halifemükellef kaybetmek istemediğinden,Müslüman askerler ile emirler, Yahudilerin din değiştirmeleri için çabaharcamaz. Vergi, daha çok cemaatlerin uyum içinde yaşamasını sağlamakiçindir.

Yahudi, Hıristiyan veya çoktanrıcı gayrimüslimler, “koruma altına

alınmış”, zimmi olarak adlandırılan azınlıklar haline gelir.454 Bu, küçükdüşürücü bir statüdür. Zimmilerin Müslümanların yanında sesleriniyükseltmeye, dar bir yolda bir Müslüman’ın yanında durmaya, hayvanöldürmeye, silah taşımaya ve ata binmeye hakları yoktur. Zimmilere hiçbirmeslek yasak edilmemişse de, henüz gelişmekte olan banka işleri dışındahiçbirmeslekonlara ayrılmamıştır. PrensipteArap isimleri taşımayahakları

bulunmasada,zimmiler İslamiyetöncesi taşıdıklarıadlarınyanı sıra,başınaAbu, Banu, Ibn takıları koydukları Arapça isimleri muhafaza ederler.Kendilerineayrılmışmahallelerdeoturmalarışartolmasada,hahamlıkveadlihizmetlerden,devir işlemlerideneticisinden,yardımsandığından, tutsaklarınfidye bedellerini ödeyen memurdan ve diğer cemaatlerden gelenhabercilerden yararlanabilmek için gruplar halinde yaşamayı tercih ederler.Bununla birlikte şehir içinde yer alan bu köyler –bazı bölgelerde mellaholarak adlandırılır– dışarıya kapalı olmayıp, komşu cemaatlerle sürekliiletişimhalindedir.Yahudikonutlarıileibadetyerlerinihedefalantekyasak,bu binaların civardaki Müslüman binalardan daha geniş veya daha yüksekolmamaşartıdır.

Yahudi köylüler, dokumacılar, bankacılar veya tercümanlar, İslamtoplumunun bir parçası haline gelir. Hatta Yahudiler; Kuran metinlerinin

düzenlenmesine katkıda bulunur,455 Arapça dilbilgisinde yer alansınıflandırmaların hazırlanmasına yardım eder, İslam medeniyetininoluşumunda çok özel bir rol oynarlar. Birçok Yahudi tüccar, gemilerle vekervanlarla,Hıristiyan,MüslümanvePerstopraklarındangeçerekİspanyavePersdevletiarasındamekikdokur.

Hatta bazı Yahudiler, Müslüman ordularında görev alır. 640’ta Ömer, –halen40.000Yahudi’ninyaşamaktaolduğu–İskenderiye’yeveadıdahasonra

Kahire olacak şehre yerleşir.256 Şehrin fethi sırasındaÖmer’e, 400YahudisavaşçıdanoluşanBeniRubikabilesieşlikeder.642,Müslümanlar içinçokönemli bir yıldır. Bizanslılardan Yahudiye’nin tamamını, Sasanilerden iseMezopotamya’nın tamamını ele geçirirler. Ömer, II. Hüsrev’in son oğlu II.Yezdigirt’i yenerek Ktesifon’a girer. Şehir nüfusu, civarda yaşayanlarlabirlikte2.000.000’ugeçmektedir.Aile reislerininyarıdan fazlasıYahudi’dir.Buaileleremensup90.000kişi,Ömer’ebirzafertörenidüzenler.15yılönceBizans istilası ile sarsılan yerel rejim tamamen çöker. Sasani prensler ileZerdüştrahiplerkısazamandayokolur.Mezopotamya,İslamiyetinsiyasiveentelektüelmerkezlerindenbirihalinegelir.Askerlerinin ısrarlarına rağmen,Ömer Yahudileri korur. Mesela generallerinden Sa’d bin Ebi Vakkas’ın,

Yahudilereait topraklaraelkoymasınıengeller.34OsıradaBostanayadındabirinin üstlendiği sürgünlerin lideri statüsünün meşruiyetini tanır. Suraokulunun yöneticisi olan gaonun önemi artar. Bundan böyle gaon, aforoz

edebilirvemeydandakırbaçlamacezalarıverebilir.Gaon,cevaplarını itirazaolanak tanımayan şu cümle ile bitirir: “Kanun böyledir ve kanundan, sağa

veyasolaolsun,sapmakyasaktır.”135

Ömer’densonragelenHalifeOsman,657’de,ŞiiliğinkurucubabasıveHz.

Muhammed’in kuzeni Ali tarafından öldürülür.11 Bunun sonucundameşruiyet kavgası başlar. Daha sonra Muaviye, 661’de Emevi hanedanınıkurar. Muaviye, Kahire’yi terk ettikten sonra yerleştiği Şam’dan, 674’tenitibarenherseneKonstantinopolis’ialmayıdener.HerseferindeİmparatorIV.Konstantin, Muaviye’nin birliklerini püskürtmeyi başarır. Daha sonraMuaviyeKtesifon’dan,YahudilerinenazonyüzyıldıryaşadığıPersdevletinifetheder. Yerel efsanelere göre, bazı cemaatlerin bu topraklardaki varlığı,imparatorluğun en önemli ekonomik ve kültürel merkezi olan İsfahan’daki

Yahudi cemaati gibi, ilk sürgün dönemine kadar uzanır.346 İslamtopraklarındayaşayanYahuditüccarlar,butopraklardayeniticaretkaynaklarıilekarşılaşır.

Aynı şekilde, Müslüman birlikler Afganistan’a girdiğinde, Merv’de,Belh’te, Gazni’de, Herat’ta, Kâbil’de ve Nişabur’da Yahudi tüccarlar, buşehirleri yönetenler hesabına çalışan vergi görevlileri ya da kurşun madeni

yöneticileriyle karşılaşır.47 Merv’de, unvanını Babil’de almış, Mansur ibnOmar adında biri hesabına vergi toplayan bir haham ile “Yahudiler” ile“Yahudi olarak adlandırılanlar” arasında çıkan bir tartışmanın izlerine

rastlanır.47Diğerlerigibi,bucemaatindebirbölümü İslamiyetikabuleder.Gerikalanlar,MüslümanyönetiminingittikçeşiddetlendiğiFilistin’egider.

Kudüs’te yaşayan Yahudilerin, nadir de olsa hâlâ Batı Duvarı’nınkalıntılarına yaklaşmaya hakkı vardır. Halife Abdülmelik; Batı Duvarı’nınüstüne, Muallak Kayası’nın üzerine 685’ten itibaren Kubbet-üs-Sahra’yı,705’ten itibaren ise hemen yanınaMescid-i Aksa’yı inşa ettirir. Jerusalem,“Kutsal”anlamınagelenKudüsadınıalır.

YahuditüccarlarveilkmaiyetYahudileri

672’de, bölgenin yeni sahibi Araplar, –dünyanın yedi harikasından biriolan–RodosHeykeli’nin yapımında kullanılan tuncuYahudilere satarlar veheykeli yok ederler. Birçok şehir ve emirlikte, Yahudi tüccarlar vergi

toplamakla yükümlüdür. Bazıları, kendi cemaatleriyle sıkı ilişkilerinimuhafazaetmeklebirlikte,Müslümanordularının tedarikçileriolur. İbraniceveyaAramcayazar,günlükhayattaArapçakonuşurlar.

Bir ilk gerçekleşir ve Yahudiler, birçok bölgede, emirlerin sözüne kulakverdiğidanışmanlarolurlar.Bu,sondereceözelbirdurumdur.ButarihekadarYahudiler, prenslerin yanına ancak vergi memuru sıfatıyla yaklaşmıştır.Müslüman elit yetersizliği, Yahudileri birinci plana iter. Öyle ki, 695’teŞam’da, Yahudi bir maliyeci, Halife Abdülmelik tarafından bütün İslamdünyasınınhazinesorumlusuolarakatanır.

Yahudilerin Arap fethinden çok önce yerleştikleri Tunus’ta, Müslümanbirlikler zaman zamanCebreAdası’nda yaşayanUbeydAllah kabilesi gibiYahudikabilelerleçatışır.703’teCezayir’de,“Kahina”olaraktanınanDihyaadında bir kadın, Yahudiler ve Yahudi Berberilerle birlikte Araplara karşısavaşır.Müslümanfatihler;Cezayir’dekiKonstantin’de,Fes’teveMarakeş’teticaret ve tarımla uğraşan Yahudi cemaatleriyle karşılaşır. Sahra Çölü’nde

İslam’akarşısavaşanDaggatunkabilesininYahudiolduğusanılır.252

İlerlemeye devam eden Arap orduları, Vizigotların geriye kalan sonBizanslıları da kovmuş olduğu İspanya’ya ulaşır. Yahudiler, Araplarıkurtarıcıları gibi karşılar. Müslüman birlikler, Yahudilerin de yardımıyla,Temmuz 711’de Kral Rodrigo’yu mağlup ederek kuzeyde Hıristiyan kalanbirkaç toprak parçası dışında yarımadanın tamamını fetheder. Yahudiler ileMüslümanlararasındakiilişkilerdahadayoğunlaşır.Felsefe,edebiyat,bilimveilahiyathakkındakonuşur,fikiralışverişindebulunurlar.YunanmetinleriniArapçaveİbraniceyeçevirirler.RavIbnAbitur,Mişna’yıArapçayaçevirerekmuazzam bir işin altından kalkar. Tüccarlar gider gelir; zanaatkârlarzenginleşir.Yahudiler,İSVIII.yüzyılınMüslümanAvrupası’ndandahagüzelbiryerleşimbölgesitanımayacaktır.

717’de, Şam’da bulunan Halife II. Ömer, devlet kademelerinde çalışanMüslüman sayısını artırmaya karar verir. Bütün zimmi memurların yerineMüslümanmemurlaratamayakalkar.SayılarıvenüfuzlarıçokartanYahudiüst derecelimemurları da temizlemeye çalışır. Ancak kaliteli eleman sayısıyetersiz olduğundan başarılı olamaz. Müslüman dindarlar, halifeleri

Yahudilerehaddindenfazlalütufgöstermeklesuçlar.454

Tam bu sırada, 745’te, Orta Asya krallıklarından birinin derebeyi, BulanadındakiHazarkralınınYahudiliğikabulettiğisöylenir.Bulan’ınhalefleri,ikibuçukyüzyılboyuncaYahudikalacaktır.CórdobahalifesininYahudibakanı–daha ileridedeadıgeçecekolangüçlümaiyetYahudisiHasday ibnŞaprut–ile Hazar Kralı Yusuf arasında İS X. yüzyıldan kalma bir yazışmada, sözkonusu din değişikliğinin, üç tektanrılı din arasında Kral Bulan tarafındandüzenlenen bir tartışma sonucu Yahudiliğin galip gelmesiyle gerçekleşmişolduğuyazılıdır.

753’te, Emevi halifelerinin Konstantinopolis önlerinde uğradığı yenihezimet, Hz. Muhammed’in amcalarından biri olan El Abbas’ın soyundangelen ElMansur’un ayaklanmasına neden olur. Karşılıklı katliamlarda, son

Emevi Halifesi II. Mervan ve ailesi de ölür.256 Katliamdan sağ kurtulanyegâne kişi Abdurrahman, 756’da Córdoba’da yeni bir hanedan kurarakEndülüsEmiriunvanınıalır.

Mezopotamya’da,yenikurulanAbbasihanedanınınyenihalifesi,elindekitopraklarınönemlikısmınıoluşturandoğuvilayetlerineyaklaşmakamacıyla,Şam’ın doğusunda yeni bir başkent kurmaya karar verir. Yahudi birmatematikçivemüneccimolanMashaAllah ileZerdüştbirgökbilimciolanAn-Naubakhl’ı, bölgede daha önce kurulmuş imparatorlukların başkentleriKtesifon,BabilveSelevkiayakınlarında,DicleNehriüzerindekurulacakyenibaşkentinplanlarınıçizmeklegörevlendirir.Sözkonusubaşkent,Bağdat’tır.

BağdadilerveRadhanitler

762’de, yani fikir ortaya atıldıktan on yıl sonra, Bağdat İslamiyetinbaşkentiolur.Yenibaşkentkısazamandagenişleyerekneredeyse2.000.000’aulaşannüfusuyladünyanınenbüyükşehrihalinegelir.Halifelerinyerlerindekalacak olanlara vergi indirimi yapma sözüne rağmen, toprak vergisiödemekten kurtulmak amacıyla, söylenene göre 1.000.000’u aşkın Yahudicivar şehir, kasabaveköyleri terk ederekBağdat’ın ticaretmerkezi olanAl

Karkh’ayerleşir.34

Bumuazzamyerleşimbölgesinde,BağdadiYahudilerhertürlümesleğiicraederler.Müslümanlardannedahazenginnededahafakirdirler.Dışarıyaaçıkmahallelerdegruplarhalindeyaşarlar.Başkayerlerdeolduğugibiburadadahahamlar, Yahudi ev sahiplerini, Yahudi mahallesinde yer alan bir evi,

“komşu yerine kurt” ile karşı karşıya kalmamak için, bir Müslüman’a

satmamalarınısalıkverirler.256İslamkanunları,MüslümanlarileortaksahipolunanevlerdeYahudilereşufahakkınıtanır.SuravePumpeditaokulları,yenibaşkenteartıkNahrYahudiyya,yani“YahudiNehri”ilebağlıdır;ziraYahudievleri nehir kıyısında yer alır. İki okul zaman zaman Talmud veya bazıdualarınokunuşşeklikonusundabirbirleriyletersdüşer.

Ticaretle uğraşan cemaatlerin oluşturduğu ağ, o sırada bilinen bütündünyada –Hindistan,Kafkasya,Kızıldeniz,Mezopotamya, Filistin,Mısır ve

Sahra Çölü’ndeki vahalar ile İtalya ve İspanya’da–256 yaşayan Yahudicemaatleri, üç başkent etrafındabirleştirir:Córdoba, İskenderiyeveBağdat.Yedi yüzyıl boyunca olduğu gibi, Yahudi tüccarlar bu üç başkent arasındamekik dokur. Bu tüccarlara artık Radhanit (“rehber” veya “yolları bilen”

anlamına gelen Farsça radhan kelimesinden gelir) denmektedir.256 Butüccarlarınçoğuhâlââlimlerdenoluşmaktadır.Butarihekadarkimseninsabitbirismiolmamışolsada,günümüzekadarulaşanbirkaçmektupvefaturadabirtakımisimlererastlanır.MeselaKuzeyAfrikaileSumatraarasındaticaret

yapan ve Kudüs yeşivasından12 haver (üye) unvanı alan Abraham ben

Yishon.230Syriolarakadlandırılan,(çoğuHıristiyan,fakatbazendeYahudiolan) Şamlı tüccarlar, Doğunun lüks mallarını İspanya, İtalya veya KuzeyAvrupa’yaihraçederken,RadhanitlerBağdat’aipekişleri,altın,baharat,ilaçhammaddeleri, köle, kuzey bölgelerine has kürkler ile Ren,Meuse, Saône-Rhône ve Languedoc şarapları ve kumaşları ithal ederler. Bunlarıgerçekleştirebilmekiçin,basitmuhasebekayıtlarıtutaraktopluluklararasındafontransferleriyaparlar.BaşkaYahudilervergitahsildarlığıyapar,vilayetlerin

vergileriniödemesiniteminederler.455

Hahamların itirazlarına rağmen, poliçeler hamiline yazılmaya başlanır.İbranice,YunancaveArapçanınyanısıra,uluslararasıticaretinen önemli dillerinden biri haline gelir.Özel ya da kamu uluslararası ticarethukuku, Yahudi yasaları ve bu yasaların yorumları etrafında neredeysebirleşir.

BaşvezirlervesefilYahudiler

Bağdat’taki halifeler, (Şii mezhebini kabul eden) Perslerden ve

(Bizanslılara yardıma yeltenebilecek) Hıristiyanlardan şüphe etmektedir.Merkezdenkopmaeğilimigösterengüçlerarasındabölünenhalifeliğiayaktatutabilmek için, Yahudi danışmanlara ve bankacılara başvururlar. Bunlar,halifelerin gelir ve giderlerini yönetir, paralarını düzenler, onlara yüklümiktardaborçparasağlarlar.Halifelerbuborçları,aynıYahudi tüccarların–veya başkalarının– toplamakla mükellef olduğu vergiler tahsil edildiktensonrageriöderler.

AncakbuYahudilerinbariznüfuzu,civardayaşayancemaatlerinçoğununiçinde bulunduğu olağanüstü eğreti durumu gölgelememelidir. BüyükçoğunluğusonderecefakirolanYahudilerindurumu,başkayerlerdeolduğugibiburadada,maiyetYahudilerininbaşarısıyüzündendahadakötüleşir.

İS 800’lerde, özellikle Şehrazad ile olan efsanevi ilişkisine dair anlatılanhikâyeyle tanınan, meşhur beşinci Abbasi Halifesi Harun Reşid’in birçokYahudidanışmanıbulunur.HattaIsaacadındabirdanışmanını,Şarlman’aelçiyollar (bazı kaynaklara göreyse, aynı Isaac aslında Şarlman tarafından elçigönderilmiş,Haruniledostolmuş,halifetarafındanhediyelereboğularakilkefendisine geri gönderilmiştir). Ancak bu durum, diğer herkes gibiYahudilerindevergilerlesıkboğazedilmesiniengellemez.

Halife Mütevekkil 853’te, birçok etkili danışmanı Yahudi olduğu halde,bazısinagogvekiliselericamiyeçevirir.Yahudilerinbazıdualarıyükseksesleokumalarını yasaklar; Yahudi tüccarlarınmal taşımada at kullanma hakkınıkaldırır –bu yasak bazı ticaret faaliyetlerini sıfırlar–; Yahudileri hazineidaresindenkovar.

Çok iyi asimile olan Yahudilerle Hıristiyanları o çağdaMüslümanlardanayırmak mümkün olmadığından, onlara özel kıyafet kuralları konur.Ayakkabılarınınbiri beyaz, öteki siyahtır.Yahudileringiysilerindemaymun,Hıristiyanlarınkinde ise domuz resmi bulunur. Bu kurallar kısa zamandaAvrupa’dadauygulanacaktır.

Daha sonraki halife El-Hakim, zaman zaman Yahudileri Altın Buzağışeklindeoyulmuş,ağırlığıenazbeşlibreağaçkütükleri,Hıristiyanlarıiseikiayak uzunluğunda haçlar taşımaya zorlar. Ancak bu durum, kimi Yahudibankacıların yüksek mevkilere gelmesini engellemez. Mesela 880’lerdeBağdatlıikiYahudibankacı,JosephbenPhimeasileAaronbenAmram,VezirEl-Hakan tarafından “yarı mali yarı ticari işlemler” gerçekleştirmede

kullanılır. Aynı Joseph ben Phimeas’ın damadı Netira 892’de, devletkademelerinde zimmete para geçirildiğini ortaya çıkardıktan sonra, Halife

Mutezîd’in sırdaşı olur.251 İtalya’nın güneyinden gelen Jawhar Paltiel969’da,yenikurulanFatımihanedanınınilkhalifesiMuizziçinKahire’ninbirbölümünü inşa eder. Yakub ibn Killis 975’te, Halife Aziz’in veziri olarakatanıp, Kahire’de İslam üniversitesi El-Ezher’i kurar. 983’te Kahire’de birYahudi bankacılar loncası kurulduğu sırada, bu Yahudiler o kadar refahiçindedirler ki, bazı sert eleştiriler içeren yazılar Fatımi hanedanını Yahudi

kökenliolmaklaithameder.251

Ancakbircemaatiniçindegüçlükişilerinbulunması,ocemaatiçinhayırlıolmaz.BağdatlıYahudibirbankacı998’dehalifeyeborçvermeyireddedince,bazıcemaatönderlerihapseatılır.Değerli taş ticaretiylezenginolanTusturiailesi,1030’lardaHalifeMustensir’inenönemlimalidestekçisihalinegelse

de,161Yahudilereyapılanzulümlernedurdurulurnedeyavaşlatılır.

DahasonraBağdatgerilemeyebaşlar.Halifelerinekonomikgücü,çöllerdeyitip gider. Bunun üzerine Yahudi elitler, Mısır ve İspanya’ya giderler.Babil’dekigaonmakamı1038’deyokolur.Sürgünlerinsonlideri,Hezekiah,1040’tahalefbırakmadanölür.Bağdat,önceKahire’nin,dahasonraTalmudokullarının Bağdat’taki akademilere fark attığı Córdoba karşısında silinipgider. Üstatlar burada da gaon unvanını taşırlarsa da, Babil gaonlarıyla entemel farkları, yargıladıkları insanlar üzerinde yaşam ve ölüm haklarıbulunmasıdır.

Halife Muktedir, 1080’de son Bağdat Yahudilerini, sarı bir işaret ileüzerinde “zimmi” yazan, bir gümüş dinar ağırlığında kurşun madalyalartaşımaya zorlar.Yahudilerin,Mezopotamya’da 1500 yıl süren ve neredeysemutlu sayılabilecek yaşamları böylece son bulmuş olur. Bu, aynı zamandaDoğu imparatorluklarının da sonudur. Nitekim Batı, görünüşte sosyalörgütlenmesi feodalite, gerçekte ise ticaret ağı sayesinde Doğunun önünegeçmeküzeredir.

Córdoba’yagöç

İspanya ve Fas’takiMüslüman krallıklar, İbrani tüccarlar için cazip halegelir. Öyle ki Yahudiler, kısa sürede bazı İspanyol şehirlerinin nüfusununçoğunluğunu oluşturur. Hatta Arapçada Granada’ya Gharnartat al-Yahud

(“Yahudi şehri”) denir; zira, o çağda yaşamış tarihçi El Himyari’nin

anlattığına göre, “bu şehre ilk yerleşenler Yahudilerdir.”19 Bu Yahudiler,Müslümanlarla birlikte, Doğudan Batıya bir anlamda “teknoloji transferi”gerçekleştirirler.Yunan elyazmaları,Hintmatematiği, Çin geometrisi, Babilmuhasebesi,YunantıbbıhepAraplarınveYahudilerinaracılığıyla

Batıya ulaşır.34 Önemli eserler İbraniceyle Arapçaya çevrilir. Córdoba,muazzambirtercümevetefsirmerkezihalinegelir.Córdobadadahilolmaküzere, Sevilla, Granada ve Toledo’ya kalabalık topluluklar yerleşir. Başkayerlerde olduğu gibi bu şehirlerde de Yahudiler; zanaatkâr, ordu ve saraytedarikçisi,vergitahsildarı,maliyecivebakanolarakçalışırlar.Pekçokisimarasındanbirkaçtanesinisayalım.

Aynızamandahaham,hekimvebilginolanHasdayibnŞaprut,960’taöncediplomatvesarayadamı,dahasonraiseHalifeIII.Abdurrahman’ınbaşveziriolur.Elçilerikabuleder,uluslararasıticaretiDoğudakicemaatlereyönlendirir.Jacob Ibn-Jau, 970’te Halife II. Hakem’e danışmanlık yapar. Daha sonraSamuelHalevi,HalifeElMansur’unnaibiolur.Córdobalı zenginbir tüccarailedengelen,Malaga’dabaharatsimsarı,dinikitaplaryazarı,Talmudvediluzmanı Samuel ibn Nagida, 1030’da önce vergi tahsildarı, daha sonra iseGranada Sultanı Habbus’un veziri, 18 yıl boyunca da ordu genel komutanıolur. Birçok entrikaya rağmen, 1038’de, Sefih Belir’in yönetimi sırasındabaşbakandahiolur.Hıristiyanprenslerleçarpışırken1056’daölenekadarbumevkidekalır.Yerineoğlugeçsede,1066’dakendisinekarşıbirayaklanma,şehirdeyaşayan3000Yahudi’ninkatliamınanedenolur.

Umutvekatliam:YahudileriAvrupa’dabekleyenşeylerinözetiiştebudur.

7.Hıristiyanlarınilkbankacıları

MerovenjFransasıHıristiyanlıkGalya’yaulaştığında,bölgedeköküçokeskileredayananbir

Yahudicemaatiyaşamaktadır.DahaİSVI.yüzyılda,BüyükHirodes’inoğluArchelausVienne’e,HirodesAntipaiseLyon’asürülmüştür.Dahasonraçoksayıda Yahudi; Tours, Poitiers, Narbonne, Lunel ve Nîmes şehirleri ileAkitanya,Normandiya veChampagne bölgelerine yerleşir. Paris’te yer alan

ÎledelaCité’de,İSV.yüzyıldainşaedilmişbirsinagogunizlerinerastlanır.61

BurgonyaKrallığı’nda,517’deYahudilerinyaşamışolduğu,Yahudilerikovan

Kral Sigismund’un yasalarından anlaşılmaktadır. Galya’nın bir bölümündehüküm süren I. Childebert, 554’te Yahudilerin Paskalya günü Parissokaklarında dolaşmalarını yasaklar. Uzès Piskoposu Ferréol, “Yahudilere

karşıaşırıyumuşakdavrandığından”piskoposluğundanolur.369Clermont’dabulunan bir sinagog, 576’da Piskopos Avitus’un vaazından sonra yerle biredilmiştir.Chilpéric,582’deYahudilerivaftizedilmeilegözlerininoyulmasıarasındabirseçimyapmayazorlar.

Alışveriş hâlâ büyük ölçüde –XI. yüzyıla kadar– takas şeklindeyapılmaktadır. Tuz, silah, kumaş, şarap ve tarım ürünleri takas edilir.Derebeylerine olan borçlar buğday, kumaş, yün ya da keten giysiler (bazı

kırsalbölgelerdegerçekanlamdadokumaatölyeleribulunur)olaraködenir.34

Tüccarlar,bazenSuriyeliler,yanısıra–kimizamanSyriolarakadlandırılan–YunancakonuşanYahudilerşehirlerarasındadeğerlikumaşlar,baharatlar,ilaçhammaddeleri,köleler,zamanzamandaaltıngetiripgötürürler.Madenipara

hemenhemenhiçkullanılmaz.17Uzakülkelerleyapılanticarettekimizamankülçelerkullanılır.“Milli”dövizrezervleriyayokturyadaortadankalkmıştır.Manastırlar,piskoposlarveprensler,birbirlerinitutmayanaltınsikkelerveyagümüşparalarbastırır.Bazıbölgelerdehâlâbezant,dinarveyamaravediadı

altında, Konstantin zamanından kalma altın solidus geçerlidir.17

Konstantinopolis’te basılan ve teoride 3,89 gram ağırlığında altın bir sikkeolanBizansnomisma’sı, eski Roma ve Frankmadeni paralarının yanı sıra,uluslararasıticarettehâlâençokkullanılanparadır.Sözkonususolidus–dahasonra Fransızcalaştırılarak “sol” veya “sou” olacaktır–, Avrupa’daki büyükticaret merkezleriyle bunları birbirine bağlayan Yahudi ve Yunan tüccarlararasındasadecegöstergeparagörevigörür,gerçekte tedavületmez.Doğuya

dahaziyadealtın,Batıyaisegümüşhâkimdir.17

Etrafı duvarlarla örülü büyük kasabalar olan castrumların yanına, VI.yüzyılın sonunda yeni Yahudi topluluklar yerleşir. Yahudiler limanlarda,Romaİmparatorluğu’ndanberi, iktidardakimolursaolsunellerinde tutmayıbaşardıklarıticaretağınıyönetirler.MısırpapirüsüMarsilya’ya,KuzeyAfrikave Sicilya buğdayı Ostia’ya gelir. İspanya’dan gelen zeytinyağı, kuzeyGalya’dabilesatışasunulur.HintveÇinbaharatları,osıradabir limanolanNarbonne’a gelir. Konstantinopolis’e özgü ipek işleri, Ravennalı tüccarlara

teslim edilir. Verdun fuarında, Sakson köle ticareti yapılır; bu köleler daha

sonraİspanyaveDoğuyadağılır.34Yahudilerbuşehirlerdeticaretvezanaatlauğraşırlar.Marjinalbirfaaliyetolanvetüketimamaçlıverilenborçlarlasınırlıkredi, Yahudilerin tekelindedir. Yatırım henüz yaygın değildir; müteşebbisruha kötü gözle bakılır. Kitab-ı Mukaddes’in Vulgata çevirisinden alınan

“riba” (usura) kelimesi;237 para bazlı herhangi bir işlemden elde edilenkazanca,dolayısıylaticarikazancaolduğukadar,çokufakbirmenfaatsağlasadahi krediye uygulanan faize de gönderme yapar. Kelimeye yüklenen bugenelanlam;IX.yüzyılakadarneredeysebütüngirişimcilere,hattaborçparaveren herkese, uyguladıkları faiz oranı ne olursa olsun,XIX. yüzyıla kadar“tefeci”yaftasıvurulmasınanedenolacaktır.

Historia Francorum’un yazarı Başpiskopos Grégoire de Tours, 584’te,yaşadığışehirdeArmentariusadındaYahudibirikrazatçınınöldürüldüğünden

bahseder.34 II. Clotaire 613’te, Dagobert ise 629’da, –Vizigotlardan gerialınan– Languedoc bölgesinde yaşayan Yahudileri bir kez daha vaftizlesürgün arasında bir seçim yapmaya zorlar. Narbonne, Carcassonne, Agde,Béziers ve Nîmes 719’da Müslüman bir general tarafından istila edilir.Charles Martel, İslamiyetin kuzeye doğru ilerleyişini 732’de Poitiers’dedurdurur, 737’de Carcassonne ve Béziers’yi geri alır. Narbonne’da iseMüslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler birlikte yaşamaya devam ederler.KısaPépin755’teLombardlarıyenerekİtalya’dafethedilentoprakları“AzizPetrus’a adayacağına” dair papaya bir yıl önce verdiği sözü yerine getirir.Papalık Devleti böylece kurulur. Pépin 759’da, Vizigotların da yardımıyla,Narbonne’uMüslümanlardangerialır.BuşehirdeyaşayanYahudilere,savaşsırasındaki tarafsızlıklarınınmükâfatıolarakcemaatnezdindeörgütlenmevemirasçılarınasahipolduklarıgayrimenkulleribırakmahakkını tanır.Gelecekaltıyüzyılboyuncaböylebirayrıcalıkancakçoknadirolaraktanınacaktır.

Karolenjaltınçağı

Papa III. Leo, İsa’nın nasıl tasvir edileceğine dair sert bir anlaşmazlıkiçinde olduğu Bizans imparatorunun karşısına güçlü bir rakip çıkarmakamacıyla, 800’deŞarlman’aBatıRoma İmparatoru tacı giydirir. Şarlman’ınAvrupası; IV. Konstantin’in imparatorluğuna, Harun Reşid’inMezopotamyası’naveII.Abdurrahman’ınCórdobaemirliğinekıyasla,henüz

çok fakirdir. Şarlman, paranındeğerini yenidenhesaplayarakbaşlar.Gümüşölçüalınarakikigöstergepara(livrevesou)iletedavüledecektekbirmadeni

para (denier) belirlenir.13 Şarlman; siyasi üstünlüğünü perçinlemek, ülkeiçindekiticaretiteşviketmekveimparatorlukdışınayapılanticaretiazaltmakiçin, özel şahısların uluslararası mübadele araçları imal etmesini yasaklar,

para basan devlete bağlı atölyelerin sayısını azaltır.17 Yahudi tüccarlar,önemlifuarmerkezleriolanSens,VerdunveTroyesüzerindenDoğumallarıithaletmeyedevamederler.

Narbonne’da,Makhir adında bir haham 800’e doğru dini bir okul kurar.Şehrin büyük kısmı Şarlman tarafından Makhir’e verilir. Burası, eskidenBabil’deolduğugibi,başında“sürgünprensi”bulunanbirçeşitmini“krallık”halini alır. Bu unvan kalıtsal olup, nesilden nesile devredilecektir. Şarlman,Bağdat halifesine Isaac adındaNarbonnelu birYahudi’yi 797’de elçi olarakgönderir (beklideyukarıdabahsigeçen Isaac). Isaac802’de,bir susaativebirfililegerigelir.

İmparator, Karolenj krallığının ekonomik gelişmesini körüklemek için,Yahudileriülkesineçekmeninyollarınıarar.YahudibirhekimvetarihçiolanJosephHaKohen,XVI. yüzyılda bu konuda şöyle yazacaktır: “Hıristiyanlarile Mağribîler savaşırlar. Bu dönem, İsrail için çile dolu bir dönem olur.Fransa Kralı İmparator Şarlman, Roma’dan Luccalı Rabbi Kalonymos’ugetirtir. Kalonymos; hayatta kalan Yahudileri Almanya’ya yönlendirir,Yehuda’nındağılmışhalkınıtoplar.Şarlman,onlarlaittifakkurar.BöylecebuYahudiler, Almanya’da, eskiden olduğu gibi Tanrı’nın Yasalarını öğreten

okullar kurarlar. Rabbi Kalanymos ise onların lideri olur.”293 Öte yandanŞarlman, Yahudi tüccarların more judaico yemini, yani kendi Kitab-ıMukaddes’leri üzerine yemin etmelerine izin verir; magistri Judaeorumadıyla bilinen bazı Hıristiyan memurları ise, ticaretle uğraşan Yahudilerikollamak ve korumakla görevlendirir. Gerçek anlamda Yahudilere özel biridareoluşur.

Ülkeçokfakirdir.Eşkıyaçeteleri, sefalet içindeki insanlarülkeyiarşınlar.Muhtaçlara yardım etmek, prensipte gelirinin üçte birini fakirlere vermesigerekenKiliseyedüşer.Şarlman’ın emirlerindenbiri, “Kilisenin tahsil ettiğiondalık vergisinin, Kilisenin bakım masraflarını, rahiplerin geçimini vefakirlere yardım parasını karşılamak üzere, şahitler önünde üçe bölünmesi

gerektiği”ninaltınıçizer.160

Şarlman’ın saltanatını anlatan ve “St. Gallen Keşişi” adıyla tanınan bir

tarihçi;60Şarlman’ınbirgün,dostuolanYahudibirtüccardan,gelirininüçtebirini fakirlere dağıtma zorunluluğunu hiçe sayan, özellikle açgözlü birpiskoposutuzağadüşürmesiniistediğinianlatır.Sözkonusutüccar,birfareyeparfüm sürer ve “daha önce hiçbir yerde eşine rastlanmamış bu hayvanıYahudiye’de bulduğunu” iddia ederek fareyi piskoposa gösterir. Piskoposfareyi üç livres karşılığında satın almak ister.Yahudi tüccar, “Böyle değerlibir obje için ne gülünç bir fiyat!” diye haykırır. “Böyle ucuz bir fiyatasatmaktansadenizeatarımdahaiyi.”Bununüzerinepiskoposonlivres teklifeder. Tüccar şöyle cevap verir: “İbrahim’in Tanrısı, emeğimin meyvesi veekmek paramı bu şekilde kaybetmeme asla razı olmaz.” Piskopos 20 livresteklifeder.Tüccar, fareyideğerlibirkumaşasarmalayarakçıkıpgidecekmişgibi yapar. Piskopos tüccarı çağırarak ona tam bir gümüş para teklif eder.Parayı kabul eden tüccar, doğru Şarlman’a giderek nihai satış fiyatını veolayınnasılgeliştiğinianlatır.BununüzerineŞarlman;piskoposlarıtoplantıyaçağırır, olağan işler görüşüldükten sonra, Yahudi tüccarın elde ettiği parayıgetirterekmeclisegösterirveşöyleder:“Sizpiskoposlar,boşşeylerinpeşindekoşacağınıza, fakirlere, onların aracılığıyla daMesih’e hizmet etmelisiniz…İşteiçinizdenbirinin,birazcıkparfümsürülmüşadibirevfaresi içinYahudibir tüccara ödediği para!..” Anekdota göre, “foyası ortaya çıkan piskopos,

imparatorunayaklarınakapanarakafdiler.”60

Gerçekveyauydurma,butipanekdotlar,KiliseningözündeneŞarlman’ınnedeYahudilerinimajınaherhangibirolumlukatkıdabulunmaz.

Şarlman’ın oğlu Dindar Ludwig de etrafına çok sayıda Yahudi toplar.İspanyol keşiş Agobard’ın, Yahudilere Karşı 814’te Yazılmış BeşMektup’taanlattığına göre, Ludwig’in özel danışmanlığını yapan Zedekiah adında birhekiminkralüzerindeöylegüçlübiretkisivardırki,“dalkavuklaronapahalı

hediyelersunarakonungözünegirmeyeçalışırlar.”60Yahudilerearkaçıkmakböylece sarayda moda haline gelir. “Hatta bazı derebeyleri Şabat kutlar,hahamlarınvaazlarınıosıradasonderececahilolanrahiplerlekeşişlerinkine

tercihederler.”60Hükümdar,Yahudileri“yanınaçekmekveticariseferlerindeonları koruyabilmek için” onlara pasaport dağıtır. Lyon başpiskoposu olan

Agobard’ınbütünitirazlarınarağmen,813’teYahudilerinyenisinagoglarinşaetmelerine izin verir; onlara Büyük Perhiz boyunca ticaretle uğraşma veŞabat’a riayet etme hakkı tanır. Agobard, imparatorun üç oğlunu dababalarınakarşıisyanateşvikettiktensonra,nihayetsürgünegönderilir.

Karolenjbarışı;Anadolu’dan,Balkanlar’danveİtalya’nıngüneyindençoksayıdaYahudi’yiçeker.Kilisevesoylularındüşmancatavrınarağmen,Yahuditopluluklar Provence ve Champagne bölgelerine, Ren kıyılarına, İtalya’nınkuzeyine, ilk fuarların yolu üzerinde bulunan her yere yerleşir. Yahudiler,Córdoba’da olduğu gibi buraya da, bağcılık ve zanaat konusundaki

tecrübelerini,Anadoluileolanticariilişkilerinitaşır.34Doğudanzenginlikvebilgitransferiyaparlar.

Kiliseler ile sinagoglar arasında henüz bir fark yoktur. İlahiler birbirinebenzer. Çok sayıda Hıristiyan, cumartesi günleri çalışmaz. Rahipler ilehahamlartartışırlar,içlidışlıolurlar,ticaretyaparlarveahbaplıkederler.Dindeğiştirmiş Yahudiler tarafından Oïl diline çevrilenMidraş veya Haggadahkülliyatı, “gülünçöyküler”gibi sunulur.Sanhedrin91a’dabahsigeçenkör

adam ve felçli adam meselleri, AzizMartin’in hikâyesine dönüşür.388 IX.yüzyılın sonunda, 20.000 civarındaYahudiGermania’ya, 30.000Yahudi iseGalya’yayerleşir.

Hıristiyan Avrupa sınırları içerisinde, Yahudilerin nüfusu 100.000’eyaklaşır.Butopluluk,osıradadünyanınbaşkayerlerindeyaşayan6.000.000Yahudi’nin önemsiz bir kısmını oluşturur. Geriye kalan Yahudilerin çoğuİslam diyarında ve Bizans’ta, birazı da Orta Avrupa’da yaşar. X. yüzyıldatüccarların yerleştiği Viyana’da (bugünkü Avusturya), Almanya Yahudileriiçin kullanılan Aşkenaz kelimesi ortaya çıkar. Rivayete göre bu kelime,Nuh’un küçük torunlarından birinin adından türemiştir (söz konusu torununbabasınınadıda,telaffuzuGermania’yıçağrıştıranGomen’dir…).

FeodalYahudilik

Feodal sistem yavaş yavaş yerleşir. X. yüzyılın başında, asiller ve hürinsanlar,köylüleri tarımdaçalışmalarınakarşılıkkorur.Yahudiler isenehürne de serftir, ne silah taşımaya ne de toprak sahibi olmaya hakları vardır.Yahudiler, yabancı vergi mükellefleridir, bir prensin başka imtiyazlarkarşılığındabirvasalaveyamanastıradevredebileceğibirgelirkaynağıdır.

Buna karşılık, Avrupa’da yeni kurulan ticari şehirlerin efendileri,Yahudileri kabul ederek onlara toprak, ayrıcalık ve hatta “haklar belgesi”verirler. Zira tüccara ihtiyaçları vardır ve Yahudilerin kabul edildiklerişehirlere zenginlik götürdüklerini fark etmişlerdir. Renanya’da yer alanSpeyer’daRüdigeradındabirpiskopos,1004’teşehrindeyaşayanYahudilerebu tip bir belge verir ve şöyle yazar: “Yahudilerin buraya yerleşmesinisağlayarak bölgemizin şanını bin kat artıracağıma inanıyorum.” Böyleceyüzlerce cemaat,Champagnebölgesine,Ren,Loire veSennehri kıyılarına,İtalya’nın kuzeyine ve Polonya’ya yerleşir. Galya’nın güneyinde, bazıYahudilertopraksahibiolur,bazentopraklarınıkendileriişlerler.Hıristiyanlarileiçmeleriyasakolduğuhalde,bağcıolanlarıbilevardır(Talmudşöyleder:

“Goyların14 şarabı, kızları yüzünden haramdır. Birlikte içmemek gerekir”).Başkadinleremensupkişilerleyapılanevliliklerekarşıduyulankorkutekrarkarşımıza çıkar. Ancak burada yaşayan Yahudiler, İslam diyarındakilerleMezopotamya’dakilere kıyasla, genellikle tarım işleriyle daha az uğraşır.Bunun nedeni her şeyden önce Kilisenin, toprakları, ondalık vergisiyükleyebileceğiHıristiyanlara emanet etmeyi tercih etmesidir. İkinci nedeniise,Yahudilerin köle çalıştırmaya hakkı olmamasıdır.Köle olmadan yaygıntarım yapma imkânı yoktur. Son neden ve en önemlisi, sürgün tehditleriYahudilerihareketlikalmayamecbureder.Avrupa’dakidiasporaancakşehirliolabilir.

Şehirlerdeki cemaatler (universitas Judaeorum), tüzel kişilerden oluşur.Başka yerlerde olduğu gibi bu cemaatlerin de meclisleri, mahkemeleri,yardım sandıkları ve sinagogları vardır. Çok çeşitli mesleklerden Yahudibulunur: hekimler, kumaş boyacıları, sepiciler, araba yapımcıları, terziler,marangozlar, demirciler, kuyumcular, bankacılar, dülgerler. Hıristiyantüccarlar rekabetten endişe eder. IX. yüzyılda,Quierzy buyruğu ile,YahuditüccarlaraHıristiyanlariçinondalıkvergisiödemeşartıgetirilir.

Kredi işlemleri nadirdir; çağın Yahudi karşıtı Adversus Judaeos

külliyatında dahi bahsi geçmez.60 Mahkeme kararlarında (bu kararlartarafların kimliklerini, sözleşmenin yapıldığı tarih ve yeri, faiz oranınıbelirtmez) bahsi geçen miktarlar ise önemsizdir. Yine de bu işlemler yokdeğildir. Değişik sosyal kesimlerden gelen Hıristiyanlar, Yahudilerden borçpara alır, borçlarını ödemeyi ise genellikle ahlaki bir zorunluluk sayarlar.

Mesela Toulouse Kontesi Dhuoda, oğlu Guillaume’a hitaben yazdığı Libermanualis’te,oğluna,babasınınYahudialacaklılaraolanborçlarıdahilolmak

üzere bütün borçlarını ödemek zorunda olduğunu hatırlatır.60 Yahudilermanastırlara da borç verir. Mesela Montmorency’de Ursellus adında biri,

Saint-DenisManastırı’naverdiğiborçüzerinden%28’likbirfaizalmıştır.176

Borç talepleri ekonomik gelişmeye bağlı olarak artar; sonuçta bireyselolarakborçverenlerinkapasitesiniaşar.Bununüzerinehâkimler,Yahudilerinbir araya gelerek Hıristiyanlara yönelik borç para fonları kurmalarına izinverir.Nihai borçlununHıristiyan olması kaydıyla,Yahudiler arasında faizleborç alıp verme böylece mümkün hale gelir. İki yüzyıl sonra, yani XI.yüzyılda,Almanya’dayaşayanRabbiGershomşöyleyazar:“Yahudiolmayanbiri, kendisine faizle borç para verilmesi için, bir Yahudi’nin başka birYahudi’den para bulmasına izin verirse, bu meşru bir işlemdir; zira birinci

Yahudi, Goy ile yapılan borç verme işleminde tedarikçilik etmiş olur.”176

Yahudi cemaatleri gitgide, ikrazatçı olmaları şartıyla kabul görmeye başlar;ziraikrazatçılıkHıristiyanlarayasaktır.

Anapara ile genellikle yılda%60’ı geçen faizin geri ödenmesini teminataltınaalmakiçin,ikrazatçılarrehinalmayabaşlar.Yarehinkonusumal,gelirüretirveborçalanbugelirikendinesaklar;bu(mort-gage)“ölürehin”dir.Yada rehin konusumalın geliri, önde gelenHıristiyanların önünde yapılan veborcun ödenmemesi durumu hariçmülkü elden çıkarmamayı öngören rehinsözleşmesi karşılığında, borç verene faiz olarak bırakılır; bu ise (vif-gage)“canlırehin”dir.

X. yüzyılın ikinci yarısında, borç talebi gittikçe artar, borç alanların borçverenlerüzerindekibaskısıendişevericibirhalalır.Rehinkonusundaşiddetlitartışmalaryapılır.RabbiMeshulambenKalonymos, istenenfaizeeşitgeliri

olan taşınmazların rehin alınmasını tavsiye eder.34 Rehin bazen paragetirmez. Manastırlar, “muteber” şahitler huzurunda, parasal kazançsağlamayan,Yahudiikrazatçılarınnekullanmanedesatmaşansıolandeğerlieşyalarını,ayinkıyafetlerinivedinieşyalarınırehinverir.Borçveren,ancakborcualanınrehinigerialmaisteğinebelbağlayabilir.

HenüzYahudilerdışındakimseninborçvermehakkıyoktur.ÇoğuzamanYahudiler, başkamesleklere sahipken yanı sıra ikrazatçılık da yapmaktadır.

Her yerde “Borç para veren ancak Yahudi’dir” denmektedir.134 Zamanın

birçokdilinde“Yahudileşmek”,“faizalmak”anlamınagelir.231Butabirhiçde iyi niyetli değildir. Bu durumdan endişe duyan Yahudiler, bu iştenkurtulmayaçalışırlarsadaçabalarıboşagider.Artıkmalalımsatımındaneldeedilen ticari kazançlara değil, sadece ve sadece borç para vermeye “riba”denmeyebaşlanır.TefeciYahudi’dir,Yahuditefecidir…

FuarYahudileri

Babil ve Filistin’deki “merkezler”e olan mesafe, Hıristiyan Avrupa’daoluşan toplulukların özgünlüğünü tetikler. Burada baş açık dua edilir,(Tanrı’nın adını yücelten) Kadiş duası anne baba hayattayken okunur.Entelektüeller, her türlü bayram için dini şiirler yazar, Talmudöğretimindeyeni yöntemler geliştirirler. Artık ne Kudüs’ten, ne Bağdat’tan ne deCórdoba’dan cevap beklenir. Babil Yahudiliğinin merkezi olan SuraAkademisi; öncelikle Yahudilere, daha sonra Yahudi olmayanlara, dolaylıyoldan dahi olsa, faizle borç vermenin yasak olduğunun altını çizdiğindekimsebirheyecangöstermez.

Âlimleraynızamandatüccardaolduğundan,üstatlararasındakibuluşmalardoğal olarak fuar şehirlerinde –Almanya’da Mainz ve Worms, Fransa’daTroyes ve Sens– gerçekleşir. Hem ürünlerini satarlar hem de çağın dinianlaşmazlıkları hakkında tartışırlar. Görüşleri daha sonra başka tüccarlararacılığıylabütünAvrupa’yayayılırveiçtihadadönüşür.

Mainz’da yaşayan Rabbi Gershom Maor ha Golah (“Sürgünün Işığı”),Avrupa’da yaşayan Yahudilere çokeşliliği nihai olarak yasaklar. Talmud’unhalen izin verdiği çokeşlilik, İslam topraklarında geçerliyken, Romaİmparatorluğu’nda geçerliliğini uzun süre önce kaybetmiştir. Ancak İslamtopraklarındanHıristiyanAvrupa’yagelenYahuditopluluklariçinbukuralıntekrarhatırlatılmasıgerekir.Worms’tayaşayanRabbiEleazar,maliişlemlerdeYahudilere biçilen rolden endişe duyar. Tehlikeyi sezen Eleazar, –dininedenlerden değil, siyasi ihtiyat adına– Yahudi olmayanlar da dahil olmaküzere hiç kimseye faizle borç verilmemesini salık verir. Ancak kimsedinlemez.Zatenreddetmekmümkünmüdür?

Avrupa’nınilkticaretmerkezlerindenbiriolanTroyes’da,Fransızcayazanilk düşünürlerden Salomon ben Isaac ortaya çıkar. Metzli Isaac ben

Yehudah’ınmüridi,Mainz’lıGershomMaorhaGolah’ınöğrencisi,meslekten

bağcıveşaraptüccarıolanSalomonbenIsaac,Raşiadıylatanınır.3731060–bu tarihte 20 yaşındadır– ila 1105 yılları arasında,Kitab-ıMukaddes’i ayetayet,Talmud’un ise neredeyse tamamını tefsir eder.Bu tefsirlere ek olarak,Avrupa’nınmuhtelifyerlerindeyaşayancemaatlerdengelensorulara350adet

responsae kaleme alır.325 Çoğu zaman zor İbranice kelimelerin eski

Champenois’daki15 karşılıklarını veren Raşi, eski Fransızca dilbilgisinintarihigelişiminiaydınlatansonderecedeğerlibirkaynaktır.DikkatedeğerbirilahiyatuzmanıvedöneminininsanıolanRaşi;diniyasalarıaçıkvebasitbirbiçimde yorumlarken, aynı zamanda içtihadı da hatırı sayılır şekildemodernleştirir. Mesela Yahudilerin Hıristiyanlarla kaynaşmasına izin verir:“Goylar ile iş yapmadıkça geçimimizi sağlayamayız; zira onlarla birlikte

yaşıyoruzveonlarabağımlıyız.”325Tüccarları,taraflarındinikanunlarıihlaletmeksizin riayet etme arzusunu açıkça belirttikleri yazılı sözleşmelerdüzenlemeyeteşvikeder.Fuarlarınnasılyürüdüğünüçokiyibildiğinden,yenibirfiyatdüzenlemesi yayımlar.Mesela hasadın önemli bir bölümünü düşük fiyattansatınalıpdahasonrasatmaküzereistifleyenvebuşekildemuazzamkâreldeeden, ancak “adil fiyat” prensibine uyar gözüken zengin tüccarlara karşıuyarır.Ücretlilerinüçyılla sınırlı iş sözleşmelerindenyararlanmalarını talepederek durumlarını iyileştirir. Yevmiyeli işçilerin, iş bırakma eylemleri işindurmasıdışındaherhangibaşkabirmaddizararasebepolmadıkça,istedikleriher an işlerini bırakmalarına izin verir; bu işçilere, ücretlerinin çalıştıklarısüreyedenkgelenbölümününtamamınıödemealmahakkıtanır.

Raşi, ölümüne yakın, ilk Haçlı Seferine bağlı olarak gerçekleşenkatliamlardan duyduğu endişe dolayısıyla, çalışmalarını tamamlamaya vakit

bulamamıştır.373 Raşi’nin Talmud metinleri üzerinde yaptığı düzeltmeler,Talmud’undahasonrakibütünbaskılarındaaynenalınacaktır.Raşi’densonraöğrencileri “Tosafistler” (Tosafa “ek” demektir) olarak anılacaktır; ziraüstadın yazdıklarına “eklerler” (Vitry’li Simhah ben Samuel, Chemayah,Yehudah ben Abraham, Joseph ben Yehudah, Jacob ben Simeon gibi).Raşi’ninüçkızı, öğrencilerindenüçüyle evlenecektir.TorunlarındanSamuelben Meir, Raşi’nin, Talmud’un ekonomiyle ilgili bölümlerinden biri olanBavaBasra tefsirini tamamlayacaktır.Rehinci,vergi tahsildarıvebağcıolan

bir başka torunu Jacob Rabbenu Tam, başka yoldan para kazanma imkânıolmadığı takdirde, Yahudi olmayanlara şarap satılmasına izin verecek veşöyle yazacaktır: “Ne zaman yüklümiktarda bir zarar söz konusu olduysa,Tevrat daima İsrail’in parasıyla ilgilenmiştir. Öyleyse ben neden daha az

anlayış gösterip, bunun caiz olduğuna karar vermeyi reddedeyim?”34

Raşi’ninuzakmüritlerindenPraglıMaharal,XVII.yüzyılda,OrtaAvrupa’nınen büyük Yahudi din bilginlerinden biri olacaktır. Hatta Raşi’nin etkisi,Yahudi dinini aşacaktır. Fransisken keşiş Nicolas de Lyre (1270-1340),Raşi’ninyazdıklarınıokuyacak,kendiKitab-ıMukaddesyorumundaRaşi’densıksıkalıntıyapacaktır.

Raşi,Hıristiyandünyasınınekonomikvesiyasiuyanışındaenönemlirolüoynamışolanâlimtüccarlarınaltınçağınınenbüyüksimgesidir.

8.YahuditüccarlarBatıyagidiyor

Bubüyük jeopolitik sarsıntılar sırasındaYahudiler, dünyanınbir ucundanötekine gidip gelebilen neredeyse tek insan topluluğudur. Müslümanlarınkontrolündeki Akdeniz limanları (İspanya’dan Mısır’a, Filistin’denLübnan’a), Hıristiyan tüccarlara kapalıdır. Cenova ve Pisa, Müslümankorsanlara karşı çetin savaşlar vermek zorundadır. Kara yollarında durumbundandakötüdür;ziraİslam,hemenBizanssınırlarında başlamaktadır. Yahudi tüccarlar ise, Müslüman veya Hıristiyanbütün önemli kara ve deniz ticaret merkezlerinde mevcuttur: Cenova,Palermo,Kayravan,İskenderiye,Fustat(bugünküKahire),Kos,Aden,Ramlave Sijilmosa (Fas’ta çölün ortasında, kervanların uğrak yeri olan vaha).Mezopotamya’dan Fas’a, Kafkasya ve Kırım’dan İspanya’ya, BasraKörfezi’ndenMalabar kıyılarına her yerde dolaşırlar. Bu tüccarlar, bir çeşitlonca kurarlar. Bu lonca, bazı müşterilerin sadece kendisiyle çalışmasını

sağlar34vesadecekendisininyürütebileceğialışverişlerdüzenler.Kahire’de

bulunan arşivler sayesinde,45 o çağın tüccarlarının âdetlerini biliyoruz. Buâdetler şüphesiz daha önceki yüzyılların âdetleri ile aşağı yukarıörtüşmektedir.

Çok sayıda Yahudi tüccar, gemilerle taşınan mallarına (tekstil ürünleri,kumaşboyaları,ilaç,parfüm,bakır,tunç,şeker,şurup,yağ,balmumu,şarap,kurutulmuş balık, altın ve gümüş paralar, elyazmaları – buna karşılık silah

veya köle ticaretine rastlanmaz) bizzat eşlik eder.5 Mallarını, su vetermitlerden korumak için her türlü tedbiri alırlar.Bu yüzden paketleme ilekâğıt, kumaş ve düğüm konusunda uzmandırlar. Müşterileri genelliklemallarınıithaledenbaşkaYahuditüccarlardır.Ürünlerinitanıtmakamacıyla,komisyon karşılığı çalışan “reklamcılar” kullanırlar. Aşırı riske girmemekiçin, savaş zamanları hariç, yükü birden fazla gemi arasında paylaştırırlar.Savaş zamanında ise, bazen tek bir gemi ile, hayatları pahasına kendilerineyol açmaya çalışırlar. Tedarikçileri olmadıkça, hükümetler ve ordularlailişkileri yok gibidir. Deniz, çöl veya emniyetsiz bölgeler (Suriye, Yemen,Mısır) üzerinden gelen konvoyları için koruma talep ettikleri olur. Bazenkorsanlara esir düşerler, fakat kısa sürede serbest bırakılırlar (meselaMumbai’de esir düşen Adenli bir Yahudi, kayınbiraderi tarafındanBangalore’dakurtarılır).Bazenbirşehirdeyıllarcaçürüyüpgider,ortaklarınave akrabalarına umutsuz mektuplar yazarlar (mesela Tunuslu bir tüccar1000’e doğruAmalfi’de sıkışıp kalmıştır; bir entelektüel, tüccar ve bankacıolanNahreybenNissim,hayatınınbüyükkısmını istemediğihaldeMısır’dageçirmiştir).

Butüccarlarınbirbirlerineyazdığımektuplar–günümüzeulaşanlaroçağdakalemealınmışsada,butipmektuplardahaöncedeyazılmışolmalıdır–bazenuzunvekarmaşık,rafineveayrıntılı,süslüvehattaşiirselolsada,bazendebasit muhasebe hesaplarından ibarettir. Durmadan haberleşirler, endişeederler,kadereboyuneğerler.YinedegenelbiriyimserlikhavasıhâkimdirveTanrı’yaolaninançtamdır.Bütünmektuplar,alıcılarının“şereflimevkilerini

muhafaza edebilmelerini” diler.5 XI. yüzyılda, Tunuslu Yahudi bir tüccar,başkabirticarimuhatabınagönderdiğimektubunsonundaşöyleyazar:

“Çokricaederim,ikikonvoyüzerindenbanaödenmesigereken2000dinarıtahsiledin.Buparaylaeniyikalitebalmumu,mümkünseeniyisiolanMisari

balmumuvebulabildiğinizkadarFayymibıçağısatınalın.”5

Bütüntüccarlargenellikle“Tanrısizebaşarıvaatedenfikirlerihsanetsin!”

gibi nezaket kalıpları kullanırlar.5 Sicilya’danTunus’a,Mısır’danYemen’e,ceplerindeparaolmadan,fakatgittikleriyerlerdeborçpara,barınakveyerelpiyasa hakkında malumat bulacaklarından emin bir şekilde yolculuk

ederler.254Ödemeler sırasında,paralarınmadenoranları üzerineuzunuzun

tartışırlar.Buoranlardakidalgalanmalar,paylaşılmasıgerekenartıveyaeksideğer farklarıyaratır. (Mahkemelergenellikleparadakideğerkaybının, alıcıilesatıcıarasındaeşitolarakpaylaştırılmasıyönündekararverir.)

Tüccarlar; geniş Yahudi cemaatlerinin yaşamadığı, dolayısıyla doğalmuhataplar bulamadıkları şehirlere temsilciler yerleştirirler. Bu temsilcilerinbürolarıaynızamandaborsa,postane,banka,mahkemeve(yolculuksırasındaölen tüccarların aileleri için) noter görevi görür. Temsilciler bazen köleçalıştırırlarsa da, bu köleleri çabucak ya azat ederler ya da satarlar. BazıyerlerdetemsilcilerMüslüman’dır.İkiYahuditüccararasındakianlaşmazlığabakanhâkiminkadıolduğubileolur.Budurumdakadı,Talmud kanunlarınıuygular. Müslüman tüccarlar ile Yahudi tüccarlar, gemi inşa etmek veyaticaret yapmak üzere bir araya gelirler. Mesela 1000’e doğru Aden’dekiYahudi cemaatinin lideri Ma’mun, Aden ile Seylan arasında seyredecekmuazzam bir gemi inşa etmek üzere, Bilal adındaMüslüman bir armatörleortakolur.

Bazı tüccarlar, sayısız yolculuktan sonra, daha önceden tanımadıklarışehirlere yerleşir. Mesela aslen İranlı olan Joseph ben Jacob ibn Awkal,İspanya ve Sicilya’ya yapmış olduğu birçok yolculuktan sonra, 969’daFatımiler ile birlikteMısır’a gelerek Fustat’a yerleşir. Aile arasında Farsçakonuşulur;kendisiİbranice,YahudiFarsçasıveArapçadillerinde,sonderecerafine bir üslupla yazar. Asya’yla ve Müslüman dünyasıyla ticaret yapar;KayravanüzerindengelenKaraAfrikamallarınıSijilmosa’dansatınalır.İnciveelmasticaretindeuzmanlaşır;bunlarıdeğerliağaçlar,baharat,parfüm,ipekeşyalar, sabun, Sudan altını ve İspanya gümüşüyle takas eder. Aynıkanallardan, Kahire’de temsilcisi olduğu, yok olmakta olan Bağdatakademilerininsoruvecevaplarınıalır.

Aden’dekienönemliYahudiailesiolanMa’munlar,armatörlükyaparlar(oçağdabirYahudiiçinHintOkyanusu’ndaarmatörolmak,Akdeniz’dearmatör

olmaktan daha kolaydır.)5 Bir başka aile ise, limanda uygulanacak gümrüktarifelerinibelirler.

Yahudi tüccarların, Talmud kanunlarına göre düzenlenen sözleşmeleri ilealacakları ihtimamla muhafaza edilir. Poliçeler ve kredi mektupları,korsanların anlamaması için İbranice yazılır. Yerel polis İbranice harfleriçözmeyebaşlayınca,mektuplardaaynıharflerdenyolaçıkaraküretilmişgizli

kodlarkullanılır.Anlaşmazlıklarhahamlardanoluşanmahkemelertarafından,geçiş yapılan ülkenin kanunlarına göre değil, Yahudi kanunlarına göreçözülür.Göçebeolanhukuk,tüccarlarlabirlikteseyahateder.

Yahudi tüccarlar, Doğu (çok az Arap Latince bilir) ile Batı (çok azHıristiyanArapçakonuşur)arasındakidilengelinideyıkar.İşlemlerintektiphaline gelmesini sağlarlar; fikirleri taşırlar; belgeleri (Yunanca olanlarıArapçaya,ArapçaolanlarıLatinceye)çevirirler.Görünüşoki,Hindu rakamsistemini Arap dünyasına tanıtan Yahudi bir tüccar, Arap rakam sistemini

Hıristiyan dünyasına tanıtan ise yine Yahudi bir tüccar olmuştur.64 Daha

başkayenilikleraynışekildebirdünyadanötekinegeçişyapmıştır.254

Bugöçebeler, 15yüzyıldır olduğugibi o çağdada, yerleşik topluluklarınişleyişi açısından vazgeçilmezdir. Ve yine başkaları için iyi olmayan hiçbirşey, onlar için de iyi sayılmaz. BöyleceYahudi tüccarlar; hem parçalanmışdünyanındüşmantaraflarıarasındaki ilişkileri,hemdekendilerinimuhafazaetmeyi başarmış olurlar. Geçişi sağlayanın varoluş nedeni, geçişidüzenlemektir. Yahudiler hayatta kaldıysa, bu şu misyonu yerine getirmekiçindir:aktarmak,zamanvemekâniçinde“geçişisağlamak”.

Yahudilerise–hemAbbasitopraklarındahemdeKarolenjAvrupası’ndaiyikarşılanırlar;İspanya’dahatırısayılırnüfusasahiptirler;ikiegementektanrıcısisteminbuluşmasındaetkendirler–,Yahudidevletiniartıksadecenostaljiileanarlar.Yahudidevletininyenidenkurulması,onlariçinMesih’ingelişikadarmistikbirumuttur.Zatenikisibirbirinekarışır.

Önemli jeopolitik sarsıntıların son şahitleri Yahudiler, dünya eksenininBatıya kaydığının habercileridir. Onlar açısından Çıkış bitmiş gibidir. Budönemdedünyanüfusuikikatınaçıkarken,katliamlarveasimilasyonsüreci,Yahudi nüfusunu yarı yarıya, 8.000.000’dan aşağı yukarı 4.000.000’a

indirmiştir.86 Avrupa, vaat edilmiş topraklar mıdır? Çıkış’taki vaat edilmiştopraklargibi,burasıdabaşarıvemutluluk,gözyaşıvekandoluolacaktır.

8Bugünküİznik(ç.n.).

9Romahukukundaresnulliusilehukukenkimseyeaitolmayanmallar,resomniumcommunesilebeşerihukukgereğiticaretdışındakalanveherkesinkullanımınaaçıkmallarkastedilir(ç.n.).

10BirbaşkaadıylaAğlamaDuvarı(ç.n.).

11Yazarınyorumudur,bazıkaynaklardaAli’ninkurtarmayaçalıştığıyazar.(yay.n.).

12Yahudidinokulu(ç.n.).

13Sözkonusuparabirimlerinindeğeriülkedenülkeye,çağdançağadeğişmişolduğundanFransızcaasıllarıaynenbırakılmıştır(ç.n.).

14İbranicegoy“ulus”demektir.Ancaktarihte“Yahudiolmayan”anlamındadakullanılmıştır(ç.n.).

15Fransa’nınChampagnebölgesindekonuşulandiyalekt(ç.n.).

IIILEVİLİLER

(1096-1789)

1.Doğuyayolculuk(1000)

2.Satılmışikrazatçılar(1000-1260)

3.Yahudilerolmadanpara(1260-1492)

4.İslamvePolonya(1260-1492)

5.Keşiflerifinanseetmekveyokolmak(1000-1492)

6.DoğuYahudiliği:Yedektüccarlar(1492-1700)

7.PrensinYahudileri,Yahudisizprensler(1492-1700)

8.SermayeninkalbindekaçakYahudiler(1492-1700)

9.Üçyenidünya(1492-1700)

10.XVIII.yüzyıldamilletlerinyaşamıveölümü

11.SaraytedarikçileriveSanayiDevrimi(1700-1800)

İS I. binyılın sonunda Yahudiler, efsanelerin iddia ettiğinin aksine, nezengin ne bankacı ne de prenslerin danışmanlarıdır. Yahudilerin neredeysetamamınayakınıfakirköylülervezanaatkârlardanoluşur.Bazılarıesnaflara,zanaatkârlara,köylülere,manastırlaraveküçükderebeylerineufakkazançlarkarşılığındaborçparaverenzoraki ikrazatçılardır.Hükümdarlarınmaliyecisikonumundaki çok az sayıda Yahudi, devlet yönetimlerinin oluşmasınayardımcı olur. Çoğu Müslüman İspanya, Mezopotamya ve Mısır’da yaşar.Birkaçıgemilerleveyakervanlarlayollaradüşentüccarlardır.Nesınırlarınede prenslerin yasaklarını umursayan bu tüccarlar, gittikçe birbirlerinedüşmanlaşanimparatorluklarıbağlayanyegâneağdır.

Doğunun güneşi batmaya, Batının ateşi ise insanları yakmakla tehditetmeye başladığında, Yahudileri hoş gören dünya çöküp, yerine onlardannefretedenbirdünyayükseldiğinde,Yahudiler,yaklaşmaktaolansavaşlarınortasındakalmanıniyibirşeyolmayacağınıtahminederler.

Nitekim bu savaşlar korkunç olacaktır. Dünyanın nüfusu, 1000’den

XVIII.yüzyıla kadar, tahminen üç katından fazla büyüyerek86 aşağı yukarı250.000.000’dan 900.000.000’ a ulaşırken, Yahudilerin nüfusu, katliamlarınvezorakidindeğiştirmelerinetkisiyle4.000.000civarındaçakılıpkalacaktır.

İbrani halkı –o çağda yaşamış diğer birçok halk gibi– asimile oluptamamen yok olmadıysa bu, bundan 2000 yıl önce Tevrat’ın üçüncü kitabı

Levililer’de (ya da “VeOÇağırdı”90) toplanan hayata dair kurallara riayetedipbukurallarıaktarmayıbaşardıklarıiçindir.Dingörevlilerineverilmişbutalimatlar, Yahudi halkının kimliğini oluşturan şeylerin zaman içinde nasılayaktatutulacağınadairpratikuygulamalarıdüzenler:ittifakkuralları,önemlibayramlar,yiyecekleilgilikurallar,dil,kültür,millihafıza,hürriyetahlakıvebuaradaekonomiahlakı.NitekimYahudihayatınadairkurallarınyanı sıra,Levililer,borçlarınsilinmeverehinlerindevirşartlarınıdatoparlar.Butuhafbir karışım, olağanüstü bir önsezidir. Ortaçağ boyunca, hatta daha sonra,Yahudiler zoraki ikrazatçılara dönüşeceklerdir. Bu hizmetlerinden dolayıonlarakızılacaktır.Kapitalizmindoğuşunufinanseetmeyemecburolan,fakatbunu yaptığı için de zulümgörenYahudiler, kapitalizmin değerlerine biçimvereceklerdir. Muazzam maceralarla dolu bir yolculuk sonucunda, binlercefelaketintamortasında,paradünyasınınkurallarınınoluşmasınavedünyanın

parasınındüzenlenmesineyardımcıolacaklardır.

1.Doğuyayolculuk(1000)

Bizansveİslam:ÇekvemuhasebeİS I. binyılın bitmesiyle ve Bağdat inişe geçerken, Konstantinopolis’in

elinde dünya ekonomisinin merkezi haline gelmek için her türlü kozmevcuttur.Asya,Afrika, Batı ve Pekin arasındaki buluşma noktası olan bumuazzam şehir,Çinmetropolü ile, dünyanın en büyük şehirlerinden biridir.Konstantinopolis’in parası,malı, toprağı, askeri gücü ve ticari ağları vardır.Buna rağmenkendiyaşamazevkiveHelennostaljisiyle felceuğramış,aşırıbürokratikleşmiş, lükse düşkün ve hayatından fazla memnun elitlerininmücadeleciruhasahipolmamasınedeniyle,Konstantinopolisİslamiyetekarşıüstünlüksağlayamaz.

Yahudiler Konstantinopolis’te kendi aralarında yaşar, fakat herkes içinçalışırlar. Kumaş boyacıları, kürkçüler, dokumacılar, esnaflar, tüccarlar,bilumum mal simsarları, –bazen saraya çalışan– giysi ve mücevhertedarikçileriolurlar.Çokazıikrazatçıveyamaliyecidir.Bizansİmparatorluğuartıkkendiağlarınasahiptir.

İmparator Justinianos’tan beri bir grup İbrani, kendilerini kabul ettirmekiçin özellikle Yunan ruhunu benimsemiştir. Bunlar Romanyotlardır. Çoğuzanaatkâr, kuyumcu, marangoz ve liman tüccarıdır. İsimlerini Yunancayaçeviren Romanyotlar, Kitab-ı Mukaddes okur, ayinlerini Yunanca yaparlar.Tevrat metinlerinden çok kendi hahamlarının tefsirlerine güvenenRomanyotlar, aralarındaki anlaşmazlıkları bazen imparatorluk kanunlarınagöre çözerler. 1050’den sonra, gücünü yitirmekte olan Bağdat’tan kaçarakBizans’ınbaşkentineayakbasanYahudilerinayinleri,Romanyotlarınkindenokadar farklıdır ki, İmparator Aleksios Komnenos, iki grubun oturduğumahalleleri ayıran bir duvar inşa ettirmek zorunda kalır. Bu iki Yahudicemaati birlikte çalışıp birlikte ticaret yaparsa da, aynı sinagoglarda ibadetetmez, çok nadir birbirleriyle evlenirler. Bu dini bir bölünme olmayıp,yalnızcakültürelbirkopmadır.

Komşu İslam dünyası artık eskisi kadar rahat değildir. Córdoba’danKâbil’e, hatta daha uzak bölgelerde yaşayan cemaatler, Yahudi nüfusununhalen dörtte üçünü –yani 3.000.000’u aşkın bir nüfus– oluşturur.Yahudiler,

Konstantinopolis’te olduğu gibi her yerde, ticaret, tarım ve zanaatsektörlerindeher türlü işte çalışırlar.Her yerde tecrit edilerek, sıkıştırılarak,“korunarak”, hakaret edilerek ve aşağı insanlarmış gibi muamele görerekyaşarlar. Oysa İndus Nehri ile Atlantik arasındaki alışverişin büyükbölümünü, kervanları ve gemileriyle taHindistan’da karabiber, Çin’de ipekarayanYahuditüccarlarsağlar.

Bundan böyle İslamiyetin, Yahudilerin dışlandığı Arabistan’daki dinimerkezdenbaşkamerkeziyoktur.BağdatartıkdünyanınbirnumaralıYahudikentideğildir;MezopotamyaYahudiliği,1000yıllıkdüşüncemerkezirolünükaybetmiştir.Artıknesürgünlerinliderinedegaonvardır.Halifelerinetrafında gittikçe daha az Yahudi maliyeci bulunur. Bağdat nüfusu erir:1168’de Bağdat’ta, ancak 40.000 Yahudi yaşamaktadır. Sürükleyicihikâyeleri422 her zaman tarihi gerçekliğe uymayanYahudi gezgin TudelalıBünyamin’e göre, 1177’de, Bağdat’ta halen 28 sinagog ile onlarca okulbulunur. Bir yüzyıl sonra, 1258’de, bir başka gezgin, sadece 16 sinagogadevam eden 36.000 Yahudiden bahseder. İslam hâkimiyetindeki her yerdeolduğu gibi, Müslüman baskısı Yahudileri kendi mahremiyetlerinde ibadetetmeyezorlar.Hilafet topraklarındaYahudilerinnüfusu1.000.000’danazdır.Diğerleriİskenderiye’yegitmişveyaİslamdünyasındadağınıkhaldeyaşayansayısızküçüktopluluklarakatılmıştır.

Halep,Musul,Şam,Fustat,Kayravan,Fes,Yemenveİspanya’dayaşayantopluluklar, âdetlerini kendilerine göre düzenler, bazen yüzyıllarca aynıtüccar-âlimaileninhâkimiyetindeyaşar.Bucemaatleraşağılanır,zulümgörür.MeselaFes’te,1032’de,AbuKamaTanimadındaArapbirlider,6000kişiyikatleder. 1062’de Marakeş’te oluşan bir cemaatin ibadet etmesi, 1150’densonra, yeni kurulan ve özellikle hoşgörüsüz davranan Muvahhid hanedanıtarafından yasaklanır. Filistin’deki durum daha da acıklıdır.Akademilerdekiler dışında çok az Yahudi kalmıştır. Kalanlar ise, bazışehirlerdeaşağıinsanmuamelesigörür.

Zamanın en konuksever vemüreffeh İslamiyeti,Doğu ileBatı arasındakizorunlugeçişnoktasıMısır’dayeralır.ŞiiFatımihanedanı,1000’denitibarenMısır’da, Nil’in o zamana kadar tarihinde neredeyse hiç görülmemiş birözgürlük ve refah ortamı yaratır. Bu Akdeniz toplumunda, Bizanslıilahiyatçılar ile Yahudi âlimler yan yana yaşar, Müslüman düşünürlerle

söyleşirler. Mısır’da yaşayan Yahudi cemaatlerini, halife nezdinde nagidtemsileder.Nagid,bucemaatleradına,karşılıklısaygıçerçevesinde,vergiveangarya konularını müzakere eder. Fatımiler Mekke ve Medine ile civarbölgelerinkontrolünüelegeçirince,KahirenagidiFilistin,SicilyaveKuzeyAfrika’dakicemaatlerinsözcüsühalinegelir.Köylüler,zanaatkârlar,sarraflar,simsarlarvekuyumcular,eskibaşkentFustat’ınyanınakurulanyenibaşkentKahire’nininşasınakatılırlar.Yahudimimarlar,ElAzharCamii’ninplanlarınıçizer; Yahudi denizciler, Yunanlarla birlikte, 1000 yıldan beri İskenderiye,İspanya,Sicilya,Pisa,Amalfi,Korfu,UmmanveCochin’ibirbirinebağlayanticariilişkilerağınıellerindetutarlar.

Tarihinçoksonraİtalyanlaraatfedeceğiüçbuluş,ilkkezYahuditüccarlartarafından kullanılmıştır. Bunlar; çek (satın alan tarafından satıcıya malınbedelini ödemek üzere verilen, üzerinde her iki tarafın da adları, paranınbulunduğu yer, ödenecekmeblağ ve satın alanın kimlik kodu yerine geçenKitab-ı Mukaddes’ten bir ayet bulunan belge), ödeme ertelendiğindekullanılan poliçe ve alacak hareketlerinin kaydedildiği çift taraflımuhasebedir.

Ancak Şii ve Fatımi parantezi kısa süreli olur. Nil Nehri’nin yeterliseviyedeyükselmemesi,kötühasatveaçlık,1164’teekonomikkarışıklıklarave Kahire’de ayaklanmalara neden olur. Duruma hâkim olamayan halife,Halep’in Sünni atabeyi Nureddin’in ordularını yardıma çağırır. DüzenisağlamaküzereyollananveFatımiHalifeÂzıd’inveziriolarakatananKürt

general Selahaddin258 (Selahaddin Yusuf bin Eyyub), daha sonra halifeyiortadan kaldırarakKahire’ye Sünni egemenliğini geri getirir.Nureddin’in –1174’te hemen hemen eceliyle– ölmesiyle, Selahaddin Suriye’yi Mısır’abağlar,MezopotamyaveArabistan’ınbirbölümününkontrolünüelegeçirir,1187’deKudüs’ü alır.MısırYahudilerinin durumunda bir değişiklik olmaz.Büyük çoğunluğu yine zanaatkâr ve tüccar olarak kalır. Abu Al Beygrenadındabiri,yenihalifeninhekimiolur.AbuAlMenagga ibnShahahadındabir başkası, halifenin tarımdan sorumlu memuru olur, Nil Nehri’nden sutaşıyanbirkanalinşaettirir.

Bu parlak ve oldukça hoşgörülü İslamiyet döneminde Yahudilerin çokçeşitli olabilen kaderini hiç kimse, aynı zamanda haham, hekim ve prensdanışmanı olan Musa ibn Meymun kadar güzel somutlaştıramaz. 1135’te

Córdoba’da doğan Meymun, Muvahhid prensleri şehri istila edip Yahudiibadetini yasakladığında 13 yaşındadır. Bunun üzerine Meymun’un ailesi,MuvahhidhanedanındanbirazuzaktayeralanFas’agöçedervegöstermelikolarak İslamiyete geçer. Burada hürriyet peşinde koşan çok sayıdaentelektüelle karşılaşırlar:Marakeş’e sığınmış büyükAristoteles yorumcusuİbn Rüşd gibi, Müslümanlar ve çoğu Fes’e yerleşmiş Yahudiler. Buradagizliden gizliye Yahudi kalan Musa ibn Meymun, Talmud ile Yunan veMüslümanfelsefeleriniinceler(dahasonraşöyleyazacaktır:“İslam’dandaha

saf bir tektanrıcı din yoktur”262). Takvim üzerine kitap yazdığında 22yaşındadır.

Muvahhidler, 1165’te Fas’taki yönetimlerini sıkılaştırır. Yahudiliğingereklerinigizlilikiçindeyerinegetirmekdahiçokgüçbirhalalır.Mısır’dakiözgür ortamdan etkilenenMeymun, 1165’e doğru İskenderiye’ye yerleşirsede, burada düşüş halinde bir şehirle karşılaşır (1177’deTudelalıBünyamin,İskenderiye’de topu topu 3000 Yahudi yaşadığını yazar). Meymunİskenderiye’de,HintOkyanusuüzerindenticaretyaparakzenginolmaküzereşehre kendisinden önce gelen erkek kardeşine kavuşur. Ancak kardeşi,1169’da Kızıldeniz’de boğularak ölür. Zengin ve genç mirasçı Meymunevlenerek Kahire Yahudilerinin büyük çoğunluğunun yaşadığı Fustatmahallesineyerleşir.Buradakendiniilahiyatvetıbbaverir.1185’te,Şam’ayerleşenSelahaddin’invekiliVezirFazıl’ınhekimiolur.Yunan matematiğine ve Mısır bilimlerine tutkun hahamlar ile Müslümanâlimlerikabuleder.Meymun;Kuran’ınAristotelesileçatışmasındansarsılanbu entelektüellerle âlim tüccarlardan oluşan topluluğa, Yahudi felsefesinininsanlığın durumuna akılcı bir açıklama getirdiğini –Arapça dilinde–kanıtlamak ister. 1190’a doğru, Şaşkınlar İçin Kılavuz adlı eserini kaleme

alır.262Bukitapta,AtalarınKitabı ileRabbiHillel’indüşüncesiniaşarakvegüncelleyerek bunları Yunan ve İslam dünyasına adapte eder. Kolektif ilebireysel, inanç ile mantık, Kitab-ı Mukaddes ile Aristoteles arasında –aynıanda İbnRüşd’ün İslam için yaptığı gibi– yeni bir denge kurar.Meymun’agöre,herkesdininidilediğigibiyaşamaktaözgürdür(“BirtekTevratiçinilahi

denebilir.Diğer yasalar insan elinden çıkmadır”262). İçinde yaşadığı tüccarve gezgin dünyasında, bireysel sorumluluğu savunur. Buradan, en iyihayırseverliğin “bağış veya borç veya bir daha yardıma muhtaç olmamak

üzerekendine işyaratırken fakirdüşenleortakolmayoluyla”yardımetmek

olduğu sonucuna varacak kadar ileri gider.262 Bir başka deyişle fakirlik,ancak zenginler fakirlerin projelerini finanse ederlerse yenilebilir. Nitekimyaratmak,zenginleşmenintekşerefliyoludur.Öteyandankişinin,eğerparasıvarsa, Yahudi olmayanlara borç vermesi ahlaki bir zorunluluktur. Tek şart,borç alanı aşırı yüksek faizlerle istismar etmemekve tek başına bir kadına,kadınıbağımlıdurumadüşürmemekiçin,borçparavermemektir.

Meymun 1204’te öldükten sonra, Meymun’un çocukları, hahamlar ilecemaat liderlerinden oluşan bir hanedan kurarlar. Bu hanedan, Osmanlılarülkeyi 1517’de fethedene kadar Mısır Yahudiliğine hâkim olacaktır. Sözkonusuhanedan,Meymun’unoğullarındanbirininkayınpederivezenginbirşeker rafinerisi sahibi olan Rabbi Abraham Hananael ile başlar. Mısır’dabulunan bütün hahammahkemelerinden sorumlu olanHananael,Avrupa’yasatmak üzere Hindistan’da baharat, Çin’de ipek aramaya giden tüccarlararasındakihertürlüanlaşmazlığabakar.

Meymun’uneserlerikısazamandaİslamveHıristiyandünyasındayaşayanYahudi cemaatleri arasında tanınır. Tüccarlar, Meymun’un kitapları iledolaşırlar. Akılcı bireycilik ahlakının ana unsurları, özellikle Mısır ve buYahudi düşünür aracılığıyla kısa zamanda Hıristiyan Batıya ulaşacaktır.Meymun ayrıca, ileride Thomas Aquinas’a ilham kaynağı olacak bireyselihsan ve ruhun sonsuzluğu konuları ile kapitalist ahlakı ortaya çıkaracaközgürlük ve sorumluluk değerlerini açıklığa kavuşturur. Daha ileride,çağdaşlığınkökenleriüzerinedüşündüğünüiddiaedençoğukişi,çağdaşlığınYahudiveİslamikökenleriniunutacaktır:Hillel,İbnRüşdveMeymun.

Karabibervekâğıtpara

Oçağda–ipekilebirlikte–karabiber,Doğununenönemlizenginliklerindenbiridir.Karabiber,özellikleHindistanveMalabarkıyısında(bugünküKerala)yetişir. Yüzyıllardan, hatta binyıldan beri, Yahudi tüccarlar kumaş vemücevher karşılığında karabiber satın almaktadır. 1000’e doğru, JosephRabban adında birinin liderliğinde Cochin’e güçlü bir cemaat yerleşir. Bucemaat,Mısır’dangelensimsarvetüccarlaraaracılıkeder.DurmakbilmeyengezginTudelalıBünyamin,1180’edoğruburada,“komşularıgibikaraderili,diniyasalarariayetedenveTalmudkonusundaazdaolsabilgisahibi”1000

kadarYahudi’yerastladığınıyazar.422DahasonraçeşitliHıristiyangezginlerde, Cochin ve Kodungallur’da Yahudi tüccarların varlığından bahseder. Buyerler,ipekaramayagittikleriÇin’eyapılanuzunyolculuklardadurakgörevigörür.

Nitekim Yahudi tüccarlar, Marco Polo’dan en az üç yüzyıl önce Çinİmparatorluğu’naulaşmıştır.BuzuyibnShahriyaradındaKahirelibirYahudi,950’deHindistan’ınHarikalarıadlıkitapta,882’deUmman’danÇin’egidenve 912’ye kadar burada kalan Isaac ben Yehudah adında bir tüccarınhikâyesinianlatır.ButüccarÇin’denzengindönmüş,dahasonraSumatra’yagitmişveburadaöldürülmüştür.Umman,PersdevletiveHindistan’dangelen

bir tüccar topluluğu,248 1000’e doğru Kaifeng’te Sarı Irmak üzerindebulunan Henan vilayetine yerleşir. Burası o çağda Song hanedanınınbaşkentidir. 60.000.000 Çinlinin ortasında kaybolan bu minik cemaat, herşeyden önce Yakındoğu’dan gelen tüccarlar için temsilcilik bürosu görevigörür.Bilumummal simsarlığı yaparlar.Daha sonraÇin toplumu içerisindebaşka işlevler üstlenerek zanaatkâr, köylü ve ikrazatçı olurlar. Bir yüzyılsonra, Kin hanedanı zamanında, bu cemaatin üyelerinin izine imparatorlukyönetiminde,bazenönemlimevkilerderastlanır.Özelliklebazıları,dünyanınbaşka birçok bölgesinde olduğu gibi, para ve hazineden sorumludur. Hatta

bugünbazıÇinliaraştırmacılaragöre;472 jüttenkâğıtparayı1154’te ilkkezYahudiler üretmiştir. Yakın zamanda bulunan bir baskı levhasının dörtköşesinde,İbraniceharflerebenzerharflerokunur.

O çağda Çin’in birçok şehrinde Yahudiler mevcuttur. HeilongjiangvilayetindeyeralanShangjing’de(bugünküAcheng),1163’teinşaedilmişbirsinagogun izine rastlanır. Anconalı Jacob adında, o sırada Kanton’dangeçmekte olan Yahudi bir tüccara atfedilen hatıralara inanacak olursak,1271’deburada,Franklar,CenevizlilerveRomalılarınortasında2000Yahudiyaşamaktadır. Jacob’a, Çin’in kuzey kesimlerine yerleşmiş on binlerceYahudiden de bahsetmişlerdir. Bu topluluklar XIV. yüzyıla kadar, Yuanhanedanı altında refah içinde yaşar. Daha sonra Ming hanedanıegemenliğinde, dünyanın geri kalanıyla bütün iletişimleri kopar. YüzmilyonlarcaÇinlininortasındabirkaçbinYahudikalır.

Batıyahücum

XII.yüzyılınsonunda,Avrupauyanmayabaşlar.KuzeyveBaltıkdenizleriboyunca limanlarkurulurvebirbirlerinebağlanır.Bollukve lükssembolleriolarak görülen Hint Okyanusu ürünlerini getirtmek üzere yeni ticari ağlaroluşturulur. Bu ağlar Nürnberg, Mainz ve Troyes fuarları ile Venedik,Ravenna,Amalfi, Tunus,Konstantinopolis, İskenderiye,Umman veCochinlimanlarındangeçer.AdıgeçenbütünbuyerlerdegüvenilirmuhataplarasahipyegânekişilerolanYahuditüccarlar,uzakAsyaveAfrikayollarınınefendileriarasındadır.MeselaSudanaltınınınnasılgetirileceğinineredeysebirtekonlarbilir.

Ancak Avrupa’daki pazarlarını büyük ölçüde kaybederler. Bir yandantarımda kaydedilen gelişmeler sayesinde, o zamana kadar Yahudilerinticaretini yaptığı birçok malın (özellikle kumaş boyalarının) Avrupa’daüretimisağlanır.ÖteyandanİngiltereveFlandre’dakiyeniticaretşehirlerindeyaşayanHıristiyantüccarlar,kendileriniyağmacılarakarşıkoruyabilmekiçin,Yahudi tüccarların binlerce yıllık örgütlerine benzeyen “hayır kurumları”etrafında toplanarak bundan böyle kendi kervanlarını düzenler ve finanseeder, geçtikleri her limana içlerinden birini yerleştirirler. Dayanışma artıkYahudilerin tekelinde değildir. Gotlandlı mevsimlik işçilerden oluşan birdernek,XIV.yüzyıldaBrugge’denDanzig’e,Lübeck’tenRiga’ya170Baltık

şehrindeyaşayanmevsimlikişçileribirarayagetirecekbirhansaoluşturur.69

ZamanzamanMezopotamyaveBalkanlarüzerindengelenUzakdoğumalları,onlar aracılığıyla dolaşır. Yahudi tüccarlara ancak çok kazanç getirmeyenpazarları bırakırlar: buğday ve şarap. Yahudiler bu iki ürünü, Renanyafuarlarında piyasaya sürerler. Sonunda da Renanya’ya yerleşerek kimiyüzyıllardırburadayaşamaktaolanküçükcemaatlerinnüfusunuartırırlar.

XI. yüzyılda Hıristiyan Batıda yaşayan Yahudi cemaatleri, aşağı yukarı200.000 kişilik bir ağ oluşturur. Küçük nüfuslarına rağmen, bu cemaatlerkapitalizmin doğuşunda istemeyerek de olsa stratejik bir rol oynayacaktır.Ticaretin farkına varan 25.000.000AvrupalıHıristiyan’ın borç verme hakkıbulunmazsa da, borç almaya ihtiyacı vardır. Birkaç “Tanrı katili” işlerinigörecektir…

2.Satılmışikrazatçılar(1000-1260)

Fuarlarvelimanlar

Karolenj imparatorluğu çözüldüğü sırada,YahudilerAvrupa’da genellikle500 kişilik küçük gruplar halinde yaşamaktadır. Bu cemaatlere Sicilya, (II.Friedrich’inYahudiveMüslümanbilginleriağırlayarakbir tercüme, iletişimve ticaret şehri haline getirdiği) Napoli, Venedik, Roma, Speyer, Worms,Mainz, Nürnberg, Londra, York, Bristol, Canterbury ve (ilk YahudiyerleşimininXII.yüzyıldakurulduğu)Viyana’darastlanır.TudelalıBünyamin

1188’den itibaren “Almanya’nın en parlak topluluklarından biri”422 olarakAstransburg cemaatini gösterir. Fransa’da bu cemaatlere, özellikleProvencebölgesindeveSen,Loire,Garonne,RhôneveRennehirleriboyuncayüzden

fazlaşehirderastlanır.113Paris’teYahudinüfusubininaltındadır.Narbonne,Bordeaux ve güneydeki diğer limanların yanı sıra,Hıristiyan veMüslümanİspanya’dayaşayanYahudilerinsayısıçokdahafazladır.

Rakamlar kesin olmamakla beraber, XI. yüzyıl Hıristiyan Avrupası’ndayaşayanYahudilerintoplamnüfusubüyükihtimalle300.000’ibulur.Doğudayaşayan4.500.000Yahudinüfusunagörebugülünçbirrakamdır.OysayeniYahudi imajı, bu küçük grup üzerinden biçimlenecektir: SadeceTanrı katilideğil, aynı zamandaparazit tefeci.Budönemdeekonomiyavaşyavaşdininönünegeçecektir.

RomaveKarolenjkanunlarısilinirgider.Yabancılarprensipte,kendiörfveâdetlerinin uygulanması ile güç dengelerinin toprak üzerinden kurulduğufeodalhukukaayakuydurmakarasındaseçimyapabilirler.KendiinançlarınabağlıkalanYahudiler,neşövalyenedeserfolabilir.Buyüzdençoğugerçekyabancılar olarak kalırken, diğer halkların arasında asimile olur. Servicamerae –“Hazine serfleri”, “Kralın vasalları”– sıfatıyla, prensin rızasıolmadan ne canlarına ne de mallarına sahip olabilirler. Derebeylerinin buinsanlar üzerinde yaşam ve ölüm hakkı bulunur. Bir Yahudi’nin alacakları,vefat etmesi halinde silinir; çocuklarına özel bir lütufta bulunulmadıysa,bütünmallarıderebeyinekalır.

BirYahudisoyulduysa,sözkonusuYahudi’ninhamisi tazminedilmelidir.Birhaminin,kendisineaitYahudi’ninbaşkabirhamiyeaitYahudibirkızlaevlenmek üzere ayrılmasına karşı çıktığı da olur. Mesela Aragon kralı,Toulouse Kontu Alphonse’a yazarak Mas-d’Agenais’li Bonus isimliYahudi’sinigeriister.

Cemaatlere ödedikleri vergi karşılığında, kendilerini haydutlara karşıkoruyan, haminin toprakları üzerinde yaşama ve ibadet etme hakkı tanıyanşartnamelerverilir.Buşartnamelerçoğuzaman,sırfyenivergilerkoyabilmekiçin düzenlenen düzmece sınır dışı etme tehditlerini takiben, verildiği andagerialınır,dahasonraaynıkişileretekrarsatılır.

Bir prens için Yahudilere sahip olmak, önemli bir gelir kaynağına sahipolmak demektir. Cemaatler zamanla, derebeylerinin özenle muhafaza vemüdafaa ettikleri hatırı sayılır mali kaynaklar haline gelir. Derebeyleri,duruma göre, Yahudilerin bütün mallarına bir kerede el koymak veyagelirlerinin bir kısmını düzenli olarak kesmek arasında tercih kullanırlar.Dokuz yüzyıl sonra Hitler, Göring, Speer ve Himmler hâlâ aynı alternatifitartışacaktır.

Bu tip ilk statüler, XI. yüzyılda İngiltere, Almanya ve Fransa’dahükümdarlar tarafından, daha sonra, 1120-1150 yılları arasında Worms,Speyer, Salamanca veMarsilya gibi şehirler tarafından verilmiştir. 1236’daStrazburg Yahudileri, İmparator II. Friedrich’in şahsi himayesi altındaKammerknechte, yani “İmparatorluk Meclisi serfleri” haline gelir.Strazburg’dakicemaat,imparatorlukhazinesineyılda200marköder.Cemaatliderleri bu vergi yükünü, gelirlerine göre aileler arasında pay eder. Bircemaatvergisiniödemeyi reddettiğinde,borcunzorla tahsil edildiğideolur.MeselaStrazburgPiskoposuBertholddeBucheck,şehirdeyaşayanYahudilerikendisinin de vergilendirebileceğini düşünerek hepsini bir Şabat günü,sinagogda–Şabatgünüsinagogdaolacaklarındanemindir–kendiaskerlerinetutuklattırır ve ancak 6.000 livres karşılığında serbest bırakır. Bu 6.000livresinyarısının“yeğenlerinindüğünü” içinolduğunuayrıcabelirtir.Bazentahsilat, zulüm ve işkenceyle gerçekleşir. Bazen de derebeyleri, vergimükellefleriyenimaddikaynaklaroluşturanakadartahsilatıerteleyebilir.

İktidar değiştikçe Yahudilerin efendileri de değişir. Mesela 1177’deFriedrich Barbarossa, Lombardiya şehirlerinin bağımsızlığını tanıyınca,buradakiYahudileryeniderebeylerininelinegeçer.

Himaye, belli bir hiyerarşi çerçevesinde düzenlenir. Vasallar,derebeylerindenkenditopraklarındaYahudilerikabuletmehakkıtalepetmekzorundadır.1294’teUlrichvonNeuhaus,BohemyaKralı III.Wenceslas’tan,topraklarına sekiz Yahudi aile yerleştirmesine ve bu ailelerin “kralın

Yahudilerikralınkeyfi içinneyapıyorsa,kendikeyfi içindeonuyapmasınave kralın Yahudileri krala ne gibi hizmetler veriyorsa, kendisine de o

hizmetleri vermesine” izin vermesini talep eder.221 Sadece aile şeflerininikrazatçılık yapacağına ve şayet kaçarlarsa, yerlerini krala ait Yahudicemaatleriiledoldurmayakalkmayacağınadairsözverir.BohemyaKralıJan;1322’de Olmütz Piskoposu’nun kendi yönetimindeki dört şehirde birerYahudi,1334’teysePierredeRosenberg’inkendidevletlerindedörderYahudibarındırmasınaizinverir.

Derebeyleri bazen Yahudilerden sağladıkları gelirleri alacaklılarına veya

vasallarına bırakır.221 Yahudilerini satabilir, rehin verebilir veya takasedebilirler. Burgonya’da, Dük III. Odo 1196’da Yahudilerini DijonYahudileriyle takas eder. İngiltere Kralı III. Henry Yahudilerini CornwallDüküRichard’a rehinverir, daha sonraoğluEdward’abırakır.Edward, sözkonusu Yahudileri Lombardiyalı bankacılara rehin verir. 1293’te İmparatorAdolf von Nassau, 1.200 livreslik borcuna karşılık, Alsace Yahudileriüzerindeki haklarını Mainz Başpiskoposu’na bırakır. Henri d’Isny adındabirine sadakati için teşekkür etmek için, Rudolf von Habsburg 3.000markvaat eder ve bu meblağ ödenene kadar Strazburg ve Mainz Yahudileriüzerindekihaklarınıonadevreder.

Derebeylerinin, toprak veya imtiyazlar devrettikleri halde, bunlara bağlıYahudileri kendilerine sakladıkları da olur. Mesela 1106’da İspanya’da,GironaVikontuBalaguer’iArnoldBérengerdeAnglerola’yabırakmış,fakatburada bulunan Yahudi, Hıristiyan ve Mağribî bütün tüccarlar üzerindeki

egemenliğinimuhafazaetmiştir.19

Ticari mal olarak görülen Yahudi cemaatleri, aynı zamanda derebeyleri,dini yetkililer ve belediyeler arasında anlaşmazlık konusu da olabilir. HerşeydenönceYahudileriyargılama,yaniparacezalarınıtahsiletme,dahasonraise vergilendirmehakkı tartışmayaratır. SpeyerPiskoposuRüdiger, 1094’teYahudilere bir şartname verir. Altı yıl sonra, İmparator IV. Heinrich aynıcemaate bir başka şartnameverir.Regensburg’dakiYahudi cemaati, üç ayrıotoriteninhimayesineverilir:imparator,kontveşehrinburjuvaları.NarbonneYahudileri, biri başpiskoposa, diğeri vikonta bağlı olmak üzere iki cemaatebölünmüştür. Bu iki cemaat farklı haklara sahiptir. Toulouse parlamentosu,1289’da başpiskoposun, vikontun hizmetkârları tarafından işkence gören

Yahudilerinetazminatödenmesiniemreder.

Vergi konusunda hayal gücü sonsuzdur. Strazburg belediyesi, 1261’deYahudilere şehrin bayrakları için vergi ödetir. Buna, hahamlardan oluşanmahkemenin verdiği para cezaları üzerinden alınan vergi ile “Noelhediyelerinikarşılamak”üzereödetilenbaşkabirvergieklenir!YahudilerdenkendidevergialanStrazburgPiskoposuWaltervonGeroldseck,buvergilerinYahudilerin kendisine ödemek zorunda oldukları vergileri ödemeleriniengelleyebileceği düşüncesiyle, karara karşı çıkar. Anlaşmazlık içsavaşadönüşür. Piskoposun birlikleri, 8Mart 1262’de yenilir. SonuçtaYahudilerinbeşyılboyuncavergidenmuaf tutulmaları,dahasonra iseşehreyılda1.000livres,piskoposa12markveimparatora60marködemelerikararlaştırılır.

Fransa’da Yahudilerin hükümdarın hâkimiyetine geçmesi, Philippe

Augusteveiktidarınmerkezileştirilmesiilegerçekleşir.67Yinedekazanılmışhakları elde tutabilmek için birkaç tedbir alınması gerekir. Kral ve çeşitliderebeyleri arasında, 1198’den1231’e kadar,Yahudimülkiyetinde karşılıklısaygı gösterilmesi konusunda 18 anlaşma imzalanır. Mesela 1223’te VIII.Louis, krallığın 25 derebeyi ile, başkalarınınYahudilerini almaya veya eldetutmaya, bu iştenpara alankralınonayı olmaksızınbuYahudileri başkabirderebeyine ödünç vermeye kimsenin hakkı olmadığına dair bir anlaşmaimzalar. IX. Louis, 1230’da Melun Sözleşmesi ile bu durumu teyit eder.Yahudicemaatleribarındıranşehirlerinyarısı,krallık idaresine geçer. Krallık görevlilerinin, baronların imtiyazlarının

“krallıkYahudilerinincangüvenliğiveyaticarifaaliyetleriile”61çakışmasınıengelleyebilmeleri için, bir başka deyişle, Yahudilerin derebeylerineödedikleri vergilerden krallığın pay alabilmesini sağlayabilmeleri için,Yakışıklı Philippe ve 1300’leri beklemek gerekir. Yahudi mülkiyeti, kralıniktidarınınilkgöstergelerindenbiridir.

Cemaatlerinyaşamı

Acımasız bir feodal düzene tabi olan bu genç, tacir ve öncü cemaatler,hukuki haklarla vergiler konusunda pazarlık edebilmek için örgütlenir.Doğuda cemaatlerin tutumu genellikle âlimlerden oluşan aileler tarafındankalıtsal olarak belirlenirken,Avrupa’daki cemaatler tüccarların en gözü pekolanları,prenslerleeniyişekildemüzakereedebileceklertarafındanyönetilir.

Plantagenetlerin İngilteresi’nde, prensle tek bir temsilcinin, presbyterin(“kıdemli”) vergi tutarı konusunumüzakere edebilmesi için, ülkedeki bütüncemaatlerin birleştiği de olmuştur. Böylece Bağdat’taki sürgünlerin liderigeleneğiyadaKahire’dekinagibgeleneğitekrarcanlanmışolur.

Hıristiyan topraklarında yalıtılmış olarak yaşayan bu küçük gruplarınyaşamı, birkaç basit fakat asırlık ilke etrafında düzenlenir: gruplar halindeyaşamak, iktidar sahipleriyle dürüst fakatmesafeli ilişkiler kurmak, Yahudiolmayanlara yardımcı olmak ve dini yasaları aktarmak. Kuzeyinçilekeşlerinden İspanyaveProvence’ınzevkdüşkünlerine,diniuygulamalarfark gösterir. Tarla işleriylemeşgul olan bir cemaatin, o cemaat adına gecegündüzduaetmeleriiçinbatlanlartuttuğudaolur.

Her yerde olduğu gibi Avrupa’da da Yahudiler, rahip çömezleri dışındaokuma bilen tek insan topluluğudur. Okumak, çocukluktan itibaren herkesiçinbirzorunluluktur.Duavekültürdili,yerleşilenülkedekonuşulandileaittabirleridebünyesinealanİbranicedir.Cemaatliderleri,dililediniyasalarınöğretilmesini, –hijyenin en önemli unsuru olan– arınma havuzlarının,sinagogların, mezarlıkların, mahkemelerin, özellikle de dayanışmanınişleyişini düzenlerler. Antikçağ’dan itibaren hiçbir âlim, fakirlerine yardımetmeyen bir cemaat bünyesinde yaşamayı kabul etmez. Hıristiyan hayırkurumları ile hastanelerin kurulmasından çokönce, “konuksever” kurumlar,başka cemaatlerden gelen konuk ve fakirleri besler ve barındırır.Hahamlar,bu insanların nasıl ağırlanacağına dair sıkı kurallar koyarlar: “Geldikleriandan itibaren konuklara, kabalık etseler dahi, çok büyük nezaketgösterilmelidir. Onlaramümkün olduğunca çabuk yiyecek verilmelidir; zirafakiriseler,yiyecekistemeyeçekinebilirler.Evsahibi,kafasıkişiseldertlerlemeşgul gözükmemeli, kendi zenginlikleriyle övünmemelidir. Buna karşılıkkonuklar, yemekten sonra edilen dualar esnasında ev sahibine hayır duası

eder.”408Zaman zaman bazı cemaatler, hamileri kızar veya bakımları aşırımasraf getirir korkusuyla yeni ailelerin yerleşmesine izin vermekte tereddüteder. Ancak konukseverlik kutsaldır; en istemeyenler dahi genellikle geriadımatar.

Ayrıcaher cemaat,herhangibirprensinkaprisiylehapseatılanüyelerininveyauzakdiyarlardakorsanlartarafındanrehintutulantüccarlarınınfidyesiniödeyebilmek için kenara para koymalıdır. Bir mahkûmun, fidyesinin

ödenmesini–nadirdeolsa–reddettiğideolur.Mesela1286’da,RothenburgluMaharaladıylatanınanWormsbölgesindenbirâlim,WormsderebeyiRudolfvon Habsburg tarafından hapsedilince, prensin başka önemli kişileri dekaçırtmaması için, cemaatinin fidyeyi ödemesini yasaklar. Prens geri adımatmaz;Maharalhapisteölür.FidyeyiödemeyiteklifedenAlexanderWimpfenadında Yahudi bir tüccar, Maharal’ın cansız bedenini –aynı fiyata– satınalaraknaaşıgörkemlibir törenlekendimezarınagömdürür.Yanyanaduranikimezar,bugünWorms’tahâlâgörülebilir.

Yardımseverlik komşularla sınırlı değildir. Diğer cemaatler gibiAvrupa’dakicemaatlerinde,KutsalTopraklardahayattakalansontopluluklariçinparatoplamayagelenhahamlarayardımetmesigerekir.

SinagogunkapısınıçalacakYahudiolmayanfakirlerekarşıtakınılacaktavırdatartışılır.Dinimetinler(Suka55a)bütüntektanrıcılaraaynıdayanışmanıngösterilmesinisalıkverirsede,birçokhaham,sahipolunanazıcıkkaynağıdaçarçur etmemek adına, ayrıca Müslümanların aksine, Teslise inananHıristiyanlarıntektanrıcıolmadığınıiddiaettikleriiçinbunakarşıçıkar.

Cemaat bütün bu hizmetleri, para veya ayni olarak ödenen bir vergi ile“unvanlar”ın açık artırmayla sinagogda satılması yoluyla karşılar. Cemaateödenenvergidenkaçmak,aforozlacezalandırılır.Bu,enağırcezadır.Ancakvergi oranı, ekonomik gelişmeyi sekteye uğratmamalıdır.Bu yüzden gelirinonda biri daima en düşük, gelirin beşte biri ise en yüksek vergi oranıdır.Ödenen vergiden, ibadet yerlerinin haşmeti için hiçbir kesinti yapılmaz.Yahudidinsanatıdiyebirşey–neredeyse–yoktur.

Cemaatler, en zenginlerin hayatını da düzenleyerek Hıristiyanlardakıskançlık uyandırmaması için aşırı göze çarpan tavırlar takınmalarınıyasaklar.MeselaXIII. yüzyıldaRenbölgesindeyaşayanbir cemaat –ileridegöreceğimizgibiRenbölgesindeyaşayanYahudilerözelliklekötümuamelegörür–, dikkati çekmemek için cemaat üyelerine her türlü dini olmayanbayramıyasaklar.Özellikle âlimlerin, kendi aralarındaki bayramlar dadahilolmaküzere, hiçbir bayramakatılmayahakları yoktur.Tek istisna,AvrupalıhahamlartarafındanbenimsenenMeymun’unbelirttiğigibi,“birâliminbaşka

bir âliminkızıyla evlenmesi”dir.262Almanya’da yaşayan başka bir cemaat,pahalı kıyafetler giyen veya kızlarına pahalı kıyafetler giydiren herkesi sertbir biçimde cezalandırır. Yahudiler hakkında hemen her yerde yayılmaya

başlayan cimrilik suçlamaları işte buradan kaynaklanır. Bir kez dahaYahudiler,onlaradayatılanşekildeyaşadıklarıiçinkınanırlar.

Simsarlarvezanaatkârlar

Para,dürüstşekildeveçalışarakkazanılmalıdır.Tıpkıhırsızlıkgibi,kumarda yasaktır; zira “dünyanın inşa edilmesine katkıda bulunmaz.” Parautanılacakbirşeydeğildir;birizinbelgesi,kaçışimkânı,özgürlükteminatıdır.Para,arazikapatmakiçinbiraraçdeğildir.Bilgeleregörebu,gülünçbirhırs,bir prangadır.Para, selametegidenyol dadeğildir.Parabir kalkandır.XIII.yüzyılın ikinci yarısında Jacob ben Elie adında Provence’lı bir haham,Tanrı’ya “zenginliklerimizi katladığı için” teşekkür eder, “zira böylece,canımızıveçocuklarımızıncanınıkorumakvebizezulmedenlerinplanlarını

başarısızlığauğratmakimkânımızoluyor.”329Bunaekolarak,zulümtehdidibaşgösterdiğindeparasızyakalanmakorkusu,güçlübirçalışmavebiriktirmemotivasyonudur.

Köylü Yahudilerin sayısı oldukça azdır. Köylü Yahudiler genelliklederebeyi topraklarının işletmecisi olup, din değiştirmedikçe asla serf veyaderebeyi olamaz. Tarım ürünleri, sığır sürüsü veya şarap ticareti yapanYahudilerinsayısıdahadaazdır.BüyükköylerdeYahudilergenelliklehancı,tabakhane işçisi (bu meslek o kadar kötü kokular saçar ki, onlara özelsinagoglar –en azından ayinler– bulunur), terzi, cam üfleyicisi, ipekdokumacısı (Habsburgların taç giyme törenlerinde giyilen elbisedeki ipek,

geleneksel olarak bir Yahudi tarafından dokunur34), kuyumcu, değerli taşyontucusu, hatta Hıristiyanlara yönelik tütsü ve dini eşya yapımcısıdır.Hahamların, kadınların çalışmalarına karşı çıktıkları olur. Mesela evdeişportacılık yapmakkadınlara yasaktır; yanındakocası olmayanbir kadının,başkabirerkeğinçatısıaltındabulunmamasıgerekir.

ŞehirliYahudilergenelliklesimsar,yanihertürlüürününaracısı,alıcısıvesatıcısı,bazendeönemliHıristiyantüccarlarıntemsilcileridir.Doğmaktaolankapitalizmde, arz ve talebin karşılaşmasına, arz edenlerle talep edenlerinfinanseedilmesineveürünlerinkalitesiningelişiminekatkıdabulunansimsarolmadan şeffaf pazar olamaz. Doğası gereği simsar, marjinal biridir. Hemgerekligörülenhemdenefretedilensimsar,sadecekendişöhretinedayanaraklonca dışında, tek başına çalışır. Mesleği sermaye gerektirmez; ihtiyaçları,

müşterileri, tedarikçileri ve fiyatları öngörebilme, kelimenin tam anlamıylaspekülasyonyapmakabiliyetiyeterlidir.

Arles’ta yaşayan Yahudiler sabun üreticisi, Marsilya’dakiler deniz

simsarlarıdır. Marsilya’da mercan işleme, bazı Yahudilerin tekelindedir.5

Napoli’de özellikle kumaş boyama, ipek dokuma ve –en önemli sanayisektörüolan–madenişletmedeYahudilererastlanır.Languedocveİspanya’dabazıları,şehirdanışmanlığınayükselmiş,bazendevergileri tahsiletmeveyapara basma ayrıcalığını elde etmiştir. Her yerde Yahudi hekim ve insanvücudu kâşifleri bulunur, zira cesetleri incelemek üzere kesip açmayaprensipte bir tek Yahudilerin hakkı vardır. Son olarak birçok Yahudi, halkozanları Süsskind von Trimberg ve Acher Ben Yehiel gibi gezginmüzisyendir.

İS 1000’lerin başında Yahudiler, İslam diyarında ve Konstantinopolis’teolduğu gibi, Avrupa’nın güneyinde de kendi zanaat loncalarını kurarlar.KuzeyAvrupa’dakiHıristiyanloncalarınabazenaçıkçabazengizlicegirerler.Ancak daha sonra, kuzeyde ve güneyde artıkmutlak güç kazanan loncalar,Yahudileri zanaat mesleklerinden, hatta en istenmeyen mesleklerden dahidışlar.1331’de,birimparatorlukşehriolanEsslingen’daYahudiler,tabakhane

işçileriloncasındankovulur.5

Sonuçta Avrupa’da birçok yerde, Yahudilere pratikte ancak at ticareti,kasaplık ve pek tabii –trajik çıkmaz!– oluşum halindeki kapitalizm vemilletler için şu aşamada stratejik birmevki olan ikrazatçılık yapmak kalır.Bu iş onlara dayatıldıkça, onlar bu işten iyice çıkamayacaklardır. Ve bu,onların felaketi olacaktır. Bir kez daha Yahudiler işe yarayacaklar, fakatverdiklerihizmetleryüzündenonlardannefretedilecektir.

Yahudilerinmenfaati

İS I.binyılbiterken, ticaret talebikarşısındapara sistemiboğulur.HernekadarOrtaçağboyuncaCenova(florin),Fransa(tournois)veVenedik(duka)paraları, Şarlman’ın bastırdığı paralara (gümüş denier) eklenirse de, ödemearaçlarının hacmi köylülerin, zanaatkârların, tüccarların, özellikle dederebeylerininvehükümdarlarınihtiyaçlarınıkarşılamayayetmez.Yanikredigerekmektedir. Ve daha önceki yüzyıllardan çok daha fazla kredigerekmektedir.

Oysaborçparavermek,Hıristiyanlarakesinlikleyasaktır.Kilisehâlâborçpara üzerinden elde edilen geliri dehşetle usura olarak adlandırmaktadır.BununlabirlikteKilise,bukelimeyiartıkmalticaretindeneldeedilengelirler

içinkullanmamaktadır.237Bütün ikrazatçılar,borçparaalanıbaştançıkaranveonun iflasını hazırlayan şeytanlar olarakgörülür.Borçparaveborçparaveren, sırasıyla,EdenBahçesi’ndekielmaveyılandır.Bunedenleborçalankişi,kendisinehizmetedenikrazatçıdan,tefecilikyapmasadahi,nefreteder.

Buna ek olarak Kilise, verilen kredilerin, kendisine karşı çıkanhükümdarlar ile bedenlerini ve ruhlarını köylülere göre daha zor kontroledebildiği şehirlilerin gücünü artırmasından endişe duymaktadır.Bu yüzdenborç vermeyi Hıristiyanlara yasak etmeye devam eder. Ancak tuhaftır,Hıristiyanların borç almasını yasaklamaz. Ekonomik ihtiyaçlar ile diniideolojiarasındatambirçıkmazagirilmiştir.

XI.yüzyıldanitibaren,feodalsistemticaridüzenileulusdevletidoğurmaküzereyken,Yahudilerdenbaşkapara ticaretiyapabilecekkimseyoktur.DahaöncegördüğümüzgibiYahudiler,para ticaretiyapmayabundandahaöncekiyüzyıllarda başlamışlardır. Birçoğunun para ticareti yapabilmek için artıkyeterli para kaynağı bulunmaktadır. Arazi almalarına izin verilmeyen vetehdit halinde evlerini çabucak terk etmeye yetecek paraları olsun isteyenesnaf ve zanaatkârlar, bir yandan kendi mesleklerini yaparken (eğer bunahaklarıvarsa),diğeryandanborçverebileceklerikadarmadenipara,altınvedeğerlitaşlardanoluşanlikitvarlıklarbiriktirmişlerdir.Öteyandan,öngörülenfaizoranlarıöyledirki(talepçokluğuverisklernedeniylebazenyılda%60’ıaşar), likit varlıkları çabucak artar. Yetkililerin çok sıkı şekilde kontrolettikleri faiz oranlarını kendi isteklerine göre belirleyemezlerse de, ödemeşartlarınıbelirlemedeoldukçaserbesttirler.Kiliseyinedehşetle“paranınparadoğurduğunun”altınıçizer.İkrazatçıileborçlusununyasak“aşkı”ndandoğanfaizinşeytaniözünüifşaeden,ekonomiilecinselliğibirbirinekarıştıranöfkelisesleryükselir.

İşteböyleceYahudiler,hem tebahemde ikrazatçıolurlar.Derebeylerininmalı,hükümdarlarınyadakomşularınınikrazatçılarıdırlar.Zorakivesatılmışikrazatçılar.

XII. yüzyıldan itibaren bazı şartnamelere, Yahudi cemaatlerinin kabuledilmesiiçinikrazatçılıkyapmaşartıkonur.Bohemya’dayeralanNeuhaus’ta

olduğu gibi, bazen bütün aile reislerinin –kendi mesleklerine ek olarak–tefecilik yapmaları istenir. XIII. yüzyılda Polonya Yahudilerine verilen ilkşartnamede de ikrazatçılık, talep edilen mesleklerden biri olarak anılır.1236’da imparator, ikrazatçılık yapmalarına karşılık Yahudileri servi nostriolarakkabuleder.

XI. veXII. yüzyılda yaşamış hahamlar,Yahudilerin böyle bir rolü kabuletmesinin doğuracağı tehlikelerin tamamen bilincindedir.DahaX. yüzyılda,Bağdat’ta yaşayan büyük cemaatler, içlerinden bazıları bankacı görevigörmeyi kabul etti diye zulüm görmüşlerdir. İkrazatçılara yönelik zulümlerAvrupa’da o zamana kadar sınırlı kaldıysa, bunun nedeni buradaki kredininlafı edilmeyecek kadar az olmasıdır. Hahamlar uzun uzun tartışırlar,mektuplaşırlar.Temeldehepaynısoruyusorarlar:Öfkeliborçlulartarafındankatledilmeriskininedengözealalım?

Rabbi Ishmael, başka şekilde geçinmeninmümkün olmadığı haller hariç,faizleborçparavermeyasağınınYahudiolmayanlarıdakapsayacak şekildegenişletilmesini tavsiye eder. Bir başka deyişle:Mücbir sebep dışında riskegirmeyin!RabbiRavinadaaynı fikirdedir; zira ikrazatçılıkmesleği,Yahudiolmayanlarla çok fazla ilişki kurulmasına neden olarak ahlaki bütünlüğütehdit etmektedir. SeferHachinukh’un yazarı şunun altını çizer: “Dünyanınyeniahlakanlayışınagöre,faizleborçparavermeyeizinverilmelidir.Ancak

mitzvahların16 amacı, Yahudileri arındırmaktır. Ve Tanrı bize, kendimizeözgü ahlaki zorunluluklarımız ile uygun düşmeyecek şeyler yapmamızı

yasaklamıştır.”442

Bunakarşılıkbaşkahahamlar,ikrazatçılığakarşıdeğildir.Fransa’daRabbiMordechaï, Troyes’lu Raşi’ye atıfta bulunarak eğer borç para, nihai alıcıyıgizleyecekbiraracıtarafındaniletiliyorsa,Yahudilerarasındaborçparaalınıpverilmesini onaylar. Ancak tefsircilerin çoğu, elde edilen kazanç tsedakayayani fakirlere gitmedikçe, faizle borç para verilmesini reddeder. Bu tipörneklere daha sonra da rastlayacağız. 1160’ta, Raşi’nin torunlarından biriolanRabbenuJacobTam–tıpkıaynıandaMısır’dayaşayanMeymungibi–,yabancılara borçpara verilmesinemüsaade edilmesini ahlaki bir zorunluluk

olarak değerlendirir.176 Kişi mallarını, yabancıların kullanımına açmalıdır.Faizleborçvermenin–AdamSmith’ekadarbirdahadilegetirilmeyeceksonderece modern bir akıl yürütmeye göre–, borç alanın menfaatine olduğunu

sözlerineekler;zirabu tipbirborç,borçluyuakılcıkararlaralmaya iterken,faizsiz borç ekonomik hesapları bozar. Rabbenu JacobTam ile aynı fikirdeolanRambam da, zorunlu olmamakla birlikte, faizle borç vermeninmeslekedinilmesineTevrat’ınizinverdiğinihatırlatır.Çoğu,bununşereflibirmeslekolduğunu, ikrazatçılarınkısazamandayeterliparakazanarakbaşkaher türlümesleği bırakıp kendilerini dini eğitime verebileceklerini anlatır. Bu durumözellikle,XII.yüzyıldaChalombenIsaacShekeladındabirhahamınyaşadığıAlmanya’da böyledir. Haham Chalom ben Isaac Shekel şöyle yazar:“Tevrat’ın Almanya’da diğer ülkelere kıyasla daha büyük bir yere sahipolmasının nedeni, Almanya’daki Yahudilerin Goylara faizle borç paravermeleri ve böylece kendilerini zaman alacak mesleklere verme ihtiyacıduymamalarıdır. […] Kendini Tevrat’ı incelemeye hasretmeyen kişi,

kazancınıTevrat’ıinceleyenlerinihtiyaçlarınıkarşılamakiçinkullanır.”34

Daha başka hahamlar faiz oranı üzerine tartışırlar. Bazıları, borcun geriödenmemesiriskinikarşılamakveçokaşırıborçvermekzorundakalmamakiçin, faiz oranının çok yüksek olması gerektiğini savunur. Diğerleri ise,kırgınlık ve kıskançlık yaratmaması için faiz oranının düşük olmasıgerektiğiniiddiaeder.

Yahudilerikoruyanderebeyleri,buYahudilerinbirnumaralımüşterileridir.Devlet kurmak için para, çok para gerekmektedir. 1066’da Yahudileriİngiltere’ye getiren Norman fethinden sonra, Fatih William, Yahuditüccarlardan kuracağı yeni kurumları finanse etmelerini ister. Yahudilerinalacaklarını, vergileri kendileri toplayarakveyaprensdışındabaşkaherkeseyüksek faizle borç para vererek tahsil etmelerine izin verir. 1170’teGloucester’lı Josue adında Yahudi bir tüccar, İrlanda seferini finanseedebilmesiiçinII.Henry’yehatırısayılırmiktardaborçparaverir.İngilizbir

piskoposisyaneder:239“Prensinbirtefecinineldeettiğigelirdenpayalması,prensi de suç ortağı yapar.” Böylece ikrazatçı, ölümcül bir batağa saplanır.Vergi tahsildarı sıfatıyla, küçük asillerin ve köylülerin yaptığı ödemelerdekigecikmelere katlanmak zorundadır. Yani istemeden onların alacaklısıdurumuna düşmüş olur. IX. Louis zamanında olduğu gibi, kralınmemurlarının, vergileri tahsil ederken, borçlarını ödeyemeyecek durumdakimükelleflerin mallarına el koyup, Yahudileri krala vermeyi kabul ettikleriborç karşılığında bu malları rehin almaya zorladıkları da olur. Daha sonra

mükelleften rehinli mallara karşılık alacağını tahsil etmek, bu durumazorlanan ikrazatçıya düşer. Daha da vahimi, kralınmemurlarının, “tefecilikfaaliyetleri borçluları yoksul bırakıyor” bahanesiyle, bu görevi onlarakendilerininverdiğiniunutarakikrazatçılarınmallarınaelkoyduğudaolur!

Prenslerden sonra Yahudilere dayatılan ikinci müşteriler, manastırlardır.KendiniSaint-DenisManastırı’nınmalidurumunudüzeltmeyeadayanPederSuger,Montmorency’liUrsellus adında bir rehinciden borç para almaya ve

dahasonrabuborcuödemeyemuvaffakolduğuiçinsevinir.60

Sıradakianekdotözellikleaydınlatıcıdır.801173’teİngiltere’de,BurySaintEdmund’s Manastırı, önce manastırın mallarını, ipek kıyafetleri ve altıntakımlarırehinvererekRabbiJosue’ninoğluIsaacadındabirindenyılda%25faizle400sterlin,dahasonraiseNorwich’liBenedictdiyebirinden40sterlin

borç alır. Daha sonra bir keşiş tarafından80 aktarılan hikâye; bankacılıkyapmaya zorlanan, belki bir gün alacaklarını tahsil edebilecekleri umuduyladevamlıdahaçokborçveren,alacaklarınahilekarıştırıldığını,itirazedildiğinive nihayet bu alacakların bir üst makam tarafından silindiğini görenYahudilerin o çağlarda ne şartlardamücadele ettiklerini gözler önüne serer.Hikâyenintamamıokunmayadeğer.

“Yayığımızparçalandığından,Sakristan17William,yayığıtamiredebilmekiçin gizlice Norwich’li Yahudi Benedict’ten faiziyle 40 sterlin borç almakzorundakalır.Yahudi’ye; âdetolduğuüzereAzizEdmund’aadanmışkutsalsandığın yanına konan, lonca ve tarikatların mektuplarını mühürlemek içinkullandığı mühür ile mühürlenmiş bir borç ikrar senedi verir. Borç 100sterlineçıktığında,Yahudi,kralınsakristanınborcuylailgilimektuplarıylagelir.Sakristanınbuborca,rahipilekeşişlerdengizlicegirdiğiortayaçıkar.SakristanıgörevindenazletmekisteyenrahipdahasonraYahudi’ye, daha önce verilen 100 sterlin borç ile rahibin şimdi talepettiği100sterlin için,dörtyıl içindeödenecek400sterlin tutarındayenibirborç ikrar senedi imzalar.Ancak rahip, borç ikrar senedine kendimührünüdeğil,keşişlerinmührünütatbikeder.Dörtyılınsonundaborçödenmez;11yılboyuncaheryıl80 sterlinödenmeküzere, toplam880 sterlin tutarındayenibir borç ikrar senedi imzalanır. Aynı Yahudi’nin elinde söz konusumanastırdan aldığı başka ödenmemiş borç ikrar senetleri de olduğundan, ki

bunlardan biri 14 yıldır ödenmemiştir, kendisine olan toplam borç miktarı1.400 sterline ulaşır. Kralın temsilcisi rahibe, böyle yüklü borçlardan

kendisinihaberdaretmişolmasıgerektiğinibelirtir.”80

Hikâye, sonuçta Yahudi alacaklının parasının ödenip ödenmediğinisöylemiyor.Ancak İngilizYahudilerin birkaç yıl sonra nasıl birmuameleyemaruzkalacağıgözönündebulundurulursa,alacağınıtahsiledememişolmasıkuvvetlemuhtemeldir.

Prenslerin ve Kilisenin ötesinde, Yahudi tüccarlardan –özellikleRenanya’da–herkesborçalır.Köylülertohum,zanaatkârlaraletedevatsatınalmakiçinYahudilerdenborçalır;hattaYahudileriaralarınaalmayanloncalarbile Yahudilerden borç alır. Genellikle düşük meblağlar söz konusudur.Borçlar yüksek faizle verilir, hemen hemen daima dostça bir havada geriödenir. Perpignan’da muhafaza edilen XIII. yüzyıl sonundan kalma noterbelgeleri,verilenborçlarınortalamasınınbirzanaatkârınbiryıllıkgelirineeşitolduğunu,verilenborçlarınondabirinin10sous’danaz,yaniikiaylıkgelireeşitolduğunugösteriyor.Saint-Quentin’dekiYahudiikrazatçılarenmütevazıesnaflara kredi verirken, Perpignan’dakiler hali vakti yerinde

zanaatkârlara134yılda%50’yiaşanfaizlerleborçparaverirler.

Bazenborçalanlar,sankivazgeçemedikleribiruyuşturucuymuşgibiborcagirer,borçalmaktandolayıvicdanazabıduyar,kendilerineuyuşturucutedarikedenekarşıöfkelenirler.İkrazatçılarise,borçalanınkişiliğivemalidurumunagöre riskleri hesaplamak, mantık çerçevesinde talep edilebilecek faizleribelirlemek, rehinler icat etmek ve rehinleri değerlendirmek, kararlaştırılanvadeler dolduğunda alacaklarını tahsil etmek, tahsil ettikleri ve genelliklehırsızları heveslendirecek kadar yüklü miktardaki alacaklar ile rehinlerisaklamakzorundadırlar.Buda,olabilecekenbüyükservetihayaledilebileceken küçük mekânda saklayamayan, risk teorisini haiz olmayan, zula bulmailmine vâkıf olmayan ve değerli eşyadan –inci, altın, gümüş,madeni para–anlamayanikrazatçıolamazdemektir.

Başlardakredi işlemleri şifahengerçekleştirilir.Köylülerneokumanedeyazma bilirler. Özellikle kocalarından gizli gizli borca giren kadınlar,

borçlarınınyazıyadökülmesinireddederler.176

XII. yüzyılın ikinci yarısında, Avrupa’nın güneyinde yazılı hukukun

gelişmesiyle birlikte, sözleşmeler anlaşmazlık halinde kanıt görevi görür.Yinede–İngilizBurySaintEdmund’sManastırıvakasındaolduğugibi–parafile mührün güvenilir olması gerekir. Borç belgeleri bazen noter veyapiskoposluğunrahipyargıcıönündedüzenlenir.NitekimPerpignan’dakinoterarşivlerinde, hem önemli mali işlemler gerçekleştirmek üzere düzenlenmişsözleşmeler hem de zanaatkârlara verilen düşük miktardaki borçlar için

tutulmuş tutanaklar bulunur.125 Bu işlemler, genellikle bir anlaşmazlıkyaratmamıştır.

İkrazatçılar gittikçe daha karmaşık borç verme teknikleri geliştirirler.Kimisi, Yahudi komşularının tasarrufuyla çalışır, karşılığında ücret öder.Bilgelerbunaizinverir;ziranihaiborçlu,cemaatemensupdeğildir.Diğerleri,borcu satabilecekleri menkul bir kıymete dönüştüren belgeler düzenler.Mamram; üzerinde ödenmesi gerekenmeblağın, öngörülen ödeme tarihininve borçlunun imzasının bulunduğu basit bir belgedir. (Ortaçağ’da yoğunolarak kullanılan bu kelimenin kökenini kimse bilmez: İbranice hemir,“değiştirmek”ten mi, Latince in memoriamdan mı, yoksa geç Latincedeparşömen parçası demek olanmembrana’dan mı gelmektedir?)Mamramınizine ilk defa XII. yüzyılda Fransa’da, Dampierre’li Elahan ben Isaac’ın

Avodah Zarah18 üzerine yazdığı bir yorumda rastlanır. Alacaklının adıgeçmediğinden, borçlu borcunu, mamramı gösteren kişiye öder. Yanimamram; en azından birbirlerine güvenen Yahudi ikrazatçılar arasında venihai borçlu Hıristiyan olduğuna göre faizle devredilebilir. Muhteşem birkredi üretme aracı olanmamram; bir ikrazatçının, müşterisi olan devletin,köylünün, zanaatkârın veya tüccarın imzasınıngüvenilir olduğunabir başkaikrazatçıyı ikna ederek yeni mali kaynaklar elde etmesini sağlar. Emreyazılmış senetlerin İtalya’da (XV. yüzyılın başında) devredilebilir halegelmesindenüçyüzyılönce,Yahudilerbu tipsenetlerkullanmıştır.Oysabuyenilik, Lombardiyalı bankacılara atfedilecektir. Daha ileride göreceğimizgibibubankacılardanbazıları,görünüştedindeğiştirmişYahudilerolabilirler.

Rehin konusu da, bir sürü içtihat tartışması yaratır.231 Hahamlar, bazıtemel ihtiyaç malları (tohum öğütmeye yarayan taşlar veya bazı

kıyafetler231) hariç olmak üzere,Goylarınmallarının rehin alınmasına izinverir. Şehirlerde alet edevat, değerli taşlar, zanaat harikaları, hattaHıristiyanlığa has kutsal eşyalar rehin alınır. Köylerde ise rehin, genellikle

borçalanınürünüdür.MoselleveRenanya’darehin;kumaş,atveya

şaraptır.Polonya’dakişehirler414 ileMoravya’dakicemaatlerdede,şaraptır.Bu nedenle rehinle borç vermenin üstü kapalı bir satış işlemi olduğu veborçlunundeğerlibirmalıalacaklısınadüşükfiyatabırakmakzorundakaldığıda olur. Bazı derebeyleri Yahudilerin arazi, değirmen veya derebeyitopraklarını rehin almalarını yasaklar. Daha kurnaz olan başka derebeyleriaksineYahudileri,yanlarındagötüremesinlerdiye,arazirehinalmayazorlar!Bazen bir şehir tarafından bir cemaate verilen şartnameler, ikrazatçıların,borcunu ödeyemeyen borçluların rehinlerine el koyabileceklerini belirtir.İkrazatçının, şartnameyi bahşeden hamisinin bıraktığı rehinlere el koymasıgerektiğinde ise, durum nazik bir hal alır. Peki askerlerinin maaşlarınıödeyebilmekiçinborçalanbirhükümdardannasılbirrehintalepedilmelidir?

Böylelikle ikrazatçılarzamanla ister istemezkıyafet,at,bağ,hatta toprak,arazi,çağlayan,değirmen,sukemerivekanalsahibiolur.Kimizamanbunlarıneişletmeyenedesatmayahaklarıbulunur.Kiliseise,diniadakadıaltındaelkoymayı planladığı malların derebeyleri tarafından Yahudilere rehinverilmesindenendişeduymaktadır.

Bumalları yönetmek ve bunların ticaretini yapmak üzere yenimesleklerortayaçıkar.Zatenesnaf,zanaatkâr,simsarveikrazatçıolanYahudiler,şimdibir de ikinci el mal pazarlamacısı olur. Mesela Alsace ve Renanya’dakiikrazatçılarat,sığır,–hahamlarengelolmayaçalışsada–şarap,kumaş,ikinciel giysi ve değerli eşya ticareti yapmayı öğrenirler. İkrazatçıların, firarhalindekihırsızlartarafındanrehinbırakılançalıntımallarınticaretiniyapmakvedahasonrahırsızlıklasuçlanmariskinigözealmakzorundakaldığıdaolur.

Her cemaat, ikrazatçılarınındürüstlüğünden sorumludur.Bazı durumlardacemaatin, ikrazatçıların belli faiz oranlarını geçmeyeceklerine dair sözvermesive rehinlerin zamanıgelinceborçlulara iadesinigaranti etmesidahigerekir.

Borç vermek, genellikle birmeslek olarak görülmez. BirçokYahudi içinbu,yanbirfaaliyettir.BazıcemaatlerdebütünyetişkinYahudilerikrazatçıveköylü, ikrazatçı ve esnaf, ikrazatçı ve hekim, ikrazatçı ve hahamdır. Enazından dönem dönem para ticareti yapmayanYahudi bulmak zordur.XIII.yüzyıldayaşamışProvence’lıYahudibilginMenahemHa-Meirişöyleyazar:“Durum öyle ki, kimse Goylara borç para verme faaliyetinden kendini

mahrumetmemektedir.”104NitekimMenahemHa-Meiridekendinimahrumetmemiştir.

IX.LouistarafındanSaint-Quentin’egönderilenmüfettişlerinkalemealdığıbir rapor,Yahudi ikrazatçıların üçte birinin, aile geçindiren başka kadınlaraborçverenkadınlarolduğunuortayakoymaktadır.Kadınlarınaldığıborçlarınmiktarı,erkeklerinkindençokdahadüşüktür.

Siyasi durum uzun süre sakin kaldığında, bazen üç veya dört kuşaktırikrazatçılıklauğraşanuzmanlaşmışkişilerdenoluşanhanedanlarortayaçıkar.Bunlar, Kuzey Afrika veya Doğudaki finans hanedanlarının yerini alarakprenslere ve büyük tüccarlara borç para sağlar. Daha sonra Lombardiyalızannedilecek olan İtalya Yahudileri Volterralar, Tivoliler, Da Pisalar, DelBancolargibi.İçlerindenbazılarıçokzenginolur.İngiltere’de1240’adoğru,III. Henry saltanatından kalma vergi belgeleri, bütün Yahudilerin krediişlemleri üzerinden ödedikleri vergilerin %83’ünün sadece üç Yahudi(York’tan Aaron ve Leon, Oxford’tan David) tarafından ödendiğinigöstermektedir. XIII. yüzyılın sonunda, Burgonya’da büyük bir bankacı vetüccar olan Vesoul’lü Elias’ın Almanya’da dahi müşterileri bulunur. Buikrazatçıların gerçekleştirdiği işlemlerin muazzam boyutlara varmasıyla,İngiltereveyaİspanya’dakihamileribuişlemlerikontroletmeye,alacaklarınıkaydetmeyevekazancınbirbölümüneelkoymayabaşlarlar–asılborçlularkendileriolsada!

Sonuçta ikrazatçı ileYahudiözdeşleşir.Clairvaux’luBernard, ikrazatçılıkfaaliyetini tanımlamak üzere judaisare fiilini oluşturur. XII. yüzyılzihniyetinde, bütün borçlular Hıristiyan, bütün alacaklılar ise Yahudi’dir.İngiliz piyasasında gerçekleştirdiği işlem hacmi Yahudi çağdaşı Lincoln’lıAaron’unkini geçen Flaman tüccar Guillaume Cades gibi Hıristiyan

finansçılarbile“Yahudileşmiş”kabuledilir.104

Bazı hahamlar bu durumdan endişe duyar.Yahudilerden, başka bir riskindahada tehlikelihalegetirdiğibu ticarettenvazgeçmelerini isterler.NitekimYahudileriyabancılarlakomşuolmayaitenbu ticaret,pekyakındaonlarıbuyabancılarınkendilerinekarşıbeslediğinefretingölgesindeyaşamayamecburedecektir.

Başkalarıylaolanilişkiler:Verilenhizmetlerekarşılıknefret

Az sayıda Yahudi tek başlarına köylere, kalelere ve ileri karakollarayerleşerek esnaflık, damıtıcılar için aracılık, büyük tüccarların temsilciliği,simsarlık, vergi tahsildarlığı ve –çoğu zaman yanı sıra– ikrazatçılık yapar.DiğerYahudiler,dinikanunlarınşartkoştuğuüzereenazonerkektenoluşancemaatler halinde yaşar. Hepsi civarda yaşayan Hıristiyanlar ile temashalindedir. Yahudi hekimler ve ebeler, civardaki hastalara bakar; Yahudiköylüler mallarını fuarlarda satar; Yahudi esnaflar, Goyların evlerinin içinekadar girer; Yahudiler, Hıristiyanlar ile yolculuk eder, yemek yer, barınır;YahudizanaatkârlaratölyelerdeHıristiyanişçilerleçalışır;Yahudiikrazatçılarmüşterileriyle pazarlık etmek zorundadır; her dinden gezgin satıcılar,kumarhanelerde birlikte zar oynar; pazar yerleri hemHıristiyanları hem deYahudileri ağırlar; birçok şehirde rastlanan“YahudilerSokağı”herkese açıkbiralandır.

Doğuştan keşfe meraklı Yahudiler, yeni dünyalara bu şekilde balıklamagirmeyedündenrazıdır.Nezamanyenibirülkeyegelseler,buülkenindiliniöğrenir, kültürünü benimserler. Aynı metinler üzerinden tartışır, aynıfilozoflarıokur,aynıkıyafetmodasınıtakipeder,aynıkıtlıklar,aynısalgınlarve aynı düşmanlardan acı çekerler. Aynı ordularda savaşır, birlikte edebieserler, zanaat harikaları yaratır, ticari şirketler kurarlar. Aynı ekonomiyedahil olur,Hıristiyanlarla aynımalları tüketip üretirler.Geldikleri yerlerdenyeniliklerdegetirirler.DahaesnekveloncabaskısındanmuafolanYahudiler,Hıristiyan zanaatkârlar için korkutucu rakiplerdir. Yahudilerin daha iyi vedahaucuzamalüretmekabiliyetindençoğuzamankorkulur.

Böyle herkese açık bir ortamda yaşama zorunluluğu, Yahudileri diniuygulamalarınıdeğiştirmeyeiter.Hernekadarhâlâbahsigeçervetartışılırsada, Babil’den kalma Yahudi olmayanlarla dini bayramlardan üç gün önceticaret yapmama kuralı artık uygulanmaz. Şarap ticareti yapma yasağı ileHıristiyanlığahasdinieşyalarbulundurmayasağı,rehingerekliliğinedeniylegeçerliliğini kaybeder. Çokeşlilik bir aforoz nedeni haline gelir; tek taraflıboşamayasaklanır;boşanmayaancaktaraflarınkarşılıklırızasıylaizinverilir.Son olarak, Babil’deki ilk sürgünden beri olduğu gibi, Yahudilerin prensingücüne karşı gelmesi yasaktır (din değiştirmeye zorlanma durumu hariç;sadece ve sadece bu durumda, bazen silahlı direnişe, hatta intihara izinverilir).

Yahudiler ile Yahudiler arasında gerçekleşen meydan tartışmalarına,kurulan ticari ve ailevi ilişkilere, dostluk, hatta aşk ilişkilerine dair bir sürühikâyeanlatılır.Oxford’dayaşayanYahudi cemaatinemensupbirgençkızaâşıkolduğu için, 1220’yedoğruYahudiliğegeçen rahip çömezininhikâyesigibi. Bunun tersi de geçerlidir. Bazı Yahudiler, aşk uğruna veya toplumlakaynaşmakaygısıyladindeğiştirir.

Hıristiyanlar ile Yahudiler, meydanlarda veya birbirlerinin evlerinde dintartışır. Troyes’lu Raşi, Hıristiyan komşularından birinin HamursuzBayramı’nın son günü kendisine pastalar hediye ettiğini yazar. PolonyalıYahudiöğrenciler,İtalyanüniversitelerindeokuyanrahipçömezleriylegezer.RabbiLevi benGershon,Avignon’daPapaVI.Clement’inmaiyetine kabul

edilir. Abraham ibn Ezra’nın eserleri, Latince ve Fransızcaya çevrilir.104

PerpignanlıfilozofHa-MeirigibizamanınönemliYahudientelektüelleri,Goyve Üç Bilge Adam kitabının yazarı Ramon Llull gibi Hıristiyan

meslektaşlarıylasöyleşir.257BazıHıristiyanyazarlar,Yahudiedebiyatınıçok

iyitanır.388NicolasdeLyre’inmetinleri,Raşi’densayısızalıntıiledoludur.Yahudimetinler gittikçe daha çokArap,Yunan veAugustinus felsefelerinebaşvurur; şövalye romanları, Yahudi filozoflara ilham kaynağı olur. XII.yüzyılda bazı Hıristiyan ilahiyatçılar; İbrani elyazmalarını inceler, bunlarıKitab-ıMukaddes’inVulgataçevirisiylekarşılaştırabilmek içinhahamlardanyardım isterler. Cîteaux keşişleri ile rahip çömezlerinin sadece Latinceçevirisini bildikleri Kitab-ı Mukaddes metinlerini İbraniceden Fransızcaya

çeviren hahamlar arasında sıkı bir işbirliği başlar.104 Dominikanlar ileFransiskenler, tefsirlerini zenginleştirebilmek için Yahudi yorumcularabaşvururlar.XIII.yüzyıldaSalomonIbnGabirol,HayatınKaynağı’ndakendi

teorilerini bazı Hıristiyan doktrinlerini inceleyerek besler.388 Hahamlar, üçtektanrılı din arasındaki benzerliklere ısrarla dikkati çeker. Raşi’nin bukonudayazdıklarıartıkdahaçokkabulgörür:“Bizİsrailhalkının,aralarında

sürgünhayatıyaşadığımilletler,Creatioexnihiloyu,19Çıkış’ıvediğertemel

noktaları tanır.Dinleri, gökleri ve dünyayıYaradan’a adanmıştır.”326HattaPerpignanlı Ha-Meiri Hıristiyanların, tıpkı Yahudiler ve Müslümanlar gibitektanrıcı olduklarını, putperest olmadıklarını kabul eder. Bu da Yahudicemaatlerini, diğer kitaplı dinlere mensup fakirlere olduğu gibi, Hıristiyan

fakirleredeyardımetmeyemecbureder.

Aristoteles –çoktan Arapçaya çevrilmiştir–, Thomas Aquinas tarafındanyorumlanmadan önce, Fransa’nın güneyinde yaşayan Yahudi cemaatleri

tarafındanİbranice tartışılır.388Nitekim1336’da,Narbonne cemaati içinde,AristotelesdüşüncesiningençYahudilerehangiyaştaöğretilmesigerektiğinedair bir tartışma patlak verir. İbn Rüşd sayesinde Aristoteles ile karşılaşanHıristiyanlar, Meymun’un çok önce Şaşkınlar İçin Kılavuz kitabında çarearadığı bir kriz döneminden geçmektedir. Bazı Hıristiyan yazarlar, Yahudiöğretisini örnek gösterir. Mesela Abélard’ın bir öğrencisi, Pavlus’unEfesoslularaMektubu üzerine yazdığı bir yorumda şöyle der: “Bir Yahudi,fakir de olsa, on çocuk sahibi de olsa, çocuklarını,menfaat için değil, diniyasalarıanlamalarıiçinokulayollar.Sadeceoğullarınıdeğilkızlarınıdaokula

yollar.”59 Bu bağlamda aynı öğrenci, Yahudi nüfusundaki baş döndürücüartışıdaaçığaçıkarmışolur.Onçocukluailelernadirdeğildir;cemaatlerhızlabüyümektedir.

Herzamankigibihahamlar;büyüktüccarların, toplumlaen iyikaynaşmışolanların, en zenginlerin, prenslere en yakın olanların veya entelektüelçevrelerin işleyebilecekleri suçlardan veya etraflarında uyandırabileceklerikıskançlıktanötürükendicemaatlerininbaşınaişaçmalarındankorkarlar.Hepoeskifikirtekrarlanıpdurur:Başkalarıiçiniyiolmayan,Yahudileriçindeiyiolamaz. Bu yüzdendir ki, cemaat dışı ilişkiler sıkı biçimde denetlenir.Üstatlar, herkesin hayatta kalabilmesinin her birinin dürüstlüğüne bağlıolduğunu, bir Hıristiyan’ın mallarına hileyle sahip olmanın veya ticari birişlemsırasındabirHıristiyan’ındüştüğühatadanfaydalanmanınbüyükgünahteşkil ettiğini, Goyların refah içinde olmalarının herkesin menfaatineolduğunuveherkesinbunakatkıdabulunmasıgerektiğinisüreklitekrarlarlar.

Ancak her şeyden çok asimilasyondan korkulduğu için, hahamlar,Yahudilerin Hıristiyanlarla yiyip içmesini engelleyen yiyecekle ilgiliyasaklarauyulmasınaözengösterirler.Yahudilerisinagog,arınmahavuzuvemezarlıketrafında,aynımahallelerdegruplaşmayateşvikederler.Kendilerinisaldırılarakarşıdahaiyikoruyabilmekiçin,zamanzamansokaklarınınherikiucunda bulunan kapıları kapatma hakkının kendilerine verilmesini isterler.Böyle mahallelerdeki hahamın, öğretmenin, kasabın ve kimi zanaatkârların

Goylarla bütün ilişkisi kesilir.34 Derebeyleri, denetlemeyi kolaylaştıran ve

kaynaşmayı engelleyen bu tip gruplaşmaları teşvik eder. Mesela 1243’teAragon Kralı Fatih Jaime, Perpignanlı Yahudilerin, kendi rızalarıyla,finansman sağladıkları dokumacılara yakın birmahallede yaşamalarına izinverir.Gettolaruzakdeğildir.

Hahamlar endişelenmekte haklıdır. Halkların bir arada yaşamasına veYahudilerin ekonomik gerekliliğine rağmen, nefret geri gelmiştir. Batı çokyakında ilahiyat ileekonomiyiustacaharmanlayarakalacaklılarından,onlarıTanrı katilleri olmakla suçlayarak kurtulacaktır. Yahudi cemaatleri, yenisaldırıların hedefi olacaktır. Hıristiyanlar Yahudilere, kendilerine Tanrılarınıve paralarını verdikleri için öfke duyar. Aslında ikisinden devazgeçemedikleri için kendilerine kızarlar. Tanrılarını ve paralarını ödünçveren Yahudiler, ayrım gözetilmeksizin hırsızlık, dolandırıcılık ve tefecilikyapmakla, parazit olmakla, istiflemekle, entrika çevirmekle, kan içmekle,

zehirlemekle,çocuköldürmekle,kutsalekmeğikirletmekle,20Tanrıdüşmanıolmakla,Mesih’ikatletmekleveİsa’yıkıskanmaklasuçlanır.

HaçlıSeferleri:Ödemekveölmek

Her şeyXI. yüzyılın ortalarında başlar.Avrupa’da durum hiç de iç açıcıdeğildir. Eşkıya çeteleri şehirleri yağmalar, derebeyleri birbirleriyle savaşır.Yeni papa VII. Gregorius, 1073’te Kutsal Roma Cermen imparatorununpapalık seçimine müdahale hakkını yadsımak için bu durumu fırsat bilir.Hatta 1077’de Canossa’da imparatoru önünde diz çökmeye zorlar,derebeylerinindiniunvanlarsatınalmalarınıyasaklar.DoğuRomaİmparatoruAleksios Komnenos da, orduları Müslümanlara yenilince, BatılıHıristiyanlardan yardım dilemek için 1081’de Papa VII. Gregorius’abaşvurur.OysaKomnenos,BatılıHıristiyanlarlayollarını20yıldanuzunbirsüreönceayırmıştır.

Roma Kilisesi için fırsat kaçırılmayacak kadar güzeldir. Komnenos’unyardım çağrısına karşılık vererek yönetimi Batılı prenslerin elinden alacak,Doğu Kilisesini tekrar ele geçirecek, Kudüs’e kadar ilerleyerek Mesih’inmezarınıMüslümanlardan geri alacaktır. Ancak Papa VII. Gregorius’un buplanı gerçekleştirmeye vakti olmaz. Halefi II. Urbanus, 27 Kasım 1095’teClermont Konsili esnasında, daha sonra Birinci Haçlı Seferi adı verilecekseferibaşlatır.Avrupa’nınheryerindengelen şövalyeler,keşişlervehalktaninsanlar, Frank şövalyeler Bouillonlu Godfrey ile Toulouse’lu Raymond’un

komutasında,BizanslılarayardımetmeyeveDoğuyufethetmeyekoşarlar.

Doğal olarak Haçlıların kendilerine gerekenmalzemeleri finanse edecek,uzun olması beklenen savaş boyunca geride bıraktıkları ailelerinin hayattakalmasını teminat altına alacak parası yoktur. Para bulabileceklerinidüşündükleri tek yer, Yahudi ikrazatçıların kasalarıdır. Zaten Kilise deHaçlıları, o tarihten önceki borçlarını ödemekten muaf etmiştir. Ancak buyeterli olmaz. Bazıları yağmaya girişir. Haçlılar Kudüs yolu üzerinde,önlerine çıkan cemaatleri –tek olmamakla birlikte özellikleAlmanya’dakileri–soyar,gümüş,altın,inci,hattaölülerininziyneteşyalarınakadar ne bulurlarsa götürürler. Bazı piskoposların sükûnet çağrıları, AlmanYahudilerinin tabi olduğu İmparator III. Konrad’ın itirazları durumda birdeğişiklikyapmaz.30Mayıs1096’danitibarenKöln,Mainz,Worms,Speyerve Strazburg cemaatleri yağmalanır, –genellikle din değiştirme teklifinireddettiklerivakit–katledilir.BazenKölnveWorms’taolduğugibi, tecavüzveişkenceyemaruzkalmamakiçin,mücadelelertopluintiharlarlasonbulur.Birkaç hafta içerisinde toplam 30.000 Yahudi öldürülür. 1000 yıl öncegerçekleşen Yahudiye katliamlarından beri, dünyanın hiçbir yerinde bunabenzerbirolayyaşanmamıştır.KatliamlarıngöreceuzağındakalanProvence,İspanya,İtalyaveOrtaAvrupa’dahararetlitartışmalaryapılır.

KutsalTopraklara 1098’de gelenHaçlılar, Selçuklu ordularının gerisinde,İslamtarafındaniyimuamelegörenazsayıdakiYahudicemaatiylekarşılaşır.Beş hafta süren kuşatmanın sonucunda, 15 Temmuz 1099’da Kudüs’ü elegeçiren ve şehrin sakinlerini katleden Bouillon’lu Godfrey, geriye kalanbirkaç bin Yahudi’yi, ayakta kalmış az sayıdaki sinagoglardan birinetopladıktan sonra sinagogu ateşe verir. Ellerinde silahla esir düşen diğerYahudiler ise, düşük sosyal statülerinin iyice vurgulanması için, düşükfiyatlaraMüslümanlarınkölelerinesatılır.

YenikurulanHıristiyankrallık,Yahudilereözelbirvergikoymaz,Kudüs’teoturma yasağı dışında hayatta kalan Yahudilere herhangi bir ayrımcılıkuygulamaz.YahudilerinHaçlıkrallığınaolanekonomikkatkısıönemsizdir.

Yaşanan olaylar Avrupa’nın güneyinde yaşayan cemaatlerde öyle birtravma yaratır ki, bazıları Fas’a gider, diğerleri ise kalmak için Hıristiyanprenslerden ek teminat talep eder. Mesela Reggio Calabria şehri, Yahudicemaatinişehriterketmektenvazgeçirmekiçin,cemaate,saldırıhalindetam

tazminatgarantisivermekzorundakalır.

Ancakbunlar şiddetin önünü alamaz.Almanyave İngiltere’de,Yahudilergittikçe çeşitlenen suçlamalarla karşılaşır. Mesih düşmanları, Sarazenlerinmüttefikleridirler; Haçlıların yokluğundan istifade etmektedirler. Haçlılar“yolculuk masraflarını karşılamak için ailelerini aştan mahrum etmeyemecbur iken, Mesih düşmanları refah içinde yaşıyor” denir. Yahudilerinmallarına el koymak için her bahane iyidir. 1130’da, önceleri konukseverdavranan İngiltere Kralı I. Henry, bir Yahudi’nin cinayet zannı altındakalmasınınardından,ülkedekiYahudileretopluolarak2.000sterlintutarındabir para cezası ödetir. I. Henry 1135’te öldüğünde, tahtın iki vârisi hâlâYahudilerinödediğiparakonusundakavgaetmektedir.

1144’te, yeni bir olay patlak verir. Norwich Yahudileri, Kutsal Cumaarifesindebirormandacesedibulunanbiroğlanıöldürmekvekanınıiçmeklesuçlanır.Antikçağ’danberi ilk defaYahudilere böyle bir suçlamayöneltilir.BusuçlamaozamanakadarsapkınHıristiyanlarayöneltilmiştir.Oğlanınsaranöbeti sonucu öldüğünü ortaya çıkaran yerel yetkililerin müdahalesinerağmen,çoğuköylülereborçveren100kadarYahuditüccarkatledilir.DiğerYahudilerparacezasınaçarptırılır.Hamiler,yağmacılaradönüşmüştür.

Haçlı krallığının içinde bulunduğu mali ve askeri sıkıntılar karşısında,1146’daClairvaux’luBernardikincibirHaçlıSeferitalepeder,ancakbuseferYahudi mallarının yağma edilmesini yasaklar. Aziz Augustinus ile BüyükGregorius için olduğu gibi, Clairvaux’lu Bernard için de Yahudi halkı,Mesih’in çilesinin şahidi ve “müsebbibi” sıfatıyla korunmalıdır. Yani Tanrıkatilleri ilan edilebilmeleri için hayatta kalmaları şarttır. Buna karşılık bazıkeşişler –özellikleAlmanya’nın güneyinde–, yarım yüzyıl önce gerçekleşenkatliamlardan sonra yeni yeni kendine gelen cemaatleri yok etmeye çağırır.Randulph adında bir keşiş, Almanya ve Alsace’ta yağma yapılmasını salıkverir.BuradadaTanrıkatilisuçlamaları,katliamadavetiyeçıkartır.Aynıyıl,Yahudi ikrazatçılara boğazına kadar borçlanan ve adak olarak el koymayıumduğu malların Yahudilere rehin verilmesine içerleyen Cluny rahibiSaygıdeğer Pierre, öfke saçmaya başlar. Vaazları, iyi halka da sirayetedebilecek “kötü Yahudi âdeti”ne, tefeciliğe veryansın eder. VII. Louis’ye,küçümsemeyle, Yahudilerin elinden her şeyin alınması gerektiğini yazar:“Onlardan tiksinmeli ve nefret edilmelidir; fakat onların öldürülmemesini

salıkveririm.Onları, sapıklıklarına layık şekilde cezalandırmakdahauygunolur. Bu kötü halk için, hileyle elde ettikleri, namussuzca çaldıkları şeyleri

elindenalmaktandahauygunbircezaolabilirmi?”309

VII.Louis ile IV.Konrad tarafından yönetilen İkinciHaçlı Seferi, birkaçYunanadasının fethiylevasatbiçimdebaşlar,Şamönlerindeacınacakhaldesonbulur.Avrupa’dakatliamlaryenidenbaşlar.Katliamlarbuseferprenslertarafındandeğil,halktarafındangerçekleştirilir.1168’deGloucester’dakiolayböyledir. Daha sonra 1171 Paskalyası esnasında, Blois’daki Yahudicemaatinin tamamı, çocukların kanını içmekle suçlanarak –bu, Norwich’ebenzer ikinci hadisedir– diri diri yakılır. Aynı yıl, Mısır’ın yeni hâkimi

Selahaddin Eyyubi,85 Franklara savaş açar ve Şam’ı ele geçirir. Ancak1177’deMontgisard’dayenilir,Kudüs’ügerialamaz.

HıristiyanAvrupa’nın,bütünYahudilerikrallığındankovmayıakıledenilkhükümdarı Philippe Auguste’tür. 1180’de tahta çıkan Philippe Auguste,Yahudileri sürgüne göndermeyi planlar. Yahudilerin, sadece mobilyalarınınsatışındaneldeettiklerihasılatıgötürmelerineizinverecektir.Parisyeşivasınıkapattırır.Ancakdahasonra–özellikleyakındabaşlayacakyeniHaçlıSeferidolayısıyla– para sıkıntısı çekmeye başlayınca, ek bir vergiye karşılıkYahudilerinkalmalarınaizinverir.Kralınmaliyecileri;Yahudilerinmallarınael koymaktansa, Yahudileri vergilendirmenin daha çok para getireceğinikendisineanlatmıştır.

Aynı yönteme daha sonra birçok defa başvurulacaktır. Çıkartılan sürgünfermanları, fidyekarşılığındaertelenecektir.BuşekildeYahudiler,biryüzyıliçerisinde, Fransa’da altı kez sınır dışı edilme noktasına gelecek, ancak herdefasındaparaödeyerekkalacaklardır.

Katliamlar,özellikle İngiltere’dedevameder:1181’de (yukarıdaanlatılanborç hikâyesinden sekiz yıl sonra) Bury Saint Edmund’s’ta, 1183’teBristol’da, 1192’de Winchester’da. Kilisenin peşine düştüğü tek insanlar,Yahudiler değildir. Kilise, sapkınlarla da uğraşmaktadır. 1184’te Vaudoislarkatledilir. Daha sonra sıra, Katharlara gelir. İşkence etmek dahil her türlüyetkiyle donatılmış bir polis örgütü olan Engizisyon, Katharlara karşıkurulmuştur.Tövbeetmeyenşüpheliler,genellikleişkencealtındaölür;Kiliseile “barışanlar”, “duvar”a, yani müebbet hapis cezasına çarptırılır;

sapkınlığını itiraf eden, ancak bundan dönmeyenler (“yeniden sapkınlığadüşenler”)dünyeviiktidarahavaleedilir,yakılaraköldürülür,bazenölübazendiriolarak.

15 yıl süren mücadeleden sonra, 1187’de, Selahaddin Haçlı krallığınıdevirir, şövalyeleri (Châtillon’lu Renaud gibi) katleder, Beyrut ve Kudüs’üfetheder,Kubbet-üs-Sahra’nınüzerineyerleştirilenhaçısöker,Yahudilerinbu

şehirlerdeoturmalarına tekrar izinverir.85Avrupa’nınüçbüyükhükümdarı,Friedrich Barbarossa, II. Henry Plantagenet ve Philippe Auguste, Kudüs’üMüslümanlardangerialabilmekiçin,1188’deÜçüncüHaçlıSeferi’nibaşlatır.YeniseferinfinansmanıheryerdegayetaçıkbirbiçimdeYahudilereyüklenir.1188’deNorthampton’datoplananİngilizparlamentosu, girişilen bu yeni maceranın maliyetini, 130.000 sterlintutarında yeni bir vergi toplayarak karşılamaya karar verir. Söz konusuvergininyarısını,nüfusun%0,25’tenazınıoluşturanYahudilerkarşılayacaktır.Yahudi ikrazatçılar, bu vergi ve soygunlarla başa çıkabilmek için faizoranlarını artırırlar. Bu ise onları iyice sevimsiz hale getirir. II. Henry’ninhalefiAslanYürekliRichard,3Eylül1198’de,kendisinehediyelersunmayagelenYahudilerinWestminster’dakitaçgiymetöreninekatılmalarınıyasaklar.İsyanlarçıkar;Yahudilerkatledilir.Ertesigünkral,Yahudilerihimayesialtınaalır. Kral kısa ve öz olarak, vasallarının mallarının kendisine ait olduğunusöylemektedir;bunlarazararverilmemelidir!

Richard 1190 yılının başında Haçlı Seferine çıkınca, Richard Malebysönderliğindeborcabatmışbirgrupbaron,Yorkcemaatinesaldırır.Cemaat,16Mart’ta kralın şatolarından birine sığınırsa da, kalabalık şatoya saldırır,katedralde saklanan borç kayıtlarını yakar. Ertesi gün, cemaatin hahamıJoigny’liRabbiYomTovBen Isaac’ın teşvikiyle, kuşatma altındaki cemaatneredeyse silahsız direnir, daha sonra din değiştirmemek ve işkencegörmemek için intihar eder.Londra’daveyineNorwich’tebaşkakatliamlargerçekleşir.

Akka, şövalyeler tarafından ele geçirilir, Selahaddin yenilmiştir, ancaksavaş uzar. Kudüs için mücadele edilmektedir. Kutsal Şehri ele geçirmekisteyenRichardşöyleyazar:“[Buşehir]bizimiçinöylekutsaldırki, tekbir

adama düşsek bile ondan asla vazgeçmeyiz.”85 Selahaddin ise ona şöylecevap verir: “Kudüs, sizin olduğu kadar bizimdir de. Peygamberimizin

israsınınbaşlangıçnoktasıvecemaatimizinmahşergünübuluşacağıyerolan

bu şehir, bizim içindahadakutsaldır.”85 1191’de,AslanYürekliRichard’ıdönüş yolunda esir alan Avusturya Dükü Leopold’un talep ettiği fidyeyiödeyebilmek için, yine Yahudilere ağır vergiler konur, yine Yahudilerinalacakları silinir. 1192’de imzalanan bir ateşkesle kıyı bölgeleri ile Akka,Doğu Latin İmparatorluğu Haçlılarına bırakılır; Suriye, Kudüs ve Filistin,Selahaddin’e geri verilir. Selahaddin 1193’te ölünce Mısır, amcası SultanMalikKâmil’inyönetiminegeçer.

Londra’ya1194’tedönenRichard,arşivlerinyokedilmesiyleYahudilerdengerialabileceğimallarınıkaybettiğiniöğreninceçoköfkelenir.Bununüzerine,Yahudilerin verdiği borçların izinin ayaklanma halinde yok olmasınıengellemekiçin,güvenlibirmuhafazasistemioluşturur.Krallıkmemurlarını,bütün alacakları kaydettirmekle görevlendirir; bu kayıtlardan üç örnekçıkarttırarak kasalara koydurur. Anahtarlar, kralın bir memurunun başkanıolduğu,HıristiyanveYahudiöndegelenlerdenoluşankarmabirkomisyona

teslim edilir.34 İkrazattan elde edilen gelirler üzerinden alınan vergilerinödenmemesi halinde, cemaatlere yerine göre işkence, haciz, kadın veçocuklaraelkoyma,hapisveyaölümcezalarıverilir.Fransa’nınkuzeyindeozamana kadar ılımlı bir tutum sergilemiş bazı baronlar, yeni bir HaçlıSeferi’ne çıkmadan önce Yahudilere olan borçlarını tek taraflı olarak siler,Yahudilerisoyarvekovar.

Papalık fermanıSicut Judaeis’te Papa III. Innocentius, kendisinden öncegelenbirçokpapagibiHıristiyanlara,Yahudilerinmallarını gasp etmelerini,Yahudi bayramlarına engel olmalarını, Yahudilere bazı işler yaptırmalarını,Yahudimezarlıklarınasaldırmalarınıveya“paraçalmakamacıylaYahudilerinölülerini mezarlarından çıkartmalarını” yasaklar. Aslında Yahudi mallarınıyağmalamak, gittikçe artan ihtiyaçları karşılayacak kadar paragetirmemektedir.HaçlılarınVenediklilere,EgeveAkdeniz’dengeçişücretiniödeyecek paraları dahi yoktur. Bunun üzerine Venedik Doçu Haçlılara,Bizans’taki imparatoru kendi hesabına devirmelerini teklif eder. 1204’teparalı askerlere dönüşen Haçlılar, Konstantinopolis’i işgal ederekVenediklilere (ve Cenevizlilere) Karadeniz’de acenteler kurma yolunu açar.Burada yine Yahudi tüccarlarla karşılaşırlar. Kısa ömürlü Doğu Romaİmparatorluğu yeterince yardım alamayarak yok olurken, Haçlılar

Konstantinopolis’te, Rönesans’ın gelecekteki kaynaklarından Bizans yaşamsanatınınzevklerinikeşfederler.

Avrupa’daki Yahudiler, kendilerini biraz olsun koruyabilmek için, borçsözleşmelerinin yazılı olarak yapılmasını âdet haline getirmeye çalışır.1204’te aynı Papa III. Innocentius, bu uygulama konusunda Fransa kralınaşikâyette bulunur: “Borç para verdikleri [Hıristiyanlar] bazen ödediklerinedairHıristiyanşahitlerbulabiliyorlarsada,Hıristiyanborçlununalacaklısındabırakma ihtiyatsızlığınıgösterdiğibelgeyedahaçokgüveniliyor.BukonudaHıristiyanlar Yahudilere karşı şahitlik yapamadığından, Yahudiler servetyapıyorlar.” Papa aynı zamandaYahudi cemaatlerine aşırı hoşgörü gösterenFransakralınakızmaktadır.NitekimFransa’dakicemaatler,başkayerleregöredaha az yağmalanır; çoğu zaman aşırı güzel sinagoglar inşa etme hatasınadüşecek kadar da zengindirler. “Küstahlıkları o kadar ileriye gidiyor ki(bundan bahsederken biz utanıyoruz), Sens Yahudileri, eski bir kiliseninyakınlarına bu kiliseden çok daha yüksek yeni bir sinagog inşa etmişler.Yahudi ayinlerini bu sinagogda yapıyorlar. Bunları da öyle krallıktanatılmadan evvelki zamanlarda olduğu gibi gizlilikle değil, komşu kilisedeyapılan en kutsal ayinleri rahatsız etmekten çekinmeksizin bağıra çağıra

yapıyorlar.”60

Gasp olayları her yerde devam etmektedir. Kardeşi Aslan YürekliRichard’ın yerine tahta 1198’de geçen Yurtsuz John, 1210’da, 66.000

marka21 gümüş ödemeleri için cemaat liderlerini hapse attırarak onlaraişkence ettirir. 10.000 marka gümüş ödemeyi reddeden Bristol’dekiYahudilerinbirtemsilcisininhergünbirdişininçekilmesiniözellikleemreder.Üçüncü dişte ödeyebildikleri kadar öderler. 1211’de 300 Fransız ve İngilizYahudi, Akka ve Kudüs’teki Hıristiyan ve Müslüman bölgelerine yerleşir.Artıksahipolmadıklarıservetigaspetmekgittikçezorlaşmaktadır.

1215 son derece önemli bir tarihtir. İngiltere’de Kral John, 1214’tekiBouvinesbozgunundansonraMagnaCarta’yıimzalar.MagnaCartailekral,aristokrasiyle ruhban sınıfının onayı olmadan vergi toplamayacağına, bütünyabancılara–özellikleYahudilere–ticaretyapmaözgürlüğütanıyacağınadairsöz verir. İtalya’da Papa III. Innocentius tarafından toplanan dördüncüLateranoKonsili,Yahudilerinfaizleborçvermesiniyasaklar.Bununyanısıra

transsübstansiasyon22 tanımı teyit edilir. Buna göre kutsal ekmek İsa’nın

bedeni, şarap ise kanıdır. Bir kez daha, para ve kan simgeleri birbirinekarışmıştır. Konsil, sapkınları daha kolay ayırt edebilmek için, bütünHıristiyanlarıyıldabirkezgünahçıkarmayamecbureder.Kiliseiçintehlikelihale gelen Yahudiler için ise tecrit öngörülmüştür. Yahudilerin kamumesleklerinegirmeleri,çocuksahibiolabilecekyaştaHıristiyankadınları işealmaları,kiliseyegirmeleri,Hıristiyanbayramlarıesnasındasokağaçıkmaları,pazar günü çalışmaları, yüksek ve süslü sinagoglar inşa etmeleri yasaktır.Konsil, YahudileriHıristiyanlardan daha iyi ayırt edebilmek veYahudilerinşehirlere sızarak ticaret yapmalarını engellemek için, bir işaret takmalarınışart koşar. Almanca konuşulan ülkelerde bu, konik bir şapka; Latincekonuşulan ülkelerde ise, kıyafetlerine dikilecek sarı yuvarlak bir kumaşparçası (yuvarlak işaret)olacaktır.Bu sarıkumaşparçası,Yehuda’nınaldığıaltınparalarısimgeler–yinevedaimapara!BuayırtediciişaretitaşımayanYahudileriyakalamaküzerebirkomisergörevlendirilir.

Dahaöncekiyasaklargibi,buyasaklardatamolarakuygulanmaz.1270’edek, tam 21 yazılı emir bu yasakları tekrar edecek, her seferinde de paracezasıveyafizikselcezalargetirecektir.Ancakçabalardaimaboşagidecektir.Halklar çoğu zaman efendilerinden daha hoşgörülü davranacak, birbirlerineihtiyaçlarıolduğundanbiraradayaşamayadevamedecektir.

1223’tesapkınlarakarşıyenibirHaçlıSeferibaşlar.PhilippeAuguste’ün,Toulouse’lu Raymond’un komutasındaki Kathar birliklerine karşı yapılansavaşı yöneten oğlu, VIII. Louis adıyla tahta çıkar. Cévennes dağlarındandönerken1226’daölmedenönceLanguedocbölgesinielegeçirir.II.Friedrichvon Hohenstaufen, Selahaddin’in halefi Sultan Malik Kâmil’den 1229’daKudüs’egirmehakkınıeldeeder.Kudüs’eyerleşenve1228’deaforozedilmişFriedrich,İtalya’daölenekadarDoğuprenslerinelayıkrafinebirhayatsürer.HaçlıSeferifikridahiböyleliklealaykonusuolur.

İngiltereKralı III.Henry, 1232’deYahudileri yeterince vergilendirmediğiiçin eleştirilir. XIV. yüzyılda yaşamış bir tarihçi, o çağda bankacılıkmesleğininzorlatekellerineverilmişolmasısayesindeYahudilerin,çokbüyük

servetler elde ettiklerini yazar:183 “Krallık, ganimetlerinin bir bölümününkralın kasasına girmesi şartıyla onları korudu. Yahudilerin, lüks hayattarzlarını değiştirmeksizin bu parayı ödeyecek güçleri vardı […]. III.Henry’nin saltanatı sırasında, krallığın ihtiyaçları kralı Yahudilere o kadar

bağımlı hale getirdi ki, onlara zulmedeceğine,DomusConversorum’u [DinDeğiştirenler Evi] kurdu. Burada barınan eski Yahudilere ödenek tahsisetmişti. Kral ile Yahudiler arasındaki bu ittifaka sinirlenen baronlar,Yahudilerlebirliktekralınmemurlarınıkatlettiler.”

1235’te Papa IX. Gregorius, VIII. Louis zamanında Yahudilere yapılansaldırıları kınar. Saldırılardan 15 yıl sonra! 1239’da, asiller ile tüccarlar,BretonyaDüküKızıl Jean’ın, halenvilayette yaşamakta olan birkaçYahudizanaatkâr-ikrazatçıyı sürmesini sağlar. Bu tedbir, doğal olarak borçları dasilecektir.Rouen’daİngilizlerinpeşindengitmeyensonYahudiler,benzerbirtatsızlıkyaşar.1240’taLyonKonsili,bütünHıristiyanprenslereYahudilerini“faizleeldeettikleriparayıHaçlılaravermeye”mecburetmelerinikatişekildeemreder.Aksihaldeaforozedileceklerdir.

BöyleceYahudilerimallarından etmek için her türlü yönteme başvurulur.1241’de II. Friedrich’in imparatorluğunda, Haguenau’da üç çocuğun cesedibulunur.Ayaktakımıgaleyanagelir.Yahudi cemaati tehdit karşısında, yüklümiktarda paraya karşılık imparatorun himayesini elde eder. Kralın,ayaktakımını, Yahudilerden para almak için kışkırttığı dedikoduları dolaşır.Frankfurt Yahudilerinin dörtte üçü –yaklaşık 1000 kişi–, varlığı şüpheliMoğol istilacılarla müttefik oldukları ve veba yaydıkları gerekçesiylekatledilir. Geriye kalan dörtte bir, canlarını kurtarabilmek için çok büyükparalaröder.

Kilise,Yahudilerinyağmalanmasını, ancakkatledilmemesini istemektedir.Yahudiler, Mesih’in ölümünün şahitleridir. Bu yüzden Yahudileri iyicekıstırdıktan, insanları Yahudilerden nefret etmeye, onlara olan borçlarınıödememeyekışkırttıktansonra,KilisehâlâYahudilerikoruduğunuiddiaeder.1247’de Papa IV. Innocentius, 12 yıl önce IX. Gregorius’un yaptığı gibi,Yahudilere yöneltilen törensel cinayet suçlamaları ile “gasp olayları”nıprotesto eder. Fransa ve Almanya’daki piskoposlara şöyle yazar:“Şehirlerimizdeki ve piskoposluklarımızdaki bazı din adamları, prensler,asiller ve büyük derebeyleri, Yahudilere karşı şeytanla bir olup birtakımkomplolardüzenlemiş,Yahudilerimallarındanetmiş,Paynes’taöldürülenbirçocuğunkalbiniaralarındapaylaştılardiyeiftiraatmışlar.Yahudilerinrahatsızedilmemesi en büyük temennimiz olduğundan, onlara karşı dostçadavranılmasınıemrediyoruz.Dikkatinizesunulacakhertürlühaksızsaldırıda,

haksızlıkları giderin ve Yahudilerin gelecekte benzer saldırıların hedefiolmalarına izin vermeyin.” Etkisiz kalan bu emrin tek kıymeti, var olmuşolmasıdır.

Aynı yıl İngiltere’deYahudiler, bu sefer kalpazanlık suçlamasıyla 20.000marka gümüş tutarında bir vergiyle cezalandırılır. Bu, krallıkta yaşayancemaat liderlerinin, vergiyi aralarında pay etmek üzere Worcester’datoplanmalarına neden olur. Ülkenin en önemli Yahudi bankacısı YorkluAaron,kral tarafından tekbaşınaönce4000marka altın,daha sonra14.000markagümüşödemeyemahkûmedilir.BütünYahudilerinsınırsızservetleresahip oldukları düşünülmektedir. Ancak ertesi yıl İngiltere kralının emriüzerineyapılangenişçaplıbirsoruşturma,Yahudilerinneredeysetamamınınfakirolduğunu,borçparaveriyorlarsada,dahaçokhalktan insanlaraküçükmiktarlardaborçverdikleriniortayaçıkarır.

IX. Louis, yeni bir Haçlı Seferi’ne çıkmadan önce, 1248’de MelunKonsili’ni toplar. Hıristiyanların Yahudilerden borç almaları –hiç olmazsaburadan başlanabilirdi!–, Yahudilerin ise Hıristiyanlarla ticaret yapmalarıyasaklanır. Yahudiler, “yuvarlak bir işaret” (sarı yuvarlak kumaş parçası)takmaya zorlanır. IX. Louis’nin daha sonra çıktığı Haçlı Seferi ise,maceralarla dolu uzun bir yolculuktur. Mısır’da Dimyat’ı ele geçirir; dahasonra Kahire yolunda esir düşer. Bu arada Selahaddin’in ailesi, Çerkezbölgelerinden gelen Moğol askerler olan Memlûklar tarafından iktidardanuzaklaştırılır. IX. Louis’nin esareti boyunca naiplik yapan annesi KastilyalıBlanche, 1253’te krallıkta yaşayan bütünYahudileri sınır dışı etmeye kararverir. Ancak daha sonra, birçok başka hükümdar gibi, kralın serbestbırakılması için istenen yüklü miktardaki fidyenin –400.000 livres– birkısmını Yahudilere ödetmeyi tercih eder. Geleceğin Aziz Louis’si gerigeldiğinde, sağ salim dönmesini sağlayan Yahudilere minnetini göstermekiçinonları…sürgüneyollar!YahudilereolanşefkatduygularıkısasürenIV.Innocentius, krala bir tebrik mektubu yazar ve daha önce gösterdiğihoşgörüdendolayıözürdilemeyeçalışırgibi şöyleder:“Yahudilerin,onlarabahşettiğimiz statülere uymadığını öğrendiğimizden dolayı.” Buna rağmenYahudiler,birvergidahaödemekşartıylakalmayahakkazanırlar.

İngiltere’de, savaşa gidebilmek için yine para aramakta olan Kral III.Henry,İngilizYahudilerebusefer8.000markagümüştutarındayenibirvergi

koyar. Yahudiler ödeyecek durumda olmadığından, kral –nüfusları 10.000kadar olan–Yahudileri,Yurtsuz John’un ikinci oğlu ve kendi erkek kardeşiolan Cornwall’dan Richard’a satar. Yahudiler, 1255’te Lincoln’dan Hughadında bir çocuğu kanını içmek üzere öldürmekle suçlanır. Cesedin 26 günsonra,birhahamındüğünününyapıldığıyereyakınbiryerdebulunması,100kadarYahudi’ninkatledilmesinenedenolur.

1260’ta Paris’te Talmud’un yakılmasına şahit olan Rabbi Yehiel, AkkaşehrindebirTalmudokuluaçmaküzereFransa’danayrılır.

IX. Louis yeniden Yahudilerin toprak sahibi olmalarını, mallarını mirasyoluyladevretmelerinivefaizleborçvermeleriniyasaklar.AncakGuillaumede Chartres’ın yazdığına göre, kralın danışmanları, krallık ekonomisininişleyişinde kredinin gittikçe artan önemine dikkat çekerler; “öyle ki,Hıristiyanları günaha sokmaktansa, zaten lanetlenmiş Yahudi tefecilere

katlanmakdahayerindeolacaktır.”240Louis,“krallığınımahvedenbuzehre”tahammül edemeyeceği şeklinde karşılık verir.Yahudileri zanaatkâr olmayateşviketmekistersede,Hıristiyanloncalarınınitirazlarıkarşısındageriadımatar.1270’teTunusönlerindecanverirken,hâlâYahudilerisınırdışıetmektenbahsetmektedir.

HernekadarMemlûklarınAkka’yıelegeçirmesiveufakHaçlıkrallığınasonvermesi1291’ibulacaksada,HaçlıSeferlerisonaermiştir.

Savaşların gerçek anlamda tek galibi, Venedik’tir. “En HuzurluCumhuriyet”; Haçlıları taşıyan devasa gemileri inşa etmiş, bir dönemKonstantinopolis ile Karadeniz’deki acentelere hâkim olmuş, pamuklu veipekkumaşların(keçikılıylakarışıkyünlükumaş,brokar,satenüzerinetaftadesenlikumaş)imalatıileboyanmasındavecamsanatındaDoğuteknikleriniöğrenmiş,Akdeniz’dekibazı limanların (Pisa,Cenova,Marsilya,Narbonne,Sète, Aigues-Mortes) trafiğinin bir bölümünü kontrol etmiştir. YahuditüccarlarlaittifakkuranVenediklitüccarlar,Avrupalılarınhayranolduğuyeniürünleri getirtmek üzere, Yahudilerin Balkanlar’da ve Müslüman ülkelerdemevcut ağlarından faydalanırlar: hurma,muz, gül, zambak, kına, sinameki,çivit, karabiber, kuru karanfil, zencefil, tarçın, muskat, safran, kakule,kimyon,anason…

Verilen ilk krediler işe yaramıştır. Yeni ihtiyaçların baskısıyla, ekonomi

hamleyapmayahazırdır.Enönemliriskleralınmış,bankacılıkdahaazrisklihalegelmiştir.ArtıkYahudilereihtiyaçkalmamıştır.

3.Yahudilerolmadanpara(1260-1492)

YenibankacılarBirçok Hıristiyan, yoğun talep karşısında böyle kârlı ve gerekli bir işe

giremedikleri içinöfkedendeliyedönmüşdurumdadır.Kiliseartıkneparayıdeğerlendirme yasağını ne de ikrazatçılık ile sarraflığın hokkabazlık,oyunculuk, fahişelik gibi cehennemlik mesleklerle aynı kefeye konmasınıgerekçelendirememektedir. Kilise yavaş yavaş “feodalite ile uzlaşmadankapitalizm ileuzlaşmayageçer.Kiliseninkapitalist sistemdeyaptığı tekşey,

kendinikurtarmaktır;ziraborsa,Kiliseninhayatdamarıdır.”239

Kilise her şeyden önce yoksulluk idealinden biraz uzaklaşarak dünyevimükâfatlar peşinde koşmanın tamamen ahlaksızlık olmadığını ihsas ettirir.Elbette bu mükâfatları Kiliseye sunmak, ölçülü olmak ve azla yetinmekşartıyla. Bir başka deyişle, her şekilde tasarruf etmek şartıyla. Lewis

Mumford’ınaltınıçizdiğigibi,287Kiliseyavaşyavaşyediölümcülgünahtanbeşini (açgözlülük, kibir, kıskançlık, oburluk, gazap) pozitif değerleredönüştürür.Şehvetdüşkünlüğüiletembellikisehâlâyasaktır.

Hukukçular, Roma hukukunu din hukukundan daha zengin bulur.YüzyıllardırunutulmuşJustinianosKanunlarını tozluraflardançıkarırlar.Enazından deniz ticaretinde, alınan risklere karşılık gelen ödemeler şeklinde,faizle borca tekrar izin verirler. Konsillere ve aforozlara rağmen, laikHıristiyanların, hatta manastırların, rahiplerin ve piskoposların hiçbir vakit

para ticareti yapmayı bütün bütün kesmedikleri ortaya çıkar.239Hatta bazı

manastırlar,adakdiyealdıklarıbağışlarıfaizleborçvermektedir!159MeselaSaint-Martin de PontoiseManastırı, 1157’deHaçlı Seferi’ne gitmeden önceGuillaume de Mello’ya 60 livres borç vermiş, borca karşılık Mello’nunBerville’deki derebeylik toprağını rehin almıştır. TapınakŞövalyeleri, güçlüikrazatçılarolmuş;aynışekildeTötonŞövalyeleri,Avrupa’nınenönemliyüntüccarlarıhalinegelmiştir.

Ancak bu yeterli değildir. Hıristiyanların aralarında faizle alıp verdikleriborçlar göze batmamalı, hatta gizli kalmalıdır. Bu borçlar, Avrupa’nın

ekonomik uyanışının doğurduğu muazzam ihtiyaçları karşılayabilecekseviyededeğildir.

1179’datoplananüçüncüLateranoKonsiliartıksadece“bariz”ribalardan,yani“adilolmayan”faizlerleverilenborçlardanendişeduymaktadır.Konsilegöre,bazıdurumlardayılda%33’lükbirfaiz,paranın“adilfiyatı”içinuygunbirlimitsayılabilir.Konsil,Yahudileriiyiceişindışındabırakabilmekiçin,birHıristiyan’ın şahadetinin bir Yahudi’yle yapılan yazılı sözleşmeden dahadeğerliolduğunuilaneder.1215’tetoplanandördüncüLateranoKonsili,birazda ikiyüzlülükle, bir Hıristiyan’ın başka bir Hıristiyan’a verdiği borcu,ödemenin gecikmesi halinde tazminat, sarraflık ya da muhasebecilik ücretiveya borç verilen anaparanın kaybolma riskine karşılık bedel olarakücretlendirebileceğini kabul eder. Buna karşılık “vahim ve ölçüsüz” riba,

Hıristiyanlara yasaktır.237 Bu durum, birkaç Hıristiyan bankacının ortayaçıkmasınısağlar;buda,kullanımahazırkredimiktarınıartırır.

Buna rağmen para çok azdır. Yıllık faizler çoğu zaman %40’ın üzerineçıkmaya devam eder. Ren ile Loire arasında, faizler%30 ila%60 arasındadeğişmektedir. İngiltere’de %80’e, hatta %100’e kadar çıkabilmektedir.Bunun üzerine prensler, faizleri sınırlandırmaya çalışır. Fransa kralınınemriyle, 1218’de paranın fiyatı livre başına haftada 2 deniers olarak (yılda%43,33) belirlenir. Aragon Kralı I. Jaime, 1228’de paranın fiyatını kısavadede %20 ile sınırlandırır, bileşik faizi yasaklar. 1255’te Ren şehirlerikonfederasyonununbirtoplantısında,yasalfaizoranıkısavadedelivrebaşınahaftada2deniers,yaniyılda%43,33,uzunvadedeise%33,5olarakbelirlenir.

Tarım ürünü simsarları, daha sonra da döviz ikrazatçıları olarak İtalyan

tüccarlar, üç ayrı yerde ortaya çıkar: Venedik, Cenova ve Floransa.69 Bu

yerlereüçayrıkapitalizmşeklihâkimdir:17devletkapitalizmi,maceraperestkapitalizmveailekapitalizmi.

HaçlıSeferleriylebirliktedoçlarınşehri,BatıileDoğuarasındaayrıcalıklıaracı olarak Konstantinopolis’in yerini almıştır. Bundan böyle Batınıntükettiği baharat, ipek ve pamuğun büyük bölümü Venedik üzerindengelecektir. Venedik bu ürünleri, Flandre kumaşları ve Nürnbergmadenlerindençıkartılangümüşle takaseder.BirkaçYahudi tüccar,1252’de

Spinalonga adasına yerleşir. Adanın ismiGiudecca olur.75 Çoğu tüccar ve

sigortacı, bazen de ikrazatçı olan bu Yahudiler, Rialto’da pazarlık edensarraflarakatılır.

Cenova’da birkaç tüccar ve korsan, yüzyıllardan beri Kuzey Avrupa’dantarımvemadenürünleri,OrtaAvrupa’dankumaş,İtalya’dancameşyalarithaletmektedir. Bunları; Senegal ve Nijer altını, Sahra tuzu ve bakırı, Doğu

Avrupa köleleri, odunları ve silahlarıyla takas ederler.69 Sarazenlere karşıverdiklerimücadeleler, onlara riskve zafer zevki tattırır.Bu ticareti finanseedebilmek,gemileridonatabilmekiçin,“denizcilikşirketi”(Fenikeli,YahudiveYunandenizcilerin15yüzyıldırbildiğibuşirket,tüccarları,soyuthisselerebölünmüş bir geminin satın alınmasında bir araya getirir) ile “komandit”(zanaat veya sanayi ile ilgili işlemleri finanse etmek üzere birçok tüccarın

sermayelerinibirarayagetirir17)tekrarortayaçıkar.Tüccarlarınüzerlerindeyüklü miktarlar taşımadan seyahat etmelerini sağlamak üzere, YahudilerinMısır’daenazındanikiyüzyıldanberikullandıklarıpoliçeyikeşfederler.

Floransa’daysa, hububat ve yün tüccarları, prenslerin bankacıları halinegelir. Mevduat kabul eder, müşterilerinin hesabına ödemeler yapar, birşubeden diğerine para aktarır, takas işlemleri gerçekleştirirler. İçlerindenBardiler,Riccardiler,Peruzziler,Frescobaldilergibibüyükaileleryabancılara,özellikle Plantagenetlere (Riccardiler 400.000 sterlin, Frescobaldiler 12.200sterlinborçvermiştir)borçvererekBrugge’ye,dahasonraAnvers’eyerleşir.

BöyleceXIII.yüzyılınsonundaİtalya’da,faizoranlarının%25’edüşmesinisağlayacak kadar kredi oluşur. Yeni ikrazatçıları kendi işlerine ortak edenKilise de bu durumdan kazanç sağlar. Ancak Kilisenin Yahudilerle olanhesaplaşması burada bitmez. Tüccarlara, hatta Kiliseye borç para verenYahudilerhâlâsayıcafazladır.DördüncüLateranoKonsili’ndenyarımyüzyılsonra,1267’deViyanaKonsili,YahudilerinKiliseninpeşindekoştuğumallarıborç karşılığı rehin tuttuğunu, “Yahudilerin nüfusu ile gücünün, ruhbansınıfının gelirlerini hatırı sayılırmiktarda azaltacak kadar artmış olduğunu”gözlemler.Çabucakbirhükmevarılır:Yahudilersınırdışıedilmelidir!

Geçmişideğiştirmek(1260-1300)

Batı,Doğudan uzaklaşmaya başlar.Kilise,Roma’yı kesin olarak kendinemerkez tayin eder. Resim, müzik ve edebiyat, konuşmaları, davranışları veisimleriBatılılaştırır.İsaileMeryemsarışınolur.HıristiyanlığınDoğukökenli

olduğunun ve Haçlı Seferlerinin başarısızlığının şahidi olan Yahudi halkı;resim,edebiyatvedinitiyatroeserlerindekötülüktimsalihalinegetirilir.

Yahudi cemaatleri ekonomik açıdan artık pek de gerekli olmadığından,bütün büyük Hıristiyan krallıkları onları kovmakla tehdit etmeye başlar.Yahudilerinburaları terketmesineredeyse ikiyüzyıldanuzunsürecektir.Busüre zarfında onlarca sürgün kararı alınıp bozulacaktır; zira cemaatlerinödediğivergivefidyeler,nihaibirsoygundandahaçokparagetirmektedir.

HernekadarX.GregoriuskenditopraklarındayaşayanYahudilerincanınınvemalınınkorunmasınıemreder,III.Philippe(Cesur)“ticareticanlandırmak,

paraakışınıdüzenlemekvemalikaynaklarıntükenmesinebirçarebulmak”67

üzereYahudilereçağrıdabulunursada,ilksürgünkararlarıalınmayabaşlanır.Londra’daki sinagoglar 1272’de kapatılır, İngiltere’de Yahudi ibadetiyasaklanır. I. Edward’ın çıkardığıStatum judaicum, Yahudilerin faizle borçvermeleriniyasaklar.Fransakralıgibiİngilterekralıda,Yahudilerinzanaatkârolmalarına izin verirse de, loncalara girmelerine izin vermez. Bu da,Fransa’daolduğugibiburadada,Yahudileregeçimlerini sağlamak içinborçvermekdışındabaşkabir seçenekbırakmaz.Yahudi ikrazatçıasmak içinbubulunmaz bir fırsattır. 1278’de, 680 Yahudi ikrazatçı tutuklanır ve LondraKalesi’nde asılır. 1280’de, 293 Yahudi ikrazatçı aynı şekilde öldürülür.Hayatta kalanların başka gelir kaynakları bulmaları imkânsız olduğundan,kredi ihtiyacı da göz önüne alınarak kraliyet Yahudilerin dört yıl dahaikrazatçılık yapmalarına izin verir, daha sonra bu süreyi uzatır. 1287’deDoğudan dönen I. Edward, sürgün kararının uygulanmamış olmasınasinirlenerekYahudilerinsahipolduğusonevlereelkoyar,mobilyalarınavergikoyar, rehin aldıkları malları elden çıkarmalarını yasaklar. Birçok Yahudiülkeyi terk etmeye karar vererekmallarını elden çıkartır. Bu sefer de sahipoldukları serveti gizlemeye çalışmakla suçlanarak daha çok kıskançlıkyaratırlar.Yahudilerinkitlehalindesınırdışıedilmeleriyakındır.

Kitle halinde sürgün 1288’de, neredeyse tamamı Alman kökenli NapoliYahudileriylebaşlar.Çoğukalabilmekiçindindeğiştirmeyikabuleder.İkiyılsonra, 1290’da, I. Edward, halen İngiltere’de yaşamakta olan 15.000Yahudi’yi ülkeden atmaya karar verir. Bazıları, isimlerini ve kimliklerinigizleyerek kalır; diğerleri Almanya, Bohemya, Macaristan, Polonya, hattadurumundahaparlakolmadığıFransa’ya–özellikleRouenveBordeaux–göç

eder.

Oyılın başındabir hikâye,Paris’te dildendile dolaşır.175GüyaBillettesSokağı’nda bir rehinci, hafifmeşrep bir kadına (muliercula) 30 sous(Yehuda’nın aldığı denierskadar) borç vermiş, kadının en güzel elbisesinirehin almıştır. Kadın, Paskalya arifesinde, rehinli elbiseyi kiliseden çaldığıkutsalekmekletakasetmeyiteklifetmiştir.Rehinciteklifikabuletmiş,hattakutsal ekmeğin 30 sous değerinde olduğu düşüncesiyle kadının borcunusilmiştir.Dedikoduyagöre,“Yahudikutsalekmeğebıçağını saplamış,ancakekmekten Kurtarıcının kanının akmasıyla herkes şaşkına dönmüştür.” SözkonusuYahudi ile ailesi tutuklanarak piskoposunmahkemesine sevk edilir.Mahkeme,“mucizedendersalmaküzereonlaradindeğiştirmeyiteklifeder.”Kadın ve çocuklar kabul ederse de, “açgözlü ve inatçı kâfir” reddeder.Yahudi, “her ne kadar sahip olduğu bir kitabın hayatını kurtaracağını iddiaedersede”,ölümcezasınaçarptırılarakyakılır.“Mucizeningerçekleştiğiyere

küçükbirkiliseinşaedilir.”175

Aynı yıl 18 Temmuz’da Fransa kralı, krallıkta yaşayan 100.000 kadarYahudi’yisınırdışıetmekararıalır.Ancakbirkezdahabukararını,Yahudimallarınaelkonulmasıkararıiledeğiştirir.

1294’te, küçük bir oğlan çocuğunu öldürmekle suçlananBernYahudilerisınırdışıedilir. İkibuçukyüzyılsonra,LaGrenetteMeydanı’na,birçocuğumideyeindirirkenbirdiğeriniçuvalatıkansarısivribaşlıklıbircanavarıtasvireden,“ÇocukYiyenÇeşmesi”adıylatanınanbirçeşmeyerleştirilir.Buçeşmebugünhâlâoradadır.

Lakabı“Yahudikatili” (Judenschläger) olanRindfleish adındabirAlmanderebeyi,1298’deküçükbirordu toplar.Buordu,altı ay içindeBavyera’daWarburg, Regensburg, Nürnberg, Augsburg, Heilbronn ve Röttingen fuar

şehirlerinde yaşayan 100.000 Yahudi’nin büyük çoğunluğunu katleder.129

Bu,AvrupaYahudilerinintarihindeozamanakadargerçekleştirilenenbüyükkatliamdır.HattaBirinciHaçlıSeferisırasında,tamikiyüzyılönceaynıyerdegerçekleşenkatliamdanbiledahaönemlidir.

1306’daIV.Philippe’in(Yakışıklı),Flamanlarakarşısavaştıktansonrayineparaya ihtiyacı vardır. Tapınak Şövalyeleri ile Lombardiyalı bankacılarımallarınaelkoymakamacıylahapseattırırken,15yılönceyaptığıgibi,yine

dindeğiştirmeyireddedenYahudilerisınırdışıetmeyekarar verir. Bu sefer durum ciddidir.Yahudilerin ikamet hakkını satın almaşansı yok gibidir. Bir günlük erzak ile üzerlerinde ne varsa onu götürmeyehakları vardır. Operasyon başlarsa da, uzadıkça uzar. 1307 ila 1310 yıllarıarasındahâlâYahudilereaitmallarınindirimlisatışbelgelerinerastlanır.Dahasonra 1311’de, ferman bir daha ertelenir. Yahudiler kalabilecekler, ancakmallarınıgerialamayacaklardır…

KaraVebailegelenyenidendoğuş

XIV. yüzyılın başında ekonomik gelişme ile fiyatların yükselişi, BatıAvrupa’da kredi ihtiyacı ile bankacıların rolünü artırır. Floransa’daFrescobaldiler,BardilervePeruzziler–“Lombardiyalılar”–artıkbütünbanka

işlemlerini yapmaktadırlar.411Kambiyo, virman, bir yerden bir yere tediyeişlemleri gerçekleştirir; gelirlerini topladıkları, mali konularda danışmanlık

yaptıkları papalara, krallara, prenslere ve şehirlere borç para verirler.176

Hıristiyanların bankacılık yapmaları Kilise tarafından yasaklanmışolduğundan,Lombardiyalılarsadeceticaretyaptıklarını,borçlularınborçlarınıöderken üzerine ilave ettikleri meblağın “faiz” olarak adlandırıldığını

bilmedikleriniiddiaederler.311LombardiyalılarözellikleBrugge,AnversileYahudilerin yerini aldıkları İngiltere’de (hatta bir gün Yahudileri, kralavermeyi kabul ettikleri bir borç karşılığında rehin almışlardır!) etkindirler.Frescobaldiler, II. Edward’a İskoçya’ya açtığı savaşı finanse edecek kadar

borçparaverirler;354BardilerilePeruzziler,III.Edward’ınYüzYılSavaşlarısırasında Fransa’ya karşı giriştiği harekâtları finanse eder, karşılığındaFloransa’daki tekstil atölyelerini zengin edecek İngiliz yününü rehin alırlar.Böyleceborçvermek,birneviindirimlisatınalmaşeklihalinegelir.1318’deBardilerinservetinin875.000florin,yanienönemlimüşterileriII.Edward’ın

bütçesineeşitolduğutahminedilir.354

Ancakdahasonraiflasederler.1354’teIII.Henry,Bardilereborçluolduğu900.000 florin ile Peruzzilere borçlu olduğu 600.000 florini ödeyecek

durumda değildir.354 Bunlar korkunç rakamlardır! Lombardiyalıların iflası,Floransa’nın bankacılıktan elde etmiş olduğu serveti sıfırlar. Bu durum,

CenovaileVenedik’eyarar.176

Böylece Haçlı Seferlerinin sona ermiş olmasına rağmen, Yahudiikrazatçılarhâlâvazgeçilmezdurumdadır.Kitlehalindesürgünkararlarındanhiçbiri henüz gerçek anlamda uygulanmamıştır. Sens, Falaise ve Troyes’dahâlâ onlarca üstat yetiştiren Talmud okulları bulunmaktadır. Her yerdeYahudilerden, köylü ve zanaatkârlara borç para vermeye devam etmeleriistenmektedir. Hatta 1309’da Zürih’te, bir kararname ile Yahudilere, şehirmeclisi tarafından belirlenen faiz oranına göre şehirdeki burjuvalara borçvermeleri emredilir. Zaten ikrazatçılık, rehin bırakılan kıyafetlerin satışıylabirlikte, Yahudilerin yasal tek gelir kaynağıdır. Fransa’da 1306’da alınansürgünkararıkısasüredeunutulur.Enazındanikrazatçılariçin;zira1311’denitibarentahtınvârisi,bazıbaronlarakendiyetkialanlarında“Lombardiyalılar,

Yahudiler veya başka tefeciler” bulundurma hakkı tanır.61 X. Louis adıyla1315’te tahta çıkan prens, Yahudilerin prensipte 12 yıl için ikamet hakkıbulunduğunu teyit eder. Aynı yıl kral, “halkın tezahüratı eşliğinde”, 25 yılönce sınır dışı edilen Yahudileri geri çağırır. 1317’de Marsilya’da,Draguignan’lıBondavin adındabirYahudi lehine24Hıristiyanmahkemede

şahitlikeder.382

Molakısasüreliolur.Fransa’da1320’deayaklanan40.000“küçükçoban”ve köylü, özellikle Bordeaux’da karşılarına çıkan Yahudileri katleder; bu,onların en sevdiği uğraştır. Carcassone taşra mahkemesine bağlı beldeler,1321’de V. Philippe’ten (Uzun), halen şehirde yaşamakta olan ve borçluHıristiyan kadınlara tecavüz etmekle suçlanan son Yahudileri sınır dışıetmesiniister.Aynıyıl,Avignon’daoturanXXII.Ioannestarafındansınırdışıedilmekle tehdit edilen Roma Yahudilerine, Papalık Devleti vekili Robertod’Angiò sahip çıkar. Bordeaux Yahudileri, 1337’de kutsal bir ekmeğikirlettikleri için katledilir. Bohemya, Moravya ve Avusturya’da yaşayanYahudiler de aynı şekilde katledilirler. Kendilerini Judenschläger olaraknitelendiren yoksullardan oluşan çeteler, 1339’da Alsace ve Franken’dayaşayancemaatlerikatleder.

Avrupa’nınheryerindeYahudileryeniden,busefercüzamlılarlabirlikolupkuyularızehirlemeklesuçlanır.Dedikoduhızlayayılır:paravehastalık.Kangibiparavehastalıkdadolaşır,halkınzihnindebirbirinekarışır.Kan,hastalıkveparamı?KaraVebayakındır.

Karadeniz’de Moğollar tarafından kuşatılmış bir Ceneviz limanı olan

Kaffa’dan gelen bir gemi, 1346’da Venedik’e korkunç bir hastalık getirir:veba.69Veba,şehirnüfusununyarısınıöldürür,Renanya’dangeçerekKuzeyDenizi’neçıkanyolutakipederekmüthişbirhızlaAvrupa’yayayılır.

HernekadarYahudiveHıristiyanhekimler–çağınyetersizimkânlarıyla–insanları kurtarmak için birlikte mücadele verirlerse de, bazı rahipler ilederebeyleriderhalhavayıvesuyuzehirleyerekHıristiyanlığıyoketmek içinYahudiler tarafından planlanan “şeytani eylem”e işaret ederler. Bunun,karargâhının Chambéry’de olduğu iddia edilen Rabbi Peyrat adında biradamın Toledo’da tezgâhladığı bir komplo olduğundan söz edilir. RabbiPeyrat,zehiruzmanıadamlarınıburadanAvrupa’ya,Venedik’tenHamburg’akadar her yere göndermiştir! Chambéry Yahudileri; Savoie Kontu VI.Amadée tarafından tutuklanır, işkence altında suçlarını itiraf ederler. İsviçreve Almanya’da Yahudi cemaatleri katledilirse de, hastalık elbette ortadankalkmaz. Vebanın henüz ulaşmadığı Strazburg’da, kasap ve tabakhaneloncaları ile borç içindeki bazı derebeyleri, Yahudileri öldürür. Oysa vebaStrazburg’a da ulaşır ve 1600 can alır. Nisan 1348’de, Yahudilerin şehirmeclisine vatandaş sıfatıyla kabul edildikleri nadirAvrupa kentlerinden biriolanToulon’dayaşayanYahudiler,“CarrieredelaJuderia”dakatledilirler.

Temmuz ve Eylül 1348’de Papa VI. Clement, Avignon ve ContadoYahudilerinikorumasıaltınaalarakYahudilerindevebadanöldüklerini,hattasalgının Yahudilerin yaşamadığı bölgeleri de vurduğunu hatırlatır. 1349’dayine Strazburg’da 2.000, Worms’ta 400, Oppenheim’da 2.000 Yahudiöldürülür;Mainz’da6.000Yahudiyakılaraköldürülür;Erfurt’ta3.000Yahudikatledilir; Viyana,Münih, Augsburg,Würzburg ve Nürnberg’de katliamlar,savaşlar ve intiharlar yaşanır. Renanya’da iki yüzyıl içinde gerçekleşen buüçüncükitleselkatliamda,toplamenaz30.000Yahudiölür.Hayattakalanlar,bölgeyi tekrar terk ederler. Bu sefer Polonya, Pomeranya ve Rutenya’yagiderler.

Veba,Avrupa’yıdolaşmayadevameder.Ölülerlebirliktecanlılardayakılır.İspanya, Fransa, İtalya’nın güneyi ile Almanya’ya göre vebadan daha azetkilenen Hollanda, papa ve tüccarların onayıyla, az sayıda Yahudi içinsığınacak yerler olarak kalır. Ta ki veba 1352’de, başladığı gibi gizemli birşekilde ortadan kalkana dek. Veba toplamda Avrupa kıtasında yaşayannüfusun üçte birinden fazlasını yok eder. Salgın, daha birçok defa geri

gelecektir.

Bu, sadece sözcüklerin ifade edemediği bir trajedi değildir. Bu aynızamanda, garip ve dolambaçlı bir yoldan feodal sistemin de sonudur. İşçisayısı iyice azaldığından, ücretler yükselir; lonca düzeni bu durumadayanamaz.Artıkpiyasaekonomisinegeçilebilir;ziraKaraVeba,eskidünyadüzeninisonaerdirmiştir.

İştetambusırada,1353’teFloransa’da,Rönesans’ınilkmetinlerindenbiritamdadünyadan,Yahudilerdenveparadan sözeder;üstelik ilkkezolumlu

şekilde.Decameron’da yer alan ilginç bir hikâyede62 (birinci gün, üçüncühikâye: “ÜçYüzük veyaÜçDin”) Boccaccio, Selahaddin’in “Melchizedekadında zengin bir Yahudi tefeci ile İskenderiye’de” nasıl borç pazarlığıyaptığını anlatır. “Bu Yahudi, çağının en menfaatçi ve en cimri adamıdır.Selahaddin onu huzuruna getirterek şöyle över: ‘Melchizedek, birçok kişibana senin bilgelik ve ilim sahibi, özellikle de dini konularda son derecebilgili olduğunu söyledi. Üç dinden, Yahudilikten, Muhammetçilikten veHıristiyanlıktan hangisinin sana en iyi ve en hakiki gözüktüğünü bilmek

isterim.’”62Yahudi,birmecazlacevapverir.Birbaba,muhteşembiryüzüğüüç çocuğu arasında paylaştırmamak için, bu yüzüğe tıpatıp benzeyen ikiyüzük daha yaptırır. Yüzükler birbirine o kadar benzer ki, baba öldüğündemirasçıları hangisinin gerçek olduğunu öğrenebilmek için kavgaya tutuşur.Oysa üç yüzük de aynı derecede güzeldir. Selahaddin, cevabın inceliğineşapka çıkartır. “Cömertliği tutan Yahudi, sultana istediği kadar borç verir;sultan ise,Yahudi’ninbudavranışındançoketkilenirveonaminnettarkalır.Yahudi’ye borcunu iade etmekle kalmaz, onu bir de hediyelere boğarakyanındatutar,onasonderecekibardavranırvedaimadostlukgöstererekonu

onurlandırır.”62 İslamı’n bir hoşgörü ve karşılıklı saygı timsali olarakgösterildiği bu metin, radikal şekilde yenilikçidir. İtalyan Rönesansıyaklaşmaktadır.

1355’ten itibaren, Kara Vebanın korkunç hatırasına rağmen, YahuditüccarlarbaharatvekıyafetsatmaküzereThüringen,BavyeraveBohemya’yageri döner, ancak buralara yeniden yerleşmezler. Üç büyük katliamıngerçekleştiğiparanınbaşkentiNürnberg’de,geriyesadece78yetişkinYahudikalmıştır.Yapmalarınaizinverilentekişhâlârehinciliktir.Herbirindesekizila11yetişkinbulunanüçaile,bucemaatinneredeyseyarısınıoluşturur.Bir

belediye görevlisi her yıl nisan ayında bir Şabat günü sinagoga giderekmevcutlarınlistesiniçıkarır,herbirininBürgerrecht(vatandaşlıkhakkı)sahibi

olup olmadığını kontrol eder.34 Belediye görevlisi sinagogda dokuz dinadamı,onTevratöğretmeni,birkoşerkasap,birsinagoggörevlisivebirkaççocuklakarşılaşır.

1376’daİngiltere’de,KaraPrensin23ölümündensonra,kralın30yılevvelborçlandığı Lombardiyalı bankacıların aslında gizli Yahudiler olabileceği

söylentisi yayılır.417 Bu durumda onlara olan borçların ödenmemesinormaldir. 1370’te Brüksel’de yaşayan Yahudiler, “kutsal ekmeklerikirlettikleri”bahanesiylekatledilirler. 5Temmuz1394’te,YüzYılSavaşlarıbir kraliyet düğünüyle tekrar canlanırken, 1315 sürgününden sonraİngiltere’ye dönen az sayıda Yahudi, II. Richard tarafından tefecilik vemisyonerlik suçlamalarıyla yeniden kovulur. Şüphesiz bu Yahudiler, dindeğiştiren dostlarının inancını canlandırmaya çalışmıştır. Yahudilere işlerinitoparlamalarıiçin12yılsüretanınır;faizleborçvermeleriyasaklanır;mevcutalacaklarınınüçteikisinekraltarafındanelkonur.Bu,artıksondur:Biryüzyılboyunca süren sürgünlerden sonra, Yahudiler bir daha geriçağrılmayacaklardır.Misyonerlik,Kiliseningözündeaşırıvahimbirsuçtur.

Bazıları,Almanya’yagider.Buradayine“kan içmek”lesuçlanarakzulümgörürler.XIV.yüzyılboyunca,YahudilerAvrupa’dansilinir;sadeceAlmanya,İspanya ve İtalya’da hayatta kalırlar. 1458’de Frankfurt’ta, yaşadıklarısokağın iki ucuna yerleştirilen kapılar ardına hapsedilirler. Bunlar,Yahudilerin ilk tecrit edilişleridir. Diğerleri, Lombardiya’ya sığınır. Burada,İngiliz borçlular üzerine keşide edilmiş poliçeleri yerel bankacılara satarakgeçimlerini sağlarlar. Şüphesiz bazılarının Lombardiyalı bankacılarla olanilişkileri eskiye dayanmaktadır. Hatta belki de kendilerini bu kadar iyiağırlayan bu “Lombardiyalılar”dan bazıları, din değiştirmiş Yahudilerdir.Benlikleriniçokfazlakaybetmedenhayattakalabilmekiçinmaskelertakmakzorundadırlar…

ToskanaveVeneto

XV. yüzyılın başında Brugge kuma gömülerek69 dünyanın bir numaralılimanıolmavasfınıkaybeder;HansaBirliğiinişegeçer;Anversisehenüzçokküçüktür. Bundan böyle ticaretin neredeyse tamamı Cenova, Floransa ve

Venedik’tengeçer.Toplam10.000.000nüfusasahipİtalya’nınYahudinüfusuancak 15.000’dir. XIII. yüzyıldan bu yana Ferrara, Bologna, Padova,Mantova, Perugia, Cenova, Floransa ve Venedik tarafından verilenşartnameler (condotte) sayesinde, Yahudileri yarımadadan attırmak isteyenFransiskenler ile Dominikanlara rağmen, Yahudiler buralarda halenzanaatkârlık,kuyumculukveikrazatçılıkyapmaktadır.

OsıradaVenedik,dünyaekonomisininbirnumaralışehridir.69Enönemliürünlerinfiyatlarıburadabelirlenir;eniyigemiler,galeredamercatoburadainşaedilir.HıristiyanveYahuditüccarlar;Flandreyününü,Cenovakadifesini,Milano ve Floransa çuhasını ve Barselona mercanını Doğuya buradanyollarlar.Tanaköleleri,Konstantinopolisipeği,Anadolumadenleri,PersipekişleriveMalabarkarabiberiyineburayagelir.KüçükYahudicemaati, refahiçinde yaşamaktadır. İlk İbranice Kitab-ıMukaddes, Abraham ben Hayyimtarafından, kitap basımıyla uğraşan Soncino ailesinin kurduğu matbaamakinesinde,1488’deVenedik’tebasılır. İlk İbraniceduakitabı ise,1475’te

ReggioCalabria’dabasılmıştır.75

Matbaa,HıristiyanlıkiçinolduğukadarYahudilikiçindegerçekbirdevrim

niteliğindedir.19 Ortak yaşamın vazgeçilmezi olan kitaplar, nihayet çoksayıda ve ucuz fiyatlara elde edilebilecektir. Saygıdeğer cemaatler, bundanböyle kendilerini kitapsız tasavvur edemez. Kitap piyasası geniştir. DünyaYahudilerinin tamamı aynı dili konuşur; Çince ve Latince dışında, dünyadakonuşulan nerdeyse hiçbir dil bu kadar çok okura sahip değildir! Bunakarşılık,büyükhahamlarınbuşekildeherkeseulaştırılantefsirleri,düşünceyifelce uğratır. Bundan böyle çok az kişi, basılı tefsirlere kendi yorumunueklemeyecesaretedecektir.

VenedikliYahudiler, Venedik’te çalışan diğer tüccarlarla birlikte, sınırlarıaşabilen,(1453’tenberiKonstantinopolis’inyeni ismiolan)İstanbulvePersdevleti ile ticaret yapabilen yegâne tacirlerdir. Balkanlar boyunca ve Çin’ekadar giden İpek Yolu üzerinde sıralanan acentelerde temsilcileri bulunur:Semerkant,Buhara…2000VenedikliYahudiçeşitliticaretdallarıylaokadarbütünleşmiştir ki, doç bundan endişe duyarak 1420’den itibarenYahudilere

ayırtedilebilmeleriiçinsarıbirşapkatakmamecburiyetigetirir.75

Floransa’da 1434’ten 1464’e kadar hüküm süren Cosimo de’ Medici,

Marsilio Ficino etrafında toplanan Yahudi ve Arap filozofları kendine

çeker.411 1437’de Yahudi tüccarlara, kredi vermelerine hak tanıyan birşartnameverir.DahasonraMuhteşemLorenzo,Yahudilerineğitimgörmeveticaret yapma özgürlüklerini teminat altına alır. Romanyotlar İstanbul’danArapça ve Yunanca metinlerin çevirilerini getirir, matbaanın yayılmasındaçok önemli rol oynarlar. Bologna Üniversitesi’nde İbranice kürsüsü açılır.Padova Üniversitesi’nde felsefe kürsüsü başkanı Rabbi Elijah Delmedigo,Hıristiyanlığın gerçeklik kanıtını Kabala’da (gelenek) arayan Pico dellaMirandola’yı derinden etkiler. Toskana’daki Yahudi nüfusu, yakında50.000’inüzerineçıkacaktır.

Papalık Devleti’nde –özellikle Roma ve limanı Ancona’da– V. Martin,

1420’de birkaçYahudi bankacıyı vergi karşılığında himayesi altına alır.313

IV.Eugene,1442’deYahudilerinsinagoginşaetmelerini,kamumesleklerinegirmelerini ve mahkemede Hıristiyanlara karşı tanıklık etmelerini yasaklar.Busonyasak,Yahudilerinticarianlaşmazlıklardamahkemeyebaşvurmalarınıfiilen engeller. Fransiskenler, 1462’de faizsiz borç verebilmek ve papayıYahudi bankacıları uzaklaştırmaya mecbur etmek amacıyla, rehin karşılığıkrediverenkurumlarkurarlar.Ancakpapa,Yahudibankacılarıuzaklaştırmaz.Durum, tuhaf bir ironi ihtiva eder: Yahudilerin her yerden sürüldüğüHıristiyan Avrupa’da papalar, birkaç Yahudi’yi bankacılık mesleğiniyürütmeleri için kendilerine saklarken, Hıristiyan prenslere Yahudilerdenkurtulmalarıgerektiğinisöylemektengerikalmazlar!

1491’de, yine Fransiskenler ile Dominikanların teşvikiyle, YahudilerRavenna’dan atılır. Ravenna’daki sinagoglar, İspanya Yahudilerininolağanüstütarihisonaermedenbiryılönceyerlebiredilir.

4.İslamvePolonya(1260-1492)

Memlûklar,Osmanlılar,MoğollarMemlûk hâkimiyetindeki Mısır, Osmanlı hâkimiyetindeki Türkiye ve

Moğol hâkimiyetindeki Pers devleti ileOrtadoğu içinmücadele etmektedir.BirçokYahudi,gerilemeiçindekibuüçMüslümanimparatorluktankaçmanınyollarınıaramaktadır.

TürkasıllıaskerlerolanMemlûklar,1250’deSüleyman’ınailesindengelensonsultanıöldürerekMısır,Suriye,dahasonradaFilistin’deaskeribirrejim

kurarlar.Mısırgibiİskenderiyede,Osmanlıkuvvetleriilekarşıkarşıyagelir.GeriyekalansonYahudi tüccarlar;buradakibaharatpiyasasınıkontroleder,bubaharatlarıCenevizli,Pisalı,Venedikli,MarsilyalıveKatalantoptancılarasatarlar.

XIV. yüzyılın sonunda, I. Bayezid’in saltanatı sırasında, OsmanlıİmparatorluğuAnadolu, (1389’dakazanılanKosovaMuharebesisonrasında)Sırbistan’ınbirbölümü,Bulgaristan,MakedonyaileTrakya’nınbirbölümünükapsar.OsmanlılarabirtekKonstantinopolis’ifethetmekkalmıştır.Ancaktambu sırada Osmanlı İmparatorluğu, bir yüzyıl önce İslamiyeti kabul edenMoğolların saldırısına uğrar. 1386’da, Moğolların lideri ve Cengiz Han’ıntorunu Timurlenk; Pers devletini fetheder, İsfahan ile Şiraz sakinlerinikatleder. Ancak Yahudiler de dahil olmak üzere zanaatkârlar ile âlimleredokunmaz,kendibaşkentininşanıiçinçalıştırmaküzere(ahşapdoğrama,halıdokuma,ipekişleme)buinsanlarıSemerkant’agöçezorlar.1393’teMoğollar,halen20.000Yahudi’ninyaşamaktaolduğuBağdat’agirer.Moğollar1401’de,bütün Bağdat sakinlerinin katledilmesini emreder. Her asker, bir kellegetirmekzorundadır.Sinagoglardahilbütünbinalaryerlebiredilir.BöyleceİÖ722’de ilk sürgünsırasındaoluşandiasporanıneneskicemaatiyokolur.Bölgede sadece dağınık halde yaşayan birkaç cemaat hayatta kalır. BucemaatlerdahasonrayıkıkhaldekiBağdat’ageridöneceklerdir.

AynıyılTimurlenk,çokönemli ticaribirkavşakolanHalep ileBaalbek’iele geçirir. Her ne kadar Şam, kapılarını Timurlenk’e açarsa da, yağmadankurtulamaz. Haziran 1402’de Ankara Muharebesi sırasında Timurlenk;Bayezid ile karşı karşıya gelir, padişahı esir eder, Anadolu ile Smyrna’yıOsmanlılardan alır, geçtiği yerlerde yaşayan Yahudileri ve Hıristiyanlarıkatleder.Moğol imparator,Hindistan’daMoğolhanedanınıkurduktansonra,Minglerin hâkimiyetindeki Çin’e saldırmaya hazırlanırken 1405’te ölür.OsmanlılarrahatbirnefesalarakBizansİmparatorluğu’nubitirmeplanlarınageridönerler.Timurlenk,MorayarımadasıileOsmanlıtoprağındatekbaşınaduranKonstantinopolisşehrindekuşatmaaltındayaşayanHıristiyanlaraancakkısabirsoluklanmasüresikazandırmıştır.

29 Mayıs 1453’te Sultan II. Mehmed, son Doğu Roma İmparatoruKonstantinos Palaiologos’u mağlup ederek şehre girer. Kiliselerin yerinicamileralır.Ancaksinagoglaradokunulmaz.Küçükdüşürücüzimmistatüsü

(VIII. yüzyıldan beri İslam’ın “himaye edilenler” olarak tanımladığıgayrimüslimler), her iki din mensuplarına da uygulanır. Romanyotlar,Yunancaduaetmehaklarınımuhafazaederler.Fransa,Almanya,Macaristanve Sicilya’yı terk eden başka Yahudiler, şehre gelerek aralarına katılır. II.Mehmed,BelgradveRodosönlerindemağlupolanakadarsavaşbirsüredahadevameder.25Ocak1479’daII.Mehmed,Venedikilebirantlaşmaimzalar.

Filistindedahil olmaküzereCezayir’denPersdevletineuzananOsmanlıİmparatorluğu’ndayaşayanYahudiler,herşeydenöncezanaatkârveköylüdür.

ZatenArapçaveyaTürkçeolanisimleridemesleklerinegöndermeyapar:459

Haddad (demirci), Tzaig (mücevherci), Nahesi (kazancı), Fellah (çiftçi),Leben (sıva işçisi), Sabag (boyacı), Hiat (terzi), Nejar (marangoz), Attal(hamal). Bazen seçilen isimler, sahip olunan serveti gizlemek amacıylabilinçliolarakalçakgönüllümeslekleregöndermeyapar.Bazıları,korsanlararağmenbütündenizlerde ticaretyapar.Diğerleri,maliyeciolarakMüslümanpadişahın maiyetine girer. XV. yüzyılda Yahudilerin içinde bulunduklarıdurumueniyi,Kudüs’teyaşayansonYahudilerhakkındayazanRabbiIsaacIlos anlatmıştır: “Çoğu, zanaatkârdır […]. Bazıları, zengin tüccarlardır.Bazılarıise,bilimleuğraşır[…];çoğukendini,diniyasalarıincelemeyeadar.El Halil’de sayıca kalabalık olan Yahudiler, bizzat dokuyup boyadıkları

pamuk ile kendilerine önemli bir ticaret alanı yaratmışlardır.”459 Fas’taolduğu gibi Cezayir’de de, cemaatler refah içinde yaşamaktadır. Yeşivalar,burada özellikle gelişmiştir. Haham Simeon ben Şemah Duran, İslamdiyarındaki diasporanın büyük kısmında yüzyıllarca uygulanacak evlilikkurallarınıbelirleyendüzenlemeleriburadakalemealmıştır.

Bu istisnalar dışında,Yahudilerin İslam topraklarında artık hemenhemenhiçbir önemli görevi yoktur. Bu nedenle Yahudiliğin ağırlık merkezi,Polonya’yakayar.

DoğuAvrupa’yageliş

Polonya’yagelenilkYahudiler,İslamtopraklarındangelmiştir.Toledolu(osırada Müslüman bir şehirdir) Yahudi tüccar Ibrahim Ibn Jacob’un biryazısında izine rastlanan birkaç Radhanit –belki de Hazar– tüccar, 965’te

Polonya’ya gelir.414 Daha sonra 1097’de, Birinci Haçlı Seferi’nin hemenardından,RenanyaveyaPrag’dangelenaileler,Silezya’yayerleşir.Buesnaf

veköylüler,çokiyikarşılanırlar.Bölgenin,Polanların(“tarlainsanları”)düküI. Mieszko tarafından çok kısa bir süre önce Hıristiyanlaştırılmış olmasıPolonyalıları, Batılı nefret akımlarını benimsemeye hazır duruma

getirmemiştir. Vincent Kadluba’nın bir anlatısına göre,414 Yahudiler 1170-1180’lere doğru Krakow’da hiçbir endişe duymaksızın yaşamaktadırlar.Yahudiler burada hakkâk, kumaş boyacısı, ipek üreticisi, rehinci, tüccar vesimsardır. Baltık Denizi’nden Türkiye’ye kadar, Litvanya, Ukrayna veBalkanlar’da yaşayan cemaatler tüccarlara aracılık ederler. Polonya,Silezyave Mazovya’da bulunan ve üzerlerinde İbrani armaları bulunan gümüşparalar, içlerinden bazılarının, 1138-1202 arası Büyük Polonya Prensi III.

Mieszkoiçinparabasmışolduğunugösterir.414

Kral Dindar Boleslas, 1264’te Cermen örf ve âdetlerine uygun olarakYahudileri“Hazineninköleleri”nedönüştürür.Yahudilerincemaathayatlarınıdüzenlemeye, ticaret yapmaya, gayrimenkul rehin karşılığında borç para

vermeye,hattaköylüolmayahaklarıolduğunuteyiteder.414Dahasonra,50yıl gecikmeyle, Polonya Kilisesi, 1215 Laterano Konsili kararlarınıuygulamayakalkar.1267’detoplanankonsildePolonyaKilisesi;Yahudilerintoprak işlemelerini, Hıristiyan çalıştırmalarını, bir şehirde birden fazlasinagog inşa etmelerini yasaklamak ve Yahudileri özel bir işaret taşımaya,belli birmahallede tecrit edilmiş halde yaşamayamecbur etmek için büyükçaba gösterir. Ancak Roma’da konan yasaklar gibi bu yasaklar dauygulanmaz; 1279’da BudaMeclisi (Macaristan), 1285’te Leczyca Meclisi(Polonya) tarafındanboşuna tekrar edilir.Kilise,prensvehalkınYahudilereiyi gözle bakmasına engel olamaz. Silezya Yahudilerine, bazı yerelderebeyleritarafındaneşithaklartanınır:1273’teWroclaw’lıHenrykProbus,1274’te Glogow’lu Henryk, 1290’da Legnica’lı Henryk ve 1295’teWroclaw’lıBolko.

BüyükKazimierz,1334’tetahtaçıktıktanbiryılsonra,DindarBoleslas’ınYahudilere70yılöncetanımışolduğuhimayehakkınıteyiteder.HernekadarYahudilere toprak sahibi olma hakkı tanımazsa da, onlar için Krakow’unyanındaKazimierz adında bir şehir bile kurar.Kilise, durumuyine protestoeder. Hatta kralın, Yahudi metresi güzel Esterka’nın etkisinde olduğu

söylentisiçıkar.414

Haberlercemaatlerarasındahızlayayılır.BatıAvrupa’danveHaçlılarınosırada giriştikleri katliamlardan kaçan çok sayıda Yahudi, Polonya’ya akıneder. Ülke nüfusunun sadece %0,6’sını oluşturmakla birlikte, Polonya,SilezyavePolonya-LitvanyaKrallığı’nailhakedilenUkrayna’dayeralan35şehre sayıca önemli sayılabilecek cemaatler yerleşir. Bu Yahudilerin çoğuzanaat(kürkyapımı, tabaklama, tekstil), tuz,bakırveringabalığı ticaretiyleuğraşır, Baltık Denizi’nden Silezya’ya, Macaristan’a, Türkiye’ye veKaradeniz’deki Venedik sömürgelerine kadar simsarlık yaparlar. Bazılarıköylülere borç verir, diğerleri zengin tüccarlara borç vererek önemlibankacılar haline gelirler:Krakow’luLewek,AbrahamNiger,Drohobycz’li

Wolczko,Lublin’liJosekgibi.414

Batıdazulümlerarttıkça,dahaçokYahudiDoğuyaakıneder.1349’daönceSilezya’ya, hemen ardından, Kara Veba sırasında Polonya’ya gelirler.Yahudilerburadadakuyularızehirlemeklesuçlanırsada,nekovulurlarnedekatledilirler.Kazimierz’den sonra, 1387’den itibaren, yeni kurulan Jagiellon

hanedanı,PolonyaileLitvanya’yıbirleştirir.414Yahudiler,krallıktarafındangenellikleüstdüzeydevletgörevlileriolanderebeylerinintopraklarındavergitoplamakla görevlendirilir. Yahudiler, toprak sahiplerinin hizmetinde toprakişletmecisi, ustabaşı, köylü, zanaatkâr veya hancı olarak da çalışırlar. Bukâhyalardanbazılarızenginolupgölet,yeldeğirmeni,şatoveköysahibiolur.Mesela Drohobycz’den Wolczko adında biri, Rutenya’da birçok köyünsahibidir.

XV. yüzyılın başlarından itibaren, köy soyluları haline gelen bazı hürinsanlar,yaniszchlachtamensupları,çokkârlıhalegelenbu işlereelatmakister.Başkayerlerdeolduğugibi,Yahudileri“başlangıçriskinigöğüslemek”tekullandıktan sonra kovmayı düşünürler. Toprak sahibi olmuş kimi Yahudi,evlerini ve topraklarını satmaya zorlanır. Kazimierz’in ortasında Hıristiyanüniversitesi kurulur; Yahudi ikrazatçıları faizsiz borç vermeye zorlayanöğrenciler, borçlarını bazen kapatır bazen kapatmaz. Törensel cinayetsuçlamalarıBatıdanburalaradaulaşır.1423’te, ikrazatçılarınkredimektubudüzenlemeleri ve toprak ipotekleri almaları yasaklanır. Bundan böyle,teminatı ancak taşınırmallar (kıyafet, şarap fıçıları) olan düşükmiktarlardaborçlarverebilirler.1454’te,FransiskenengizisyoncuGiovannidaCapestranoBohemya’da sapkın Hussitlere karşı mücadele verirken, arada Wroclaw

Yahudilerine de saldırır. 1490’da Yahudiler, önce Aşağı Silezya’dan, dahasonraKrakow’danvehattaKazimierz’denkovulurlar.

Bu zulümler karşısında bazı Yahudiler, köy soyluları olabilmek için dindeğiştirir. Diğerleri, o zamana kadar yapmaya zorlandıkları meslekleribırakarak madenlere veya vergi tahsildarlığıyla ilgili görevlere yatırımyaparlar. Yine de buradaki durum, her yerden daha iyidir. Özellikle deİspanya’dakindençokdahaiyidir.

5.Keşiflerifinanseetmekveyokolmak(1000-1492)

İspanya’nıngünüİSI.binyılınbaşlarında,İbraniceSefaradkelimesi,İslamileHıristiyanlığın

buluşma noktası İspanya için kullanılmaya başlanır. Bu kelime, Kitab-ıMukaddes’te “Kudüs’ün Sefarad’daki sürgünü”nden bahseden OvadyaKitabı’ndan gelir. Bununla, Nebukadnezar zamanında Anadolu’da yaşayancemaatlerkastedilir.AynıayetteZarfatkelimesinederastlanır.Bukelime,İSI.binyıldaGalyaiçin,dahasonraFrankKrallığıiçinkullanılmıştır.

İber yarımadasının kuzeyinde Hıristiyanlar, güneyinde ise Müslümanlaryaşar. Her iki kısımda da Yahudi cemaatleri mevcuttur. Bu insanlarbirbirleriyle iyi geçinirler. Buraya kısa sürede Batı Avrupa’nın en büyükYahudi cemaati yerleşir. Bu cemaatin İspanya’daki yaşamı ve buradansürülüşü,Yahudilerinbaşındangeçenenşaşırtıcımaceralardanbiridir.

XI.yüzyıldaRabbiSamuelLevi,hemcemaatnagibihemdeGranada’nınMüslüman kralının bir numaralı yardımcısıdır. Yahudi yazarlar, DoğudanYunan düşüncesini Granada’ya taşıyarak İbraniceye çevirir, yorumlar,Hıristiyan dünyasına tanıtır. 1150’de, Kastilya’nın büyük bölümünüMağribîlerden geri alanKastilyaKralıVII.Alfonso, kendini “İspanyollarınKralı” ve “Üç Dinin Kralı” ilan eder. Haçlı seferleri bütün hızıyla devamederken, 1170’te Alfonso’nun oğlu ve Kastilya Kralı III. Sancho,Mısır veBabil’den bilginler ve dini yasa uzmanları getirtir. Zaragoza’nın kuzeyindeyer alan Tudela’da Hıristiyan mahkemeleri, Talmud yasalarına dayanarak

Yahudilerarasındakianlaşmazlıklarabakar.406

Oçağda,İberyarımadasınınkuzeyindevegüneyinde,her türlümeslektenYahudi’ye rastlanır: zanaat, ticaret, hatta tarımla uğraşmaktadırlar. Mesela

Segovia’nınHıristiyanbölgesinde,Yahudiaileşeflerininyarısıdokumaişçisi,ayakkabıcı, terzi, kuyumcu, demirci, çömlekçi veya kumaş boyacısıdır.Barselona’dadacemaatinyarısı,zanaatkârlardan(ciltçi,hakkâk,mücevherci)

oluşur.19 Tudela’daki Yahudiler, zanaatkâr veya hekimdir; başka yerlerdeyaşayanlar köylü, bağcı, zeytinlik veya buğday tarlası sahibidir. Bu bağ vetarla sahipleri, topraklarını bazen kendileri sürer ya da Müslüman veyaHıristiyanlara kiralarlar. Daha başka yerlerde Yahudiler, yün veya ipekişlerler.

Dünyanın geri kalanında olduğu gibi İspanya’da da, Kilisenin koyduğuyasaklarvehükümdarların talepleri nedeniyle, ikrazatçılık zorlaYahudilerintekeline verilmiştir. Birçok Yahudi, para, tohum, yağ ödünç verir, krallaradına İbranice veya Yahudi Kastilyacasında poliçeler ve faturalar düzenler.

İspanya’nın her yerinde, ekonomi terimleri İbranice kökenlidir.19 MeselaKastilyacabirborcunfaizianlamınagelenquiño,İbranicekeneşkelimesindengelir. “Yahudi” ile “ikrazatçı”, başka yerlerde olduğu gibi burada daeşanlamlıdır.

Bazı Yahudiler prenslerin danışmanları, para basım yetkilileri, saraylarınmaliye görevlileridir. Joseph ibn Zadok, X. Alfonso’nun vergi tahsildarı;Abraham El Barchilón, IV. Sancho’nun maliyecisi; Benveniste de Porta,AragonKralı I. Jaime’ninbankacısı; JudahHalevi ileAbraham Ibn Joseph,NavarraKralı III.Carlos’unvergi tahsildarlarıdır.BazıYahudiailelervardırki,büyükyöneticilerhepbuailelerdeyetişir:SevillalıBenNashmanailesiileAbravanelailesi(veyakaynaklaragöreAbarbanelailesi);ToledoluIbnWakarailesi ile Ibn Shoshan ailesi; Burgoslu Halevi ailesi ile Benveniste ailesi;ZaragozalıCaballeríaailesiileAlazarailesi.BuYahudiler,nemühürdarnedehazinedardır; devletten ziyade kralın şahsına hizmet ederler. Nadirenhükümete veya maiyete kabul edilirler. Oluşumuna resmi yollardan ancaknadirenkatıldıklarıpolitikalarınyetkinuygulayıcılarıdırlar.

Bu tüccarlardan bazıları, toplumla bütünleşmek adına din değiştirir.GüneydeSamuelbenYehudah;İslamiyetegeçerekAsmuriladınıalır,1174’teYahudileriKitab-ıMukaddes’inözünübozmaklasuçlayanbirkitapyayımlar.Hıristiyancephesinde,KastilyaveLeonKralıVII.Alfonso’nunhekimi,dindeğiştirmişbirYahudi’dir.

Kuzeyde yer alan küçük Hıristiyan krallıkları, Fransa’dan gelenşövalyelerin de yardımıyla, Müslüman toprakları fethetmeye girişir.Yahudiler,köylüveyayöneticisıfatıylasömürgesakinigörevigörür.

Pireneler’inkuzeyindekatliamlarvesürgünlerartarken,İspanyaYahudileriile Hıristiyanları birbirleriyle iyi geçinmektedir. Aragon Kralı I. Jaime’ninsaltanatı sırasında,1250’deDominikanlarınbaşıve IX.Gregorius’ungünahçıkartan rahibi Raimundo de Peñafort, birçok keşişin hahamlarla tartışacak

seviyeye gelebilmeleri için İbranice ve Arapça öğrenmelerini sağlar.19

Kastilya’da, Joseph Ibn Zadok’un maliye görevlisi olduğu X. Alfonso, herdinden bilgini etrafına toplar. Kastilya’nın diğer hükümdarları, Yahudileridinlerine saygı göstermeye teşvik bile eder; bazı Kastilyamahkemeleri işi,dindar olmayan Yahudilere para cezaları vermeye kadar götürür. BirYahudi’ninöldürülmesi,birasilinöldürülmesiileaynıcezayaçarptırılır.XIII.yüzyılın ortalarında, krallığın en büyük derebeylerinden biri olanDon JuanNuñez de Lara, Toledo’daki Dominikan manastırında Yahudiler ile zar

atar.406

1306’daYakışıklıPhilippetarafındansürülenvePireneler’inöbürtarafınasığınanFransaYahudilerininbirkısmı,buradarefahiçindebircemaatilebirsürü Talmud okulu bulmaktan büyük sevinç duyar. İspanyol piyasasıLombardiyalılara,CahorslularavediğerHıristiyanikrazatçılarahemenhemenkapalı olduğundan, Yahudi ikrazatçılar burada başka yerlere göre çok dahauzunsüreayaktakalırlar.Üstelikburada,başkayerlerekıyasla,soygunveyakatliama maruz kalmadan, çok daha iyi karşılanırlar. Judah Abravanel;1284’teönceKastilyaKralıIV.Sancho’nun,dahasonraSancho’nunhalefiIV.Fernando’nunhazinedarıolur.

XIII. yüzyılın sonunda,Müslüman prenslerin büyük bölümü sürüldüktensonra güven kazanan Kilise, prensleri Roma’nın emirlerine itaat etmeyezorlamaya karar verir. Dördüncü Laterano Konsili kararlarından bir yüzyılsonra Kilise, prenslere Yahudiler ile Hıristiyanları birbirlerinden ayırmayıkabul ettirmeye çalışır. Toledo başpiskoposluğu, Yahudileri Sarazenler ilebirlik olmakla ve ihanet etmekle suçlayarak bir isyan başlatır, sinagoglarınyağmalanmasına nedenolur.Barselona veTortosa’daki “tartışmalar”, İbranimetinlereyöneliksaldırılaradönüşür.

Her ne kadarKaraVeba İspanya’yıAvrupa’nın geri kalan yerlerine göredahaaz etkilesede, buhiçbir şeyideğiştirmezveKastilya’dakiYahudilerindurumukötüleşir.1368’deKastilya’dakitahtkavgası,yasalvârisZalimPedroile erkek kardeşi Enrique de Trastámara’yı karşı karşıya getirir. OrdularınakıbetindeneminolamayanYahudiikrazatçılar,herikitarafıdafinanseeder.Enriquemücadeleyi1369’dakazandığında,erkek kardeşini “Yahudileşmek” ile suçlayarak öldürtür, Yahudilerin devletgörevlerine girmelerini yasaklar. 1370’te Kilise, bir Kutsal Perşembe günüYahudi mahallesinde zar attıkları için Girona’daki Hıristiyan tüccarlaraleyhine kovuşturma başlatır. Écija diyakozu ve Sevilla piskoposluğu genelvekili Fernándo Martinez, Avrupa’da yapılanların da etkisiyle, Yahudilerin

sınırdışıedilmelerinitalepeder.274Temmuz1390’da,YahudilerihalenbirazolsunkorumaktaolansonhükümdarKastilyalı I. Juanölür.Yahudilerinsonsığınağı İber yarımadasında, yeni başlayan XV. yüzyıl onlar açısından çokkaranlık bir dönem olacaktır. Haritacılık, temel bir bilim dalıdır. Bütünharitalardevletsırrısayılır,zenginliklereulaşımısağlayanbirerbilgikaynağıolarakgörülür.Bunedenleharitalar,sonderecedeğerlinesnelerdir.Diplomasivecasusluğabağlıolarakharitaticareti,karmaşıkvekârlıbirticarettir.

Denizcilervekâşifler

Süleyman zamanından beri Yahudi tüccarlar, son derece yetkindenizcilerdir.Bundanönceki2000yıl içerisindePers,Yunan,MısırveArapgemileriyle veya kendi filolarıyla İspanya ile Hindistan arasında seyredenYahudilerilekarşılaşmıştık.BusayedeYahudiler,genişbirtecrübekazanmış,birçoğumükemmelharitacılarhalinegelmiştir.

Artık okyanusa İspanya ve Portekiz’den bakılmaktadır. Buradan yolaçıkarak Afrika dolaşılacak ve dünyanın ucu bulunacaktır. Güneye gidecekdenizcilere, denizcilikle ilgili araç gereç ve giderek daha kesin haritalargerekmektedir.XIV.yüzyılınbaşındadenizcilikleilgiliaraçgereçler,Yahudiastronomlarcaiyicegeliştirilmiştir.Mesela1300’leredoğruJacobbenMachiribn Tibbon, yıldızların konumunu ölçmeye yarayan, önceleri “Yahudikadranı” adıyla anılan bir alet icat eder. 1330’lara doğruKitab-ıMukaddestefsircisi, matematikçi ve astronom Levi ben Gershon, denizcilerin iki gökcismiarasındakiaçısaluzaklığıölçmelerineyarayançokbasitbirkadranolan“Yakup’untartısı”nı icateder.1475’edoğruSalamancalıastronomAbraham

Zacuto,gezegenveyıldızlarınyükselişsaatlerininaşağıyukarıdoğruolaraktespit edildiği ilk astronomi cetvellerini oluşturur. Zacuto’nun, JosephVezinho Diego Mendes adında başka bir Yahudi tarafından İbranicedenLatinceye çevrilen astronomi tablosu, Almanach Perpetuum adıylayayımlanır.

Portekiz’e yerleşmiş Yahudi denizci ve tüccarlar, I. (Büyük) João’nunsaltanatındanitibaren,1410’adoğru,ilkdenizaşırıkeşiflerinyapıldığıçağda,krallığın dış ticaretinin düzenlenmesine katılırlar. Kısa süre sonraBarselona’da baharat simsarları –Crescas ailesi–, Palma de Mallorca MilliAkademisi olarak anılan bir Yahudi harita merkezi yönetmeye başlar.Abraham Crescas’ın Jaime Riba adıyla Katolikliği kabul etmeye zorlananoğluYehudah,PortekizKralıI.João’nunAfrika’yıfethetmehayallerikuran,ancak bir kere bile denize açılmayan oğlu Gemici Enrique’nin hizmetinegirer. Yehudah, Sagres’teki denizcilik okulunun müdürü olur ve bu sıfatla,Afrika kıyıları boyunca kıtayı –boşuna– dönmeye çabalayan Portekizseferlerininorganizatörlerindenbirihalinegelir.1448’denitibarenbuseferler,BatıAfrikakıyılarınaulaşırveköleticaretibaşlar.Buköleler,Ginekıyısındayer alanArguin’dePortekizlilerle ipek işlerinekarşılık takasedilmeküzere,Araplar tarafındanMaliveSonghaykrallıklarındankaçırılankölelerdir.HernekadarYahuditüccarlarınbuticaretekatılmışolmalarıihtimaldahilindeisede,buticaretteözelbirroloynamamışabenzerler.

Afrika’nın güneyinden Asya’ya geçiş noktasının araştırılmasının altında,Yahudilerin bilinmeyen bir dünyanın, vaat edilmiş toprakların, EdenBahçesi’nin veya kayıp cennetin var olduğuna inanmaları yatar. Midraşmetinleri,İsrailKrallığı’nınonkabilesinin–İÖ722’dekiilksürgünsırasında“kaybolan”kabileler–, efsanevibir ırmakolanSabbatyon’undiğer tarafındayaşamakta olduğu fikrini besler. Sabbatyon’un suları hafta içindeçalkantılıyken,Şabatgünleridurulmaktadır.XII.yüzyıldayaşamışEldadHaDani adında Yahudi bir gezgin, bilinmeyen bir yerden geldiğini ve bukabilelerdenbiriolanDankabilesinemensupolduğunuiddiaeder.Dahaönceİskenderiye ve Bağdat’ta karşımıza çıkan XII. yüzyılda yaşamış İspanyolgezgin Tudelalı Bünyamin, Gozan Irmağı yakınlarında görülen Dan, Aşer,Zevulun ve Naftali kabilelerinden bahseder. Reuven ve Gad kabileleri ileMenaşe kabilesinin yarısının da, Yemen’de yer alanKhaybar’da yaşadığınıyazar.

Bu yolculuk kültürünün son derece şaşırtıcı bir sonucu olmuştur.Amerika’nınkeşfiniorganizevefinanseedenlerinneredeysetamamı,Yahudiveya din değiştirmiş Yahudilerdir. İşte, Eski Dünya’dan kovulan ve YeniDünya’yıkeşfedenİspanyaYahudilerininolağanüstümacerası.

KonversolarveMarranolar

Kastilya Kralı I. Juan’ın Haziran 1390’da ölmesiyle, Yahudilerin hamisikalmaz. Kale kapısı kapanmıştır. İspanya’da yaşayan ve tehdidi hisseden300.000kadarYahuditetiktedir.4Haziran1391’de,olaylarardıardınapatlak

verir.274 Önce Sevilla’daki Yahudi mahallesi yerle bir edilir; daha sonrakigünlerde Córdoba, Montoro, Jaén, Tudela, Madrid, Segovia, Valensiya,Barselona,PalmaveGirona’dakimahalleleryokedilir.Toplam50.000kişi,yani cemaatin altıda biri hayatını kaybeder. Bu rakam, bir önceki yüzyıldayaşanankatliamlardaölenkişisayısınaeşittir.Hayattakalan50.000Yahudi;Granada, Fes, Marakeş, Cezayir, Mostaganem, Tilimsan, Oran, Tunus veTrablus’takiİslamtopraklarınakaçar.100.000Yahudi,dindeğiştirmezveİspanya’dakalır.Diğer100.000dindeğiştirirsede,birkısmıgizliYahudikalır.

Yahudileringizligizliibadetetmeleriİspanya’dabaşkayerlerekıyasladahatehlikelidir. Kilise gerektiğinde Yahudileri hoş görürse de, “dönenleri” diridiriyakar.HıristiyanlıkileYahudilikarasındakigeçişlerbaşkayerlerdebazenhoş görülürse de, burada asla hoş görülmez. Din değiştirmiş bir Yahudi,Yahudi inancına göre ibadet ederken yakalanırsa, bunun cezası işkence vedavasonrasıölümdür.Üstelikbirkonverso,Yahudidostlarınıkaybettiğigibi,kendisinehakaretlemarrano(domuz)diyen“eskiHıristiyanlar”ındostluğunudakazanamaz.Bunedenledirkiçoksayıdamarrano,kendiaralarındayaşarveevlenir.Buise,Kiliseninbuinsanlarakarşıkuşkusunudahadaartırır.

1391’deki katliamlarla, gizli Yahudiler olan marranoların ikili yaşamıbaşlar. Bu, yasaklanmış bir kimliği aktarmak adına endişe, ikili oynama vegünlük tehlikelerle örülü bir yaşamdır. Bazı ailelerde anne baba dindeğiştirirken çocuk değiştirmez, eşlerden biri din değiştirirken diğerideğiştirmez, çocuklar anne babalarını geride bırakarak evi terk ederler.Tudela’da bazı hahamlar vaftiz edilmeyi talep ederken, başka iki haham,Itzhak ben Sheshet ve Joseph ben Menir, Mağrip’e gider. Zaragoza’da birhahamın oğlu, Alazar Galluf, din değiştirerek Juan Sanchez adını alır.

Burgos’ta bizzat başhaham, Salomon Ha-Levi, bütün ailesiyle birlikte dindeğiştirerek Pablo de Santa Maria ismiyle Burgos piskoposu olur, Yahudikarşıtıyergiyazılarıyazar.

Ülkeyi terk edenler, din değiştirenleri eleştirir; kalanlar ise, Meymun’unmüridientelektüellerisuçlar.Meymun;Aristotelesfelsefesineolanhayranlığıve çağdaşlık tutkusuyla, kafaları karıştırmış, cemaat önderlerini asimileolmaya, prenslere yaklaşmaya itmiş, böylece bütün felaketlerin anası olan

kıskançlıklarıyaratmıştır.19

Birkaçaysonundaşiddetazalır.1394’te, İngiltere’dekalansonYahudilerdesınırdışıedilirken,İspanya’dahayatdahabarışçılbirhalegelir.1397’de,Zaragoza’daki cemaatyenidenpalazlanmayabaşlar.Ancak1391’dekipanikortamında din değiştirmiş olanlar, kapana sıkışmıştır. Bir konverso, tekrarYahudiolamaz;birYahudi,konversolarıYahudiliğegeçiremez.Her ikigrupda,sıkıgözetimaltındadır.

Yahudilerin konversolara “hastalık bulaştırmalarını” engellemek, İspanyaKilisesi içinsaplantıhalinegelir.Kilise,ekonomikmenfaatlere tersdüşecekşekilde, bazen hükümdarlara ve papaya karşı gelerek takıntılı bir öfkeyle,konversolarıYahudilerekarşı“korumaya”çalışır.KiliseyegöreYahudiler,birveba olan Yahudilik taşıyıcılarıdır ve halen nekahet halindeki dindeğiştirmişlereheranhastalıkbulaştırabilirler.Vebaveyatümörbenzetmesi,bundan böyle Yahudilerin peşini bırakmayacaktır. İspanya Kilisesi yavaşyavaş ülkeyi Yahudilerden arındıracak, bunlardan sadece din değiştirmişolanları –sıkı gözetim altında–muhafaza edecektir. Kilise bu amaç uğruna,sabit fikrini tüccar ve prenslerin menfaatlerinin önüne geçirerek çeşitlikrallıklarınticari,kültürel,ekonomikvemaliyapılarınıçökertmektetereddütetmeyecektir.

1411’deValensiya’da,VincenteFerrer adında fanatikbirkeşişinvaazları,Hıristiyanları, keşişin –Avrupa’da başka yerlerde de olduğu gibi– kuyularızehirlemekle itham ettiği Yahudileri katletmeye teşvik eder. Bazıları,Polonya’yakadarkaçar.

2 Ocak 1412’de, İber yarımadasında ilk kez bir kral, Kilise ile Ferrer’eboyun eğer. II. Juan, neredeyse iki yüzyıl önce dördüncü LateranoKonsili’nde alınmış kararları uygulamaya karar vererek krallığında yaşayan

bütün Yahudileri dışarıya kapalı mahallelere hapseder. Valladolid Kararıolarakbilinenbuçokönemlimetin,Yahudilerinoçağdahangiekonomikvesosyalkoşullariçindeyaşadıklarınıyansıtır:

“Krallıkta yaşayan bütünYahudiler, tek kapılı ve etrafı duvarlarla çevrilibir mahallede, Hıristiyanlardan uzak yaşamak zorundadır. Yahudilere, bumahalleyeyerleşmekiçinsekizgüntanınmıştır.Aksitakdirde,bütünmallarınıkaybedeceklerdir. Hiçbir Yahudi, Hıristiyanlarla yemek yiyemez ve içkiiçemez,sohbetedemez,Hıristiyanayinlerinekatılamaz,Hıristiyanlarıyemekyapmak, çocuk bakmak veya herhangi bir iş yapmak üzere işe alamaz.Yahudiler; tarlaveyabağdaçalıştırmak,evveyabaşkabinalar inşaettirmeküzere Hıristiyan kullanamaz. Hiçbir Yahudi, varası [ölçü birimi] 30maravediden pahalı kumaş kullanamaz. Yahudiler; püskülsüz ve tüysüz,ayaklarına kadar uzun bir palto giyecekler, altın işlemesi olmayan başlıktakacaklardır. Hiçbir Yahudi, sakalını ve saçını kesemez. Yahudiler, ilaçtüccarı, savcı, vergi tahsildarı, sarraf (hiçbir şehirde), eczacı, cerrah, hekim,veteriner, kasap, tabakhane işçisi, demirci,marangoz, dökümustası, kumaş,

ayakkabıveyakadınelbisesitüccarı,çorapveyapourpoint24üreticisiolarakçalışamaz,Hıristiyanlarakıyafetdikemez,katırgüdemez,hiçbir şekildemaltaşımacılığı yapamaz. Yahudiler özellikle yağ, bal, pirinç ve diğer gıdamaddelerini satmaktan, silah taşımaktanvekullanmaktangeriduracaklardır.Bu kararı ihlal eden bir Yahudi’yi ihbar eden herkes, hüküm giymesinisağladığı Yahudi’ye verilen para cezasının üçte birine hak kazanacaktır.HiçbirYahudi,KutsalRuh’un verdiği ilhamlaHıristiyan olmak isteyenlere,akrabalık derecesi ne olursa olsun, engel olmayacaktır. Hiçbir Yahudicemaatinin,kralınizniolmadankendiaralarındavergitoplamahakkıyoktur.Hiçbir Yahudi cemaati, kralın açıkça emredeceği ölçüden daha fazla maldağıtamaz. Aksi takdirde, bunun sorumluları mallarını ve canlarını

kaybedeceklerdir.”39

Bundan daha kapsamlı bir mahkûmiyet, daha mutlak bir hapisdüşünülemez. İkrazatçılık,bütünçıkışyollarıkapatılmışve tecritedilmişbuinsanlarınicraetmelerineizinverilenyegânemeslektir.

Krallığın Algeciras kuşatması için aldığı borçlara kefil olan ve ikiyüzyıldan beri bankacılıkla uğraşan Abravanel ailesine mensup biri,Portekiz’e göç eder. Söz konusu kişinin ailesi, neredeyse bir yüzyıl sonra,

yeniden İspanya’ya dönecektir.390 Alcañiz’de Joshua Ha-Lorki adındaYahudibirhekim,dindeğiştirerekJerónimodeSantaFeadınıalır.

1412’de Papa XIII. Benedictus, din değiştiren ve şahsi hekimi olanJerónimodeSantaFeile14Aragonluhahamarasındabirdisputatiodüzenler.Tartışma, iki yıl sürer. 1414 yazında papa, tartışmanın yeni Hıristiyan’ın

zaferiylenoktalandığınakararverir.266

Bütünbunlararağmen,bazıprenslersayesindeAvrupa’dabirtekİspanyolYahudiliği hâlâ ayaktadır. Büyük bir katliamın yaşandığı Kastilya’dabaşhaham olanMeirAlguadez, 1420’ye doğru,Aristoteles’inEtikkitabınınyeni İbranice çevirisini tamamlar. Başkaları, ThomasAquinas veOckhamlıWilliam çevirir. Hıristiyanların talebi üzerine, Moiz Ajangel Tevrat’ıKastilyacayaçevirir.XV.yüzyılınbaşında,Yahudimaliyecilerbazısaraylardabüyük takdir görür. Başka Yahudiler yorumcu, çevirmen, arabulucu, casusveya elçidir. Bu durum asillerde, halkta, özellikle de ruhban sınıfındaYahudilere karşı tekrar kıskançlık yaratır. 1432’de, başhaham ve Kral II.Juan’ın hazinedarı Abraham Benveniste, 1412’de alınan kararın iptaledilmesini sağlar, cemaatleri yeniden örgütler. Aragon ve Kastilya’daiktidarınönemlibirbölümühâlâkonversolarınelindedir.

Çelişkili bir durum söz konusudur. Yahudilerin din değiştirmeleri içinmümkün olan her şey yapılmışken, din değiştirenlere tahammüledilmemektedir. 1446’da Kilisenin talebiyle, Kastilya kralı, konversolarınkamugörevlerinegelmeleriniyasaklar.Bukarar,özellikleCaballeríaailesiilekonversolarla evlilik bağları olan birçok büyük Hıristiyan ailesini devletgörevlerinden dışlar. Papa V. Nicholas, karara karşı çıkar. Papaya göre,Hıristiyanlığayenigeçmişbiri,gizliYahudiolduğukanıtlanmadığıtakdirde,herkes gibi bir Hıristiyan’dır. İspanya Kilisesi direnir. İspanya Kilisesinin

inadınıkırmakiçinikipapalıkfermanıgerekecektir.406

Bu,garipbirdurumdur.BazışehirlerdeYahudilerkatledilir,işkencegörür,sınırdışıedilir.BaşkaşehirlerdeiseHıristiyanlarünlühahamlarınvaazlarınıdinler;YahudilerNoelayinlerinekatılır;büyükderebeyleriYahuditüccarlarla–koşer– akşam yemekleri yer; Yahudi maliyeciler saraylara davet edilir,buralarda mühim görevlere getirilir; bakan, tüccar, kuyumcu, köylü veyazanaatkârkonversolar,YahudilerveeskiHıristiyanlarlaomuzomuzaçalışır.

İşte XV. yüzyılın ikinci yarısında yaşamış birkaç Yahudi’nin şaşırtıcıkaderi:

DiegoAriasdeAvila,dahasonraoğluJuan,KatolikIsabel’inerkekkardeşiveselefiKastilyaKralıIV.Enrique’ninsekreteriolurlar.JuandindeğiştirerekSegoviaPiskoposuolur.

Önce haham, daha sonra Granada savaşı sırasında V. Alfonso’nunbankacısıolanAbrahamSeñor,IV.Enrique’ninsaltanatısırasındaKastilya’davergi tahsildarı ve Yahudi cemaatinin önderi olur. 1469’da, diğer nüfuzluYahudilerlebirlikte,kralınkızkardeşiIsabel’inAragonKralıII.Juan’ınoğluFernando ile evlenmesine önayak olur. IV. Enrique’nin 1474’te ölmesiüzerine, Señor, kralın kızı La Beltraneja’nın bertaraf edilmesine yardımcı

olur.Buda, Isabel’in tahtaçıkışınınönünüaçar.304BöyleceSeñor,AragonKralı II. Juan’ın 1489’da ölmesiyle, Aragon ve Kastilya krallıklarınınbirleşmesinimümkünhalegetirir.Señor,rabdelacorte(sarayhahamı)vetekçatıaltındabirleşenikikrallıktayaşayanbütünYahudileringaonu(bu,uzunsüre önce ortadan kalkmış bir unvandır) olur. Señor, vergi ödemekten veYahudileringiymekzorundaolduğukıyafetlerigiymektenmuaftutulur.

Fernando’nun babası Aragon Kralı II. Juan’ın hazinedarı LuísCaballería’nındokuzoğlundansekizidindeğiştirir.Birçoğu,Kilisevedevletkademelerinde önemli görevler üstlenir. İçlerinden biri, Alfonso de laCaballería, 1460’a doğru kariyerine Aragon sarayının danışmanı olarakbaşlar, daha sonra krallığın mühürdar yardımcısı olur. Ancak hepsi gizliYahudiolarakkalmışgörünür;çoğu,konversolarileevlenir.

Birçokkonverso, bu ikiyenihükümdar zamanındaçokyüksekmevkileregelir. Kraliçenin günah çıkartan rahibi Hernándo de Talavera’nın annesiYahudi’dir; Juan Sanchez’in oğlu ve Zaragozalı Haham Alazar Galluf’untorunu Gabriel Sanchez, Aragon hazinedarı olur; Luís de Santangel –büyükbabası Azarias Chinillo, XV. yüzyılın başında Hıristiyanlığı kabuletmiş, daha sonra Mayorka piskoposu olmuştur–, vergi tahsildarı olarakatanır. Aragon Kralı Fernando’nun gözdesi olan Santangel; 1481’de kraltarafındanescribanoderación,yaniAragonhanedanınıngenelmüfettişi,birbaşka deyişle kralın dolaylı vergilerini tahsil etmekle görevli baş memuru,daha sonracontadormayor, yaniKastilya defterdarı ve krallığın en yüksekmevkilerinden biri olan, düzeni sağlamakla görevli paramiliter örgüt Santa

Hermandad’ınhazinedarıolarakatanır.304

Bu liste gelişigüzel hazırlanmadı. Biraz sonra göreceğimiz gibi, ülkeninyönetici vemali çekirdek kadrosunu oluşturan bu konversolar, aslında gizli

Yahudilerdir. Hep birlikte, kimilerininYahudi dediği,259 o sırada kimsenintanımadığıCenevizlibirdenizcininprojesinifinanseedeceklerdir.Sözkonusudenizci; o sırada Portekiz’de, Batıya doğru yapacağı yolculuk için malikaynak aramakta, çoğu Portekizli ve Yahudi olan haritacılarla yolculuğunizleyeceğidenizyoluüzerinetartışmaktadır.Buadam,KristofKolomb’dur.

Bu arada İspanya Kilisesi; konversoları, özellikle de devletin zirvesineyükselmiş konversoları sıkı denetim altında tutmaktan vazgeçmemiştir. Enufakbirkanıtbulmakiçin,buinsanlarınYahudilerleolanilişkilerini inceler,gündelikdavranışlarınıizler,pusukurar:alışılmışındışındaşekillerdekümeshayvanı öldürmek, mum yakmak, cumartesi günleri şömineyi söndürmek,sofraya oturmak, ölüleri giydirmek, cenaze töreni yapmak. Hatta AlcántaraŞövalyeleri, bu tip gözetlemelerin gereksiz olduğunu, zira din değiştirenbütün Yahudilerin her şıkta gizli Yahudi olarak kaldıklarını ilan eder. BunedenleatalarındanbiriYahudiolanherkesKastilyaveAragon’danatılmalı,tarikatındeyimiyle“kansaflığı”sağlanmalıdır.FakatdahaöncegördüğümüzgibiRoma,aynıfikirdedeğildir.Roma’nıntekarzusu,yenidindeğiştirenlerininancındaneminolmakveonlarıHıristiyanlararasınakabuletmektir.1471’de

papaseçilenIV.Sixtus,1Kasım1478’deKatolikKrallardan,25konversolarınsamimiyetiniteyitetmekvekonversolarıtekrardindeğiştirmeyeteşvikedenYahudileriizlemeküzerekrallıklarınaengizisyoncularatamalarınıtalepeder.Bundan böyle gizli gizli “Yahudilik yaptığından” şüphelenilen veya birkonversoyu bu yola iten herkes, mahkemeye ihbar edilecek ve diri diriyakılacaktır. O sırada Sevilla’da yapılan bir soruşturma, konversoların

çoğununaslındagizligizliYahudikaldıklarınıortayaçıkarır.274Mayorka’da,hekimBonetBonjornilebüyükharitacıYehudahCrescasdadindeğiştirirler.

Engizisyon derhal saldırıya uğrar. Daha 1480’de göreve başladığı yıl,Zaragoza Katedrali dini görevlisi Pedro de Arbues öldürülür. Engizisyonsoruşturmabaşlatırvekrallığınenünlükonversolarınınkarıştığıbirkomployugünışığınaçıkardığınainanır:LuísdelaCerda,PedroGonzálezdeMendoza,Luís de Santangel, Alfonso de la Caballería,MoyaMarkisi, Juan Sanchez,

Sancho de Patenoy ve Juan de Coloma. Bu isimlerin hepsi, krallara yakınbüyükderebeyleridir.

Soruşturma dehşet vericidir. Alfonso de la Caballería’nın annesimezarından çıkartılarak nasıl gömüldüğü incelenir; karısı tövbe ettirilir veyakılır; erkek kardeşi Jaime gıyabında yakılır. Gabriel Sanchez’in gizliYahudi olmakla suçlanan kayınpederi, ölümemahkûm edilerek infaz edilir.Sancho de Patenoy ölüme mahkûm edilirse de, kralın baş hizmetkârı olantorunuJuanCabrera’nınarayagirerekhükmümüebbedeçevirmeyemuvaffakolmasıyla affedilir.Diğerleri –hepsi krallığın enöndegelen şahsiyetleridir–,gözdelerini savunan kralın arzusuyla kurtulur. Ertesi yıl, kendisine yakınkonversolara karşı onayı alınmadan başlatılan davalar sonrasında ve bukonversolarayaklaştığıvarsayılanYahudilereyapılançeşitli saldırılardan sonra, Fernando, bu insanlara olan güvenini göstermekadına,enönemlişüphelilerdenbiriolanLuísdeSantangel’iAragon’ungenelmüfettişiolarakatarvehatırlatır:“Yahudilerbizimvasallarımızdır.Kasamızve malvarlığımız olan Yahudiler hakkında karar vermek ancak bize aittir.”“Kasamız olan” Yahudiler – durum, nadiren bu kadar çiğ bir şekilde dilegetirilmiştir.Engizisyon,yasağıgörmezdengelir.Birkaçayiçerisinde,50.000konversoişkencegörür,“tövbeettikten”sonraserbestbırakılır;700konverso,diridiriyakılır.

1481’de, Judah Abravanel’in soyundan gelen ve zamanında Portekiz’e

sığınmış büyük Yahudi finansçı Don Isaac ben Judah Abravanel,391

ekonomik krizin ortasında bu endişe verici İspanya’ya geri döner. Isaac,Lizbon’dayenitahtaçıkanKralII.João’nungazabındankaçmıştır.Yenikral;bir önceki hükümdar I. Afonso’nun önce danışmanı, daha sonra maliyebakanı olan Isaac Abravanel’in kendisine karşı bir komploya karışmışolduğundan şüphe etmiştir. Böylece Isaac Abravanel, 44 yaşında atalarınıntopraklarınageridönerekmalınımülkünüIsabelveFernando’nunhizmetineverir. Mesela Granada’nın dize getirilmesi içinMağribîlere karşı başlatılan

savaşa mali kaynak sağlar.391 Daha sonra, bir Yahudi’nin daha KatolikKrallarınmaiyetindeyükselmesineöfkelenenEngizisyon’unşüphecibakışlarıaltında,krallığınhazinedarıolur.

1482’de Papa IV. Sixtus, kendi yarattığı Kastilya Engizisyonu’nu birazolsundurdurmayaçabalarsada,kraliçeningünahçıkartanrahibive1483’ten

itibarenyenigenelengizisyoncuDominikanTomásdeTorquemadageriadım

atmaz.107 Hatta Katolik Krallara radikal bir çözüm önerir. Bu çözüm,konversolarıbirdahaaslagerçekdindendöndürememeleriiçinkrallığınbütünYahudilerinisınırdışıetmektir.

Hâlâüçdininkralıolduğunu iddiaedenFernando,sürgününgerekliliğine

nesiyasiaçıdannedeekonomikaçıdaniknaolmaz.304Nehalkneburjuvazinedeasillerböylebirşeytalepetmektedir.Yahudiler,çokönemliekonomikbir güçtür; ikrazatçılık yapma hakkı sadece Yahudilere tanınmıştır. Ayrıcauluslararası ticareti Yahudiler canlı tutar. Abravanel’in gelişi de bunugöstermektedir. Yahudiler, ülkeye zenginlik getirebilir, rakip krallıkları buzenginlikten mahrum edebilir. Kralın “malvarlığı” olan Yahudiler;konversolar,çeşitliderebeyleriveHıristiyantüccarlarlabirlikte,ülkeninidari,mali ve ticari iskeletini oluşturmaktadır. Ayrıca ülkenin OsmanlıİmparatorluğuveHindistanpazarlarıiletekbağıdaYahudilerdir.Yahudilerikaybetmek,kral içinsözkonusubileolamaz!Kaldıkipapada,kendisindenböylebirşeytalepetmemektedir.

Isabel ise, Torquemada’nın fikirlerini cazip bulmuştur. Arındırmak,Isabel’in takıntısıdır. Üstelik kenara sıkıştırılırlarsa, bütün Yahudilerin din

değiştireceklerindenemindir.304

Tereddüt eden Katolik Krallar, 300.000 İspanya Yahudisi’ne –Yahudinüfusubiryüzyıldaüçkatınaçıkmıştır–uyarımahiyetinde,1Ocak1483’te,

Sevilla–konversolardanençokbuşehirdeşüpheedilmektedir274–,CádizveCórdoba başpiskoposluklarında yaşayan 4000Yahudi aileye şehri terk etmeile din değiştirme arasında seçme şansı tanımaya karar verirler.Yahudilerinçok azının din değiştirmesi, neredeyse tamamının çoğunlukla İber

yarımadasında başka yerlere gitmesi Isabel’i çok şaşırtır.274 Torquemadatatminolmamıştır.YetkialanınıToledoveAragon’a,dahasonraKastilya’nıntamamınagenişleterekkonversolarvebukonversolarayaklaşmaklasuçlananYahudiler hakkında soruşturma başlatır. 15 yıl içerisinde 100.000 vakaya

bakacak,sayılarıikibinigeçensanığıdiridiriyakılmayagönderecektir.107

Bu sırada Kristof Kolomb, Portekizlilere projesinin ne kadar mantıklıolduğunu anlatmaya devam etmektedir: Doğu Hint Adaları’na Batıdan

ulaşmak.Şaşırtıcıbirdetay:Kolomb’ungörüştüğükişilerinçoğuYahudiveyakonversodur. Önce Lizbon’da 1484’te, projesini II. João’ya göstermedenhemenönce,konversoharitacıYehudahCrescas ilegörüşür.DahaileridebucoğrafyacınınKolomb’a,Batıdayeralanyenibirdünyanınsahilleriniiçerenbirtaslağıgösterdiğiiddiaedilecektir.DahasonraPortekizsarayınınbirdiğerYahudi haritacısı ve Kolomb’un teklifini değerlendirmekle görevlendirdiğiuzmanlarkomitesininbizzatbaşkanıolanJosephDiegoMendesVezinhoilegörüşür.SonuçtaLizbon,Kolomb’unprojesinireddeder.

Hayal kırıklığına uğrayan Cenevizli, 1485’te İspanya’ya gider. Aynı yılGuadalupe’ta,Yahudiliğedönmeklesuçlanan52konverso,öldüresiyeişkencegördüktensonrayakılır.AbrahamdeHuescaadındabirhaham,konversolarısünnetettiğiiçindiridiriyakılır.

Kolomb, 1486’daZaragoza’da,Yahudi astronomvekralın deniz seferleridanışmanı Abraham Zacuto ile görüşür. Zacuto projeye ikna olmuş gibigözükürsede,hükümdarlarınonayınıalamaz.

BununüzerineKolomb,özel finansmanaramayabaşlar.Şaşırtıcı tesadüf:Diğerbirçokolasıhamiarasında,engizisyoncuArbuescinayetineşuveyabuşekildekarışmışherkeslegörüşür.ÖnceMedinaceliKontuLuísde laCerdaile karşılaşır.Kont,Kolomb’ukuzenlerindenbiri olanToledoBaşpiskoposuKardinalPedroGonzálezdeMendozailetanıştırır.AnneanneleriYahudiolankont ilekardinalingizliYahudilerolduklarından şüpheedilmişsede,yakayıasla ele vermemişlerdir. Mendoza, Kolomb’un planlarını onaylayan krallıkkomisyonunabaşkanlıkederken,LuísdelaCerda,hükümdarlarıCenevizliyihuzurlarınakabuletmeleri içinâdetaablukaaltınaalır.JuanCabrerada,başhizmetkâr görevinin kendisine sağladığı yakın ilişki sayesinde, kral vekraliçeye,denizcininkrallığagetirebileceğihazinelerianlatır.

1486’da Kolomb, nihayet Córdoba’da toplanan maiyetin huzuruna kabuledilir.Başkanlığını,–anneannelerindenbirininYahudiolduğusöylenenPradoManastırı başkanı, daha sonraGranada başpiskoposu–Kastilya kraliçesiningünah çıkartan rahibi Hernándo de Talavera’nın yaptığı yeni bir uzmanlarkomisyonu,Kolomb’unprojesinireddeder.

1488’deKolomb,engizisyoncucinayetisonrasındayakıntakibealınmışbirbaşkakonverso ilegörüşür.Sözkonusukişi, o sıradaKastilyadefterdarı veİspanya’nın en nüfuzlu adamı olan Luís de Santangel’dir. Santangel,

Kolomb’unplanlarınıonaylar.

1491yılınınbaşında,Cenevizlininprojesihükümdarlar tarafındanbirkezdahareddedildiğinde,SantangelKolomb’unyenidenhuzurakabuledilmesinisağlar. Nüfuzlu derebeyi hükümdarlara, yöneticiliğini yaptığı SantaHermandad’ın yolculuğu finanse edecek borcu temin edebileceğini, ayrıcakaçakçılıktan dolayı krallığa borcu olan Palos şehrinin seferde kullanılmak

üzereüçyelkenliverebileceğinisöyler.19

Katolik Krallar, en önemli maliyecilerine teslim olurlar.304 Kolomb’agörevmektuplarıilePalosyelkenlileriniverirler.Birişaretdaha:Keşfedilecektopraklardaki zenginliklerin nasıl pay edileceğine dair Kolomb ilehükümdarlar arasında imzalanan sözleşmeyi, karısı bir Caballería olan birbaşkamarranoJuandeColomadüzenler.

Santangel, Kolomb’un projesini –17.000 duka–, iki konverso ile birliktebizzatfinanseeder:AlfonsodelaCaballería(Engizisyon’unhâlâgizliYahudiolduğundanşüpheettiğiKastilyahazinedarı)ileFernando’nunMoyaMarkisiolanbaşhizmetkârı,Isabel’indostuveçokbüyükihtimalleyinebirmarranoolanJuanAndrésCabrera.

Kolomb son olarak iki Yahudi ile daha görüşür. 1491 ilkbaharında,Müslümanlardan yeni alınan Málaga’da, Kastilya cemaatinin önderi vebankacı Abraham Señor ile karşılaşır. 1491 yılının ortasında Señor,Kolomb’u, İspanyaKrallığı’nın hazinedarı PortekizliYahudiDon Isaac benJudah Abravanel ile tanıştırır. Ancak Isaac Abravanel, Kolomb’a yardım

edecek durumda değildir; zira çok başka bir işle meşguldür:391 1490 yılıAralık ayının ortasında, “heybesinde kutsal ekmek” ile yakalanaraktutuklanan bir konverso, işkence altında, Engizisyona, birkaç yıl önce birKutsalCumagünü,Yahudilervebaşkakonversolar eşliğinde,Hıristiyan birçocuğuçarmıhagererekkalbinisöktüğünüveçocuğunbaşınadikenlibirtaçkoyduğunu itiraf etmiştir. Bu zırva davanın 17 Aralık 1490’da başlayansoruşturması,biryılsonra16Kasım1491’de,birdiziidamcezasıveinfazilesonaerer.

Temmuz 1491’de Kastilya defterdarı Luís Santangel, kendini tamamenKolomb’un yolculuğunun düzenlenmesine vermişken, bir kez daha gizliYahudi olmakla suçlanır. Kral Fernando, Santangel’i Engizisyon’un

pençesindenbirkezdahakurtarmayıbaşarır.

Torquemada işi bitirmek, kararını hükümdarlara dayatmak istemektedir.İspanya, birkaçAlman ve İtalyan şehri ile birlikte –ki bunlardan biri, dahaöncegördüğümüzgibi,PapalıkDevleti’dir!–,BatıAvrupa’daYahudilerihoşgörensonyerlerdenbiridir.Yahudiler,İspanya’dangitmelidir.

20Mart1492salıgünü,MüslümanlardanalınanGranada’nınmuzafferanefethi tamamlandığında, Torquemada, bu şehirde toplanan KrallıkMeclisi’nden ülkede kalan son dinsizlerle hesaplaşmasını, Yahudileri dindeğiştirmeilesürgünarasındaseçimyapmayazorlamasınıtalepeder.Meclisüyesi olan Luís de Santangel, Yahudi cemaatinin ekonomik, ahlaki veentelektüel açıdan millete gerekli olduğunu cesurca savunur. Torquemada,“Yahudi sapkınlığı, yok edilmesi gereken habis bir tümördür” şeklindekarşılıkverir.Hastalıkbenzetmesi,herzamanolduğugibietkisinigösterir.

28Martçarşambagünü,tamolarakhangikoşullardageçtiğibilinmeyenbirhaftalık düşünme süresi sonucunda, Fernando Isabel’e boyun eğer.

Hükümdarlar, sürgünü onaylamıştır.304 12 Nisan’da, Müslümanlara karşıkazanılan savaşı finanse etmiş haham ve saray hazinedarı IsaacAbravanel;Yahudi –ve Yahudi olmayan– tüccar, diplomat, hekim, bankacı, yüksekderecelimemur,asilvepiskoposlardanoluşanbirheyetle,KatolikKrallardanhuzura kabul edilmeyi talep eder.Kararın iptalini istemektedirler. GeçmişteAvrupa’da birçok defa yapıldığı gibi, burada da şüphesiz kararın iptalinekarşılık para teklif ederler. Ancak İspanya’da sürgüne neden olan, paraihtiyacı değildir. Bu nedenle ortada bedeli ödenecek bir şey de yoktur. 1MayısSalıgünü,sürgünkararımetni,herikikrallıktadaduvarlaraasılır.

Yüzyıllardırsıksıkolduğugibi,şimdideYahudicemaatleripaniğekapılır.Ne yapılmalıdır? Her zaman olduğu gibi ciddiye almamalı mıdır? Kendikendilerinirahatlatırlar:Biziyönetenler,özellikledesaraydaokadarnüfuzuolanrabde la corteAbrahamSeñor, elbettebizibu iştenkurtaracaktır.Bu,bizimbaşımızagelemez!Buolmaz!Yapamazlar!

Daha sonra içlerine şüphe düşer. Tehditler netleşir. Cemaat önderleriçaresiz görünür. İşte o zaman İspanyol Yahudiler, Avrupa’nın geri kalanyerlerinde Yahudilerin başına gelenlerin onların da başına geleceğini anlar.Din mi değiştirmelidir? Ancak daha sonra gizli gizli Yahudi inancına göre

ibadetederkenyakalanmaktandaha tehlikelibir şeyolamaz.Gitmelimidir?Ama nereye? Portekiz? Navarra? Antisemitizm orada da tehdit etmektedir.Flandre? İtalya? Fransa? Türkiye? Polonya? Kudüs? Tehlike her yerdedir.AragonlubüyükHıristiyanderebeyleri; sürgünleri,ortalık sakinleşenekadarsaklamayıteklifeder.AbrahamSeñor’undayardımıyla,sürgünkararınıdahailerideiptalettireceklerindenemindirler.BaşkalarıiseYahudilere,fiyatlarçökmedenmülklerinieldençıkarmalarınıvebiranevvelülkeyiterketmelerinitavsiyeeder.

Mayıs ayında panik başlar. Yahudilerin ne altın ne de para götürmeyehakları vardır. Ellerinde ne varsa haraç mezat satmak, yolculuk içinarmatörlerefahişücretlerödemekzorundadırlar.MeselaCádiz’de,neredeyse8000Yahudi aile,mallarını alelacele sağa sola dağıtarak ellerinde ne kadaraltın kaldıysa hepsini almaya kararlı kaptanlarla yolculuk için pazarlıkederler. Herkes iş aletlerini yanında götürmeye çabalar. Matbaacılar, baskımakinelerini yanlarında götürebilmek için ellerinden geleni yaparlar.Cemaatler,enfakirlereyardımetmeyeçalışır.Palencia’dakiYahudicemaati,enmuhtaçdurumdakilerinyolculukücretinikarşılayabilmekiçinsinagogunusatmaya kalktığında, belediye sinagogun satın alınmasını yasaklar. Tamtersine Vitoria’daki Yahudi cemaati mezarlığını, üzerine asla inşaatyapmamasını rica ederekbelediyemuhafız birliğine emanet ettiğinde, birlikbunun için söz vermeyi kabul eder. Söz konusu birlik verdiği sözü, ancakİkinciDünyaSavaşısonrasındabozacaktır…

Durumdan rahatsızlık duyan ya da ikiyüzlülük eden Katolik Krallar,Yahudilerin gidişini “korumaları altına” aldıklarını ilan ederler. Ancakkelimeler durumu değiştirmez. İktidar tarafından harekâtı denetlemeklegörevlendirilen Engizisyon, Yahudileri bir an evvel gitmeye zorlarken, dindeğiştirmelerinielindengeldiğinceengeller.

Beklenmedikbirşeyolurve5HaziranSalıgünü,IsabelileFernan-do’nunevlenmelerini sağlayarak İber yarımadasının birleşmesine önayak olan,herkesinhükümdarlarıkararlarınıertelemeyeiknaedeceğiniumduğubankacıvehahamAbrahamSeñor,CórdobaKatedrali’nde,hükümdarlarınhuzurunda,şatafatlıbir törenledindeğiştirerekFernandoPerezCoroneladınıalır.Dahasonrasessizliğebürünür,akrabalarıylabütünilişkisinikeser.Birkaçaysonrada ölür. Ölümünden çok sonra, aslında gizli Yahudi kaldığı, ülkeden

gidemeyenlerielindengeldiğincekoruyabilmekadınadindeğiştirdiğiortayaçıkacaktır.

Beklenmedikbirşeydahaolurve17HaziranPazargünü,Levi ibnSantoadındaZaragozalıbirhaham,işkencealtında,İspanya’nınilerigelenlerindenAragon vali yardımcısı, Arbues davasında adı geçen ve Kolomb’u finanseedenlerdenbiriolanAlfonsodelaCaballería’nın–ailesinin1414’tenitibarendin değiştirdiğini görmüştük– gerçekte gizli Yahudi olduğunu itiraf eder.SerbestbırakılanLeviibnSanto,Portekiz’ekaçar.KısasüresonraAlfonsodelaCaballeríaöldürülür.

Yahudiler alarm halindedir. Her şey bitmiştir. Yahudilerin, kısıtlı süredahilinde yanlarında götürebilecekleri malları, ellerinden geldiğincesaklamaya çalışarak gitmeleri gerekmektedir. Yaşananlara şahit olmuş birHıristiyan, Yahudilerin din değiştirmeme inadını anlamayan Peder Andrés

Bernáldez,birsüresonraşöyleyazar:406

“İspanya Yahudileri refah içinde yaşıyorlardı. Aralarında Kastilya’davergileritahsiledenAbrahamSeñorgibiçokzenginadamlar,topraksahipleri,maliyeciler vardı.BaşkaYahudiler, ticarette uzmanlaşmıştı.Mallarını ve buihtişamı bırakarak, içinde bulundukları körlüğün boş umutlarına belbağlayarakbirkaç ay içinde satılacakneleri varsa sattılar.Bir eşeğekarşılıkev, bir kumaş veya bez parçasına karşılık bağ verdiler.Gitmeden önce, herkızınyanındakocasıolsundiye,12yaşındanbüyükbütünçocuklarınıkendi

aralarındaevlendirdiler.”406

2Ağustos’ta(butarihoyıltamdaAvayının9’una,yanibirinciveikinciKudüs Tapınaklarının yıkılış gününe denk gelir), geriye kalan son İspanyolYahudiler de ülkelerini terk ederek kara yoluyla Portekiz veya Navarra’ya,denizyoluylaMüslümanFasveyaTürkiye’yedoğruyolaçıkarlar.

Sürgünleri taşıyan gemiler limandan ayrılır ayrılmaz, pusu kurmuşCenevizli ve Berberi korsanlar tarafından durdurulur. Olayın şahidi JosephHa-CohenadındabirYahudi,abartarakşöyleyazar:

“Yahudiler, rüzgâr onları nereye götürürse oraya gittiler. Afrika, Asya,Yunanistan, Türkiye […]. Dayanılmaz eziyetler, büyük üzüntüler çektiler.Cenevizli denizciler onlara zalimce davrandı. Bu bahtsız insanlar, yolculukesnasında kederlerinden ölüyordu. Müslümanlar, bazılarının saklamak için

yuttukları altınları elde etmek için karınlarını deşti, diğerlerini dalgalarafırlattı. Vebadan ve açlıktan ölenler oldu. Başkaları, geminin kaptanıtarafındanıssızadalaraçıplakvaziyettebırakıldı.Dahabaşkaları,felaketlerledoluosenede,MuhteşemCenevizCumhuriyeti’ndevebucumhuriyetebağlı

şehirlerdeköleolaraksatıldı.”348

Yanlarına neredeyse hiçbir mal almadan ve neden kovulduklarınıanlamadan,fakirizenginibütünYahudilerİspanya’yıterkeder.1496’daIsaac

Abravanel,yerleştiğiNapoli’den,390KatolikKrallarınkararınımuhteşemveacı bir ironiyle kendine göre değerlendirir. Abravanel’e göre Fernando,tamamenmistikbirkaprisuğrunaIsabel’eboyuneğmiştir.İşteAbravanel’inFernando’yunasılgülünçdurumadüşürdüğü:

“Aragon kralı, güçlü ve kalabalık Granada’yı ele geçirdiğinde, kendikendineşöylededi:‘Tanrı’maşükranlarımınasılsunsam,buşehribanateslimeden Tanrı’ya duyduğum saygıyı nasıl göstersem? Karanlıkta yürüyen buhalkı, İsrail adını taşıyan yolunu şaşırmış bu koyunu kanatları altına alarakmı,yoksageridönmemecesinebaşkaülkeleresürerekmi?’Böylecemüjdecimelekşöylebuyurdu:‘Siz,İsrailsülalesindenbütünailelerebildiririzki:Eğervaftiz edilmeyi kabul eder, benim Tanrı’mın önünde diz çökersiniz, buülkenin refahından bizler gibi siz de yararlanırsınız. Eğer reddederseniz,krallığımdanüçayiçindeçıkıpgidin!”390

Daha ileride Abravanel, Yahudilerin gidişinin ekonomik bilançosunuçıkartır:

“Tanrı korkum ve O’nun yüceliği üzerine yemin ederim ki, İsrail’inİspanya’da yaşayan çocuklarının sayısı, zenginliklerinin yağmalandığı o yılitibarıyla 300.000’di. Mallarının değeri, taşınır ve taşınmazlardan oluşanservetleri ile Tanrı’nın lütuflarının bolluğu, 1.000.000’dan fazla duka altınıediyordu. Bu zenginlikleri, kötü günler için saklıyorlardı. Bugün ise,sürülmemizden ve yok edilmemizden dört yıl sonra, her şey acı bir sonlatükendi.Zirabu insanlardangeriye,şuanyaşadıklarıülkelerdeaşağıyukarısadece10.000erkek,kadınveçocukkaldı.Zenginlikleri,doğduklarıülkedenellerinde taşıyarak getirdikleri her şey, sürgün hayatı yaşadıkları bölgelerde

tükendi.”391

Oysa Amerika ve altınının keşfi ile İspanya Krallığı, Altın Çağının

geldiğine inanmaktadır.Gerçekte isekültürel, ticarive idari elitleriningenişbirbölümündenmahrumkalankrallık,AltınÇağınınötesindeancakgeçicibircanlılık bulmuştur. Hiçbir ülkenin tarihi, Yahudi cemaatlerinin bir ülkeningelişimiiçinnekadargerekliolduğunuİspanyatarihikadargüzelkanıtlamaz.

Dindeğiştirme,sürgün,Amerika

İspanya’dakalarakdindeğiştirenlerinçoğu,gerçekHıristiyanlaradönüşür.AvilalıAzizeTeresa,XVI. yüzyılın başında birkonverso ailesinde dünyayagelmiştir. Loyolalı Ignatius’un (kendi seçtiği) halefi Diego Laínez ilesekreteri, kimsenin dini inançlarındaki samimiyetlerinden kuşkuduyamayacağı 1492 öncesi konversolardır. Diğerleri, kararın iptalinibeklerken sadece İspanya’da kalabilmek adına din değiştirir. Hepsi alenenpazar ayinlerine katılırsa da, cuma akşamları ve cumartesileri, gürültüçıkmasın diye kum dökülmüş mahzenlerde gizli gizli dua ederler. Ancakkoşer yemeleri, oruç tutmaları, cumartesi günleri ateş yakmamaları,etraflarında tek bir Yahudi kalmamışken Kilisede söylenen dualardanetkilenmemeleri çok güçtür. Kullandıkları kelimeler ve görünüşteki diniinançları, sonunda benliklerine işler. Engizisyon göz açtırmamakta,ellerindeki İbranice Kitab-ı Mukaddes’leri atmaya zorlamaktadır. Mesela1505’te Córdoba engizisyoncusu Lucero,Hernándo de Talavera’nın ailesinigizligizliYahudiinancınagöreibadetetmektentutuklatır.Hernándohayatını

kaybedecektir.380

Yine de birçoğu, İspanya’ya bağlı başka topraklara giden marranolarlagizli gizli iletişim kurmaya ve ticaret yapmaya devam edecektir. Hayattakalmayıbaşaranlardanbazıları,kısasüresonraonlarakatılacaktır.Kalanlarınçoğuise,toplumiçindeeriyipgidecektir.

Ta ki 1572’de, İspanya’daki başpiskopos ve piskoposlar arasında en üstdüzeyde bulunan Toledo Başpiskoposu Juan Martinez Siliceo, bütünmarranoların –en az bir atası Yahudi olan herkes– ülkeden kovulmasınısağlayanadek.Birçoğu,HollandaCumhuriyetiyadaTürkiye’yegider.Birazıyineİspanya’dakalır.

20yılsonra,1592’de,yanisürgündenbiryüzyılsonra,Kilisebünyesindekison direniş merkezi Cizvitler, tarikat içinde soyu marranolara dayananherkesi, hatta ölmüş olanları dahi kovar. İşi, Loyolalı Ignatius’un halefinin

Yahudi bir atası olduğunu unutturmak için Diego Laínez’in soyağacını

çarpıtmayakadarvardırırlar.380

1609’da Müslüman marranolar olan Moriscolar da –Moriscoların dindeğiştirmeyireddedenataları,Yahudilerileaynıyılkovulmuştur–,Cizvitlerindeyimiyle“Katolikolmayankandanarınmış”İspanya’yıterketmekzorundakalır.

1492’de İspanya’yı terk eden Yahudiler etrafa dağılırlar.66 Bazıları, İkiSicilyaKralıFerdinando’nunhazinedarıolanIsaacAbravanelgibi,doğrudanNapoli’ye gider. Don Pedro 1494’te Fransa Kralı VIII. Charles tarafından

devrilince, Abravanel krala Sicilya’daki sürgün hayatında eşlik eder.391

Hükümdar ölünce Korfu’ya gider, oradan tekrar Napoli’ye döner, sonundaoğlu Joseph’in ısrarıyla 1500’de Venedik’e yerleşir. Burada, bir Kitab-ıMukaddes tefsiri de dahil olmak üzere İbranice dini kitaplar yayımlar,1508’deölenekadarEnHuzurluCumhuriyet’ediplomatolarakhizmeteder.Abravanel’inçocuklarınaMediciler’inhizmetinderastlayacağız.

Bazıları,YahudilerinhoşgörüylekarşılandığıPapalıkDevleti’ne,özellikleAncona ve Roma’ya gider. Ancak zaten aşırı kalabalık olan cemaatler, buinsanların hepsini ağırlayamaz. Çok nadir olmakla beraber bazı Yahudiler;Pintolar, Lopez Suissalar, Anvers’e sığınan Mendesler gibi, ticari ilişkileribulunduğundan, açık açık Yahudi olmanın yasak olduğu yerlere gider.İspanya’da vergi tahsildarı olanDiego Texeira de Sampaio, İsveçKraliçesiKristina’nınmalidanışmanıolur;gizliYahudiolanoğluManuel,Hamburg’ayerleşir. Gradisler ile Pintolar, Bayonne ve Bordeaux’ya; diğerleri ise,ToulouseveyaRouen’agider.Bazılarınadahasonraİngiltere,Amsterdamvebaşkayerlerdekaçakolarakrastlayacağız.

Çoğu, Yahudilerin hâlâ hoşgörüyle karşılandığı Portekiz’e sığınmayaçalışır.AzsayıdakiPortekizYahudisiarasındadostlarıveyaakrabalarıolanlarvardır; konuşulan dil yakındır; din değiştirmeye karar verenlerle buradaniletişim sağlanabilir. Kral II. João, kişi başına altı ayda bir sekiz cruzadoödenmesi karşılığında Yahudilerin Portekiz’de oturmalarına izin verir.Kazancınbüyüğüküçüğüolmaz…Tamhayatlarınıtekrarbirdüzenesokmayaçalışırken,5Aralık1496’daKralJoão’nunhalefiI.Manuel,KatolikKrallarınkızıyla evlendikten sonra, Yahudileri ülkeyi terk etme ile din değiştirme

arasındabirseçimyapmayazorlar.Dahasonrafikrinideğiştirerekgitmeleriniyasaklar. Bütün Yahudiler zorla din değiştirir. Kralın, özellikle Vasco daGama, Cabral ve diğerlerinin çıkacağı yolculuklar için Yahudilere ihtiyacıvardır.

Vaftiz edilme mecburiyetine boyun eğerek Lizbon’da kalan İspanya vePortekiz Yahudileri, karşılığında iki ayrıcalık elde ederler: 20 yıl boyuncaEngizisyon tarafından rahatsız edilmemek ve tüccarlar açısından,Hindistan’dan Flandre’a yapılan karabiber ticareti tekelini elde tutmak.Genellikle gizliYahudiler olan bu tüccarlar, diğer “yeniHıristiyanlar” veyaAnvers veAmsterdam’a sığınmış ihtiyatlıYahudiler (denacao) ile ortaklıkkurar.O kadar başarılı olurlar ki, I.Manuel ve daha sonra halefi III. João,Lizbon’da temsilcilikleri olan Alman ve İtalyan ticarethanelerden çok(Welser, Fugger, Hähsteller,Marchioni, Carducci) onlara başvurmayı tercihederler. Daha ileride de göreceğimiz gibi vaftiz edilen birçok Yahudi, buşekildePortekizdış ticaretinedahil olacaktır.BugizliYahudilerdaha sonraAmsterdam, Londra, Doğu Hint Adaları ve Amerika’ya yapılan her türlüticari iştekarşımıza çıkacak.Bununlabirlikte, nefret vekıskançlıkpeşlerinibırakmaz. 1506’da, 2000 Portekizli “yeni Hıristiyan” katledilir. 1507’de,hayatta kalanların gitmelerine izin verilir. 1547’de Engizisyon Portekiz’eyerleştiğinde, Yahudiler Fransa, Hollanda ve Kuzey Afrika’ya gitmeye

mecburolurlar.380

Sonuçolarak,İberyarımadasındanayrılan145.000Yahudi’ninçokbüyükçoğunluğu,yolculuklarınıİslamtopraklarındatamamlar.93.000’iTürkiye’ye,30.000’i Mağrip’e (10.000’i Cezayir’e, 20.000’i Fas’a) yerleşir. KalanYahudilerin9.000’iİtalya’ya,3.000’iFransa’ya,2.000’iHollanda’ya,2.000’iMısır’a ve 1.000’iYunanistan,Macaristan, Polonya veBalkanlar’a yerleşir.5.000YahudideAmerika’yayerleşir.

Zira Kolomb’un 2 Ağustos 1492’de Palos Limanı’ndan kalkanyelkenlilerinde–İspanya’dansürülensonYahudilerilebirlikte–,yolculuktanhemenöncealelacelevaftizedilenenazbeşYahudibulunmaktadır:Alonsode la Calle, Gabriel Sanchez’in akrabası ve yolculuğu finanse edenlerdenSegovialı Rodrigo Sanchez, cerrahMarco, Engizisyon’un karısının idamınıseyrettirdikten sonra serbest bıraktığı hekim Bernal de Tortosa ile Murciavalisi hesabına çalışan tercüman Luís de Torres. İbranice, Keldanice ve

ArapçakonuşanTorres’inSantaMaría’dakivarlığı,şayetKolombDoğudakikayıp kabileleri bulma veya başka Yahudi gezginlerin daha önce ulaştığıtopraklaraulaşmapeşindeidiyseanlamkazanır.AcabaKolombharitacılardanneöğrenmiştir?

Kolomb tarafından Hispaniola olarak adlandırılacak ilk büyük adaya(bugün Santo Domingo) ulaştıklarında amiral, Luís de Torres’e, KraliçeIsabel’in güven mektuplarıyla yeni keşfedilen topraklardaki prensler içinseçilmiş hediyeleri teslim ederek onu keşfe gönderir. Luís, ne CipanguSarayı’na –Japonya–ne de İsrail’in kayıp kabilelerine benzer bir şey bulur.Tütün yaprağı içme alışkanlığını not eder. Daha sonra aynı adaya kralınmemuru olarak geri gelecek, yerel hükümdarın topraklarını ele geçirecek,SantaMaría’daki beş Yahudi’den biri olan Alonso de la Calle ile birlikteküçükbirçeşitimparatorlukkuracaktır.

Kolomb, İspanya’ya döndüğünde keşifleri hakkında –özellikleAbravanel’ingidişindenbuyanakrallığınenönemlifinansçısıhalinegelen–Luís de Santangel ile Gabriel Sanchez’e yazar. Hükümdarlara haber veren,Santangel olur. Santangel, seferin gerçek patronudur. Gemide akrabasıbulunanSanchezise,şüphesizseferingerçekmalidestekçisidir.

Birmektubun kaderi: Gabriel Sanchez, Kolomb’dan aldığımektubun birkopyasını,Yahudilerin ikiyıldanberidaha fazlakabulgördüğüFloransa’yakaçmış bir marrano olan erkek kardeşi Juan’a gönderir. Juan mektubu,matbaacı kuzeni Leonardo de Cosco’ya verir. Cosco, mektubu Latinceyeçevirerek yayımlar. Mektup, bir yıl içerisinde dokuz kez basılacaktır. Yenitopraklarınkeşifhaberi,Yahudilervemarranolararacılığıyladünyayayayılır.

Başka marranolar; 1521’de Cortés ile Meksika’ya, 1540’ta Pizarro ilePeru’ya gelir. Bu tüccar, maceracı, kâşif ve denizcilerin kaderleribüyüleyicidir. Gizli tuttukları dini inançlarına ölene kadar bağlı kalan buinsanların hemen hepsi, inançlarının gizli gerekliliklerini çocuklarınaaktaracaklardır.

En olağanüstü keşif hikâyelerinden biri, –hakkında çok az şey

bildiğimiz–326 Gaspar da Gama’nın macerasıdır. 1445’e doğru Polonya’dayeralanPosen’de(Poznan),bilmediğimizbirisimledoğanbugezgintüccar,Kudüs ve İskenderiye’ye kadar ticaretle uğraşır. Kızıldeniz’de korsan

olduktan sonra, Hindistan’da köle olarak satılır. 1490’a doğru özgürlüğünekavuşarakYusufAbdilismiyleGoa’nınMüslümanprensininhizmetinegirer.

Belkiefsanevisayılmasıgerekenkaynaklaragöre470Abdil,Goa’daykenHintOkyanusu’nu iyiceöğrenir.1498’deVascodaGamaburayageldiğinde,onuefendisi adına Yusuf Abdil ağırlar. Portekiz’de yaşayan Yahudilerin zorlavaftizedilmelerindenhaberiolmayanAbdil,olaylardanikiyılsonrakendiniYahudiolarakeleverir.AlelacelevaftizedilipGaspardaGamaisminialarakLusitanya donanmasının kaptanı olur. Gemi onu, Portekiz’e getirir. GizliYahudiolupolmadığıylapek ilgilenmeyenkral tarafındankendisineödenekbağlanır. Ertesi yıl, 1500’de, Gaspar da Gama, Güney Amerika’ya yaptığıyolculukta Cabral’a eşlik eder. Gama, Nicola Coelho ile birlikte, kısa süresonra Brezilya olarak adlandırılacak kara parçasına ayak basan ilk kişidir.Dönüş yolunda, Cap-Vert’de, bir gün Amerika kıtasına adını verecek olanküçük maceracı Amerigo Vespucci ile karşılaşır. 1502’de, belki dememleketiniözlediğinden,VascodaGamailebirlikteHindistan’ageridöner.1505’teHindistan’a,bukezkendisiniGaspardeAlmeidaadıylavaftizedenFranciscodeAlmeidailebirliktebirkezdahageridönecektir.

1510’da bir kez daha isim değiştirip Gaspar de las Indias adını alarakCalicut’agider.Ölenekadarburadayaşadığısanılır.

Tarih kitaplarında neredeyse hiç bahsi geçmeyen, yaşamış olduğu dahişüpheli,DoğuHintAdalarıveBrezilyakâşifibubeşisimliPolonyaYahudisi,işteböylebiridir.

6.DoğuYahudiliği:Yedektüccarlar(1492-1700)

XV. yüzyılın sonunda, aşağı yukarı 3.000.000 Yahudi, yani İS 1000yılındaki Yahudi nüfusundan daha az bir nüfus dünyaya yayılır. DiğerYahudiler,katliamlarvesalgınlarsonucuyokolmuştur.BirçokYahudidedindeğiştirmiştir.

KapitalizmözellikleBatıAvrupa’daçiçekaçarken,Yahudihalkınındörtteüçü,İspanyavePolonya’dansürüldüktenveAlmanya’dakatledildiktensonra,kendileriniİslamtopraklarındabulur.

İslamtopraklarıYahudiliğin bütün kutsal mekânları artık İslam hâkimiyetindedir:

İbrahim’in vatanı Babil, Musa’nın vatanı Mısır, peygamberlerin vatanıYahudiye. Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya’nın güneyinden Fas sınırınauzanır; Avrupa’da Macaristan, Bulgaristan, Romanya, İstanbul, Selanik,EdirneveYunanadalarını içine alır;Fas limanları dışındabütünMüslümanAkdeniz limanlarına hâkimdir;Kızıldeniz,BasraKörfezi veKaradeniz’dekibütün limanları kontrol eder. Bunun ötesinde Osmanlılar, Halep, Şam veKırım üzerinden karayolu ulaşımının efendileridir. Yahudi ve Ermenitüccarlar, Osmanlılar adına Uzakdoğu ile yapılan ticareti kontrol eder,Hıristiyan topraklarında esir düşen Müslümanların kurtarılmasında veyaMüslümanlar tarafından hapsedilenHıristiyanların fidyelerinin ödenmesindearacılıkederler.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, sayıca kalabalık Yahudi cemaatleri aşağıyukarı özgür yaşar. Bazen zulüm görürler, ancak asla sınır dışı edilmezler;genellikle fakir ve hakir görülen zimmiler olanYahudilerin yeni sinagoglarinşa etmelerine izin verilmez. Yahudiler, büyük Müslüman bayramlarıesnasında padişaha veya vilayet yöneticilerine ödenen özel vergilere tabidir(kişibaşınaalınanvergi[cizye]ileaskerlikvergisi[bedel]).Ödemelerebazenküçük düşürücü hareketler eşlik eder: Vergisini ödedikten sonra mükellefe

tokatatılır.454Cemaatönderleri,vergiyükünümümkünolduğuncaadilşekildepayetmeyegayreteder.Enzengin,dikkat çekmemesi için, arkadan gelenlerle eşit vergilendirilir. Hahamlıktarafından belirlenen tahsildarlar, cemaat mensuplarının servetini ve vergiödeme kapasitelerini değerlendirir. Zaman zaman en zenginler, kendi gelirhesaplarını cemaate dikte etmeye kalkarsa da, beth din buna izin vermez.Yahudiler, seyyar satıcılıktan saray danışmanlığına kadar her türlümeslekteçalışırlarsada,daimaaşağıdurumdadırlar.Zengindahiolsalar,gerçekprestijsağlayacak şeylere sahip olmaya hakları yoktur.Müslüman köle (Kahire veŞam’dakilerhariç), saray,at,altıkürekçidenfazlakürekçibulundurangemi,

lüks kıyafet sahibi olamazlar.34 Buna karşılık, Müslüman olmayan kölebulundurmayahaklarıvardır.

1492’den sonra, İber yarımadasından 90.000Yahudi şu ya da bu şekilde

Osmanlı İmparatorluğu’na gelir. Yahudi kaynaklarına göre,66 sürgünleritemsil eden hahamlardan biri olan Rabbi Capsali, kendisine sığınma hakkıbahşetmesi için padişaha yalvarmaya geldiğinde, kendisini sıcak bir şekilde

karşılayan II. Bayezid ona şöyle demiştir: “Kendi krallığını fakirleştirirkenbenimkinizenginleştirenbirhükümdar,nasılbilgevezekiolabilir?”

Sığınmacılar önce İstanbul’a yığılır. Burada, Romanyot ve Bağdadizanaatkârlardan oluşan küçük cemaatler tarafından ağırlanırlar. 1477’de buşehirde nüfusun%10’una tekabül edecek şekilde ancak 1.647 Yahudi hanebulunurken,1532’deburakam,nüfusunüçtebirindenfazlasınatekabüleden8.070’eyükselir.Ancakbudurum,düşmancabirtepkiyaratmaz.

İspanyol esnaf ve zanaatkârlar şehre gelir gelmez, bildikleri ve büyüksermaye gerektirmeyen işlere girerler: barut ve silah imalatı, iplik imalatı,dokuma,kumaşboyama,dikiş,tabaklama,ayakkabıcılık,değerlitaş,altınvegümüş ticareti, teneke imalatı, bakkaliye. Hatta Yahudi simsarlar, şarap vebalmumuticaretini,dahadaönemlisibazıbölgelerdeparabasmatekelinielegeçirirler. Yahudilerin Osmanlı ekonomisine katkısı, kısa sürede muazzamboyutlaravarır.

1493’te İspanya’dan matbaa makineleri, Latince ve İbranice hurufatıylagelen David ve Samuel ibn Nahmias, İstanbul’a gelir gelmez şehrin ilk

matbaasını kurarlar.66 Önce tefsirleriyle birlikte Tevrat basarlar. Yenicemaatlerinibadetedebilmekiçinbunlaramüthişihtiyacıvardır.DahasonraNahmiaskardeşler,Osmanlıİmparatorluğu’ndabaşkamatbaalaraçar,dinivedindışı eserleryayımlarlar.Matbaacılık,kısa süredezenginbir sektörhalinegelir. İki yüzyıldan uzun bir süre boyunca, Osmanlı İmparatorluğu’ndakurulanbütünmatbaalarYahudikökenlilereaitolacaktır:1504’teİstanbul’da,1510’daSelanik’te, 1554’teEdirne’de, 1557’deKahire’de, 1605’te Şam’da,1646’da Türkiye’nin güneydeki büyük limanı Smyrna’da (veya İzmir).Türkiye’de Yahudilere ait olmayan ilkmatbaa, ancak 1728’de kurulacaktır.Bu da, Yahudi toplumunun zamanın Osmanlı toplumundan entelektüelanlamdadahaileriolduğunukanıtlar.

Yenigelenlerdenbazıları,İpekYoluüzerindeyeralanşehirleredahaönceyerleşmiş cemaatlere katılır: İzmir, Trabzon, Semerkant, Buhara. Venedik,

HindistanveÇinileyapılanticarettedebuinsanlararastlanır.66

Diğerleri yeniden astronomiyle, mali ve ticari işlerle uğraşmaya başlar.Osmanlı padişahları Yahudileri diplomat olarak kullanır, zira YahudilerinHıristiyanprenslerlehinekendilerineihanetetmeyepekniyetliolmadıklarını

bilirler. Ayrıca padişahlar, etraflarında Yahudi hekimler bulundurur. FransızgezginPierreBelon,1553’teşöyleyazar:

“Türkiye’de,Mısır’da,Suriye’de,Anadolu’daveBüyükTürk’ünülkesininbaşka şehirlerinde, hekimlik yapanların büyük çoğunluğu Yahudi’dir.Yahudileriçintıptananlamakkolay;zirakonuştuklarıdileçevrilenYunanca,Arapçaveİbranicekitaplarellerininaltında.HipokratveGalen,İbn-iSina,El

Mansur,El-Razi,SerapionvediğerArapyazarlarınkilergibi.”345

120.000 İspanya Yahudisi, İslamiyetin hâkim olduğu her yere –Fas’tanFilistin’e–,aşağıyukarıözgürceyerleşmeyibaşarır.Ladinouzunsüregünlükkonuşmadilleriolarakkalır.Ödemeemirleri İbranice,ArapçaveKastilyacayazılır.

1517’de I. Selim; Azerbaycan, Suriye, Mezopotamya ve Mısır’ıimparatorluğakatar.BununüzerineYahudiler;Reşid(Rosetta),Kahire,Halep(burada tüccarlarla entelektüellerden oluşan muazzam bir cemaatgelişecektir),Bağdat, Pers devletinde İsfahan veTebriz ileAfrika,Asya veBalkanlar’da yer alan bütün Türk şehirlerine dağılırlar. Selim, 1518’deKudüs’ü alır. Kahire’de kısa sürede 30 sinagog ve tamamen dış ticaretleuğraşanbircemaatpeydaolur.Cumartesigünlerigümrükbürolarıkapalıdır;ne Yahudi malları ne de Müslüman veya Hıristiyan malları şehre girişyapabilir.

İmparatorluk kısa zamandaMekke de dahil olmak üzere Arabistan’ı elegeçirir. Padişah –1520’den itibaren Muhteşem Süleyman–, halife unvanınıalarak dünyadaki bütün Müslümanların önderi haline gelir. Ancak 1529Ağustosu’ndaViyanaönlerindemağlupolur.

O sırada 100.000’den az Yahudi’nin yaşamakta olduğu Filistin, ilhakedildikten sonra Suriye vilayetine bağlanır. Kürtler, Dürzîler, OrtodoksYunanlar, Ermeniler, Habeşler, Gürcüler, Katolikler burada hep bir aradayaşarlar. Kudüs cemaati inişe geçerken, Celile’de yer alan Safed’dekicemaatin genişlemesi bu durumu telafi eder. İspanya sürgünlerinden birkaçkişi,bintürlüeziyettensonrabucemaatekatılır.MeselaRabbiMosesdiTraniileRabbi JosephCaro, diasporada uygulanacak ahlak kurallarını toparlayanShulkhan Arukh’u 1555’te burada kaleme alırlar. Bu Kabalacı cemaatler,hayattakalabilmekiçinAvrupa’ya,yanlarınamezarlaraserpmeküzereKutsal

Toprakla dolu keseler verdikleri hahamları, kendi imkânlarıyla bastıklarıkitaplarısatmayayollarlar.

İşteOsmanlıİmparatorluğu’ndayaşamışikiYahudi’ninmüstesnakaderi.

Portekiz’de, bir konverso ailesinde, 1510’da Beatriz de Luna Hıristiyanismiyle dünyaya gelen Gracia Ha-Nassi, değerli taşlar tüccarı, bankacı ve

kendisi gibi konverso Francisco Mendes ile evlenir.344 Kocası 1536’daölünceBeatriz, bir önceki yılAnvers’e yerleşen ve halen gizliYahudi olankayınbiraderi Joseph Diego Mendes’in yanına gider. Halen İspanyolhâkimiyeti altındaki şehirde, Joseph hapis yatar –hangi şartlarda hapisyattığını ileridegöreceğiz–,ancakdahasonra iktidarlaarasıdüzelir.Şarlkentarafından asalet unvanı verilen Joseph, Avrupa’da çeşitli hükümdarlarınbankacısı olur. Beatriz, Joseph ile birlikte, Yahudilerin PortekizEngizisyonu’ndan kaçmalarına gizlice yardım eder. Kayınbiraderi 1543’teölünceBeatriz,kayınbiraderiningençoğluJuanHa-NassiDiegoMendes ileAnvers’ten kaçar. 1514’te Portekiz’de doğan Juan, Anvers’te geleceğin

imparatoru Maximilian’ın gençlik arkadaşı olmuştur.345 Beatriz ile JuanFransa’ya gider, Venedik’ten geçer, sonunda Ferrare’ye yerleşerek yenidenYahudi ve bankacı olurlar. Luna ismini bırakırlar. Beatriz,GraciaHa-Nassiisminegeridönerken Juan,yengesininkızlık soyadını alarak JuanHa-Nassiolur…Yahudileregizligizliyardımetmeyedevamederler.Buamaçuğrunaokadar çok para harcarlar ki, Gracia’nın Portekizli bir konverso olan kızkardeşlerinden biri, onu Engizisyona ihbar eder. Gracia ile Juan yenidenyollara düşerek bu sefer 1553’te Türkiye’ye yerleşirler. Bankacı ikili, çoğuİspanya veya Portekiz’den eski dostları olan Osmanlı Yahudi tüccarlarınsermayesiyleyurtdışındayatırımyapmakonusundauzmanlaşır.Juan,FransaKralı II. Henri’ye borç vermek üzere 150.000 duka bulur. Kral, borcunu

ödemeyi reddeder. II.Süleyman’ın26yakınıvemaliyecilerindenbiriolmayıbaşaranJuanHa-Nassi,padişahı,osıradabirOsmanlı limanındangeçmekteolanFransız donanmasına, Fransız kral borcunu ödeyene kadar el koymayaikna eder. 1555’te Süleyman’ı, papadan –bunun hangi şartlardagerçekleştiğini daha ileride anlatacağız–Ancona’da rehin tutulanYahudileriserbest bırakmasını talep etmeye de ikna eder. 1558’de Gracia Ha-Nassi,padişahtan,Filistin’deTiberyaşehricivarında,birgünoradagömülmeküzerearazi satın alır. Hatta Gracia buraya, korkunç durumlarını üç yıl önce

öğrendiğiAnconaYahudileriniçekecekkadaryatırımyapar.Fakatgöçmenleritaşıyan ilkgemikorsanlarınsaldırısınauğrar,yolcuları soyulurvekatledilir.Plan suyadüşer.1566’daMuhteşemSüleyman, Juan’ıNakşaDüküyaparak

buadıtaşıyanadayıonabahşeder.345

Böylece Nassi –beş farklı isimle–, hem Yahudiler açısından (Selanikcemaatinikorur)hemdepadişahaçısından(İspanyaKralıII.Felipe’yekarşıBabıâli’ye destek olmak için, Amsterdam Yahudileri ile olan ilişkilerini

kullanır;Felipe,Nassi’ninölüveyadiriSicilya’yagetirilmesiniemreder345)

nüfuzlu biri haline gelir. Gracia 1569’da öldüğünde Nassi, Süleyman’a27,Yahudiler içinbir sığınakhalinegetirmeyidüşündüğüKıbrıs’ı elegeçirmeküzereVenedik’esaldırmasınıtavsiyeeder.Ancakharekâtfelaketlesonuçlanır.Savaş 1571’de, Osmanlı’nın İnebahtı’da, Şarlken’in evlilikdışı oğluAvusturyalı Don Juan’ın komuta ettiği Venedik ordusu tarafından mağlupedilmesiylesonuçlanır.HernekadarFransadışındabütünKatolikkuvvetlerinOsmanlı’yakarşıbirleştiğibusavaşKıbrıs’ınkaderinifersahfersahaşarsada,VenedikYahudileri JuanHa-Nassi’nin suç ortakları olarak görülürler.Nassigözdendüşerve1579’daölür.

Ha-Nassilerden sonra, İspanyol kökenli başka Yahudiler, padişahınsarayında nüfuzlu maliyeciler, diplomatlar veya hekimler olacaktır: III.Murad,III.MehmedveI.Ahmed’insaltanatlarısırasındaEstherKiera;SultanIII. Murad’ın Midilli Dükü unvanı verdiği Aluaro Mendes; padişahın,İnebahtısonrasındaVenedikCumhuriyeti ilebarışgörüşmeleriniyürütmeklegörevlendirdiği Salomon Rophe; İngiltere ile ilk diplomatik ilişkilerikurmaklagörevlendirilenSalomonbenNathanEskenezigibi.

Ancakmutlugünlergeridekalır.Hergerilemedönemindeolduğugibi,yineYahudiler zulümgörür.Osmanlı İmparatorluğu’nunmali ihtiyaçları arttıkça,Yahudilere getirilen vergiler de artar. Hatta 1636’da IV. Murad, Selanikcemaati lideri Judah Kovo’yu, öngörülen dokumacılık vergisi tutarınıtoplayamadığı için idam ettirir. Yahudi cemaatlerinin refah seviyesi düşer.Bunaekolarakdiğerazınlıklar,özellikleYunanlarveErmeniler,Yahudilerileticarirekabetiçinegirmiştir.

Son birmacera,OsmanlıYahudiliğinin itibarını bütün dünyanın gözündesıfıraindirir.Sözkonusumaceraekonomik,siyasivesosyalaçıdanmuazzam

sonuçlardoğurmuştur.

XVII. yüzyılın ortalarında imparatorluğun gerilemeye başlamış olması,Osmanlı cemaatlerini mistik akımlara iter. Hatta Safed’in saygıdeğeryeşivalarından bilginler, para toplamak üzere gönderdikleri temsilcileriaracılığıyla, imparatorluktaveAvrupa’da,Mesih’in1666yılındagelmesininolası olduğunu ilan ederler. Bu tip açıklamalar, 2000 yıldan beri sık sıkyapılmıştır. Nitekim açıklama yine ciddiye alınır. Yahudi dünyasındakibekleyiş,–ileridegöreceğimizgibi–tamosıradabirdiğerbüyükcemaatolanPolonyacemaatininmaruzkaldığızulümlernedeniyleonmisliartar.

Bu nedenledir ki, 1664’teMesih’in gelmiş olduğu ilan edildiğinde kimse

şaşırmaz.Mesih’inadı,SabetaySevi’dir.366Hemenhakkındabilgi toplanır.Sevi, 1626’da imparatorluğun bir numaralı limanı İzmir’de doğar. İzmir’desonderecegelişmişbirYahudicemaatirefahiçindeyaşamaktadır.Çilekeşveeksantrik gezgin Sabetay Sevi, “Tanrı’nın adamı” olduğunu iddia ederekkalabalıklarıkendineçeker,hahamlarırahatsızeder.KudüsveSafed’egidenyollardaKabalaöğretir,bilgisiylebuşehirlerdekimistiklerişaşırtır.Yolculukarkadaşlarından Gazzeli Nathan, Sevi’yiMesih ilan eder. Kabalacı bilgeleryalanlamaz.Ekim1665’tehaberlerİtalya,Hollanda,AlmanyavePolonya’yaulaşır.Dinicoşku,onlarcaheyetiİzmir’egelmeye,SabetaySevi’yeVenedik,Livorno ve Amsterdam cemaatleri gibi en büyük cemaatlerin liderlerindenhediyeler sunmaya iter. Hayranlık, çılgınlık halini alır. Tüccarlar, hahamlar,hekimler her şeylerini bırakarak Sevi’ye katılırlar. Ancak bu durum uzunsürmez. 15Eylül 1666’dapadişah,Sevi’yi tutuklattırarak İstanbul’a getirtir.Padişah Sevi’ye, başının vurulması ile İslam arasında bir seçim yapmasınıbuyurur.SabetaySevi,hiçbirtereddütgöstermeksizinİslamiyetiseçer,günde150kuruşlukbirücretle“saraydakapıcıbaşı”unvanınıalır.

Şaşkına dönen cemaatler, önce olayın bu içler acısı sonuna inanmayıreddeder.GazzeliNathan,efendisinindindeğiştirmesinin,misyonunuyerinegetirebilmekiçinbirhiledenibaretolduğunusöyler.Bazımüritler,efendilerigibidindeğiştirir.Müslümanmarranolar,çaresizgizligizliTevratokumaya,ayinlerdüzenlemeyedevamederler.Yahudilerheryerdekendilerindennefretetme,gülünçdurumadüşmekorkusu ilebu sahtekârıMesih ilanetmişolanhahamlara öfkelenme arasında gider gelir.Tüccarlar, Sevi’yiDavut’un oğluolaraktanıdıklarıbelgeleriyokeder,Sevi’denbahsedenmetinleriyakarlar.

Buolay,YahudilikveYahudiliğindünyaekonomisindekiyeriüzerindesonderecederin izlerbırakacaktır.Hahamlarınotoritesiartıkyıkılmıştır.Laiklerdin adamlarının, tüccarlar âlimlerin, entelektüeller ilahiyatçıların, çağdaşahlakanlayışıdogmanınönünegeçer.Hekimlerinvehekim-hahamMeymungibi bazı hahamların çalışmaları doğrultusunda, Yahudi bilim anlayışı iyiceortayaçıkar.BuanlayışHollanda’daSpinoza, İngiltere’deLocke,Fransa’daYahudileriniçlerindenbiritarafındanküçükdüşürülmesiylealayedecekolan

Voltaire’ekadaretkisinigösterecektir.432

Yahudilerin önemli görevler üstlendiği diğer Müslüman ülke, TürkyörüngesinindışındayeralanFas’tır.Yahudilerburadadasimsar,zanaatkâr,saraymaliyecileri, ticari ve diplomatik ağ düzenleyicileridir. 1492’de Fas’a20.000Yahudiyerleşir.O sıradaFaskıyıları, 1248’deMuvahhidlerinyerinialan Merinileri bölgenin içlerine püskürten Portekizlilerin hâkimiyetialtındadır. Sürgünlerin çoğu, önce Fes’e yerleşmeye çalışırsa da, şehirtarafındanreddedilirler.Bazıları,CezayirveOsmanlıİmparatorluğu’nagider.Diğerleri, umutsuzluğa düşerek İspanya’ya geri gelip din değiştirirlerse de,malları kendilerine iade edilmez. Fas’ta kalanlar en sonunda Sale veMarakeş’eyerleşerekbölgeyekendilerindenönceyerleşmişcemaatlerinkısasüredeönünegeçerler.

1550’yedoğru,Saadihanedanıiktidarıelegeçirir.Taki1603’teAlauitler,nihayet Portekizlilerden kurtulan ülkeye yerleşene kadar. Şerif krallığı

Yahudileri için yeni bir dönem başlar.458Kendilerine özel mahalleler olanmellahlardaüst üsteyaşayanYahudiler, her türlü ticaretleuğraşırlar:madenfilizi, buğday, badem, balmumu, incir. Diğerleri zanaatkârlık, kuyumculukveyaseyyarsatıcılıkyapar;dahabaşkaları,yoksulhamallarveyageçimlerinitsedakailesağlayandilencilerdir.Hahamlarkâğıtsatar,mürekkep,muskavetılsım üretirler; diğerleri koro şefliği, hattatlık ve müstensihlik yaparak,hayvanların törensel kesiminde ve sünnette kullanılmak üzere kayışlar,püsküller ve dua şalları üreterek geçimlerini sağlarlar. Dini hayat ileekonomik hayat iç içe geçmiştir. Durmadan dini metinler incelenir; işlerinyoğunolmadığısaatlerdebazenbirdükkândatoplanıphaftanınmetniüzerine

tartışılır.458 Dini düşüncelerin gece saatinde daha yaratıcı olduğudüşünüldüğünden,geçsaatlerekadarayaktakalırlar.

Başka yerlerde olduğu gibi burada da zenginler, alçakgönüllü ve göze

batmayacak şekilde yaşamalıdır. Yabancıların Yahudilerin mallarına gözkoymalarınıengellemek için,para israfındankaçınmakgerekir.Mahkemelerhangi kıyafetlerin giyilebileceğini, hangi mücevherlerin takılabileceğini,sünnetlerin,düğünlerinveilkoğuladaklarınınnasılyapılmasıgerektiğiniinceince belirtir. 1603’te Fes’te hahamlardan oluşan mahkemenin verdiği birkarar,mellahınzengintoptancılarınınevlerindeyaşayanHıristiyanesirlerden

kazaen… Müslümanların önünde Hıristiyan esirlere458 alkol verilmesinincaiz olduğunu açıklarken bahseder! Mulay Hasan’ın Portekiz saldırılarınakarşı koyabilmek için güçlü bir Yahudi cemaati yerleştirdiği, yeni kurulanMogador şehrinde bazı Yahudiler, tıpkı Müslüman derebeyleri gibi, siyahi

kadınkölelerdenoluşanharemleresahiptir.459

Yahudi tüccarlar, kendi aralarında alıp verdikleri borçlara konan faizyasağının etrafından dolaşmak için müthiş çaba sarf ederler. Meselakendilerindenşüpheedenhahamlara,borçalanınborçverene“kendiliğinden”eködemeyaptığınısöylerler;veyaborcun,verildiğiparabirimindenbaşkabirpara birimiyle, faize denk gelecek hayali bir kur üzerinden ödenmesinisağlarlar;veyaborç,altınyadaherhangibirhammaddeşeklinde,faizedenkgelecekbirfiyattanödenir.Ancakmahkemelersafdeğildir.1603’tealınanbirkararla noter kâtiplerinin, bu tip işlemlerde kullanılan bazı gıda maddeleri(buğday, balmumu, tereyağı, bal, zeytinyağı, ipek) üzerinden ve “bunlarınticaretini yapmakla maruf olmayan kişileri” ilgilendiren sözleşmeler

düzenlemeleri yasaklanır.458 Bazen döviz kurlarındaki oynamalar gerçekolup,bunlarıhesabakatmakgerekir.Mesela1609’da,MulayAbdallahFes’iele geçirdikten sonra, altın fiyatlarında dalgalanma olur. Bunun üzerinehahamlar, değer kaybının borç veren ile borç alan arasında eşit olarakpaylaştırılmasınakararverir.

Cemaatler,bağışlarınagöre“şehrinmükemmelleri”,“sinagoguneniyileri”,“saygıdeğer burjuvalar”, “toplumun elitleri” ve “egemen sınıf” olaraksıralanan tüccarlar tarafından yönetilir. Cemaatle ilgili görevler genelliklegönüllü olarak yapılır. Mesela meşhur bir kuyumcu olan Rabbi Judah benAttar, Fes’teki hahamlar mahkemesine başkanlık etmek için ücret almayıreddeder.

Cemaat,öndegelenmensuplarıarasından,hükümdarlailişkileriyürütecekbirnagid, yani bir prens seçer.Mezopotamya’daki sürgünlerin lideri,Mısır

nagidi veya Almanya’daki stadlan gibi, Fas nagidi de genellikle kralındanışmanı,elçi,hattabazenaskeri levazımgörevlisiolur.Nagidegörevinde,cemaatlerde düzeni sağlayan vemellahları (sık sık gerçekleşen)Müslümansaldırılarına karşı koruyan bir çeşit Yahudi polis kuvveti olan mokhazni

yardımeder.459

Cemaatler,fakirlereyardımetmek,zorladindeğiştirmelerinönünegeçmekve zorla din değiştirilen kölelerin kefaretini ödemek üzere –Fas İslamı’ndabuna izin verilir–, vergilerle (tuz, gıda maddeleri, şarap üzerinden alınanvergiler),zenginliğinigöstermemeyedairyasaklarıihlaledenlereverilenparacezalarıyla, (sinagogda duaları okumak için) “sefere çıkma” hakkının açıkartırmada satışıyla ve inananların altı ayda bir yaptıkları bağışlarla maddikaynak yaratır. Yahudi okullarında anne babalar öğretmene, verdiği eğitimiçin değil, zira eğitim parasızdır, fakat çocuklara göz kulak olduğu için,

“normalişlerindenayırdığızamanıtelafietmekiçin”ücretöderler.459Fas’ıngüneyindegelenekleregöreöğretmen,cumagünleri“üstadınekmeği”niyer.Başka yerlerde olduğu gibi, burada da tsedaka etkilidir. 1613 tarihli birmektup,Fes’teyaşananbiraçlıkesnasında“hergün60’tanfazlaMüslümanaçlıktan ölürken, Tanrı’ya şükür tek bir Yahudi’nin dahi ölmediğini”

kanıtlar.459

Faslı Yahudi büyük tüccarlar, Cezayir’den Sofya’ya, Saraybosna’danManastır’a,Patras’tanİzmir’e,Volubilis’tenGelibolu’yabütünOsmanlışehirlerindeacentelere sahiptir.Hükümdar şerif adınaPortekiz,Hollandave

İngiltereilediplomatikilişkileriyürütürler.459Meselabilumummalsimsarı,Talmud uzmanı ve şair Khlifa benMalka, Amsterdam’daki ticarimuhatabıRabbi Isaac ben Salomon Yeshurum’a, Sefarad ayinleriyle ilgili bir tefsirkülliyatıgönderir.1684’teToledoluJoseph,MulayIsmail’inhalefitarafındanHollandaCumhuriyetiilebarışgörüşmeleriyapmaklagörevlendirilir.TüccarJoseph Pallach’ın üç oğlu vardır: Isaac Amsterdam’da simsar, LeidenÜniversitesi’nde İbranice öğretmeni; Moses, Fas sultanının sekreteri; hemHollanda hem Fas uyruklu olan David ise, önce Lahey’de, daha sonraİstanbul’daFaselçisiolur.

Görünen o ki Yahudiler zaman zaman, krala karşı karmaşık oyunlara dagirişmişlerdir.MeselaMayıs1624’te,AaronQueridoadındaSale’denYahudi

bir tüccar, Diego Nuñez del Monte ve Francisco Vaez de León adlı ikiAmsterdamlıYahuditüccardansilahvecephanesatınalarakbunlarıHollandagemileriyle, o sırada hükümdara karşı ayaklanmış olan Kasba kaidinegönderir.Bununüzerinehükümdar,Querido’yututuklattırırvedüşmanlarınaHollanda gemileriyle silah gönderilmesini, kendisi de bir Yahudi olanHollanda elçisi Joseph Biscayno nezdinde protesto eder. Aynı anda Kasbakaidi, “Benjamin Cohen ve Aaron Querido sayesinde, Ekselanslarına aitgemilerle düşmana [Fas kralı] barut, fitilli tüfek ve cephane yollayan vedüşmanı ihya eden” aynı Yahudi tüccarlardan Hollanda nezdinde şikâyetçi

olur.459DemekkisözkonusuAaronQuerido,herikitarafadasilahtedariketmiştir.Hükümdarelbettebudurumdanhoşlanmamıştır…

Polonya’nınikialtınyüzyılı

ÖnceUkrayna ile, daha sonraLitvanyaDevleti ilebirleşenPolonya,XV.yüzyılınsonundaBaltıkDenizi’ndenTatarKırımı’nakadar850.000kilometrekarelik bir alanayayılmıştır (odmorza domorza, “denizden denize”).Ülkeherkese, Doğulu Hıristiyanlar ile Kalvencilere olduğu kadar Almanya,Bohemya, Macaristan, Aşağı Silezya, Avusturya, İspanya ve Karadeniz’inTürklere ait kıyılarından gelmiş Yahudilere de misafirperver davranır. Dinitartışmalareksikolmazsada,butartışmalarşiddetebaşvurulmadanyürütülür.CizvitlerKarşı Reform sonrası kalpleri yavaş yavaş tekrar fethedene kadar,

Kiliseye prensler tarafından gem vurulur.414 Öncelikle kendi kanunlarınagöreyönetilenmilletler,zamanlatekbirkanunbünyesindebirleşecektopluve

bireyselayrıcalıklareldeederler.414

1495’te,Yahudilerinİspanya’dannihaiolaraksürülmesindenüçyılsonra,AleksanderJagiellon,Yahudikarşıtıbirtakımsaldırılararağmen,Yahudilerin

Polonya’daikametetmehakkıolduğunuteyiteder.4141500’edoğru,85şehirvekasabadadağınıkhaldeyaşayanYahudi

nüfusutoputopu23.000kadardır,yanitoplamnüfusun%0,6’sı.414Birbuçukyüzyılsonra,Yahudilerinnüfusudahagenişbiryüzölçümde500.000’iaşacak,budatoplamnüfusun%5’inetekabüledecektir.

Yahudilerin yaptıkları işler, bir şehirden ötekine büyük farklılık gösterir.Yahudilerköylü,esnaf, seyyarsatıcı,değirmen,birahanevehan işletmecisi,müzisyen, at arabacısı, –en zengin Yahudilerin hizmetinde– uşak, deri ve

tekstil ürünleri imalatçısı vememurdur.Bazı şehirlerdeYahudi zanaatkârlarveuygulamacılar (kuyumcu,berber,eczacı,hekim,besinmaddesiüreticisi),yerel loncalara yüklü miktarlarda vergiler ödemek zorundadır. Başkaşehirlerde zanaatkârlık Yahudilere yasak olduğundan, Yahudiler gizli gizlizanaat yaparlar. Daha başka şehirlerde, Hıristiyan zanaatkârlarla birlikteloncalara kabul edilirler. Nihayet bazı başka şehirlerde, Yahudiler kendiloncalarınıkurarlar.Hahamlarbazımeslekleriyasaklar.MeselaXVI.yüzyılınortasında, cemaatten sorumlubüyüküstatRabbiMoses Isserles,Katoliklerehastespihgibikutsaleşyalarınticaretiyleuğraşılmasınaizinverirsede,başkahahamlar bunu yasaklar. Daha sonra, Praglı Maharal olarak bilinen RabbiJudah Loew –yarım yüzyıl boyunca Polonya’da büyük nüfuza sahipolmuştur–,Kabala’yadayanarakYahudiolmayanlarladeriticaretiyapanların“göklerdekiİsrail”denatılacaklarınahükmeder.

Yahudilerbazendevlethesabına tuz ticaretiniyönetirler.Mesela1578’de,kralın (BrestLitovsk’tan60kilometreuzaklıktaki)Koden’deki tuz ticaretinikiraladığı Saul Frudycz adındaLitvanyalı birYahudi, buharlaşma kulesi vetuzkayasıpişirmeteknesiyerleştirmeküzerekrallıkhazinesindençokdüşük

faizeborçalır.414

KrallarYahudileri,vergiveyagümrüktahsildarıolarakkullanırlar.Buradadamilletoluşumu,yabancıfinansmangerektirmektedir.

Büyük toprak sahipleri, krallarla rekabet içine girerek Yahudileri kenditopraklarının kâhyaları yaparlar. Hasat üzerinden alınan harca karşılık bukâhyalar, tarla ürününü derebeylerine peşinen verir, karşılığını köylülerdenalır ve yönettikleri topraklara hancı (çok değerli bir meslektir), çiftçi,değirmenci,uşakolmaküzereYahudilergetirtecekkadarnüfuzsahibiolurlar.HattabubüyükkâhyalaretrafındaYahudiköylerioluşur.

İkrazatçılık faaliyetleri muazzam boyutlara ulaşınca, hahamlarınikrazatçılığa yeniden açık açık izin vermeleri gerekir. Rabbi Judah Loew’egöre, faizle borç verme hakkı, “faiz” (ribbit) kelimesinin sayısal değerinin612olmasındanilerigelir,kibuda,Loew’egöre,borçvermenintekbaşına,

613 adet dini kurala uymaya bedel olduğunu kanıtlar.414 Başka yerlerdeolduğu gibi burada da Yahudiler, zengin tacirlere verilen borçlar dışında,Hıristiyanzanaatkârveesnaflaramamram(Lehçemembrangoly)aracılığıyla

borç verirler.Hatırlanacağı üzeremamram, XII. yüzyılda FransızYahudilertarafından oluşturulan, üzerinde sadece borcun miktarı, ödeme tarihi veborçlununimzasıbulunanemreyazılmışsenetlerdir.

Başka yerlerde olduğu gibi burada da, ikrazatçılık ile simsarlık iç içedir.XVI.yüzyılda,önceBrandenburg,dahasonraPolonyasaraylarındabestecilikyapmışşairA.Jarzebskişöyleyazar:“Yahudilerkürk,altın,gümüş,kordon,düğme getirerek bize hizmet ediyorlar. Üstelik onlarda her şey ucuzabulunuyor.Borçveyatakasyoluylaherşeyeldeedilebiliyor.SöylenenegöreYahudilerde, cumartesi hariç her gün pazar kuruluyor. Fakat sattıklarındançok az kazanç elde ettikleri doğru olsa da, bu paraya karşılık çok az şey

verdikleridebirgerçek.”414

Avrupa’daki başka yerlere göre burada bir yenilik göze çarpar. Yahudiikrazatçılar, gerçek anlamda bankacılık yaparlar. Sadece borç vermeklekalmaz, aynı zamanda Hıristiyan müşterilerinin tasarruflarını yönetir,yatırımlardakullanırlar.Busüreç,asillerintopraklarınınyönetiminikâhyalaraemanet etmesi ve bu kâhyalara borç vermesiyle başlar. Hatta bazı asillerYahudilere,Yahudilerinkendilerineverdiğiborçtandörtkatdaha fazlaborçverir. Süreç, Yahudi ikrazatçıların yönetimini üstlendikleri parayı, kamuistikrazınaveyaözelteşebbüse,özellikledeuluslararasıticareteyatırmasıyladevameder.Buşekildemüşterilerinegarantiettiklerifaizoranındandahaçokpara kazanmayı ümit ederek kendilerine emanet edilen parayı kaybetmeriskinigözealırlar.

Bazı Yahudi tüccarlar –daha önce sözü geçen Gaspar de las Indias’ın,1490’lara kadar olan efsanevi kaderi gibi– İngiltere, Hollanda, Macaristan,Türkiye,Filistin,MısırveHindistanileticaret(kürk,ahşap,tuz,buğday,sığır,giysi) yaparlar. Bu tüccarların Venedik, Floransa, Leipzig, Hamburg,Frankfurt amMain, Wroclaw, Gdansk, Brest Litovsk, Tykocin, Grodno veSledzew’da muhatapları bulunur. Bunlar aralarında şirketler kurar, Yahudiolmayan tüccarlarlaortakolur,Hıristiyanlarınservetleriniburalarayatırırlar.İçlerinde en zenginleri (Krakow’da Fiszeller, Lviv’de Nachmanowiczler,

Litvanya’da Mendel Izakowicz ve Isaac Brodawka414), Yahudi ve Yahudiolmayan başka girişimcilerin verdiği borçlarlamali kaynak sağlar. 1521’de,zamanının yergi yazarlarından Justus Ludwik Decius, Yaşlı ZygmuntTarihi’ndeöfkeyleşöyleyazar:“Yahudilergittikçeönemkazanıyor.Sorumlu

olmadıkları veya el koyamayacakları tek bir gümrük ya da vergi yok.Hıristiyanlar genellikle onlara tabi.Ülkenin zengin aileleri içinde, evlerindeYahudi kayırmayan,YahudileriHıristiyanlardan üstün tutmayan tek bir aile

dahibulmakimkânsız.”414

Zamanın önde gelen Yahudi bankacıları, Brest Litovsk’tan Ezofowicz

adındaüçerkekkardeştir.414EnbüyükleriAbraham,1490’dadindeğiştirir.Kownoaskerimeydanısorumlusuolarakatanır.AsaletunvanıalarakKownogümrüğünükiralar,SmolenskveMinskStarostasıolur.1510’daI.Zygmunt,Abraham’ıLitvanya hazine bakanı yapar.Abraham1519’da öldükten sonra

karısı, bir asille evlenecektir. Abraham’ın iki erkek kardeşi,34 Michal veAjzyk, din değiştirmez ve Abraham ile ilişkilerini muhafaza ederek malialanda muazzam bir kariyer yaparlar. Özellikle Michal, 1514’te LitvanyaKrallığı’nın bankacılarından biri, daha sonra Kowno Starostası olur.Litvanya’nınenönemlivergitahsildarıhalinegelerek1525’teLeliwaKontuunvanını alır. Michal, Polonya’nın bir bölümü Rus olmadan önce PolonyatarihininsonönemliYahudibankacılarındanbiridir.

Evlilikler genellikle fuarlar sırasında ayarlanır. Genç kız babaları bufuarlara,özelliklerağbetgörenTalmudokullarındangençerkeklerletanışmaküzere gelirler. Erkekler genellikle 18 yaşından önce, kızlar ise 14 yaşındanönceevlenirler.RabbiSalomonLuria,Talmudkuralınıhatırlatır:Biroğlanbirkıza “Karım olmanı istiyorum” dediği ve kız, söz konusu oğlandan hediyekabul ettiği an, ailelerin izni olmasa dahi, o evlilik geçerli kabul edilir.

Yahudilerdedoğumoranıhatırısayılıryükselişgösterir.414Yiyecekvehijyenkuralları son derece sıkı olduğundan, hat safhada yoksulluk ve evlerinküçüklüğünerağmen,çocukölümoranıHıristiyanlaragöredahadüşüktür.Bunedenlealtısıveyayedisihayattakalacakşekildeonçocuksahibiolmaknadir

birolaydeğildir.Böylece,göçledetakviyeolanYahudinüfusuhızlabüyür.35

Cemaatler,çoğuzamançoğunlukhalinegeldiklerişehirlereyığılır.

Her cemaatte (başta 100 ila 1000 kişilik, daha sonra on bin, hatta dahafazla),bütünerkekçocuklarınTalmudeğitimigördüğüenazbiryeşivaileduakitaplarını basmak üzere bir matbaa bulunur. Kültürel aktarım, böyleliklegüvencealtınaalınmışolur.Düzen,heryerdeolduğugibiburadadaaynıdır.Dini yasaları uygulamak üzere bir adet betdin (mahkeme); prenslere ve

cemaat içi kurumlara ödenecek verginin matrahını belirlemek üzereparnassimvetovim–vergitahsildarları–;pazarlardakullanılanağırlıkveölçübirimlerinden sorumlu medunim –“ölçü muhafızları”–; tehditlerideğerlendirmek ve kamu yetkilileriyle vergiler, para cezaları veya sürgünkararlarının iptali konusunu müzakere eden bir stadlan –“şehirle müzakereeden”–…

Kral Aleksander Jagiellon, 1503’te Polonya başhahamı Jacob Pollack’a,YahudimahkemelerininYahudilerarasındakianlaşmazlıklarabakmayayetkiliolduğunuteyiteder.KralZygmunt,1520’yedoğruülkeyibeşYahudibölgeyeböler: Büyük Polonya, Küçük Polonya, Kızıl Rusya, Podolya ve Litvanya.1533’tenitibarenmahkemeler;bütüncemaatleriilgilendirensorunlarıçözmeküzere, büyük fuarlar nedeniyle ülkenin dört bir yanından gelen önemlihahamları,genellikleLublin’de,bazenJaroslawveyaTsyzowce’de,yıldabir

kezbirarayagetirir.414Cemaatinöndegelenleri, hahamlar ve tüccarlar bir araya gelmeyi ve bu vesileyle “YahudiGenelMeclisi”adında,başındabütünPolonya’yıtemsiledentekbirhahamınbulunduğu bir meclis seçmeyi âdet haline getirirler. Bunlardan ilki, 1540’adoğru RabbiMoses Isserles’tir. Bumeclis yavaş yavaş cemaat içi vergileribelirlemeye, fakirlere yapılan yardımlar ile kültürel hayatı düzenlemeye,eğitimsistemini,Talmudakademileriniveİbranicekitaplarınbasımınıkontroletmeyebaşlar.Olabilecekenbüyükyetkiyi,aforozetmeyetkisinikendinehakgörür. Hıristiyanlarla olan ilişkiler üzerine tartışır. Devlete ait ürünlerinticaretine ortak olunabilir mi? Hıristiyanlardan ne oranda faiz istenmelidir?Hıristiyanlardannegibirehinlertalepedilmelidir?

1540’tan itibaren söz konusumeclis, kral ve DiyetMeclisi nezdinde birtemsilcigönderir.Butemsilci,cemaatlerinkrallıkkararlarınauymasınısağlar,Polonyalıyetkililerletoplamvergitutarınımüzakereeder.Meclis,dahasonrabututarıYahudilerarasındapayeder.Fakirler,genelliklezenginlerintarafınıtuttuğunudüşündükleribuörgütüzamanzamanprotestoederler.

1550’yedoğrumeclisyetkilerini,Litvanyadadahilolmaküzere,ülkedekibütün cemaatleri kapsayacak şekilde genişletir. Yahudilerin Polonya’daki

nüfusu artık 150.000’e, yani toplam nüfusun %2’sine ulaşmıştır.414 BazıPolonya şehirleri, “bu insanların” her tarafta biraz fazla olduklarınıdüşünmeyebaşlar.

20’den fazla şehir, privilegium de non tolerandis Judaeis elde eder:1520’de önce Miedzyrzec, daha sonra 1525’te Varşova, 1542’de Sambor,1550’de Grodek, 1551’de Vilnius, 1556’da Bygdoszcz, 1567’de Stryj,1569’da Biecz, Krosno ve Tarnogrod. Bu şehirler ve daha başkaları,Yahudileri kendilerine ayrılmış varoşlara iter. Mesela Lublin, Piotrkow,Bygdoszcz, Drohobycz ve Sambor. Ayrılma arzusu bazen karşılıklıdır:1564’teYahudiler,Kazimierz içinprivilegiumdenon tolerandisChristianiseldeederler.BöyleceLateranoKonsilitarafından1215’teöngörülenYahudi-Hıristiyan ayrımı, Polonya’ya üç buçuk yüzyıllık bir gecikmeyle yerleşmişolur.

1569’daII.ZygmuntJagiellon,PolonyaileLitvanya’yıbirleştirir;1572’devârisbırakmadanölür.Böyleceseçimletahtaçıkankrallardevribaşlar.BirkaçhaftaboyuncakralolanValois’lıHenri,FransakralıoluncaPolonyatahtınıI.Stefan Batory’ye bırakır. Batory 1579’da, “Yahudi Genel Meclisi”ni “DörtÜlke Meclisi” (Vaad arbaa aratsot veya Vaad) adıyla resmileştirir. Ancakmeclis, Yahudi fakirler nezdinde puan kazanmaz. Vaad, daha kurulurkurulmazfakirYahudileri,cemaatinyardımınahakkazanmakiçinzenginlere

hizmetçilik etmeye zorlar. İşsizlere sosyal yardım yoktur!414 Ertesi yıl(1580), Keczyca’dan Polonyalı bir haham olan Salomon Efraim, Basel’da“zenginlereyaltaklananhahamlar”averyansınedenbiryazıyayımlar.NüfuzubütünDoğuAvrupa’da, özellikle de Polonya’da iyice artan, PraglıMaharalolarak tanınanRabbiLoewdedurumuprotestoeder:“Fakirihayatta tutmakiçinonayaşamkaynaklarısunmak,yaşamınözüdür.Bundankaçan,putperest

olur […]. Tanrı’nın birliği, halkın birliğini gerektirir.”260 Vaad da,eşitsizliklerin ve bazılarının aşırı zenginliğinin herkes için tehditoluşturduğunu sezer. 1581’deVaad;Yahudilere tuzmadeni işletmeyi, vergi,alkollü içeceklervergisivegümrükvergisi toplamayıyasaklar, “zirabunlar,

bütün Yahudi halkını tehlikeye atabilir.”414 Yasağa uymayanlar, aforozlacezalandırılacaktır. Buna rağmen Rutenya, Podolya, Volhinya, Ukrayna ve

Litvanya’dabazıYahudileryasağıdelmekteısrareder.414Oluşacakmillibirburjuvazinin siyasi taleplerinden korkan asiller, Yahudileri yedek burjuvaziolarakkullanmayadevamederler.

Cemaatlerin örgütlenmesi gittikçe daha sofistike hale gelir. Mesela1599’da, Krakow cemaatini dört üyeli bir meclis yönetir. Bu meclise, 14

haham ile dokuz hâkim yardım eder. Ayrıca cemaatin beş önde geleni;yetimler, fakirler, devlete ödenenvergiler, sinagogdaki yerlerin (okumuşlaradeğilde,enzenginlere)satışı,alkollüiçeceklerinkontrolü,hamam,kasaplar,faiz oranları, ikrazatçıların denetimi, çöplerin kaldırılması ve Yahudilereayrılmamışsokaklardadolaşmaizinleriileilgilenir.

Gittikçe daha çok Hıristiyan tasarruflarını Yahudilere emanet ettiğinden,ödememe durumunda Hıristiyanların öfkelenmelerinin önüne geçmek için,cemaatlerin, bankacılarının geri ödeme kapasitelerine kefil olması gerekir.Ancak böyle bir garanti vermek risklidir. Cemaat, borç veren Hıristiyan’aparasınıgeriödeyemezse,sözkonusuHıristiyansinagogukapattırabilirveyayöneticileri hapsettirebilir. Bu duruma düşmemek için bazı yöneticiler,cemaatlerine Hıristiyanların parasını yönetmesini yasaklar. Daha cesurdavranan başka yöneticiler, Hıristiyan yatırımlarını kabul eden bir cemaatbankası kurar. Banka daha sonra bu yatırımları, daha yüksek bir faizlecemaatemensupbankacılaraborçverir.Bubankacılarparayı,dahadayüksekfaizleHıristiyanlara borç verir veya uluslararası ticaret faaliyetlerine yatırır.Cemaat bankasının elde ettiği kazanç, sadece sosyal girişimleri finanseetmeye yaradığından, hahamlar Yahudilerin kendi aralarında faiz alıpvermelerineizinverir.

XVI.yüzyılınsonunda–Polonya,LitvanyaveUkrayna’dakiYahudinüfusuartık300.000’eulaşmıştır–,toplumlakaynaşmasürecidoruknoktasınavarır.Yahuditüccarlar,Hıristiyantüccarlarlaticarivemalişirketlerkurar.Yasaklararağmen,KazimierzYahudileriKrakow’daticaretleuğraşır.MilliburjuvazininzenginolmasınahâlâizinvermekistemeyenPolonyalıasiller,Yahudilerinbuişleriyerinegetirmelerindenmemnundur.

XVII. yüzyılın başında başlayan savaşlar, Yahudileri yeni mesleklereyöneltir. Bazıları, Kral Batory’nin subayları olur. Mesela MoskovaKnezliği’ne karşı yapılan savaşta, Kazimierz’ten Mendel Izakowicz adındaköprü inşasında uzman bir mühendisin hikâyesi böyledir. Başka Yahudiler,Lisowski hafif süvari birliğine katılır. Daha başkaları, Otuz Yıl Savaşısırasında subay olarak hizmet eder. Birçok zanaatkâr, ordu tedarikçisi olur.Bunlardemirci,camişçisi,kürkçü,terzi,duvarustası,tunçvezırhimalatçısı,halıcı, marangoz, matbaacı ve kumaş boyacısıdır. Hatta Krakow, Lviv vePrzemysl’de,devletetedarikçilikyapanYahudizanaatloncalarıortayaçıkar.

1640’ta, esasolarakordununhizmetindeçalışanbirYahudiberbercerrahlarloncasıkurulur.

Polonyalı prensler, ülkeyi savunabilmek için, dokuz adet “özel”muhkemkasaba kurar. Bu kasabaların bazılarında nüfusun çoğunluğunu Yahudileroluşturur. O sırada Polonya, dünyadaki en kalabalık Yahudi cemaatinesahiptir. 1648’de Litvanya, Polonya ve Ukrayna’da, nüfusları 550.000’eyaklaşmıştır. Değirmen, han, birahane ve gölet kâhyalığı yaparlar. Terzi,bakkal,zanaatkârdırlar.CemaatörgütüVaad,oldukçaiyiçalışmaktadır.

XVII. yüzyılın ilk yarısı, Polonya’daki Yahudi cemaatinin olduğu kadarPolonya’nın da doruk noktasıdır. 1648’den itibaren İsveç ve Moskova’nıngücününartması,herikisinideuzunsürelifelaketleresürükler.

Her şey Rus, Ukrayna ve Osmanlı Kırımı’nın Tatarlar tarafından istilaedilmesiyle başlar. Odessa ve Karadeniz’de yaşayan Yahudiler katledilirler.Hayatta kalan ve İstanbul pazarlarında köle olarak satılanlar, SelanikYahudileritarafındansatınalınır.

AynıyılZaporojyaKazaklarının–dahaöncePolonyalılarınhizmetindeolanBogdan Hmelnitski adında birinin önderliğinde– ayaklanması, sayısızmuharebe ve isyandan sonra, müthiş bir katliamla, Avrupa Yahudilerinintarihindeozamanakadarkienbüyükkatliamlasonbulur.100.000’dendahaçokYahudi,birkaçayiçerisindeöldürülür.Hayattakalan350.000Yahudi’nin125.000’denfazlasıPolonya,Moravya,Almanya,Avusturyaveİtalya’yaakıneder. Diğerleri, 1654’te Rusya’ya, 1655’te İsveç’e ve 1667’de Türkiye’yekarşı girişilen savaşlarda Polonyalıların yanında çarpışır. Böylece Polonya,Doğudakaybettiğitopraklarınbüyükkısmınıgerialır.

Gittikçe daha çok Yahudi tüccar ve zanaatkâr, ordu tedarikçisi olur.Yahudilerin bu statüsü kıskançlık doğurduğu kadar, tehlikededir de.Cemaatler arası olaylar artar, ekonomikdurgunlukve işsizlik rekabeti biler.Katliamların ortasında kalan bazı Yahudi bankacılar, Hıristiyanlarınkendilerine emanet ettiği yatırımları geri ödeyemez. 1659’da, yaşananzulümlerlesarsılanDörtÜlkeMeclisi,hertürlüzenginlikemaresiniyasaklar. Her Yahudi, ziyafete çağıracağı davetli sayısını, cemaate ödediğivergioranınagöresınırlandırmakzorundadır.

Hükümdarlar, derebeyleri ile köylülerin giriştikleri saldırılara karşı

Yahudileri destekler ve korur. 1669’daKralMichalWisniowiecki,LitvanyaYahudilerinin statüsünü teyit eder. Halefi III. Jan Sobieski; Yahudilerinborçlarını askıya alır (hiç olmazsa bir kez tam tersi değildir!), şehirlericemaatlerini korumaya mecbur eder. 1674’te kral, Krakow’un, bu şehirde

yaşayan cemaatin ödediği vergileri artırmasını dahi yasaklar.414 Bununüzerine Polonyalı asiller, hükümeti “İsrail cuntası” olmakla itham eder.1683’te Hıristiyan terziler, Yahudi rakiplerini dolandırıcılıkla suçlar. Yenikatliamlaryaşanır.1694’teHıristiyaniçkidamıtıcıları,Yahudimeyhanecilere

alkolsatmayıreddeder.414

Rusya, gittikçe zayıflayan Polonya’yı gitgide daha çok tehdit etmeyebaşlar. Büyük Ortodoks imparatorluğu henüz Yahudi barındırmamaktadır.Ruslar 1665’te Smolensk’i tekrar ele geçirince, buradaki Yahudiler bütünmallarını geride bırakarak sürgüne gitmek ile din değiştirmek arasında birseçim yapmak zorunda kalırlar. Çoğu din değiştirerek marrano soylarıoluşturur. Din değiştiren Samuel Vistritzki adında biri, imzaladığısözleşmelere İbranice paraf atmaya devam eder. Chafir (saphir, İbranice“yakışıklı”, “muhteşem”) adlı bir başka Yahudi, büyük bir tüccar olur.Chafir’in torununa biraz ileride Pavel Filippovitch Chafirov adıyla,kendisinden önce ve sonra daha birçokları gibi, maiyet marranosu olarakrastlayacağız.Rusya’dabaşkayerlerde,tuhafisimliOrtodokslaradarastlanır.Bu isimlerin, asillerinin İS VII. yüzyılda Yahudiliğe geçtiği sanılan HazarKrallığı’ndan geldiği söylenir. Bu insanların isimleri, Kazarinov veChaldeev’dir…

7.PrensinYahudileri,Yahudisizprensler(1492-1700)

GettoyadaLivornoİtalya’da iki siyasi toplum tipi,bunabağlıolarak iki farklıYahudiyaşam

tarzı bulunur. Bir yanda feodal şehirler, ikrazatçı ve zanaatkâr Yahudilerikabuleder,buYahudilerigecelerigettolarahapseder.Öteyandatacirşehirler,büyük Yahudi tüccarları kabul ederek bu tüccarların özgürce yaşamalarınaizin verir. Bir yanda Venedik ile Papalık Devleti, öte yanda Toskana ileMediciler’inFloransası.

Papa VI. Alexander, 1492’de İspanya ve Portekiz’den gelen birkaçsürgünü, özellikle de izin belgeleri için büyük paralar ödeyebilecek

bankacılarıdevletinekabuleder.313Hıristiyanlarınrehinkarşılığıkrediverenkurumları, Ternili Barnabo tarafından 1462’de Perugia’da kurulan kurumgibi, iflasetmişbulunduğundan,papanınbuYahudileredahadaçokihtiyacıvardır. İspanya’dan gelen Yahudiler, buraya kendi dini âdetleriyle gelir.Kendilerini,15yüzyıldanuzunbirsüredirburayayerleşmişdindaşlarındanokadar farklı hissederler ki, onlarla karışmazlar. Bazı köklü cemaatler ise,kendilerini korumak için yeni gelenleri uzaklaştırır. Ancak 20 yıl sonra,cemaatler birbirleriyle kaynaşmış durumdadır. 1524’te Roma’nın köklüYahudicemaati,cemaatyönetiminiİspanya,FransaveAlmanya’dankısasüreöncegelensığınmacılarlapaylaşmayınihayetkabuleder.

İspanyol Yahudiler, Venedik’te de Papalık Devleti’nde olduğu kadar iyikarşılanırlar. Bir yandan Türklere karşı yapılan savaşlar sırasında, özellikleKandiye (Girit) kuşatmasında Yahudilerin verdikleri hizmetlerunutulmamıştır. Öte yandan Venedik’in Yahudilere bankacılar olarak değil,Levantileilişkileridevamettirecekveİtalyantekstilürünleriniburayaihraç

edecek uluslararası tüccarlar olarak ihtiyacı vardır.69 Ancak burada dayerleşik Yahudi cemaatleri durumdan endişe duyar. Yahudilerin gelişmesikarşısındakaygıyakapılanPadovacemaati;yenigelenlerin,cemaatemensupkişilerinakrabalarıdahiolsa,“ekonomikdurumnedeniyle”şehregirmelerini

yasaklamak ister.193 Ancak hahamlar burada da düzeni sağlar. Padova’nıntabiolduğuVenedikbetdini,yenigelenlerinşehregirmelerineizinverilmesiniemreder. Zaman zaman dolambaçlı yollara başvurulur. Mesela 1511’de,David Bamberg adında biri Anvers’ten Venedik’e gelerek buradakiYahudilere ait ilk matbaayı kurar. 100 kadar işçi çalıştıran bu matbaa,

Yahudilerinneredeyseendüstriyelsayılabilecekilkgirişimidir.75

1516’da,–binlercekişilik–göçdalgasıkarşısında,bu insanlarınçok fazladağılmadan tek bir yerde muhafaza edilebilmeleri için, 5000 VenedikliYahudi, Giudecca’nın sağlık koşullarına uygun olmayan küçücük

mahallelerindenbirindeüstüsteyaşamayazorlanır.Burasıgettoadınıalır.75

Bukelimeninkökenibellideğildir:Getonuovo(İtalyanca“yenidökümhane”)veya borghetto (İtalyanca “küçük kasaba”) veya ghet (İbranice “ayrılma”)kelimesindengeliyorolabilir.Bu,tecritedilmişilkmahalledeğildir.1412’deValladolid’de, 1417’de Bologna’da, 1425’te Torino’da ve 1458’de

Frankfurt’tadaböylemahallelerolmuştur.Venedik’teverilen isim,hepsininortakismiolacaktır.

Getto,Yahudileri tecrit etse de, aynı zamanda onları korur da.Yahudilerhapsedilir,sınırdışıedilmez,dahaazasimileolurlar.Getto,fakirlikveyoğunçalışmadan oluşan, din değiştirme vaazlarından çocuk kaçırmalara kadaruzananaşağılamalarladolubiryaşambiçimidoğurur.Bununlabirliktegetto,

ailevi, sanatsal ve entelektüel zevkleri de beraberinde getirir.75 Yahuditiyatrosuilkdefaburadaoynanır;1528ila1575yılları

arasında,muhteşem süslemelerle dolu beş sinagog inşa edilir;75 olağanüstüminyatürlerle dolu kitaplar hazırlanır; sayısız kitap –1525’ten itibarenTalmud–basılır;yoğunfelsefitartışmalardüzenlenir.

Venedik tecrübesi, Roma’nın hoşuna gider. Papa, topraklarına yerleşenYahudi bankacılardan yüklü vergiler almayı sürdürdüğünden, Yahudileri butopraklardankovmaksözkonusudeğildir.Böylecenihaikararalınır:Tecrit.1553’te III. Julius, –Venedik’te basılan– Talmud’u, Mesih’e saldırdığıbahanesiyle mahkûm eder. Halefi IV. Paulus, Temmuz 1555 tarihli papalıkfermanı Cum nimis absurdum ile, topraklarında yaşayan (“günahları

yüzünden Tanrı tarafından ebedi itaate mahkûm edilen”313) Yahudilerinkendilerine III. Paulus ve III. Julius tarafından tanınan haklarını ellerindenalır, Yahudilerin tıp, ticaret, vergi ve geçiş noktalarında para tahsilatı ileuğraşmalarını,eskicilikveikrazatçılıkdışındabaşkamesleklericraetmeleriniyasaklar. Yahudileri sarı bir şapka takmaya zorlayarak getto sisteminiyaygınlaştırır. Hemen Ağustos 1555’te Roma’da (2000 kişilik), daha sonraRoma’nın limanıAncona’da (1000kişilik), ardındanBologna’dabirergettokurar. ContadoVenassino’da da, “taş ocakları” adı altında gettolar kurulur:Carpentras’da (800 kişilik), Avignon’da (200 kişilik), Isle-sur-la-Sorgue’da(200kişilik)veCavaillon’da(100kişilik).

AnconagettosununAğustos1555’tekuruluşu,önemlibirdiplomatikhadiseteşkil eder. Engizisyon, şehirde yaşayan Yahudileri bir araya toplarken,limanda kimsenin tanımadığı Portekizli marranoları yakalayarak bunlarıhapseder ve “dönmeler” olarak yargılar. Bumarranolardan biri, İstanbulluGraciaHa-Nassi’nin adamıdır. Söz konusu aracı, birOsmanlı uyruğudur veelindehatırısayılırsayıdamalbulunmaktadır.GraciaMendes,MuhteşemII.

Selim’den28bukişininserbestbırakılmasıiçinolayamüdahaleetmesinitalepeder. Padişah talebi papaya iletir, misilleme olarak o sırada bir OsmanlılimanındangeçmekteolanAnconalıHıristiyantüccarlarınmallarınaelkoyar.II. Selim’in mektubu papaya, Portekizli marranolardan ilk grubunyakılmasından sonra ulaşır. Papa, Gracia Ha-Nassi’nin malları üzerindeki

haczi kaldırırsa da, yakılmaya gönderilen aracısını serbest bırakmaz.314

Bunun üzerineGraciaHa-Nassi; Ancona limanının boykot edilmesini talepederek İstanbul’da kurduğu bir yeşivanın müdürü olan Rabbi Joseph ibnLevi’yi,bütünYahudileriAncona ile ticaretyapmaktanmenedenbirherem(emir)imzalamayaiknaeder.AncakyasağınilkkurbanlarıAnconaYahudileriolduğundan, emir uzun süre dayanmaz. Daha sonra başkaları aynı emriyenidenuygulamayakalkarsada,yinebirsonuçalamazlar.

Doktrinleilgiliönemlibirdüşünceortayaçıkar:1556’dagettoyadahayenisürülen Pisalı haham ve bankacı Yehiel Nissim, Ebedi Hayat adlı diniincelemesinde, Talmud’un öngöremediği mali işlemlerin ahlaki boyutuüzerine kafa yorar. Somut nesnelere dayanan işlemlere (poliçe, ortaklık

sözleşmeleri, denizcilik sigortası) izin verilirken,329 ekonomik veya sosyaltemelden yoksun işlemler (para spekülasyonu gibi) yasaktır. Mesela ticariihtiyaçlarıkarşılamaküzeremarkasatınalmakyasaldır;ancakbunu,“büyükfuarlar gelince bu paranın kuru artar ümidiyle” yapmak, “Tevrat’ın

yasakladığı türden bir riba”dır.456 Rabbi Nissim’in koyduğu yasak, Faslıhahamlartarafındanfarklışekilde,ancakaynızamandadilegetirilenyasaklaaynıdır: Spekülatif ekonomi yasaktır, zira bu tip ekonomi bir şey yaratmaz.Şüphesizâlimlerbusonucavarmakiçin,FesilePisaarasındabirbirlerinebirsürümektupgöndermiştir.Malitemkinliliğedairbuolgulara,XVII.yüzyıldaAmsterdamlı finansçılarda, bir sonraki yüzyılda ise Londralı finansçılardarastlayacağız.

1559’da, yıllarca süren dini tartışmalardan sonra, Talmud ile Zohar’ınbirkaçkesintidensonraPapalıkDevleti’ndeyayımlanmasına izinverilir.Bu,Yahudilerin durumunda herhangi bir değişiklik yaratmaz. 1569’da V. PiusYahudileri yine “sahtecilik”, “ihanet” ve “Papalık Devleti’ni yağmalaya

yağmalaya iflasa sürüklemek” ile suçlar.313 Kendi hâkimiyetindeki bütünİtalyanşehirlerindekigettolarıkaldırır.RomaveAncona’dakilerhariç,“zira

bu yerlerin kutsallığı, din değiştirmelerini sağlayabilir.”Asıl neden ise, sonderece kârlı Levant ticareti ile papanın ihtiyaç duyduğu birkaç bankacıyımuhafaza etmektir. Zaten bir sonraki papa Sixtus Quintus da, kendisiniAncona’dakiYahudivarlığınıhoşgörmeyeitenşeyin,Yahuditoptancılardan

eldeettiğikazançolduğunuitirafedecektir.313

1569’da Pisa’dan kovulan Pisalar, Nissimler, Del Bancolar, Volterralar,Rietiler ileTivoliler,kuzeyinyolunu tutarlar.Bu insanlarınarasındaAndreadelBancoadındabirsarrafdabulunur.AndreadelBanco’nungöçedecekleriyerin ismiyle anılacak çocuklarına, daha ileride Almanya’da rastlayacağız:

Warburg.18

İki yıl sonra, İnebahtı’daki zaferin ertesinde, Venedik hükümeti de,Türklerin işbirlikçileri, Nakşa dükünün casusları ilan ettiği Yahudilerigettodanatmayakararverir.Ancakdahasonrabukarar,geçmiştebirçokkezolduğugibi,vergiyekarşılıkertelenir.

Cemaatler,saflarısıkılaştırır.1577’deVeneto’dakiPadovacemaatimeclisi,

Venedikbetdiniyerinesivilmahkemelerebaşvuranherkesiaforozeder.75Busonderecevahimkarar,sinagogagirme,birbaşkaYahudiileticaretyapmavekoşer yiyecek satın alma yasaklarını doğurur. 1586’da İtalya’daki soncemaatler, Polonya ve Fas’taki cemaatlerin yaptığı gibi, merkezi bir örgütkurmayabile çalışır.Ancakprojebaşarısızlığauğrar. 1593’teVIII.Clement(ödün vermeyen bu papa, Fransa tahtına IV. Henri adıyla çıkan NavarrelıHenri’nindindeğiştirmesinikabuletmededebüyükzorlukçıkaracak,Nantesfermanını onaylamayacaktır), Yahudilerin Papalık Devleti’nden sınır dışıedilmelerini teyit eder. Ancak Vatikan’ın yılda 250 eküye bankacılık izin

belgelerisattığıRomaveAnconaYahudileribirkezdahahariçtutulur.313

Bir ilke imza atılır veVenedikliYahudiler, sadakatlerini kanıtlamak için,şehrin57yıllıkhahamıSimoneLuzzato’ya1638’deYahudilerinciddiyetini,yetkinliğini, hızını, etkinliğini, dürüstlüğünü, özellikle de sadakatini öven

Venedik Yahudileri Üzerine Deneme’yi yazdırırlar.75 Üstelik, der HahamLuzzato, Venedikli Yahudilerin anavatanları olmadığından, şehre yerleşmişdiğeryabancıtüccarlarınaksine,kazandıklarıparayıgöndereceklerikimseleriyoktur. Haham, Talmud’un nakaratını tekrar eder: Etraflarındakiler için iyiolmayan hiçbir şey, Yahudiler için de iyi olamaz. Bu sava durmadan

rastlayacağız. Cemaatler her yerde, verebildikleri hizmetleri ön planakoymayauğraşacaktır.

1692’dePapaXI.Innocentius,topraklarındakisonYahudilerinde–AnconaveRomaYahudileri–faizleborçvermeleriniyasaklar.Yahudilereyenimeslek

kapılarıaçmaksızın,bankalarınıkapatır.313ÇaresizkalanAnconaYahudileri,kendilimanlarınıboykotederekdirenmeyidenerler.Ancakçabalarıboşadır:Boykotunbirnumaralıkurbanlarıyinekendileridir.Yahudilerinyapmalarınaizinverilentekmeslek,eskiciliktir.Birçoğuşehriterkeder.Buikigettodakalanlarınhorgörülmevefakirliktenibarethayatları,dahadafecibirhalegelir.

İtalyayarımadasındaYahudilerinözgüryaşadıklarıtekbölge–Papalıkaşırıbaskı yapmadıkça– Toskana, özellikle de Toskana’nın bir numaralı limanıLivorno’dur.BuradaiyikarşılananYahudilerinnüfusu,1492’deFloransa’nınefendileri Mediciler’in etkisiyle bölgeye akın eden İspanyol Yahudileri ile

birlikte neredeyse 50.000’e ulaşır.263 1494’ten itibaren, bütün YahudilerSavonarola tarafından bölgeden sürülür. O sırada, Yahudileri iki yıl önceİspanya’dankendisininsürmüşolduğunuunutanFernando,Floransa’nınyeni

efendilerineyazarakuyruklarınınsınırdışıedilmesiniprotestoeder!19

1512’de geride kalan az sayıda Yahudi (200 kişi), Mediciler’le birlikteFloransa’ya geri döner. 1527’de hep beraber bölgeyi yeniden terk ederlersede, 1530’da yine geri gelirler. Bu Yahudiler, yedi Medici nesli boyuncaburadakalacaklardır.BöylecebuazsayıdakiToskanaYahudisiiçin,uzunbirekonomikvekültürelözgürlükdönemibaşlar.

1551’denitibaren(Napoli’detanıştığıIsaac’ınoğluJudahAbravanel’esonderece bağlı olan) I. Cosimo de’ Medici, Balkanlar’daki Yahudi tüccarlarıToskana’yaçekmekveNapoli,VenedikveAncona’yagitmektenvazgeçirmekiçin,butüccarlarabirşartnameteklifeder.1540’taYahudilerNapoli’denbirkez daha –dördüncü kez– sürüldükten ve 1555’te Papalık Devleti’nde yenigettolar kurulduktan sonra, bu Yahudilerden birkaç yüz kişi Toskana’ya

gelir.263

Ancak işler tersine döner. II. Cosimo, Vatikan’ın Toskana büyük düküunvanınıtanımasınısağlamakiçin,1570’teFloransaveSiena’dakicemaatlerigettolara kapatmaya razı olur. Ertesi yıl, Toskana Büyük Dukalığı’nın 500

Yahudisikaranlıkçöktüktensonrabugettolarahapsedilir.

BudönemdesadeceLivornoYahudileri,yaşamlarınıgüveniçindesürdürür.1548’de serbest liman ilan edilen şehir (Mediciler Livorno’yu, Ancona’yarakip yapmak istemektedir), Yahudileri ağırlamaya devam eder. Yahudilerburada her türlü mesleği icra edebilir, hatta kamu mesleklerine dahigirebilirler. Olabilecek en büyük ayrıcalık ise şehrin, geçmişte itaatsizliketmişYahudilere, Engizisyona karşı dokunulmazlık garanti etmiş olmasıdır.Bir başka deyişle Livornolu konversoların, “yeniden sapkınlığa düşmüş”sayılmaksızıntekrarYahudiolmahaklarıbulunur.

HeryerdenYahudi,gettosuolmayanbunadirAvrupaşehrineyerleşmeyegelir. 1600’de burada 100 kadar Yahudi yaşarken, 1689’da üç bin, yüzyılsonunda ise 5000 Yahudi yaşamaktadır. Bu Yahudiler kısa zamanda, dahailerideAlmanYahudilerinyapacakları gibi, kendileriniYahudi elitlerolarakgörmeyebaşlar.1600’deMoizCordoveroadındabirhekim,Livorno’daaynızamandaönemlibirbankacıdır.BazıYahudiler,ipekdokuma,camimalatıvemercan işleme şirketleri kurar. Cezayir, Tunus, Hindistan ve Brezilya ileticaret yaparlar. 1632’de İtalya’ya ilk defa buradan kahve ithal ederler.Matbaacıları, Kuzey Afrika’da kullanılan bütün dua kitaplarını yayımlar.Doğu, Amerika ve Kuzey Afrika ile olan kültürel alışverişleri muazzamboyutlardadır. Amsterdam’dan sonra Livorno, Yahudi ticari faaliyetinin,matbaasınınveentelektüelyaşamınınikincibüyükmerkezihalinegelir.

Luther’denmaiyetYahudilerine

Habsburglar –Şarlken 1519’da imparator seçildikten sonra Avusturya,Almanya, Flandre, İspanya ile İtalya’nın bir bölümüne hâkim olmuşlardır–topraklarında,Yahudilereancaktahammüledilmektedir.Yahudiler,zanaatkârda olabildikleri Bohemya ile Moravya hariç, bu topraklara sadece rehinciolarak kabul edilirler. Prensler Yahudileri, vergileri tahsil etmede dekullanarak verdikleri hizmetlerden dolayı yine kendilerine nefret duyulanzoraki ikrazatçılarhalinegetirir. 1538’deHessenlı din adamları,FrankfurtluYahudiikrazatçıları“halkınzenginliğiniemerekprensinhazinesinekusanbir

sünger”e benzetir.193 Hessen’da Frankfurtlu birkaç yüz Yahudi, 1458’denberiyüksekduvarlarla tecrit edilmiş, akşamlarıher ikiucukapatılan tekbirsokakta yaşamaktadır. Dar evler. Sağlık şartlarına hiçbir şekilde uygunolmayanbirortam.Kalabalıkaileler.Okumaylageçenuzunakşamlar.

Prag’dakicemaat,OrtaAvrupa’dakibaşkayerleregöreçokdahakalabalıkve özgürdür. Burada Yahudi zanaatkârlar, tüccarlar, hekimler ve yeşivalarbulunur.HattaPrag,1526’danitibarenİbranicekitaplarınbasıldığıAlpler’inkuzeyindekiilkşehirdir.

Matbaanın Avrupa’da yayılması, beklenmedik bir sonuç doğurur. İncil’idirekt olarak okuyan bazı Hıristiyanlar, Kilisenin İncil yorumunusorgulamaya başlar. Para ile ilişkisi çok daha farklı, Yahudilerinkine dahayakınbirHıristiyanahlakıortayaçıkar.

Ekim1517’deMartinLutheradındaAugustin tarikatından34yaşındabirkeşiş;Roma’daAzizPetrusBazilikası’nıninşasıiçinVI.Alexander’inhalefi

II. Julius tarafından düzenlenen endüljans29 ticaretini protesto edenEndüljanslara Karşı Doksan Beş Tez başlıklı bildirisini Wittenberg

Kilisesi’nin kapısına asar.92 Almanya ve İsviçre kantonlarındaki Kilise vekrallıklarınRomakarşıtıduygularındangüçalanLuther,hareketinigenişletir.1521’de aforoz edilir. Mart 1536’da Basel’da, Luther gibi Jean Calvin derahiplerin bekâr olma zorunluluğuna,MeryemAna kültüne vemanastırlarasaldırır. Calvin, vaftiz edilen herkesin rahiplik yetkisi olduğunu ilan etmek,İncil metinlerinin rahiplerin aracılığı olmadan doğrudan okunmasınıistemektedir.

İlkProtestanlarınYahudilereyaklaşımıönceleriuzlaşmacıdır.214Luther’egöre,Yahudilerindindeğiştirmesinigeciktirenşey,gördüklerizulümdür.BunedenleYahudilerle diyalog kurulmalıdır. Hatta Johann Eck adındaKatolikbir ilahiyatçı, Luther’i “Yahudi âşığı” olmakla suçlar. Almanya’da yaşayan

cemaatler için bir ümit ışığı belirir.193 1537’de Haham David Levi şöyleyazar: “Tanrı ve Reform sayesinde, oturduğumuz çeşitli devletlerde,atalarımızınetrafadağılmalarındanbuyanatanımadıklarıhakveayrıcalıklarasahibiz.”

1540’ta Kilise; başka eylemlerin yanı sıra, İsa Tarikatı’nı kurarak vedoktrinini Loyolalı Ignatius etrafında tekrar düzenleyerek Luther’e karşılıkverir.

Ardından reformcular, ekonomi ahlakını yeniden yorumlar. Para artık pisdeğildir; para çalıştırmak serbesttir. Calvin, Protestan papazların faizle borçalıp vermelerine, “din görevlilerinin boş zamanlarında ağırbaşlı işlerle

uğraşmalarına imkân sağladığı” için izin verir.Bu, hahamların 15 yüzyıldırsöylediklerininaynısıdır!

Bu,Hıristiyanlıkiçinradikalbirdeğişimdir.Tüccarkisvesialtındaiyikötügizlenmiş ilk Katolik bankacılardan öte, Yahudi ikrazatçılar artık açık vedirektbirrekabetlekarşıkarşıyadır:Protestanlar.Üstelikkısasürederekabet,sadeceProtestanpapazlarlasınırlıkalmayacaktır.

ReformunYahudilereşiddetuygulaması,herşeydenönceLuther’inaçıkça

Yahudi karşıtı söylevlerinde açığa çıkar.214 1543’te Luther, Yahudilere veYahudilerinYalanlarınaKarşıbaşlıklı,beyliksuçlamalarıtekraredenbirdiziyergiyazısıyayımlar:törenselcinayetler,kuyularınzehirlenmesi,büyücülük.Bunlara, tefecilik suçlaması da eklenir. Luther, Yahudilere ait ev vesinagoglarınyakılmasını,TalmudileYahudiduakitaplarınaelkonmasınıveYahudilerinangaryayamahkûmedilmelerinitalepeder.

İmparatorlukiçindeyaşayanazsayıdakicemaat,eğretivezorbirdurumdakalır.1550’yedoğruRosheimlıJoseladındabiri,“İmparatorlukYahudilerinin

komutanı”193 seçilerek şartnameler üzerine müzakere etmek ve DiyetMeclisi önünde Yahudileri savunmak üzere sürgünlerin lideri ile stadlanyetkilerinielindetoplar.

O sırada Hessen-Cassel elektörlüğünün başkenti olan Cassel’da, zenginköylülerevebuğdaytüccarlarınaborçparaverenbirkaçYahudiyaşamaktadır.Sürüldüktensonra1556’daburayayerleşenPisalıbankacılarDelBancolarda,bu Yahudilerin arasındadır. Del Bancolar, ad değiştirerek von Cassel

olurlar.18BazıAlmandevletlerindeYahudiler,isimlerininbaşına,babaadıylaharmanladıkları ben takısını koymak zorundadırlar. Başka Almandevletlerinde ise, oturdukları yerlerin isimlerininbaşınavon koyarak soyadıolarakkullanmakmecburiyetindedirler.1559’danitibaren,“sarraflıkvetarımürünleri üzerinden ikrazatçılık yapan” Simon von Cassel, Cassel’danWestfalen’daki Warburg’a gelir. XIV. yüzyılda gerçekleşen katliamlardansonra,birkaçyüzYahudiburayageridönmüştür.KomşuşehirPaderborn’unprenspiskoposuveWarburg’unvasisi,SimonvonCassel’inonyıliçinburayayerleşmesine izin verir. Simon’dan sonra oğlu Samuel, ardından da torunuJacob Simon, ailenin mütevazı rehincilik işlerini yöneteceklerdir. Böyleceyerleştikleri yerin adını alırlar.Hatta Jacob Simon vonWarburg, Paderborn

piskoposluğundayaşayanküçükYahudicemaatininbaşıolur.18

İmparatorlukta dağınık halde yaşayan cemaatlerin sayısı hâlâ çok azdır.İmparatorluğunenönemlicemaatiolanFrankfurtcemaatininnüfusu,1542ila1610 yılları arasında 400’den 1.380’e yükselmiştir. Bu insanlar halen aynısokaktaüstüsteyaşamaktadır.Daha fazlaYahudi’ningelmesini engellemekiçin, yerel yöneticiler, imparatorluğa bağlı tüm şehirlerdeki yöneticiler gibi,(ancak 25 yaşından sonra izin verilen) evlilik sayısını yılda 12 ile, şehreyerleşebilecek Yahudi sayısını ise yılda iki ile sınırlar. Hessen makamları,Yahudilerin tarım, silah, baharat, şarap ve buğday ticaretiyle uğraşmalarınıyasaklar. Yahudiler, özel bir işaret (eşmerkezli iki sarı halka) taşımakzorundadır. Yahudilerin geceleri, pazar günleri ve Hıristiyan bayramlarıesnasında gettodan çıkmaları yasaktır. Kalan günler, şehirde iki kişidenkalabalıkgruplarhalindegezemez,parkaveyahanagiremezler.Küçüklüğünerağmen imparatorluk Yahudiliğinin merkezi olan bu cemaatte, 1603’teAlmanya’nın her yerinden gelen delegeler gizlice bir araya gelirler.Toplantınınamacı,birliğimuhafazaetmenin,asimilasyonunönünegeçmenin,özellikle de cemaat mensuplarının anlaşmazlıklarını Yahudi olmayanmahkemelere götürmelerini engellemenin yollarını tartışmaktır. Genel birtemsilci seçilmesi söz konusu olur; bir sosyal dayanışma fonu kurulmasıkonuşulur; ticari işlemlerin ahlak çerçevesinde yapılıp yapılmadığınıdenetleme zorunluluğunun altı çizilir. Ancak imparatorluk polisi toplantıyıbasar, delegeleri devlete ihanet suçuyla tutuklar. Delegeler, “Kuzeykuvvetleri” ile işbirliği içinde olmakla suçlanır. Toplantı yarıda kesilir;projelerunutulur;cemaatleryalnızkalır.

1607’de, Warburglar bir kez daha taşınır. Jacob Simon daha kuzeye,Altona’yayerleşir.ElbeNehriüzerindeyeralanveDanimarkaegemenliğindeolanbuserbestliman,komşuşehirleregöreçokdahahoşgörülüdür.Aşkenazve Portekizli birkaç Yahudi yüzyıllardır burada yaşamaktadır. HansaBirliği’ne bağlı bir şehir ve bölgede yaşayan cemaatlerin başkenti olanAltona, civardaki yerleşim bölgelerinden sorumlu hahamlar mahkemesininmerkezidir. Bu kez aile isim değiştirmez. 1615’te Jacob Warburg (vonkaybolmuştur), Altona’daki konutuna, aynı zamanda piskoposluğun da ilk

sinagoguolangüzelbirsinagoginşaettirir.18

Altona’nın komşu şehri Hamburg’da ise durum çok farklıdır. Şehir

senatosu;1.000marklıkyüklübirvergikarşılığındaancak25Sefaradkabulederse de, bu Yahudilerin kendi mahremiyetlerinde dahi ibadet etmeleriniyasaklar.Aralarındabirbaharattüccarı,Brezilyaürünleriithalatçısı,birsarrafilebirşekerithalatçısıbulunur.

Daha sonra imparatorlukta durum biraz gevşer. Geleceğe güvenle bakanbirkaçYahuditüccarbirazparabiriktirmeye,yatırımyapmayabaşlar.1621’deViyana’da bir cemaat, iki yüzyıllık sürgünden sonra geri döner. BunlardanOppenheimlar, Oppenheimerler, Wertheimerler ile mütevazı rehinciler olanAguilarlar,maiyetbankacılarıhalinegelerekdevleteyüklümiktarlardaborçsağlarlar. 1630’da Jacob Bassevide Treuenberg, ordunun tarım ürünleri

tedarikçisi olarak atanır.372 Daha sonra 1641’de III. Ferdinand, İsveçlilerekarşı Prag’ı savundukları için Yahudilere ticaret yapma izni tanır. 1650’deHamburg’da,Yahudilerekendimahremiyetlerindeibadethakkıverilir.

1648’de, Otuz Yıl Savaşı’nın sona ermesiyle, Orta Avrupa’daki loncasistemi çöker, Hansa Birliği önemini kaybeder, loncalar silinir. BöyleceYahudiler, zanaatve sanayi sektörlerinegirerler.Prag’da, İspanya’dangelenbiraileyemensupLeopoldPorgesadındabiri,birpamukludokumaatölyesi

kurar.34Porges,kaydageçenilkYahudisanayicidir.Böylecebirefsanedahaçöker: Yahudiler kendilerini ticaret ve banka ile ilgili işlerle isteyerekkısıtlamamıştır. Loncalar yok olduğu, dini kısıtlamalar önemini yitirdiğiandan itibaren Yahudiler, daha sanayi adını almamış olan sektörde deçalışmayabaşlarlar.

Liberalleşme beraberinde özgürleşmeyi ve asimilasyonu getirir. Spa’daYahudi tüccarların çocukları,Hıristiyan hastanelerinde tedavi görür. 1685’teFrankfurt’ta Yahudi tüccarlar, borsada çalışmak üzere gündüzleri gettodançıkarlar.

Ancak henüz zamanı gelmemiş olan özgürleşme süreci, daha yenibaşlamışkendurur.YahudisimsarlarFrankfurtborsasınaayakbasarbasmaz,Protestan bankacılar “Yahudilerin ellerindeki bütün poliçeleri gaspetmelerinden” yakınırlar. Yahudiler borsadan kovulur, “şehrin en iyi

sokaklarında”34 oturmaktan men edilir, tekrar gettolara kapatılırlar. Budurum, bir yüzyıldan uzun sürecektir…O sırada Viyana’da 111 aile ve üçsinagogbulunmaktadır.14Şubat1670’teİmparatorI.LeopoldvonHabsburg,

İspanya kralının kızı veCizvitlerin en sadık destekçisi olan karısıMargaretTheresa’nınetkisiyle,Yahudileritekrarsınırdışıeder.Yahudiikrazatçılar50yıl içinde, kendilerini sınır dışı eden hükümete 35.000.000 florin değerinde

borç vermiştir.403 Aynı yıl 8 Ağustos’ta Leopold, adı Leopoldstadt olarakdeğiştirilen Yahudi Mahallesi’ni 100.000 florin karşılığında satar. Leopold,ancak yüklü miktarda borçlandığı ve hâlâ sömürmek istediği birkaçbankacınınkalmasınaizinverir.

Tam tersineBrandenburgElektörü FriedrichWilhelm, 21Mayıs 1671’de

birkaç Yahudi’nin, “korunma bedeli olarak” yılda 8 thaler30 tutarında birvergi ile evlilik ve cenaze başına bir altın florin ödemeleri şartıylaBerlin’eyerleşmesineizinverir.

Bir Yahudi yazgısı: 1630’da Worms’ta doğan ve Viyana’ya göç eden

Samuel Oppenheimer,403 1660’a doğru ordu tedarikçisi olur. Talmudeğitiminin destekçisi olan Oppenheimer, birçok sinagog ile yeşiva kurar.1673’tecemaatViyana’dankovulduğunda,Oppenheimeryinede imparatoraFransa ile yapılan savaşı, daha sonra 1682’de Türklere karşı yapılan savaşıfinanse edecek kadar para verir. Alacağını tahsil edemeyen Oppenheimer,1697’de ortağı Samson Wertheimer’i öldürtmek üzere komplo kurmakla –

haksız yere– suçlanır.357 1701’de Oppenheimer İspanya Veraset Savaşı’nıfinanse ederse de, alacaklarını yine tahsil edemez. 1703’te öldüğü zamankendisine 5.000.000 gulden borcu bulunan imparatorluk hazinesi, bu parayıOppenheimer’inmirasçılarınaödemeyireddeder.Buda,Yahudilerinancak30yıl sonra dönecekleri Viyana’daki son Yahudi şirketi olan Oppenheimerticarethanesininiflasetmesinesebepolur.

8.SermayeninkalbindekaçakYahudiler(1492-1700)

İspanyolsürgünlerininenzenginolanlarındanbazıları,kapitalizmin“kalbi”olan, ancak Yahudi olmanın özellikle tehlike arz ettiği ülkelere göç etmeriskini göze alır: Flandre, İngiltere, Amerika’daki sömürgeler. Yahudiolduklarındanburalaraancakkaçakolarakulaşabilirler.

Yeniden sınır dışı edilmeyi, daha da fecisi, kendilerini din değiştirmişolaraktakdimettikleritakdirdeihbaredilmeyiveişkencegörmeyigözealanbu insanların zihniyeti inanılmazdır.Konversolar genellikle gizli Yahudiler

olarak kaldıklarını itiraf eder. Tövbe ederlerse de, dini inançlarınıdeğiştirmemek için hile ve gizli kodlara başvururlar. “Yeniden sapkınlığadüşenler”bazensınırdışıedilir,ancakçoğuzamanhalkaaçıkinfazlardadiridiriyakılmayamahkûmedilirler.Tövbeedenler ise,alevlereatılmadanönceöldürülmeayrıcalığınasahiptir.

Konversolar çoğu zaman Hıristiyan ve Yahudi inançlarını birbirinekarıştırır, her iki inancın esasını gitgide unuturlar. Şüphe dolu bir ortamdayetişen, iki din arasında bocalayan, devamlı tetikte yaşayan, yeniliğibaşkalarının doğrularının bıraktığı boşluklarda arayan, gerçeğin, doğrunun,güzelin ve normalin tek bir tanımı olduğunu reddeden, birbiriyle çelişenşeyleri takdir edebilen, kabul edebilen ve bunlara inanabilen bu insanlar,bilimsel düşünceyi icat edecek, yaşadıkları çağın en özgür düşünürleri

olacaklardır.457

Montaigne’denColbert’e

1394’ten bu yana Fransa Krallığı’nda prensipte Yahudi yaşamamaktadır.Fransızlar Yahudileri, ancak pantomimlerin ve İsa’nın Çilesi oyunlarının

gösterdiği şekilde tanırlar.61 Papalık Devleti’nde –üst üste yaşayan,aşağılanan, kötü muamele gören– Yahudiler, bazen kaçak olarak Nîmes,Montpellier ve Massif Central’a kadar sızmayı başarırlar. Bu Yahudiler,yakalanma korkusuyla ölüp ölüp dirilen, işleri bittiği anda gettolara dönen

gezgin satıcılar ve at tüccarlarıdır.204 Diğerleri Rouen, Bretonya veyaToulouse’da kendilerini unuttururlar. Bazı marranolar, buralarda yaşayanYahudilere Amsterdam ve Livorno’ya gitmeleri için gizlice maddi desteksağlar.

1492’densonra,sadeceGuyennebölgesiYahudileriaçıkçakabuleder:XI.Louis’den beri Bordeaux Parlamentosu’na, ölüm halinde yabancılara aitmalların devlete geçmesine dair kanundan kendi yabancılarını muaf tutmahakkıtanınmıştır.BunedenleBordeauxParlamentosu;İberYarımadası’ndan,özellikle İspanya’nın kuzeyinden ve Portekiz’den gelen 260 tüccarın,“Portekizli tüccarlar” veya “yeni Hıristiyanlar” adı altında “burjuvalar”adönüşmelerine izin verir. Bu tüccarların Yahudi oldukları bilinir ve kabuledilir. Hatta aşağı yukarı açık şekilde tekrar Yahudi olmalarına izin verilir.

Daha sonra II. Henri’nin açık mektupları;31 –Guyenne bölgesindeki–

Yahudilere seyahat etme ve ticaret etme özgürlüğü, gayrimenkul satın almahakkı,hatta (oülkededoğmuş)“tebaa”statüsü tanır.Yahudiler,Bayonneve

Bordeaux’yayerleşir.Gradisler,LupeslerileMemirler,246Hollandailetekrarticaret ağları oluştururlar.Kendilerini gitgide ifşa etmeden önce, bazıları üçyüzyıl boyunca gizli Yahudiler olarak kalacaklardır. Diğerleri iseHıristiyanlığıkabulederekasimileolur.

Çoğu, Michel de Montaigne gibi açık fikirli düşünürler, özgür ruhlugezginlerdir. Montaigne, anne tarafından bu sığınmacılardan biri olan veToulouse’dangeçerekBordeaux’yayerleşenAntoniodeLupes’in torunudur.Montaigne,1581’deBordeauxBelediyeBaşkanıolacaktır.YahudiatalarınınveYahuditanıdıklarınınizlerinitaşıyanMontaigne–birgünbirsünneteşahit

olmuştur–, yazıları ile279 bütün marranoların felsefesine hayat verir.Karamsardır: “Hıristiyan olsun olmasın tanıdığımız bütün devletlerdeetrafımızdakiherşeygeriliyor.Dikkatedin:Bundaaçıkbirdeğişimveyıkımtehdidi göreceksiniz.” Evrenseldir: “Bütün insanlar hemşerimdir…” Yazı,onunyegâneservetidir:“Dünyadatüykalemvekâğıtoldukça,seçtiğimyolda

dur durak tanımadan ilerleyeceğim.”279Göçebedir: “Yolculuk, banayararlıbir uğraş gibi geliyor […]. Dolaşmak için dolaşıyorum.” İnsanlığın eğretidurumunun son derece bilincindedir: “Tasarım her şekilde bölünebilir, ziraçok büyük umutlar üzerinde yükselmiyor ve her geçen gün onu biraz dahabitiriyor.”

Yahudilerin Paris’e yerleşmelerine izin verilmez. Az sayıda ziyaretçi,özellikledekendilerinikonversoolaraktanıtanSorbonneöğrencileriburiskigöze alır. 1540’ta, I. François’nın Venedik’teki elçisi Piskopos Georges deSelve,yenikurulanCollègeRoyal’in(geleceğinCollègedeFrance’ı)İbranicekürsüsünü Rabbi Eliya Bahour Lévita’ya teklif eder. Haham, Yahudilerinkrallığa girmelerinin yasak oluşunu protesto etmek amacıyla bu daveti

reddeder.211 Clément Marot, Zebur’u uyarlar; Rabelais, Talmud’u inceler.VenediklibirhekimolanDoktorMontaldo’nun1615’teParis’tengeçtiğinidekaydedelim. Belki o sırada krallıkta gizli gizli yaşayan başka Yahudiler devardır. Bu nedenledir ki, toplumun önde gelenlerinden biri Kilisedenuzaklaştığı anda dedikodu başlar.Mesela yine 1615’inNisan ayında, Saint-MahéRahibiConcinitarafındanhimayeedilenCosmeRuger,ölümdöşeğindekutsanmayı reddedip de ateist olarak ölmeyi tercih ettiğinde, anında

Ruger’nin Yahudi olduğu, başka Yahudilerin Concini’yi idare ettiği,

Yahudilerin ülkeye hükmettiği söylentileri yayılır.211 Kral Naibi Marie deMédicis ile genç Kral XIII. Louis, halkın öfkesini yatıştırmak için, 12Mayıs’ta, 1394’te yayımlanan “hiçbir istisna ve hiçbir imtiyaz tanımayan”sürgünkararınıtekraryayımlarlar.OlmayanYahudilersürülür!

20 yıl sonra aynı XIII. Louis, “Hollanda Cumhuriyeti’nin Portekizlitüccarları”nınFransa’dadolaşmalarınaizinverecek,Fransa’yayerleşmelerineizinvermeyecektir.

1645’edoğruRouen’dakonversolarlatanışanPascal,1651’egelirken,İncilveHıristiyanlığınYahudilereçokşeyborçluolduğunukabuledenilkkişidir.Molière,Cimri’de konuya değinir. Ancak kelime, günlük dilde olduğu gibitiyatrodadahakaretiçerir.

Bu, sonuçları vahim olabilecek bir hakarettir. 1652’de yaşanan bir olay,

Paris’te Yahudi varlığı ile ilgili bir vehim olduğunu ortaya koymaktadır.61

Jean Bourgeois adında biri bir gün herkesin içinde eskici birliğiyle dalgageçerek eskicileri “sinagoga giden beyefendiler” olarak niteler. Hakareteuğradığınıdüşünenbireskici,Bourgeois’yıöldürür.Birskandalpatlakverir.Yergi yazıları, katili Yahudi olmakla suçlar.Dava sırasında anlaşılır ki, sözkonusueskiciaksine,eskiciler“birYahudimesleğiicraetmehatasınadüşmüşiyiKatolikler”iken(ikrazatçılar,eskigiysilerirehinolarakkullanır),Yahudiyerine konmasına öfkelenmiştir. Oysa Paris’te prensipte 260 yıldan beriYahudiikrazatçıbulunmamaktadır!

Daha sonra Ekim 1684’te, hâlâ tek bir Yahudi’nin yaşamadığı Paris’te,Yahudiler çocuk kaçırmakla suçlanır! 20 Kasım’da polis, isimsiz kişilerceYahudiolarakihbaredilen93zanaatkârileailelerineülkeyibirayiçindeterk

etmeemriverir.61

Belki de Yahudilerin Doğudan geldiklerine inanmışlardır. NitekimYahudiler Fransa’ya, ancak 1552’deMetz’in ilhak edilmesiyle yasal olarakgirmişlerdir.1657’deXIV.Louis,25Eylültarihliaçıkmektubuyla,biryüzyılönceFransız olanMetzYahudileri ile birlikteAlsaceYahudilerini himayesialtına alır.Bunlar, fakir ve kalabalık cemaatlerdir. Esas olarak rehincilik ve

küçük esnaflıkla geçinmeye mecbur on bini aşkın insan.67 ContadoVenassinolu Yahudiler gibi, krallığın Yahudilere yerleşme hakkı tanımayan

bölgelerindedolaşarakburalarayeniuygulamalargetirir,merkantilizmindarçerçevesini kırarak reklamını yaptıkları, lonca modellerine uymayan vetüketicinin ihtiyacını daha iyi karşılayabilecekürünleri düşükkâr paylarıyla

satarlar.67HernekadarkrallıkbuYahudileritakdireder,ColbertYahudileri

zaman zaman över, Yahudilerin devlete olan yararlarını methederse de,68

kimseYahudilerinaçıkaçıkParis’edönmelerineizinvermeyehenüzcesaretedemez.

Shylock’tanCromwell’e

1493’te az sayıda konverso, Bordeaux’da olduğundan daha da gizlice,Yahudilerin 1391’den beri yasak olduğu Londra ve Bristol’a yerleşir. Buhekimvetüccarlarhoşgörülürsedekimseoyunlarınakanmaz.Buinsanlarındiplomasi ve casuslukta, ikili oyunlarda ve ticari işlerde faydalı olacaklarıdüşünülür.İspanya’dannefretettikleribilindiğinden,buülkeileyaklaşmaktaolansavaştaonlaragizliajanlarolarakihtiyaçvardır.1536itibarıylahenüz–hekimvetüccarlardanoluşan–37ailebulunmaktadır.Diniayinlerhergünbuailelerden birinin evinde yapılır. Durumdan haberdar olan polis, AragonluCatherine’den boşanarak Anne Boleyn ile evlenmesini dini anlamdameşrukılabilmek için kimi Yahudi ilahiyatçılara başvuran VIII. Henry’nin emriüzerinebunagözyumar.

Aynı sırada ticaretin, zanaatın, maden ocaklarının ve metalürjiningelişmesiylebirlikte,yatırımvekredidahadagereklihalegelir.1545’teVIII.Henry, Anglikanizmin yarattığı sarsıntı sırasında, faizle borç alıp vermeyeicazet verir. Parlamento 1552’de, kararı yasalaştırmayı reddeder. 1571’denihayetkrediyeizinverilir.Durumaboyuneğenasiller,paraticaretiyapanlarıküçümser. Aynı yıl ThomasWilson diye biri, “insanları borç almaya iterektoplumuçökertebilecekfaiz”ieleştirenRibaÜzerineSöylev başlıklıbiryazıyayımlar.15yüzyıldırhepaynıeleştiri…YahudileriLondra’yakabuletmek

henüzsözkonusudeğildir.152

1558’den itibaren I. Elizabeth, Rouen ve Bordeaux’dan gelen birkaçkonversonunyakınındabulunmasınagözyumar.BunlardanbiriolanRodrigoLopez, 1570’e doğru, o sırada kraliçenin gözdesi olan LeicesterKontu’nunhekimiolur.

1580’e doğru, Royal Mining Company’nin talebi üzerine, bu sefer

Prag’dan,JoachimGanz(veyaGansyadaGaunse)adındaBohemyalıYahudibirmadenmühendisigelir.Ganz,Prag’daKeplerveTychoBraheileçalışan

astronomDavidbenSalomonGanz291ileakrabadır.GizliYahudiolanGanz,İngiltere’debakırmadenlerinde–eniyitoplarınyapımındakullanılantuncunelde edilebilmesi için esas olan bakır, o sırada stratejik bir madendir–istihdamedilir.Ganzbakır işletmeciliğindedevrimyaratarakarıtmasüresini16 haftadan dört güne indirir. Hatta arıtılamayan kısımları, kumaşboyamacılığında kullanmanın bir yolunu bulur. Ganz böylece İngilizdonanmasına, basit demir toplarla donatılmış İspanyol Armadası karşısındahatırı sayılır bir avantaj kazandırmış olur. Bu durum, Ganz’ı 40 yıl sonra

ütopikromanıYeniAtlantis’teki26biliminsanıJoachim’emodelalacakolanFrancisBacon’ıngözündenkaçmayacaktır.

1588’de bir başka konverso Doktor Hector Nunes, konverso tüccarlarıniletişimağlarısayesindeİspanyoldonanmasınınyaklaşmaktaolduğuhaberinialarak İngiliz hükümdarları durumdan haberdar eder. İngilizler, ülkesavunmasıiçingereklitedbirlerialırlar.

Tarihin tamamenunuttuğubu ikikonverso,NunesveGanz, İngilizlerinosırada Yenilmez Armada olarak adlandırılan İspanyol donanmasını mağlupetmelerinibuşekildesağlamıştır…

Ertesiyıl1589’da,ChristopherMarlowe’unMaltalıYahudiadlıoyunu ilk

defa Londra’da sahnelenir.268 Oyun, Barabas adında cimri ve zalim birYahudi’nin hikâyesini anlatır. Barabas’ın bir Hıristiyan’a âşık kızı, dindeğiştirir.BuYahudikarşıtı –bazılarınagöre sadece ateist–hikâye;o sıradaMalta’da, boş zamanlarında korsanlık yapan Malta Şövalyeleri tarafındanTunus ile Livorno arasında kaçırılan ve herhangi bir cemaat fidyeleriniödemeyikabul edenekadarkorkunç şartlarda çalıştırılanbirkaç fakir tüccardışındaYahudiyaşamadığındaniyicesaçmadır.

1593’te,DoktorRodrigoLopez’inkraliçeüzerindekinüfuzundan–Lopez,kraliçeninhekimiolmuştur– endişeduyanEssexKontu,Lopez’iElizabeth’izehirlemeye çalışmakla itham eder. Lopez tutuklanır, işkence görür vekraliçeninLopezlehineüstünkörümüdahalesinerağmenasılır.

İştetamdabusırada,1594ila1597yıllarıarasında,WilliamShakespeare

VenedikTaciri’nikalemealır.381Dünya,Yahudilerveparaarasındakibütün

ilişkiler bu oyunda iç içe geçmiştir. Zamanın kıpır kıpır limanı Londra’yagönderme yapan abartılı bir Venedik’te geçen oyun; adalet ve özgürlük,ikrazat hakkı ve sömürme hakkı, aşk ve yozlaşmadan bahseder. Bassanioadında Hıristiyan genç bir adam, Portia adında güzel ve zengin birmirasyediyekuryapmaktadır.Bassanio’nun,Portia ileevlenebilmekiçin,üçküçük sandıkla ilgili bir bilmeceyi çözmesi gerekmektedir. Bassanio,Portia’ya kur yapabilmek için, en iyi arkadaşı ve Hıristiyan bir tacir olanAntonio’nunteminatıyla,ShylockadındaYahudibirtacirdenbirkaçbindukaborç alır. Antonio Bassanio’nun borcunu kendi gemileriyle ödemeyidüşünürken söz konusu gemiler geri gelmeyince, Shylock rehini borçsenedinde ifadeedildiği şekliyle talepeder:Antonio’nunvücudundanyarımkiloet.Olay,kanununkatişekildeuygulanmasınıisteyenbirhâkime–aslındakılık değiştirmiş Portia– intikal eder. Shylock tamı tamına yarım kilo etçıkaracak,ancak tekbirdamlaolsunkanakıtmayacak,aksi takdirdeölümlecezalandırılacaktır. Shylock elbette riski göze alamaz. Servetine el konanShylock, din değiştirmeye mahkûm edilir. Shylock’un kızı Jessica,Bassanio’nunarkadaşlarındanbiriylekaçar.

Shakespearebuoyununda,Hıristiyanantisemitizminineneskiunsurlarınıkullanmıştır. Üç küçük sandık efsanesi, 1378’de Giovanni Fiorentinotarafındanyazılmışbirİtalyanöyküsündenalınmıştır.Yarımkiloetşartıiçinise,XIV.yüzyıldayazılmışCursorMundi başlıklıYahudi karşıtı bir şiirdenesinlenilmiştir.

Oyun,yüzyıllarboyuncabütündünyadabüyükbaşarıkazanacaktır.ElbettePeter Brook oyun hakkında şöyle diyecektir: “Dünyada tek bir Yahudidüşmanı kaldıkça, bu oyunu asla sahnelemeyeceğim.” Gerçekte hiçbir şey,Shylock’un tutumundandahaazYahudiolamaz.DahaöncedegördüğümüzgibiYahudiahlakanlayışı;misillemeilegözegözdişedişkanununuvecanlıbirhayvandanetkoparılmasınıyasaklar.ZalimolanmazlumShylock,aslında(kanunların harfi harfine uygulanmasını talep eden ve olağanüstümahkemelerin keyfi uygulamalarına karşı çıkan) İngiliz Püritenleri ile(Antonio’nunmaceraperestkapitalizminekarşı çıkan,Shylock’uneleştirdiğiköle ticaretiyle zenginleşen) mali kapitalizmi temsil eder. Aynı “üzüntü”de(oyunda geçen son kelimelerden biri budur) birleşen Antonio ile Shylock,aynı statüyü paylaşır. Her ikisi de, sevdikleri tarafından terk edilmiş parasahibi insanlardır. Shylock şöyle konuşur: “Ben bir Yahudi’yim. Bir

Yahudi’nin gözleri […], elleri, iç organları […], duyuları, hisleri, ihtiraslarıyok mudur? Onun karnı da aynı yemekle doymuyor mu, aynı silahlarlayaralanmıyormu,aynıhastalıklarayakalanıpaynıilaçlarlaiyileşmiyormu?Oda bir Hıristiyan gibi aynı kışın soğuğuyla üşüyüp aynı yazın sıcağıyla

ısınmıyormu?”360Bu, o dönem için olağanüstü cüretkârdır:Yahudi de birinsandırveyararlıolabilir.

ZatenVenedikTaciri’ndençıkandersde,odönemİngilteresi’ninduymakistediğiçıkarımdır.Yabancılarıağırlamayıbilmekgerekir;zira refahdüzeyi,yabancılara bağlıdır. Kısa zamanda başkaları da aynı şeyi başka şekildesöyleyecektir.

Her ne kadar 1609’da birkaç Portekizli tüccar, Yahudi olduklarını birazfazlabelliettikleriiçinLondra’dansürülürlersede,gittikçedahaçokkonversoİngiltere’ye gelme riskini göze alır. Bunların çoğu, Francis Bacon’ın 1627tarihli Ütopya’sında “kusursuz bilim insanları” olarak tasvir ettiği

entelektüellerdir.26

1649’da Oliver Cromwell’in iktidarı ele geçirmesiyle birlikte olaylarhızlanır. Cromwell önce, Antonio Fernandez Carvejal adında biriniHollanda’dacasusolarakkullanır.DahasonraEylül1655’te,ileridedebahsigeçecek olan ve son derece renkli bir kişiliğe sahipHahamMenasseh BenIsrael’in ziyaretini kabul eder. Amsterdam’dan gelen haham Cromwell’e,Yahudilerin İngiltere’de oturmalarına izin verilmedikçe Mesih’in gerigelmeyeceğinisöyler.BunaekolarakHahamMenassehBenIsrael,1638’deVenedik’teHahamLuzzato’nunönesürdüğüsavlarıkullanarak Yahudilerin ülke gelişimine katkıda bulunacaklarının, zira paragönderecek bir vatanları olmadığından parayı bulundukları yerdeharcayacaklarının da altını çizer. Heveslenen Cromwell, 4 Aralık 1655’te,Yahudilerinülkeyedönüpdönemeyeceklerinekararvermeküzere, tüccarvedin adamlarını bir araya getiren bir konferans toplar. Ancak İngiliztoplumunun önde gelenleri fikre karşı çıkar. Bunun üzerine Cromwell,konferansı18Aralık’taaskıyaalarakMenasseh’eyılda100sterlin tutarındabirödenekteklifeder.Cromwell’inhastaolduğunubilenhaham,derhalvebirdefada ödenecek şekilde 300 sterlin almayı tercih ettiğini söyler. Sonuçtahaham, hiç para almayacak ve iflas etmiş şekilde ölecektir. Bir buçuk yılsonra, 1657’de, Cromwell Londra’da, İngiltere’nin iki buçuk yüzyıl aradan

sonrailksinagogunuinşaettirir.Üç“kaçak”nesildenveatalarınınİspanya’yıterk etmek zorundakaldıkları yıldanbir buçukyüzyılı aşkın bir süre sonra,birkaçyüzkonversokendileriniaçıkçaYahudiolarakifşaeder.

Cromwell’in1658’deölmesi,ardından1660’tamonarşiningerigelmesiveII.Charles’ınBragançalıCatherine ileevlenmesi,başkakonversoların,hattadünyanın “kalbi”nin cazibesine kapılan Hollandalı bankacılar JacobHenriques ve Samson Gideon gibi çoktan eski dinlerine geri dönmüş

YahudilerinLondra’yagelmeleriniengellemez.152

9 Ekim 1661’deWestminster Parlamentosu’nun ithalatta sadeceBritanyagemilerinin kullanılmasını şart koşanDenizcilik Yasaları’nı onaylamasıyla,HollandaCumhuriyeti ile savaş başlar.Hollandalılarmağlup olur.Denizler,artık İngiliz hâkimiyetindedir. II. Charles; Anglikan Kilisesi’ni yenidendüzenler, İngiltere’de yaşayan Yahudilerin Hamburg’dan bir hahamgetirtmelerine izin verir. 1684’te Yahudiler, parlamento tarafından “dinsizyabancılar”sıfatıylatanınırvekabuledilirler.1689’daJohnLocke,HoşgörüÜzerine BirMektup’unda dini inancın, herkesin özgürlüğünü teminat altınaalmak içinolduğuzamanhariç,kamugücününmüdahale edemeyeceğiözelhayatla ilgili bir mesele olduğunu yazar. Aynı yıl, 1672’den beri HollandastadhouderıolanOranje-NassauluIII.William,İngiltereKralıolur.Denizlerehâkimikisüpergüçbirleşir.

O sırada İngiltere’de, henüz 600 Yahudi yaşamaktadır. Bunların çoğutüccardır. Bazıları, mercan ticareti tekelini elinde tutar. Başkaları, JosephSalvador ile maliye bakanının danışmanı olan Samson Gideon gibibankacıdır.1690’da,yineAmsterdam’dangelen12Yahudi,Londraborsasınakabul edilerek burayaHollanda uzmanlığını getirirler.Kısa sürede dönemin

hükümet borçlanmalarının tamamının dörtte birini işletirler.34 YineAmsterdam’dangelenvezanaatkârveyabankacıolanAşkenazYahudiler,ilksinagoglarınıinşaederler.DahasonraII.Georgeparlamentoya,ülkedeenazüç yıldır ikamet eden bütün Yahudilere Britanya vatandaşlığı verilmesiniteklif eder. II. George’un ileri sürdüğü nedenler, Yahudilerin nasıl bir roloynadıklarını aydınlatıcı niteliktedir: “Yahudilerin büyük bölümü,yabancılardan oluşuyor. Bu Yahudileri, gelirlerini krallık sınırları içerisindeharcamaya teşvik etmek zorunludur […]. Şayet Yahudiler de diğeruyruklarımızla aynı sivil haklara sahip olurlarsa, ülkeye bağlanırlar. Son

olarak,YahudilerinAvrupa’dakienönemlibankalarlaolanbağları,hükümetinborçlanmasını kolaylaştıracağından, savaş halinde büyük avantaj

oluşturacaktır.”152II.Georgeböylece,Yahudiözverisinin temeline inmiştir:Evsahipleriiçiniyiolmayanhiçbirşey,Yahudileriçindeiyiolamaz.Yarımyüzyıl önce Menasseh Ben Israel’in öne sürdüğü savlarla beslenen İngilizpragmatizmi, böylece üç yüzyıllık tecridin üstesinden gelir. İngilizlerin,Hollanda’dakirollerinibildikleriYahudilereihtiyacıvardır.

Başkalarınınparasınınmerkezinde:Flandre

1492’de,Flandre’ıntamamıHabsburglar’ınkontrolündeolup,Yahudilerinbu topraklarda ikamet etmeleri yasaktır. Gent’te hüküm süren Şarlken,1516’da bir dizi zamansız ölüm sonucunda kendini İspanya’nın başındabulunca (Şarlken, Fernando’nun torunudur), İspanya’dan sürüldükten sonraFlandre’agelenazsayıdakikonverso içindurumdahadagüçleşir.Flandre’akonuşlananEngizisyon,bukonversolarınpeşinedüşer.Böylecegeriyesadecekesinolarakdindeğiştirmişler ileböylebir riskegirmek içinmücbir sebebiolanlarkalır.

Brugge’debutiptüccarlaraveyaöğretmenlererastlanır.143İçlerindeJuanLuis Vives, 1492’de sürgünden hemen önce Valensiya’da dünyaya

gelmiştir.469 Sorbonne’da okuduktan sonra –Vives, Paris’ten geçen nadirkonversolardandır–, Leuven ve Oxford’da ders verir. Oxford’da ThomasMore ile dost olur. Vives; 1526’da Brugge yöneticilerine hitaben kalemealdığısondereceayrıntılıbirincelemeyazısında(Desubventionepauperum),bütüninsanlarındoğanınsunduğunimetlerüzerindeeşitderecedehaksahibiolduğunuilanederekherkesegarantiedilecekbirgeliroluşturulmasınıteklif

eder – sadece fakirlere değil, “fahişelere ve kumarbazlara da”.143 Bunakarşılıkenyaşlılardahi, toplumiçinçalışmakzorundadır.Tarih,asgariücretfikrini yanlışlıkla Thomas More’a atfedecektir. Oysa asgari ücret fikri, buBruggelikonversoyoluyla,doğrudanKitab-ıMukaddes’tekitsedakadangelir.

Brugge’densonra,fakatAmsterdamveLondra’danönce,dünyanınparasıFlandre’da, özellikle de Anvers’te toplanır. Bu nedenle, nasıl HaçlıSeferlerindenenkârlıçıkanVenedikolduysa,Anversde,Sevilla ilebirlikte,Amerika’nın keşfindenveDoğuHintAdaları ile ticaretten en çokkâr edenşehirdir.Calicut’tangelenveKuzeyAvrupa’yagönderilen

baharatlarladolu ilkPortekizgemisi, 1501’deAnvers’edemir atar.Böylece

Anvers,dünyaekonomisininbaşkentihalinegelir.69

Anvers’e gelme riskini göze alan az sayıdaki konverso, sıkı gözetim

altındadır.66 1532’de, bu konversolardan biri olan ve Livorno’da kalankonversobirtüccarınerkekkardeşiDiegoMendes,şüphesizticarirekabettendolayıihbaredilirve“Yahudilikyapmak”suçuylatutuklanır.Mendes’eaitbirdepoda, Portekiz’den getirilmiş 170.000 duka değerinde baharat bulunur.PortekizKralıIII.João,Şarlken’inMendes’iserbestbırakmasınıtemineder.Mendes, önemli bir bankacı haline gelecek;Mendes’in oğlu, babasındandaileri gidecek ve kısa süre sonra İstanbul’da Nakşe Dükü Juan Ha-Nassiolacaktır.ErtesiyılAnvers’te,baharatticaretineelkoymaklasuçlananbaşka“yeni Hıristiyanlar”a karşı yeni soruşturmalar başlatılır. Sanıkların her yılPortekiz’den300.000dukadeğerindebaharatgetirttikleritespitedildiğinden,

soruşturmalarbuinsanlarınmallarınaelkonmasıylasonbulur.66

1578’de Lusitanya hükümdarı, karabiber ticaretinin tekelini, hâlâLizbon’da yaşayan ve gizli gizli Yahudilik yapmakla itham edilen sonkonversolarınınelindenalır.Bununüzerine,bukonversolarınmaldanmahrumkalan Hollanda’daki muhatapları, –yine Hindistan’dan, fakat Venediküzerinden getirttikleri– ipek ve elmas ticaretine yönelirler. Karabiberdenmahrum kalan bu insanlar böylece Anvers’i, birkaç on yıl içinde elmastüccarlarınınbaşkentihalinegetirir.

Yineçoktehlikelibirdönemyaşanır.Hernekadar1557’deyaşananiflas69

Ceneviz’in yanı sıra İspanyolları da mahvederse de, Alessandro Farnesekomutasındakiİspanyollar,27Ağustos1585’teisyanhalindekiAnvers’igerialacak gücü kendilerinde bulur. Konversolar apar topar Anvers’ten kaçar.Konversolar Anvers’e, ancak İspanyollar 1609’da şehri kesin olarak terk

ettiklerizamangeridönerler.Elmasticaretinideberaberlerindegetirirler.28

Oysa bölgede varlıkları zar zor kabul görür. 1674’te, Brüksel’e komşuFlamanşehriVilvoorde’dakidinadamları,teklifedilenyüklüvergiyerağmen,sivil yetkilileri konversoları şehre kabul etmemeye mecbur edecektir.Yahudilerin 1349’da terk ettikleri Brüksel’e ilk kez bir Yahudi’nin kabuledilmesi için, 1716’yı beklemek gerekecektir. Söz konusu Yahudi,Amsterdam’dangelenveelbettebirelmastüccarıolanJosephHartogadında

biridir.

Nitekim artık her şey Amsterdam etrafında dönmektedir. Her ne kadarAmsterdam İspanyol hâkimiyetindeyse de, 1520’den itibaren az sayıdamarrano şehre gelir. Yüzyıl boyunca şehir, mutlak güç sahibidir. 1580’edoğru donanması, diğer Avrupa donanmalarının toplamı kadar kuvvetlidir.48.000 denizci, yeni ve olağanüstü bir ticari gemi tipi olan “filinta”larla

donatılmıştır.69Amsterdam’aXVI. yüzyılda gelenmarranolar, burada eskiticarimuhataplarıdostHıristiyanlarvebaşkakonversolarlakarşılaşır.Bunlar,muhataplarıolmayadevamettikleriİspanyamarranolarınıtehlikeyeatmamakiçin, marranoların uzak ülkelerle olan ticaretinde paravan işlevi görmeyikabulederler.

Yahudilerin Amsterdam’a açık açık yerleşebilmeleri için, HollandaCumhuriyeti’nin 1593’te bağımsız olmasını ve İspanyolların bölgeyi terketmesinibeklemekgerekir.Şehredahaönceyerleşmişmarranolarınçocuklarıkendilerini ifşa eder, daha başkaları Almanya’dan gelir. Hatta bazıları,BalthazarOrobiodeCastrogibi,aşırıtutucuhahamlaradönüşür.

Bueskimarranolar, refahiçindeküçükbircemaatkurmaktagecikmezler.1609’da içlerinden Portekizli ve İspanyol 24 kişi, 700 başka hissedar ile,

Amsterdam borsasının kuruluşunda bulunur.58 Aralarında Diego DiasQuerido, Duarte ve Antonio Seraye, Philippe Dias Vittoria, FranciscoRodrigues,GarciaGomes,GasparSanchez,GasparveManuelLopesSourobulunur. Bu marranolar o sırada sadece 100 aile kadardır. Aynı yılcemaatlerine,GasparRodriguesNunesadındabirkonversokatılır.Lizbon’dakonverso bir ailede dünyaya gelen Gaspar Rodrigues Nunes, İspanya’yayolculuk etmiş olduğu için gizli Yahudi olduğundan şüphe edilincePortekiz’den kaçmıştır. Engizisyon tarafından kabul edilen ipuçlarındanbiridir bu… İşkence gören ve 1604’teMadeira’ya –üçüncü oğluMenassehburada doğar– sürülen Gaspar Nunes, bir süre La Rochelle’de kaldıktansonra, karısı ve üç çocuğuyla Amsterdam’a gelir. Gaspar Nunes, büyükbüyükbabalarınınYahudiliktenresmiolarakvazgeçmesindenbiryüzyılıaşkınbirsüresonra,JosephBenIsraeladıylaaçıkaçıktekrarYahudiolur.GasparNunes, daha önce Cromwell ile olan ilişkilerinden bahsettiğimizMenassah

Ben Israel’in babasıdır. 1615’te Hollanda Cumhuriyeti Staten-Generaal’i,32

buküçükcemaatinaçıkaçıkibadetetmesineizinverir.Yahudilerinicraettiği

mesleklerçeşitlenir.Artıkipekendüstrisinehâkimdirler.281616’daSalomonFranco adında biri, Protestan yontmacı David Bulsinck’in yanında elmasyontma çıraklığını tamamlar. Birçok Yahudi tüccar, Portekiz (şeker, yağ,kumaşvepara)veİspanyaile,paravanlararacılığıylaticaretyapmayadevameder. David de Castro Tartas, siyasi, ticari ve denizcilikle ilgili haberleriçeren, İspanyavePortekizmarranolarınagönderilenGazetadeAmsterdam

adında İspanyolca bir gazete çıkarır.58 Yayımlanan hiçbir haber, gazeteninmarranolara ait olduğuna dair bir şüphe uyandırmaz. Oysa dağınık haldeyaşayanbütünbuailelerarasındakibağ,bugazetedir.

Bir insanınkaderi:MenassehBenIsrael,1622’de18yaşındahahamolur.1626’da matbaaya gönül veren Ben Israel’e, cemaat önderleri, İbranice veLatince hurufatla basım yapan ve cemaatin parası ile kurulan matbaanınsorumluluğunuverir.Vebaşarıgelir:MenassehBenIsrael,1628’denitibaren,

Hıristiyanişçileristihdamederekyıldabeşilaaltıciltyayımlar,34GrotiusveportresiniyapanRembrandtiledostlukkurar.ÖylekiBenIsrael1634’te,159Hıristiyan’ınyanı sıra,Frankfurt’tadüzenlenenkitapçılar fuarınakatılan tek

Yahudi’dir.58

Aksinebaşkamarranolar,durumahâlâayakuyduramamıştır.Çoğu,şahsenhiçbir zaman tanımadıkları bir ibadetle bütünleşmeyi başaramaz. Zatenkonversoolmayanbazıhahamlarda,buinsanlarıYahudiolarakkabuletmeyireddeder.Buaileleremensupinsanlar,nesildennesilenesünnetolmuşnededinikurallaragöreevlenmiştir.HekimJuandePrado,filozofPedroNuñezile

yazar Isaac de La Peyrère, hahamların tutuculuğuna baş kaldırır.57

Araştırmalarını özgürce sürdürebilmek için, cemaatlerin öfkesine göğüsgererler. Başkaldıran bu marranolar arasında en önemli şahsiyet, 1632’deAmsterdam’da Yahudiliğe geri dönmüş Portekizli konverso bir ailede

dünyaya gelen Baruch Spinoza’dır.457 Spinoza, Yahudi okulunda okur,İbranice ve İspanyolca öğrenir, kendisi gibi hahamlara başkaldıranmarranodostuhekimJuandePradoilebirlikteMeymunveCrescas’ıkeşfeder.

114.000’likşehirnüfusunun15.000’iniartıkYahudileroluşturmaktadır.BuYahudilerin çoğu, konverso ailelerden gelen Sefaradlardır; Almanya’dangelenbirkaçAşkenazdaaralarınakatılır.Hernekadarhâlâyabancılarolarakgörülürlersede,kendileriniartıkdaharahathisseder,tasarruflarınıekonomiye

yatırırlar. Hıristiyan aile şeflerinin sadece %1’inin bir bankada hesabı

bulunurken,Yahudilerin%9’ubankahesabınasahiptir.58Şirketkurmakiçinherkes şehre akın eder. 1641’de ImmanuelBenveniste, yüklümiktarda özelsermaye ile birmatbaa kurmak üzereVenedik’ten buraya gelir. Benveniste,Menassah Ben Israel için tehlikeli bir rakip olacak gibidir. Ben Israel,rekabete direnebilmek için, 1643’te Hıristiyan ciltçilerle ortaklık kurarakkendisinifinanseetmişolanYahudicemaatinimüthişöfkelendirir.Budurumaaldırış etmeyen Ben Israel, altı haftada bir 8000 adet dua kitabı basar; bukitaplar, Avrupa’nın her yerine ihraç edilir. 1648’de, kitapçılar loncasınakabuledilmeyitalepeder.TalebireddedilenBenIsrael,büyükhayalkırıklığı

yaşar. 1650’de İsrail’in Umudu başlıklı kitabını yayımlar.44 Bu, Yahudiahlakını Hıristiyanlara tanıtan muhteşem bir metindir. 1655’te, daha iyikarşılanacağını umduğu Londra’ya gitmeden önce, Sezar’ın sağ koluAntipater’den Süleyman’ın sağ kolu Juan Ha-Nassi’ye prenslerine hizmetetmiş Yahudilerin portresini çizdiği Yahudilerin Savunması’nı yayımlar.Hollanda’da yaşayan 400 Yahudi ailesinin devlete çok para getirdiğini,Yahudilerin kabul edildikleri her yerde çevrelerine refah getirmekten başkabir şey istemeyen iyi vatandaşlar olduklarını anlatır. “Yahudiler, sadıkvasallardır.” Aynı yıl Baruch Spinoza, Amsterdam hahamları tarafından

aforozedilir.457

Menasseh Ben Israel İngiltere’ye gidince, “Yahudilerini” kaybetmektenkorkan Hollanda hükümeti, Londra’daki elçisini Ben Israel’i izlemeklegörevlendirir. Ben Israel 2 Haziran 1657’de umduğunu bulamayarak geridöndüğünde, tehlikenin boyutlarını ölçen şehir meclisi, en önemli Yahuditüccarlara vatandaşlık vermekte acele eder. Aynı yıl Menasseh Ben Israelsefaletiçindeölür.ErtesiyılJosephAttiasyenibirmatbaakurarakgazeteleremüşterilerinesunduğuyeniyazıkarakterleriileilgilireklamlarverir.1661’deAttias,13yılönceMenasseh’ikabuletmeyenHıristiyankitapçılarloncasına

kabuledilir.58

Loncaların Yahudi zanaatkârlara bu şekilde önyargıyla yaklaşması,matbaacılıkla sınırlı değildir.Aynı yıl bir ipek loncası kurulur. Bu loncanınamacı, sektöre yeni giren Hıristiyan ipek tüccarlarının, Yahudileri yarımyüzyıldır hâkimoldukları bupazardan atmalarınayardımcı olmaktır.BununüzerineYahudiipektüccarları;atölyeleriileHıristiyanişçilerini,yazlıklarının

bulunduğu ve loncaların yetki alanında olmayan küçük bir köye taşımaya

karar verir.58 Bu geçici çözüm, yedi yıl sürer; tüccarlar daha sonra iflasedeceklerdir.

Savaşlardan ve dini zulümden kaçanların en önemli sığınağı olanAmsterdam, o sıradaFransız veAnversli Protestanları, Sefarad veAşkenaz

Yahudileri ağırlar.58 1660’a doğru Amsterdam nüfusunun üçte biri, yani

150.000 kişi yabancı kökenlidir!69Aralarında ancak 2000 kadarAlman vePolonyalı Yahudi ile bir o kadar Sefarad bulunur. Yaşam standartları çokyüksekdeğildir.

1660’ta, sadece yedi Yahudi –hepsi de Sefarad– aile ev sahibidir (DePintolar ile Souza Coutinholar gibi). Çoğu, Protestan toplumunun kural veâdetlerini benimseyerekAlman ve Polonyalı Yahudileri çalıştırmaya başlar.AncakbuYahudilerleolanilişkileriherzamançokdostanedeğildir…

1660’a doğru, XVII. yüzyılın başında Menasseh Ben Israel’in babasıylaaynızamandaAmsterdam’ayerleşenbirmarranonunoğluolanUrielAcosta,Yahudiliğin tutucu kurallarına boyun eğmeyi reddeder. Hatta dokunaklı

otobiyografisinin sonunda, “Hangi şeytan beni Yahudilere itti?”457 diyesorar.HahamlartarafındanaforozedilenAcosta,sonundaintihareder.

HollandaYahudileri ile İspanyamarranolarıarasındaki ticari ilişkilerhâlâtehlike arz etmektedir. Bir trajedi yaşanır ve 1655’te Amsterdam’dakiİspanyol konsolos, Hollanda Yahudileri ile iş yapan İspanya marranolarınlistesini çalar ve Kral IV. Felipe’ye gönderir. Felipe listeyi Engizisyona

iletir…58

Başka yerlerde olduğu gibi burada da Yahudi tüccarlar aynı zamandadiplomattır. Moses Curiel, diğer adıyla Geronimo Nuñes Da Costa,Hollanda’nın Portekiz’deki ticari temsilcisidir – aslanın ininde! Belmonteailesi, İspanya’da diplomatik temsilci gibi hareket eder – tehlikenin iyice

kalbinde!172 1650’de Stadhouder II.Willem; aynı zamanda hem Hollandahem de Fransa ordularının tedarikçisi olan Moses Machado’ya, Fransa-Hollandasavaşısırasında…diplomatikgörevleryükler!1659’daHenricodeAzevedo,HollandahükümetitarafındanCezayirilebiranlaşmaimzalamaklagörevlendirilir.

1666’da, Amsterdam cemaatinin birçok yöneticisini gülünç durumadüşüreniçleracısıSabetaySeviolayıgeçtiktensonra,felsefidüşüncekendiniözgürce ifade edebilecek hale gelir. Nitekim, Baruch Spinoza’nınTractatustheologico-politicus’unun olaydan dört yıl sonra anonim olarak çıkması

tesadüfdeğildir.457Spinozaburada,demokrasiiledinözgürlüğünüsavunur.Tevrat’ıntekbaşınaMusa’nıneseriolmadığısonucunavaranbirdiğerözgürdüşünürAbraham ibn Ezra’nın savlarını tekrarlayarakKitab-ıMukaddes’insistematik eleştirisinin temellerini atar. Spinoza’ya göre, Kitab-ı Mukaddesmetinleri Tanrı tarafından vahiy yoluyla dikte edilmiş gerçekler değil,herkesin Tanrı’ya giden yolunu bulabilmesi için kendi vicdanıyla, evrensel

akladayananvicdanlaokumasıgereken,insanelindençıkmametinlerdir.457

Ulaşılacak Tanrı; vahiy yoluyla inen, savaş ve hoşgörüsüzlük kaynağı birinancın Tanrısı değil, evrensel bir Tanrı, Doğada vücut bulan Evrenin takendisidir.1672’deSpinoza,büyükelektörtarafındankendisineteklifedilenHeidelberg felsefe kürsüsünü reddeder. Aynı şekilde XIV. Louis’nin,eserlerinden birini kendisine ithaf etmesi şartıyla teklif ettiği ödeneği de

reddeder. Ethica’yı yayımlamaktan vazgeçerek396 Lahey’e çekilir. Buradageçimini gözlük camları parlatarak sağlar, aynı zamandaLeibniz ile yazışır.Spinoza Kitab-ı Mukaddes’i Flamancaya çevirmekle meşgulken, 1677’deölür.

BabamesleğinedevametmeyireddedenbaşkaYahuditüccarçocuklarındada benzer yaşamöykülerine rastlanır.Bazıları şair (DanielLevi deBarrios,David Jessurum, HazanDavid AbenatarMello, Antonio Enriques Gomez),yazar(MenassehBenIsraelveBaruchSpinozadışındaDavidCohendeLara,Moses Israel deMercado ve Alonso de Herrera’yı not edelim) veya hattat

(AbrahamFidanque,JacobGuedella,BenjaminSeniorGodines)olur.457

Ancakbaşkalarıhâlâtüccardırveartıkfikirlerüzerinedeğil,dövizüzerinespekülasyon yapmayı tercih etmektedir. De Pinto, Del Monte, Suasso veBuenodeMesquita faizoranlarıvedövizkurlarıylaoynayarakhükümetlereborçverirler.BirbankacınınHollanda’da%3’eborçalıp,İngiltere’de%7’denborç vermesi nadir rastlanan bir durum değildir. Borsadaki hisse oyunları,iyice karmaşık bir hale gelir. Aralarında 500 Yahudi’nin de bulunduğu,

sayıları neredeyse 4500’ü bulan “oyuncu”, bu oyunlara katılır.58 Yahudi

tüccarlar,1556’daPisa’dayazılankitabıyenidenortayaçıkarırlar.Bukitapta

Rabbi Yehiel Nissim, zenginlik yaratmayan spekülasyona karşı uyarır.456

1688’de Josephde laVegaadında ilginçbirYahudimaliyeci,Confusión deconfusionesadlı,ozamanakadarborsaüzerineyazılmışilkincelememetniniAmsterdam’da yayımlar. Joseph de la Vega da, kısır spekülasyonlara karşıuyarır: “Daha yakalanmadan vadeyle ringa balığı, daha uzamadan buğday,

Yenidünya’dangelmesi umulandahabaşkamallar satıldı…”58Amsterdam,birspekülasyontapınağı,mali“balonlar”ınoluştuğubiryerhalinegelir.

Cemaat muhteşem bir sinagog inşa ettiğinden, şehir ahalisi Yahudilerinservetini abartmaya başlar. De Pintoların konutundaki odalardan biriningümüşdukalarladöşendiğisöylenir.Şubat1670’dezenginJacobDelMonte–diğeradıylaJacobDelSotto,diğeradıylaJacobVandenBergh,diğeradıylaCornelius Van Dick– öldüğünde, cemaat, olağanüstü boyutlarda olduğutahmin edilen mirasın önemli bir kısmını ele geçirmeyi umarken, DelMonte’nin dul eşi, geriye hiçbir şeyin kalmadığını, ayrıca ne olursa olsunmerhumun vasiyetnamesini yaktırdığını iddia ederek durumu protesto eder.İki yıl süren anlaşmazlığın sonunda cemaat, 40.000 gulden ile Jacob DelMonte’nin ölmeden hemen önce satın almış olduğu şahsi mezarlığın birkısmınıeldeeder.

AslındaYahudilerin serveti, gerçek olmaktan çok göstermeliktir. 1674’te,2.500 Yahudi içinde sadece 250 Portekizli Yahudi vergilendirilebilirdurumdadır. Yine 2.500 Yahudi içinde sadece üç Aşkenaz Yahudi işverenolarak kaydedilmiştir. 1683’te, 5.000 Yahudi içinde sadece 200 Hollandalı

Yahudi (aralarında iki Aşkenaz bulunur) ev sahibidir.58 En zenginHıristiyanlar, Yahudilerin en zenginlerinden çok daha zengindir. Öyle ki,çağınenmüreffehHıristiyanlarındanGerbrandOmnia’nınservetitekbaşına,enzenginonYahudi’nintoplamservetinigeçmektedir.

9.Üçyenidünya(1492-1700)

Afrika’danHindistan’a:Yahudiarmatörler1500 yıldan beri pek çokYahudi, köylüden çok denizci, bankacıdan çok

armatörolmayıtercihetmiştir.HernekadarbuYahudilerinbüyükbölümüosırada Polonya’da yaşarsa da, Atlantik kıyılarına yerleşenlerden bazılarıokyanusugeçerekherikiAmerika’nın,önceİspanyol

ve Portekiz sömürgelerinin, daha sonra Hollanda ve İngiliz sömürgelerinindeğerlendirilmesinekatılır.

Böylece bütün Hıristiyan ülkelerinde yerleşik Yahudiler ile marranolararasındaolağanüstüvegizliağlarkurulur.

İki grup tüccar, öncelikle Doğudan Avrupa’ya yapılan baharat ticaretiniaralarında paylaşır. Birinci grup Hindistan’dan Lizbon’a (bu, “Hintsözleşmesi”dir), diğer grup Lizbon’dan Avrupa’nın geri kalan kısmına (bu,“Avrupa sözleşmesi”dir) ticaret yapar. “Hint sözleşmesi” dahilindekimallarLizbon’a ulaştığında, “Avrupa sözleşmesi”ne dahil tüccarlara satılır, kârın

yarısıPortekizKralı’nagider.358Genelolarakkonversotüccarlartarafından,önce Bordeaux ve Anvers’ten, daha sonra Amsterdam ve Londra’dandüzenlenenheriki“sözleşme”dedegizliYahudilermevcuttur.BuYahudilerbaharat,ilaç,pamuk,ipek,inciveelmasithaleder,satar,bazendedönüştürür.Taşıdıkları yüklerin gerçek sahiplerinin kim oldukları anlaşılmasın diyedelilleri karartırlar. Nitekim 1576’da, her iki “sözleşme”ye de katılan enönemli şahsiyet olan Conrad Rott, hâlâ Yahudi olduklarını tahmin ettiğikonverso tüccarlar tarafından finanse edildiğini kabul eder. Londra veAmsterdam’dakiPintolarlaortaklıkkuranBordeaux’luGradisler,sözkonusuticarete Portekiz şarabı ticaretini de ekler. 1603’te, J. W. Ijzerman adındaHollandalı bir tüccar, Seyahat Günlüğü (1598-1601) kitabında şöyle yazar:“BenceYahudiler,DoğuHindistan’dakitekellerdeyaptıklarıticaretlebiziher

yerdeezipgeçiyorlar.”58

Sadecefinanseetmeklekalmaz,aynızamandaseyahatdeederler.Buaradaalınan riskleri sigortalamak için, Hollanda denizcilik sigortasını kurarlar.Alınanrisklerekarşılıkistenenfahişsigortaprimleri,Avrupa’yagönderilmeküzere1.000guldenealınmışmallariçin70guldeni,DoğuHintAdalarıveyaAmerika’ya yapılacak seyahatler için ise bunun on katını bulur. Böylecesigorta primi, malların maliyet bedelini aşağı yukarı iki katına çıkararaksigortacıları zengin eder. Sigorta primlerinden, uzaklardan gelen mallarınnihai satış fiyatlarının, alış fiyatının katbekat üzerinde olduğu sonucuçıkmaktadır.

HindistanŞirketleri33

XVI. yüzyılın sonunda, İspanya’ya karşı verilen bağımsızlık savaşı ve

Portekiz’e karşı verilen mücadeleden sonra, Hollandalılar, bundan böyleLizbon’u ticari durak noktası olarak kullanamaz. Kendi hesaplarına ticaretyapar, Afrika kıyılarında Portekizlilerin yerini alırlar. Bu şekilde kamuşirketlerikurarlar.Devlet,buşirketleredurmadanticaret tekellerisatar,dahaçokparakazanmakiçinbunlaraelkoyar,sonratekrarsatar.

1602’de Doğu Hindistan Şirketi, Hindistan ile olan ticaretin tekelini elegeçirir. Bu şirkette hissedar olmak için Hollanda Cumhuriyeti vatandaşıolmakgerektiğinden,hissedarlararasındaosıradasadeceikiYahudibulunur:Sermayenin %5’ine sahip Stephan Cardozo adında bir erkek ile ElisabethPinto adında bir kadın. İki yıl içinde aralarına başka Yahudiler katılır:Melchior Mendes, Manuel Tomas, Miguel Lopez Fernandez, ManuelCarvalhoveDiegoDiasQuerido.

1609’daİspanyaile12yıllıkbirateşkesimzalanırsada,1621’debuateşkesyenilenmez. Bunun üzerine Hollandalılar Batı Hindistan Şirketi’ni kurarak

Atlantiküzerindeİspanyailekişiselbirsavaşagirişirler.69Şirket;1.000.000guldenkarşılığında(meblağdurmadanartar),24yıllığınaAfrikaveAmerikakıyılarıboyunca,“Amerika’nınherikitarafındayeralanadalar”ile“güneydeyeralan topraklar”da ticaretyapma tekelinieldeeder.Şirketinözellikle“bueyalete hizmet götürülmesi, ticaretin kâr getirmesi ve gelişmesi için negerekiyorsayapma”hakkıbulunur.Dahaaçıkçasöylemekgerekirse,şirketinkarşısına çıkan bütün İspanyol ve Portekiz gemilerini yağmalamaya hakkıvardır. Nitekim söz konusu korsanlık şirketinin muhasebe kayıtlarında, adıresmen “korsanlık faaliyetleri ve denizcilik yağmalamalarından elde edilenkârvezararlar”olanbirbütçekalemibulunur.

15yıliçerisinde,şirketin800gemisi,540adetaltınyüklüİspanyolgemisi

elegeçirecektir.691627’dedeniztemizlendiktensonra,HollandalıkaptanPietHeyn, Portekiz Brezilyası’nın başkenti Bahia’ya iki baskın düzenler. Bubaskınlar, şirketin rahat bir nefes almasını sağlayacak kadar kazanç getirir.İspanyollar ile Portekizlilerin ezeli düşmanları olan Hollanda konversoları,her ne kadar zaman zaman Portekiz’den gelen gemilerde bulunan başkamarrano tüccarlarla karşı karşıya gelirlerse de, 1633’ten itibaren bu şirketememnuniyetleortakolurlar.

29Nisan1638’deHollandalılar,sayısızkavgaveiflasınardındanRecife’ye

yerleştikten sonra, Hollanda hükümeti, şirketin yetki alanını savaşmalzemeleri, boya içinkullanılan ağaç ileözellikleköle ticareti (bu, şirketekölebaşına%240netkârgetirenbirbranştır)ilesınırlar.Yahudiarmatörlerinbuiştekirolüokadarönemlibirhalegelirki,1652’deAmsterdamcemaatininenönemligelirkaynağı,şirketbünyesindekiYahudihissegelirleriüzerinden

aldığıvergidir.58

Başka Yahudiler, ticari armatörler olarak kalır. Mayıs 1657’de SamuelNuñesdeMercado,Yakup’unMerdiveniadlıgeminintekbaşınasahibidir. Antonio Lopez Pereira, Simon Drago ile Diego MartinezAmsterdam’dan yola çıkan, İngiltere’de yükünü tamamlayan, Avrupamallarını Hollanda Brezilyası’ndaki limanlara taşıyan ve buradan egzotikmallarla yüklü olarak geri dönen gemilerin ortak sahipleridir. Hatta bu üçtüccar, İspanyol limanvegemilerindenözenlesakınarakİtalya,AlmanyaveKuzey Avrupa’ya tütün, pamuk, şekerkamışı ile kahve ithal eden ilktüccarlardır.

Ancakgariptir,İstanbul,İzmirveSelanikcemaatleriyleolanyakınkültürelilişkilerine rağmen bu tüccarlar, Türkiye ile çok az ticaret yapar. O defterikapatmış, yüzlerini artık Batıya çevirmişlerdir. 1658’de, Doğu Hindistan

Şirketi’nin67hissedarındansadeceyedisiYahudi’dir.1431658’deve1674’te,sayıları ancak 11’dir. Bu Yahudilerin hepsi, marrano ailelerden gelir.Aralarında Antonio Lopes Suasso, Abraham Alewijn, David ve Isaac dePinto,JacobNuñezHenriquezileAthiasHalevyyeralır.

HindistanveÇin

OçağdayaşamışbirVenediklinindediğigibi,“bütündiğerbaharatlarıda

beraberinde getiren”69 karabiber, hâlâ Malabar kıyısından gelmektedir.Yahudiler yüzyıllardır burada karabiber ticaretinin tamamına hâkimolmuşlarsa da, durum artık böyle değildir. 1524’te kalan son Yahudiler,karabiber pazarını hâlâ kontrol ettikleri gerekçesiyle Anjuvannam’dakatledilir. 1344’te Cochin’de Mezopotamya göçmenleriyle kurulan, dahasonraCochinRacası tarafındanhimayeedilenbir cemaatyokolur.1502’deEngizisyon Portekiz gemileriyle bölgeye ayak bastığında, Müslüman yerelyönetici, Hıristiyan sömürgeciler karşısında karabiber ticaretinin marjinalaktörleridurumunadüşmüşbuazsayıdakimarranoyuyinedekorur.

9 Ağustos 1663’te Cochin ve Malabar kıyısını Portekizlilerden alanHollandalılar, burada artık kendilerini Yahudi olarak takdim etmeyenYahudilerlekarşılaşır.BuYahudilerbankacı,tüccar,diplomatvetercümandır;bazıları kara, diğerleri beyaz derilidir. Hollandalıların gelişi, bu Yahudilerikimliklerinin ortaya çıkma tehlikesinden kurtarır. (Hollandalıların karayaçıkış tarihi, Cochin’de bugün hâlâ bir bayram günüdür.) 1686’da birkaçAmsterdamlı Yahudi, buraya İbranice basılmış kitaplar getirir. Hintliler ogünekadarböylebirşeygörmemiştir.Küçükyenibircemaatbölgeyeyerleşir.HollandaYahudileriileCochinYahudileribirlikteçalışmayadevamederlersede, ne evlenmek ne dua etmek ne de yemek yemek üzere birbirleriylekaynaşırlar.

Daha uzaklarda, daha şimdiden dünyanın bir numaralı demografik gücüolanÇin’de,ülkeyeİS1000’edoğruyerleşenve1300’denberidışdünyaileilişkisi kesilmiş birkaç Yahudi cemaati, artık mevcut değildir. Çin’dekiKatolikmisyonununkurucusuCizvit rahibiMatteoRicci;1605’tePekin’de,dediğinegöregaripâdetleresahipvekendileriniMüslümanzanneden(Ricci,Yahudiâdetlerisaptar)12aileninyaşamaktaolduğuKaifeng’dengelengençbiradamlakarşılaşır.Bucemaatlerkökenleriüzerinehiçbirşeybilmediklerigibi, Hıristiyanlık diye bir dinden dahi bihaberdirler. Sonuçta muazzamboyutlardakiÇin’in,Hindistan’da olduğu gibi yeni gelenlerle kendi kendiniyenileyemeyenbircemaatiyutmasıiçin,üçyüzyıllıkbirtecritgerekmiştir.

İspanyasömürgeleri

Kolomb,PizarroveCortés’inAmerikası’nda,bazımarranolarPotosi’dekigümüş madenlerinden veya köle ticaretinden zengin olur. Diğerlerialçakgönüllü zanaatkârlar, sefil seyyar satıcılar olarak kalır. 1590’daEngizisyon bölgeye gelerekLima,Meksiko veCartagena’da üç Engizisyonmahkemesikurar.Tutuklamalarbaşlar.

Bazılarının hayatı söner.434 Zengin bir köle tüccarı ve gizli YahudilerinLima’dakilideri,“BüyükKaptan”lakaplıManuelBautistaPerezyakılır.JuanVincente adında bir serseri, 1626’da yakılarak infaz edilmeye mahkûmedilmeden önce iki kez “barışır”, yani tövbe eder. Gizli bir haham olanFranciscoMaldonnadeSilva;1639’daMeksiko’dadiridiriyakılmadanönce,dini inancı ile insanaklınaolanhayranlığınıharmanlayarak, işkencealtındaAristoteles’ten alıntılar yaparak hâkimlere meydan okur. Kadınlar da aynı

kaderi paylaşır. Meksiko’daki gizli Yahudilerin, ölülerin hazırlanması içinbaşvurdukları LeonorNuñez gibi. Son olarak, tüccar FranciscoBotello’nunkarısıtövbeetmeyireddederve1659’daMeksiko’dakiPlazzaMayor’dadiridiriyakılırkenYahudiinancınıhaykırarakcanverir.

Portekizsömürgeleri

Cabral, Polonyalı-Hintli Yahudi Gaspar de las Indias eşliğinde 1500’deBrezilya’yı keşfettikten sonra, kimse buraya yerleşmek için acele etmez.Brezilya’danealtınnegümüşnedebaharatmevcuttur.PortekizKralı’ndanbölgenin kontrolünü elde eden, Fernando de Noronha adında bir konversoolur. Gönüllü bulunamadığı için, bölgeye adi suçlardan hüküm giyenlergönderilir. Engizisyondan kaçabilecekleri düşüncesiyle, birkaç marrano dabölgeyegelir.Bunlarhekim,avukat,tüccarvevergitahsildarıdır.1550’lerdePortekizliler Madeira’dan şeker üretim tekniği ithal ederek Nordestekıyılarına Amerika’nın ilk şekerkamışı tarlalarını kurarlar. Muazzam birsanayioluşur.Bir yüzyıl boyuncaBrezilya,Avrupa’yayıldaortalama1.600tonbrütşekergönderecektir.

1580’de, Portekiz ile İspanya birleştikten sonra, Engizisyon Brezilya’ya

gelir.326 Bunun üzerine birçok marrano bölgeden kaçmayı tercih eder;kalanlarise,Meksiko’daolduğugibitehditaltındayaşar.NitekimEngizisyon;

RiodelaPlataüzerindeseyreden,İspanyolgümüşrealleriyle34şeker,pirinç,kumaş ve köle satın alan Portekizli armatörlerin, “yeni Hıristiyanlar”olduklarından ve Yahudilik yaptıklarından şüphelenir. Portekiz hesabınaBrezilya’yı fethetmiş olan bu Portekizli konversolar, bu enlemlerdegezinmeye başlayan Hollandalılara ümit bağlarlar. Hollandalılar 1630’daRecife’yi ele geçirdiğinde, birçok Portekizli Yahudi Hollandalılara katılır.Burada iyi karşılanırlar. 1634’te Hollandalı Genel Vali Nassau’lu Maurits,bölgede serbestçe ibadet edilmesine izin verir. Böylece Recife’ye, BahiakonversolarıileAmsterdamYahudilerindenoluşanveaçıkçaYahudiolanbircemaatyerleşir.

Bölgeye 1641’de 16 yaşındayken Amsterdam’dan gelen Isaac de

Castro’nun469kaderitrajiktir.1644’te,Recife’yeyeniyerleşencemaatIsaacdeCastro’yu,konversoları bulupRecife’deki güvenli bölgeyegetirmesi içinPortekiz Brezilyası’nın başkenti Bahia’ya gönderir. Isaac, Bahia’da fark

edilerek tutuklanır. Bahia Piskoposu’nun önüne çıkartılan Isaac; KatoliklikhakkındadahaçokbilgisahibiolmaküzereBrezilya’yagelmiş,JosédeLizadında Fransız bir Yahudi olduğunu iddia eder. Lizbon’a yollanan Isaac,burada hikâyesini değiştirir. Fransa’ya gelmiş Portekizli konversoların oğluolduğunu söyleyen Isaac, “yeniden sapkınlığa düşme” suçundan hükümgiymemekiçinvaftizedilmediğiniiddiaeder.Isaac’aikiseçeneksunulur.YaKatolikolacakvebeşyılhapisyatacaktıryadaYahudiolduğunuteyitedecekve ölecektir. Isaac hikâyesinde ısrar eder, günde yedi kez dua ettiğini, 613mitzvota riayet ettiğini söyler. Rahipler, iki yıl boyunca Isaac’ı dindeğiştirmeye ikna etmeye uğraşır. Boşuna. 1647’de, 22 yaşında ölümemahkûmedilenIsaac,Yahudidualarıokuyarakyakılır.

BaşkaYahudiler,HollandaBrezilyası’na gelmekte gecikmez.Macaristan,Polonya, Türkiye, Fas, İspanya, Portekiz, Hollanda ve Almanya’danYahudilergelir.BalthazardeFonsecaadındaYahudibirmühendis,Recife’yiMauritius’a bağlayan bir köprü inşa eder. Rabbi Isaac Aboab ile MosesRaphael Aguilar yönetiminde 200 Yahudi, Amsterdam’dan Recife’ye akın

eder.326Hahamlarıveöğretmeleriilebircemaatoluşmuşdurumdadır.

1648’de, Hollanda Brezilyası’nda yaşayan 12.000 Avrupalının 1450’si

Yahudi olup, bu Yahudilerin hemen hepsi Recife’ye yerleşmiştir.326 Şekerrafinerisiişletmecisiveyasimsarolanbazıları,PernambucoVadisi’ndegenişşekerkamışıplantasyonlarısatınalır.Diğerleri,köleticaretinde önemli rol oynarlar.KöleleriHindistan Şirketi’ne ait gemilerdensatın alıp, tarım işletmesi sahiplerine çok yüksek fiyatlara, üstüne üstlükşekerkamışı hasadı zamanında ödenmek üzere aylık %3 ila %4 arasındadeğişen faizle kredili olarak satarlar. Elde ettikleri kâr, zaman zaman kölebaşına %300’ü bulur. Söz konusu pazarda öyle önemli bir rol oynarlar ki,Yahudi bayramları esnasında köle müzayedesi yapılmaz. 1648’de RecifeValisiAdriaen Lems,Hindistan Şirketi’ne şöyle yazar: “Yahudi olmayanlarzenginolamıyor,zirazencileronlaraaşırıyüksekfiyataveaşırıyüksekfaizle

satılıyor.”326Aynı yıl,Recife ileMauritius’taki cemaatlerin yönetmelikleri;köle tüccarlarının,Hindistan Şirketi’nden satın aldıkları her bir köle başınabeşsoldostutarındabirvergi(imposta)ileithalettiklerihertürlümalınfiyatıüzerinden%4oranındavergiödemelerinişartkoşar.

Şekervetütün

HamşekerkamışıHollanda’daişlenir,dahasonrabütünAvrupa’yadağıtılır.Ticari faaliyet muazzam boyutlardadır. Recife ile Amsterdam arasında 100gemi durmadan mekik dokur. Hollanda’nın dolaylı vergilerinin dörtte biri,

Amsterdam’dakirafinerilerdeneldeedilir.69Enönemlişekertüccarlarından,São Salvador ve Recife’de konuşlanmış marrano Manuel Rodrigues,Amsterdam’a,SãoMiguelAdası’ndaneldeedilenşekeridepolamaküzereikibüyük ambar yerleştirir. 1655’te, “Yahudi milletinin Portekizli tüccarları”

Abraham ile Isaac Pereira, Amsterdam’da bir rafineri kurarlar.58Diğerleriham şekeri, Hollanda ile savaş halinde olduğu halde Portekiz yoluyla eldeederler.Marranoağlarınıngizemi:Temmuz1657’deAmsterdam’dabulunanSimon ileLuisRodrigues deSousa’ya, Porto’dan,Antonio da Silva adındaPortekiz Brezilyası’na yerleşik “gizli Yahudi” bir tüccar tarafından, başkamalların yanı sıra, 135 kasa şeker yollanır. Kasım 1658’de, SebastianCoutinho adında birine de altı kasa yollanır. Aynı yıl Salomon, Moses veIsaacdelPina,Amsterdam’dabaşkabir rafinerikurar,burafineriyi1669’da

Hıristiyanlara satarlar.326 Şeker Avrupa’da başka yerlerde de üretilmeyebaşlanınca, bu sektörün iniş halinde olduğunu sezen Yahudiler, bu ticaretibırakır.

Bununüzerinetütün,iyideniyiyebirYahudiişi–vebaşkalarınınekonomisiiçin de bir büyüme faktörü– haline gelir. Tarihin cilvesi: Amerika’ya ayakbasanilkbeyazolanmarranoLuísdeTorres,aynızamandatütüniçendeilkbeyaz olmuştur. 1611’de, Avrupa’ya ithal edilen ilk tütün balyası, DavidAbendanaadındaYahudibirtüccartarafındanHoornluHıristiyanbirtüccarasatılır. Dokuz yıl sonra, Amsterdam’da iki Yahudi tütün simsarı bulunur.

Tütün işleyen ve satan en önemli 30 ticarethaneden onu Yahudi’dir.58 İlkticarethanelerIsaacItaliander,Jacob Franco Mendes, Isaac Mendes ile 14 işçinin çalıştığı bir “kıyımatölyesi” sahibi Sara Dias de Fonseca’ya aittir. Bu, loncalardan bağımsız

çalışangerçekbirsanayidir.451ManuelLopezdeAzevedoadındabirilehinebir dilekçe imzalayan 14 tütün ithalatçısından 11’i Yahudi’dir. Jacob deJehuda Leon –Jan Portremiel olarak da bilinir–, tütün imalathanelerindebirçokAlmanYahudiişçiçalıştırır.Zatenbuiş,DoğuluYahudilerinuzmanlıkalanıdır. Nisan 1649 ile Haziran 1653 arasında Amsterdam’da yapılan 24Aşkenazevliliktenondördü, tütünezme işçisi iledir.Sefaradlar işindışında

kalmış değildir. 1661’de tütün sanayicisiMenasseh Gaon,Moises HeymanadındaAşkenazbirtütün“kıyıcısı”ileDaviddeOliveira,MoisesDaFonsecave Abraham Levy adında üç Sefarad çalıştırır. Ancak genellikle Sefaradlarpatron,Aşkenazlariseişçidir.

1654’te, 24 yıl süren Hollanda hâkimiyetinden sonra, PortekizlilerRecife’yi geri alır. Recife’de yaşayan 2000 Yahudi, 15 gemi ile Cayenne,Curaçao, Jamaika, Barbados, Panama, Kosta Rika ve Fransız Antilleri’nekaçar.FransızAntilleri’ni,Fransakralınınemriüzerinekısasüredeterketmekzorunda kalırlar. Karayipler’in bu bölgesinde, korsan deniz silahlanması,Yahudimürettebat veYahudikaptanlarla neredeysebirYahudi tekeli halinegelir.

1667’de Hollandalılar Nieuw Amsterdam’ı, İngiliz hâkimiyetindekiSurinam’akarşılıkİngilizlereverirler.Biryılsonraburada,dokuzplantasyonasahip Portekizli Yahudilere rastlanır: Pereiralar, Da Costalar, Da Silvalar,Casseresler,AlonzadeFonsecalar ileMesalar233köle, 55 şekerkaynatma

kazanı ile106başhayvansahibidir.34Ertesiyılbunlara,181köle,39şekerkaynatma kazanı ve 66 hayvan barındıran altı Yahudi plantasyonu dahaeklenir. Yüzyıl sonunda, Surinam’daki 400 şeker kamışı plantasyonunun115’i Yahudilere aittir. Hatta 1690’da içlerinden bazıları, köle isyanlarınınbastırılmasına öncülük eder. Bu Yahudilerden on kişi, 322 köleyle birlikteJamaika’ya göç etmeyi talep ederse de, Surinam’ın Hollandalı valisi,sömürgesininrefahıiçinendişeduyarakbuYahudilerisekizyıldahaalıkoyar.

Yahudilerin, Portekizlilerin tekrar ele geçirdiği Recife’den kaçmak içinbindiği gemilerden biri, 1654’te İspanyol korsanların eline düşer.KorsanlarYahudileriköleolaraksatmayahazırlanırken,buseferSaint-CharlesadlıbirFransız gemisi tarafından durdurulurlar. Geminin kaptanı Jacques de La

Motthe,55 küçücük birHollanda sömürgesine doğru yol almaktadır.Karayaçıkarlar. Geldikleri yer, Nieuw Amsterdam’dır. 13 yıl sonra, NieuwAmsterdamSurinam’akarşılıkİngilizlerletakasedilirveNewYorkolur…

İngilizsömürgeleri

1584’te, I. Elizabeth’in gözdelerinden Sir Walter Raleigh, Virginia’yıkeşfetmek ve altın ile Doğuya giden bir yol bulmak umuduyla burada birsömürge kurma izni alır. Raleigh aynı zamanda burada, stratejik birmaden

olanbakırdaaramak istemektedir.Seyahat için,dahaöncekarşımızaçıkan,Royal Mining Company’nin davetiyle İngiltere’ye gelerek bakırmadenciliğinde devrim yaratan Bohemyalımühendis JoachimGanz’ı (veyaGaunse)işealır.

AmiralRichardGrenvillekaptanlığındaPlymouth’tankalkangemi,1585’teRoanoke’ye (bugünküKuzeyCarolina) varır. “BakireKraliçe” Elizabeth’inşerefine,bölgeye“Virginia”adıverilir.Virginia,Mayflowerdahakuzeydeyeralan ve adı bir gün Massachusetts olacak bölgeye varmadan 35 yıl önceKuzeyAmerika’dakurulanilkİngilizsömürgesidir.HernekadarGanzbakırbulursa da, sömürge tutunamaz: hastalıklar, tehlikeler, Kızılderililerlesavaşlar. 19 Haziran 1586’da Sir Francis Drake, onları İngiltere’ye geri

çağırır.64 Ganz Bristol’a sığınarak İbranice ve Almanca dersleri vererekgeçimini sağlar. SirWalter Raleigh ise, bu başarısızlıktan dolayı ve İsa’nıntanrısallığından şüphe ettiği için, ki bu dikkatleri Ganz’ın üzerine çeker,kraliçenin gözünden düşer. Bu Yahudi, Raleigh’nin şeytani akıl hocasıolmasın? Bu iyi Hıristiyan’ın kafasında şüpheler uyandırarak her şeyinbaşarısızlıkla sonuçlanmasına neden olan o olmasın? Sakın her ikisi deYahudi olmasın? 1589’da –tam da İspanyollara karşı kendisinin mümkünkıldığı zaferden sonra– dine küfürle suçlanan Ganz, “yeniden sapkınlığadüşmüş” kabul edilmemek içinYahudi olduğunu itiraf eder. Ganz, özel birmeclisesevkedilir.HayatıbağışlananGanz,Bohemya’yasürülür.

Yeniden itibar kazanan Raleigh, tekrar Amerika’ya gidecek, 1595’teOrinocoNehri’nikeşfeçıkacaktır.Dahasonraateizmsuçuylaölümcezasınaçarptırılacak,ardındanaffedilecektir.15yılhapisyattıktansonra,tekraraltınaramayagidecek,ancaktekrarbaşarısızlığauğrayacaktır. I.James,Raleigh’i1618’deinfazettirecektir.

Ganz’a gelince, İngiltere’nin İspanya’yı mağlup etmesini, KuzeyAmerika’ya çıkmasını ve Sanayi Devrimi’ni başlatmasını sağlamıştır. Onubugünkimhatırlıyor?

70 yıl sonra, 1654’te,NieuwAmsterdam’a gelen Saint-Charles yolcuları

(Levy, De Piza, Taro, Lombroso, Mercado, Nuñes55), buraya yerleşen ilksömürge sakinlerinin arasında, Bar Simhon adında bir Alman Yahudi ilekarşılaşır.HollandalıValiPeterStuyvesant,yenigelenleriöncehapseattırır,

daha sonra hissedarlarının çoğu Yahudi olan Hindistan Şirketi’nin emriyleserbest bırakır. Yine simsarlığa başlayan bu insanlar, Kızılderililerle tütün,

kürkvebalığakarşılıkkumaşvealettakasederekticaretyapar.55Ertesiyıl,Amsterdam’dan gelen başka Yahudiler aralarına katılır. Her zaman olduğugibi, Kilisenin peşlerine düşmediği yerlerde daha rahat yaşamaktadırlar.1657’den itibaren, “Hollanda Batı Hindistan Şirketi’ne yük olmamaları veyoksullarınınbakımınıkendicemaatlerininüstlenmesikaydıyla”,buinsanlara

yurttaşlık hakları tanınır.106 Böylece tsedaka, Amerika’ya gelmiş olur.Kimileri burada, gelecekteki Amerika Birleşik Devletleri’nin en önemli

ailelerindenbazılarınıkurar:55Nathan,Lazaruz,Lopez,LambrosoveSeixas.

Dahaöncegördüğümüzgibi,1667’deİngilizlerSurinam’ı,dahasonraNewYorkolacakNieuwAmsterdamiletakasederler.Sömürgesakinlerininendişeetmelerine gerek yoktur. Bundan on yıl önceki durumun aksine, Yahudilerartık İngiltere’de hoş görülmektedir. Başkaları –on kadar kişi–, DoğuAvrupa’dan gelir.Öncü simsarlar olan bu insanlarMaryland, Pennsylvania,

GeorgiaveCarolina’yayerleşirler.106

10.XVIII.yüzyıldamilletlerinyaşamıveölümü

XVIII.yüzyılınbaşında,dünyadakiYahudinüfusuaşağıyukarı3.500.000’ibulur. Bu sayı, İS 1000 yılı nüfusundan azdır. Yahudilerin çoğu, Hıristiyantopraklarına yerleşmiştir. Hindistan, Asya, Yakındoğu ve Kuzey Afrika’dayaşayan bütün cemaatler gerilemeye başlamıştır. Avrupa’dakiler ise,Polonya’da yaşayan ve ışık saçan cemaatler ile Atlantik’in her iki yanınayerleşenveumutvaatedencemaatlergibi,yayılmahalindedir.Birçokkişininbel bağladığı bir dünya yok olurken, yaklaşmakta olan SanayiDevrimi’ndeYahudi olmanın bir başka yolu belirir. Kabul görmek için halen şart olanyararlıolmanınbirbaşkayolu.

İslam’ındurulmasıBatı,artıksadeceBatıileilgilenmektedir.Batıİslam’ıunuttuysa,İslamda

Doğuyuunutmuştur.

1739’da Türkler, 1521’de ilk olarak ele geçirdikleri ve uğrunaAvusturyalılarla savaştıkları Belgrad’ı tekrar alırlar. Bu, Türklerin sonfethidir.Türkleringerilemesi,300.000’iaşkınYahudi’ninyaşadığıKırım ile

Karadeniz civarını Ruslara terk ettikleri 1774 yılında başlar. Osmanlıİmparatorluğu’nda kalan ve her zamanki gibi marjinal yaşayan ve küçükgörülen cemaatler, Batı ruhuna açılır ve birkaç önemli noktada toplanır:İstanbul (450.000’lik nüfusuyla, Pekin veKanton’dan sonra dünyanın öndegelenşehirlerindenbiridir),Smyrna(veyaİzmir),CezayirveTunus.ÖzellikleBatı sınırları ile meşgul olan Türkler, Levant eyaletlerini kendi hallerine

bırakırlar.383

Bütün büyük ticari akımlarla ilişkisi kesilen Filistin, canlılığını yitirir.Bölgenin en önemli tek faaliyeti olan tekstil de durgunlaşır. Bölgede100.000’denazYahudi,birokadardaArapyaşamaktadır.Bedevileryenidenzulüm yapmaya girişir. Bölgeye hacılar nadiren gelir. Akka, alçakgönüllübölgeselbirbaşkentdurumunadüşer.İmparatorluğunbuücraköşesi,osıradacoğrafiveidariolarakbağlıbulunduğuSuriyebölgesindenayırtedilemez.

Fas’taki Yahudiler, gittikçe daha az kapalı bir çevrede yaşar ve Alauit

hükümdarlar tarafından gittikçe daha çok kabul görür.459 Tüccar vezanaatkâr Yahudiler, Arap komşuları ile ticaret yapar. Alışverişlerde paragittikçe daha çok kullanılmaya başlanır.Kendi aralarında krediye başvurmayasağının etrafından dolanabilmek için, borçların döviz, gıdamaddesi veyaborçtan farklıbirdeğerlimadenolaraködenmesini sağlarlar.Bu ise,borcunödendiği tarihte, söz konusu döviz, gıda maddesi veya değerli madenkurlarının serbestçe belirlenmesini ve faize denk gelen bir meblağın bukurlara eklenmesini mümkün kılar. 1723’te, Mulay İsmail’in hükümdarlığısırasında Fes’te verilen bir kararda Rabbi Judah Ben Attar, “cerahat gibiyayılan bu uygulama”yı kınayarak hoş bir benzetmeyle söz konusu

uygulamanın“güneşibirelekilekapatmayı”amaçladığınıyazar.459Fes’tekiaynıhahammahkemesi,1735’teMulayAbdallahzamanındaverdiğibirbaşkakararda şöyle bir şart koşar: “Bir borcun ödenmesi şu şekildegerçekleşmelidir: Para veya mal ödünç alan herkes, bu para veya malınborcunalındığıgünbelirlenenkurlarıüzerindenborcunuödeyecektir.Fiyatlar

artsınveyaazalsın,yenidentahminyapmayahacetyoktur.”4591760’tatahtaçıkanMulayMuhammad;bütünsinagoglarıtekrarinşaettirir,hazinedarveenönemli bakan olarak bir Yahudi’yi seçer. Anfa (1760’ta) ve Essaouira(1765’te)limanlarınıinşaettirerekburalaraçoksayıdaYahudiyerleştirir.

TürkiyevePolonyailebirlikteFas,hernekadarYahudilerburadaçokiyibirmuamelegörmesede,dünyadaençokYahudinüfusunasahipülkelerdenbiridir.

Polonya’nınsonu

XVIII. yüzyılın başında 600.000’den çok Yahudi, Polonya, Ukrayna veLitvanya’da,savaşlarınyıkıpgeçtiği,özgürköylülerinbileiflasedipserfliğedüştüğü bir bölgede yaşamaktadır. Ülke, yabancı güçlerin elinde bir kuklahaline gelmiştir. Yüzyıl, Yahudi olsun olmasın bütün Polonyalılar içinkaranlıkolacaktır.

1697’de, Fransa, Avusturya ve Rusya tarafından desteklenen ve bankacı

OppenheimerveLehmantarafındanViyana’danfinanseedilen414SaksonyaElektörü II. August’un kral seçilmesini kabul etmeye mecbur kalanPolonyalılar, daha sonra Fransa veMarie Leszczynska’nın desteğiyle (önce1704’te, daha sonra bir kez daha 1733’te) seçilen Stanislaw Leszczyski’yi,1723’te ise Saksonyalı III. August’u kralları olarak kabul ederler. 1764’teRusların etkisiyle, II. StanislawAugust Poniatowski, Polonya’nın son kralı

olur.414

Polonyalı Yahudilerin üçte ikisi, hâlâ kendilerini himaye etmeye devamedenşehirlereyığılmışdurumdadır.NekrallarınnedeprenslerinYahudilereartık ihtiyacıyoktur.Burjuvalar,Yahudilerinyerinegözdikmiştir.Yahudilerhalen, kendilerine, özellikle de polis karşısında, hiçbir hak tanımayanşehirlerinmalıdır.Yenigelengöçmenlerleolağanüstüartışgösterennüfusunetkisiyle kiralar patlar. Konut talebinin artmaması için, evlilik hakkı sıkıdenetim altında tutulur. Hiçbir Yahudi veya neredeyse hiçbir Yahudi, artıktoprakişlememektedir.Yahudilerinaltıdabirihanişletmecisi,üçtebiritüccar(balmumu, sabun, tuz, tütün, alkol), üçte biri zanaatkârdır. Her üç

zanaatkârdan ikisi, deri ve dokuma işler.414 1712’de Vilnius’ta, Yahuditerzilerin Hıristiyan bayramları esnasında çalışmaları, Hıristiyan

çalıştırmaları,hattaHıristiyanmüşterileresahipolmalarıyasaklanır.414Bunarağmen birkaç atölye gelişerek sermaye sahiplerinin, bazen de Yahudisermaye sahiplerinin hizmetinde ücretli –işçi, terzi, çalışan– istihdam eder.Bazı Yahudiler, hâlâ kâhyadır. Elzbieta Sieniawska’nın 40 yıldan uzun bir

sürekâhyalığınıyapanIsraelRubinowiczgibi.414Prenslernezdinde tekbir

büyük Yahudi bankacı kalmamakla beraber, bazı cemaat meclisleri hâlâ

asillerinveKiliseninparasınıyönetir.414

Bu birkaç zengin ile geriye kalan fakirler arasındaki müthiş gelir farkıkarşısında, bazılarının cemaat yöneticilerine –Krakow’da, Leszno’da,Ukrayna’da, Drohobycz’de– ayaklandığı olur. Böylece Polonyalı Yahudilerarasındabirbiriyleçelişikikiakımgünışığınaçıkar.

Bir yanda, Avrupa’nın her yerinde olduğu gibi, cemaat organlarınınsorgulanmasıylaartanbireyselözgürlüktalebiortayaçıkar.Bulaikvesosyaltaleplerden oluşan karışım, kendilerini her şeyden önce Polonyalı hisseden“asimilasyoncular”ın işidir. Hatta bu asimilasyonculardan bazıları, kendidurumlarının da ancak köylünün durumuyla paralel olarak iyileşebileceğini

düşünerekmilliyetçidevrimcilerekatılır.414

Öte yanda, 1750’ye doğru Podolya’da, Zohar’ın savlarını benimseyerekkendilerini istemeyen bir dünyadan çıkmayı öneren,BaalChemTov adıylatanınan ünlü haham Israel ben Eliezer etrafında tam tersi bir akım oluşur.Bunlar, mutluluğu, bayram coşkusunu öven, kapitalist toplumu reddedenhassidlerdir. “Tutucular” onları zaman zaman aforoz eder; Vilnius’takimeşhurgaonRabbiSalzmannonlardannefreteder.Ancaktutucular,hassidlerileortakdüşmanları“asimilasyoncular”akarşıseveseveittifakkurarlar.

Tadeusz Czacki ve Maciej Topor Butrymowicz gibi birçok KatolikPolonyalı yönetici de, Yahudilerin asimile olmalarını, betdinin ortadankalkmasını, Vaad’ın yetkilerinin azaltılmasını ve zanaatkârların sanayi vetarımayönlendirilmeleriniister.BütünPolonyalıyurttaşlareşitolmalıdır.

1764’te Polonya Diyet Meclisi, Vaad’ı lağveder. Ancak ekonomik kriz,Yahudi rakipleri karşısında Polonyalı zanaatkârların Yahudi karşıtı

duygularını körükler451 ve asimilasyon süreci sekteye uğrar. 1768’deKrakow, Poznan, Lviv, Vilnius ve Brest Litovsk’ta pogromlar yaşanır. Bupogromlarda, on binin üzerinde insan hayatını kaybeder. Ukrayna’daOrtodoksköylülerülkelerininbağımsızolmasınıtalepederekbinlerceKatolikPolonyalı ile Polonyalı işgalcilerin müttefikleri olarak görülen on binlerceUkraynalı Yahudi’yi katleder. Polonya’nın bir bölümünün Rusya’nın elinegeçmesiyle,asimilasyonyoluiyicekapanmışolur.

5 Ağustos 1772’de, ilk paylaşımın şartlarına göre Polonya, nüfusunun4.500.000’ini kaybeder. 150.000 Yahudi Avusturya, 25.000 Yahudi Rusya,diğerleri de Prusya sınırları içinde kalır. Avusturya-Polonya sınırı bundanböyle Galiçya’da, Polonya’da kalan Krakow ile Avusturya’nın eline geçenKazimierzarasındangeçer.BununüzerinesavaşbölgelerindeyaşayanbirçokYahudi, Litvanya’ya gider. Burada yerel topluluklar tarafından pek de iyikarşılanmazlar. Hatta Litvanya Yahudi Meclisi, bu Yahudileri, yerolmadığından geri püskürtmeyi teklif ederken, Vilnius gaonu meclisitoplamayı reddeder, zira böyle bir karar almaya gerek yoktur. Bu karar…SodomveGomora’dazatenalınmıştır!

1790’da Yahudi nüfusu, Polonya ve Litvanya’da 900.000, imparatorluksınırlarıiçerisinde150.000’dir.Yahudinüfusu,saltdemografikdeğişimlebiryüzyıldaikikattanfazlaartmıştır.Üstüsteyığılma,dayanılmasıgittikçegüçbirhalalır.

3Mayıs 1791’deburjuvalar, Polonya’nın geri kalankısmında iktidarı elegeçirir. Diyet Meclisi, hem kalıtsal hem de liberal bir monarşi kurar. Yenirejim, burjuvalar ile asillere aynı hakları tanır. Ayrıca Yahudilerin deşehirlerin malı olmadığına hükmeder; bu itibarla kimse Yahudileri,yüzyıllardan beri usul olduğu üzere yargısız hapsedemeyecektir. Cemaatlersevinç içindedir. Yeni anayasanın ilk yıldönümünde, ülkedeki bütünsinagoglardaşükrandualarıedilir.

Öteden beri gerçekleşmesinden korktukları bu burjuva devrimindenhoşlanmayan üst düzey devlet görevlileri, Prusya ile Rusya’ya çağrıdabulunurlar. Prusya ve Rusya, Varşova ile Vilnius’a saldırır. 1794’te, ülkeyiRus istilacılara karşı savunan Tadeusz Kosciuszko, Yahudi bir askeri birlikoluşturarakbubirliğinvarlığınışöyledoğrular:“Bizdenuzakmilletleri,başkahiçbir şey, dinleri ve âdetleri bizden farklı insanların bizim devrimimizidesteklemekadınakendiistekleriylecanlarınıfedaetmelerikadardavamızınkutsallığına ve devrimimizin doğruluğuna ikna edemez.” Nisan 1794’teKosciuszko ilePoniatowski,Ruslarımağlupetmeyebaşlarsada,daha sonrageri çekilirler. 1795’te Polonya, yeniden Varşova ve Kalisz ile nüfusunun3.000.000’unukaybeder.NüfusununçoğunluğuYahudiolanPoznan(aynıyılPoznan’da, 676 Hıristiyan terziye karşılık 923 Yahudi terzi bulunur),Prusya’ya geçer. Avusturya, Krakow dahil Galiçya’nın geri kalanına el

koyarak Yahudi esnafın tamamını bölgeden kovar. Avusturya, kuzeydeKrakow’dan güneyde Trieste ile Saraybosna’ya uzanır. II. Katerina;Vilnius’tanOdessa’yaLitvanya,Belarus veUkrayna’yı ilhak eder.Osmanlıİmparatorluğu’ndan gelenleri de katacak olursak bu, neredeyse 2.000.000Yahudidemektir.Üstdüzeydevletgörevlilerininburjuvalarakarşıgiriştiklerimücadele, ancak Polonya’yı yok etmeye yaramıştır. Dünyanın en büyükYahudicemaatininçokbüyükkısmı,artıkRusya’dayaşamaktadır.

İlkmaiyetYahudisi

Polonyalı Yahudiler Rusya’da, Yahudi’nin kim olduğunu bilmeyen birülkeylekarşılaşır.Dahaöncekiyüzyıllardaolduğugibibuyüzyıldadahiçbirçar, hatta Büyük Petro dahi, kim olursa olsun tek bir Yahudi’nin ülkeyeyerleşmesine izin vermemiştir. Ülkede ancakMoskova’dan veya kuzeydekilimanlardan geçmekte olan tek tük Yahudi tüccarlar ile Rus fetihleriylebirliktetoplumadahilolanbirkaçdindeğiştirmişYahudi’yerastlanır.

Birkader:403Daha önce bahsi geçen Smolenskli din değiştirmişYahuditüccar Chafirov’un oğlu, 1690’a doğru çarın çocukluk arkadaşı PrensMenşikov tarafından fark edilir. Prens Menşikov, Chafirov’u genç BüyükPetro’ya takdim eder. Asalet unvanı verilen Chafirov; hükümdarın özeldanışmanı olur, hükümdara yolculuklarında eşlik eder. 1704’te, İsveçbirliklerininEstonya’dayeralanNarva’da teslimolmalarınadairantlaşmayımüzakere eder. Çok zengin olan tüccar, St. Petersburg’da kendine İtalyanmimarRastrelli–şehrinenönemlisaraylarını inşaedenmimarın takendisi–tarafından tasarlanan özel bir konak inşa ettirir. Daha sonra, prenslerleevlenen kızları için de dört adet konak yaptırır. Şansölye yardımcısı olarakatananChafirov,yeğenlerindenbiriniKurlandiyaDüküileevlendirerekbaronunvanınıalır.1711’deTürklerlesavaşhalindeolanimparatoresirdüştüğünde,Chafirovrehinolarakimparatorunyerinegeçer.İkibuçukyılboyuncakaldığıİstanbul’da,DanieldeFonsecaadındaPortekizlibirmarrano ileilişkikurar.Böylece kendiniYahudi olarak tanıtanChafirov’un esaret hayatı kolaylaşır.Şan ve şerefe boğulmuş olarakRusya’ya geri döner. 1716’daBüyük Petro,Chafirov’u İsveç ile yapılan savaşı anlatan, içinde Rusçada ilk defa“vatandaş”ve“devrim”sözlerigeçenbirkitapyazmaklagörevlendirir.Kitap,Ruskitapçılarının ilkbüyükbaşarısıdır:20.000’iaşkınnüsha.1722’de,Persdevletine karşı yapılan bir sefer sırasında, çarın, Chafirov’un hamisi Prens

Menşikov ile arası açılır. Prens de Chafirov da gözden düşer. Novgorod’asürülen Chafirov’un mallarına el konur. Büyük Petro 1725’te öldüğünde,ChafirovMoskova’yadönerve1739’darefahiçindeölür.

1778’de II. Katerina, Polonya’nın birinci pay edilişi sırasında devraldığıYahudi tüccar ve zanaatkârların loncalara girmelerine izin verir. Bu durumYahudilerin, loncavebelediyelerde temsilciseçebilmelerinisağlar.DiasporatarihindeilkdefaYahudilereoyhakkıtanınır.

Polonya üç kez pay edildiğinde ve Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğualeyhine Dinyeper havzası, Karadeniz ve Kırım’a doğru genişlemesi sonaerdiğinde,2.000.000’ayakınYahudi,Rusİmparatorluğu’nageçer.Muazzambirgettohalinegelecekolanbiralanaadetahapsedilirler.

11.SaraytedarikçileriveSanayiDevrimi(1700-1800)

Fransaveİtalya’dahoşgörülenYahudiler1737’de,Venedikgettosundayaşayan2000Yahudi’nin,akşamlarıvepazar

günleri gettodan dışarı çıkmalarına izin verilir.75 1757’de, Floransa’dakigettolara da aynı izin verilir. Ancona’da kalanların durumu içler acısıdır.Livorno, konuksever ve özgür bir şehir olarak kalır. Papaya ait bir diğerdevlet olan Contado Venassino’da da Yahudilerin durumunda bir gelişme

olmaz.204Ozamanyaşamışbirgörgütanığışöyleyazar:

“Contado Venassino’daki Yahudiler, korkunç koşullarda yaşıyor. Bubölgede yaşayan Hıristiyanlar, bir İsrail evladını kendilerine benzeyen birinsanolarakgörmüyorlar.Yahudilerkendilerinetahsisedilmişbirmahalledeyaşamak zorundalar. Bu mahalleden, ancak kesin olarak belirlenmiş saataralıklarındaçıkabiliyorlar.TalihsizşekildebirHıristiyankortejiningeçmekteolduğu bir sokakta (ki bu sık sık oluyor) bulunurlarsa, her taraftan atılantaşlardan kendilerini korumak için kaçmak zorundalar […]. Daima sarı birşapka takmak zorundalar; Yahudi kadınlar ise, aynı renkte bir fularıbağırlarındataşımakzorunda.Buayırtediciişaretolmaksızınmahallesiniterkedenin vay haline. Yahudiler bütün Hıristiyanları, hatta onlara ‘Bir bağıştabulunun!’diyeseslenendilencileribilesaygıylaeğilerekselamlamakzorunda.Yahudi,böylediyendilenciyeboyuneğmekvebeşsousvermekzorundadır.Bir Yahudi’nin, evinden her çıkışında kaç defa 25 kuruş ödemek zorunda

kaldığınıTanrıbilir!”57Yahudiler,hayattakalabilmekiçin,gittikçedahasıkContado’dan çıkmak zorundadır. 1740’ta Montpellier’li tüccarlar, Yahudirekabetindenşikâyetçiolurlar.Kralınkâhyası,buşikâyeteşöylecevapverir:“Hıristiyanların dükkânlarında da Yahudilerinkinde olduğu gibi her şey

bulunsaydı,müşterilerelbetodükkânlaradagiderdi.”293

KraliyetmektuplarınınYahudileri farkgözetmeksizin “yeniHıristiyanlar”veya “Yahudiler” olarak adlandırdığı Guyenne’da, Yahudiler gittikçe dahaaçıkşekildekabulgörür.Haziran1723’tekralnaibi,100.000 livresekarşılıkYahudilerin ayrıcalıklarını yeniler (“Adı geçen bölgelerde, krallığımızda‘Portekizliler’veya‘yeniHıristiyanlar’sıfatıylatanınanveyerleşenYahudiler[…], toprak satın alma, oturacakları mahalleye karar verme hakkına sahip

olan krallık uyruklarıdır…”)67 Bordeaux’da Gradis ailesi, Londra veAmsterdam’a, Bordeaux ve Rouen’da satın aldıkları şarap, likör, tuzlanmışsığıretiveungibimallarısatar.Gradisler,Amerika’dakiFransıztopraklarınagereksinim malzemeleri sağlamak üzere Kanada Şirketi’ni kurar, Yedi YılSavaşı sırasında kral hesabına gemi kiralarlar. Bordeaux’lu başka aileler(Lopès-Dubec,Raba,Furtado)bankacılık,şarapvesömürgelerdengelenmalticareti, denizcilik sigortası, ticaret ve zanaat ile uğraşır. 41 kadının,profesyonel faaliyet içinde olduğu kaydedilmiştir. Bunlardan biri bankacı,

diğerişaraptoptancısıdır.67

Alsace’ta 1740’ta 2.125 Yahudi aile, 1784’te 3.942 aile, yani 19.624Yahudi yaşar. Çoğu, esnaf ve köylülerle iş yapan rehincilerdir. Kralın 10Temmuz 1784 tarihli açık mektupları, Yahudilerin toprak işlemelerine izinverir: “Alsace’lı Yahudilerin, kabul görecekleri topluluklarda çiftlikkiralamalarına,sözkonusuçiftliklerdekalmalarıvebuçiftlikleritekbaşlarınaişletmeleri şartıyla izin veriyoruz. Ayrıca Yahudilerin bağ, tarla ve genelolarak her türlü taşınmaz mal kiralamalarına da, buraları tek başlarınaişletmelerişartıylaizinveriyoruz.AncakYahudilerin,sözkonusuçiftliklerinveya bağ ve tarlaların işletmesinde Hıristiyan hizmetli çalıştırmalarına izin

vermiyoruz.”293

XVII. yüzyılın sonunda Yahudiler, Lorraine’de oldukça kalabalık birnüfusa sahiptir. Bunlardan biri olan Samuel Levy, 1721’de tutuklanmadanevvel Lorraine hazinedarıdır. Bütün Yahudiler sınır dışı edilir. Yahudiler

1726’da geri döner ve Polonya’nın tahttan indirilen kralı Stanislaw, onlarıyüklü bir vergi karşılığında kabul eder. Lorraine Fransa’ya katıldığında,krallıkYahudilerihoşgörür.

Artık Paris’te de hoş görülen (Bordeaux ve Pont-Saint-Esprit-lès-Bayonne’dan gelen) küçük bir “Portekizli” cemaat ile Almanlar, Metzliler,İngilizler,PolonyalılarveHollandalılardanoluşanbaşkabircemaatbulunur.Portekiz ayin usulünü benimseyen bir sinagog, Saint-André-des-ArtsSokağı’nda, bir başka sinagog ise Brisemiche Sokağı’nda açılır.“Portekizliler”genellikleçikolataveipekticaretiyapar,OdéonMahallesi’ndeotururlar.“Almanlar”hırdavatçı,eskicivemücevhercidir;oturmaizinleriiçinpolise bağımlıdırlar; Arts et Métiers, Sorbonne ve Saint-Merri’de

otururlar.141 1787’ye kadar dükkân dışı ticaret yapmak zorunda bırakılır,loncalara alınmazlar. Bunlar genellikle alçakgönüllü insanlar olsalar da,aralarında tek tük sanayici, finansçı ve entelektüel bulunur: Kralınkütüphanesinin bir tercümanı olan Israël Bernard deValabrègue, İstanbullubirailedengelenveXV.Louis’ninsarayındahekimolanDanieldeFonseca,Bordeaux’daki Yahudi “milleti”nin kral nezdindeki resmi temsilcisi olanJacob Rodrigues Pereira gibi. 1772’de Alman bir bankacı olan Cerf Berr,Fransızvatandaşıolur.Berrileilgilikrallıkfermanışununaltınıçizer:“Savaşve1770-1771yıllarındaAlsace’takendinihissettirenkıtlıkkendisine,bizimhizmetimizde ve devletin hizmetinde çalışma hevesini kanıtlama imkânı

tanımıştır.”327 Alsace’takiler hariç, ikrazatçı değillerdir. Zaten 1777’de,Théophraste Renaudot’nunki kapandıktan bir yüzyılı aşkın bir süre sonra,%10 faizle rehin karşılığı kredi veren yeni bir kurum kurulur. Bu kurum,

CréditMunicipalolacaktır.68

17 Kasım 1787’de XVI. Louis, Devlet Bakanı Malesherbes’i, FransaYahudilerininstatüsünüiyileştirmeklegörevlendirir.Aynıyılkral,Yahudilerindükkân sahibi olmalarına ve loncalara girmelerine izin verir. 1788’depiskoposlar, Katolik olmayanların bu şekilde taltif edilmelerinden endişeduyar: “Dinsizliğin ve ahlaksızlığın korkutucu boyutlara ulaştığı şehirlerde,devrimdahadahızlıgelişecektir”.

Fransız İhtilali’nden sonra 40.000Yahudi, açıkça Fransa’da ikamet eder.500’üParis’te,25.000’i“Alsacemilleti”nde,7500’üLorraine’de,gerikalanı

GuyenneileComtatVenaissin’de35yaşar.141

AydınlanmaÇağıfilozoflarıarasındakitartışmalarda,Fransa’daYahudilereolanbakışaçısınınnasılevrimgeçirdiğinigözlerönüneserer.Bubakışaçısıgittikçe daha az dini, gittikçe daha ekonomik ve siyasidir. Ancak bu bakışaçısı, pek olumlu da değildir. 1720’de Montesquieu şöyle yazar: “BanaFransa’daYahudi varmı diye soruyorsun?Şunubil ki, para olan her yerde

Yahudilerdevardır.”292

1723’te Savary, Evrensel Ticaret Sözlüğü’nde, Yahudileri tehlikelisahtekârlar olarak betimleyen deyimler kullanır. “‘Tam bir Yahudi’: Aşırıfiyatlarkoyanveharaçalantüccar;‘Yahudilerinelinedüşmek’:Ticariişlerdekatı, inatçıvezor insanlarlauğraşmak…”Veekler:“Yahudiler, ticaretteçokyetenekli olmakla ün salmıştır. Ancak aynı zamanda, tam olarak namus vesadakat ile ticaretyapmadıklarındanda şüpheedilir.Bueleştiridoğruolsunveya olmasın, Yahudilere karşı en önyargılı olan milletlerin dahi, onlarınaralarındayaşamasınakatlanmaklakalmayıp,onlardanpazarlıklailgilisırlarıöğrenmekvebu şekildeeldeedilenkazançlarıonlarlapaylaşmakhevesinde

olduğudabirgerçektir.”356

Trévoux’nun Evrensel Sözlük’ünün 1732 tarihli basımında, şu tanımıokumak mümkündür: “‘Yahudi kadar zengin’, aşırı zengin demektir. Hileyapan veya haraç alan bir tüccara da ‘Yahudi’ denir; zira Yahudiler namlı

tefeciler,dolandırıcılarvehilekârlardır.”419

1764’te Voltaire,Felsefe Sözlüğü’ne aynen alınan bir mektubunda şöyleyazar:“İbranilerneredeysedaimayagöçebeyahaydutyaköleyadaajitatörolmuşlardır. Bugün hâlâ bu dünyada göçebe olup, bu dünya ile bütüninsanların sadece kendileri için yaratıldığını iddia ederek herkesi dehşetedüşürürler […]. Onlar; çok uzun zamandır, olabilecek en iğrenç cimriliği,olabilecekennefretuyandırıcıbatıl inanç ilekendilerine tahammüledenvekendilerini zengin eden milletlere karşı olabilecek en sarsılmaz nefretlebirleştiren cahil ve barbar bir halktan başka bir şey değildir. […] Sizler

[Yahudiler], hesapçı hayvanlarsınız; düşünen hayvanlar olmaya bakın!”432

Voltaire,Gelenekler Üzerine Deneme’de konuyu şöyle bağlar: “Yahudileri,zencileri nasıl görüyorsak öyle, yani aşağı bir insan türü olarak

görüyoruz.”431

İbrani halkının imajı, 1765’te Ansiklopedi ile değişir. Eserin kilitisimlerinden Chevalier de Jaucourt, kendi kaleme aldığı “Yahudi” başlıklımakalede, “Yahudilerinmaruz kaldığı onca zulümden sonra, bu halkın hâlâayaktakalabilmesine”hayretederve“Musayasalarınaolansıkıbağlılıklarınahayranım” diye ekler. “Aklı başında ve düzenli hayat tarzlarından, işkonusundaki ölçülülüklerinden”, “taşınamaz mala sahip olmaya ve işsizkalmaya” dayanamadıklarından dem vurur. Son olarak, HıristiyanlarYahudilere “geçinmeleri için gelir kaynağı olarak sadece ticareti” bırakmışolduğundan,Yahudileri“namussuztefeciler”addetmeyiadilbulmaz.Veşöylebitirir:“Hıristiyanlığıkabulettiklerindemallarınaelkoyduk;kısasüresonraise,Hıristiyanlığıkabuletmedikleriiçinonlarıyaktık.”Veyineekler:“Onlarıkovduğumuz için İspanya’da nasıl zarara uğradıysak, Fransa’da da diniinançları birkaç noktada prensinkinden ayrılan bu uyruklara zulmetmeklezararauğradık.”Diderotiseşöyleekler:“Tarihhiçbize;otoritesi,saygınlığı,muhakemesi,dindarlığıvevicdanı,birİbrahim,birİzhak,birYakup’unkiylekıyaslanabilecekadamlarsundumu?[…]YaMusa?Onetarihçi!Oneyasa

koyucu!Onefilozof!Oneşair!Oneadam!”114

AlmanyaveAvusturya’dasaraytedarikçileri

XVIII.yüzyılınbaşındaimparatorluk,Avrupa’nınengenişveenkalabalıkdevleti durumundadır. Habsburglar’a ait topraklarla birlikte BohemyaKrallığı’nı ve bu krallığa bağlı toprakları, Macaristan Krallığı’nın Osmanlıhâkimiyetinde olmayan kısmını, Milano Dukalığı’nı, Napoli ve Sicilyakrallıklarını kapsar. VI. Karl 1720’de öldüğünde başlayan taht kavgası, birAvrupa savaşına dönüşür. Birçok beklenmedik olaydan sonra, Karl’ın kızıMariaTheresiakendinikabulettirmeyibaşarır.

Neredeyse tamamı 1670’te Viyana’dan sürülmüş olan Yahudiler, yavaşyavaşşehregeridöner.KüçükbirSefaradcemaatişehreyerleşerekBalkanlarveİstanbul’dakicemaatlerileticaribirağkurar.

Otuz Yıl Savaşı’ndan beri paramparça ve mahvolmuş bir halde bulunanAlmanya’dabir yığın küçükdevlet, herkesin hayranolduğuXIV.Louis’ninmutlakıyet modeline benzeyen mutlak hükümetler kurmaya veya bu tiphükümetlerigüçlendirmeyeçalışmaktadır.BütünAlmanprensleridüzenlibir

ordu ile “küçük bir Versailles” istemektedir.329 Yahudi bankacılar –her nekadar prenslerin modeli Fransa’da oturmasalar da–, prenslerin bunları eldeetmelerinisağlar.Netoprakmülkiyetinenedeasaletunvanıgetirengörevlereyatırım yapamayan Yahudiler; gümrük vergisi idarecisi, para yöneticisi,orduların tohum, devletlerin sermaye tedarikçisi olurlar. “Krallığıntedarikçileri” sıfatıyla, eski yapılanmaların etkili rejimlere dönüşmesine,

devletin menfaati13 mefhumunun oturmasına ve devletin bekasınınsağlanmasına yardımcı olurlar. Borç alabilecek durumda olmayan devlet,devletolamaz.Varlıklarınaancaktahammüledilenbuyabancılar,birkezdahamilletlerindoğuşunavegüçlenmesinekatkıdabulunurlar.

Her ne kadar moda peruklar takar, moda giysiler giyer, kendileri gibiinsanlara ayrılmış mahalleler dışında yaşama hakları bulunur, hükümdarıntopraklarında serbestçe dolaşır, vergiden muaf tutulur, gayrimenkul satınalmalarına izin verilir ve hatta bu General priviligierte Jüdendan bazılarıasalet unvanları alırsa da, “saray tedarikçileri” sarayda yaşamaz. Buyüzdendirki,çoğukişininonlarıhakaretle“MaiyetYahudileri”olarakanması

haksızlıktır.372 Birkaç istisna hariç, bu Yahudilerin hiçbir resmi sıfatıbulunmazvearistokrasidentamamendışlanmışdurumdadırlar.Hernekadarkızları için oluşturdukları çeyiz (yüzyıl başında 736 livres, yüzyıl sonunda9.000 livres) Hıristiyan aristokratlarınkine bedelse de, asiller onları asla

aralarınakabuletmezler.117

İştebu“saraytedarikçileri”ndenbazılarınınkaderi:403

Behrend Leffman (veya Lehman), Saksonyalı August’un mutemetadamıdır.Dini görevlerini yerine getiren birYahudi olanLeffman’ın birçokrolü vardır: siyasi, diplomatik, ekonomik. Bunları, kendisinisağlamlaştırdığına inandığı katı ibadet anlayışından asla ödün vermeden

yerine getirir.372 Prensi onu 1697’de Paris’e, Polonya Kralı seçilmesi içindiğerbirçokhükümdargibiborçverenXIV.Louis’ninverdiğiparayıalmayayollar.Leffman,büyükfıçılariçindegetirdiğiparayı,seçimdebelirleyicigücesahipHannoverDükü’nünoyunusatınalmaktakullanır.

1698’deHeidelberg’dedoğanJosephSüsskindOppenheimer,öncebirçoksarayın tedarikçisi iken, daha sonra kaderini, kendisini “şahsi hazinesinin

yöneticisi”atayanWürttembergDüküveSırbistanValisiKarlAlexander’ınki

ile birleştirir.357 1733’te Württemberg tahtına çıkan I. Karl Alexander,Süsskind’i Stuttgart’a çağırarak önce dukalığın mali yöneticisi, daha sonraFrankfurt’taki temsilcisi olarak atar. Süsskind, Frankfurt’ta getto dışında,AltınKuğuHanı’ndayaşamasınaizinverilentekYahudi’dir.Parayöneticisi,daha sonra mali yönetici atanan Süsskind –resmi bir sıfatı olan tek “saraytedarikçisi”dir–,Württembergyönetiminiyenidendüzenler,büyükbirservetelde eder, dukalığın en nüfuzlu ve en nefret edilen adamı haline gelir. Budurumdan endişe duyan Süsskind; 2 Şubat 1737’de I. Karl Alexander’dan,devlethizmetinde işlediğive işleyeceğibütüneylemleriöncedenaffedenbirkararnameeldeeder.Dük,bundanbirkaçhaftasonra,12Mart’tagizemlibir

şekildeölünce,Süsskind tutuklanarakhapseatılır.372Davası,mahkûmiyeti,Yahudiliğe geri dönüşü ve 1738’de Stuttgart’taki infazı, bütün Almanya’da

çokbüyükyankıbulur.402

Samson Wertheimer’in oğlu Wolf Wertheimer, 1740’a doğru MariaTheresia’nın bankacısı olur. Tıpkı babasının Yahudiler Viyana’dansürülmedenönceyapmışolduğugibi,devlethazinesinifinanseeder,yönetimiyenidendüzenler.

Brandenburg Sarayı’nın tedarikçisi olan Behrend Levi, aynı zamandastadlan, yani büyük elektörün Elbe Nehri’nin batısında kalan bütüntopraklarında yaşayan Yahudilerin temsilcisidir. Aslında büyük elektörünmenfaatlerini korur ve Kleve Yahudilerine o kadar sert muamele eder ki,Yahudilerkendisinekarşıayaklanır.

Saray tedarikçilerinin en meşhuru, Mayer Amschel Rothschild’dir.286

1743’te Frankfurt’taki gettoda doğan Mayer, ailede, atalarından birinin1560’ta sahip olduğu bir ticarethanenin ismine gönderme yapan bu adıkullanan ilkkişidir.Aileesnaf, sarraf,yünve ipek tüccarıdır.Mayer’indinibütün bir esnaf olan babası, Frankfurt’ta yaşadığı sırada Joseph SüsskindOppenheimerileişilişkisiiçindedir.MayerönceFürth’tekihahamokulundaokur.12yaşındaHannover’e,birbaşka saray tedarikçisivebabasınındostuolan Wolf Jakob Oppenheim’ın yanına gider. Madeni para ve madalyakonusunda uzmanlaşır. 1764’te Frankfurt’taki gettoya geri dönmek zorundakalan Mayer, Hessen-Cassel Prensi Wilhelm’e birkaç madalya satmayı

başarır. 1769’da, bu sarayın tedarikçisi sıfatını elde eder. 1770’te,SaksonyaSarayı’nın bir başka tedarikçisinin kızıyla evlenir (Mayer o sırada 28yaşındadır;bu,oçağdaevlenmekiçinoldukçaileribiryaştır).Namlıbirantikpara uzmanı ve tüccarı olur. Kataloglar düzenler, bunları madeni para vemadalyauzmanımüşterilerinegönderir.Müşterilerindenbiriözelbirmadenipara arıyorsa, oparçayıonun için ararvebulur. 1780’dePrensWilhelm ileWeimarDükü–Goethe’ninhamisi–,Mayer’ındüzenlimüşterileridir.1787’degettonun en zengin sakinlerinden biri haline gelenMayer, evini genişletmeihtiyacı duyar. 1771-1792 yılları arasında karısı kendisine her yıl bir çocukvermiştir.Bu,OrtaAvrupaYahudiliğiiçinosıradaistisnaibirdurumdeğildir.19çocuktan,beşioğlanbeşikızolmaküzereonçocukhayattakalır.MayerAmschel,1792’deenküçükoğluJacobdoğduktansonra,müşterilerinekredivermeye başlar. Ödediği vergiler, 1794’te gelirinin şehirde oturan Goetheailesininkineyaklaştığınıgöstermektedir.2000yıldanberibütünYahudilerinyaptığıgibiMayerda,gelirininondabirinicemaatinsosyalişlerinebağışlar.1794’teHessenPrensi’ne,kendisinemadeniparayerine“olabilecekenuygun

fiyata”gümüşparalartedariketmeyiteklifeder.286Bankacıolur.

Saray tedarikçileri, modern devletlerin kurulabilmesi için maddi kaynaksağladıklarıülkeleringelişimiaçısındanfevkaladefaydalıdır.

Saraytedarikçileriyadsınamazbirnüfuzasahipolsalarda,gerçekanlamda

siyasiağlarkurmazlar.14Ancak1744’teMariaTheresia,PrusyalılarhesabınacasuslukyapmaklasuçlananBohemyaYahudilerinisürmeyekararverdiğinde,

toplubirgüçgösterisiyaparlar.357BukararüzerineWolfWertheimer,saraytedarikçileriileRoma,Bordeaux,Bayonne,Frankfurt,Amsterdam,LondraveVenedik’teki cemaat yetkililerini harekete geçirir. Roma cemaati, papayabaşvurur; Bordeaux ve Bayonne cemaatleri, sürgünler için para toplar.İngiltere Kralı ile Hollanda Staten-Generaal’i, maiyetlerindeki Yahudilerintalebiüzerine,MariaTheresianezdindenüfuzlarınıkullanır.MariaTheresia,Wolf Wertheimer ve arkadaşları tarafından 240.000 florin ödenmesikarşılığında sürgün kararını geri çeker. Bu, 1939’dan önceki Yahudileriherhangibirülkedensonsınırdışıetmeteşebbüsüdür.Kaldıki,otarihteartıksürgünsözkonusuolmayacaktır…

Saray tedarikçilerininbu şekildeözgürleşmesi,AlmanyaveAvusturya’daçoğuçokbüyükbirsefaletiçindeyaşayandiğerYahudileriözgürleştirmez.O

çağda yaşamış Prusyalı Hıristiyan bir yazar olan ve Yahudilere arka çıkanChristianWilhelmDohm,“I.FriedrichWilhelm’denberisüregelenvezenginYahudilere, çoğu kez diğer Yahudiler aleyhine, her türlü lütufta bulunma

âdetinden”yakınır.391

1740’ta, Avusturya ile uzun süreli bir savaş sonucunda, II. FriedrichPrusya’da iktidarı ele geçirir. 1750’de, krallığındaki Yahudi nüfusunukısıtlamak için elinden geleni yapar. Bir baba, oturma iznini ancakoğullarından birine devredebilir; Yahudilerin girebilecekleri meslekler çokkısıtlıdır;altın,sığır,yün,alkol,derivetütünsatmayahaklarıyoktur.Ancakithal edilen ürünlerin (değerli taş, giysi, at, kürk, bal, çay, kahve, çikolata)ticareti ile uğraşabilir, belirli mesleklerde (sokak satıcısı, eskici, rehinci,matbaacı,zanaatkâr)çalışabilirler.BununlabirlikteAvusturya’daolduğugibiPrusya’da da, ülkede kalmalarına izin verilenler sosyal açıdan gelişmegösterir. İki nesil sonra eskiciler tüccar, zanaatkârlar sanayici, rehincilerbankacı, sokak satıcıları dükkân zinciri sahibi, matbaacılar editör olur.Getirdikleriyeniliklerle,bütünülkeninekonomikvesosyalgelişiminekatkıdabulunurlar.

Bununlabirliktegittikleriyoldandaşaşmazlar.Bankacıolanlar,sanayiileuğraşmayıreddeder.Sanayiyiküçümsediklerindendeğil,herkesinkendiişiyleuğraşması gerektiğini düşündüklerinden. “Yönetimin mali destek sağladığıAşağıAvusturya’dayeralanNeuhaus’takiaynafabrikasınınüretkenolmadığıortayaçıkınca,YahudiWertheimer imparatorafabrikayısatınalabilmesi içingerekli parayı verir.Ancak fabrikanınyönetimi kendisine teklif edildiğinde,

başkamaliişlemlerinbütünzamanınıaldığınıbelirterekteklifireddeder.”323

FinanseettiklerişirketlerikendileriyönetmedikleriiçinYahudilerekızılacak,Yahudilerin Sanayi Devrimi’nden hiçbir şey anlamadıkları düşünülecektir.GerçekteiseYahudiler,finansınşirketyönetiminehazırlanmanıneniyiyoluolmadığını,sanayininözelbiruzmanlıkalanıolduğunubilirler.

Bir kader: 1729’da Dessau’da (Almanya) bir Tevrat öğretmeninin oğluolarak doğan Moses Mendelssohn, Berlin’de İbranice, Fransızca, Latince,Yunanca, İngilizce ve İtalyanca öğrenir. Kant’ın dostu olur, felsefe üzerineyazılar yayımlar, zengin bir Yahudi ipek imalatçısı olan Isaac Bernhard’ınyanına özel öğretmen olarak girer. 1763’te, “bilim dalı olarak metafizik”üzerine bir deneme ile Prusya Bilim Akademisi’nden ödül alır. Isaac

Bernhard’ın şirketine girenMendelssohn, Bernhard’ın ortağı olur. 1779’da,dramaturg ve Aydınlanma filozoflarının Prusya’daki yandaşı GottholdEphraimLessing’inoyunuBilgeNathan’ailhamkaynağıolur.Bilimyoluylakanıtlanabileceğini düşündüğü bir tanrıcılığa yönelir. 1785’te Kudüs veyaDini İktidar ve Yahudilik adlı kitabında, Yahudilerin laik dünya ilebütünleşmesini,dinlerinbiraradayaşamasınısavunursada,Yahudiliğinvahiyyoluylagelmişbirdinolarakbenzersizolduğunuiddiaeder.Yahudilerigettohayatınıreddetmeyevedışdünyadayaşamayateşvikedenilkkişidir.YahudiAydınlanmaÇağıolanHaskalah’ın(“akıl”)sembolüolur.Kitab-ıMukaddes’iAlmancaya çevirir; ancak iki dünya arasında geçişin şart olduğunun altınıçizmek için İbrani alfabesi kullanır. Doğu Yahudilerini çağdaş olmaya,Talmud’un eğitimin merkezi olduğunu reddetmeye ve dindışı bilimlerikeşfetmeyedavetedenilkkişidir.Mendelssohnsayesinde,1778’deBerlin’de,erkek çocuklar ve kızlar için laik Yahudi okulları ortaya çıkmaya başlar.Mendelssohn ayrıca, ikamet edilen ülkenin dilinin konuşulmasını, Yidişdilinin reddedilmesini, sanayi dallarında çalışılmasını, artık Mesih’inbeklenmemesini, canlıların dünyasını iyileştirmenin yollarının aranmasınısalık verir. Böylece Orta Avrupa Yahudiliğini, aşağı yukarı kendi isteğiylegirdiğibirgettodançıkmayateşvikeder.

Yahudilerin siyasi açıdan özgürleşmesi, nesilden nesile ürkek adımlarlaekonomik gelişmeyle başlar. Yetkililer, bu gelişmeyi yavaşlatmak içinellerindengeleniyapar.PrenslerYahudilerieskidenolduğugibisoyamazlarsada, onları uzakta tutmak hâlâ ellerindedir. 1784’te Frankfurt’ta, cemaatinpazargünlerigettodançıkmasıyasaklanır.Bazıevlergüzel,bütünevleriniçitemizse de, sokaklara tek bir çöplük yerleştirilmemiştir. 1788’de, gettodışında yaşamasına izin verilmiş bir matematik öğretmeni, bir isyansonrasında gettoya dönmek zorunda kalır. 1795’te, hastalarının çoğuHıristiyan olan Yahudi bir hekimin, rekabetinden mustarip olan Hıristiyanhekimlerin tepkisi üzerine şehirde oturması yasaklanır. Mayer AmschelRothschild’in halen yaşamakta olduğu gettoyu ziyaret edenGoethe, buradaoturanve“ennihayetindeinsanolan”Yahudileriniçindebulunduğuiçleracısıkoşullarahayreteder.

Avusturya’da yeni imparator olan II. Joseph, 1765’te köleliklerinkaldırılmasına karşılık özel hakların kaldırılmasını elde etmeye çalışır.1781’de Yahudilere özel vergileri kaldırır, Yahudilere sivil haklar tanır,

Yahudilerin elle yapılan işlerle ve tarımla uğraşmalarına izin verir veYahudileriüniversiteyekabuleder.BunakarşılıkYahudileriHıristiyanlargibigiyinmeye, birkaç sene askerlik yapmaya ve Almanca konuşmaya zorlar.1789’da şöyle yazar: “Saltanatımızın başından itibaren en önemlihedeflerimizden biri, devletlerimizde yaşayan bütün yurttaşların,milliyetlerine bakılmaksızın bir kez hoş görüldükten sonra, kamu refahına

katkıdabulunmasıdır.”1171792’de,Yahudicemaatlerinin toplumlabukadarçabukkaynaşmaniyetindeolmadığıanlaşılınca,II.Joseph’inkısasürelihalefiII.Leopold,askerlikyapmamecburiyetinivergiyeçevirir,Almancakonuşma

zorunluluğuna dair kararnameyi yürürlükten kaldırır.117 Yahudilerin,kendilerindenziyadebaşkalarınazenginlikgetirdiklerifarkedilmeyebaşlanır.

Nihayet 1797’de Leopold, imparatorluktaki Yahudi tüccarların getto

dışında oturmalarına izin verir.117 Aynı yıl Berlin’de bir oyuncu, VenedikTaciri oyununu, seyirciler arasında bulunması olası Yahudilere hitaben birözürkonuşmasıileaçar.

Hollanda’dagerileme

III. William –1689’da İngiltere Kralı olan stadhouder– 1702’de ölünce,HollandaStaten-Generaal’iWilliam’ahaleftayinetmeyireddeder.Hollandalıburjuvalar,prenslerkarşısındaözerkliklerinigerikazanır.

Amsterdam’da yaşayan 20.000 kadar Yahudi’nin yarısı Sefarad yarısı

Aşkenaz’dır.1743’teçokilginçbirbelge,58buYahudilerinhangimesleklerde çalıştıklarının ayrıntılı bir dökümünü yapar. Yahudiler genelolarakfinansvesimsarlıkalanlarındaçalışır,nadirenticaret,dahadanadirenzanaat ile uğraşır. İşte detaylar: 150 aile finans (110 aile bankacı, 40 ailekambiyocudur); 135 aile simsarlık (130 aile değerli kâğıt simsarı, bir ailedenizcilik simsarı, dört aile tütün simsarıdır); 29 aile toptan ticaret (10 ailetütün,altıailegiysi,üçailepamuk,ikiailetekstil,üçailehalıveyorgan,ikiaile dantel, bir aile porselen, iki aile peynir toptancısıdır); 40 aileperakendecilik (altı ailegiysi,16ailepamuk,10aileçay,altı aile tütün,birailebambu,birailepamukipliğiperakendecisidir);30ailemücevhercilik(23ailemücevherci, yedi aile elmas işleyicisidir); 18 aile alkol ticareti (iki ailemeyhanesahibi,10ailebiraimalatçısı,altıaileşarapmahzenisahibidir);58aile entelektüel işlerle uğraşır (14 ailematbaacı, dokuz aile kitapçı, iki aile

avukat,12ailehekim,beşailecerrah,beşaileeczacı,üçaileöğretmen,altıaileşarkıcı,birailekoşerkasap,ikiaileeğitmendir);dokuzailedeişçidir(biraile içki damıtıcısı, bir aile yün yıkamacısı, iki aile perukçu, beş ailekapıcıdır).Buailelerinçoğusonderecealçakgönüllüdür.

Bazıları hâlâ çok zengindir. Simsar Abraham de Fonseca 1712’deöldüğünde, arkasında elmas, inci, değerli taşlar, mercan, altın ve gümüşten

oluşan yüklü bir servet bırakır.34 14 ailenin kendi mürettebatı vardır; 20ailenin kırsal bölgelerde arazileri bulunur. Bu aileler, günlük hayata dahilolurlar.OrdutedarikçisiMosesMachado’nunoğluJacobChizkyaMachado;Utrecht Şirketi’nin en önemli yöneticilerinden biri olur, bir kambiyobankasınınkuruluşuna,piyangodüzenlenmesineve“şehrinAmsterdamkadargüçlü hale gelebilmesi için”Utrecht’tenZuiderzee’ye bir kanal kazılmasına

katılır.58 1748’de bir De Pinto ile Emmanuel Suasso, Doğu Hindistan

Şirketi’ninenönemliyöneticileriarasındayeralır.69BiryılsonrabaşkabirDe Pinto, Batı Hindistan Şirketi’nin yöneticisi olarak atanır. Amsterdamborsasında, Yahudilerin artık kendilerine ayrılmış park yerleri vekahvehaneleri vardır.Hattamenkul kıymetler ticareti,Yahudilerin uzmanlıkalanıhalinegelir.Nisan1739tarihliopsiyonluticaretkurallarınıbelirleyenbir

belge,409 22’si Yahudi olmak üzere (Israel Ricardo, David Spinoza, IsaacAbravanel,RodriguesSilva,SalomondeMeza,Cardoso,Mendes,Belmonte,

vs.)30uzmantarafındanimzalanmıştır.58

Yüzyıl ortasında, Aşkenaz Yahudileri Sefaradlara kıyasla hâlâ çok dahafakirdir. 1743’te sadece tek bir “Alman” aile, 8.000 guldenden yüksek birgelire sahiptir. Amsterdam’ın en zengin 400 Portekizli Yahudi ailesi hâlâ,Almanya ve Polonya’dan gelen 800 fakir aileye bakmaktadır. 1747’de,SefaradcemaatiningençsorumlularındanbiriolanIsaacdePintoşöyleyazar:“Cemaatte bağış yapanların sayısı 25yılda629’dan610’a indi;muhtaç aile

sayısı ise, 450’den 750’ye çıktı.”58 1748’de, 1769’da ve 1785’te cemaatdevletten, çoğunlukla Aşkenaz olan en fakirlerin kömür ve ekmeğininvergilendirilmemesinitalepeder.

AncakSefaradlardagerilemeyebaşlamıştır.Şekerticaretiileşekerüretimi,değerli taş ticaretiveelmasişlemeatölyeleriyokolmaktadır.Ancakmenkulkıymetler ticaretinegeçmeyibaşaranlar,sosyalstatülerinikorurveHollanda

toplumunun modernleşmesine katkıda bulunurlar.69 Fakat Pisalı YehielNissim’inikiyüzyılönce,AmsterdamlıJosephdelaVega’nınisebiryüzyılönce verdiği ihtiyatlı olmakla ilgili dersleri unuturlar: Gerçek ekonomikzenginlik yaratmadan spekülasyon olmaz. “Portekizli” tüccarlar, öldürücüdarbeyi25Temmuz1763’tealır:YediYılSavaşı’ndansonra,borsadayapılankötübirspekülasyonsonucundaenönemliHıristiyanbankalarındanbiriiflaseder,beraberindeYahudibirbankaolanJosephArendt&Co.’yu,dahasonra

başka bankaları iflasa sürükler.58 Ekim ayında Amsterdamlı dokuz“Portekizli” bankacı, şehir mahkemesine, poliçeler yasasını uygularkenanlayış göstermesini rica eden bir dilekçe verir.Mahkeme, talebi reddeder.Bütünbankacılariflasasürüklenir.JosephArendtkaçar.

Ertesiyıl, (36’sıYahudi)41bankacı,bu tipaşırılıklarınönünüalmakiçinyeni borsa kuralları koyar. Fakat aldıkları ders yeterli olmamıştır.Spekülasyonlaryenidenbaşlarve1773’tebuseferLondrakaynaklıikincibirkriz,Hollandalı Sefaradların yüklümiktarda yatırımyaptıkları İngilizDoğu

Hindistan Şirketi’nin iflasına neden olur.69 Öncelikle kendi bankacılarınıkoruyanİngiltereBankası,Amsterdam’dakiborsayakeşideedilmişpoliçeleriiskontoetmeyireddeder.Herkesiflaseder.Amsterdam’dakiYahudicemaati,şehirlebirlikteözellikledeSefaradlarçöküşhalindedir.

Aynıyıl,HollandacemaatisorumlusuhalinegelenaynıIsaacdePinto,iflasedenişlerikurtarmakadına,Şabatilebayramgünlerininiptaledilmesiniteklifeder.Muhteşem bir metinde şöyle ekler: “Milletimiz [Portekizli Yahudiler]her geçen yıl fakirleşiyor, ticarethanelerimiz zarar ediyor, çoğu iflas etmişdurumda.Diğerleriise,debdebeveaşırılıklariçinde.Ortasınıf,çokihtiyatlı.Enönemliinsanlarımızınbütünbenlikleriylegiriştiklerihissesenediticareti,tambir felaket.Sonuçolarak,PortekizliYahudimilleti yazını yaşadı, şimdikışagiriyor.Bizimküçümsediğimiz,gerçekteysebizdendahaçalışkanolanenfakirAlmanlarise,kışlarınıyaşamışolarakönlerindekigüzelgünlerigörerek

burayaakınediyorlar.Bizdüşüyoruz,onlarçıkıyor.”117

“Çıktıkları” doğru olsa da, bölgede kalmazlar; zira Aşkenazlar,geleceklerinin başka yerde şekilleneceğini fark etmişlerdir: Kitleler halindeakın ettikleri İngiltere’de. 1783’te Versailles Antlaşması, Hint OkyanusuticaretiniHollanda’nınelindenalır.HollandaDoğuHindistanŞirketi

temettü dağıtmayı bırakır, birçok hisse senedi sahibimuhtaç duruma düşer.Bunun üzerine birçok Amsterdamlı Yahudi (sayıları hâlâ 20.000, yaninüfusun %10’udur) İngiltere’ye gider. Burada menkul kıymetler ticaretinigeliştireceklerdir. Menassah Ben Israel’in kehaneti, 130 sene sonragerçekleşir.

BüyükBritanya’damalidevrim

Nitekim XVIII. yüzyılın başından itibaren, İngiliz Yahudiliği kendinitamamıyla kamu maliyesinin oluşumuna vermiştir. Her milletin yükselişegeçtiğianlardaolduğugibi,öncegüçlübirdevletkurulmadanşahsizenginlikolamaz.Sağlıklımaliyesiolmayan,yaniuzunvadeliborçlarverecekgüvenilirfinansçılar olmadan güçlü devlet olamaz. Tarihte birçok defa olduğu gibi,Yahudilerin rolü de bir kez daha bu olacaktır: Yeni gücünmali temelleriniinşaetmek.LordTreasurerbirimininoluşturulmasıveBoardofTreasury’ninkurulması, kamu maliyesinin düzenlenmesini ve devletin asalak feodalaracılardan, görevlerini satın almış ve devleti finanse etmekten âciz bu çoksayıdaki “görevli”den kurtulmasını sağlar. Yahudilerin yönetiminde, kamumaliyesi bir bakıma millileştirilmeye başlanır. Yahudiler, dışarıdan gereklimalikaynağısağlar,kamumaliyesinindüzenlenmesineyardımcıolurlar.

1700’de Londra’da, ilk Sefarad sinagogu inşa edilir, ardından İbranicekitaplar basan birmatbaa açılır. Bütün egemen cemaatlerin iki temel direğiböylece,Hollanda’dakilerden50yılsonra,Fransa’dakilerdenbiryüzyılevvelkurulmuşolur.

Aynı yıl, Salomon deMedina adındaHollandalı Yahudi bir bankacı, III.William tarafından Londra’da şövalye ilan edilir. Medina; MareşalMarlborough’nun Ramillies, Audenarde ve Malplaquet (İngilizler içinBlenheim) muharebelerinin sonucunu ilk olarak kendisine bildirmesi için,mareşale bütün harekâtları boyunca yılda 6.000 sterlin tutarında vergiödeyerek zengin olmuştur. Medina, bu bilgileri anında borsada kâraçevirmiştir.Bütünmeselehâlâ,entelektüelveticariiletişimağlarındadır.

Ve bu ağlar gelişmektedir. Başka tüccarlar, yanlarında Avrupa menşelimallarlaAmsterdam’dangelir.BumallaryineManchestertekstilürünleriyletakasedilir.27Eylül1712tarihliTheSpectator,aslında ikibiniaşkınyıldırişlemeyedevamedenbuağıkeşfeder:“Yahudiler,dünyadakiticarilimanlaraöyle yayılmış durumdalar ki, en uzak milletlerin birbirleriyle iletişim

kurmalarını, insanlığın bağlantıda kalmasını sağlayan araçlar halinegelmişlerdir. Yahudiler, büyük bir binanın takoz ve çivileri gibidir. Her nekadar pek önem verilmezse de, binanın çökmemesi için bunlar kesinliklevazgeçilmezdir.”

Nitekim İngiltere’de, ülkenin ekonomik uyanışındaki temel rollerinerağmen,Yahudilerehâlâ“pekönemverilmez”.

1753’te, yabancı ülkede doğmuş Yahudilere İngiliz Yahudileri ile aynıhaklarıtanıyanJewishNaturalizationBilltasarısıreddedilir.Bu,Almanya’ylaPolonya’dançoksayıdaYahudi’ninİngiltere’yeakınetmesinehiçbirşekildeengel olmaz. Çoğu, mal (buğday, renklendirici, baharat, kenevir, ipek) vedövizsimsarıdır.Diğerleri,kuyumcuveyabankacıdır;bazıları,krallığayüklümiktarlarda borç vererek kamu borçlanmalarında uzmanlaşır. AralarındaAlmanya’dangelmişbirtüccarolanIsaacRicardodavardır.Ülkeninmalivesiyasi istikrarına katkıda bulunurlar; bu istikrar, ikrazatçılara güven verir.IsaacdePinto,1771’deAmsterdam’dan,imrenirgibişöyleyazar:“Faizlerintitizlikle ve tartışılmadan tam zamanında ödenmesi ve parlamentogüvencesinesahipolunduğufikri,İngiltere’ninitibarınıöylesağlamlaştırdıki,Avrupa’yı hayrete düşüren miktarlarda borçlar alabildi.” Pinto, İngiltere’de“kimseninkasalardaparasaklamadığını”,“cimriinsanınbile,malınıpiyasadadolaştırmanın, devlet fonları, büyük şirketlerin veya İngiltere Bankası’nınhisselerinisatınalmanın,malınısaklamaktandahaiyiolduğunukeşfettiğini”

sözlerineekler.117

Duyulangüvenöylebirsafhadadırki,Nisan1782’de,maliaçıdanzorbirzamanda, 3.000.000 sterlin tutarında borç arayan İngiliz hükümetine5.000.000 arz edilir! “Londra borsasından dört veya beş büyük şirketin

hareketegeçmesiiçintekbirsözyeterlioldu.”69

İngiltere, dünya ekonomisinin kalbi haline gelir. Birkaç Yahudi’nin budurumdaçokbüyükpayıvardır:bankacılar,simsarlar,kamuyaborçverenler,SanayiDevrimiiçin(başkalarınınyanısıra)şartolanmalidevriminaktörleri.Yahudileryine,kendileriniağırlayanülkeyeyenilik–buradapara–getirirler.Misafir edenlere ne şekilde katkıda bulunulabileceği kanıtlanamazsa, iyiağırlanmak söz konusu değildir. Akın akın göçmen gelmektedir. İngilizYahudilerinin sayısı 1700’de 600 iken, yüzyıl sonunda 20.000’e ulaşır.

Isaac’ın1772’deİngiltere’dedoğanoğluDavidRicardo,20yaşındaborsadanzenginolur,dahasonrakendiniekonomiteorilerinevererekbualandadevrimyapar.

Halen Hollanda’nın elinde olan Hindistan’da, Hollanda Doğu HindistanŞirketi yöneticilerinden David Ezechiel Rahebi, Cochin’e yerleşir. 1760’ta,Titus zamanından beri bölgede yaşayanBene IsraellerinYahudi olduklarınıtespit eder.Rahebi’nin çocukları, kitap ithalatçıları sıfatıylabölgede125yılkalacaklardır.1798’deKalküta’yagelenHaleplitüccarChalomCohen,HalepveBenaresarasındaipekveçivitticaretiyaparakzenginolur.Taki1816’da,Lucknow Nababı’nın mücevhercisi olarak atanana dek. Madras, Kalküta,BombayveHong-Kong’daSolomonlar,Castrolar veSassoonlar elmas, değerli taş, pamuk, jüt ve tütünticaretinegirerekİngilizsömürgeciliğininbaşlangıcındaroloynarlar.

Amerikanumudu

1728’deKuzeyAmerika’nınilksinagoguPhiladelphia’daaçılır.Birbaşka

sinagog iki yıl sonra Manhattan’da kapılarını açar.106 1740’ta BritanyaParlamentosu,Yahudilerinİngilizsömürgelerineyerleşmelerine“izinverir”…oysa Yahudiler, bir yüzyılı aşkın zamandır bu sömürgelerde yaşamaktadır!BirçokgöçmenCharleston,Savannah ileköleve rom ticaretini elinde tutan

güçlü bir cemaatin bulunduğuNewport’a yerleşir.55 1750’de, bütün KuzeyAmerika’da 2500 Yahudi yaşamaktadır. 1768’de Kanada’nın ilk sinagogu,Montréal’dekiShearithIsraelinşaedilir.1770’tebaşkalarınınyanısıra,AaronLopez (1762’deMassachusettsvatandaşıolan ilkYahudi)Newport’ta, Isaac

daCostaCharleston’daköleticaretinekatılır.106

Kurları durmadan değişen çeşitli dövizler kullanıldığından ve paraylaolduğu kadar tohum veya kürkle de ödeme yapıldığından, bazı Yahudiler,başkalarıyla birlikte, simsar olur. Çek tahsil eder, yurtdışına para gönderir,devlet tahvilleri ve mal alıp satarlar. Aynı çağda İngiltere’de olduğu gibibazıları, egemenliğin temelaracıolandevlethazinesininkurulmasını sağlar.Bütçesiolmayan,yanivergisiveborçalmakapasitesiolmayandevletolamaz.

Zaten 1773’te Bağımsızlık Savaşı da vergi yüzünden başlar. Bir grupkolonisakini,çayüzerindenalınangümrükvergisiniprotestoetmekamacıyla,BostonLimanı’nademir atmışbir İngilizgemisininyükünüdenizeboşaltır.

19 Nisan 1775’te, Lexington muharebesi ile savaş başlar. 4 Temmuz 1776tarihli Bağımsızlık Bildirgesi, Amerika Birleşik Devletleri’ni dünyada

Yahudileretamsiyasieşitliksağlayanilkülkeyapar.106

1670’teherikiCarolina’nındaanayasasınıkalemealmışolanJohnLocke,buanayasaya“Yahudileri,dinsizlerivediğermuhalifleri”koruyanbirmaddeeklemiştir.WilliamPenn tarafından1681’deyazılanvedahasonraAmerikaBirleşikDevletlerianayasasınamodelolacakolanPennsylvaniaanayasasının9.maddesişöyleder:“Bütüninsanlardoğadan,zamanaşımınauğramayacakşekilde,kendivicdanınınsesinegöreTanrı’yatapmahakkıalmıştır.”1776’dayazılanVirginiaanayasasıiseşöyleder:“İnsan,kendivicdanınagöreözgürceibadetetmehakkındanfaydalanabilir.”

Başkan Woodrow Wilson daha sonra Kitab-ı Mukaddes’in Amerikananayasasınıkalemealanlaramodelteşkiletmişolduğunuyazacaktır:“Kolonisakinleri;Kitab-ıMukaddes’in kralın otoritesini eleştiren, İngiliz krallığınınilahicüppesiniüzerindenalan, İbrani toplumunuöncülerimiz içinbirmodelhaline getiren bölümlerini hatırladılar. Anayasamızın ruhunda, Yahudiörgütlenmesininkalbiolanenyüksekotoriteninilkelereaitolduğu(“tiranlarabaşkaldırmak,Tanrı’yaitaatetmektir”)fikriyatar,ziraYahudiörgütlenmesimutlakdemokrasininilkilahiörneğidir.”

BağımsızlıkSavaşı,19Nisan1783’teParisAntlaşmasıilesonaerer.Savaşboyunca26.000kişiölmüştür.Burakamoranolarak,Amerikalılaraçısından,daha sonraki bütün savaşların neden olacağı kayıplardan görece çok dahayüksektir.

1787’de bütün yeni devletler, birliğin anayasasını yazmakla görevliPhiladelphia Konvansiyonu’na delege yollar. Daha sonra bu anayasa,devletler tarafındanonaylanır.Kitab-ıMukaddes ruhu burada damevcuttur.Birliğin ilk mührü, firavun tarafından takip edilen Yahudilerin Kızıldeniz’igeçişini tasvir eder. Jefferson, Franklin ve Adams, bu mührü reddederek

yerine kartalı tercih ederler.106 Bununla birlikte Özgürlük Çanı üzerine,Levililer’den bir alıntı yerleştirirler: “Andproclaim freedom throughout the

landuntoalltheinhabitantsthereof”36(25,10).

Nisan 1789’da, –Yahudiler konusundaki tereddütleri, Newport cemaatinehitabenyaptığı18Ağustos1790tarihlikonuşmasındandabelliolan–George

Washington,AmerikaBirleşikDevletleri’nin ilkbaşkanıolur.1792’de,NewYorklu24toptancı,NewYork’tayeralanWallStreet68numaradabirmenkulkıymetler borsası kurar. 1795’te bir kanunla, Amerikan vatandaşlığınageçebilmek için en az beş yıldır Amerika Birleşik Devletleri topraklarındayaşıyor olma şartı getirilir. 3.900.000 kişi arasında 3000Yahudi,Amerikanvatandaşıolur:köylüler,simsarlar,MordecaiSheftall,FrancisSalvadorveya1781’de Alexander Hamilton ile Bank of North America’yı kuran IsaacMoses gibi bankacılar. İşte iki finansçının kaderi: David Francks ve HaymSalomon.

Philadelphia’da Alman bankacılardan oluşan bir ailede doğan David

Salisbury Francks,55 Kanada’ya giderek 1775’te bu ülkeyi istila eden

İsyancılara37katılır.Orduyukendicebindenfinanseeder.Kanada’dayaşananbozgundan sonra, Temmuz 1776’da Philadelphia’ya döner. Fransızcabildiğinden,FransızdenizbirliklerinekomutaedenAmirald’Estaing’ebağlıkuvvetler nezdinde irtibat subayı olur. Francks daha sonra, West PointGarnizonu’nu ele geçiren Philadelphia askeri valisinin emir subayı olarakatanır. Askeri vali ihanet ederek West Point’i İngilizlere teslim etmeyekalkınca,Francks askeri valiye itaat etmez.Diplomat olanFrancks,Paris’teİsyancıların elçisi Benjamin Franklin’e katılarak Franklin’e AmerikanBağımsızlığı’nı tanıyan antlaşmanın bir nüshasını götürür. Marseille’dekonsolosolanFrancks,1786’daFasilebirantlaşmamüzakereeder.1789’da

KongreFrancks’e,verdiğihizmetlerdenötürü400akrlık38biraraziverir.

1775’te Haym Salomon,55 Polonya’dan ayrılır. 30 yaşında New York’agelen Salomon, İngiltere kralı olan prenslerine yardımcı olmak üzereAmerika’yagelenHessenlıAlmanbirliklerindegörevalır.1776’daİngilizler,Salomon’un İsyancılar adına casusluk yaptığından şüphelenerek onu hapseatarlar. Hapisten kaçan Salomon, alayındaki askerleri kaçmaya teşvik eder.Simsarlıkmesleğinegeridönerek,azöncebahsigeçenFrancks’inkızıRachelFrancks ile evlenir. Casusluk suçlamasıyla yeniden tutuklanan Salomon,İngilizlerin hizmetindeki Almanlara tercümanlık hizmeti verir, buradankaçarak Philadelphia’ya gelir, dilini bildiği Fransız birliklerinin tedarikçisiolur.Buaradayinebirkamumaliyesidersi:Amerikanhükümeti,vergitahsiledemediğinden durmadan kâğıt para basar. Mayıs 1776’da, ordu iflasıneşiğindedir.Ertesikış,askerleraçlıktanölür.Geçicihükümetinmaliyeyüksek

denetiçisiRobertMorris,HaymSalomon’u“maliyebakanınınsimsarı”olarak

atar.55 1781’den Temmuz 1782’ye dek Salomon, 200.000 dolar değerindedevlet tahvili satın alır. Bu, müthiş bir meblağdır. Salomon, Amerikanhazinesinin ilk finansçısıdır. Ağustos 1782’nin sonunda savaş kötü gitmeyebaşlayınca ve kimse artıkSalomon’dan tahvil almak istemeyince, Salomon,

ertesiyılsatmaküzerebutahvillerikendihesabındatutar.106Salomon;gençAmerikan cumhuriyetinin yöneticilerine, geri ödenmesini talep etmeksizinkişisel olarak da borç verir. Bunlardan biri, dışişleri bakanı ve daha sonraAmerika Birleşik Devletleri’nin dördüncü başkanı olacak olan JamesMadison’dır (Madison, hatıratında bunu teyit eder). Amerikan ordusununfinansmanınısağlayarakzaferdebelirleyicibirroloynamışolanSalomon,birköşedeunutulmuşolarakölür.

1801’de Amerika Birleşik Devletleri’nin üçüncü başkanı ThomasJefferson, devlet tarafından Batının geniş ovalarını keşfetmeyegönderilenlerden, şu soruya cevap aramalarını talep eder: “İsrail’in kayıpkavimlerinin bu ovalarda bir yerlerde olabileceği ihtimal dışı olmadığına

göre,KızılderilitörenleriileYahuditörenleriarasındabirbağvarmıdır?”106

16Tevrat’tayeralanveYahudilerinuymasıgerekenemirler(ç.n.).

17Birkiliseninayineşyalarındansorumlurahibi(ç.n.).

18Mişna’nındördüncübölümüolanNezikin’inaltındayeralanbiraltbölüm(ç.n.).

19Latince“yoktanvaretmek”.Tanrı’nınevreniyoktanvarettiğiinancınagönderme(ç.n.).

20Efkaristiyaayinindekullanılanmayasızekmekİsa’nınbedeninisimgelediğinden,buekmeğesaygısızlıketmek,İsa’yasaygısızlıketmekdemektir(ç.n.).

21Ortaçağ’daparabasmaatölyelerindekıymetlimadenleriölçmedekullanılan244,5gramlıkağırlıkölçüsü(ç.n.).

22Katolikinanışınagöre,ekmekileşarabınİsa’nınkanıylaetinedönüşmesi(ç.n.).

23KralIII.Edward’ınKaraPrenslakabıylatanınanoğluEdward(ç.n.).

24XII.veXVII.yüzyıllararasındagiyilenuzunvevücudayapışanerkekgiysisi(ç.n.).

25PapaVI.AlexandertarafındanIsabelveFernando’yaverilenunvan(ç.n.).

26Yazar;I.Bayezid’inoğullarından,FetretDönemindegayriresmiolarakdokuzyıl(1402-1411)padişahlıkyapmışEmirSüleyman’ıI.Süleymansayarak,KanuniSultanSüleyman’ıII.Süleymanolarakalmıştır(ç.n.).

27Çevirideaynenbırakıldı.KanuniSultanSüleyman1566’daölmüş,yerineoğluII.Selim

geçmiştir.Bahsigeçenİnebahtıdenizmuharebesi,1571’deII.Selim’insaltanatısırasındagerçekleşmiştir(ç.n.).

28Çevirideaynenbırakıldı.KanuniSultanSüleyman’dansonratahtaçıkanoğluII.Selim’inlakabıelbette“Muhteşem”değildir.KaldıkiolayıngeçtiğitarihtetahttaII.Selimdeğil,SultanSüleymanoturmaktadır(ç.n.).

29Günahçıkartmakveölümdensonracennetegitmekiçinpapanınsattığıafbelgesi(ç.n.).

30Cermenülkelerindeneredeysedörtyüzyılboyuncakullanılmışolangümüşpara(ç.n.).

31Kralınbellikişileregönderdiği,krallığınçıkarlarıylailgiliaçıkmektuplar(ç.n.).

321581-1795yıllarıarasındavarlığınısürdürmüşolanHollandaCumhuriyeti’ninyasamaorganı(ç.n.).

33İngilizcedeveFransızcada“theIndies”/“lesIndes”olarakadlandırılan,kolonyaldönemeaitkavramınTürkçedetamkarşılığıyoktur.Yenidünya’yıkeşfedenKristofKolomb,ölenekadarAmerika’nınDoğuHintAdalarınınendoğuucuolduğunudüşünmüştür.DahasonrabukavramkargaşasınıgidermekiçinAmerika’ya“theWestIndies”/“lesIndesoccidentales”,DoğuHintAdalarınaise“theEastIndies”/“lesIndesorientales”denmiştir.Bubölümde“Hindistan”dankasıt,yerinegöreDoğuHintAdalarıveyaAmerika’dır(ç.n.).

34İspanya’daXIV.yüzyılınortalarından1864’ekadarkullanılangümüşpara(ç.n.).

351791’deFransa’yakatılanContadoVenassino’nunadı,ComtatVenaissinolur(ç.n.).

36“Vebütünülkede,oülkeninsakinleriiçinözgürlükilanedin”(ç.n.).

37Amerikantarihinde“Patriots”olarakbilinenvatanseverlerveyaİngilizleraçısından“Insurgents”,yaniisyancılar(ç.n.).

38BirleşikKrallık,KanadaveAmerikaBirleşikDevletleri’ndekullanılanve0,4047hektaraeşitaraziölçüsü(ç.n.).

IVSAYILAR

(1789-1945)

1.SanayiDevrimi’niniletişimcileri

2.Üçfantezi

3.Dörtmatris

4.Çoğunluğunüstünlüğü

5.Yeni,kriz,eski

6.Holokostekonomisi

Batı dünyası, kendini feodal ve dini etkiden kurtarmıştır. Demokrasi vepiyasa ekonomisi, krallıklar ile imparatorlukları sıkıştırmaktadır. Böyle birdurumda asimilasyonun, zulümlerin gerçekleştiremediğini başarabileceğidüşünülebilir. Yahudi halkını, sayıların banalliğinde, yeni oluşan sınıflar vemilletler arasındaki mücadelelerde yok etmek. Oysa hiç de böyle olmaz.Yahudihalkı,dünyavedünyaekonomisininsarsıntılargeçirdiğibudönemdedahadaözelbirroloynayarakhayattakalacaktır.

Batı toplumu, Sanayi Devrimi’ni gerçekleştirmeye başlar. Artık herhangibiryerveyamesleklekısıtlanmışbulunmayanYahudihalkı,buyenidurumunsunduğuyenialanvemesleklerikeşfedecektir.

BuradadaTevrat,tariheışıktutar.Tevrat’ındördüncükitabı–Sayılarveya

“Çölde”90–, Fransız İhtilali’ndenHolokost’a kadar olan bir buçuk yüzyılınmetaforu gibidir. Söz konusu kitap, çölü geçişin ikinci yılından Musa’nınKenan ülkesi yakınlarında ölmesine kadar, İbrani halkınınSina’da geçirdiği38,5yılıanlatır.Kitap,birsayımlabaşlar(kaçailemannailebeslenecek,kaçerkekvergiödeyecek,kaçkişisilahtaşıyacaktır),birhesapkapatmaylabiter(kaç kişi vaat edilmiş topraklara girecektir). Girişte olduğu gibi çıkışta da,saymakuğursuzlukgetirir.Eniyidurumda,vergimükelleflerisayılır;enkötüdurumda,yaklaşmaktaolanbir savaş içinasker sayımıyapılır.Çöl tuzağınadüşenlerinbirtanesibile,buradansağçıkamaz.

Aynı şekildebubölümünkapsadığıdönem,vaatedilmiş topraklarıbulmaumuduyla,özellikleAvrupa’dayapılanbiryolculuğuanlatır.Çoğuburadacanverecektir.

Burada da her şey rakamların etrafında döner. 1000 yıl önceYahudilerin

toplamnüfususabitkalırken,dünyanüfusudörtkatınaçıkmıştır.861800’deYahudi nüfusu, hâlâ 4.000.000’dan biraz fazladır. Bu rakam, Tapınağın

yıkılışı sırasında mevcut nüfustan azdır.35 Bunlardan 3.000.000’u, çoğuRusyaveAvusturyaİmparatorluğu’ndaolmaküzereAvrupa’dayaşar.Geriyekalan1.000.000isebaşkayerlerde,çoğunluklaİslamtopraklarındadır.

Bu tarihten sonra baş döndürücü bir artış başlar. 1880’deYahudi nüfusu,Avrupa’da7.000.000,Rusya’da1.000.000olmaküzeretoplam8.000.000’dur.Daha sonra 1914’te 14.000.000’a, 1939’da 16.000.000’a ulaşır. Bu

Yahudilerin neredeyse yarısı, Doğu Avrupa’da üst üste yaşayan fakirinsanlardır.Sankiyokolmaküzereoradaistiflenmişgibidirler.

SayılarKitabı’ndaolduğugibi,saymakuğursuzlukgetirir.

Yahudilerin, kendilerini farklı oldukları için eleştirenlere verdikleri cevaptektir: Genel anlamda kültürlerinden kopmamakla birlikte, farklı olmamakiçinellerindengelenherşeyiyaparlar.Fakirleşmeyigözealmadankapalıbircamiada yaşamak artık mümkün değildir; genel büyümeye dahil olmak,asimile olmayı gerektirmektedir. Bir Yahudi için, etrafındakiler için iyiolmayanhiçbirşeyinonuniçinde iyiolamayacağınıdaunutmamakgerekir.Çölde olduğu gibi, bazıları Altın Buzağı’ya tapar; diğerleri yeni kanunlargeliştirir,yepyenimesleklericateder,yenizenginlikleryaratır.Çoğusayılardaboğularakkimlikleriniyitirir.Bunakarşılıkdiğerleri,dayanışmazorunluluğuortadan kalkmamakla birlikte, kimliklerini bireycilikte, toplumlabütünleşmede,rekabette,toplumkurallarınınreddinde,girişimciruhtabulur.

ZiraSayılarçağıaynızamandakişiselmaceralar,tekbaşınaalınankararlarçağıdır. Muazzam yaşam öykülerinin, entelektüel, endüstriyel ve malihanedanlarınzamanıdır.Bunlara,geçmişteolduğugibiyineoYahuditakıntısıeşlik eder: İsimlerin değerlendirilmesi. Bununla birlikte aynı çağ; isimsizkitlelerin, baş kaldıran ve kurban edilen işçilerin, çağdaşlığın içler acısıkurucularınındaçağıdır.

Bazıları, burada bu başarılara isim konması konusunda tereddütgösterebilir.Çokdauzakolmayanbir tarihekadar,birineYahudidemeninokişiyiölümemahkûmetmekdemekolduğuunutulmuşdeğil.BununlabirlikteKitab-ıMukaddesderki,isimvermek,sonsuzluğunşartıdır.

1.SanayiDevrimi’niniletişimcileri

İşte yine yıkılması gereken birmit: Prenslere borç vermekve kendilerinizulümlere karşı korumakla fazlasıyla meşgul olan Yahudi halkının, SanayiDevrimi’nikaçırdığıdüşünülür.Hiçbirşeybundandahayanlışolamaz.Dahaönce gördüğümüz gibi birçok Yahudi XVI., XVII. ve XVIII. yüzyıllardaHollanda, İngiltere, Almanya, Polonya ve Avusturya sanayilerinin dahabaşlangıcında kendilerini göstermiştir. XIX. yüzyılda bu durum daha daperçinlenecektir. Yahudiler, kitle üretimini mümkün kılacak olan mucizeviteknolojik,endüstriyelvemaligelişmelerinönsafhalarındayeralacaklardır.

Bu hususta demokrasi ile piyasa ekonomisinin birbirinden ayrılamayacağıortayaçıkacaktır.Bunlardanbirinegeçiş,diğerinegeçişihızlandıracaktır.

Başkalarıgibi,herkoyunkendibacağındanasılır

Post-feodalsistemlervezorbaimparatorluklarbirbiriardınayıkılır.Kastveloncasistemleriçözülür.Kiliselerinnüfuzuazalır.Cemaatler,savunmaya dayalı varlık nedenlerini kaybeder. Birçokları için Yahudiliğinanlamıdahi –hayatta kalmaamaçlı yapılanma,koruyucubir ortam, avutucubirmakam–yokolmayayüz tutar.Herkeskendisiniözgür,bağımsızve laikbir vatandaş olarak ortaya koymak, gettolarda sıkışıp kalmış zanaatlardadeğil, artık başkalarıyla birlikte, yeni kitle ekonomisinde yaşamak veçalışmak istemektedir. Herkes, Orta Avrupa’da yer alan az sayıdaki ülkedesaraytedarikçilerinasılkabulgördüyseöylekabulgörmekistemektedir.

Özgürleşme, tam da Yahudilerin iktidara yakın olduğu yerlerde başlar:imparatorlukta, Prusya’da ve Alman prensliklerinde. 1781’de, daha sonra1789’da,İmparatorII.Joseph,bütünAvusturyaYahudileriniayırtediciişarettaşımaktan ve özel vergiler ödemekten muaf tutar. Yahudilerin zanaatkâr,köylü, öğretmen ve subay olmalarına izin verir. Birçok Alman prensi aynışekildehareketeder.BunlardanenönemlisiolanPrusya,hoşgörüsüz tavrınıkorur.

İsyanın köpürmekte olduğu Fransa’da Yahudi nüfusu; Alsace’ta hâlâ25.000, Metz’te 7500, Paris’te 500, Bordeaux ve Avignon’da birkaç bin,Toulouse ve Güney Fransa’nın diğer şehirlerinde ise birkaç kişidir. BuYahudilerdenhiçbirisaraymensubudeğildir,enazındanbuşekildetanınmışbiri yoktur. Dörtte üçü, çoğu kez son derece küçültücü koşullarda kırsalbölgelerde yaşar. Kilise, Katolik olmayanların takdir görmesinden endişeduyar.

SadeceBordeaux,BayonneveMetzYahudileri,kendi şikâyetdefterleriniyazmaya teşvik edilir. “Portekizliler”–genellikle “Lorrainliler”ekıyasla çokdahamüreffehtirler–,borçlularıtarafındançokkötügözlebakılanAlsace’takiküçük rehincilerle aynı kefeye konmaktan korktukları için temkinlidavranırlar.Sadececemaatolarakörgütlenmeveloncalarcayasaklanmışolan

mesleklere girebilme hakkı talep ederler.164 Fransa’da, az sayıdakiYahudi’nin hâlâ açık açık ikamet etme hakkı olmayan yerlerde, şikâyet

defterleriYahudilerdençoknadirbahseder.Bahsettiğizamanisebu,Alsace’taolduğu gibi, “zavallı Hıristiyanları maddi güçlerinin ötesinde borçlanmaya

itenYahudileriniğrençdavranışını”eleştirmekiçindir.164

Etats généraux39 sırasında, “Portekizliler”in temsilcisi olan Bordeaux’luarmatörGradis–Gradis’inailesiüçyüzyıldanberibubölgedeyaşar–,üçüncüsınıf tarafından iyi karşılanır. Ne asil ne de din adamı olan Gradis, birburjuvadır. 24 Aralık 1789’da meclisin, Fransa’nın güneybatısında yaşayanbirkaçbinYahudi’yetamvatandaşlıkhakkıtanımasınısağlar.Benzerhaklar,buvesileyleülkedekibirkaçbinProtestan’ada tanınır.FakatYahudilere,nedin ne de millet olarak özel haklar tanınması söz konusu değildir.Mahkemeleri, yiyecekle ilgili kuralları ve bayramları tanınmaz.Yahudilerinsiyasi ve ekonomik planda örgütlenmelerine izin vermek söz konusu

değildir.27KurucuMecliskürsüsünden,Clermont-Tonnerreşunihaicümleyisarf eder: “Yahudilere millet sıfatıyla her şeyi reddetmek, birey olarak herşeyi bahşetmek gerekir. Devlet bünyesinde ne siyasi bir teşkilat ne de bir

tarikatolsunlar…”164Söylenecekherşeysöylenmiştir:Yahudileriçinolduğukadarbaşkalarıiçinde,herkoyunkendibacağındanasılırdevribaşlamıştır.

Yahudiler yine de diğer dinlere mensup kişilerle aynı hakları eldeedemezler. 12 Temmuz 1790’da Kurucu Meclis tarafından kabul edilenRuhban Sınıfının Sivil Anayasası’nın hahamlara uygulanması söz konusudeğildir. Hahamların ücretleri de, okul, fakirlere yardım ve mahkememasraflarıgibiyinecemaatlerinüzerindekalır.

Beklenmedik müttefiklerin destek verdiği –Blaise Pascal’dan ilham alan

PederGrégoiregibi179–bazı“Portekizliler”tarafındanyürütülenkuvvetlibirkampanyadansonra,27Eylül1791’dekrallıktayaşayanbütünYahudilerdeonlarlaaynıhaklarasahipolur.FakatYasamaMeclisiuygulamayadairhiçbirkararnameyayımlamaz.DahasonraÜstünVarlıkkültükurmakisteyenUlusalKonvansiyon, kiliseler gibi sinagogları da kapatır, İbranice konuşulmasını

yasaklar.27Herşey1795’tenitibarenDirektuvaryönetimiyledahakolayhalegelir. Bunun üzerine Avrupa’nın geri kalanından ve İstanbul’dan birçokYahudi,Fransa’yayerleşir.ÇoğuzenginolanvezatenFransızcakonuşanbuYahudiler, kısa sürede birkaç yüz aileden oluşan bir cemaat kurar. 1795’teParis’te, Lorraine kökenli Beer Léon Fould, Saint-Georges Sokağı’nda ilk

Yahudibankasınıkurar.

Devrim orduları geçtikleri her yerde Yahudilerin özgürlüklerinekavuşmalarınıhızlandırır.MeselaEkim1792’de,devrimordularıFrankfurt’ubombalayarakgettoyukısmenyıktıklarında,AlmanYahudilerin–özellikledeRothschildlerin–gettodanneredeyserastlantısalolarakçıkmalarınısağlar,zirayıkılan duvarlar yeniden inşa edilmez. Ayırt edici bir işaret taşımazorunluluğuileisimlerininbaşına“ben”önekikoymazorunluluğukalkar.

Amsterdam’da1796 ilkbaharında,Hıristiyanlarla birlikte “FelixLibertas”adlıbir topluluktabir arayagelenküçükbirYahudigrup,Fransız alaylarınıkurtarıcı olarak karşılar. 2 Eylül 1796’da, Batavya Cumhuriyeti Meclisi,Hollandalı Yahudilerin özgürleştirilmesini onaylar. Hollanda’daki loncalarlağvedilir,Yahudileriçinartıkhiçbirmeslekyasakdeğildir.Olmasıbeklenenşey gerçekleşmekte gecikmez: Liberalleşme, cemaatlere has dayanışmamekanizmalarını kırmaya başlar, birçok Yahudi yönetici reformlara karşıçıkar. Laik Yahudiler ile dindar Yahudiler arasında sosyal alandamücadelebaşlar.

Özgürleşmesüreci,BonapartetarafındanFloransaveVenedikgettolarının,1798’deiseRomaveAncona’daPapalıkDevleti’ninaçılmasıiledevameder.Bir görgü tanığı, Papalık Devleti hakkında şöyle yazar: “Sarı başlıklar veüzerinde Davut Yıldızı olan kolçaklar taşıyan Yahudi cemaati, gecelerikapatılan bir gettoda hapsedilmiş vaziyette yaşıyordu. Sarı başlık vekolçakları, üç renkli rozetlerle değiştirdiler, gettoyu kaldırdılar. AnconaYahudileri,gettoyagirenilkFransızaskerlerininYahudiolduklarınıgörünce

şaşırdılarveçokmutluoldular.”293

Mart1798’deİskenderiye’yegelenBonaparte,MısırlıYahudilerdenoluşan

birmeclisile“yüksekdingörevlisi”mevkiinikuranbirduyuruyayımlar.305

Akka’yıişgaletmek,dahasonraKudüs’egitmek,buradaFilistin’debağımsızbirYahudi devletinin kurulduğuna dair başka bir duyuru yayımlamak, daha

sonra Şam’ı ele geçirmek istemektedir.305 Türklerin yardımına koşanİngilizler,Bonaparte’ıpüskürtür.Kudüs’ekadarilerlemeyenBonaparte,ŞeriaNehri’nin darlığına hayret eder (“SankiMontereau’dan geçen Sen Nehri”).Bonaparte’ın,FransızCumhuriyeti’ninVII.yılının1.Floréalgünü(20Nisan1799), “Kudüs Karargâhı” ibarelerini taşıması gereken Yahudi Milletine

Duyuru’suyayımlanmaz.441Aynızamandabütünhalklarınözgürleştirilmesiüzerinebirdüşünceyazısıdaolanbuilk“Siyonist”metin,bundansonrageleniki yüzyılda gerçekleşecek radikal yenilikleri haber verdiği için okunmayadeğer:

“Afrika ve Asya’da Fransız Cumhuriyeti ordularının başkomutanıBonaparte’tan,Filistin’inmeşruvârisleriolanİsrailoğullarına,binlerceyıllıkfetih ve zulmün atalarının topraklarından mahrum bıraktığı, ancak neisimlerinden ne demilli varlıklarındanmahrum bırakamadığı eşsizmillete![…] Sevinçle ayağa kalkın, ey sürgünler! Tarihte eşi benzeri olmayan busavaş, atalarının toprakları düşmanları tarafından parçalanmaya hazır birganimet olarak görülmüş bir milletin kendini savunmak için giriştiği birsavaştır.Şimdibumillet,2000yıllıkalçaklığın intikamınıalıyor […].Tanrıbeni buraya kılavuzu adalet, yoldaşı zafer olan genç bir ordu ile gönderdi.Karargâhım Kudüs’te; birkaç gün içerisinde, yakınlığı artık Davut’un şehriiçinbirendişevesilesiolmayanŞam’avaracağım.Filistin’inmeşruvârisleri!İnsanları ve ülkeleri, atalarınızı başka halklara satmış olanlar gibi satmayan(Yoel4,6)YüceMillet[Fransa],sizimirasınızıfethetmeyeçağırmıyor.Hayır,YüceMilletsizdensadece,kendisininfethettiğinialmanızıtalepediyor.Onundesteği ve izniyle, bu toprağın efendileri olarak kalmanızı, bütün rakiplererağmen bu toprağı muhafaza etmenizi istiyor. Kalkın ayağa! Sizi ezenlerinkudretinin, Sparta ve Roma’yı gururlandıracak kahramanların çocuklarınıncesaretinikıramadığınıgösterin (Makkabiler12,15).2000yıllıkköleliğin,bucesaretikırmayamuvaffakolamadığınıgösterin.Aceleedin!Sivilhaklarınızın,dünyahalkları arasındakiyerinizingeriverilmesini talepetmenizinvaktigeldi.Buan,bundansonrabelki1000yılgerigelmez.Başkamilletlerinarasındamillet

sıfatıylasiyasiaçıdanvarolmayahakkınızvar.”441

Bu çağrı açıkça yapılsaydı, şüphesiz dinleyen olmazdı. Siyon’a dönüş, ozamanyaşamışYahudilerinbeklentisideğildir.Bununlabirlikte,budönüşün“zamanının gelmesi” için “1000 yıl” değil, sadece 145 yıl geçmesigerekecektir.

Fransa’ya dönen Bonaparte, imparatorluğuna mümkün olduğunca çokYahudi çekmek ister – daha sonra Saint Helena’daki yoldaşlarından birine

“ticaretin gelişmesi için” diyecektir.305 Bu yine, Yahudilerin çevrelerine

refah getirdikleri, yarattıkları zenginliğin yararlandıkları zenginlikten dahabüyük olduğu düşüncesidir. Venedikli haham Simone Luzzato ileAmsterdamlı hahamMenasseh Ben Israel’in ölümlerinden sonra elde ettiğizaferdirbu…

İmparatormerkezileştirmetakıntısıyla,Yahudileriağırlamadanönce,kamubirimlerinioluşturmak,Kiliseiledevletarasındakiilişkilerivekredistatüsünüdüzenlemek ister. Fransa Bankası 1800’de kurulduktan ve bu bankanınşartnamesi 1803’te yayımlandıktan sonra, gerçek kişilerin, banka kurmaamaçlılarhariçrehincilikyapmalarınıyasaklayanbirkredipolitikasıbelirler.Alsace’takiYahudirehincilerinfaaliyetlerifiilendurur.

Aynı sırada Avrupa’da başka bir hükümdar daha Yahudilerinözgürleştirilmesi taraftarıdır. 1804’te, Rusya’nın yeni çarı I. Aleksandr –1800’den beri tahtta oturan çarın topraklarında o sırada, Polonya’nın birbölümünün, Litvanya’nın ve Ukrayna’nın ilhakıyla birlikte toplam Yahudinüfusunun neredeyse yarısı yaşamaktadır–, Yahudileri tarım ve zanaataracılığıyla gettolardan çıkmaya itmekten bahsetmektedir. Ancak bu dilek,fiilen gerçekleşmeyecektir. Ruslar, Yahudilere toprak vermeyi, onlarıloncalara kabul etmeyi reddeder. Aynı şekilde Yahudiler de, güvenliklerinisağlayan cemaat dayanışmasından vazgeçmeyi reddeder. Her iki taraf dabirbiriniistememektedir.

Fransız İmparatorluğu’nda, Katolik Kilisesi’nin örgütlenme kuralları birkonkordatoilebelirlendikten,Protestanlarauygulanacakörgütlenmekurallarıidari maddelerle açıklandıktan ve bankaların statüsü hazırlandıktan sonra,NapoléonYahudilerindurumunuelealır.Öncelikle,kontrolünüelindetuttuğubütün ülkelerdeki Yahudilerin temsilcilerini, birbirleriyle tartıştırmak üzere

birarayatoplamakistemektedir.305AmcasıKardinalFesch,kendisiniuyarır:“Yahudiler bir araya geldiğinde dünyanın sonu da gelmiş olacaktır.”Kellermann, Yahudi karşıtlarını harekete geçirir; Chateaubriand, “hukuksalsonuçlarıyladünya finansınıYahudilerinküçükdükkânlarınadüşürecek, heryerde kurulu düzeni tam anlamıyla altüst edecek bu zorla kabul ettirilmiş

tedbirlerden”endişeduyar.441

26 Temmuz 1806’da, din işlerinden sorumlu bakan Portalis, YahudilikteneyindinineyinsiyasiolduğunuayırtetmekveburadanyolaçıkarakYahudi

ibadetinin devlete olan sadakat ile nasıl bağdaştırılabileceğini belirlemeküzere, Avrupa’da imparatorluğa ait her yerden gelen 111 delegeden –âlimtüccarlar ile 15 hahamdan– oluşan bir meclis toplar. 23 Ağustos 1806’daNapoléon, din işlerinden sorumlu bakanına, bu toplantıdan tam olarak nebeklediğiniaçıklamaküzereşöyleyazar:

“Titus Kudüs’ü aldığından beri,Musa’nın dininemensup bu kadar bilgeadam tek bir yerde bir araya gelemedi. Etrafa dağılan ve zulüm görenYahudiler ya ceza amaçlı vergiler ödemeye ya dinlerinden dönmeye ya damenfaatlerinevedinlerineaykırıyükümlülüklereveödünlereboyuneğmeyemecbur edildiler […]. Dini inancın doğru yolu, tecrit edilmiş kişilerceçizilemez. Doğru yol, hukuken ve özgürce toplanan ve İspanyol, Portekiz,İtalyan,AlmanveFransızcemaatlerimensuplarından,yaniAvrupa’nındörtteüçünden büyük bir bölümünde yaşayan Yahudilerin temsilcilerinden oluşan

büyükbirYahudikongresitarafındanbelirlenmelidir.”441

Cemaatler sevinç içindedir. Bu durum, Kutsal İttifak ülkeleriniendişelendirir. Eylül 1806’da, Avusturya’nın Paris elçisi Metternich,Viyana’dakiDışişleriBakanıKontStadion’aşöyleyazar:“BütünYahudiler,

Napoléon’uMesihlerigibigörüyor.”441Avusturyapolisibundan,Fransızlarıtutmaya, hatta belki de Fransızlar hesabına casusluk yapmaya meyilliAvusturya Yahudilerini gözetim altında tutmanın şart olduğu sonucunuçıkarır.

Öncelikle haham mahkemelerinin yetkileri, özellikle de evlilik şartlarıüzerine tartışılır. İmparator, hahamları karma evlilik törenleri yapmayamecbur etmek istemektedir. Meclis, “dinlerinin onlara, sivil ve siyasikonularda en yüce yasayı prensin yasası saymayı emrettiği” şeklinde cevap

verir.293Böylecemeclis,karmaevliliklereizinvermeninbiryolunubulur…butipevlilikleritamamenuygulanamazhalegetirdiktensonra.Portalis,bütünşehirlerdeki cemaatlerin, en çok vergi veren aile reislerince cemaatin öndegelenleriarasındanseçilenbirmeclistarafındanyönetildiği,tıpkırahiplervepapazlarlaolduğugibihahamlarıdadevletinatayıpmaaşabağladığıvegenelbir organ, imparatorluktaki bütün ülkelerde bulunan cemaatlerin bütününüidare eden merkezi bir “hahamlar meclisi” ile –asıl büyük yenilik budur–tamamlananpiramidiandıranbirörgütlenmeönerir.

Napoléon, bu ilkeleri uygulamaya geçirecek kararnameleri kaleme almakve görüşmek üzere, 9 Şubat 1807’de, Sanhedrin adı altında, Fransa veİtalya’dan çoğu âlim tüccarlar vemaliyecilerdenoluşan71Yahudi yetkiliyitoplantıyaçağırır.Doğalolarakbutoplantınınneisminedelegesayısınedegörkemitesadüflerebırakılmıştır.Sanhedrin’inbaşkanı,Napoléon’u“modernzamanların Kiros’u” ilan eden, Abraham Furtado adında Bordeaux’lu bir

bankacıdır.441FurtadodanışmanolarakzamanınenönemliTalmudotoritesiStrazburgluHahamDavidSintzheim’ıseçer.

Bir yıl süren görüşmeler sonucunda, 17 Mart ve 20 Temmuz 1808tarihlerinde, bütün imparatorlukta uygulanmak üzere dört kararname

yayımlanır:293

Birinci kararname Yahudileri, “haham meclisleri”ne ayırır. Bu meclisler,başkagörevlerinyanısıra,askerlikyapmakzorundaolanveHıristiyanlargibikendi yerlerine geçecek kişilere ücret ödeyemeyen Yahudi asker adaylarınısaymakla mükelleftir. Bugün de kullanılan haham kıyafetinin ayrıntılıbetimlemesiyapılır.

İkincikararname,Yahudilerinvatandaşlıkstatüsünübelirler:Yahudilerneayrıbirmilletolarakgörülmelinedemilletiçerisindeayrıdurmalıdır.Herkeskendinebirisimvesoyadıseçmelidir.Hahammahkemelerininyetkisi,kesinolarak dini konularla sınırlandırılır. Başka konular, özellikle de ekonomikanlaşmazlıklar, yeni medeni kanun ile imparatorluk mahkemelerinin yetkialanına girer. Hahamlar bu duruma boşuna itiraz ederler. Bu, en azındanFransa’da, betdinlerin sosyal, mali ve ticari hukuk oluşumundaki rolününsonudur.

Üçüncükararname,“Yahudilereisnatedilenistismarlarınengellenmesi”ileilgilidir. Bu kararname, Alsace’ta uzun zamandır Yahudilere yöneltilensuçlamaların bir uzantısıdır. Rehinci mesleği, herkes için olduğu gibiYahudiler için de bundan böyle yasaktır. Bütün alacaklar on yıl için askıyaalınır. Buna ek olarak, bir kadının kocasının rızası olmadan veya reşitolmayanbirininebeveynininrızasıolmadangirdiğiborçlarsilinir.BirYahudi,dükkânaçabilmekiçin,ikametettiğiyerinvalisindenizinbelgesitalepetmekzorundadır. Vali izin belgesini ancak, belediye meclisinin “söz konusuYahudi’nin tefecilik ya da herhangi bir yasadışı işlem yapmamış

olduğuna”dair onayından sonra verebilir. Abraham Furtado, “utanç vericikararname” olarak adlandırdığı kararnamenin yayımlanmasını engellemek

için elinden geleni yapar.293 Kararnamenin iptalini zaman içinde GüneyFransa,Fransa’nıngüneybatısı,Vosges,dahasonraLivornoiçineldeedecek,ancakAlsace’tabaşarılıolamayacaktır.

Dördüncükararname,imparatorlukYahudilerininikametettikleriülkelerdekalmalarınışartkoşar.İmparatorluğayabancıYahudiler,butopraklaraancaktarımarazisisatınalarakveyabuarazilerdeistihdamedilerekyerleşebilirler.Haut-Rhin veya Bas-Rhin’de ikamet etmeyen Yahudiler, buralarayerleşemeyeceklerdir.

Kararnameler, bütün Avrupalı Yahudiler tarafından genelinde çok iyikarşılanır.Bu,aşağılanmanın,gettonun,sarıişaretin,sokağaçıkmayasağının,yasak mesleklerin sonudur. İngiltere, Avusturya ve Rusya’da, Fransızİmparatorluğu’nunaralarınadahilolunamayanYahudilerineimrenilir.Sadecebirkaç haham, cemaatlerinemensup kişilerin anlaşmazlıklarını imparatorlukmahkemelerinetaşımalarınaengelolmayaçalışır.Çabalarıboşunadır.Çalışmaimkânı, tanınan özgürlükler, üniversitelere girebilmek, Hıristiyanentelektüellerle olan ilişkiler her şeyi altüst eder. Böylece bir yanda tutucuYahudilerlediğeryandaYahuditüccarveentelektüellerarasındayaşananilkciddi kopmaya şahit oluruz.Birileri, bu durumunYahudiliğin yok olmasınaneden olmasından korkar; diğerleri, antijudaizmin bu şekilde ortadankalkmasını umar. Her iki kesimin de artık Kudüs’ten bir beklentisi yoktur.Bütünbuhususlarda,herikikesimdeağırbiryanılgıiçerisindedir…

Bununlabirlikteher şeyçokhızlı gelişir. 1810’dan itibaren, imparatorlukAvrupası’nda Yahudilerin yeni mesleklere girdikleri gözlenir: mühendis,kimyager,sanayici,biliminsanı,gazeteci,avukat,üstdüzeydevletgörevlisi,subay, ressam, romancı, müzisyen. Bir meslek ne kadar yeniyse, o kadarçekicidir; zira herhangi bir kuvvet, bu mesleğe girmeyi henüzyasaklayamamıştır.

1810’da Paris’te, 15 aile –bazıları Frankfurt ve İstanbul’dan, yabancıYahudilerin yerleşmesini yasaklayan kararnameden önce, diğerleri özel izinaldıktan sonra gelmiştir–, Paris ticaret burjuvazisinin artık bir parçasıdır:Fould,Oppenheim,Furtado,Goudchaux,d’Eichtal,Rodrigues,Stern,Worms,Laurent-Meyer, Javal, Halphen, Allegri. Özellikle Paris’e yerleşmiş

Bordeaux’lu Yahudi bankacılar olan Fould ailesi, imparatorun giriştiğisavaşların finansmanına dahil olurlar. 1811’de, “utanç verici kararname”nihayetAlsace’taiptaledilir.Aynıyıl,geriyekalansonyarı-marranolarolanBordeaux’lu“Portekizliler”,sinagoglarınıgünışığınaçıkarır.

Prusya’da,1812’dekararlaştırılanküçüközgürleştirmehareketi,YahudilerNapoléon hesabına casusluk yapmakla suçlandıklarından tam olarakuygulanmaz.NitekimYahudiler,ordularınRusya’dançekilişisırasındakaçanNapoléon’ukoruyacaklardır.

İmparatorun düşüşü,Avrupa’nın her yerindeYahudi karşıtı ayaklanmalar

ve eski düzenin geri getirilmesi için bir fırsattır. Kutsal İttifak,117 bütünAvrupa’da özgürleştirme kararlarını geçersiz kılar. Floransa’da, Lorrainehanedanının yeniden başa geçmesiyle, Yahudiler gettolara geri dönmeyemecburedilir.PapalıkDevleti’ndeVII.Pius, I.Napoléon’unkutsama törenisırasında maruz kaldığı küçük düşürücü durumun hesabını, kendi yetkialanındakiYahudilereödetir.Bir tekLivorno,mucizevi şekildebudurumundışındatutularakaçıklimanstatüsünükorur.Almanya’daYahudilerintopraksatın almaları, özgürce evlenmeleri, istedikleri yerlerde oturmaları yenidenyasaklanır. Frankfurt’ta Yahudiler, bunların yanı sıra gettolara geri

döndürülür.117

Ancak daha sonra olaylar tersine döner. Yahudiler toplumla kaynaşmakisterveyavaşyavaşbenimsenirler.XVI.yüzyıldabaşlayanevrim,enazındanBatıda nihayete erer. Fransa’da 1818’den 1830’a dek, on yıl yürürlüktekalması öngörülen bütün kararnamelerin süresi uzatılır. Varoluş nedeniniyitiren üçüncü kararname dışında: Alsace’taki ikrazatçıların alacaklarınıntamamı fiilen silinmiştir. Artık birçok meslek Yahudilere açıktır. 1818’denitibaren Hamburg’da bazı sinagoglarda, tutucu Yahudilerin aleyhine olacakşekilde, dualar Almanca edilir, bu dualar artık ne Siyon’a dönüşten neMesih’in gelişinden ne de Tapınak adaklarından bahseder. Hatta haftalıkayinler pazar günleri yapılır. 1819’da, ekonomik açıdan özgürleşmiş olanAlmanYahudiler,–boşuna–yurttaşolarakvesiyasiaçıdanözgürleşmetalepederler.1821’de,Engizisyon’unkaldırılmasıylabirlikteYahudilerPortekiz’egeri döner. Fas veya Cebelitarık’tan gelerek Lizbon ve Faro’ya yerleşirler.1831’deFransa’da devlet, rahipler ve papazlar için olduğugibi, hahamların

geçimini de kendi üzerine almaya karar verir.141FransaCezayir’i fetheder

etmez, vesayetini Cezayir Yahudilerini kapsayacak şekilde genişleterek –ancakonlaraFransızvatandaşlığıtanımaz–,buYahudileri“Yahudimilletininşefi” sıfatıyla Samuel Bacri adında birinin sorumluluğuna verir. 1834’teözgürleşme, yani eşit vatandaşlık hakları Hollanda’da herkesi kapsar halegelir. Özgürleşme İsveç’te 1835’te, İsviçre’nin bir bölümünde ise 1838’detamamlanacaktır.

İngiltere’deözgürleşmesürecidahayavaşilerler.1833’teAvamKamarasıtarafındanonaylanan ilk tasarı,LordlarKamarası tarafından reddedilir.Aynıyıl Francis Goldsmid, baroya kabul edilen ve kendi Kitab-ı Mukaddes’iüzerine yemin eden ilk Yahudi avukat olur. 1837’de Kraliçe Victoria,Rothschildler ile evlilik yoluyla akraba olan genç bir Yahudi bankacıyışövalye ilan eder: Moses Montefiore. Montefiore’den ileride tekrarbahsedeceğiz. 1841’de İngilizce ilk Yahudi gazetesi, The Jewish Chronicleyayımlanır (bugün hâlâ yayımlanmaktadır). Aynı yıl, bir başka Yahudibankacı ve kalıtsal bir unvan alan ilk Yahudi olan Isaac Lyon Goldsmid,baronyapılırvebusıfatlaLordlarKamarası’nagirer.

Almanya’da aynı çağda,Yahudilerin özgürleştirilmesi konusunda şiddetlitartışmalar yapılmaktadır. 1825’e doğru Berlin, vatandaşlık hakkını zenginYahudilere saklamak, diğerlerini “korunanlar” olarak tanımlamak ister.MendelssohniledoğanYahudiAydınlanmahareketiHaskalah,ikametedilenülkenin dilini ve kültürünü benimsemeye teşvik eder. 1840’a doğru,FrankfurtluAlmanhahamSamsonRaphaelHirschOnDokuzMektup’unda,“Tevrat’a duyulan saygının dünyaya dahil olma ile” bağdaştırılabileceği

fikrinisavunur.2001843’te, liberalfilozofBrunoBauer,YahudiSorunu’nda,Yahudilerintalepettiğiözgürleşmenin–diğerdinlerleolduğugibi–dinlerininyok olmasından ve Almanya’nın özgürleşmesine katılmalarından geçtiğiniyazar:“Almanya’dakimsesiyasiaçıdanözgürleşmişdeğil.Dahabizlerözgürdeğiliz. Sizi nasıl özgürleştirebiliriz ki? Alman olarak Almanya’nın siyasiaçıdan özgürleşmesi için, insan olarak insanın özgürleşmesi içinçalışmalısınız […]. Mesela bir Yahudi, dini yasalarının devlete veyurttaşlarına karşı olan ödevlerini yerine getirmesini engellemesine izinvermediği vakit, gerçekten Yahudi olmaktan çıkacaktır. Ve Şabat günü,

TemsilcilerMeclisi’ninoturumlarınakatılacaktır.”38AynıyılBauer, İncil’intarihiaçıdanbireleştirisiolanÖrtüsüKaldırılmışHıristiyanlık’ıyayımlar.

Londra’da, Nathan’ın oğlu, Mayer Amschel’in torunu Lionel deRothschild, 1847’de Avam Kamarası’na seçilir. Fakat Avam Kamarası’ndayerinialamaz,zira“gerçekHıristiyaninancınagöre”yeminetmeyireddeder.Yemin metninin değiştirilebilmesi için, Lionel de Rothschild’in Avam

Kamarası’nabeşincikezseçilmesinibeklemekgerekecektir.152

1848’de Avrupa’nın her yerinde birçok Yahudi entelektüel, tüccar, işçi,esnaf ve zanaatkâr, milli devrimlere katılır. Bu insanlar kendilerini,Yahudi’den önce Alman, Avusturyalı veya Fransız hisseder. Almanya’da,Altonalımeşhurbirhahamıntorunuve“liberalYahudiler”adlıbirhareketinlideri olan Gabriel Riesser, ayaklanmaların önderlerinden biridir.İmparatorlukta yaşayan Yahudi cemaatlerinin önderleri –zengin tüccarlar–,aynızamandaViyana’dakidevrimindebaşınıçeker.

ÇoğuAlman şehrinde olduğu gibiHamburg’da daYahudiler, vatandaşlıkve gettonun açılmasını elde ederler. Hessen ve Württemberg; Bavyera,Saksonya ve Hannover’a göre daha liberal davranır. Fransa’da, 1843’teYahudilerMeclisiBaşkanıve1841ila1851yıllarıarasındamilletvekiliolanNîmes’li Yahudi avukat Adolphe Crémieux, Guizot’nun düşmesine katkıdabulunarak bir bakanlık görevi üstlenen ilk Fransız Yahudi olur. 1848’dekurulanhükümetteadaletbakanıolanCrémieux,sömürgelerdeköleliği,siyasisuçlariçinidamcezasınıkaldırır.

Herşeyhızlaotoriterdüzenegeridöner.1848olaylarınıntekkalıcısonucu,Prusya Kralı IV. Friedrich Wilhelm’in, 31 Ocak 1850’de 28 Almandevletinden oluşan “sınırlı bir birlik” oluşturmasıdır. Burada yaşayanYahudiler yavaş yavaş, sadece zenginlerin söz sahibi olduğu vergiye bağlıdemokrasinindarsınırlarıiçerisinde,diğervatandaşlargibivatandaşolurlar.

Avrupa’da Yahudileri diğerlerinden ayıran son bentler de en sonundayıkılır.1855’teSirDavidSalomons,Londra’nınilkYahudibelediyebaşkanıolur. Britanya Yahudilerinin tam manada özgürlüğe kavuşmaları, 1858’deonaylanır.LioneldeRothschild,nihayetparlamentodayerinialır.FakirlereveDoğu Avrupa’dan gelen göçmenlere destek amacıyla kurulan laik YahudikurumuJewishBoardofGuardians, tsedakayıdini çerçevedençıkartır.Göçeden on binlerce Yahudi’nin arasında yer alan tüm hahamlar, unvan vegörevlerinden vazgeçmek ve reverend misters olmak zorundadır. AncakUnitedSynagogue’abağlıvepapazlarınkineçokbenzeyenbirkıyafetgiyen

hahamlaraministersdenir.Yahudilik,kamualanındanözelalanakayar.

1856’da İsviçre’de, federal bir kararla Yahudilere nihayet bütün ülkedesiyasieşitliktanınır.

Aynı yıl (hâlâ PapalıkDevletli’ne bağlı olan) Bologna’da polis, EdgardoMortarra adında altı yaşındaYahudi bir çocuğu kaçırarakRoma’da dini birkuruma yerleştirir; zira –Yahudi– hizmetçi, çocuğu, aileden intikam almakuğrunavaftizettiğinibelirtmiştir.Dünyanındörtbiryanındangelen tepkilersonucunda, 1860’da Paris’te –avukatlık mesleğine geri dönen AdolpheCrémieuxveCharlesNetter tarafından–,bütündünyadaYahudilerinsivilve

dini haklarını korumak üzere Evrensel Yahudi Birliği kurulur.88 Tepkilererağmen, Edgardo Mortarra bir manastırda büyütülecek, daha sonra IX.Pius’unyakındostlarındanbiriolacaktır.1861’de ilkbaşkentiFloransaolanİtalya’nın doğuşuyla, gettolar ortadan kalkar. Son getto olan –papalarınmümkünolduğukadaruzunbirsüreayaktatuttuğu–Romagettosu,1870’deyokolur.

1865’te Warbuglardan biri olan Samuel, Danimarka Parlamentosu’na,Altona şehrinin bağlı olduğu Schleswig-Holstein’dan milletvekili seçilir.1866’da şehir Alman olunca, Samuel Warburg, bir Alman devletinin

parlamentosunagirenilkYahudimilletvekiliolur.18

14 Temmuz 1865’te, Cezayir’de yaşayan Müslümanlar ile Yahudilere

Fransız vatandaşlığına başvurma hakkı tanınır.374 İmparatorluk zamanındayaşadığıtecritdönemindensonraParis’tenaşırısolmilletvekilivegeçiciMilliSavunma Hükümeti’nin kısa süreli adalet bakanı olan Adolphe Crémieuxtarafından imzalanan bir kararname ile, 24 Ekim 1870’te bütün Cezayir

Yahudilerineotomatikolarakvatandaşlıkverilecektir.374

Londra’da, İtalyanYahudi bir fırıncının torunuvebabası gibi başarılı biryazarolan,dindeğiştirmişolsadaYahudikökenindengururduyanBenjaminDisraeli,1867’deBüyükBritanyaBaşbakanıveLordBeaconsfieldolur.

1878’de Berlin Antlaşması; Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ’ınbağımsızlıklarını tanır,buüçülkedekiYahudileriözgürleştirir.Romanya,busonkararakarşıçıkmayadevameder.

BatıAvrupa’daAlmanyaveAlsacehariçheryerde,Yahudilerinçoğunluğu

artık toplumla kaynaşmaya daha elverişli büyük yerleşim merkezlerindeyaşamaktadır.AlmanyaveAlsace’ta,Yahudilerin%45’ininşehirliolmasıiçin1910’u beklemek gerekecektir. Laik eğitimin gelişmesiyle birlikte, İbranicevedineğitimiçoğunluklabirtekcumartesigünlerinesıkışır.OrtaAvrupaveRusya’dangelensığınmacılarınakınettiğiFransaveİngiltere’de,cemaatler,İngiltere’deki Jewish Lads Brigades gibi gençlik dersleri ve hareketlerinifinanse eder. Fransa ve İngiltere’deki cemaatler, sığınmacıların DoğuAvrupalı davranışlarından en kısa zamanda vazgeçmeleri için ellerindengeleni yapar. Orada burada David Ricardo gibi büyük iktisatçılar, EmilBerliner gibi mühendisler, Albert Einstein gibi bilim insanları, NathanWildensteingibisanattacirleriortayaçıkar.

1905’teAlienImmigrationAct ilegöçsınırlandırıldığında,biryüzyılönce60.000 olan Yahudi nüfusuna karşılık, İngiltere’de artık 250.000 Yahudiyaşamaktadır.Fransa’dakiYahudinüfusu,70.000’dir.BatılıYahudilerbundanböyletammanasıylavatandaşolup,Yahudilikkişiliklerininsadecebirparçasıkalacaktır. Din, şahsi bir uğraş haline gelmiştir. Herkes gibi Yahudiler de,YeniDünya’nınoluşumunabütünbenlikleriylekatılmaklameşguldür.

AvrupasanayiindeYahudiler:İletişimkurmak

Birçok tarihçi,438 Yahudilerin Sanayi Devrimi’nde hiçbir roloynamadıklarını iddia etmiştir. Yahudilerin bu devrime dahil olmamalarınaaçıklık getirebilmek için ileri sürülen nedenler çok çeşitlidir. Loncalartarafından reddedilen Yahudilerin endüstriyel gelenekleri olmamıştır; dinikuralları, sanayideki çalışma saatleri ile bağdaşmamıştır; Hıristiyan işçileronlara itaat etmekten hoşlanmamıştır; kendi hesabına çalışan zanaatkârlarolmaktan memnun olan Yahudiler, kitle üretimine sıcak bakmamıştır; kitleüretimi, Yahudi ahlakına aykırıdır; makinelere yatırım yapmaktansa,tasarruflarınısoyguntehdidihalindedahaiyisaklayabilmekiçinnakitolaraktutmayıtercihetmişlerdir;sonolarak,SanayiDevrimibirenerjidevrimiiken,Yahudilerticaretvefinansdışındabaşkahiçbirşeyleuğraşmamıştır.

O çağda yaşamış birçok kişi –hatta Yahudiler dahi–, sanayide Yahudigörmediklerinden ve Yahudilerin hepsinin finansla uğraştığınızannettiklerindenbugörüşüpaylaşmıştır.MeselaDisraelişöyleyazar:“Tuhafolan, [İngiliz sanayiinin] bu muazzam gelişime finans dünyasınınyöneticilerininkatılmamışolmasıdır.Kralların ve imparatorlukların kaderini

çoğuzamanellerindetutanbugüçlüsermayesahipleri;bugelişime,tuhafbirdoğa olayı seyreden, şaşkınlık ve korkuyla karışık bir duyguyla bakan

adamlargibikalmışlardı…”286

HernekadarYahudiveYahudiolmayanbankacılarınbizzatsanayiciolmakistemedikleridoğruolsada–bununnedenlerinidahaileridegöreceğiz–,başkaYahudiler XIX. yüzyılda kaydedilen endüstriyel gelişimde rol oynamıştır.Oynadıklarırol,hemmuazzamhemdeinanılmazderecedehiçesayılmışbirroldür.Bualandada,kendilerininçokötesindezenginlikleryaratmışlardır.

Öncelikle Almanya’dan gelen simsarlar, ticaret yapmak için sanayiyegeçmiştir. Mesela Frankfurt’ta İngiliz tekstil ürünleri ithal eden 15 Yahudişirketi;öncesatınalmak,dahasonraüretmekamacıylaManchester’ayerleşir.Onları,İstanbul,ViyanaveyaLivorno’danyineManchester’aveLiverpool’agelen kumaş alıcıları takip eder.Maden sanayiinde de Yahudilere rastlanır.XVI. yüzyıl İngiltere’sinde Çek kökenli bir Yahudi’nin maden sanayiindedevrimyaptığınıdahaöncegörmüştük.Yahudiler,camvetüketimsanayiindedemevcuttur.

Birçok Avrupalı Yahudi –özellikle XIX. yüzyılın son 30 yılında–, enönemli teknolojik ve endüstriyel devrimlerin hazırlanmasında büyük roloynar.Mucit olsun girişimci olsun, ahlak anlayışlarıyla uyumlu bir şekildehareket ederler: girişimde bulunmak, keşfetmek, değerlendirmek. Yahudimucitlerlistesietkileyicidir.Kaldıkiaşağıdaancak–butiplisteleringetirdiğikısıtlamalar nedeniyle– Avrupa sanayi devriminin Yahudiliği önemsemişbüyükmucitlerininadıanılacak.

1860’adoğru,Bavyera’danYahudikimyagerLudwigMond,Almankimyasanayiini, özellikle de nikel arıtımını başlatır. Daha sonra şirketiyle birliktegöç ederek 1872’de Britanya vatandaşı olur. Oğlu AlfredMond, 1906’danitibaren babasının yerine geçer, aynı yıl Westminster’da milletvekili olur.AlfredMond1926’da,dahasonraAvrupa’nınenbüyükkimyaşirketlerindenICI’edönüşecekolanImperialChemicals’ıkurar.

Daha Edison 1879’da elektrikli lambayı üretmeden, Emil RathenauAmerikalıEdison’dan ilkpatentialarak1878sonbaharındaAlmanya’nın ilkelektrik “şebekesi”ni, 1883’te ise ilk Alman elektrik şirketi olan AEG’yikurar.

Hamburg’da doğan ve Güney Afrika’ya yerleşen Alfred Beit, önceAnvers’ten elmas tüccarları Porges ailesi için çalışır. Daha sonra CecilRhodesilebirlikte1888’de,dünyanınbirnumaralıelmasşirketiolacakolanDeBeers’ikurar.

Bir kimya profesörü ve Albert Einstein’ın yakın dostu olan Fritz Haber,1904’te amonyağın endüstriyel olarak sentezlenmesi metodunu geliştirerekamonyaküretimininhatırısayılırşekildeartırılmasınısağlar.Buartışın,gübreimalatıvetarımüretimiüzerindemuazzametkileriolacaktır.

İngiliz, Alman, Fransız ve Flaman tekstil, mobilya ve mücevhersanayilerinde daha çok isim sayılabilir. Yahudiler, hiçbir zaman parçasıolmadıklarıeskiloncalarınkurallarınariayetetmeksizin,ürünleritalebegöreayarlayarak ve yeni dağıtım teknikleri geliştirerek kitle üretimi yaparlar.Mesela 1895’te, Theophile Bader ve Alphonse Kahn, küçük bir tuhafiyedükkânındanyolaçıkarakGaleriesLafayette’ikurarlar.

Daha da dikkate değer olan şey, iletişim sanayiinin kökeninde birçokYahudi’nin bulunmasıdır. Bunun altının yeterince çizilmemesinin nedeni,tarihçilerin,SanayiDevrimi’nienerjikullanımıveişgücününmekanikleşmesialanındamüthişbirilerlemedenibaretgörüp,sözkonusudevriminbuenerjiyikullanarak aynı zamanda iletişim araçlarında da devrim yaratmış olduğunuçoğuzamanunutmalarıdır.

SadeceAvrupa’danbirkaçhayathikâyesi:

Önceleri basın için çevirmenlik yapan Charles Havas,332 1825’te kenditercümanlıkşirketini,dahasonra1832’deParis’te,BernhardWolfilebirlikte,adını taşıyan ilk basın ajansını kurar. 1840’ta haberler, öncelikle de trensaatleri, Samuel Morse’un çalışmalarından yola çıkarak telgraf yoluyla

iletilebilirhalegeldiğinde,Havasişiiyicegeliştirir.322

AlmanbirhahamıntorunuolanveGöttingen’dabirbankadaçalışanIsraelBeer Josephat, Havas’ın yanında çalışmak için 1848’de Paris’e gelir, dahasonra 1849’da Brüksel’de posta güvercinleriyle çalışan bir posta sistemi

kurar.332 Dostu ve 1848 ihtilalinin Avusturyalı Yahudi önderlerinden biriolan Sigismund Engländer ile 1851’de İngiltere’ye göç eden Josephat,güvercinlerini, borsadaki kurlar ve hammadde fiyatlarıyla ilgili bilgileri en

kısa zamanda Britanya gazetelerine ulaştırmak için kullanır. Bir gazeteninzaman ve yenilik sattığını anlamıştır. İlk politik scoop; Sardinya-PiemonteKralı’nın,Fransa-Avusturyasavaşınaveİtalya’nınbağımsızlığınayolaçacakbir söylevinin, 10 Ocak 1859’da Reuter sayesinde yayımlanmasıdır. TheTimes, söylevi aynı gün yayımlar. Josephat, büyük ölçüde yabancı düşmanıolan İngiliz toplumu tarafından kabul görebilmek için Julius Reuter isminiseçer, 1865’te şirketinin ismini Reuter Agency olarak değiştirir. 1871’de,

Saksonya-CoburgveGothaDükütarafındanbaronyapılır.332

AlmanöğretmenPhilipReis1860’ta,GrahamBell’in1876’da tasarladığıtelefondançokönce,ilk“telefon”uicateder.

Gabriel Lippman, 1891’de Paris’te renkli fotoğraf tekniğini icat eder. BuicatLippman’a,1908’deilkNobelfiziködüllerindenbirinigetirecektir.

AbrahamStern,ilkotomatikhesapmakinelerindenbiriniicateder.

Başkaları, taşıma araçlarına yenilik getirir. Moritz Herman von Jacobi,1838’degemilerihareketettirmekiçinelektromıknatıslaçalışanbirelektriklimotoricateder.1864’teSiegfriedMarens,petrolleçalışanilkotomobillerdenbirini, 1875’te ise başka bir modeli icat eder. 1880’e doğru Albert Ballin,Hamburg Amerika Linie’yi, daha ileride transatlantik deniz ulaşım şirketi

Hapag-Lloyd’a18 dönüşecek olan “hat”tı kurar. Ballin, bu şirketi en büyük

Alman şirketlerinden biri haline getirecektir.81 1896’da Otto Lilienthal,havadandahaağırilkmakineyiRenanya’dauçurur,ancakaynıyılbirkazadahayatınıkaybeder.1892’deDavidSchwartz,yönlendirilebilenveuçurulabilenbalonu icat eder. Schwartz fikrini hayata geçiremeden ölünce, dul karısıpatentleri Kont von Zeppelin’e satar. Bu icat, Zeppelin’e atfedilecektir.1924’te Karl Arnstein, Atlantik üzerinde uçacak ilk zeplini imal eder veuçurur.

André Citroën, Polonya göçmeni bir anne ile Paris’te mücevherci LéviCitroën’in oğludur. Lévi Citroën iflas ederek 1884’te, André daha altıyaşındayken,intihareder.André,Lodz’aannesininevinegiderkenyolda“v”formunda dişli çarkı keşfederek hakkını satın alır. 1898’de Ecolepolytechnique’e giren André, 1906’da Mars otomobil şirketlerini yönetir,1912’de Polonya patentiyle kendi dişli çark şirketini kurar. Daha sonragöreceğimizgibi,savaş,André’ninkaderinideğiştirecektir.

Bir önceki yüzyılda olduğu gibi, bu öncülerin başarısı, çok büyükçoğunluğuişçi,zanaatkâr,hancı,postaarabasısürücüsü,öğretmenveküçükesnaftan oluşan Yahudi halkının durumunu maskeler. Mucitler ile sanayiönderlerininyanı sıra, önce İngiltere’de, daha sonraAlmanyaveFransa’da,özellikletekstil,gıdavetütünsanayiindeçalışanDoğudangelengöçmenlerlebirlikte,birYahudi işçisınıfıoluşur.TheJewishChronicle’ınLondra’dasıksıkeleştirdiği,buişçilerisömüren–YahudiveyaHıristiyan–patronlarakarşımücadele edebilmek için, Yahudilere özel sendikalar veya mevcut

sendikalarda Yahudi birimler oluşturulur. Mesela Fransa’da, SFIO40

bünyesindebirYahudiişçilerbirimiortayaçıkar.

Bununla birlikte bir kez daha, Yahudilerin Avrupa Sanayi Devrimi’ndeoynadığıöncürolbüyükölçüdebankadangeçer.

AvrupaSanayiDevrimi’ndeYahudibankası

Saray tedarikçilerinden yola çıkarak Almanya, Fransa ve İngiltere’de,kamualtyapılarınıveözelşirketlerifinanseetmeküzere,hayalgücükuvvetliküçükbirgrup–işbankacıları–oluşur.2000yıldırikrazatkonusundauzmanolanYahudibankacılar,bugrubunöncüleridir.

Dini içtihat hâlâ Yahudi bankalarının Yahudiler arasında alınıp verilenfaizleri kabul etmesini ve yatırmasını yasaklarsa da, Rav Yosef Rosen gibibazı hahamlar, –sadece aktifleriyle sınırlı– banka anonimbir kuruluş haline

gelirse, faizin mümkün olabileceğini düşünür.409 Bu hahamlara göre birşirket, gerçek bir kişi olmadığından faizle borç verebilir. Başkaları ise tamtersine, bir şirketin hissedarlarının maskesinden ibaret olduğunu, YahudibankacılarınancakGoylardanfaizalabileceğiniilerisürer.

Doktrini unutan iş bankacıları, devletleri ve kapitalizme gerekli kamualtyapılarını finanse etmeye her şıkta devam ederler. Her şey Frankfurt’tabaşlar. Daha XVIII. yüzyıl Almanyası’nda etkili olan Frankfurt Borsası,Waterloo’yu izleyen on yılda iyice gelişir. Şehrin serveti o sırada büyükölçüde prenslerin veHessen,Baden veWürttemberg düklerinin az sayıdakitedarikçisininelindedir.Artıkbaşkamüşterilereaçılmalarıgerekmektedir.

1794’tekurulanveçağınennüfuzluYahudibankasıolanSpeyerBankası,kısa zamanda Avrupa’nın her yerinde aile şubeleri açar. Speyer Bankası,Alman şirketlerinin gelişimini finanse eder. 1820’ye doğru 420.000 florin

değerinde olduğu tahmin edilen aile serveti, ülkenin en önemli servetleriarasındadır. Bir başka banka, Joseph Mendelssohn’un bankası –müzisyenFelix’inbiramcası–,1795’tekurulur.SalomonOppenheimerkendibankasını1801’deKöln’deaçar.SamuelBleichröder,1803’teBerlin’debaşkabirbankakurar.Bubankalarınhepsikambiyoişlemleriyapar,devleteuzunvadeliborçverir, prenslerin, tüccarların ve armatörlerin servetini idare eder. Bankalarnadirolaraksanayicilereborçverir,dahadanadirolarakbirbirleriylebirleşir.

Kısa zamanda en nüfuzlu bankacılar Rothschildler olacaktır. Rothschildailesini,MayerAmschel’inFrankfurt’unenönemliantikacısı,madeniparavemadalyauzmanıolduğu1797senesindebırakmıştık.MayerAmscheldahaoyıl, şehrin en zenginon ismindenbiridir.Gettodaki evindenBerlin,Viyana,Amsterdam, Paris ve Londra’daki ünlü antikacılarla ve Hessen-CasselLandgrafı IX.Wilhelm ile ticaret yapar.Önceleri değerli objeler ve paralarsatın alabilmesi için borç para verdiği Wilhelm’in, yavaş yavaş en önemlimali danışmanı haline gelir. 1798’de, en parlak oğlu olan ikinci oğluNathan’ı, kendisini temsil etmek üzere Londra’ya gönderir. Büyük oğulAmschelMayer Frankfurt’ta yanında kalırsa da, Rothschild mali piyasanıngeleceğinin Londra’da olduğunu anlamıştır. Aile tarihinin nasıl devamedeceğine,verilenbukararetkiliolacaktır.

1806’da Fransız orduları Hessen’a girerek Frankfurt gettosunu serbestbıraktığında,büyükelektör,MayerAmschelRothschild’e,şehrindehlizlerinegizlemek üzere menkul kıymetler, paralar ve mücevherler emanet eder.Yahudiler,yüzyıllarcasaldırıanındagettodankaçmakiçinkullanmışolduklarıdehlizleri avuçlarının içi gibi bilmektedir. İhbar edilen Mayer Amschel,Napoléon’un birlikleri tarafından tutuklanır. Ancak birlikler, MayerAmschel’a, prensinhazinesinin saklı olduğuyeri itiraf ettirmeyi başaramaz.BuaradaLondra’da,Nathanbirbankakurar,1804’teBritanyavatandaşlığınageçer. Babası tarafından Frankfurt’ta saklanan para, Nathan’ın, daha sonraAvrupa’da plase ettiği Britanya hazine bonolarının hakkını elde etmesininteminatı olur. Böylece Nathan, Londra hükümetinin savaşı finanse etmeamaçlıistikrazınıplaseederekyavaşyavaşbirsimsaradönüşür.Alınanrisklernedeniyle son derece yüksek tutulan komisyonlar, zenginlikleri İngilizistikrazına teminat teşkil eden Rothschildler’in ve IX. Wilhelm’in gücünüoluşturur. Baba oğul Rothschildler kısa zamanda, Napoléon’a karşı ittifakoluşturan kuvvetler için vazgeçilmez hale gelir. Hatta 1811-1815 yılları

arasında, Londra tarafından kıta kuvvetlerine –önce Danimarkalılara, dahasonra Alman devletlerine– sağlanan finansmanların yarısını Rothschildlersağlar. Bu finansmanları daha sonra Britanyalı tasarruf sahiplerine plaseederler. Bazı biyografların dediği gibi tam olarak “Kutsal İttifakın

hazinedarları”olmasalarda,76savaşınfinansmanındaönemliroloynarlar.

Böylece Rothschildler, hükümdarlarına olan sadakatleri nedeniyle,Napoléon’akarşıKutsalİttifaktarafınıtutanazsayıdakiAvrupalıYahudi’ninarasındayeralacaklardır.

Bankacılık mesleğinin püf noktası, riskin değerlendirilmesinde –yani buriski tartmaya yarayan bilgilerin kalitesinde– saklı olduğundan, Mayer

Amschel’ınaklınaenformatörlerdenoluşanözelbirağkurmafikrigelir.286

Belki debu fikir için, kendisindenbir yüzyıl önceLondra’da,MarlboroughDükü’nün savaş haberlerinin posta güvercinleri aracılığıyla kendisineiletilmesinisağlayanSalomondeMedina’danilhamalmıştır.MayerAmschelFrankfurt’tan,yüzyıllardır imparatorluk içindekiposta sistemini elinde tutanTour-et-Taxis ailesiyle iletişime geçer. Kendi mesajlarını öncelikli olarakdağıttırabilmek için, bu ailenin inanılmaz posta güvercin ağını kullanmahakkınısatınalır.NathanbuşekildeWaterloo’dakizaferi,zaferinhaberiresmi

kanallardan Londra’ya –dört günde!332– ulaşmadan çok önce, yüklümiktarlarda ücret ödenen İngiliz subaylarının mesajlarını kendisine taşıyanTour-et-Taxis’inkuşlarıaracılığıylaöğrenir.AynısabahLondraBorsası’nda,Napoléon’un zafer kazandığı dedikodularına inananların elden çıkardığımenkulkıymetleriendüşükfiyattansatınalır.İkigünsonra,savaşınsonucubelliolurolmaz,buevraklarıenyüksekfiyattansatar.DahasonraNathan’ın,İngilizlerin yenildiğine dair dedikoduyu, kurları iyice düşürmek içinkendisinin yaymış olduğu –ancak buna dair hiçbir kanıt yoktur–

söylenecektir.286

Napoléondüştüktensonra,Avrupadevletlerininpara ihtiyacı, savaşagörebarışzamanıdahadamuazzamboyutlaraulaşır.GaliptarafınfinansçılarıolanRothschildler, bu görevi üstlenirler. Hiçbir zaman kendi mal varlıklarındanödemeyapmadan,ehilsimsarlarolarakneredenuygun fiyata sermaye bulabileceklerini iyi bilirler. Sadece tekrar inşaedilmesine katkıda bulundukları devletler için değil, şirketlerin yatırımlarını

finanse etmek için de: demir çelik sanayii, tekstil ve bir süre sonrademiryolları.

1816’da, Mayer Amschel’ın dördüncü oğlu Salomon, Viyana’ya giderekHabsburglar’ın bankacılarından biri olur. 1817’de, beş erkek kardeşin enküçüğü olan James, Bourbonlar ile sürgünleri sırasında kurulan ilişkilerinmeyvelerini toplamak üzere Paris’e gönderilir. James 50 yıl boyunca –kintutmayan III. Napoléon da dahil olmak üzere– Fransız devletinin ve büyükservet sahibi Fransızların en güçlü bankacısı olacaktır. Son olarak, 1820’yedoğru, Mayer Amschel’ın beşinci oğlu Karl, kuzeyi hâlâ AvusturyahâkimiyetindeolanİtalyayarımadasınınenümitvaatedenkrallığıNapoli’yeyerleşir.

Ağ kurulmuştur, ancak bu tek bir şirket değildir. Her biri bulunduğuülkeninkurallarınatabidir.Bukurallar,erkekkardeşlerdenbirininmenfaatiyleters düşse dahi. Hatta kardeşler birçok kez birbirleriyle rekabet içine de

girerler.286 Hannah Arendt, büyük bir yanılgı içerisinde şöyle yazacaktır:“Dünyayı yönetenYahudi hükümeti fantezisine; beş ayrı ülke vatandaşı, buülkelerin her birinde nüfuz sahibi, en az üç hükümetle (İngiliz, Fransız veAvusturya) son derece sıkı iş bağları bulunan, milletler arasındakianlaşmazlıkların bankacıların dayanışmasını bir an için bile sarsmadığıRothschild ailesinden daha iyi bir kanıt yoktur. Hiçbir propaganda, siyasi

nedenlerle gerçeğin ta kendisinden daha etkili bir sembol yaratamazdı.”13

Gerçekte, daha sonra da göreceğimiz gibi, Rothschildler, bulunduklarıülkelerdeki yetkili bakanlığın, genellikle dışişleri bakanlığının açık onayınıalmadan, önemli miktarlarda borç kesinlikle vermezler. Sadece kendihükümetlerine sadık kalırlar ve Yahudilerin başarısının –ve ahlakının–anahtarının2000yıldanberiaynıolduğunuaslaunutmazlar:Neredeolurlarsaolsunlar,Yahudiolmayankomşularıiçiniyiolmayanhiçbirşey,onlariçindeiyiolamaz.

Yeni gelen Rothschildler, en köklü Yahudi ticarethaneleriyle ilişki kurar.1820’de,ikiyüzyılıaşkınbirsüredirvarolanMM.Warburg,Rothschildlerileiki türlü ortaklık kurar. Bir yandan Londra’daki Rothschildler’inHamburg’daki temsilcileri olur, altın şeklindeki borçlanmaları için onlaramudiler bulurlar. Öte yandan, o sırada oğulları Siegmund ve Moritz ileticarethaneyiyönetmekteolanSarahWarburg’unkızıRosa,Hamburglugenç

bir bankacı ve kısa süre önce Salomon Rothschild tarafından Viyana’dankurulan Kreditanstalt isimli ticarethanenin müdürü Paul Schiff ile evlenir.AynıPaulSchiff’inakrabalarındanbiridaha sonra, ilkNewYorklubankacıve yine Warburglar’ın ortağı olarak karşımıza çıkacak. Bunun dışındaRothschildler, onlardan daha eski Yahudi bankalarıyla da çalışırlar: KölnlüOppenheimerler ile, aynı zamanda 1803’te Berlin’e yerleşen SamuelBleichröder ile. 1822’de Nathan Rothschild, Avusturya’dan baron unvanıalarak Avusturya’nın İngiltere’deki başkonsolosu olur. Ancak daha çokBritanyaunvanıarzuettiğindenbuunvanıtaşımayacaktır.

Mayer Amschel 1824’te öldükten sonra ailenin merkezi, Frankfurt’unönüne geçen Londra’ya kayar. Rothschildler, bunun böyle olacağınıbaşkalarındanöncegörmüştür.TheCitybundanböyle,kıtadakullanımahazırdurumda olan tasarrufu İngiltere ve daha uzak ülkelerin sanayileşmesi içintoplayan dünyanın bir numaralı döviz ambarı haline gelir. Bu iseRothschildler’i, dünyanın bir numaralı Yahudi bankası yapacaktır. Aracılar,jobberlar ve brokerlar, İngiliz menkul kıymetlerini borsalarda alır ve satar.Merchantbankler–RothschildlerileGoldsmidler,HambroslarveMontaigulergibi yaklaşık on adet yeni Yahudi bankası–, sermaye artırımlarını ve uzunvadeli borçları düzenler, büyüme oranı olağanüstü boyutlara varan İngilizsanayi şirketlerine danışmanlık yapar.Merchant banklerin rolü, şirketlerinmenkulkıymetlerinisatınalmalarıiçinaracılarvetasarrufsahipleribulmaktır.Bu, finanstan çok, strateji ve simsarlık işidir. Ayrıca Fransa, Rusya,Avusturya, Prusya ve Güney Amerika’da bağımsızlıklarını yeni kazananülkelerin bütçelerini beslemek üzere borç verir. Bu borçlar, sterlin olarakdüzenlenir.Bu,bankalarındövizkurlarındariskalmamasınısağlar.Hambros–Altona’dan yüzyıl başında gelen bir Yahudi ailenin adına atfen–,İskandinavların menfaatlerine hizmet eder. Yahudi bankacılar sanayinin vedoğmakta olan demiryollarının finansmanını sağlarlarsa da –1839’daRothschildler,Kaiser-FerdinandsNordbahngibiPrusya’nınilkdemiryollarınıve Fransa’da başka demiryollarını finanse eder–, muhakeme özgürlüklerinimuhafazaedebilmekiçin,finanseettiklerişirketlerinyönetiminedahilolmayıkendilerineyasaklarlar.

Bu stratejinin tek istisnası: 1843’te Viyana’da, bir Rothschild olanSalomon, Witkowitz çelik fabrikasını satın alır. Bu, bir iş bankacısınınsanayideki ilk ve son derece nadir yatırımıdır. Ancak bunun nedeni,

fabrikanın daha önceki sahiplerine verdikleri borçların geri ödenememişolmasıdır.

Almanya’nın dört bir yanında başka kurumlar kalkınır. XVIII. yüzyıldaBaden-Württemberg düklerinin tedarikçileri olan Haberler, 1820’deAlmanya’nınilkbankalarındanbirinikurar.1833’te,vonHaberolanSamuelHaber, Darmstädter Bank’ı kurar. Frankfurt’ta, XVIII. yüzyıldaHabsburglar’ınmalidurumunukurtaranBethmannBankası,şirketlerveOrtaAvrupa devletleri için tahvil çıkarma işine atılan ilk banka olur. BethmannBankası’nı;Viyana’daEskeleslerileArnsteinlar,Berlin’deBischoffsheimileGoldschmidtler, Hamburg’da Warburglar, Paris’te Pereireler ile Fouldlar,Brüksel’de Lambertler, Londra’da Hambroslar, Montaiguler, Goldsmidler,Sassoonlar ile Montefioreler, Anvers’te Goldschmidtler, daha sonraVarşova’da Leopold Kronenberg, Jitomir’de Rosenbergler, Kiev ve St.Petersburg’daGünzburglar,Odessa’daAschkenasilertakipeder…

Dahasonrabirçokdefakarşımızaçıkacakikimüstesnakişilik:

Birincisi, 1784’te Livorno’da doğan ve Londra’da son derece dindar biratmosferdebüyütülenMosesMontefiore.ÖncebirçaytüccarınınçırağıolanMontefiore, daha sonra The City’nin 12 Yahudi simsarından biri olur.1812’de,NathanMayerRothschild’inkarısınınkızkardeşiolanJudithCohenile evlenerek Nathan’ın bacanağı, daha sonra ise kambiyo acentesi olur.Servet kazanan Montefiore, 40 yaşında iş hayatından ayrılarak zamanınıcemaatkurumlarınahasreder.Dahaileridegöreceğimizüzere,bukurumlarda60yılboyuncahatırısayılırroloynayacaktır.

İkincisi, 1831’de Almanya’da bankacı bir ailede –annesi FrankfurtlubankacılarWertheimerler’dendir–dünyayagelenMauricedeHirsch.1841’deBrüksel’deBischoffsheim-GoldschmidtBankası’ndaçalışır,1855’teJonathanBischoffsheim’ın kızı Clara ile evlenir. Daha sonra Galler Prensi’nin(geleceğin Kral VII. Edward’ı) ve Arşidük Rudolf von Habsburg’un dostuolur.DahailerideMauricedeHirsch’in,YahudiişlerindeMontefiore’dendedahahatırısayılırbirroloynadığınıgöreceğiz.

Ortaklıklar, ticarethanelerin bölünmesini engellemek ve işle ilgili sırlarımümkün olan en dar çemberde tutabilmek adına itinayla gözden geçirilir.Paris’teki Fouldlar; önce Oppenheimlar ile, daha sonra Bordeaux’yayerleşmiş Hamburglu bankacılar olan Heineler –ünlü şairin akrabaları– ile

ortaklık kurar. Brüksel’deki Lambertler, Rothschildler ile ortaklık kurar.Çeyizinbüyükkısmı,genelliklekocanınbankasınınsermayesinekatılır.

Benedict Goldschmidt’in (Bischoffsheim-Goldschmidt’den) oğullarındanbiriolanLeopoldBenedict,JonathanBischoffsheim’ınkızlarındanReginaileevlenir.Birbaşkaoğlu,Maximilien,BaronWilhelmvonRothschild’inkızıylaevlenecektir.RaphaelBischoffsheim’ınkızlarındanbiri,Mainzlı bir bankacıolan August Bamberger ile evlenir. Bamberger’ın oğlu Heinrich, Baron deHirsch’inkızkardeşiyleevlenir.Dahaileridegöreceğimizgibi,Bamberger’ınbir diğer oğlu olan Ludwig, 1868’deBanque de Paris et des Pays-Bas’nın,1870’te Deutsche Bank’ın, 1871’de Reichsbank’ın kurucularından biriolacaktır.RaphaelBischoffsheim’ınbirbaşkakızı,Clara,Anvers’tekiCréditmobilier’nin kurucularından biri olan Louis Cahen ile evlenir. GersonBleichröder, 1839’da yardımcısı olacağı babasının tavsiyesi üzerine,Breslau’danbirbankacınınkızıileevlenir.

1840’ta Rothschild, Yahudi ve Yahudi olmayan bütün bankaların önünegeçer. Nathan’dan sonra oğlu Lionel, 1836’da Britanya hazinesinin bütünemisyonlarını neredeyse tekeline alır. Bunlardan bazıları, siyasi amaçlıdır:1847’de İrlanda’daki açlıklamücadele etmek için; 1856’daKırımSavaşı’nıfinanseetmekiçin.

The City artık Avrupa’nın en zenginlerini cezbedip, bunları Amerika,Endonezya, Nijerya, Kenya ve Afrika’nın güneyine yatırım yapmayaitmektedir. Britanya endüstrisi ile ilgilenen sadeceYahudi bankaları değilsede,demiryolları,demirçeliksanayii,madenvedahasonrapetrolsanayiiiçinYahudi bankaları başkalarına kıyasla daha çok finansman bulur. Yahudibankaları bu şekilde İsveç’te çelik fabrikasına, Amerika BirleşikDevletleri’nde demiryollarına, Afrika’nın güneyinde ve Latin Amerika’damaden şirketlerineborçverir.BarondeHirsch,Türkhükümetinden imtiyazeldeederekİstanbul’uAvrupa’yabağlayanOrientExpressdemiryoluhattınınfinansmanınıdüzenler,bakırveşekersanayişirketlerikurar.SpeyerBankasıTürkiye’ninsanayileşmesini,RothschildiseMısır’ınsanayileşmesinifinanseeder. Aslen Bağdatlı olan ve 1832’de Bombay’a yerleşen (CochinYahudileriniYahudikabuletmeyihâlâreddeden)DavidSassoon,Londra’dakiYahudi bankalarının da işbirliğiyle, Hindistan Genel Valisi’nin bütçesinifinanse eder. Sassoonlar daha sonra Ezralar, (Hong Kong’da bugün hâlâ

PeninsulaHotelileStateLine’ınsahipleriolan)KadoorielerveHardoonlarilebirlikte, kısa zamanda olağanüstü birYahudi tüccarlar cemaatinin oluşacağıHongKong’aveŞanghay’ayerleşeceklerdir.

1850’den sonra, Hıristiyan bankaları, devletlere verilen borçlarınkontrolünüelegeçirir.1839’dakurulanBaring;Ruskraliyetailesinin,GüneyAmerika hükümetlerinin veKuzeyAmerika altyapılarının gedikli finansçısıhaline gelir. Hatta 1857’de, söz konusu Britanya bankaları, Amerikandemiryolları hisselerinin yarısını elinde tutar. Ancak bu, felaketleri olur.Demiryolları ile birlikte birçok banka iflas ederek etkileri Avrupa’ya daulaşanciddibirkrizyaratır.Dahaihtiyatlıdavrananverisklipazarlaradahaazgiren Yahudi bankaları, Avrupa genelinde sahip oldukları ağları devreyesokarakkrizinçözümündebelirleyiciroloynar.MeselaSarahWarburg, iflashalindeki Hamburg şehrine altı ay için %6 faizle borç bulur. Viyana’dakiikrazatçı, borcu vermeden önce Avusturya Dışişleri Bakanlığı’nın açık

onayını isteyen ve elde eden, Sarah Warburg’un damadı Paul Schiff’tir.18

Felaketeteğetgeçilmiştir…

Sarah’nınikioğlundanbiriolanveosıradaannesiylebirlikteailebankasınıyönetenSiegmundWarburg, aşağı yukarı 3000yıldan bu yana herhangi birYahudi’nin sarf etmiş olabileceği şu cümleyi telaffuz eder: “Warburglar’ınşansı hep şu olmuştur: Tam çok zengin olacaklarken, her defasında onlarıtekrar fakir düşüren ve her şeye sıfırdan başlamaya iten bir şey meydana

gelmiştir.”18

1843’teSamuelBleichröder,Paris’tekiJamesdeRothschild’e,prokuranın–imza– bundan böyle oğlu Gerson’un elinde olduğunu haber verir:“Gerson’un dürüstlüğü ve pek değerli menfaatlerinize hizmet etmedeki

faaliyeti ve hevesi dolayısıyla bu karara vardım.”404 Gerson 1847’debabasının ortağı, 1855’te ise babasının ölümü üzerine bankanın yöneticisiolur.BankayıöncelerierkekkardeşiJuliusileyönetirsede,Juliusdahasonrakendibankasınıkurmaküzereailekuruluşundanayrılır.Gerson,Rothschildlerve Avrupa çapında bir şirket haline gelmiş olan ve 1840’ta olağanüstüenerjiyesahipAbrahamveSimonOppenheimkardeşlertarafındanyönetilenSalomonOppenheimer veOğulları Şirketi ile olan ilişkileri, babasından daistikrarlı bir şekilde devam ettirir. Oppenheim kardeşlerin veciz sözüaktarılmaya değer: “Sahip olduğunuz bir inciyi, bu inciyi isteyen birine

satmakticaretdeğildir.Fakatsahipolmadığınızbirinciyi,buinciyiistemeyen

birinesatmak,ticaretiştebudur!”18

Bubankalar,saltailebankalarıolmaözelliğiniyavaşyavaşyitirir.Birişteüçnesildenöte aile devamlılığını sağlamakgüçtür.Kurucukişinin torunlarıgenellikle “kutsal ateş”denen şeyikaybederekkendilerini sanatakaptırırlar.Yahudilerinmenfaatleri,olağanüstübirgelecekvaatedenkuruluşlarkurmaküzereHıristiyanlarınmenfaatleriilebirleşmeyebaşlar.

İlk füzyon: 1848’de Köln’de kurulan Schaafhausenscher Bankverein,1853’te Abraham Oppenheim’ın bankası ile birleşerek Darmstädter Bankolur.Birbüyükisimyokolurken,birdiğeridoğar.

1860’da Gerson Bleichröder, Hıristiyan bankacılar Hansemannlar ileortaklık kurarak Prusya Kralı’nın İtalya’daki Fransız-Avusturya Savaşısırasında ilan edilen seferberliği finanse edebilmek için ödünç aldığı30.000.000 thaleri toparlayan bir banka sendikası olan PrusyaKonsorsiyumu’nukurar.

İkinci füzyon: Ludwig Bamberger,Mainz’da Bischoffsheim-Goldschmidtile çalıştıktan sonra, 1863’te Amsterdam’da Hollanda Kredi ve KalkınmaBankası’nı kurar. 1866’daAlmanya’yadönerek1870’te,HermannKarkuserveAldebertDalbruckilebirlikte,bugündünyanınbirnumaralıbankalarından

biri olan Deutsche Bank’ı kurar.155 Daha sonra Paris’e giderek 27 Ocak1872’dekendisineaitHollandaBankası’nı,1869’daParis’teHenriCernuschitarafından kurulan Paris Bankası ile birleştirir. Bu, uzun süre en önemliFransızişbankalarındanbiriolacakolanBanquedeParisetdesPays-Bas’nındoğuşudur.

Üçüncü füzyon: 1871’de Eugen Gutmann, birçok yerel bankayıbirleştirerek Dresdner Bank’ı kurar. Kurucusu Yahudi olsa da, sermayeYahudikökenlideğildir.

Bu büyük bankaların yanı sıra, Almanya’da artık iki binden fazla küçükbanka bulunmaktadır. Bunlardan en az üç yüzü, Yahudi bankalarıdır. Bubankalarınönemvenüfuzları,mevduatkabuletmedikleriveşubeaçmadıklarıhalde artmaya devam eder. Bunlardan biri olan Warburg Bankası,Almanya’nınkuzeyindekiennüfuzlubankaolmayolundailerlemektedir.

Aile ağları daha da sıkılaşır. 1862’deSarah’nın oğluSiegmundWarburg,Jitomirli Yahudi Rus bir bankacının kızı olan Theophilie Rosenberg ileevlenir. Gelinin Günzburg ailesi mensubu annesi, Kiev ve St. Petersburglubankacı bir aileden gelmektedir. Theophilie’nin kız kardeşlerinden biri,Odessa’da kendi ismini taşıyan bankanın kurucusu Leon Aschkenazi ileevlenir. Bir başka kız kardeş, Berlin’de Bischoffsheim-GoldschmidtBankası’nın ortağı olan Baron Joseph von Hirsch-Gereuth ile evlenir. Buailelerdeâdetolduğuüzere,çeyizinüçteikisibankasermayesinedahiledilir.1864’te, Siegmund Warburg’un erkek kardeşi Moritz, Kölnlü bankacıAbraham’ınkızıCharlotteOppenheimileevlenir.

Londra’da Lionel de Rothschild, Paris’te Pereire, St. Petersburg’daGünzburg, Varşova’da Kronenberg, Londra’da Stern Bros, Brüksel’deBischoffsheim-Goldschmidt,Berlin’deBleichröder,Hamburg’daWarburgveBehrens Söhne und Lieben, hep beraber, Avrupa’dan Amerika BirleşikDevletleri’ne, Çin’den Peru’ya kadar, devletlerin kefil olduğu şirketlerinkamuborçlanmalarınıfinanseeder.

Fransa’da Yahudi iş bankaları –Fould, Pereire, Dreyfus, Lazard,Rothschild,Milhaud, Haas, Bamberger (Bamberger, İstanbul kökenli başkaYahudi bankacılarla ortaktır: Kont de Camondo ile Baron Leonino)– dışticaret ve bütçe açığını finanse eder, 1863’ten itibaren Crédit Lyonnaisetrafında gelişen mevduat bankalarından uzak durur. 1865’te, Paris’tekibankaların yöneticilerinden ellisi Yahudi’dir. 1872’de, 440 mali kuruluşpatronunun95’iYahudi’dir.Bu,onlarınzirvenoktasıdır.

1870’ten sonra Yahudi bankalarının Avrupa’daki rolü; birçok acente,binlerce mevduat hesabı ve çeşitli sanayi katılımlarıyla artık sermayepiyasasınahâkimolanönemliProtestanveKatolikbankalarınakıyaslaazalır.Yahudiler, devlet danışmanları olaraknüfuzlarınımuhafaza ederler. 1871’deParis’te,Rothschildler,savaştamağlupolanFransa’nınPrusya’yaolansavaştazminat tutarını ödeyebilmesi için aldığı borçları organize eder. 1875’teLondra’da, Lionel de Rothschild Britanya hükümetine, yapımı henüztamamlanan Süveyş Kanalı hisselerinin alımı için gerekli olan sermayeyisağlama olanağı bulur. Yahudi bankacılar artık daha egzotik projelere deyatırım yapmaktadır. Rothschildler, Amerika Birleşik Devletleri’ndedemiryolları, Rus antisemitizmi karşısındaki tereddütlerine rağmenBakû’de

petrolişinegirerler.BarondeHirschise,Osmanlıİmparatorluğu’ndaşekervebakırayatırımyapar.

YahudibankalarısadeceAlmanya’da,ülkeninilkişbankalarıolanWarburgveBleichrödereksenindemutlakgücesahiptir.

Sarah Warburg 1885’te, Sarah’nın büyük oğlu Siegmund ise 1889’daölünce,küçükoğulMoritz51yaşında,beşoğlu(Abraham,Max,Felix,Paulve Fritz) ve iki kızıyla (Olga ve Louisa) birlikte, kendini bankanınyönetimindebulur.Beşerkekkardeşinkaderi,yüzyılsonundakiYahudimaligeleneklerinin gelişimini simgeler. Beş erkek kardeşten dördü tarihe

geçecektir.18

Ağabey Abraham; Hıristiyan bir kadınla evlenerek ailede büyük bir

skandala nedenolacak,436 bütün zamanların en büyük sanat tarihçilerinden

biri halinegelecektir.170BugünLondra’da ismini taşıyanmeşhur enstitüyükuracaktır.Max,FelixvePaul,AlmanyaveAmerikaBirleşikDevletleri’ndeolağanüstüsiyasivemaliünesahipolacaklardır.Fritz,aileninözellikleRusyave Filistin göçmenleri yararına yaptığı önemli hayırseverlik faaliyetleriniyürütecektir.

1891’de, Floransa’ya İtalyan sanatı eğitimi görmeye giden Abraham’ınyerine babasına destek olan Max’a ilk uyarı gelir. Amcası Siegmund’unailesine ait bir Rus bankası olan St. Petersburglu Günzburglar’ın bankası,kuzey Sibirya’daki Lena madenlerinde MM. Warburg’dan borç aldıkları7.000.000markıbatırır.18Günzburgbankasıborçvadelerineriayetedemez.Siegmund’un kızlarından biri, yani Max’ın kuzini Rosa, ertesi yıl haziranayında iki yıldır nişanlı olduğu Baron Alexandre de Günzburg ileevlenecektir.Müstakbeldamadınbankasınıniflasetmesinegözyummaksözkonusu değildir! Moritz Warburg, Günzburg’un borçlarının tamamına kefilolur,bütünpoliçeleriniiskontoeder.GünzburgBankasıdirilir.1894’te,baronveyenieşiRosa,bütünalacaklılarınaolanborçlarını,St.Petersburg’dakiözelkonaklarında verdikleri debdebeli bir akşam yemeğinde ödeyeceklerdir.Bütün davetliler, alacaklarına karşılık tabaklarına yerleştirilmiş altın paralarilebuparalarısaydıktansonrayerleştirmeküzeresandalyelerinekonmuşipekçantalarbulacaklardır.Bankakurtarılmıştır…Ancakdahaileridegöreceğimizüzere,bankakapatılmasındanveGünzburglar’ınbeşparasızülkedensınırdışı

edilmelerindenbirazöncekurtarılmıştır.18

Moritz Warburg’un diğer iki oğlu Paul ile Felix’in birbiri içine geçmişkaderleri, Amerika’da birbirinden ayrılır. 1894’te Felix, Alman bir göçmenolan JacobSchiff’inkızıFrieda ilekarşılaşır.Daha ileridegöreceğimizgibiJacobSchiffosıradaKuhnLoebBankası’nınbaşkanı,NewYork’unenünlüYahudi bankacısı ve Amerika’nın en zengin adamlarından biridir. Felix ileFriede ilkbakıştabirbirlerineâşıkolurlar.Hiçolmazsabirkezolsunevlilikgörücüusulügerçekleşmez.FelixFrieda ileevlenerekNewYork’agidecek,

kayınpederi için çalışacaktır.Mart 1895’te yapılan tören; bütünHamburg54

vebirkaçAvrupalıbankacı için,Max’ındostuAlbertBallin tarafındanyenikurulandeniz ulaşım şirketiHapag’a ait bir gemiyleAtlantik’i geçmek içinbir fırsat olur.Kardeşinin sağdıcı olanPaul,Frieda’nıngençyaştaki teyzesiNina Loeb’e âşık olur. Yeni bir düğün yapılır. Paul bu şekilde kendi erkekkardeşinin amcası olur, erkek kardeşi gibi New York’a yerleşir ve KuhnLoeb’teortakolur.XVI.yüzyıldaDelBancoadıaltındaİtalya’dangelenvehâlâfaaliyetteolaneneskiYahudibankacıailesi,Warburgadıaltındaservetin

ilksaflarındayeralarak18Amerika’yayerleşir.

Max, babası 1898’de emekli olduktan sonra eski ticarethaneyi işletmeküzere Almanya’da kalır.Max, sömürgemacerasını teşvik etmek ve Yahudidüşmanı çardan uzaklaştırmak istediği Alman yöneticilerine son derecebağlıdır.Britanya vatandaşı olanYahudiRusmühendisChaimWeizmann–ileride tekrar bahsi geçecek–, daha sonra Max’ın acımasız bir portresiniçizecekse de, bu tasvir zamanın bütün Yahudi finansçıları için geçerlidir:“Kendisi Alman’dan daha Alman, dalkavuk, aşırı vatansever, Almanya’nınefendilerinin amaç ve projelerini önceden tahmin etme derdinde tipik bir

maiyetYahudisiidi.”443

1901’de Frankfurt’ta, Wilhelm Carl von Rothschild’in vâris bırakmadanölmesiüzerine,Rothschildler’inana ticarethanesikapanır.Ana ticarethaneyibir yabancıya emanet etmek söz konusu değildir. RothschildlerAlmanya’yıterk ederler. Yapılan yatırımların hedefi belirsiz, ayarı kötü bir hale gelir.1911’de Rothschildler, Bakû petrol kuyularındaki hisselerini Royal DutchShell’e satacak kadar düşerler. Üstelik aldıkları bu kararı, çarlık rejiminiboykotetmeamacıylaaçıklamaimkânıdahiyoktur.

Almanya’da bile bu bankaların şanı ve rolü azalır. Alman Yahudilerininülke için daima zenginlik yaratan ekonomik gücü, artık üç adam etrafında

toplanmıştır:MaxWarburg–banka sahibi–,AlbertBallin81 –çağın stratejiksektörü olan deniz silahlanmasıyla ilgili endüstriyi elinde tutar– veWaltherRathenau–babasıtarafındankurulanAEGsayesindeenerjininefendisihalinegelir–.Üçüde,antisemitizminerağmenKayzer’eyakındır.Ancakbirbirlerinedaha da yakındırlar. Almanya’da çekilen ilk özel telefon hattı, Max ileAlbert’ın bürolarını birbirine bağlar. MM. Warburg; Avusturya’daKreditanstalt ile, Amerika Birleşik Devletleri’nde Kuhn Loeb ile,İskandinavya ve Almanya’da Siemens-Schukertwerke, Deutsche Bank,Disconto-Gesellschaft ve Deutsche Orientbank ile işlemler gerçekleştirir.Jacob Schiff tarafından yönetilen bir Alman-İngiliz-Fransız-Amerikangrubuyla birlikte Çin demiryollarını finanse ederler. Walther Rathenau isesiyaseteatılır.

YahudibankalarınınXIX. yüzyılAvrupa siyaseti üzerindekietkisi

Devletlereborçverenbubankacılar,seleflerihakkında1000yıldıryapılanhep aynı eleştirilerin hedefi olur: Başka kimse, kendilerinden çok başkalarıiçin zenginlik yaratan bu tip hizmetler vermek istemediğinden kendilerinebaşvurulmuş olduğu gerçeği unutularak basın ve rakipleri, hükümetlerinYahudilerin yozlaşmış kuklalarından ibaret olduğunu söyler. Yahudiler,verdikleri hizmetlerekarşılık aşırı paralar alan,Avrupa’nın efendileri olaraktanıtılır. Şüphesiz Avrupalı birkaç Yahudi bankacı, ülkelerinin en büyükservetleri arasında yer alır. Fakat Rothschildler, Britanya’nın en büyükyüzüncü servetine yaklaşamaz; imparatorun kendisinden bile daha zenginolanFredKrupp,zamanınınenzenginAlmanı’dır;Fransa’dahiçbirYahudi,Mornylerin veya Hottinguerlerin servetine yaklaşamaz. Yahudiler, maddiaçıdan çok kültürel bir elit oluşturur. İşaretleri gözlemlemekten oluşan bumeslek sanki insanı, entelektüel spekülasyonu sofistike şekilde kullanmayahazır hale getirmektedir. Para dolaşmalıdır. Para,Yahudiler için bir çalışmaaracıolup,tekbaşınabiramaçdeğildir.Binlerceyıllıkzulümdendersçıkaranbankacılar, nerede olurlarsa olsunlar fazla göze batacak taltif ve unvanlarıreddederler. Verdikleri hizmet ve borçlar için kendilerine kızılabileceğinibilirler.Buşekilde,etiketebüyükönemvererekkendiaralarındayaşarlar.Tek

takıntıları, çocukların eğitimidir. Bazıları kır evi sahibidir. Hizmetlilerigenellikle Yahudi olan kır evlerinde mücevherler, gümüşler, tablolar vemobilyalar bulunur. Bazı kadınların salonu vardır: Paris’te ClaraBischoffsheim,AchilleFould’unkarısıHenrietteGoldschmidt,HalévylerveMadamStraus;Londra’daRothschildler;Viyana’da,“hoşgörülen”zenginbirbankacı ile evli Berlin kökenli Barones Fanny von Arnstein’ın, parlak veyüksek sosyete bir salonu vardır; Berlin’de Henriette Herz, Kant veHumboldt’u ağırlar. Bazı bankacılar, zeki ve ileri görüşlü büyükkoleksiyoncular, hatta bazen hali vakti yerinde tablo tüccarlarıdır. Ezeldenberi var olan simsarlık mesleğinin yeni biçimi. Çocuklarının çoğu, paraylailgili mesleklerden kaçmak isteyecek, bir fırsatını buldukları an, genellikleailelerinin onayıyla, sanatla ilgili mesleklere gireceklerdir. Heine,MendelssohnveOffenbach,bunlarınilkörnekleridir.

Daha ileride de göreceğimiz gibi, Prusya’da Bleichröderler’den biri veFransa’da çok kısa bir süre için iki Pereire dışında, hiçbir Yahudi bankacıherhangi bir Avrupa ülkesinde gerçekten siyasi nüfuza sahip değildir.Tasarrufları toplamak,devletiveyanişolaraksanayiyi, limanları,yollarıvedenizsilahlanmasınıfinanseetmeklegörevliYahudibankacılar,bulunduklarıülkelerindışpolitikasınariayetederler.Yüklümiktarlardaborçvermeyikabul

etmeden önce daima diplomatlarının nihil obstatını41 alırlar. Her ne kadardışişleribakanlarıonlaradanışır,onlarıgenelliklegayriresmihabercilerolarakbir ihtimalmerkez bankalarına karşı, hatta elçilerinin yerine kullansalar da,hernekadarYahudilerAvrupa’dakibirçokdevletinbütçedengesininsağlıklıolmasıiçinvazgeçilmezolsalarda,aslındaYahudileringücüdahaçokhayali

olup,iktidaratartışmasızitaatetmelerigerekir.231

Bazıları siyasete atılır. Michel Goudchaux İkinci Cumhuriyet sırasındamaliye bakanı, Achille Fould ise İkinci İmparatorluk sırasında maliyebakanıdır.BeşparasızLondra’yagöçedenKölnlüküçükbirbankacınınoğluolan Sir Ernest Cassel; Bischoffsheim Bankası’nın müdürü, Kuhn Loeb veMM. Rothschild’in Londra’daki temsilcisi olarak atanır, yarış atlarına olandüşkünlüğünü paylaştığı Galler Prensi’nin dostu ve danışmanı olur.Belçika’da Bischoffsheimlar’dan biri bakanlık yapar. Deutsche Bank ileBanque deParis et des Pays-Bas’nın kurucusuLudwigBamberger; 1870’teReichstag milletvekili olur, merkez bankası Reichsbank’ın doğmasını

sağlayacakolanmevzuatailhamverir.1907’deLuigiLuzzato;İtalya’daöncemaliyebakanı, daha sonrabaşbakanolur.SanayiciEmilRathenau’nunoğluWaltherRathenau,siyasikariyeryapmayabaşlar.

Sadece bir bankacı –belki de aralarında en dikkat çekmeyeni–, XIX.yüzyılda Avrupa’da gerçek bir siyasi rol oynar: Baron Carl Meyer deRothschild’in,osırada“Berlin’deiyibirbankacı”aramaktaolanBismarck’a

1865’te takdim ettiği Gerson Bleichröder.404 Bleichröder şüphesiz iyi birbankacıdır. Rothschildler’in bütün müşterileri, Alman başkentine geldiklerivakit işlerini,Behrenstrasseüzerinde, imparatorun şatosundanbirkaçdakikauzaklıkta, gelecekte Bismarck’ın konutunun bulunacağı Wilhelmstrasse’nınkarşısında yer alan Bleichröder’in yerinde hallederler. Sanayici Henkel,müzisyen RichardWagner vemüstakbel eşi Cosima von Bülow gibi namlıYahudi düşmanlarının bile, Bleichröder’de hesabı bulunur. Bu şekildeBismarck’ın şahsi finansçısı haline gelen Gerson, şansölyeyi ticarikorumacılığabirsonvermeyeteşvikeder.1866’dakiAvusturya-PrusyaSavaşıile 1870’teki Fransa-Prusya Savaşı için, Prusya Parlamentosu tarafındanreddedilenkrediyi,Bismarck’aGersonverir.Bismarck,savaşlarınıYahudibirbankacıya finanse ettiren son başbakandır. Gerson, Rothschildler ile olanilişkilerisayesinde,şansölyeye,Disraeliilegizliiletişimkurmaimkânısağlar.1871’debaronunvanıalanGerson,Fouldlar ilebirlikte,FransaveAlmanyaarasında barış şartlarını müzakere eder. Gerson’u daima aşırı bir gizliliklekullananBismarck,bukonudabakanlarındanbirineşöyleyazar:“Herşeydenönce Bleichröder’in Paris’e gitmesi, Yahudi meslektaşlarıyla görüşmesi vebankacılarlabukonuyu[5.000.000.000franklıksavaştazminatını]konuşması

gerek.”209Ancak bu andan itibarenBismarck’ın üstü kapalı antisemitizmi,Yahudilerinsahipolduğufarzedilennüfuzukarşısındaparanoyakbirkorkuyadönüşür.Bleichröder,bukorkununilkhedefiolur.Oartık“günlükekmeğinialın teriylekazanmakyerineborsadanservetkazanmış”bircasusvefesatçı,

ipleri elinde tutan, gizli güce sahip bir ahlak bozucudur.209Yine asalaklıketmekle, yani başkalarına hiçbir şey kazandırmadan, hiçbir şey vermedenalmakla suçlanırlar. Bu, Yahudilerin, özellikle savunmasız durumdakiyabancılarolarakötedenberikarşılaştıklarıbirsuçlamadır.

Yahudi faaliyetleri ile gittikçe daha çok ilgilenenBleichröder, bir yandanşansölyeyedanışmanlıkyaparken,öteyandanAlmanya,RomanyaveRusya

cemaatleri lehine müdahale etmeye devam eder. Bismarck, Bleichröder’eborçlu olduğu şeyleri hiçbir zaman kabul etmeyecektir. Hatıralarında adınıdahi anmayacaktır.Bankacının biyografisini yazan biri şöyle yazar: “Acaba[Bleichröder] hayatına yön veren bu başarı ve küçümsenme karışımının,AlmanlarveYahudilerarasındakiiçteniçeyozlaşmışilişkilerinbiryansıması

olduğunu anlamış mıydı?”404 Verdikleri hizmetler ne kadar kapsamlıysakendilerindenokadarçoknefretedilen,IX.yüzyıldaBağdat’ta,XII.yüzyıldaLondra’da, XIII. yüzyılda Córdoba’da, XV. yüzyılda Sevilla’da ve XVIII.yüzyılda Frankfurt’ta yaşamış saray tedarikçileri de şüphesiz aynı şeylerihissetmiştir.

GersonBleichröderŞubat1893’teöldüktensonra,çocuklarıdindeğiştirir,bankazarzoryolunadevameder.Banka;RothschildlerveMendelssohnlarilebirlikte, yeni Alman Weltpolitikini finanse etme amaçlı çeşitli hükümetborçlanmalarına katılır. Banka, Rumen, İtalyan ve Meksika finanspiyasalarındaki hâkim pozisyonunu korursa da, artık olayların merkezindedeğildir. Nitekim 1913’te, Amerikan demiryollarını, özellikle de IllinoisCentralRockRailroads’ufinanseetmekiçinAvrupa’daborçparatoplamasözkonusu olduğunda, Kuhn Loeb ve Max Warburg, Gerson Bleichröder’inçocuklarını hatırlamazlar. Max, babalarının hatırına, çocuklarının da bu işehiç olmazsa sembolik olarak ortak edilmeleri konusunda ısrar eder. DahaileridegöreceğimizgibiMaxkısasürede,GersonBleichröder’insiyasirolünüüstlenecektir.Vebuseferönsaftayeralacaktır.

2.Üçfantezi

Yahudiler mütevazı insanlarla iş yapan zoraki ikrazatçılar olmaktançıktıklarındaveYahudilerinçokbüyükçoğunluğuhâlâfakirvedağınıkhaldeyaşarken,azsayıdakiYahudisanayicivebankacı,Avrupa’nınmaliveiktisadidevriminde hatırı sayılır, gözle görünür, hatta göz kamaştırıcı bir yer tutar.Böylece Yahudilik ve para; o yüzyılda yaşamış insanların zihninde, birsonrakiyüzyıldafelaketlereyolaçacaküçyenifanteziilekarışır.

Birincifantezi:Saint-Simon’danEnfantin’eHahamların iradesinden kurtulan, çağdaşlık tutkunu Yahudi burjuva

gençlik,yeniönderdüşünürleraramaktadır.Yahudiburjuvagençlikönceleri,yasak konuları tartışmak isteyenleri bir araya getirmek için icat edilmiş

masonluğa heves ederse de, bu heves kısa süreli olur. Her ne kadarRothschildlerİskoçayinlerindeetkili,AdolpheCrémieux1860’larınsonundaFransa’dakimasonyetkililerdenbiri,aynızamandadaGrandOrient’ınbüyükustasıolursada,Yahudimasonazdır.AileağlarıYahudilereyeter.

Fransa’da garip bir şahsiyet, ilerleme ideolojisi ve evrenselliğiyle birçokYahudi’yi kendisine çeker: Kont Henri de Saint-Simon, tarihçi yazarınyeğeninin oğlu. 1760’ta doğan, Amerika’da çarpışan, Fransız İhtilalisonrasında iflas eden Saint-Simon, miras ve faizle borç vermenin ortadankaldırılması, çalışmanın bilimsel olarak düzenlenmesi ve sanayinin

geliştirilmesi yoluyla evrensel bir dini, “yeni Hıristiyanlık”ı353 yüceltir.1820’de,imparatorluksavaşlarıileyıkılmışAvrupa’da,osıradamüthişdalgageçilenimarçalışmalarıveyineosıradakesinliklekarşıçıkılanucuzkrediyiilk savunanlardandır.Hatta cesur finans ile cömert bankacılığı, yeni dinininanaodaklarıolarakbelirler.Saint-Simon,AugusteComteveLéonWalras’ailham kaynağı olacaktır. Genç Fransız Yahudiler, iyiliğe hizmet edenzenginliği,Talmud’unbueskiformülünüreddetmeksizinasimileolmanınbiryolu olarak gördükleri bu doktrinin cazibesine kapılırlar. Parisli birbankacının oğlu olan Léon Halévy, Saint-Simon’un sekreteri olur.Bordeaux’lubirbankacınınoğluolanOlindeRodrigues ise,Saint-Simon’unhamisi olur. Usta 1825’te öldükten sonra, Rodrigues, Saint-Simon’un enönemlimüridi Prosper Enfantin ile birlikte,Le Producteur adında bir dergiçıkartır.Enfantin, aklidengesizlik sınırındabireksantriktir.Başka ikimürit,yineFransa’nıngüneybatısındangelenveönceleriFouldlar’ınyanındaçalışanPereire kardeşler, Saint-Simon’un projelerini hayata geçirmek için hareketegeçerler. Emile Pereire şöyle diyecektir: “Muazzam programlar yazmakyetmez. Fikrimi, toprağa da kazımak istiyorum.” Pereire kardeşler, sanayigelişimindinivesosyalfarklılıklarısileceğiyenidünyanınkurucularıolmayıhayal etmektedir. Birinci aşamada başarılı olurlarsa da, ikinci aşamayüzündenmahvolacaklardır.

1832’de, beş paraları olmayan Pereire kardeşler, ilk olarak Paris-Saint-Germain-en-Laye demiryolu hattı projesi ile bir tasarruf sandığı planısunarlar. Bu işte yalnız değillerdir: Fould-Oppenheim Bankası, Paris-Meudon-Sèvres-Versailles demiryolu şirketini kurar. 1844’te Pereireler, ilkişçiemeklilerisandığınıkurar,köleliğinkaldırılmasıiçinmücadeleederler.O

sırada iktidarda olan III. Napoléon, onlara bütün kapıları açar. 1855’te,Rothschildler’in finanse ettiği bir demiryolu imtiyazı elde ederler –Rothschildler, Pereireler’i hâlâ desteklerse de, bunu isteksizce, imparatorunemriyle yaparlar. 1857’de, Fransa’nın güneybatısındaki bütün hatları, PLM(Paris-Lyon-Méditerranée) kısaltması altında birleştirir, İspanya veTunus’tademiryolu ağı yapımına katılırlar. Bu büyüme çılgınlığı içerisinde,Haussmann’ın Paris’teki imar çalışmalarını ve Fransa’ya yeniden büyük birdeniz gücü olma imkânı sağlaması düşünülen Transatlantik Şirketi’ninkuruluşunudafinanseederler.

Yenilgileri bankadan kaynaklanır. III. Napoléon, borsadaki kuruluşlarınmuhalefetine rağmen, Pereireler’in, yeni girişimcilere düşük faizle krediverebilmek için 1852’de Société générale de créditmobilier’yi kurmalarınaizin verir. Siyasi başarı elde edilirse de, aşırı yüklü işletim masraflarıyüzündenmalibaşarıeldeedilemez.1861’de–İngiltereile,Pereireler’inIII.Napoléon’a esinlediği serbest ticaret antlaşmasının imzalandığı yıl–,Rothschildler ve Achille Fould –1861’de yeniden maliye bakanı atananbankacı–, ikikardeştenkurtulmayakararverir. 1863’teFould;Pereireler’in,Savoie Fransa’ya dahil olduktan sonra satın aldıkları Savoie Bankası’nı,FransaBankası’nın bir rakibi haline getirmek suretiyle, Créditmobilier’ninkredi portföyünü reeskont etmelerine ve bilançosunu dengelemelerine izinvermez.BuşekildePereireler’inbankasınınmaddikaynağıkalmaz.1867’de–Marsilya’daki gayrimenkul işlemleri nedeniyle zor duruma düşen– banka,ancak Pereire kardeşlerin istifasına karşılık Fransa Bankası tarafındankurtarılır. Crédit mobilier daha sonra Crédit mobilier français ile, ardındanBanquedel’UnionparisienneveBNCIile,ensonundadaBNPilebirleşir.

Pereireler,ölenekadar fikirleriniveprojelerinisavunmayadevamederler.1880’de, son Saint-Simoncu Isaac Pereire; Papa XIII. Leo’ya, sosyalilerlemeyleilgiliilkpapalıkbildirisiolanRerumnovarum’uesinleyecektir.

İkincifantezi:Marx’tanDrumont’a

Yahudi,paravedevletgücüarasındakialaşımdansonra,şimdideYahudi,para ve kapitalist sömürü alaşımı… Yahudi doktrini cemaatleri dünyayayararlı olmaya iterken,Yahudiler yok etmek istemekle suçlanır.Nasıl iflasakarşı tek çare Pereireler’i yok etmek idiyse, burada da sömürüye karşı tekçareninYahudiliği yok etmekolduğudüşünülür.Yahudiliğinyokolmasıyla,

kapitalizmindeyokolacağıfarzedilir.KapitalizmileYahudilikarasındakibubağ, birini ötekiyle yok etme fikri, hahamlar veYahudi tüccarlardan oluşanbir ailede doğan (babası Hirschel Ha-Levi, annesi Henrietta PressburgHirschel’dir), altı yaşında Protestanlığa geçen genç bir filozofun tezidir.1844’te, kendisine dünya çapında ün kazandıracak Manifesto’nunyayımlanmasından dört yıl önce, Karl Marx –sözü geçen adam oolduğundan–, bir önceki yıl Yahudilere özgürleşebilmek için asilimeolmalarını tavsiye eden Bruno Bauer’e cevaben, Yahudi Sorunu Üzerine’yiyayımlar.

Marx’agöreYahudi,kapitalizminmatrisidir.BuyüzdenYahudi’yiasimileetmek,statüsündeherhangibirdeğişiklikyaratmaz.Yahudi,ancakkapitalizmile Yahudiliğin aynı anda yok olmasıyla özgürleşebilir. Çağdaş ekonomikantisemitizministemdışıkaynaklarındanbiriolanbukorkunçmetindeşunları

okumakmümkündür:270“Yahudi’ninsırrınıdinindearamayalım,fakatdininsırrını gerçek Yahudi’de arayalım. Yahudiliğin dindışı temeli nedir? Pratikihtiyaç, kişisel yararlılık. Yahudi’nin dindışı kültü nedir? Ticaret. Dindışıtanrısıne?Para.[…]Yahudi’ninhayalimilliyeti;bir tüccarın,paralıadamınmilliyetidir. Yahudilik, ancak burjuva toplumunun mükemmelleşmesiylezirveye ulaşabilir. Oysa burjuva toplum, ancak Hıristiyan dünyasındamükemmelliğe ulaşabilir […]. Hıristiyanlık; Yahudilikten çıkmış, sonuçtaYahudiliğe dönmüştür. […] Sadece Tevrat ile Talmud’da değil, bugünkütoplumda da günümüz Yahudisi’nin özünü buluyoruz. […] Para, İsrail’inkıskançtanrısıdır;butanrıkarşısındabaşkahiçbirtanrıvarolamaz.”Marx,30yılsonrauzunuzadıyatartışacağısermayeteorisinededeğinir:“Para,insanınbütüntanrılarınıküçülterekbunlarımaladönüştürür.Para,herşeyingenelve

kendiliğindenoluşmuşdeğeridir.”270

Marx daha sonra “özgürleşme” kelimesi ile oynayarak Yahudilerinözgürleşmesinin, toplumun Yahudilikten kurtulması anlamına geldiğinikanıtlamaya çalışır: “Yahudi’nin,Hıristiyan’ın, dindar adamın siyasi plandaözgürleşmesi, tek kelimeyle, devletin Yahudilik, Hıristiyanlık, genel olarak

dinkarşısındaözgürleşmesidir.”270Birbaşkadeyişle,Yahudileri–veonlarlabirlikte bütün inananları– özgürleştirmek için, bütün dinleri ve bu dinlerinoluşturduğukapitalizmiyoketmekgerekir.

Marx bu korkunç metinde, Yahudilik ile paranın birbirinden ayrılamaz

olduğunu, birini yok etmeden diğerinin yok edilemeyeceğini, işçinin özelmülkiyete karşı, devrim yoluyla hem Tanrı’dan hem de sermayedenkurtulabileceğini anlatır. Kısaca işçi giriştiği mücadeleyle “kendi kendiniözgürleştirebilir.”

Antikapitalizm ile antijudaizmböyleliklebirbirinekarışır.Marx’tan sonrapek çok kişi bu karmaşadan beslenecektir. Nitekim Marx için Yahudiliğinortadan kalkmasını sağlayacak olan kapitalizmin ortadan kalması ise,

başkalarıiçin278bununtersidegeçerliolacaktır:Yahudiliği–bukişiler içinbu, Yahudiler demektir– ortadan kaldırmak, Yahudilerden kaynaklanankapitalizmdendekurtulmayısağlayacaktır.

Canavarca bir espri anlayışıyla, Marx’ın formülünü saptıran başkaAlmanlar, bir yüzyıl sonra kampların kapılarına “Çalışmak özgür kılar”yazacaktır.

Hemenertesiyıl,1845’teFransa’da,Fourier’ninbirmüridivehayvanveavuzmanıolanAlphonseToussenel,Marx’ıntezinielealır:Yahudi,sermayedemektir. Toussenel,Yahudiler, Çağın Kralları.Mali Feodalitenin Tarihi’ni

yazar.416 Büyük başarı elde eden kitap; Durmont, Georges Duchêne ve

Actionfrançaise’e42ilhamkaynağıolur.

1860’ta başka bir Alman Yahudi ve sosyalist hareketin kurucusu olanFerdinand Lassalle, şöyle yazar: “Yahudi olmadığımı söyleyebilirim. […]Yahudilerden hoşlanmıyorum, hatta genel olarak onlardan nefret etme

eğilimindeyim.”278YahudileribileYahudiliktennefretetmeyeitendüşmancabirortamdakendikendindennefretetmek…

Daha sonra,Marx’ın hamisi Friedrich Engels, antisemitizminAlman işçisınıfı bünyesinde sebep olmaya başladığı zarardan endişe duyarakantisemitizmin, “burjuva sınıfı tarafından, işçi sınıfını antikapitalistduygulardan döndürmek için bir propaganda silahı” olarak kullanılmasına

esef eder.287 Engels; Yahudilere duyulan nefretin, sömürülen sınıflarınpatronlara duyduğu haklı öfkenin hedefini şaşırtmasından, onları devrimcipartilerden uzaklaştırmasından korkar. “Burjuva sınıfı, işçiler arasındaYahudilere karşı düşmanlık yaratarak işçi taleplerinin kendilerine karşı

dönmesiniengelliyor.”137Engels’egöre,bastırılanbütünsınıflarvehalklar,

her türlü işçi ve azınlığı burjuvaziye karşı tek bir mücadelede bir arayagetiren, yeni bir aile, halkların yeni kimliği olan Sosyalist Enternasyonal

bünyesindebirleşmelidir.137Bir başka deyişleYahudilerin, azınlık sıfatıylavatandaşlıkhaklarıvesosyalhaklartalepedebilmeleriiçindünyaişçisınıfıilebirleşmelerikendiçıkarlarınadır.

1873’teCharlesDarwin,KarlMarx’ınKapital’inikendisineithafetmesinireddeder.İhtiyatlıbirşekilde,kendiuzmanlıkalanınagirmediğinibelirtir.

Almanya’daOttoGlagau,1874’teyayımlananbirdizimakalede,borsadakidalgalanmalara ve “Yahudi mali spekülasyonları”na veryansın eder.“Saldırgan sermaye” (Yahudi) ile “yaratıcı sermaye”yi (Hıristiyan)karşılaştırır.“Yaratıcısermaye”millivekoruyucu iken,“saldırgansermaye”milliyetsiz ve globaldir. “Manchester okulu tarafından yüceltilen serbestticaret sistemi, Kral Midas’ın para doktrinidir. Bu sistem her şeyi parayaçevirmek ister; bencilliği yüceltir, her türlü dayanışma duygusunu ve ahlakkuralını reddeder. Yahudilik, bu sistemin aşırı gelişmiş halidir. Yahudiliğinilgilendiğitekşeyticarettir,odaancakpazarlıkveribadır.Yahudiçalışmaz,başkalarını çalıştırır; spekülasyon yapar, başkalarının entelektüel veya el

emeğininürünüyleişyapar.Faaliyetlerininmerkeziiseborsadır.”310

YabancıileeştutulanYahudiler;Alman,FransızveRusmilliyetçiliklerininşiddetlenmesiyle özellikle şüpheli hale gelirler. 1878’de isimsiz yayımlananMüzikteYahudilik başlıklı bir yergi yazısında,RichardWagner şöyle yazar:“Yahudiler, tıpkı Rothschildler gibi, altını ellerinde tutar, dünyayı

yozlaştırırlar.”310

1879’da,AlmanbirgazeteciolanWilhelmMarr,“antisemitizm”kelimesiniicateder.Marr’agöre“antisemitizm”,YahudilereveYahudiliğekarşıduyulan“dini olmayan” nefret, yani yabancıya, potansiyel haine, milli düzenisorgulayanavesınırlarıbaşkadiyarlardangelenetkilereaçanakarşıduyulan

nefrettir.310 Kelime, Yahudilere duyulan nefrete daha geniş bir anlamyükleyerekvebunefreti doğmaktaolanvatanseverliğedahauygunbir halegetirerekbunefretimaskeleyecekkadarbelirsizdir.

Aynı yıl (1879), imparatorluk maiyetinin Lutherci papazı ve yeni sosyalHıristiyanpartisininkurucusuAdolfStöcker,borsadaspekülasyonlaranedenolanYahudiözgürleşmesürecineveryansıneder,“uluslararasıvemilliyetsiz

şekildedallanıpbudaklanan”“hareketlisermaye”yieleştirir.Stöcker,ünlükörfilozof Karl Eugen Dühring ile birlikte bir Antisemit Lig kurarak yabancıYahudilerin sınır dışı edilmelerini, Alman Yahudilerin ise kamumesleklerindençıkartılmalarınıtalepeder.Busözlere,yaklaşmaktaolanyenidünyaya karşı duyulan korku, çağdaşlığın reddi, yabancının getirebileceğiyeniveakılkarıştırıcışeylerekarşıduyulankorkuhâkimdir.

Ertesi yıl, 1880’de, Franz Mehring ve Friedrich Engels “kapitalizm”kelimesiniicateder.“İzm”ilebitenbütünkelimelersonderecepopülerdir.

1883’tekiekonomikkriz ilebirlikte,ozamanakadara teoridekalmışolanantisemitizm, öncelikle Fransa ve Almanya’da pratiğe dökülür. Halkınkafasında sermayeye duyulan nefret, iktidara duyulan nefret ile Yahudilereduyulannefretbirleştirilerekbütüniflaslar,bütüneşitsizliklervebütünsosyalfelaketler Yahudilere atfedilir. Mesela aynı yıl, Emile Bontoux adındaRothschildler’in eski çalışanlarından biri, 1878’de kurulmuş olan bankasıUnionGénérale’iniflasındaneskiişverenlerinisorumlututar.1886’da,VictorHugo’nunölümündenbirkaçaysonra,EdouardDrumont,yüzyılsonununen

çok satan kitaplarından biri olan36 Yahudi Fransa’yı yayımlar. KitapYahudileri, insan doğasına aykırı varlıklar, yarı hayvanlar, fiziksel açıdancanavarlar olarak betimler: “Bir Yahudi’yi ele veren başlıca işaretlerşunlardır:omeşhurkıvrıkburnu,kırpıştırdığıgözleri,sıktığıdişleri,çıkıntılıkulakları, kare tırnakları, aşırı uzun gövdesi, düz ayakları, yuvarlak dizleri,olağanüstüfırlakayakbilekleri,sahtekârlarınvehainlerinellerigibiyumuşak

vetatlıelleri.”123

Artık antisemitizm, mümkünse devlet gücünün tam kalbinde bulunan,vatana ihanet edebilecek durumda olan ve asimile edilemeyen bir yabancıekseninde netleşebilmek için fırsat kollamaktadır. Bu, 7 Eylül 1892’deFransa’daçıkan,dahaileridedebahsigeçecekolanPanamaKanalıskandalıolabilirdi. Ancak bu borsa felaketi, Yahudilere karşı milli bir nefretuyandırmakiçinyeterliolmaz.

7Aralık1893’teReichstag’da,LibermannvonSonnenberg,AntisemitLigve ligin yeni milletvekilleri adına, “neredeyse tamamen Yahudilerin elinde

olanborsaya”veryansıneder.310Yineyabancıbirgüçoluşturmasuçlaması.Alman siyasi iktidarı ses çıkarmaz. Fransa’da olduğu gibi Almanya’da da

Yahudiler,neyüksekkamugörevlerine–özellikleorduyavedışişlerine–nedeüniversitelerekabuledilirler.BununüzerinebirçokAlmanYahudi,tezeldenasimileolmakgerektiğinisavunur.İnançlarından–bütünüyle–vazgeçmeden,Almancadan başka dil konuşmamak ve Alman kültürünü benimsemekgerekmektedir.

Ardından, 14Ekim1894’te Fransa’da, antisemitlerin heyecanla beklediği

olay gerçekleşir: Bir Yahudi ihanetle suçlanır.72 Üstelik suçlanan kişi,öylesine birYahudi de değildir. 1871’de reşit olmayan çocuklarıyla birlikteFransız kalmayı tercih etmiş Alsacelı zengin bir sanayicinin oğlu, Ecolepolytechnique mezunu, Topçu Yüzbaşı Alfred Dreyfus’tür. Son derecebaşarılı ve kurmay subay olarak görev yapan tek Yahudi olan yüzbaşı –bugöreve gönülsüzce stajyer olarak kabul edilmiştir– tutuklanır. AlsacelıailesininbirkısmınınyaşadığıAlmanya’yagizlibelgeleraktarmaklasuçlanır.Dreyfus’ünyazısıalelacelebaşkaelyazısıbirbelgeyle,casusun“bordrosu”ylakarşılaştırılır. Bunun, suçun kanıtı olduğu iddia edilir. Bu da demektir ki,Yahudilerin en asimile olmuşu bile vatandaş olmayı hak etmemektedir.Dreyfus suçlamaları reddeder.AlfredDreyfus’ün erkek kardeşi ve genç birYahudigazeteciolanBernardLazare–olaydankısasüreceönceAntisemitizmTarihi adında bir kitap yayımlamıştır–, Dreyfus’ün savunmasını üstlenir.“DreyfusOlayı” Fransa’yı, sosyalistlerin vemuhafazakârların iç içe geçtiğiikikampaayıracaktır.“DreyfusOlayı”birparameselesideğildir.

22Aralık1894’te,Dreyfus’ügizli tutulanbirdosyaüzerindenyargılayanaskeri bir mahkeme, yüzbaşıyı ihanet suçundan mahkûm eder. Dreyfus,rütbelerininsökülmesinevemüebbetsürgünemahkûmedilerekCayenne’dekizindana gönderilir. Péguy, Proust ve Mallarmé, “entelektüeller”i Dreyfus’üsavunmaları için harekete geçirir. Paul Valéry ve birçokları, buentelektüellerin yanında yer almaz. 10Kasım1896’daLeMatin, Dreyfus’üsuçlayan bordronun bir kopyasını yayımlar. Belgenin Dreyfus’ün elindençıkmış olamayacağı apaçık ortaya çıkar.LeMatin kısmen,Dreyfus’ün aynı

dönemden silah arkadaşı olan Philippe Bunau-Varilla’ya aittir.73 Bunau-Varilla’ya daha ileride, Amerikan Yahudi bankalarının Panama Kanalı’nıfinanse etmesine yardım ederken rastlayacağız! Sahte delili, Dreyfus’üsavunanAlbayPicquart’ınbasına“sızdırmış”olduğundanşüpheedilir.

Bir yıl sonra,Kasım1897’de–DreyfusOlayı’ndabelirleyici aydır72–Le

Matin, Dreyfus’ün Alman askeri ataşesine yazmış olduğu iddia edilen ikimektubun daha kopyası ile Dreyfus’ün Bunau-Varilla’ya hitaben yazdığıotantikbirmektubunkopyasınıyayımlar.Bunlar,BernardLazare’ınbiryıldırtopladığıdelillereeklenir.12Ocak1898’deEmileZola,L’Aurore’dameşhur

“İtham ediyorum”72 yazısını yayımlayarak Dreyfus’ün masumiyetinihaykırır.

Dreyfus’ün çok sayıdaki savunucusunun faaliyetlerine rağmen, ülkede vehalk sınıfında antisemitizm iki kat kuvvetlenir. Bunun üzerine bazısosyalistler;antisemitizmi,burjuvalarakarşıbirsavvesilaholarakkullanmaküzerekendilerinemaletmekister.Haziran1898’de,ParisliYahudiişçileribiraraya getirerek kurulan bir birlik, sosyalistlerin antisemitizmini SFIOnezdinde protesto eder: “Antisemitizme karşı olan tutumunuzun [Fransızsosyalistlerin tutumu], ilerleme ve insanlığa dair bir prensibin söz konusuolduğu başka benzer durumlarda takındığınız tavır kadar net ve enerjikolmadığının altını çiziyoruz […]. Bu duruma göz yumuyorsunuz; zirakötülüğün yararlı olduğuna, antisemitizmin belirli bir toprakta acı bir ağaçgibi çabucak büyüyeceğine ve daha sonra bu ağaca sosyalizmin kolaycaaşılanabileceğineinanıyorsunuz.Sınıflaraduyulannefretinmerkezini,Yahudinefretine dayandırmak istiyorsunuz. Bir başka deyişle, sizin tavrınız siyasianlamda, eski barbar arzular, eski vahşi arzular ile çağdaş insani veözgürlükçü hevesler arasında bir uzlaşma.”Bu öngörülü birmetindir:GençMarx’ın fikirleri, sosyalist çevrelerde gezinmeye devam eder. Yahudilerkapitalist olduklarına göre, birini diğeri olmakla karmakarışık şekildesuçlamakmümkündür. Yahudi hain, Yahudi olsun olmasın sermayeye karşıyapılansaldırılarınşiddetinimeşrukılar.XX.yüzyılın ikibüyüktrajedisininsinyaliverilmiştir.

Ağustos1898’insonunda,Fransızgizliservisindenbirsubay,AlbayHenry,Dreyfus’ümahkûmedensahtebelgelerinyazarıolduğunuitirafederekintihar

eder.72

Eylül 1899’da Dreyfus tekrar yargılanır. Bu kez on yıl hapis cezasına

çarptırılan Dreyfus, Cumhurbaşkanı Loubet tarafından anında affedilir.72

Cumhurbaşkanı,Dreyfus’ün itibarının iade edilmesini talep eden yandaşlarıtarafındanyuhalanır.

BusıradaAlmanya’da,GersonBleichrödergözdendüştükten sonra,MaxWarburgnüfuzlu tekYahudiolarakkalır, antisemitler iseher zamanolduğugibi açıkça hareket etmeye devam ederler. Viyana’da, yakın zamandaAvusturya başkentine belediye başkanı atanan antisemit sosyal Hıristiyanpartisi başkanı Karl Lueger, şehirde yaşayan 100.000 Yahudi’yi açık açıkşehriniçindebulunduğumalisorunlarınsebebiolmaklasuçlar.

1899’da,AlmanvatandaşlığınageçenveRichardWagner’indamadıolanİngilizHoustonStewartChamberlain,XIX.YüzyılınTemelleriadlıkitabında,İsa’nınYahudideğilAriolduğunu,Yahudilerinise“dünyanınenyozlaşmışve

endejenereolmuşırkıolduğunu”anlatır.315

Fransa’da,DreyfusOlayısonbulur.Temmuz1906’datemyizmahkemesi,YüzbaşıDreyfus’e rütbesinin iadeedilmesinekararverir.DreyfusOlayı’nınbu şekilde sona ermesiyle, modern Fransa bir muharebe kazanmış olur.AntisemitizmartıkFransa’daegemenliğinikaybetmiştir.Ancakantisemitizmhenüz son sözünü söylememiştir. 4 Haziran 1908’de, Zola’nın külleriPanthéon’anakledilirken,birdeliYüzbaşıDreyfus’eateşederekyaralar.Kısasüre sonra,maceranınkahramanlarındanbiriolan,yorulmaknedirbilmeyendedektifAlbayPicquart,savaşbakanıolur.

Üçüncüfantezi:Weber’denSombart’a

Fransa’da Kilise ile devletin birbirinden yavaş yavaş ayrılması ve BatıAvrupa’daTanrıkatlisuçlamalarınınazalmasıyla,Yahudiliksosyal incelemekonusu haline gelir. Böylece fantezi, yeni bir boyut, bu kez akademik birboyutkazanır.Yahudiahlakı,kapitalizmintarihive ideolojikkaynağıolarakgösterilir. Fakat insanlar kapitalizmi kabul etmeye, hatta yüceltmeye hazırolsalarda,bunukapitalizmiYahudiköklerindensoyutlayarakyaparlar.NasılYahudileri Tanrı’nın tarihinden kovmak istedilerse, bu sefer de paranıntarihindensoyutlamakisterler.DahadoğrusuYahudileri,paranıntarihininenkaranlık köşelerine, paranın en uğursuz ve en kısır olduğu şeylere itmekisterler.Bundan böyleYahudilik gerçeklerde değil, zihinlerde aranır.Amaç,Yahudiliğin, kapitalizmin zenginlik yaratmayan spekülasyona bağlı en yüzkızartıcı yanını oluşturduğunu kanıtlamaktır. Buradan yola çıkarakkapitalizmi ahlaklı hale getirmek için, kapitalizmi Yahudi mirasındankurtarmak,birzamanlarkilisenasılİbranikökenleriniunuttuysa,kapitalizmide Yahudi kökenlerinden öyle temizlemek gerektiği sonucuna varılacaktır.

XIX.yüzyılınsonunda,bazıAlmankuramcılarınamacıiştebudur.

1902’deWernerSombart,teriminilkkezortayaçıkışından20yılıaşkınbirsüreveMarx’ınDasKapital’indensonra,“kapitalizm”kelimesiniilkdefabir

üniversitedersinde,DermoderneKapitalismus’dakullanır.392

İki yıl sonra, 1904’te, ansiklopedik bilgiye sahip meşhur filozof Max

Weber,ProtestanAhlakıveKapitalizminRuhuadlıeserinde,438kapitalizminbaşlangıcının, basit anlamda ekonomikmübadelenin düzenlenme biçimindedeğil de, kapitalizmin ortaya çıkışından çok önce var olan bir dini ahlaktasaklıolduğunukanıtlamayaçalışır.Kapitalizmbirmülkiyetmeselesideğil,birkültür ve “birey için olduğu kadar grup içinde de alınan her türlü kararın

yönetimmerkezi olan”vicdanmeselesidir.438Daha açık bir dille,Weber’egöre, kapitalizmin yaratıcı ahlakı bireysel sorumluluğun, aklın vemantığın,eğitimin, mükemmelliğin, özellikle de kazancın ahlaki çerçevedekullanılmasınınyüceltilmesindeyatar.“Sonsuzkazançhırsı,nekapitalizmine

de kapitalizmin ruhunu yansıtır.”438Buna göre kapitalizm, özel mülkiyetesahipolmavebumülkiyetikorumanınötesinde,“buanarşikdürtününmantık

çerçevesinde kontrol altına alınmasıdır.”438 Böylelikle kapitalizm ahlakıinsanlarınkazançhırsını azaltmasını, tatminduygusunudisipline sokmasını,fazlakazançlarınıbaşkaşeylereyatırmalarını,boşkorsanlıklaryerineaklave“kazancınbarışçıldeğişkenlikleri”nebelbağlamalarınısağlar.Kapitalizmzoryoluylaeldeedilenkazançdeğil,birtasarrufahlakıdır.

Weber’e göre, kapitalizm için şart olan bu ahlaki kurallar bütünününkaynağıdinlerde,dahaziyadedinlerinçoğukezdinidoktrinlerineaykırıolan“hareketeyönelikpratikdürtüleri”ndearanmalıdır.Weber,kendisindenöncegelenpekçokfilozofparayıdiningericiliğindenkurtulmanınbiryoluolarakgörmüşken, kapitalizmin gücünü dini topluma bağlayan ilk filozoflardanbiridir. Weber, özellikle Yahudiliğin “ekonomi konusunda Batı ahlakının

gelişmesindetarihiaçıdanbelirleyicibirönemesahipolduğunu”yazar.438

Yahudilik belirleyici olmakla birlikte ikincil bir rol oynamıştır; ziraWeber’e göre, Yahudilikte “ekonomik faaliyet bir erdem haline

getirilmemiş”,438 sadece hoş görülmüştür.Muazzam bir tarih hatası yapanWeber’in,butipdahabaşkahatalaryaptığınıgöreceğiz.Zira,derWeberaynı

buyurgan tavırla,Yahudilikkolektifsorumluluğuöneçıkartırken,kapitalizmbireysel sorumluluğu öne çıkartır. Weber’e göre, Yahudilikte kolektifyaşamdan ayrı şahsi hırs yoktur: “Bireysel mükemmellik arayışı, Yahudi

toplumunun selamete ulaşması mantığına bağlıdır.”438 Bu da Yahudiliği,ahlakenkınanmasıgerekenkendineözgübirkapitalizmuygulamayaiter.

Buraya kadar Weber’in yürüttüğü mantık sadece hatalıdır. Bu noktadansonra antisemit sayıklamalara dönüşür. Weber’e göre Yahudilerin eğretidurumu; kalıcı sanayi şirketleri –yani mecburen çilekeş şirketler–kurmamalarına, “ahlak anlayışları farklı olduğundan Tanrı’yıgücendirmeksizin siyasi ve sömürgeci haydutluklara” katılabilmek amacıylabaşkalarının hatalarından, tefecilikten, pazarlıktan ve kaçakçılıktan pay

çıkarmakla yetinmelerine sebep olmuştur.438 Yani eğreti durumlarıYahudileri, kendi dini yasalarını ihlal etmeye itmiştir. “Ekonomikfaaliyetlerini berithin –ittifak– sosyal ahlak anlayışının emrine vermekisteyen” Yahudiler, “aynı anda hem sömürülen hem de sömüren rollerini

üstlenmekdurumundakalmışlardır.”438YahudilerbuşekildehareketederekWeber’e göre, gerçek kapitalizmle hiç alakası olmayan bir “paryakapitalizmi” yaratmışlardır. Yahudiler; kamu kurumlarına, gayrimenkulişlemlerine, savaşlara, mal tedarikçilerine, sömürge girişimlerine, arazikiralayan çiftçilere, siyasi partilere, condottierolara, spekülasyon yapanlarapara sağlayan ikrazatçılar olarak “siyasete ve spekülasyona yönelik

maceraperest kapitalizm taraftarlarıdır.”438 “Var olan tek dürüst kapitalizm

olan” endüstriyel kapitalizm taraftarı değillerdir.438 Bu nedenle Yahudiler,kapitalizmin kendine has işlevlerinin oluşumuna katılmamıştır: tasarruf,çalışmanın mantık çerçevesinde düzenlenmesi ve üretkenliğin bu yollaartırılması. Weber, Yahudilerin bundan dolayı, kendi menfaatleri için veyakendi aralarında dayanışma adına dahi sanayi şirketleri kurmaktan âcizolduklarının altını çizer: “Yoksa Yahudi zanaatkârlardan oluşan muazzamfakirtabakalarvarken,kendievlerindeçalışanYahudilerinemeğinikullanmaküzeregerçekanlamdaçağdaş,yaniendüstriyelbirburjuvazininhiçbirşekilde

doğmamış olması nasıl açıklanabilir?”438 Yani Weber, Yahudiliğin gerçekkapitalizmegeçebilmesiiçin,“kendievlerindeçalışanYahudilerinemeğinin”Yahudibankacılartarafındanfinanseedilmesinitavsiyeeder!

Katoliklik, diye devam eder Weber, insanların tüketime yönelmesinisağlayan zenginliği mahkûm ettiğinden ve insanların tasarruf etmelerinisağlayan eli sıkılığı yasakladığından, Yahudilikten daha ileri değildir. BunakarşılıkWeber; Luther ileCalvin’in, “dünya nimetlerine sahip olmak adınayol yordam ve vicdan ile girişilen her türlü faaliyetin” ahlaki bir kazançolduğu güvencesini vererek kapitalist ahlakın gerçek temellerini attıklarını

anlatır.438 Yahudiler için ekonomik başarı herhangi bir yasağın ihlaledilmediğine dair bir işaretten ibaret, Katolikler için ise ahlaki bir tehlikebelirtisi iken,Protestanlarekonomikbaşarıyıkabullenir.BöylelikleLondralıesnaflar,işlerindekibaşarılarınıilahiseçilmişliklerininbirişaretiolarakgörür.Birbaşkadeyişle,ProtestanPüritenleriçinolabilecekenahlaklıtutumciddi,mantıklı ve bireyci olmaktan geçer. Burjuva ahlakının temeli Protestanlıktayatar. Burjuva ahlakı, sermayenin tasarruf, ölçülülük, sadakat ve saygınlıkdeğerleri ekseninde, bireylerin elinde toplanmasını teşvik eder. Her türlüçağdaşlığınkaynağıolarakyüceltilmesi,değerlendirilmesi,yıllaryılıüzerineyapışmışzararlıotlardantemizlenmesigerekenhepbuburjuvaahlakıdır.

Weber’in tezi, yanlış anlaşmalara rağmen –veya yanlış anlaşmalaryüzünden–dünyayıdolaşacaktır.Butez;AnglosaksonProtestanların,Hıristiyanlığın geri kalan kesimi üzerinde kurdukları egemenlikleriniideolojik açıdan meşru kılmalarını sağlar. Weber; Yahudilerin, ahlakıYunanlardan ve Püritenlerden çok evvel icat ettiklerini, para ahlakının isegenel anlamda ahlakın sadece bir unsuru olduğunu, ekonomik faaliyetinYahudileriçinTanrı’yaulaşmayolundatemelbiraraçoluşturduğunu,bireyselvehüriradeninherşeyeegemenolduğunuvebunun,kendisinintambiryanlışanlaşmayla “Yahudi toplumunun selamete ulaşması mantığı” olarakadlandırdığı şeyle hiçbir alakası olmadığını görmez. Ayrıca Weber, kamuidaresi ile devlet hazinesinin oluşumuna önceleri zoraki ikrazatçıların, dahasonraiseYahudibankacılarınyardımcıolmuşolduğunudagörmez.Buikisiolmadan kapitalizm gelişemezdi. Weber, Yahudilikle ilgili metinleriincelemediği ve tarihi gerçekleri araştırmadığı için, bireysel ve toplumsaltutumun her türlü ayrıntısında var olan Yahudi ahlakının, kendisininbetimlediği davranışları yasakladığını göremez. Weber, Yahudilerisermayenin“paryaları”halinegetirirkenYahudilerinkâşif,kamumaliyecisi,Hillel’den itibarenbireyci ahlakınmucidi, enönemlisidegözegözdişedişkanununun yerine uğranan zararların para ile tazmin edilmesini getirerek

medeniyetinmucidi olduklarını görmezden gelir. Son olarakWeber, tamdabunlarıkalemealdığısıradaYahudilerin,XX.yüzyılsanayilerinibesleyecekolan temel teknolojileri icat etmekteolduklarınıgörmez.Protestankapitalistahlakını yücelttiğine inananWeber, aslında antisemitizmin temelleri üzerinebirkatdahaçıkmaktanöteyegidemez.

Etkileyicieserietrafındaderhalpatlakverentartışma,MaxWeber’içağınınenbüyüksosyoloğuhalinegetirir.Birçokkişibugünhâlâsaygıyla,bucehaletve saflık derlemesinden, söz konusu derlemenin Alman antisemitizminin –Weber’in nefret ettiği Marx ile birlikte– en önemli kaynaklarından biriolduğunugörmeksizinalıntılaryapmaktadır.

1911’de,dahamarjinalbaşkabirAlmanakademisyen, tarihçive iktisatçı,Werner Sombart, Weber’e Yahudiler ve İktisadi Hayat kitabıyla karşılık

verir.392Sombartkitabında,Yahudilerinkapitalizmindoğuşundaoynadıklarırolü temize çıkardığını iddia eder. Gerçekte ise bir başka karikatür,WeberveyaMarx’ınkilerdendahadaabartılıbirkarikatürsözkonusudur.Weber’denfarklı olarak Sombart, tıpkı Marx gibi, kapitalizmi Yahudilerin icat etmişolduğunu düşünür. AncakWeber için olduğu gibi Sombart için de Yahudiahlakı, çeşitli kapitalizm türlerinden ancak birinin temelini oluşturur:Weber’iniddiaettiğigibisömürgecimaceraperestkapitalizmindeğilde,mali

spekülasyon kapitalizminin.329 Nitekim Sombart kapitalizmin;Konstantinopolis’in düşüşünün, Arap rakamlarının –Yahudiler tarafından–tanıtılması ve değerli madenlerin –yine Yahudiler tarafından– ticari halegetirilmesiyle birlikte,Avrupa’yı Batıya doğru yönlendirmesiyle başladığını

söyler. Sombart’a göre, Katoliklikten önce ortaya çıkmış Tomacılık43 gibinemalanmayıveaylaklığımahkûmedenbazıakımlar,parasevgisinikınayan,dünyevimalları küçümseyen,–tasarrufyerine–çilekeşliğiyüceltenveTanrıilebirleşmeyiövenProtestanlığınaksine,kapitalizminoluşumundaönemliroloynamıştır. Weber’in kapitalist ahlakın kaynağı ilan ettiği Püriten ahlakı,Sombart’a göre Tomacılığın kötü bir taklidinden ibarettir. Püriten ahlakımüritlerini,“kendilerinikorumalarıiçinonlaraihtiraslıbircoşkunlukvebirokadar dar fikirlilik aşılamak” ve tasarruf kaygısını sanayi alanında riske

girmeye değil de cimriliğe vardırmak392 suretiyle, dürtülerini yöntemli birşekildekontrolaltındatutmayateşvikeder.

Sombart’a göre, çağdaş kapitalizmlerden biri olan finans kapitalizmi,Yahudiliğinçoközelbirbiçimindendoğmuştur:XVII.yüzyılınortalarından

itibaren İngiltere’ye göç eden Polonyalı Yahudiler’den.329 “İngilizkapitalizmi, [1648’de] Kazak zulmünden kaçan Polonyalı Yahudilerin bu

ülkeyegöçünden sonraLehleşmiştir.”392BuYahudiler, pazarlık konusunda

uzmandır; tamda“çağdaş ticaretinesası,pazarlıktır.”391Sombart, iddiasınıkuvvetlendirebilmek için, XIX. yüzyıl başında İngiltere’de PolonyalıYahudilerin var olduğuna dair tamamen gerçekdışı bir fantezi uydurur.Sombart, Talmud öğreniminin Polonyalı Yahudileri pazarlık stratejisikonusunda nasıl eğittiğini anlatan Yahudi Alman tarihçi Heinrich Graetz’eatıftabulunur:“Gençadamokullardaöğretileninceliklerihazmeder,dahaazkurnaz olanları kandırmak için kullanırdı […]. İlişkide olduğu Yahudiolmayan kişilerin, Polonyalı Yahudi’nin Talmud’a dayanan zekâsınınüstünlüğünü birçok defalar ve kendi aleyhlerine olacak şekilde fark etme

fırsatı olmuştur.”392 Sombart’a göre Polonyalı “seyyar satıcı”, “Yahudieskici” ile “birkaç gün süren ve olağanüstü zor koşullarda gerçekleşen birgörüşmede,Prusyalıaracıylabirkaçmilyonlukbirborçüzerinepazarlıkeden”İngiliz bankacı Nathan Rothschild arasında tür açısından değil, sadece

kademeaçısındanbir farkbulunur.392Yahudi tüccarların pazarlık yeteneği,1815’tenitibaren“YahudifinansçılarınyozlaştırdığıBritanyalıkomutanların,muharebe sonuçlarından öncelikli olarak Yahudileri haberdar etmeleri” ilekendini belli eder. Sombart buradan, “Kral Süleyman’dan GersonBleichröder’e,Yahudilerin servetinin hiçbir şekilde kopmadan uzayıp giden

altınbiripgibiçağlarıdevirdiği”sonucunuçıkartır.392Böylecedoğasıgereğiasalak ve çokuluslu olan mali kapitalizm, bir Yahudi icadı ve uzmanlık

alanıdır.329

Sombart’ın –olgusal hatalar ve tarih hatalarıyla dolup taşan– kitabı,antisemit karikatürlerin istem dışı bir derlemesi olarak değerlendirilebilir.Mesela Sombart, Yahudilere atfettiği tasarruf merakını açıklamak için“sakalsızkeçi,tasarrufsuzYahudiolmaz”şeklindekibirAlmanatasözünüaktarır, böylece antisemitlerin en sevdiği benzetmeyi, keçi ile Yahudi

benzetmesinikullanmışolur.329WebergibiSombartda;Yahudilerin zorakiikrazatçı statüsüne, tasarruflarının yüzyıllar boyunca gasp edildiğine,

servetlerini saklamak zorunda kaldıklarına, Kilise ve prenslerin takıntılıYahudi karşıtlığına, Talmud’un getirdiği bağlayıcı dayanışma ahlakına veYahudilerin endüstriyel icatlarda oynadıkları role hiçbir şekilde ya daneredeysehiçbirşekildedeğinmedenYahudilerdenbahseder.

Werner Sombart 1934’te Alman Sosyalizmi’ni yayımlar. Açıkça NazitaraftarıolanbueserSombart’abaşarı,resmimakamlarıntakdirinivesonsuzakadarsürecekbiritibarsızlıkgetirecektir.

Böylece birçok kanaldan –gazeteler, tartışmalar, siyaset veya üniversiteyoluyla– XIX. yüzyılın sonundan itibaren, Yahudilere duyulan nefret, fikirdünyasına bütün haşmetiyle geri gelir.Duyulan nefret bundan böyle sadecedini değil, aynı zamanda teorik, laik ve ekonomiktir. Bazıları için para ileparayıkullananlardankurtulmak sözkonusu iken,başkaları için tam tersineYahudilerin,kapitalizminfaydalarındanyararlanmalarınıengellemekgerekir.HerikidurumdadaYahudilerdenkurtulmalıdır.Yahudilerinvaktidolmuştur.BuşekildeYahudiler,hertipnefretinodaknoktası,liberallerilesosyalistlerinortakdüşmanıhalinegelir.

Yahudilerinbaşkabirsığınakaramavaktigelmiştir.Kendilerinesığınacakdörtyerbulacaklardır.Budört sığınaktada,çağdaşlığın temellerindenbiriniatacaklardır. Midraş’ın özlü bir şekilde dediği gibi, “dünyayı yeniden inşaetmenin”yenişekillerinibulacaklardır.İşteodörtsığınakvedörtmatris.

3.Dörtmatris

XIX. yüzyılın başından itibaren malların, insanların ve fikirlerin dahaserbestçe dolaşması, feodal kurumların ortadan kalkması ve özgürleşmeninbaşlangıcı,Yahudilerikaderlerinidahaözgürceçizmeyeiter.

Bazıları, çok uzaklardaki sömürge maceralarına katılır. Aden’denSingapur’a, Mumbai’den Montevideo’ya, Melbourne’den Cezayir’e,Pretoria’danŞanghay’a,binlercetüccarınhikâyesianlatılmayadeğer.Buradasadecebirtanesindenbahsedeceğiz:Viyanalıbiresnafınoğluolarak1840’tadünyayagelenEdwardSchnitzer.HekimolanSchnitzer,GeneralGordonilebirlikteHartum’agider.Şehrinvalisiolarakatanır–EminPaşaadıaltında–veköle tüccarlarına karşımücadele başlatır. 1892’de köle tüccarları tarafındanKongo’daöldürülür.

Bu,çarpıcıolduğukadarmünferityolculuklardışında,Yahudikitlelerdört

ana yere dağılır: o sırada İbrani nüfusunun üçte ikisinden fazlasınınyaşamakta olduğu Rusya ve Avusturya-Macaristan; bugün onlardan geriyekalanlarınüçteikisininyaşamaktaolduğuAmerikaveFilistin.

Bu dört gruptan her biri, çağdaşlığınmatrislerinden birini oluşturacaktır:sosyalizm,psikanaliz,AmerikanlaştırmaveSiyonizm.

Sosyalizmmatrisi:1917’yekadarRusYahudiliği

1795’tenitibarenartıkPolonyalıYahudikalmamıştır;RusveyaAvusturyalıYahudi ise henüz yoktur. Sınır değişiklikleri sonucunda oluşan tesadüfleregöreRus,PrusyalıveyaAvusturyalıolmuşYahudilervardırsadece.

O sıradamisafirperver bir ülke olanPolonya’ya yüzyıllar önce yerleşmişolan Yahudilerin o zamanki nüfusunun neredeyse yarısı –2.000.000 kişi–çağıntalihsizliklerisonucundakendilerinienbüyükdüşmanlarıolanRuslarınve Avusturyalıların topraklarında bulur. Varşova Ruslara, Krakow iseAvusturyalılarageçmiştir.YahudilerRusya’dasosyalizmin,Avusturya’da isepsikanalizinmatrisihalinegeleceklerdir.

Ruslar, kralların o zamana kadar büyük ölçüde Yahudilere devretmişolduğu ekonomiyi idare etmeyetkisini Polonyalı asillere –Rusların zaferinekatkıdabulunmuşolanüstdüzeydevletgörevlilerineveszchlartaya–verirler.Bununla birlikte Yahudilerin Polonya’yı, kendi “ikamet bölgeleri”ni terketmelerine izinverilmez.Yahudiler; eskiden (Yidişdilinde) shtetl, şimdi ise(Rusça)mestechkos denen, birkaç bin kişiyi bir araya getiren kasabalarda

toplanırlar.117Buralardaözellikle zor bir hayat sürer, sondereceyoksul vesağlığahiçbirşekildeuygunolmayanşartlardayaşarlar.Hayat;sinagog,pazarve okul etrafında döner. Okul, genellikle hahamın evinde yer alır. Okulda,melamedadıverilenbiröğretmen,çocuklaraİbraniceveYidişdilindeokumaveyazmaöğretir.BuYahudilergeçimlerinizarzorsağlar,genelliklekarılarıveçocuklarıylazanaat,dokumacılıkveyaevişçiliğiyaparlar.Ayrıcaişportacı,esnaf, hancı, toprak düzleme işçisi, bakkal, şarap toptancısı, madenci,tabakhaneişçisi,terzi,kürkçüverehinciYahudilerdebulunur.

Başlardamutlubirdönemyaşanır–enazındanmutlubirdönemolduğunainanmakistenir.1800’edoğru,Breslau’lu(veyaBratislavalıveyaPresburglu)bilge Rabbi Nachman, şöyle yazar: “Mutlu olmak, önemli bir mitzvah’dır[ödev].”Ziradinikurallaragöremutluolmak,dünyayamutluluğunahlakile

bağdaştığını göstermektir. Buna ek olarak, sanki üstü kapalı bir endişeninyansımasıymışçasına şubenzetmeyikullanır: “Hayat,uzunvedarbirköprüüzerinde geçer. Bu köprüyü aşabilmek için önemli olan, korkmamaktır.”Korkumevcutturvebukorku,onlarıaslaterketmeyecektir.

Çarların amacı, Büyük Rusya’da yaşayan bütün halkları tek bir dilkonuşan, tek bir dine inanan ve tek bir ekonomik hayatı olan tek bir halkbünyesindebirleştirmektir.Ruslar,Yahudilerinenazındankısavadedeasimileedilemeyeceklerini düşünür; zira Yahudiler fazla farklıdır. Bu yüzdenYahudilerinülkeninhertarafınayerleşmelerini,oçoközeldillerini,dinleriniveekonomikkurallarınıköylülere“bulaştırmalarını”engellemekgerekir.

Oysa Yahudiler, yeni yüzyılın gelişini, seleflerinin despotluğunuyıkabilecek ve Polonyalı kralların mesut zamanlarını geri getirebilecek birçarıntahtaçıkmasıümidiylekarşılarlar.İçindebulunduklarıdurumungittikçedahafecibirhalegelmesinerağmen,XIX.yüzyılınsonunakadarRusya’yıbirsığınakaddetmektenvazgeçmeyeceklerdir.Hertaçgiymetöreni,daimaboşaçıkanbirözgürlükvevaatedilmiş topraklaradönüşümidinevesileolur;herçar,olasıbirMesiholarakgörülür.

Yüzyılın ilk çarı olan I. Aleksandr 1804’te, Yahudilerin yaşayabileceğibölgelerisınırlayanbirstatüçıkartır:Polonya,UkraynaileKaradenizkıyıları.Yahudilerkırsalalanlarıterketmeye–topraksahibiolduklarıdurumlarhariç–,kendilerini hâlâ Polonyalıların yedek askerleri olarak gören yerel halkınmuhalefetinerağmenUkrayna’yayerleşmeyeteşvikedilirler.OdessaLimanı,civardaki kırsal alanlarda yaşayan kalabalıkları kendine çeker. Odessa’damütevazı tüccarların, küçük hırsızların ve liman işçilerinin sefaleti içinde –Yidiş ve Rus dillerinde– olağanüstü bir kültürel hayat oluşur. Yahudilerinalkol damıtmaları, satmaları ve köylülere borç para vermeleri her yerdeyasaklanır. Yahudilerin devlet okullarına yazılmalarına izin verilirse de,bunun için Yidiş dilinden vazgeçmeleri gerektiğinden –kimliklerininoluşumundaYidişdili,bazıdurumlardaTevrat’tandaönemlidir–,çokazıbutip okullara yazılır. Rusça, bu cemaatler arasında kendine bir yer açmaktagecikir.

Özgürleşme çılgınlığı henüz baş göstermemiştir. Ne olmak uğrunaözgürleşeceklerdir?Rus?Polonyalı?Hiçbirianlamlıdeğildir.

Napoléon İmparatorluğu’nun o çok liberal statüsü sadece, 1807 ila 1814

yılları arasında tekrar kurulan kısa ömürlüVarşovaDukalığı’nda uygulanır.Dukalık; 1814’te (çoğu Yahudi) 100.000 Polonyalı, geri çekilmekte olan

Grande Armée’yi44 koruyarak kahramanca can verene kadar devam eder.1815’te Krakow, Avusturya İmparatorluğu hâkimiyetinde yeniden serbestşehirolur.Rusya,nüfusunundörttebirihalenYahudilerdenoluşanVarşova’yıgerialır.Yahudiler,Napoléonileolanişbirliklerindendolayıcezalandırılarakşehrinbanliyölerineitilirler.Budayetmiyormuşgibi,enaz9.000rublegelir

beyanedebilenYahudilerbubanliyölerdeoturmayahakkazanabilir.414

I. Aleksandr’ın planlarına rağmen, hem Yahudi hem de Polonyalıkimlikleriyle çifte yabancılar olan bu insanları topluma katmak için gerçekanlamda hiçbir şey yapılmaz. Her ne kadar “kan içici” suçlaması 1817’deyasaklanırsada–ancakyasağıihlaledenlereyaptırımuygulanmaz–,Yahudilertamamentecritedilmişvaziyetteyaşarlar.

Buna rağmen, çok az Yahudi ülkeyi terk etmek ister. Rusya hâlâ birsığınaktır. Cemaatler burada, gittikçe fakirleşmelerine rağmen dayanışmaiçinde, korunaklı, mutlu ve ışık saçan topluluklar olarak yaşar. İyimserlik,doğumoranıylaorantılıdır.Yahudiler,ailebaşınaaltıdanfazlaçocuklahalendünyadakienyüksekdoğumoranlarındanbirinesahiptir.1825’teRusya’dakinüfusları2.250.000’igeçer.

“DemirÇar”I.Nikolay;tekbirpotadaeritilemeyenbukimliğiyoketmek,bubaşdöndürücünüfusartışınınönünükesmekiçin,1827’de,12ila25yaşarasındakibütünYahudigençlerinRusordusunayazılarakordudaenaz…25yıltutulmalarınıemreder.BusürezarfındaYahudigençlerHıristiyaneğitimialacak ve Ortodoksluğa geçecektir. Bu şekilde her cemaat, her yıl bellikontenjandaaskeradayıvermeyemecburedilir.Khaperler,ailelerinsakladığıerkek çocukları kaçırmak üzere köylere gelirler. Kahramanları vekorkaklarıylakorkunçtrajedileryaşanır.Ayaklanmalar,dağaçıkmalar,şiddetolaylarıyaşanır.Yahudilerbazentekbaşlarına,bazende1831’degerçekleşenkanlı isyanda olduğu gibi başka Polonyalılarla birlikte ayaklanırlar. Çarınbirlikleri tarafından bastırılan isyan, o sıradaki Fransız Dışişleri BakanıMareşal Sebastiani’nin şu meşhur cümleyi sarf etmesine neden olur:“Varşova’dadüzenhükümsürüyor.”

Nisan1835’te I.Nikolay,Yahudinüfusununartışı karşısında,Yahudilerin

yaşamasına izinverilen topraklarıgenişletir.Bundanböyle“ikametbölgesi”Baltık Denizi’nden Karadeniz’e, Lodz’dan Vilnius’a, Kiev’den Minsk’e,Varşova’danOdessa’yauzanır.1837’de,neredeyse3.000.000Yahudibölgedeüst üste yaşamaktadır. Kısa süre önce Prusyalıların yapmış olduğu gibi I.Nikolay da, “yararlı” Yahudiler (zengin, zanaatkâr, çiftçi) ile “gereksiz”Yahudileri (fakir, küçük esnaf) birbirinden ayırır. “Yararlılar” hoş görülür;diğerleri, orduya veya tarım kolonilerine sevk edilir. Genç erkek avışiddetlenir.Onbinlerceerkek,Rusya’nıngüneyinegitmeye,buradayeralanvasatkalitetopraklarıişlemeyezorlanır.Birçokailebuşekildeailereislerinikaybeder.Bazılarıonveya12çocuk sahibiolankadınlar,dilencidurumunadüşer.

Şehirler sefil insanlarla doludur. 1842’de, Odessa’da yapılan Yahudizanaatkâr sayımına göre şehirde 12 demirci, 9 saatçi, 41 ayakkabıcı ile 88işçi,14matbaacı-ciltçi,101terziile94işçi,14camcıile17işçi,43şapkacıile38 işçi…mevcuttur.BinlerceYahudiesnafveya liman işçisi,hancıveyaseyyarsatıcıdır.Civarköylerdesefaletiçindeyaşayanonbinlercesidilencilikyapar, yazları günlük ücreti bir kopekten limanda veya taş ocaklarındaçalışmak üzere şehre gelir.Yahudilere sempati duyduğu şüpheli bir rapordaşöyle yazar: “Sıcaktan bunalan ihtiyarlar, Kitab-ı Mukaddes’ten ayetler

mırıldanarakkendilerinegüçveriyorlar.”117

1843’te 60.000 Yahudi, bazı ailelerin yüzyıllardır yerleşik olduğu Kievşehrinden sürülür. Rusların elindeki Polonya’da, Yahudilerin ancak abartılıvergilerkarşılığındatarımarazisisahibiolmalarınaizinverilir.Geriyeancak

6.159Yahudiköylüailesikalır.414Yahudilerinbundanböyleneşehirdenedekırsalalanlardayaşamalarınaizinverilir.

Yahudi kimliğini yok etmek için mümkün olan her şey yapılır. 1844’tecemaatler, kendilerine ait kültürel ve sosyal kurumlara sahip olma hakkınıkaybeder.Bu, korkunç bir darbedir.Artık ne yüz binlerce dilenciye yapılanyardımları düzenleyecek ne de Yahudileri Rus yönetimi nezdinde temsiledecek kimse vardır. Aynı yıl Rus yönetimi, Yahudileri “HıristiyanlarayaklaştırmakveTalmud’danesinlenenzararlıinanışlarınınkökünükazımak”amacıyla özel okullar kurar. Birçok Yahudi, çocuklarını bu okullaragöndermeyi reddeder.Çocuklar, genelliklegizli gizli hahamokulunadevamederler.Aynışekildetsedakadagizligizlidevameder.

1846’da –Rusya’da artık 3.000.000’dan fazla Yahudi yaşamaktadır–,İngiliz baronu olan Sir Moses Montefiore, St. Petersburg yetkililerindenzulümlerindurdurulmasınıtalepetmeküzereRusya’yagelir.Boşuna.Birkaçbin Yahudi ülkeyi terk eder. Maddi durumları iyi olan bazıları, AlmanüniversitelerindeokumayagiderekAlmansoyisimlerialır.Dahafakirolanlar,İngiltere’ye yerleşir. Çok azı ise, Amerika’ya gider. Diğerlerinin içindebulunduğudramatikdurum,1855’ekadardevameder.“İkametbölgesi”,fakirbir ülkede kist misali konuşlanmış daha da fakir bir ülke gibidir. BuradakiYahudilerkendiaralarında,teknikilerlemelerdenuzak,gittikçedahailkelbirekonomiiçerisindeyaşar.

1855’te –Rusya’da artık 3.600.000’den fazla Yahudi yaşamaktadır–,Yahudilerin70yıldır yollarını beklediği çar nihayet tahta çıkar:Yahudilerinkısa zamanda “Adil Çar” ismini verecekleri II. Aleksandr. II. Aleksandr,1861’deköleliğikaldırır.LehmilliyetçiliğininsimgesiolanPolonyalıGeneralSowinski’nin cenaze töreni nedeniyle Yahudi –Leopold Kronenberg dearalarındadır–vePolonyalıöğrencive tüccarlarıRuspolisi ilekarşıkarşıyagetiren ayaklanmalardan sonra, çar, yeni baskıcı önlemler almak yerine,çocuklarazorlaaskerlikyaptırılmasıuygulamasınıkaldırır.Buuygulama,29yılda40.000’denfazlaçocuğuyutmuştur.AynıyılKieveyaletvalisi,ikametyasağını kaldırır. Sürgünler şehirlerine geri döner. Hatta bazı Yahudilere–“yararlı” olanlara–,Rus tarihinde ilk kez “ikamet bölgesi” dışında yaşamaizni verilir. Hekimler, tüccarlar, zanaatkârlar, avukatlar ve gazetecilerşanslarını Moskova ve St. Petersburg’da denemek üzere Varşova, Vilnius,LodzveOdessa’yıterkederler.MoskovaveSt.Petersburg’dabirkaçbankacıve sanayi hanedanı ortaya çıkar:Günzburglar, Rosenbergler,Aschkenasiler,Rosenthaller,Friedlandlar,Zakslar,Brodskiler,Poliakovlar.Buailelerhemen,Warburglar veHirschler gibi büyükprojeleri finanse etmepeşindekiAlmanve Britanyalı bankacılarla temasa geçerler. Kronenberg, Varşova’daHandlowy Bankası’nı kurar. Samuel Poliakov; Rusya’nın batısındademiryolları inşa eder, bu iş için “ikamet bölgesi”nden çıkmalarına izinverilen Yahudileri işçi olarak kullanır. Bu insanlar, dil ve aidiyet duygusuaçısındanRuslaşırlar.

1863’te, birçok kıtlık sonrasında, yine Yahudiler tarafından desteklenenyenibirLehisyanıçıkar.YahudilerilediğerPolonyalılararasındakiilişkileriyileşirken,Rusya’da antisemit çalkalanmalarbaşlar.NovoyeVremyaadında

bir gazete; imparatorluk ekonomisinde –henüz oluşan– Yahudi varlığınıeleştirir, Yahudileri devlet içinde devlet oluşturmakla suçlar. Dostoyevski

şöyle yazar:10 “Bugün Yahudiler ve bankaları her yere, Avrupa’ya veAydınlanma felsefesine, bütün medeniyete, özellikle de sosyalizme hâkimdurumda. Zira sosyalizmin de yardımıyla Yahudiler, Hıristiyanlığı ortadankaldıracak, Hıristiyan uygarlığını yok edecekler. O vakit geriye anarşidenbaşka bir şey kalmayacak. Yahudiler evrene hâkim olacaklar…” Yahudilerartık sadece dünyanın başına gelen felaketlerin sebebi olarak görülmez.Yahudilerinbufelaketleri,iktidarıelegeçirmekiçindüzenlediklerindenşüpheedilir. Bu, Yahudi ekonomi anlayışının tam anlamıyla inkârıdır. Kitab-ıMukaddes’inöğretisinegöreYahudilerinselametidünyanınselametinebağlıiken, Yahudiler kendi menfaatlerine göre sömürmek amacıyla dünyayı elegeçirmekistemeklesuçlanırlar.

Toplumlakaynaşmasürecindeilerlemekaydedilmez.1864’te,sadece6000öğrenci,Yahudilere ayrılmış devlet okullarındaokur.Aynı yılMogilyov’da,Yahudi zanaatkârların Ortaçağ’daki yardımlaşma kurumlarından ilham alanilk Yahudi sendikası kurulur: dokumacılık yapan işçi kadınlar sendikası.1870’te,4.000.000RusYahudi–1825’tenbuyanaYahudinüfusuneredeyseikikatınaçıkmıştır!–,yaşamlarınıbüyükbirsefaletiçindesürdürmektedir.Bu

Yahudilerin üçte biri, başkalarının yardımlarıyla yaşar.117 Özellikle 1860yılının verimsiz hasatlarından sonra, bu yardımların düzenlenmesi gitgidegüçleşir.YineYahudilerepek sıcakbaktığı söylenemeyecekhükümetebağlıbir komisyon, “Yahudilerin %90’ının, sefil bir hayat süren fakir insan

kalabalıklarıolduğunu”ortayakoyar.117

1875’tenitibarenbirilkyaşanır.Varşova,Lodz,MoskovaveSt.PetersburgcivarındakurulanilkfabrikalardakorkunçşartlardaçalıştırılanYahudiişçilergrevyapar.Bugrevler,AmerikaBirleşikDevletleri,Almanyave İngiltere’de gerçekleşen –Yahudi işçilerin bilhassa katıldığı– büyük işçigrevleri sonrasında Rusya’da yaşanan ilk grevlerdendir. Ülkenin ekonomikdurumu kötüleştikçe, sosyal çalkantılar artar. Bazıları Varşova, Vilnius veOdessa’dakigettolarda,Yahudisosyalizmihayallerikurmayabaşlar;diğerleri,Rus sosyalizminin gelişini bekler; daha başkaları, evrensel sosyalizmhayallerikurar.1880’de,sanayivetarımsektörlerindeçalışanYahudiişçilereyönelik bir destek kurumu olan ORT kurulur. Amaç, Yahudilerin

üretebildiklerinigöstermektir.

“Adil Çar” II. Aleksandr’ın Mart 1881’de öldürülmesiyle cemaatlerinhayalleri yıkılır. İktidar sahipleri, halkın memnuniyetsizliği karşısında eskialışkanlıklarına geri dönerler:Her şeyYahudilerin suçudur. Elizavetgrad’dagerçekleşen bir Yahudi katliamı, ülkenin güneybatısında bir dizi katliambaşlatır.

Pogromlar225(“yıkım”,“gökgürültüsü”,“öfke”,“düşmanınyokedilmesi”anlamlarına gelen Rusça kelime) böylece başlar. 160 şehirde, “Rusya’yıkurtarmak için Yahudileri öldür!” nidalarıyla gerçekleşen iki yüzden çok

katliam, neredeyse 1000 kişinin hayatınamal olur.225Yetkililer katliamlarıyumuşakbirüsluplakınamaklayetinmez,katliamları teşvikederler.Nitekimsaldırganlar;“Yahudisömürüsü”nekarşıgiriştiklerimücadelede,korkunçbirdespotolanyeniçarIII.Aleksandr’ınkendilerinidesteklediğindenemindirler.İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri’ne göçler başlar. Gidişler, kısazamandakitleselgöçedönüşecektir.

Çarın eski öğretmeni ve ruhani danışmanı olan, Rus Ortodoks Kilisesiyüksek konseyi başkanı Pobedonostsev, şöyle bir tahminde bulunur: “Üçtebiridindeğiştirecek,üçtebiriölecek,üçtebirigöçedecek.”

1882’de,“MayısKanunları”adıylabilinenolağanüstükanunlarile“ikametbölgesi”nin yüzölçümü daraltılır. Yahudiler, olabilecek az sayıdaki alanlaratoplanır;Yahudilerinkırsalbölgelerdeyaşamaları,tarımarazilerikiralamalarıveyasatınalmalarıyenidenyasaklanır;Yahudiler,20yılöncegirdiklerikamumesleklerinden atılırlar; Yahudilerin pazar günleri ve Hıristiyan bayramlarısırasında ticaret yapmaları yasaklanır. Oysa böyle günlerde açık kalandükkânlar sadece Yahudi dükkânları olduğundan, hiç olmazsa biraz parakazanabilmekteydiler.LiselerekabuledilenYahudiöğrenci sayısıdüşürülür.Bununbirönemiolmaz;zirabirçokşehirde–nüfusunüçteikisiniYahudilerinoluşturduğu şehirlerde dahi– sınıfların çoğu boş kalmaktadır. İşkencecilerinokullarındaeğitimgörmeksözkonusudeğildir!Yahudiler,oturmalarına izinverilenheryerde,gittikçedahatahammüledilemezbirhalegelenbirizdihamiçerisindeüstüsteyaşamakzorundakalır.TamanlamıylaRusolmayıseçmişolanlar umutsuzluk içindedir. 20 yıl önce II. Aleksandr’ın saltanatınınyarattığı güven ortamında kurulan, Yahudi aydınların Rusça gazetesi

Razvet’inmüdürüşöyleyazar:“Bizeyapılanları,bizeRusya’yıveRusdilinisevmeyinasılöğrettiklerini,öylekibugünçocuklarımızRusçadışındabaşkadil konuşmuyor, şimdi ise nasıl zulüm gördüğümüzü ve sıkıştırıldığımızı

düşündükçe […], kalbimumutsuzlukla doluyor, zira bundankaçış yok.”117

Yahudi sorununun çarlığın çöküşüyle sona ereceğini düşünerekNarodnikilerin (“Popülistler”) devrimci milli Rus hareketine katılanlar,sosyalist yoldaşları pogromlar karşısında dayanışma göstermeyince hayalkırıklığına uğrarlar. Bunun üzerine Yahudilere özel devrimci hareketleroluşur.Dinkarşıtı,antikapitalistveçarkarşıtıolanbuhareketler,yurtsuzbirYahudimilliyetçiliğihayaleder.

1887’de Yahudiler, kitlesel bir grev başlatır. Rusların hâkimiyetindekiPolonya’dayer alanBialystok’dakiYahudi tekstil işçileri, iki ayboyunca işbırakır.Korkunç acılar çekerler.Çoğu, İngiltere’ye göç etmeye başlar.YaniilerideWernerSombart’ıniddiaedeceğitarihtençokdahasonra…

1888’de,III.Aleksandrileailesi,birtrenkazasındanmucizeeserikurtulur.OlayıyorumlayangizliakılhocasıPobedonostsev,özellikleYahudilerekarşıdaha sert bir rejime dönülmesi gerektiği sonucuna varır. 1889’da, iktidartarafından antisemit kampanyalar başlatılır. Rejimin ekonomikbaşarısızlıkları, Yahudilere yıkılır. 26 yerleşim bölgesinde yeni katliamlaryaşanır. 1865’ten sonra Moskova’ya yerleşebilmiş olanlar, 1891’de çarınerkek kardeşi Büyük Dük Sergey’in emriyle şehirden sürülür. Birkaç güniçerisinde her şeylerini terk etmek zorunda kalan 20.000 kişi, zaten aşırıkalabalık olan “ikamet bölgesi”ne yığılır. Moskova’da kalmalarına izinverilenler sadecedindeğiştirmeyikabul edenerkekler ile fahişelikyapmayıkabuledenkadınlardır.

Rus İmparatorluğu’nda yaşayan çoğu Yahudi –toplam 4.000.000Yahudi’nin 1.000.000’undan fazlası–, artık İngiltere ve Amerika BirleşikDevletleri’ne göç etmek istemektedir. Chaim Weizmann adında genç biröğrenci,Almanya’yaokumayagider.DiğerleribeşparasızFransa’yagidereközellikle Bastille yakınlarına yerleşir. Peki ama bu boyutlarda bir göç nasılfinanse edilecek, nasıl düzenlenecektir?Az sayıdakiAvrupalıYahudi hami;buolağandışı işin,Rusya’dayaşayan4.000.000Yahudi’ninBatıyagöçünündüzenlenmesininaltındankalkmayıdener.

Örneğin 1891’de, serveti 100.000.000mark olarak tahmin edilen Alman

bankacı Maurice de Hirsch gibi. Kendini tamamen sosyal yardımlaşmayavakfeden Hirsch, sahip olduğu yarış atlarından elde ettiği bütün kazancıLondra’daki hastanelere bağışlar (“Atlarım, hayırseverlikten koşuyor,”diyerek espri yapar). Hirsch, üç vakıf kurar: Galiçya’daki “Yahudilerineğitiminin finansmanına katkıda bulunmak üzere” kurulanBaron deHirschVakfı; Amerika Birleşik Devletleri’ne gelen göçmenlere yardım amacıylakurulan bir başka vakıf;muazzam bir projeyi, Rusya’da yaşayan 3.250.000Yahudi’nin 25 yıl içinde Arjantin ve Brezilya’ya göçünü gerçekleştirmeküzerekurulanJewishColonizationAssociationadlıüçüncübirvakıf.Hirsch,Jewish Colonization Association’a başlangıç sermayesi olarak 36.000.000dolar (şahsi servetinin üçte biri) koyar. Hirsch, gidişleri düzenlemek üzereRushükümetininonayıylaSt.Petersburg’dabirofis,dahasonraisegelişleriayarlamaküzereBuenosAires’tebirofiskurar.Ancakbumuazzamprojekısasürede durdurulur; zira tarım kolonilerinin seçimi uygunsuz olmuş, maddiimkânlar, her ne kadar hatırı sayılır da olsa, çok yetersiz kalmıştır. Beş yıliçerisinde sadece 6.757 kişi, Arjantin ve Brezilya’ya (Rio Grande do Suleyaletinde,Besarabya’dangelen37aileninyerleştiğiPhilippson’a)gidecektir.MauricedeHirsch;DominikCumhuriyeti,NewJerseyveWoodbine’abaşkaYahudiler yerleştirir. Ancak buralarda da başarısızlığa uğrar. Yahudiler,sürgündegettokurmaniyetindedeğildir.

1892’de Londra’da, Hagun Zitlovsky, Bir Yahudi’den Yahudilere adlıkitapta, Rusya’da vücut bulacak bir Yahudi tarım sosyalizmi ütopyasındanbahseder,Yahudiaydınlarınhalktanuzaklaşmasınıveprojelerininaşırıteorikoluşunueleştirir.

Göçlere rağmen,Rusya’dahalen5.000.000’ayakınYahudiyaşamaktadır.Bununlabirlikte1893’edoğru,göçmensayısı ilkkezdoğalnüfusartışındandahayüksektir.KimseYahudileringidişiniengellemekiçinbirşeyyapmaz.

Nefretedilençar III.Aleksandr,1894’teYaltayakınlarında tatilyaparkenölür. III. Aleksandr, Yaltalı Yahudilerden korktuğu için bu Yahudilerinşehirden sürülmesini emrettikten birkaç hafta sonra ölmüştür. Halefi II.Nikolay, zamanında büyükbabası tarafından izin verilen ifade özgürlüğünübirazolsungerigetirir.RosaLuxemburggibi–osırada24yaşındadır–zenginçevrelerden gelen birkaç Varşovalı Yahudi, Proletarya Partisi’ne katılır,tutuklanır, kaçar ve göç eder. Yahudi işçiler de –bu işçiler Varşova, Lodz,

Vilnius ve Kiev’deki fabrikalarda korkunç koşullarda, ayda on ruble için

günde 18 saat çalışır414– Polonya, Rusya, Litvanya ve Ukrayna’daki işçihareketlerine katılır – bunlar bazen Yahudilere özel hareketlerdir. BuişçilerdenbiriveilerideLenin’inyoldaşıolacakolan,MartovadıylatanınanYuliZederbaumosıradaşöyleyazar:“Yahudi işçilerheryerdeörgütlendiğivakit[…],güvenilirmüttefiklerimizolacak,Rus,Polonyalı,Litvanyalıişçilerolacak,[…]gücümüzartacakvebugüçsayesindeeşithaklareldeedeceğiz.”

HareketinöncüleriarasındaokadarçokYahudiyeralırki,1896’daİkinciEnternasyonal’in ikinci kongresi sırasındaRus önder Plehanov,YahudilerinRusya’daki“işçiordusununöncüleri”olduğunuilaneder.

Ertesi yıl 1897’de, daha ileride de göreceğimiz gibi Theodor HerzlBasel’da Siyonist hareketi başlattığı sırada, ekim ayında Vilnius’ta –AaronKremeradındabiröğretmenileLiber,Kossovskygibiişçilerinyönetimindekibirgruptarafından–gizlice,RussosyalisthareketiveSiyonizminbaşlangıcınıoluşturacakolansonderecemühimbirörgütkurulur.Yarıpartiyarısendikaolan Algemeyner Yiddisher Arbeter Bund (Rusya, Polonya ve LitvanyaYahudi İşçileri Genel Birliği), kısa sürede Bund (Yidiş dilinde “sendika”)olarakanılanetkilivegüçlübirörgüthalinegelir.Bund,Rusİmparatorluğusınırları içerisinde milli ve kültürel haklar talep eder. Diktatörlüğün sonaermesiyle antisemitizmin yok olacağına inanır. Bu, Bund’un ütopyasıdır.Bund; demircilerin ve dokuma işçilerinin katıldığı yüzlerce grev düzenler,pogromlara direnmek için meşru müdafaa grupları kurar, yüzyıllardırkonuşulan İbranice-Almanca karışımıYidiş diliniYahudilerinmilli dili ilaneder. Bund derhal, Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan birkaçYahudi’denmaliyardımgörmeyebaşlar.Budurum,Bund’uihanetlesuçlayanRusmilliyetçiçevrelerininöfkesinidahadaartırır.

26 Ağustos 1897’de Rusya’da, Bayrak adlı gazetede, nereden geldiğinedair herhangi bir bilgi verilmeden, çokbüyükbir skandal yaratanbirmetin

yayımlanır:96SiyonBilgelerininProtokolleri.“Yahudibilgelerdenoluşanbirmeclis tarafından, dünyaya hâkim olmak ve Hıristiyanlığı yok etmek için

yazılmışbirkitap.”96Kitap,güya24adet“gizlikonferans”ıntutanaklarındanoluşur.DünyadakiYahudiönderlerin;bugizlikonferanslarla,Almanya’dakiHıristiyan krallıklarının çöküşünü, Rus aristokrasisinin iflasını düzenlediği,dünyaya egemen olmanın hazırlığını yaptığı ve Yahudi olmayanları

köleleştirmeyiplanladığıiddiaedilir:

“Silahlanmanınartırılmasıvepolisgüçleriningeliştirilmesiesas.Dünyadabizden,proleterkitleler,menfaatlerimizehizmetedenbirkaçmilyoner,polisve ordudan başka hiçbir şey olmamalı […]. Avrupa’nın her yerindeanlaşmazlıklarvedüşmanlıklaryaratmalıyız.Hertürlümüzakeredekurnazcahareket etmeli […] kurtarıcılar olarak kabul edilebilmek için namuslugözükmeliyiz.Hükümetleriplanımızdoğrultusundahareketetmeyezorlamalı,önemsiz birkaç istisna dışında tamamen ele geçirdiğimiz basını kullanarakkamuoyu üzerinde gizli bir baskı kurmalıyız. Üyelerinin çoğu isyancılarlanasıl baş edileceğini bilen, yerel veuluslararası polis kuvvetlerindenoluşan

masonlocalarıkurmalıyız…”96

Kimse, bu çılgınca ifşaatın doğruluğundan şüphe etmez. Metin, bütündünyadabüyükyankıuyandırır,MarxveAlmanfilozoflarınbaşlattığı,sadeceKitab-ı Mukaddes öğretisinin değil, bir avuç Yahudi finansçının da dünyaekonomisini ve siyasetini yönettiği fikrini kuvvetlendirir. Metin, Amerika

Birleşik Devletleri, İngiltere ve Fransa’da,96 daha sonra İslam ülkelerindebüyükölçüdedeğerlendirilir.Çoksonra,1921’de,–beklenmedikşekildeTürkbirokurunmetninotantikolduğunuilanedenTheTimes’a yazdığı okuyucu mektubu ile– gerçek olduğu farz edilenProtokoller’in,çaryanlısıgizlipolisleişbirliğiiçindeolanveParis’teyaşayanPierreRatchovskyadındaRusbirgöçmentarafındankalemealınmışolduğuortaya çıkacaktır. Ratchovsky; 1864’te Brüksel’de Maurice Joly diye biritarafındankalemealınanveYahudilerdenbahsetmedenIII.Napoléon’uhedefalan Fransızca bir yergi yazısından intihal yapmıştır! Artık hiç kimseninşüphesikalmamıştır.Belgesahtedir.

Aynıyıl,yani1897’de,Rusnüfussayımınagöre,halen4.899.300Yahudi“ikametbölgesi”ndeyaşamaktadır.Gittikçeartangöçlere rağmen,Yahudilerbazı kesimlerde hâlâ çoğunluktadır. Bu Yahudilerin çoğu köylü, zanaatkâr,özellikle Polonya’nın Lodz gibi yeni sanayi şehirlerinde işçidir. Çok azıbankacıdır. Sendikacı ve devrimci Yahudilerin sayısı gittikçe artar. Bunlar,YahudihareketlereveyaRusörgülerinekatılırlar.

Bund,Mart1898’deMinsk’te,–kendisigibigizlibirörgütlenmeolan–RusSosyalDemokratPartisi’ninoluşumunakatılır.GeçensürezarfındaBund’un

işçimilitanıhalinegelenMartov ileOdessalıbir tarım tüccarınınoğluolan,Ukrayna’dabüyüyenveTroçkiadıylatanınanLevDavidoviçBronstein,yenipartiye katılarak yasadışı faaliyetlere karışırlar. Tutuklanarak Sibirya’yasürülenTroçkifirareder,Martovgibiİngiltere’yegider.

Aralık 1899’da, Bund’un gizli kongresinde Yahudilerin milli haklarıtartışılır. 1901’de kongre; Yahudilerin Rusya sınırları içerisinde bir milletolaraktanınmasınıtalepeder,doğmaktaolanSiyonizmi“antisemitizmekarşı

birburjuvatepkisi”olmaklasuçlar.117Aynıyıl,Zinoviyevadıylatanınanbirbaşka Yahudi militan, Grigori Evseyeviç Radomyslsky de Rus SosyalDemokratPartisi’nekatılır.

Mücadeleden vazgeçmeyen Rus antisemitler, devletin –kimi zaman açıkkimi zaman gizli– desteği ve maddi yardımlarıyla olayları artırır. 6 Nisan1903’te, Besarabya’da (bugünMoldova) yer alanKişinev’de,Hıristiyan birgençkızintihareder.Yerelbasın,anındakızınYahudiişvereninisuçlar.Hattayerel bir gazetenin editörü, Yahudileri hedef alan bir katliam kampanyasıbaşlatmaküzereiçişleribakanından–aşırıderecedeantisemitolanV.K.vonPlehve–paraalır.Kalabalık,kesintisiz ikigünkatlederveyağmalar:50kişiölür,100kişiyaralanır,1.300evyıkılır.Katiller,hafifcezalaraçarptırılır.Batıbasını,olanlarlailgilenmeyevekatliamlarıeleştirmeyebaşlar.

Köylerde, Yahudi meşru müdafaa birimleri kurulur. Ayaklanmalar artar;Yahudi grevleri yayılır. Amerika Birleşik Devletleri’ne göçler daha dahızlanır.

Bir Yahudi’nin kaderi: Minsk’te bir bakteriyoloji laboratuvarını yönetenLitvanyalı Yahudi Grigori Andreyeviç Gershuni, çar yanlısı birçok siyasiyetkilininölümünesebepolansuikastlarıdüzenler.ÖlümcezasınaçarptırılanGershuni’nincezası,Sibirya’damüebbet sürgüneçevrilir.Sibirya’dankaçanGershuni, Çin ve Japonya üzerinden Amerika Birleşik Devletleri’ne gider.Burada, Amerikalı bankacılardan ve Amerikan sendikalarından, Rus sosyaldevrimmücadelesiyararınafontoplamakiçinuğraşır.Bundabaşarılıdaolur.Daha ileride de göreceğimiz gibi, Amerikalı Yahudi bankacılar, Russosyalistleriniantisemitçarlaratercihedeceklerdir.

Bir başkaYahudi’nin kaderi: LetonyalıYahudiMaximWallach,MaksimMaksimoviç Litvinov adıyla Sosyal Demokrat Partisi’ne girer. Wallach’tan

dahaileridebahsedeceğiz.

Yine aynı yıl, Sosyal Demokrat Partisi yetkililerinden biri haline gelenMartov,Londra’dademokratikveşiddetebaşvurmayanbirkitlepartisifikrinisavunur. Martov böylece, profesyonel devrimci bir elitin oluşturulmasınaöncelik veren Lenin ve Bolşeviklere (çoğunluk) karşı Menşevik (azınlık)hizbinihareketegeçirir.Rusdevrimcihareketininikiakımıarasındakiuçurumderinleşir. 1904’te, bakan Plehve öldürülür. Cinayetten kimi Yahudilersorumlu tutulur.Bund’aüye30.000 sendikalıYahudi işçiden5000’i hapisteveyaSibirya’da sürgündedir.Göçler iyicehızlanır.ArtıkonbinlerceYahudiNewYork’agitmektedir.

Ülkenin her yerinde yapılan grevler, Yahudiler ile Hıristiyanları ekmekkavgasında birleştirir. 1 Temmuz 1905’te, Polonya ve Rusya’da olanlarlabütün Batı basını gibi ilgilenmeye başlayan Fransız gazetesi L’Illustration,büyükbirişçikentiolanLodz’dakiYahudilerindurumunuşöylebetimler:“15gün öncesine kadar, Fransa’da hiç kimsenin veya neredeyse hiç kimsenin,Polonya’da Lodz diye bir şehir olduğundan haberi bile yoktu […]. [XIX.yüzyılboyunca]bölgeyeyineAlmanlarveçoksayıdaYahudigelir.Rusya’dabu insanların toprak sahibi olmaları, tarımla uğraşmaları dahi yasaktır.Yenişehironlarıcezbeder[…]Lodzbugün,400.000kişininyaşadığıkocamanbirsanayi şehri. Ancak şehirde işgücünün bollaşması nedeniyle işçiler çokmutsuz.[…]Onlaraişvermeyikabuledensanayiciler,buişçilerin‘kanunsuz’durumunu gülünç ücretler ödemek için bahane sayıyor. Lodz’da bir işçininortalamaücreti,60kopeki (aşağıyukarı1,60 frank)geçmiyor.Buortalama,işçilerin kabullenmek zorunda kaldıkları tarifeye göre belirleniyor.Kara birsefalet içinde çürüyüp giden Lodzlu Yahudi işçiler, iktidardan dinleriyüzünden korktuklarından bu cehennemi terk etmeye çabalıyorlar.‘Siyonizm’, birçok Yahudi’ye bu yolda yardımcı oluyor. Yahudiler, kitlelerhalindeAmerika’yagöçediyor.SosyalizmdevreyegirerekekmekparasıkonusundaYahudilerkadarkötümuamelegörenYahudiolmayan işçilerideharekete geçiriyor. Lodz’daki işçi nüfusunun tamamı ayakta. Geçtiğimiz

günlerdebu içleracısıdurumunsonucununneolduğunuherkesbiliyor.”414

Bualıntıdan,Yahudilereözel taleplerinRusvePolonyalı işçilerintaleplerininasılbeslediğidahaiyianlaşılıyor.

1905’teBund’unüyesayısı,altıbinihapisteolmaküzere33.000’eulaşır.

Aynı yıl, Rusya Japonya’ya savaş ilan ettiği sırada çar yanlısı iktidar,Yahudileri, Rusya’nın borç talebinin New Yorklu bankacılar tarafındanreddedilmesine –bu konuya tekrar döneceğiz– sebep olmakla suçlar. Bunedenle askeri hezimet ufukta belirdiğinde, Rus milliyetçiler yenilgidenYahudileri sorumlu tutar. “Yüz Karalar” –siyasi polis teşkilatı Ohrankatarafındankullanılanveçarınşahsigizli fonlarıyla finanseedilen işsizler ileMançuryasavaşındamağlupolmuşsubaylar–,programlarına“içdüşmanlar”olan Yahudilerin yok edilmesini alır. Japonlar alt edilemediğine göre,Yahudiler ile sosyalistlermağlup edilmelidir!Monarşi yanlısı RusHalkınınBirliğiörgütü,Lodzdadahilolmaküzereüçyüzdenfazlaşehirdepogromlardüzenler.Bupogromlardabineyakınkişikatledilir,binlerceinsanyaralanır.

Göç iyice kitlesel bir hal alır. Fakirlerin çoğu, Amerika BirleşikDevletleri’ne gider. St. Petersburg ve Odessalı birkaç Yahudi bankacı, göçetmekiçinailelerininyaşamaktaolduğuAlmanya’yıterciheder.

1906’daRusya’da,PoaleiZion (“Siyonİşçileri”)adındaSiyonistbirpartikurulur.Marksisteğilimdeolanparti,Filistin’desosyalistbirYahudidevletikurulmasınıtalepeder.

Göçdalgası,1908-1909arasındazirveyeulaşır.Buikiyıliçerisinde,yarımmilyonYahudiRusya’yıterkeder.1909yılınınsonunda,1.500.000’denfazlakişigöçetmiştir.Göçmenlerin%90’ı,AmerikaBirleşikDevletleri’ninyolunututmuştur.Ancaknüfusartışıazalmadığından,geriyehâlâ5.000.000’ayakınYahudikalır.

1908’de Lenin ile birlikte Batı Avrupa’ya giden, uzun süre İsviçre’deyaşayan Zinoviyev, Lenin’in en yakın çalışma arkadaşlarından biri olur.Troçki ile Litvinov da aynı çevreye dahildir. Diğer Rus siyasi partileri de,artık ülkelerini Batı demokrasilerinin arasında görmek istemektedir. Bupartiler,Yahudilereözgürlüktanır.Şubat1911’deDuma’da,SosyalistPartiileLiberal Parti, “ikamet bölgesi”nin kaldırılmasını, böylece Yahudilerinistedikleri her yerde yaşayabilmelerine ve her türlümesleğe girebilmelerineizin verilmesini teklif eder. Sağcı örgütler ile monarşi yanlıları elbette buteklife karşı çıkar. Söz konusu partiler Yahudileri, Rus düşmanı (AmerikaBirleşik Devletleri’nde, Japonya’nın savaşı kazanmasına yardım etmiş olanYahudiler gibi), çar karşıtı (İsviçre’de, Lenin ile birlikte otokrasinindevrilmesi için uğraşan Yahudiler gibi) ve antikapitalist (Bund bünyesinde

grevleri tetikleyen Yahudiler gibi) olmakla suçlar. Polise göre sosyalizm,Yahudilerdemektir.Birinigözdendüşürmek,diğerinigözdendüşürmektir.

Mart 1911’de, vahim sonuçlar doğuran yeni bir olay yaşanır. Kiev’deAndreyYushchinskyadlıgençbirHıristiyan’ınöldürülmesiüzerine–kendisi de Hıristiyan olan katil anında yakalanır–, bir tuğla fabrikasındaustabaşı olarak çalışan Mendel Beilis adında bir Yahudi, törensel cinayetsuçlamasıyla tutuklanır. Beilis, kendisi aleyhine sahte belgeler ve yalancıtanık ifadeleriyle dolu bir dosya hazırlanana kadar, iki sene hapiste çürür.Fakat dünya artık değişmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’ne yerleşen vebirbirlerinden basın yoluyla haberdar olan 2.000.000 Rus Yahudi, birkampanya başlatır. Bunun, yeni bir Dreyfus Olayı olduğu söylenir. Ekim1913’te Beilis’in Kiev’de başlayan duruşmasını, bütün dünya basını takipeder. Dava, Batının dikkatini Rus Yahudilerin dramatik durumuna çekmekiçinbirfırsattır.Mahkeme,oybirliğiyleBeilis’insuçsuzolduğunahükmeder.Olay, radikal bir şekilde tersine dönmüştür. Çarın iktidarı, bir mahkemetarafından açıkça hiçe sayılmıştır. (Duruşma savcısı G. Zamyslovskysuçlamalarını, yayımlanması Rus Devrimi’nden hemen önce bizzat çarınonayı ile gizli fonlardan sağlanacak olanAndrey Yushchinsky Cinayeti adlı

kitaptadatekraredecektir.117)MilliyetçiRusya,“yabancılarınveYahudilerinRusyakarşıtıkomplosu”olarakalgıladığıbumilliyetçidavadagülünçdurumadüştüğünühisseder.Sosyalizm,hemYahudihemdehaindir.

1912’de yapılan Duma seçimlerinde, neredeyse bütün partiler Yahudikarşıtı kampanyalaryürütür.Heryerde,Kiev’deolduğugibiVarşova’dada,Yahudi dükkânları boykot edilir. Yahudiler, devrimi yönetmekle suçlanır.Gerçekten de, her ne kadar Sosyal Demokrat Partisi’nin 23.000 üyesindensadece364’üYahudiolsada,enönemliliderlerininçoğuYahudi’dir:Martov,Zinoviyev,Troçki,Litvinov,Sverdlov,Radek,Kamenev,Uritskygibi.DiğerbirçoklarıRusya’yıterketmiştir.

Toplamda, 1881-1914 yılları arasında, 2.500.000’den fazla Yahudi, Rus“sığınağı”nı terkederekAmerikaBirleşikDevletleri’nevenadirenbirdiğervaatedilmiştoprakolanFilistin’egider.Avrupa’dakibaşkabir“sığınak”olanAvusturya-Macaristan İmparatorluğu’ndan birçok Yahudi de onların peşinetakılacaktır.

Psikanalizmatrisi:ViyanaYahudileri

XIX. yüzyılın başında yarım milyon Yahudi’nin yaşadığı Avusturyaİmparatorluğu’nda, 1790’dan itibaren baskıcı tedbirler çoğalır. Tahtta kısasürekalan II.Leopold,Yahudilerinözgürlükleriniolabildiğincekısıtlamaktakararlıdır.1804’teII.Franz,YahudilerinViyana’dakiyaşamlarınıgittikçe daha tehlikeli bir hale getirir. Yasadışı durumda olan herkesisistematikolarakyakalattırır, ayrıcalık tanınmışbirkaçYahudi’yihedefalan“hoşgörü vergisi”ni ağırlaştırır, Alman soy ismi almamecburiyeti getirerekYahudileri Almanlaştırmaya çalışır (her yerde olduğu gibi burada daYahudiler,komşularınveyahazinenindikkatiniçekmemekiçinalçakgönüllüisimler,hayvanisimleriveyaelleyapılanmeslekleregöndermeyapanisimlerseçer).

1820’de Avusturya İmparatorluğu’ndaki Yahudi nüfusu,Almanya’dakindenüçkatfazla(750.000’ekarşılık250.000),Rusya’dakindenüç kat azdır. Astronomik vergiler, Yahudilerin yaşam standardını düşürür.Yahudilerin gayrimenkul sahibi olması yasaktır. Perakendecilik, sanayisektörüveçoksayıdazanaatmesleğiYahudilereyasaktır.Nüfuslarınıkontrolaltında tutabilmek için, evlilikleri her yerde kati şekilde sınırlandırılır.Bohemya ve Galiçya’da, 1773’ten beri, nüfus artışını evlilik sayısınısınırlandırmak suretiyle engellemeye yönelik bir kanun uygulanmaktadır.Ailelerinancakenbüyükçocuğununailekurmahakkıbulunur.1848’ekadarhiçbir Yahudi, Herz Homberg adında bir hahamın kaleme aldığı dinitalimatlar kılavuzunun içeriğinden polis önünde sınavdan geçmedenevlenemez. Haham Homberg o kadar asimile olmuştur ki, cuma akşamları

yakılanmumlarüzerindenvergialınmasınıtalepeder!117

1830 itibarıyla10.820Yahudi’ninyaşadığıKazimierz’de,Yahudinüfusunüçtebiri–“havaylageçineninsanlar”olarakadlandırılanLuftmenschen–,dahaiyi durumda olanların ve Batı Avrupa’daki cemaatlerin bağışlarıyla finanseedilen Yahudi hayırseverlik kurumlarının yardımlarıyla geçiminisağlamaktadır.

Avrupa’nın en eski Yahudi cemaatlerinden birinin yaşadığı Prag ileGaliçya’nın doğu ve batı bölgelerindeki Yahudilerin durumu özellikle içleracısıdır. 1815’te Macaristan ve Transilvanya’da, kendi içlerine kapalıvaziyette ve birbirinden ayrılmışmahallelerde 250.000 kadar Yahudi yaşar.Buralarda da Yahudilerin bazı meslekleri icra etmesi yasaktır. Ayrıca son

derece yüklü bir “hoşgörü vergisi” ödemek zorundadırlar. Bununla birlikteMacaristan, imparatorluğun geri kalan yerlerine kıyasla, Fransız İhtilali’ningetirdiği liberal fikirlere daha az kapalıdır. 1839’da Macar Diyet Meclisi,Yahudilerin konut sahibi olmalarına izin verir. Hatta Joseph Eötvös adındaMacar bir milletvekili, Yahudilere tam özgürlük tanınmasını teklif eder.Viyana’dakiimparatorlukhükümetiteklifireddeder.1842’denitibaren,Macarşehirlerindekigettolarortadankalkar.Bunakarşılık,asimilasyon talebidahaısrarcı bir hale gelir. İmparatorun emriyle, Macaristan’da ticaret yapmakisteyenherkes,birMacarokulundaokumuşolduğunukanıtlamakzorundadır.

Getirilenbuşartla,Yahudilerinçoğuoyundandüşer.117

Bohemya, Moravya ve Galiçya’da polis, astronomik vergilerden veyaevlilikleri kısıtlayan yasalardan kaçmaya çalışan Yahudilerin acımasızcapeşine düşer. Avusturya İmparatorluğu’nda diğer başka yerlere göre dahaşiddetli geçen 1848 devriminden sonra, genç Franz Joseph tahtı amcasıFerdinand’dan devralır. Franz Joseph, 1916’da ölünceye kadar tahttakalacaktır. Özgürleşme süreci, özellikle 1859-1867 yılları arasındaAvusturya’nın önce Fransa daha sonra Prusya önünde aldığı bozgunlaraparalel olarak iyice hızlanır. İmparator; Magenta ve Solferinomuharebelerinden sonra, daha liberal bir yol izlemeye başlar. Nihayet1867’de, Habsburg tacına kişisel bir anlaşmayla bağlı olan Macaristan’aözerklik tanıyan yeni bir anayasa kabul edilir. Dini inancı ne olursa olsunherkese,eşitsiyasihaklarveeşityurttaşlıkhaklarıtanınır.Eğitimüzerindekidinivesayetkalkar.DiğerherkesgibiYahudilerde,ViyanaveBudapeştededahilolmaküzerebütünimparatorluktaikametetmeözgürlüğüeldeederler.

Tam bir hücum yaşanır. Başkentteki Yahudi nüfusu 1848’de 5000 iken,1860’ta 40.000’e, 1880’de 80.000’e ulaşır. Viyana’nın entelektüel şöhretiböylece başlar. Para ile ilgili meslekler icra etmeleri yasak edilmiş olan

Yahudilerinçoğu,kendilerinientelektüelfaaliyetlereverir.14Para,içgüdüselolarak yöneldikleri bir şey değildir. Para sadece zorunlu bir geçiş yolu,hürriyete ulaşma biçimidir. Şehirdeki Yahudi cemaatinin lideri IgnazKuranda;liberalbasınıkurar,hatta1861’densonraLiberalPartibaşkanıolur.“Törensel cinayet” suçlamasıyla (Galiçya, Macaristan ve Bohemya’da)başlatılan davalar, beraatlarla sonuçlanır. Açıkça antisemit olan KarlLueger’in belediye başkanı olduğu Viyana’da, Yahudi nüfusu 1900’de

150.000’eulaşır.Düşmancadavrananbu toplumakabuledilmenin tekyolu,ünlüolmaktır.ViyanavePrag’dayaşam,Yahudientelektüelleriçintahammüledilirbirhalalır.Kafka,Freud,Webern,Schoenberg,Mahler,Klimtvedahabirçoklarıbuşehirlerdeyaşar.Buralardaözellikletiyatro,neredeysetamamenYahudilerin elindedir. Yahudilerin uzun süredir gettolarda kendi aralarındayaptığı şeyler, oynamak, sahneye koymak ve gösteri yapmak, artık herkeseaçıktır.

Biryaşamöyküsü:1856’da,bütünhayatıparaderdiylegeçmişMoravyalımütevazı ve dini bütün bir yün tüccarının oğlu olarak dünyaya gelenSigismundSchlomoFreud.Sigismund;AnnaO.vakasıylahisteriyi,ardındanrüya yorumunu inceledikten sonra, hem para hem de delilik açısından çifte

devrimyaratanbirdelilikteorisioluşturur.8

Her türlü akıl hastalığı; hastanın hastalığını, psikanalist aracılığıyla kendikendine ortaya çıkarmasıyla iyileştirilebilir. Tedavi için yüksek bir bedelödemek gerekir. Freud’a göre bu tedavi, ne kadar pahalı olursa olsun, ilaçbazlıklasikbirtedaviiçinharcanmasıgerekenmeblağile

kıyaslandığında “hesaplı bir iş”tir.8 Freud’a göre, hastanın ücret ödemesiesastır.Aksitakdirdehasta;psikanalistinkendisinehediyeverdiğinidüşünür,ona borçlu kalır ve kendi üzerinde çalışma yapmaz.Ücret ödemek hastayı,harcadığı paranın karşılığını alabilmek için, kendi psikolojisi üzerinedüşünmeyeiter.İnsanınkendipsikolojisiüzerinedüşünmesiise, iyileşmeninşartıdır.

Dahagenelanlamdapara,cinselliğinanalevresinegöndermeyapar.Para,

atılması gereken pis bir maddedir.8 Freud’a göre para, (cinselliğin vetoplumun)birinciveilkelbirbiçimolup,dahaüstün,entelektüelbirbiçimiledeğiştirilmelidir.Freudşöyleyazar:

“Gerçekte,arkaikdüşünceninhâkimolmuşolduğuveyahâlâdevamettiğiher yerde, eski medeniyetlerde, efsanelerde, hikâyelerde, batıl inançta,bilinçdışı düşüncede, rüyalarda ve nevrozda para, dışkı ile yakındanilişkilendirilmiştir. Şeytanın sevgililerine armağan ettiği altının, şeytangittiktensonradışkıyadönüştüğübilinir.Hiçşüpheyokkişeytan,bastırılmışbilinçdışıiçgüdüselhayatınyansımasındanbaşkabirşeydeğildir.Öteyandan,hazine bulmayı dışkı çıkartmakla ilişkilendiren batıl inancı biliyoruz. ‘Altın

sıçanadam’ı(Dukatenscheisser)herkesbilir.EskiBabil’dealtın,cehennemindışkısıdır:Mammon=ilumanman.Bunedenlenevroz;birdildeyaygınolankullanımları benimsediğinde, her yerde olduğu gibi burada da kelimeleri, okelimelerinöneminieniyişekildeaçıklayanilkanlamlarıylakullanır.Nevrozbirkelimeyimecazanlamdakullanıyorgibigözüktüğühallerde,genellikleokelimenineskianlamınagöndermeyapar.

“İnsanınençokdeğervermeyiöğrendiğişeylerleçöpmüşçesinereddettiğien değersiz şeyler arasındaki karşıtlığın, altın ve dışkının transferine neden

olmuşolmasımuhtemeldir.”153

Kendisinitecritedenparanınyerinekendisinebütünkapılarıaçantiyatroyukoyan Viyanalı Yahudi cemaati gibi Freud da, parayı “pis” olduğu içinreddeder. Bu bakımdan Freud, Yahudilerin pek yakında finansla ilgilimesleklerdengenelolarakçıkışınınhabercisidir.

Bununlabirliktebaşkayerlerde,başkaYahudilerhalenbumeslekleri icraeder,dünyanınAmerikanlaştırılmasısürecinibaşlatır.

Dünyanın Amerikanlaştırılması matrisi: XIX. yüzyıldaAmerikaBirleşikDevletleri

RusYahudilersosyalizmiicatederkenveAvusturyalıYahudilerpsikanalizikeşfederken, Amerikalı Yahudiler Amerikan kapitalizminin doğuşuna vedünyanınAmerikanlaştırılmasısürecineilkeldenkatılırlar.

Yeni cumhuriyetin bağımsızlığı 4 Temmuz 1776’da ilan edildiğinde,Amerikantoplumuhalen,azsayıdatüccaravegelişmemişbirsanayiyesahip,sanayiyi finanse etme riskini göze alacak kimsenin olmadığı bir tarımtoplumudur. Büyük Britanya, kolonileri metropole bağımlı halde tutmakistediğinden,oluşmaktaolankırılgandevletinsermayeihtiyacınıkarşılayacakkimse de yoktur. Ne İngiliz bankaları ne de Avrupa bankaları herhangi birkatkıdabulunur.BoşluğubirkezdahaYahudilerdolduracak,kimseningözealamadığıriskleri,buseferkendiistekleriylegözealacaklardır.

1800’de Kuzey Amerika’daki Yahudi nüfusu, çoğu Portekiz ve İspanya

kökenli olmak üzere halen üç bindir.55 İlk kez özgür ve eşit vatandaşlarolarak tanınan bu Yahudilerin nüfusu, kendi içlerine kapalı haldeyaşayamayacakkadar azdır.BununüzerineAmerikalıYahudiler,Avrupa’da

ortaya çıkışından çok önce dışa açık bir Yahudilik oluştururlar. 1809’danitibarenNewYork’ta,Sefaradbirsinagogda,ayinlerİngilizceyapılır,hahamareverend denir. Yahudilik, Amerika’da yerleşik Yahudilerin özel hayatınınsadece bir parçasıdır. Özellikle koyu Hıristiyan güney eyaletlerinde,asimilasyonsürecidevameder.

2000 yıldır süregelen diğer Yahudi göçlerinden farklı olarak YahudilerAmerika’yaailelerhalindegelmez.Enazındanenbaştaöylegelmezler.Hernekadaryenigelenlerher zamanolduğugibiöncülervekâşifler isede,busefer bireysel öncüler ve kâşiflerdir. Başkaları gibi Yahudiler de ilk olarakileride Chicago, Indianapolis ve Saint Paul olacak olan köylere yerleşirler.1817’de Joseph Jonas adındabiri,Cincinnati’yeyerleşir.Yahudiler buralarayerleştikten sonra, oradan geçmekte olan Yahudi aileleri yanlarındaalıkoymaya,buailelerlebirliktebircemaatkurmaya,mezarlıkiçinarazisatınalmaya,dahasonraisekomşuşehirlerdekicemaatlerleilişkikurmayaçalışır,böylece İS 1000’de Akdeniz’de mevcut cemaat ağlarına has refleksleriyeniden hayata geçirirler. 1820’de Yahudi nüfusu beş bine ulaşır. BuYahudilerin çoğu esnaftır. Güneye ilk yerleşenlerden bazıları –Seixaslar,Lazaruslar, Nathanlar, Cardosolar, Benjaminler– zengin olur. Charleston,Richmond ve Savannah’da yaşayanYahudi ailelerin dörtte üçünden fazlası,bu şehirlerde yaşayan ailelerin yarısı gibi köle çalıştırır. Kuzeyde bazıları,

şimdidenköleliğiprotestoetmeyebaşlamıştır.55

1825’edoğruAlmanya’daenzenginailelerinazsayıdakiferdiüniversitedeokuyup Alman toplumuyla kaynaşmaya çabalarken, en fakirler, yanlarınaailelerinin azmiktardaki tasarruflarınıda alarakAmerika’yagitmeyebaşlar.Buradabazenbirdostveyabölgeyedahaöncegelmişbirkuzenbulurlar.Göç,tıpkıİrlandalılarveİtalyanlardaolduğugibi,kılcallıkmisaliyapılır.

1785’te Philadelphia’da bir göçmenin oğlu olarak dünyaya gelen subay,gazeteci, yargıç, daha sonra zengin bir avukat olan Mordechai EmmanuelNoah, Yahudilerin yerleşmelerine yardım etmek üzere, 1825’te Buffaloyakınlarında,NiagaraNehriüzerindeyeralanGreatIsland’daarazisatınalır.Noah burada bir Yahudi kolonisi kurmak ve bu koloniye Nuh’un varışnoktasına istinaden Ararat ismini vermek istemektedir, zira amacı

“dindaşlarınıtufandankurtarmaktır.”55Projebaşarısızlığauğrar.Amerika’yayeni gelenler, çıktıkları limanlarda kalmayı veya daha batıya gitmeyi tercih

ederler.Kimse,çıktıklarıgettonunyenidenkurulmasınataraftardeğildir.

Bu şekilde 1840’tan itibaren, birbirinden fakir gençlerin arasında,Amerikankapitalizminialtüstedecekveyapılandıracakbiravuçmaceraperestülkeye ayak basar: Goldman, Guggenheim, Kuhn, Lazard, Lehman,Levinsohn,Loeb,Macy,Sachs,Schiff,Schoenberg,Sears,Seligman,Strauss,Warburg,Werheim…

Bu insanların –daha ileride de göreceğimiz gibi, (Belmont adını alan)Schoenbergler ve Warburglar dışında– hepsi fakirdir. Çoğu –Lazardlar,Warburglar veGuggenheimlar dışında–,Bavyera veyaFrankfurt kökenlidir.GuggenheimlarAlmanİsviçresi’ndengelir.LazardlariseFransız’dır.

Bugöçmenlerdahasonrabirbirlerinikendiaralarında“Yüz’ler”,“Yahudi

BüyükDükler”veya“BizimGrup”(OurCrowd)olarakadlandıracaklardır.54

Bu göçmenlerden hiçbiri –Warburglar dışında–, Avrupa’daki büyükYahudiaileleremensup değildir. Saray tedarikçisi hanedanlarının hiçbir genç ferdi,Yenidünya’da büro açma riskini henüz göze alamaz. Bu insanlar zatenAvrupa’da fazlasıyla meşgul olup, “vahşilerin ortasında yaşayamayacak”kadardaburjuvalaşmışlardır.Yenigelenler,Amerika’yaolağanüstügelişiminidüzenleme imkânları sunarak zengin olacaklardır. Bir kez daha,etraflarındakiler içinyararlıolmayanhiçbirşey,onlar içindekalıcıanlamdaiyideğildir.

Sözkonusugençgöçmenler,Yenidünya’dabankakuranilkkişilerdeğildir.İkrazatçılık mesleğinin kuralları henüz düzenlenmediğinden –bu mesleğinkuralları, ancakAmerikan İçsavaşı’ndan sonra konacaktır–, “bankacı olmak

için bankacı gibi giyinmekyeter” denir.541826’daNewYork’ta,NathanielPrime adlı bir Protestan tarafından, şirketlere danışmanlık hizmeti ve borçverme konusunda uzmanlaşmış ilk banka kurulur. Bu, İngiliz tipimerchantbankin Amerikan versiyonu olan ilk “yatırım bankası”dır. 1826’daBaltimore’da,AlexBrownadlıbaşkabirProtestantarafındanikincibirbankakurulur.AynıyılJohnVermilye,birbaşkabankakurar.ArdındanJayCooke,Philadelphia’da kendi bankasını açar.Cooke’u daha sonra PierpontMorganveJohnD.Rockefellertakipeder.DahasonrakibankalarYahudilertarafındankurulacakveçokbüyükbaşarıyaulaşacaktır.

Amerikanfinansınıngelecektekiefendilerininçoğu,işeküçükesnafolarak

başlar.Pekçoğufakirveisimsizkalacakolangöçmenlerinarasında önce, 1837’de, Baiersdorf adında bir Bavyera köyünde yaşayangelenekçiYahudiesnafbirçiftin,DavidveFannySeligman’ın11çocuğundan

en büyüğü olan Joseph Seligman Amerika’ya ayak basar.54 Joseph, sekizyaşından itibaren okula gitmediği zamanlarda annesine dükkânda yardımeder.14yaşındaAlmanca,İbranice,YidişdiliilebirazFransızcaveİngilizcekonuşur. Bütün Alman Yahudi gençler gibi, Joseph de Amerika’ya gitmekister. Amerika’ya kısa süre önce göç eden bir kuzeni, Pennsylvania’da birManchChunkmağazasındaçalışmaktadır.DavidSeligmantereddüteder.Birçocuğun göç etmesine izin vermek, Bavyera’da asimilasyonun tam damümkünhalegeldiğisıradazayıflıkgöstermekolacaktır.BunarağmenFanny,kocasınıiknaetmeyibaşarır.Almanya’dagelecekyoktur.Temmuz1837’de–henüz15yaşındaki– Joseph, annesininverdiği 100dolarakarşılıkgelenbirmeblağ ile Hamburg’dan Telegraf’a biner. Haftalarca domuz eti yiyerekseyahateder!Pennsylvania’yageldiğinde,kuzeniJoseph’aAsaPackeradındabiri tarafındanyönetilen,Watertown’dakibirşantiyedeyılda400dolarücretkarşılığında kasiyer olarak iş bulur. Aynı Asa Packer; ileride zengin birsanayici haline gelecek, Kongre üyesi seçilecek, daha sonra Seligman

bankasınabirkaçiyiliktebulunacaktır.54

Aynıyıl(1837),osırada20yaşındaolanAugustSchoenbergadındabiride

Amerika’yaayakbasar.54AncakSchoenberg,birincimevkideseyahateder.13 yaşından itibaren Rotschildler’in yanında (ileride bunun, August’unNathan’ın gayrimeşru oğlu olmasından kaynaklandığı söylenecektir), önceLondra’da, daha sonra Napoli, Havana ve New York’ta çırak olarakçalışmıştır. Bu zamana kadar Rothschildler, Amerika Birleşik Devletleri’nehiçbir şekilde önem vermemiş, ailenin hiçbir ferdi Amerika’ya gitmemiştir.OysaLondra’dakiRothschildlerartık,NewYork’unbirgünbüyükbirlimanve çok önemli bir finans merkezi haline gelebileceğini düşünmektedir. Osırada New York; Boston, Philadelphia veya Charleston’a göre halen çokönemsizbirşehirdir.Buradabir finansbürosuaçmayakararvermek,gerçekanlamda öngörü sahibi olmak demektir. August Schoenberg adını AugusteBelmont olarak değiştirerek kendini, Amerikan hükümetine finansmanolanaklarısunmayagelmişbirFransızYahudiolaraktanıtır.Rothschildlerileolan bağlarını gizler. New York’ta Sefaradlar, sinagoglarını “Almanlar”a

kapatmıştır.AncakBelmont,soyununmarranolardangeldiğiniihsasettirerekkendinikabulettirmeyibaşarır.

1840’ta, Amerika Birleşik Devletleri’nde Yahudi nüfusu 15.000’dir.Chicago’da, New Orleans’ta, San Francisco’da dahi Yahudiler yaşar. Çoğusimsar, esnaf, öncü, her şıkta yoksuldur. 1843’te, maddi durumu en iyiolanlar,bütünülkeyeyayılanBnaiBrithadındalaikbiryardımlaşmakurumukurar.

Yeni gelenler arasında, Bavyera’da yer alan Rimpar’dan gelen HenryLehmanadındabiri,1844’teAmerika’yaayakbasar.RimparSeligmanlar’ınevindenuzakolmasada,Lehmanonlarıtanımaz.SeligmanlarkadarfakirolanLehman,NewYork’ta durmaz.Daha içerilere giderekAlabama’da yer alanMobile’a yerleşir. Burada, nehir boyunca ticaret yapmakta kullandığı ikitekerlekli arabasıyla büyük başarı elde eder. Bu sayede kazandığı parayla,eyaletin enönemli şehri vepamuk ticaretininmerkezi olanMontgomery’debir bakkal dükkânı açar. Dükkânında, bölgeye yerleşen göçmenlere araçgereç,bavulvetohumsatar.

Avrupa’da 1848 devrimleri başarısızlıkla sonuçlandıktan sonra, ilkgelenlere göre yaşça daha büyük ve daha iyi eğitimli Alman Yahudilerdenoluşan ikinci bir göç dalgası gelir. Yanlarında bir miktar birikmiş paraylagelen bu Yahudiler, bu sefer aileler halinde göç eder. Bu insanlar hekim,haham, öğretmen veya terzidir. Gruplar halinde yerleşerek New York’taHesterStreet’te,Chicago’daMaxwellStreet’tecemaatleroluştururlar.

Yenigelenlerarasında,dörtkişidikkatçeker:

Öncelikle, ikinci karısı ve sekiz çocuğuyla, İsviçre’de yer alan ve(Almanya’daHeidelbergyakınlarındabulunanGuggenheimkökenli)ailesinin1696’dan beri yerleşik olduğu Aargau’dan gelen Simon Guggenheim.Cincinnati’ye yerleşen Simon, temizlik malzemeleri ve boya satın alarakkendimarkasıaltındasatar.

Aynı yıl Marcus Goldman, Bavyera’da yer alan Burgpreppach’tanAmerika’ya gelir. Bertha Goldman adında bir kadın şapkacısı ile evlenir –aralarında akrabalık ilişkisi yoktur–, Philadelphia’daki Market Street’eyerleşerekterziolur.

Yine aynı yıl Würzburglu Sachslar, Baltimore’a yerleşerek ticaret ile

uğraşırlar.Goldman,SachsveGuggenheimkısasüresonrakarşılaşacaklardır.

Yine 1848’de,Alexandre veSimonLazard ile kuzenleriAlexandreWeil,Alsace’tan göç ederek tüccar sıfatıylaNewOrleans’a yerleşir. Çok kısa birsüresonra,SanFrancisco’yayerleşerekbankacıolurlar.

Bu arada, Yahudi olmayan bankalar güç kazanır. 1849’da Morganlar ilePeabodyler, Amerika’ya yapılan ilk İngiliz sermaye yatırımlarını yönetir.NihayetbirkaçAvrupalıYahudibankacı,Amerika’yagelir.Almanya’dagüçlübankacılarolanSpeyerler,Amerika’damütevazıbürolaraçar.IsaiasHellmanadındabaşkabirAlmanYahudigöçmen–ilerideSanFrancisco’dakimeşhurWells Fargo Nevada Bank’ın başkanı olacaktır–, yeni başlayan altınahücumun olumlu etkisiyle, Los Angeles’ın (Amerikalıların, 1849’daİspanyollardanaldığışehir)ilkbankasınıkurar.

1850’de, altıyıldırMontgomery’debakkalolarakçalışanHenryLehman,erkek kardeşleri Emmanuel ve Mayer’i yanına aldıracak kadar parabiriktirmiş durumdadır. Hep beraber, Montgomery’de bir pamuk simsarlığıbürosuaçarlar.

Aynı yıl iki bacanak –Abraham Kuhn ve Salomon Loeb–, Amerika’yagitmeküzereWorms’tanayrılır.OnlardaNewYork’takalmaz,toptankumaşsatmaküzereCincinnati’yegiderler.

Yine1850’deLazardlar,bulunduklarıSanFrancisco’dan,anavatanlarında,Paris’tebirbüroaçarlar.

Yine aynı yıl, 1837’de gelen göçmenlerden Jo Seligman, kendi hesabınayerleştiğiWatertown’ı terk ederekNewYork’a gelir.Yanına aldırdığı erkekkardeşi Jesse ise, San Francisco’ya giderek burada yorgan, viski, altın,pamuk,ayakkabıvesigarasatanbirdükkânaçar.GelenekolduğuüzerehertürlümalınsimsarlığınıyapanJesse,müşterilerineveresiyesatışyapar,borçpara verir. Altına hücumun başlamasıyla, servet sahibi olur. Madencileringetirdiğikıymetlimadenitoplar,NewYork’takikardeşinerehineverir.Erkek

kardeşiise,sözkonusukıymetlimadenipiyasayasürer.54FarWest’tekipostaarabalarının altın taşıyanlar için ne kadar tehlikeli olduğu düşünülürse, buolağanüstü bir organizasyondur! 1857’de,California’danNewYork’a gelen500.000.000 dolar değerindeki altının çok büyük kısmı, Seligman

kardeşlerdengeçer!54Kardeşlerzenginolur.Jo’nunonerkekvekızkardeşi,

arkaarkayaAmerika’yagelir.

California’da altın işinden zengin olan Seligmanlar gibi, Lehmanlar dagüneyde pamuk işinden zengin olurlar. Lehmanlar, ciro edilebilir poliçelerolancottonbilllerekarşılık,kuzeyepamuksatar,bupoliçeleriNewOrleansveNewYork’takibankalaraplaseederler.

Amerika’da, ticareti büyük ölçüde kolaylaştıracak olan ve bankalar ilesigorta şirketleri tarafından finanse edilen ilk demiryolları o sırada inşaedilmeyebaşlanır.25Ağustos1857’de,buşirketlerinaşırıborçlanması,ciddibirmali kriz yaratır.Öncebir taşra sigorta şirketi olanOhioLife andTrustCompany, ardından 17 Ekim’de 150 Amerikan bankası ödemelerini askıya

alır.298 Dedikodular, demiryolu şirketlerine de ulaşır. Ekim ayı başında,IllinoisCentralRailroadilediğerşirketlerinhisseleri,üçtebiroranındadeğerkaybeder.BununüzerineRothschildler,Belmontaracılığıyla,Cincinnati’dekiiki Amerikan bankasına 10.000.000 dolar borç verir. Bu bankalar,Cincanniti’ninkontrolünüelegeçirir.OlaylarıöngörebilmişolanSeligmanlar,ellerindesadecenakitparavealtın tutmuş,busayededeaktiflerinidahadaartırmıştır.

1858’de Henry Lehman, New Orleans’ta sarı hummadan ölür.54 Erkekkardeşi Mayer Lehman Montgomery’de kalarak Los Angeles’ın ilkbankasının kurucusu olan Isaias Hellman’ın üvey kızıyla evlenir. Üçüncüerkek kardeş, Emmanuel Lehman, kardeşinin pamuk ticaretini yönetmeküzereNewYork’ayerleşir.

Amerikan ekonomisi tam canlılık kazanacakken, Lincoln, başkanseçilmesinden bir yıl sonra, Nisan 1861’de, köleci güneye ambargo koyar.HernekadarAugusteBelmont,osıradaBeyazSaray’ınmalidanışmanıolsada,Rothschildler tereddüt eder.Avrupa’da kimse kuzeyin yaklaşmakta olansavaşı kazanacağına inanamamakta, Avrupa’da hiçbir banka Washington’a

borç vermek istememektedir.218 Bunun tam tersine konfedere hükümet,EmmanuelLehmanvebaşkalarınınİngiltere’depiyasayasürdükleripamuğuteminatgöstererekbonolarınıkolaycaplaseedebilmektedir.Söylentileregöre,Lehman’ınpamukbalyalarıaltın,gümüşvedeğerlieşyaihraçetmekiçinbirkamuflajdır.

Seligmanlar, Birleşik Devletler tarafını tutar. Seligmanlar Birleşik

Devletler’e,başlangıçiçinorduteçhizatıylailgilimütevazıbiranlaşmateklifederler. Jo; kuzey birlikleri levazım dairesinde önemli birmevkide bulunanbaşka bir (Yahudi olmayan) Alman göçmene, kuzey ordusu için gerekliüniformaların satın alınmasını finanse etmeyi teklif etmek üzere –Almanya’daki saray tedarikçilerinin eski mesleği!–, küçük kardeşi Isaac’ıWashington’a gönderir. Washington teklifle ilgilenir. Büyük atölyeler,sallantıdaki hazineninücretlerini ödemeyeceği endişesiyle, kuzeyeüniformatedariketmeyeyanaşmamaktadır.Seligmanbuşekildeilksiparişinieldeeder,üniformalarıterzilerdenveresiyesatınalır,alacağınınhazinebonosuşeklindeödenmesini sağlar, söz konusu hazine bonolarını iyi bir kârla plase etmeyibaşarır,dahasonra tedarikçilerineborcunuöder.Seligmanaltıay içerisinde,devletle,toplam1.500.000dolartutarındaaynıtiptebaşkaanlaşmalarimzalar.Alacağı yine hazine bonosu şeklinde ödenir; Seligman, bu bonoları plase

eder.54

İlkantisemit sinyal:1862’deBirleşikDevletlergeneraliGrant;Kentucky,Tennessee ve Mississippi’de yaşayan bütün Yahudileri sınır dışı eder; ziraburalardabirpamukkaraborsasıortayaçıkartılmış,dedikodular–hiçbirkanıtadayanmaksızın–Yahudileriişaretetmiştir.BaşkanLincoln,kararıderhaliptaleder.

AynıyılJoSeligman,AmerikanbonolarınıAvrupabankalarınaplaseetmeküzere, bir Avrupa turuna çıkar (Frankfurt, Berlin, Amsterdam, Londra).Böylece Almanya’dan gelmiş iki genç Amerikalı Yahudi, Jo Seligman ileEmmanuelLehman,1862yılıbiterkenLondra’dakarşıkarşıyagelir.İkiside,Amerikanİçsavaşı’nınbirbirinedüşmanikitarafındanbirinifinanseetmeninyolunuaramaktadır!

Jo Seligman, Emmanuel Lehman’a kıyasla amacına daha zor ulaşır.Birleşik Devletler bonolarını, kuşkucu Avrupalı tasarruf sahipleri nezdindeplaseedebilmekiçin,bankalarınbukişilere%7,3’lüközelliklecazipbirfaizoranı önermesi gerekir. Seligman zaferle döner.Koyduğu parayı geri almış,yeni devletin bütçesini finanse edebileceğini göstermiştir. 1863’teWashington, üniforma siparişi olmaksızın, bu sefer hazine istikrazını

doğrudan plase etmesi için Seligman’a yeniden başvurur.54 Bunlar,Belmont’unbirseneönceplaseetmeyireddettiğibonolardır…

Aynı yıl, güney orduları komutanı General Lee’nin Washington’a doğru

ilerleyişiGettysburg’dedurdurulur.Güneyingeriçekilişibaşlar.218Seligmaniki yıl içinde, neredeyse 500.000.000 dolar değerinde hazine bonosunuAvrupa’da plase edecek, kuzeyin zaferinde belirleyici etmen olan ordufinansmanındabüyükroloynamışolur.

1864’te,Cincinnati’dehalençarşafticaretiyleuğraşanSimonGuggenheim,bankacılığa geçerek Philadelphia’ya taşınır. Aynı yıl Başkan Lincoln,Northern Pacific Railroad’a, arazi satın alabilmesi ve Seattle’a doğruilerleyebilmesiiçingereklihukukiçerçeveyisağlar.

Yine 1864’te, Jacob Schiff adında 17 yaşında bir genç, Almanya’danAmerika’yagelir.JacobAlmanya’yı,zenginbirailedengelenveFrankfurt’taborsa simsarı olan babasına haber vermeden terk etmiştir. Atalarından biri,XVIII. yüzyılda İngiltere’de başhaham, bir diğeri ise, anlatılanlara inanmakgerekirse, XIV. yüzyılda Frankfurt’ta sarraflık yapmış ve soyunun KralSüleyman’dan geldiğini iddia etmiş olanUri PhoebusSchiff adında biridir!HerşıktaSchifflertanınmışbirailedir.HeinrichHeine,aileileevlilikyoluylaakrabadır.Jacob’unbabası,SarahWarburgiledosttur.SarahWarburg’unkızı,kısa süre önce Viyana’daki Rothschild bankasının müdürü olan başka birSchiffileevlenmiştir.

1865’te Amerikan İçsavaşı’nın sona erişini simgeleyen General Lee’ninAppomattox’ta teslim oluşundan birkaç saat sonra, Jo Seligman, J.&W.Seligman&Co. adlı bankasını resmenkurar.RothschildlergibiSeligmanda,üç erkek kardeşini Avrupa’ya yerleştirir: William’ı Paris’e, Henry’yiFrankfurt’a,(Lincoln’ındostuolan)Isaac’ıLondra’ya.Diğerikierkekkardeş,(daha azyetenekli olan)Abraham ileLeopold,SanFrancisco’yagider.Soniki kardeş, James ve (Grant’ın dostu olan) Jesse ise, New York’ta Jo’nunyanında kalırlar. J.&W. Seligman&Co., savaş sırasında finanse ettikleriAmerikanhazinesininbankacılarıolarakkalır.

Çelikfabrikalarısonhızlaçalışır, telgrafsistemibütünkıtayısarar.UnionPacific ile Northern Pacific batıya doğru ilerlerken, Central Pacific doğuyadoğru ilerler. Federal hükümet, arazi satın almaları için bu şirketlere60.000.000dolarverir.Guggenheim’ınveSeligman’ınbankalarıgibiküçükbankalar, bu şirketlere “sendikasyon kredileri” vererek ve yatırımlarüzerindenkomisyonalarakçokparakazanır.

1866’da California’da yeni altın damarlarının keşfedilmiş olması altınfiyatlarınıdüşürmesigerekirken,Nevada’dagümüşmadenlerininbulunması,altın yerine gümüş fiyatlarının çökmesine neden olur. Doğru tahmindebulunanSeligmanservetkazanır.

Yeni antisemit sinyal:1866’daNewYork’ta,Yahudilerlebundanböyle işyapmama kararı alan yedi sigorta şirketi, maruz kaldıkları müthiş boykot

karşısındabukararlarınıgeriçekmekzorundakalır.54

NewYork,BostonvePhiladelphia’yıgeridebırakarakAmerikanfinansınınbaşkenti haline gelir.Henüzmütevazı durumdaolanLoebler,Lehmanlar veGoldmanlar,WallStreetyakınlarındaSeligmanlarakatılır.

ÖnceLoebler: 1Şubat1867’de, iki bacanakAbrahamKuhn ileSalomonLoeb, Cincinnati’de giysi satarak kazandıkları 500.000 dolarla,Guggenheimlar’ın onlardan önce yaptığı gibi New York’a geri dönerekNassauStreet,31numaradabirrehincibürosuaçarlar.

Ardından Lehmanlar: Emmanuel ile Mayer, halen birlikte çalışmaktadır.Montgomery’de pamuk üretilir, New Orleans’ta piyasaya sürülür, NewYork’tafinanseedilir.

Ve nihayet Goldmanlar: 1868’de Marcus Goldman, Philadelphia’yı terkederekNewYork’a gelir. Goldman da, rehinci olmak için terzilik yapmayıbırakır.Artıkbirbirlerini tanıyanGoldmanlar ileLoebler, toptan satış yapankuyumcularıvederitüccarlarınıziyaretetmeküzerebütünşehriyayadolaşır,bukişilere bankaların vermeyi reddettiği nakit parayı sağlarlar.Karşılığında

poliçe alıp (poliçeleri şapkalarının içine saklarlar),54 öğleden sonra bupoliçeleri, yaptıkları işlem hacmi ve alacaklarının ciddiyeti konusunda iknaetmeyi başardıkları bankalara plase ederler. Yapılan işlerin tutarı, şapkanınhacmiyleölçülür.

Aynı sırada Jacob Schiff, Wall Street’te kendi banka simsarlığı şirketiniaçar.Jacobhenüz20yaşındadır.

YahudiolsunolmasınAvrupabankaları,Amerikanpazarınınhacminifarkederek New York ve Boston’da birkaç büro açar veya Middlewest veCalifornia’da bankalar satın alır. Amerika’nın gelişiminden etkilenen diğerAlman Yahudiler, bu ülkeye gelerek benzer kuruluşlar kurarlar:

Morgenthaular,Lewisonlar,Oppenheimerler.

JayCooke,JohnPierpontMorgan,SeligmanveGuggenheim,demiryollarıve çelik fabrikalarına verilen kredilerde birbirleriyle rekabet halindedir. İlkbaşarılı garantili yatırımı yapan, 1869’da Jay Cooke’tur. Söz konusu olan,Pennsylvania Railroad Union’a verilen 2.000.000 dolar değerinde borçtur.Yahudi bankaları ile Yahudilere ait olmayan bankalar birbirleriyle yarışırsada, bazen işbirliği de yapar. Andrew Carnegie, çelik sektöründekifaaliyetlerini Guggenheim’ın sağladığı finansmanla geliştirir. PierpontMorgan, Yahudi pamuk tüccarlarını finanse eder. Hep birlikte, demiryollarışirketleri gibi finansmanını yönettikleri bazı şirketlerin yönetim kurulunuoluştururlar. Guggenheimlar ile –Belmont aracılığıyla, Londra’dakiRothschildlertarafındankontroledilen–Cincinnati’dekiNationalBank,JohnD.Rockefeller’ıfinanseeder.Rockefeller’ınözellikle,1870’ten sonra, Standard Oil’i geliştirmesine ve rakiplerini satın almasınayardımederler.Rockefellerbirbakırtekelikurmayakalktığında,–sözkonusumadendeuzmanlaşmışolan–GuggenheimlarRockefeller’akatişekildebunuyapmamasınıtavsiyeedeceklerdir.

SüveyşKanalı’nınhizmeteaçıldığıyılolan1869’da,Grant,JoSeligman’ahazinebakanlığınıteklifeder.Seligmanteklifireddeder.Aynıyıl,gençJacobSchiff New York’ta başarısızlığa uğrayarak gururu kırılmış vaziyetteAlmanya’ya döner. Öte yandan Goldmanlar, mütevazı bir banka kurmaküzereSachslarileortakolurlar.

Bubirkaçaile,1870’teAmerikaBirleşikDevletleri’ndeyaşayanveülkenintoplam nüfusunun %2’sini oluşturan 80.000 Yahudi’nin kaderini hiçbirşekilde temsil etmez. Bu insanlardan bazıları şirket kurar, diğerleri hekimveya avukat olur; çoğu eskici, esnaf, terzi veya işçidir. Bazıları, giyimsanayiininönemlibirbölümünüelinde tutar.Levi-StraussveJacobDavis’in1873’te patentini aldıkları iş pantolonu jean sanayii gibi. Amerika BirleşikDevletleri’ndeki Yahudilerin yarıdan fazlası New York’ta yaşar. Yahudilerburada, Manhattan’ın doğusunda dükkânları, zanaatkârları, okulları,tiyatroları ve lokantalarıyla gerçek bir getto yaratırlar. BuradaYidiş dilindegazeteler vematbaalarmevcuttur.Bazıları –özellikle “Almanlar”–, esnaf veseyyarsatıcıolarakkırsalkasabalarayerleşir.Bu insanlargenellikle,cemaatörgütlenmesinin temelleri olan bir sinagog ve bir yardımlaşma kurumu

kuracakkadarkalabalıktır.

1837 ila 1860 yılları arasında göç edenlerin en zengini Jo Seligman’dır.Lehmanlar halen New York ve New Orleans’ta pamuk ticareti yapar.Strausslar,NewYork’taMacy’sadıaltındaticaretileuğraşır.SalomonLoebNew York’ta Kuhn ile, Goldman ise Sachs ile birlikte bankacılık yapar.Philadelphia’dakiGuggenheimlar,demiryollarıfinansmanıilekısasüresonrabakır pazarı finansmanı sayesinde zengin olurlar. Geleceğin güçlüisimlerinden sadece Lazardlar, Alman kökenli değildir. Lazardlar, SanFranciscoveParis’tensonra,1870’teLondra’daüçüncübirbüroaçarlar.

Zengin Alman Yahudiler aralarında Almanca konuşmaya devam eder.Alman müziği icra eder, kaplıca veya tedavi için Almanya’ya giderler.ÇocuklarınıAlmanüniversitelerinegönderirler.BeşinciCadde’deEmanuEladında, kadınlarla erkeklerin bir arada dua ettiği, ayinlerin Britanyalı birhaham tarafından İbranice yapıldığı bir sinagog açarlar. Gelirlerinin ondabirini(anonimolarak,aksitakdirdeadakgeçersizolur),Yahudifaaliyetlerineyatırırlar: okullar, haham okulları, hastaneler. Bazıları, HarvardÜniversitesi’niveyaFrankfurtÜniversitesi’nidefinanseeder.BazıAvrupalıYahudilerinaksine,henüzRusyaveFilistinileilgilenmezler.1870’te,World’sIslandbinalarına yeni gelenlere konaklama, gıda ve eğitimhizmetleri verenUnitedHebrewCharities’ikurarlar.

Henüz hepsi kalıcı olarak Amerika’ya yerleşmeye karar vermemiştir.Bunlar,Almansiyasetiniilgiyletakipederler.1871’deAlmanİmparatorluğuilanedildiktensonra,–bacanağıSalomonLoebileNewYork’tabankakuran–Abraham Kuhn emekliliğini alarak yeni Almanya’ya duyduğu güvenleHamburg’a geri döner. Hamburg’da, uğradığı başarısızlıktan sonraAmerika’dan gururu kırılmış vaziyette geri dönen ve ailesi tarafındanDeutscheBank’taçalışmayagönderilengençJacobSchiffilekarşılaşır.DahaöncegördüğümüzgibiDeutscheBank,Schiff’inbabasınındostuvekısasüreönceReichstag’a seçilenbir başkaYahudibankacı olanLudwigBambergertarafından bir önceki sene kurulmuştur.Amerikan rüyasından vazgeçmeyenSchiff, Abraham Kuhn’a, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki bankasındakendisine mütevazı bir iş bulması için yalvarır. Abraham, Schiff’e ancak,NewYork’taki SalomonLoeb’e hitaben bir takdimmektubu vermeyi kabuleder. Jacob bulduğu bu destekle, 1872’de ikinci kez Amerika’ya gider.

Schiff’ten hoşlanan Salomon, gerçekte patronunu bulduğunu fark etmedenSchiff’eişverir.

NitekimJacobSchiff,olağanüstübirşahsiyettir.Amerika’yagelirgelmez–25yaşındadır–,Salomon’unçokgençyaştakikızıTheresaLoebileevlenir–bu yukarıda bahsi geçen sosyetik düğündür–, ertesi yıl Salomon’un ortağıolur.Loebnekadartemkinliise,Schiffokadargözükaradır.Loeb,esnaflarıfinanse etmeyi tercih eder; Schiff, demiryolu finansmanında uzmanlaşır.Finanse edilecek bir hat söz konusu olduğu an Schiff, o sıradaki en iyifinansman aracını seçmeyi bilir, şirketlerin borçlanmalarını en iyi şekildeplaseetmeyibaşarır.ArtıkJ.P.Morgan,Seligman,GuggenheimveBelmontile rekabet halinde olan bu hırslı ve çok yetenekli genç adam, herkesi

küçümsemektedeacelecidir.Belmonthakkında“kabuksuzistiridye”der.54

Amerika’nın uçsuz bucaksızlığına rağmenYahudiler,Almanya’da olduğugibi hâlâ kendi aralarında evlenmektedirler. Jo Seligman kuziniyle, üçSeligmanerkekkardeşüçLevikızkardeşle,MayerGuggenheimbaldızıyla,Levinsohn yeğeniyle evlenmiştir. Lehmanlar, Lehmanlar ile evlenmiştir.SchifflerLoebler veWarburglar ile,WarburglarSeligmanlar ile evlenmiştir.Atalardan gelen geleneğe uygun olarak birçok dul kadın, ölen kocalarınınküçük erkek kardeşiyle evlenir. Polonya’da veya Almanya’da bir köydeolduğu gibi burada da, ortakların çocukları aralarında evlenir. Bu, aileörgütlenmesininyenidengüçkazandığınıgöstermektedir. İkioğulSachs, ikikızGoldmanileevlenir(Goldman-Sachsbuşekildebaşlar).Sachs’ınbirkızı,Strauss’un bir oğluyla evlenir (Macy’s bu şekilde başlar). İki bacanak,Leopold Cahn ve Semon Bache, birlikte Wall Street’in ilk borsa acentesiolacak olan J. S. Bache&Co.’yu kurar. Hallgarten’ın (ilk mağazazincirlerinden)en önemli dört kurucusu da, tıpkı Goldman-Sachs’ın kurucuları gibibacanaklarvedamatlardır.

Jeanyılıolan1873’te,yani1847’deçıkan ilkkrizden25yılkadarsonra,Amerikan kapitalizminde, yine kredi bolluğunun neden olduğu ikinci bir

büyük mali kriz patlak verir.18 Bu sefer Yahudi bankacılar o kadar gözönündedir ki, Amerikan basınında çıkan antisemit makaleler, AlmanYahudilere, “finansınkumandasını”elegeçirenbu“sonradangörmeler”eve

“48’liler”e45saldırır.

Bununlabirliktekriz,sanayidünyasının“kalbi”niyavaşyavaşAmerika’yakaydırır.Çelik sanayii, gemi şantiyeleri ve demiryolları yoğunlaşır.Elektrikekipmanlarımüthişbirgelişimgösterir.Yahudibankacılarınbugelişimdeçokbüyük payı vardır. Bazıları altyapı hizmetlerini finanse ederken, diğerleritekstilsanayiiniyönetir,dahabaşkalarıelektrikenerjisikullanımçeşitlerininönemlibirkısmınıicateder.

Birçok yaşamöyküsünden biri: 1851’de Havana’da doğan ve 1870’teAmerika Birleşik Devletleri’ne göç eden Alman Yahudisi Emil Berliner,1887’demikrofon, plak, transformatör ileThomasEdison’dan dört ay önce“telefon”u icat eder. Graham Bell söz konusu telefonun hakkını satın alır.Daha sonra Berliner, önce Almanya’da ardından Büyük Britanya’da,Avrupa’nın en önemli plak şirketi haline gelecek olan DeutscheGrammophon’ukurar.

Buazsayıdakiünlüşahsiyetinyanısıra,1870yılıitibarıylabinlerceYahudizanaatkâr,öğretmen,hekim,esnaf, lokantacıveyavasıfsızişçiolarakçalışır.BuYahudilerin üçte biri hâlâNewYork’ta yaşamaktadır.NewYork’a artıksadece Almanya’dan değil, Rusya’dan da gittikçe daha çok göçmengelmektedir.

Fransızlar,misafirperverAmerika’yaolanhayranlıklarınınnişanesiolarakÖzgürlükHeykeli’niinşaetmeyiteklifettiğinde,WallStreet’inzenginAlmanYahudilerikendilerinegeçmişleriniçokfazlahatırlatanbuprojeninadınıdahiduymak istemezler. Buna karşılık Lazaruslar ve Pintolar gibi kendibüyüklüklerininbugeçmişebağlıolduğununbilincindeolanSefaradlar(kendi

aralarındabirbirlerineYahudideğil,sefardisveyabazengrandees55derler),hernekadardahaazzengindeolsalarheykelinkaidesinifinanseederler.

İşbankaları,hatırısayılırbirgüçkazanmıştır.BabasınınyerinegeçenJohnPierpont Morgan Jr.; demir yolları finanse eder, General Electric ile USSteel’i organize eder, Drexel Morgan&Co. adında yeni bir şube kurar.Morgan’ın,AmerikaBirleşikDevletleribaşkanındandahidahagüçlüolduğusöylenir. Jo Seligman ve Simon Guggenheim daha az nüfuz sahibi, diğerticarethaneler henüz mütevazı durumdadır: Lazard, Kuhn-Loeb, LehmanBrothersveGoldman-Sachs.1875’teJoSeligman;SanFrancisco’da,Londrabazlı başka bir kurumun şubesi olarak takdim edilen Anglo-Californianadındaikincibirbankakurar.SeligmanAmerikanlaşır,tarımlailgilenir,koşer

yemektenvazgeçer.Birçoklarıgibi,Yahudiolduğunuunutmayabaşlar.Yinebirçoklarının başına geldiği gibi, başkaları kendisine Yahudi olduğunuhatırlatmaktagecikmeyecektir.

Nitekim1873kriziilebukrizebağlıantisemittaşkınlıklarınsebepolduğuacılar henüz son bulmuş değildir. Aynı yıl, New York’taki bir mağazazincirinin sahibi olan Alexander T. Stewart, ardında muazzam bir servetbırakarakölür.Buservete,NewYork’ayakınkaplıcalarşehriSaratoga’nınenlüksotelidedahildir.Güneydengelenzenginmüşterilerotele,Mississippi’deseyreden steamboatlar üzerinde oynanan kumar oyunlarını getirmiştir. NewYorklular, bu kumar oyunlarının müdavimi haline gelmiştir. KumarbazolmadığıhaldesarayotelindevamlımüşterisiolanJoSeligmantamdaotelegitmeye hazırladığı sırada, HenryHilton adındaA. T. Stewart’ın vasiyetiniuygulayan bir yargıç (aynı adı taşıyan otel zinciri sahibi Conrad Hilton ileilişkisiyoktur)Seligman’ınotelegirişiniyasaklar.

Skandal, dava açma tehditleri: Bu, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki ilkbüyük antisemitizm olayıdır. Lake Placid Club oteli gibi başka oteller de,Saratoga’daki oteli taklit eder. New York Barosu, Yahudi bir avukatınüyeliğinireddeder.ConeyIsland’dakigayrimenkulyatırımcıları,Yahudilerinyeni eğlence parkına girmelerini yasaklamak ister. Diğer ünlü kulüpler,kapılarını Yahudilere kapatır. Yargıç Hilton, American Society for theSuppressionoftheJewsadındakısaömürlübirdernekdahikurar…

JoSeligman,budurumaboyuneğmez.A.T.Stewartmağazalarınınboykotedilmesini sağlar. Satışlar öyle düşer ki, paniğe kapılan Henry Hilton birYahudi faaliyetine 1000 dolar değerinde bağışta bulunarak barışı sağlamayıdener. Bu, olabilecek en büyük hakarettir! Protestan çevrelerden de büyükölçüdedestekgörenboykot,ikikatşiddetlenir.A.T.Stewartkısasüredeiflasedecektir.

BuolaydançoketkilenenJoSeligman,ertesiyıl,1878’deölür.Missouri’deyer alan Roller’s Ridge şehri, ismini Seligman olarak değiştirir. BöyleceJoseph’ın erkek kardeşi ve Jacob Schiff’ten 20 yaş büyük olan Jesse,Amerika’nınbirnumaralıbankacısıolur.

Jo’nunöldüğüyılJesseSeligman,yavaşyavaşşekillenmeyebaşlayaneskibir proje ile ilgilenmeye başlar: İki okyanusu birbirine bağlamak üzerePanama’danveyaNikaragua’dangeçecekbirkanalprojesi.

Paris’te Ferdinand de Lesseps; Süveyş kıstağının açılışı sayesinde eldeettiği şöhretin kendisine sağladığı prestijle, 70 yaşında, büyük bir özenle,Uluslararası Okyanuslar Arası Kanal Şirketi adında bir şirketin çıkaracağıhisselerin reklamını hazırlar. Söz konusu kanal, Kolombiya’ya ait olanPanama’dan geçecektir. Ancak Lesseps, proje için gerekli 400.000.000frangın ancak 8.000.000’unu toplamayı başarır. En büyük Amerikanprojesinin gerçekleştirilmesine Fransızların karışması ihtimalinden hiçhoşlanmayanAmerikalılar,Lesseps’inbaşarısızolmasınamemnunolur.

1881’de –yani Lazard Bankası’nın San Francisco’dan New York’ataşınmasındanbiryılsonra–,Rusya’dayenidenbaşlayanpogromlar,250.000kişininAmerikaBirleşikDevletleri’negöçetmesinenedenolur.Ailelerbütünolarak göç eder. Bu tutucu ailelerin çoğu son derece yoksul olup,yorgunluktan ayak bastıkları limandan öteye gidemez. Bu aileler; NewYork’ta Lavendost Side’da ve Chicago’da West Side’da, shtetllere muadilyerleşim bölgeleri oluşturur. Ayrıca kendi mahkemelerini, lokantalarını,tiyatrolarını, sendikalarını, derneklerini, yeşivalarını ve gazetelerini kurarlar.Âlimtüccarlardanbazıları;simsarlık,kasaplıkveyadinieşyasatıcılığınageridöner. Çoğu işçi olan bu Yahudiler, ayakkabı ve puro fabrikaları ilekonfeksiyon atölyelerinde iş bulur. Bunlar genellikle, aralarında Yidiş veyaRus dillerinde konuşmaya devam ettikleri küçük Yahudi aile işletmeleridir.Çoğu sendikacı olur. Başlamakta olan büyük grevlerin önderleri işte busendikacılardan çıkar. Başlarında Samuel Gompers adında, Londra’dadoğmuşHollandakökenli birYahudibulunur.Onyaşında ayakkabıcı çırağıolanGompers,AmerikaBirleşikDevletleri’ne1864’te14yaşındaykengelirve puro işçisi olur. İlk grevini 1875’te başlatan Gompers, 1877’de puroişçileri sendikası başkanı olur.Düzenli olarak primödenmesini sağlayan veyeniüyeleredestekhizmetigetirenilkkişiGompers’tir.

Alman Yahudileri, kikres (isimleri -ky ile biter) veya bohunk (“barbar”,“sosyalist”)olarakadlandırdıklarıbu“Asyalıvahşiler”in“Doğululuğu”ndanhoşlanmaz.BuYahudilerinsendikalvepolitikaktivizmindenkorkanAlmanYahudileri,bu insanlarınmümkünolanen iyişekildeağırlanmalarınısağlar,asimile olmalarına yardımcı olmak için gereken her şeyi yaparlar.AmerikaBirleşik Devletleri’ndeki ilk Yahudi hastanesi (önceleri adı “New YorkYahudileri Hastanesi”dir), bir grup Alman kökenli New Yorklu Yahuditarafındankurulur.Sözkonusugruptaçağınen iyihukukçularındanSamson

Simson, –Philadelphia’dakiMaimonide College’ı da finanse eden– bankacıSamuelMyerIsaacsve1881’deClaraBartonileAmerikanKızılhaç’ınıkuranAdolphusSimeonSolomonsdabulunur.

Aynı yıl Jacob Schiff, nihai olarak kayınpederinin önüne geçerek Kuhn,Loeb&Co.’nun patronu olur. Schiff’in genç yaştaki kızı –henüz 17yaşındadır–,dahaöncedebahsigeçtiğiüzere,Almanya’dakarşılaştığıFelixWarburgileevlenir.BöyleceFelix;Jacob’unbaldızıveLoeb’ündiğerkızıylaevlenenerkekkardeşiPaulilebirlikte,KuhnLoeb’teortakolur.Buşekildeikiticarethane, Kuhn Loeb ile Warburg, Jacob Schiff etrafında birleşir. Schiffbundanböyle,Atlantik’in her iki tarafındaki ve dünyadaki enmeşhur iki iş

bankasınınpatronudur.18

Henry Goldman’ın iki kız kardeşi iki erkek kardeş Sachs ileevlendiklerinden, bir diğer kız kardeş Samuel Hammerslough adındaSpringfield’ten–Samuel,AbrahamLincoln’ıburadatanımıştır–gençbirterziile evlenir.Hammersloughkısa süre önce, kayınpederiyle birlikte küçükbirpostaylaalışverişşirketisatınalmıştır.Buşirketinismiçokmeşhurolacaktır:Sears Roebuck. Goldman ve Sachs; Sears Roebuck’ın Amerika BirleşikDevletleri’nin en büyük dağıtım şirketlerinden biri haline gelmesine veSachs’ın bir diğer kızıyla evli olan R. H. Macy ile rekabet edebilmesineyardımedeceklerdir.

İşte tam bu sırada Fransız işadamları, bir türlü başlatamadıkları PanamaKanalı projesinin finansmanını üstlenmesi için Jesse Seligman’a yaklaşır.Seligman; Banque de Paris, Drexel ve Morgan ile birlikte maddi kaynakoluşturur.Bu,Yahudi bankaları ile Protestan bankaları arasında gerçekleşennadir ortaklıklardandır. Ortaklara karşı büyük bir medya kampanyasıbaşlatılır. Senatoda, “Amerika’yı Fransa’ya satmak” istemekle suçlanırlar.Yahudi komplosundan söz edilir; Morgan, “Yahudilere katıldığı” için

eleştirilir.54 Seligman eleştirilere, kanalı kazacakmakineleri tedarik edecekolanAmerikaBirleşikDevletleri’ninprojedenenkârlıülkeolarakçıkacağınısöyleyerek karşılık verir. Gustave Eiffel ve birçokları, projenin reklamınıyapar. Ve kazanırlar: Avrupa ve New York’ta borçlanma, gereğinden fazlatalepalır.

AncakdiğergüzergâhınhepsideAmerikalıolan taraftarları,davalarından

vazgeçmemiştir. 1884’te Washington hükümeti, Managua hükümeti ile,Nikaragua’dan geçecek bir kanalın inşasına dair Zavala adıyla anılan birantlaşmaimzalar.Senato,sözkonusuantlaşmayıonaylamakta tereddüteder.Panama’da 1882’de başlayan çalışmalar, 1885 itibarıyla ilerlemez olur.Kazma işlemlerinin henüz yarısından azı gerçekleştirilmiştir. Lesseps;başmühendis olarak işe aldığı, daha önceDreyfusOlayı’nda oynadığı rolle

karşımıza çıkan Philippe Bunau-Varilla’nın73 salık verdiği gemi havuzukapaklarınaistemeyeistemeyeonayverir.

Bir yandan asimilasyon eğilimleriyle mücadele edebilmek, öte yandanmodern ekonominin gerekliliklerini yerine getirebilmek için, AmerikanYahudi reform hareketi 1885’te “Pittsburgh Platformu” adlı bir belgeetrafında örgütlenir. Yiyecekle ilgili kurallardan, sünnetten ve Şabattanvazgeçilir. 1887’de, en yoksul Yahudilere destek amacıyla, sadece enzenginler tarafından değil, Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşayan bütünYahudiler tarafından finanse edilen Hebrew Immigrant Aid Society adındalaikbir dernekkurulur.OrtalamadaYahudiler, diğerAmerikalılardanmaddiolarak daha iyi durumda değildir. 1890’da, resmi Amerikan istatistiklerinegöre, Yahudilerin %35’i küçük esnaf, %29’u ücretli, %12’si işçi, %15’isimsar, avukat ve bankacı, %5’i hekimdir. Çocuklar için arzu edilen idealmeslek,avukatlıkveyahekimliktir.

Puro işçileri sendikasına başkanlık ederken karşılaştığımız SamuelGompers,1886’da36yaşında,bütünAmerikansendikalarını,meslekbaşınabir sendikadan oluşan American Federation of Labour çatısı altında toplar.Sıkı bir müzakereci olan Gompers, 1924’te ölene kadar Amerikan işçisınıfınınennüfuzluadamıolarakkalacaktır.

Çalışmalarbaşladıktandokuzyılsonra,1889’da,Lessepsiştirakçilerindenaldığı 400.000.000 dolar (1.000.000.000 frank) değerindeki borç paranıntamamını harcamıştır. Oysa kanalın sadece yarısı kazılmış durumdadır.Öngörülenmaliyet ise, topu topu 600.000.000… franktır! 1889’da Philippe

Bunau-Varilla,sualtındakikayalarıdinamitlemeküzerebirplanönerir.73

Aynı sırada başka bir Amerikalı Yahudi’nin kaderi şekillenmektedir. SözkonusuYahudi’nin kaderi bir anlamda, 2000 yıllık o çok özel keşif ruhunusimgeler. 1853’te Prusya’da doğan SalomonBibo, 1869’da, kendisinden üç

yılönceNewMexico’yagöçedenikierkekkardeşininyanınagider.Öncelerihepberaber,birbaşkaöncüYahudiaileolanSpielbergleriçinçalışırlar.Dahasonra üç kardeş, Navaho Kızılderilileri ile ticaret yapmak üzere ileri birkarakolayerleşirler.ArdındanKızılderililer,MeksikalılarveAnglo-Saksonlararasında aracı ve arabulucu olarak hizmet verir, beyazlar Kızılderililerintopraklarına el koymaya kalktığında Kızılderilileri savunurlar. 1882’deSalomon Bibo, Acoma Kızılderilileri’nin bölgesinde bir ticaret karakolu –ezelden beri var olan simsarlık mesleği!– kurar, Acoma Kızılderilileri’nindilini öğrenir, durumlarını inceler, beyazlar tarafından sömürüldüklerinianlayarak onların tarafına geçer ve arabulucuları olur. Bibo o sırada 24yaşındadır. Bibo, 1877’de Amerikan hükümeti tarafından Kızılderililerebırakılan 94.000 akrlık araziyi kiralamak üzere yapılan bir sözleşmekarşılığında, Kızılderililerin topraklarını ve sürülerini korumayı ve kömürmadenlerini işletmeyi taahhüt eder. Bibo, Kızılderililere yılda 12.000 dolarkira ile çıkarılacakherbir tonkömür için10dolarödeyecektir.Sözleşmeokadar güzel işler ki, Bibo bir tür Kızılderili şefi haline gelir. Hatta Bibo1888’de –35 yaşındadır–,Washington’daki federal idare tarafından “Acomahalkının valisi” olarak tanınır. Bibo 1889’da, kabile şefinin torunu PrensesJuanaileevlenir.Juana,Yahudiliğikabuleder.Bibo,Acomalar’ınresmişefiolur. 11 yıl sonra, tarihteki tek Yahudi Kızılderili Şefi, çocuklarının dinieğitimalabilmesiiçinSanFrancisco’yayerleşecektir…

Bir başka yaşamöyküsü daha: 1840’ta Bavyera’da doğan ve 1858’deAmerikaBirleşikDevletleri’negöçedenAntonOppenheimer–Viyanasaraytedarikçileriyle akrabalık ilişkisi yoktur–; önceleriTexas’taPalestine adındaküçük bir şehirde esnaflık, daha sonra Konfedere Devletleri ordusundaaskerlikyapar,sürütüccarı,ardındanarazisahibiolur,1890’daAmericanHatandShoeCompanyisminialacakolanbirperakendesatışşirketisatınalırveçokbüyükbaşarıeldeeder.

Lehman Brothers artık çok önemli bir hammadde ticaret şirketi halinegelmiştir. Bununla birlikte Lehmanlar henüz, Seligmanlar veyaGuggenheimlar’ın,heleheleSchiffler’inveWarburglar’ınyaşadığıdünyadayaşayacakdurumagelmemiştir.EmmanuelLehmanöldüğündeyönetim,oğluPhilip ile yeğeni Arthur’a geçer. Arthur, Seligmanlar’a bağlı önemli birAmerikan maden şirketinin patronu olan Adolph Lewinsohn’un kızıylaevlenecektir.

Bu 50 kadar büyük bankacının çocukları, en iyi Protestan okullarındaeğitim görür, bar mitzvahlarını yaparlar. Artık evde Almancakonuşulmamaktadır. Antisemit politikaları öfkeyle takip edilen çar, bubankacılar için “insanlık düşmanı”dır. Bu nedenle, Rusya’da gerçekleşecekbir devrimi finanse etme fikri onlara kötü gözükmez. Nitekim Bund’unVilnius’ta ilk adımlarını finanse ederler. Squash oynarlar, operaya

meraklıdırlar,yatları,özelpolosahalarıveyarışatlarıvardır.18Yahudiolsunolmasınsosyalfaaliyetlerebağıştabulunur,çocuklarınıneğitimiyleyakındanilgilenirler.Avrupa’yagemiseyahatineçıktıklarında,enzenginleryanlarındaşefgarson,odahizmetçisiveaşçıgötürür.EvleriDürerler,RembrandtlarveBotticellileriledoludur.

1892’de Seligmanlar’ın evine davet edilen Prens André Poniatowski, buinsanların yaşam tarzını çok iyi betimler: “Para, iş dışında tek başına onlariçinbirşeyifadeetmez[…].Sadecespordan,edebiyattan,sanattan,özelliklede müzikten söz eder, sosyal faaliyetleri ve kendi siyasi partilerini finanseederler. Hepsi de ailelerine, günümüzde artık sadece Fransız taşrasındarastlanan türden düşkündür […]. Spora duydukları merakı saymazsak, buadamların hayatı, Lyon’un eski ticarethanelerine mensup bankacıların

hayatınabenzer.”18

Ancakbusükûnetuzunsüreliolmaz.ErtesiyılSeligmanlar,birskandalilesarsılır.

1893’teNewYorkBorsası’ndabaşlayanpanik,başkaşirketlerinyanı sıraLesseps’in şirketinin de iflas etmesine sebep olur. Şirket, kanal kazmaçalışmalarını durdurmak zorunda kalır. 85.000 iştirakçi iflas eder. Lessepsbitkinbirhalde,kendisinibekleyenmeclissoruşturmasıylayüzleşmeküzereFransa’ya döner. Lesseps’in, çalışmaların ilerlemediğini gizlemek için enönemli politikacılara ve ünlü gazetecilere rüşvet vermiş olduğu bu şekildeortayaçıkar.

Skandal, birçok suç ortağının yanı sıra iki Yahudi simsarı da (CorneliusHerz ve Jacques Reinach) işaret ettiğinden, Drumont, sahtekârlığın esasitibarıylaKatolikpartileremensupmühimadamlarıneseriolduğunuunutarak“85.000 iştirakçiyi iflasa sürükleyenlere” karşı ateş püskürür. Lessepsmahkûm olur; Lesseps’in oğlu Charles, Büyük Britanya’ya kaçar. Henüz

tamamlanmamış kanala alıcı aranmaya başlanır. Biçilen değer, 100.000.000dolardır.

Fransabuiştenvazgeçmemiştir.Zirakanal,Almanya’nınAtlantiküzerindeseyreden gemilerin hareketlerini kontrol edebilmek için Venezuela’ya ayakbasmasıyla stratejik bir konu haline gelmiştir. Skandala rağmen, DreyfusOlayı’nın patlak verdiği yıl olan 1894’te, Amerikan Kongresi tarafındanbaşlatılanbiranketJ.P.MorganveSeligman’ıFransızhisselerininplasmanıüzerinden aldıkları komisyonlar sayesinde zengin olmakla suçladığı sırada,yeni bir Panama Kanalı Şirketi kurulur. Jesse Seligman’ın, özellikle KanalKomitesi başkanlığını eski Amerikan Başkanı Grant’a teklif etmiş olmasıeleştirilir. Sonuçta başkanlığa, Başkan Hayes’in Donanma Bakanı R. W.Thomsongelir.Thomson,yılda24.000dolargibiastronomikbirücretödenenbu mevkii kabul etmek için hükümetten istifa etmiştir. Thomson’ın güvenveren varlığı, küçük tasarruf sahiplerini cezbetmeye yarar. Her ne kadarSenatokomisyonu,uzunsürenanketisonucunda,JesseSeligman’ısuçlayacakhiçbirşeybulamazsada,Seligmanskandalınsonaerdiğinigöremez.Seligmanbirkaç hafta sonra, tıpkı erkek kardeşinin bundan 16 yıl önce başına gelengibi,haksızsuçlamalarınkurbanıolarakölür.

DiğerSeligmanlar,kazmaprojesindenvazgeçmemeyekararverirler.YineFransızlarla ve yine Panama üzerinden devam edilir. Yeni Panama Kanalı

Şirketi’ninekibininbirbölümünüişealırlar.73İşealınanlararasındaPhilippeBunau-Varilla da vardır. Skandaldan sonra, finansmanı halkta aramak sözkonusu değildir. Hesabı vergi mükellefleri ödemelidir. Böylece iki projeüzerindensürüpgidenmücadele,Kongreönünegelir.

Kasım1896’da,Bunau-VarillaParis’tegazetesiLeMatin’deDreyfusOlayıkonusundaki gerçeği ortaya çıkarmaya çalışırken, New York’ta başka birbüyük gazete doğar. Adolph Simon Ochs, o sırada ancak 9.000 satan sonderece mütevazı bir gazete olan TheNew York Times’ı satın alır. 1868’deCincinnati’de Almanya göçmeni bir Yahudi ailede doğan, 11 yaşındaKnoxville Chronicle’da, daha sonra Chattanooga Times’ta matbaa işçisiolarakçalışanOchs,21yaşında,250dolarkarşılığındabuiflashalindekiadıduyulmamış gazetenin yönetimini devralır. 1889’da, Cincinnatili HahamWise’ın kızıyla evlenir. Amerikan Yahudi Reform Hareketi’ninkurucularından biri olan Wise’ın, ileride Amerikan Yahudi cemaati

bünyesinde temel bir rol oynadığını göreceğiz. Jo Pulitzer (World ile) veWilliam Hearst’ün (Journal ile) sansasyonel gazeteciliğe oynadığı sıradaOchs,etikgazeteciliğinilkelerinibelirler.Reklamveeditoryalçizgiyekarşılıkhaber özgürlüğü ilkesini koyar. Chattanooga Times, Amerika BirleşikDevletleri’ningüneyindeensaygıngazetehalinegelir.Ochs’agöre,Yahudiliksadece bir dindir. Yeni ortaya çıkan Siyonizme karşı olanOchs, SiyonizmiYahudideğerlerineaykırıgörür.TheNewYorkTimeskısasüredemüthişbirbaşarı elde eder. Gazetenin 1896’da 9.000 olan tirajı, 1925’te 780.000’eyükselir.

1897’de Senato, Nikaragua güzergâhı üzerinde karar kılar. Bu güzergâhbugünhâlâ,teknikaçıdaneniyiseçimolarakgörülmektedir.

Bu sırada Amerika’ya, 1894 pogromlarından kaçan 1.000.000 RusYahudisi akın eder. Rus Yahudilerinin gelişi, Amerikan Yahudilik yapısınıaltüst eder. Yeni gelenlerin dörtte üçü, büyük şehirlerde işçi olur; ülkedekigiysilerinçoğunuonlarüretir.OnyılönceAmerikalıYahudilerin%12’siişçiiken, şimdi üçte ikisi işçidir. Tıpkı Rus Yahudilerle aynı anda Amerika’yagelen İtalyanlar ve İrlandalılar gibi. Rus Yahudileri, zenginler tarafındanfinanse edilen kurumlarda her zamanki gibi kötü karşılanır.MeselaYiddishGazette, 1897’de şöyle yazar: “Asil Alman Yahudilerinin yardımseverlikkuruluşlarında […] her sığınmacı, sabıkalıymış gibi sorguya çekiliyor.Sığınmacılar küçük düşürülüyor, sanki birRusmemurun önündeymişçesineyaprakgibititriyorlar.”

Rusya’daki işçilik deneyimleri, onları Samuel Gompers etrafındaörgütlenen birçok sendikanın başına geçmeye iter: Morris Hillquit, MeyerLondon, Sidney Hillman gibi. Zaman zaman Yahudi burjuvaziden (JacobSchiff,LouisMarshall,HenryMesowitz) destek gören bu işçiler, patronlarıtemel taleplerini kabul etmeye zorlarlar: haftada 50 saat mesai, işe alırkensendikalıişçilereöncelikverilmesi,arabuluculukprosedürleri.Hatta1900’de,salt Yahudilerden oluşan ilk sendika kurulur: Giyim sanayiinde çalışankadınlarsendikası.

Yahudi bankaları ile WASP (White Anglo-Saxon Protestants) bankalarıarasındaki çatışmalar sertleşir. Nisan 1901’de, demiryollarının, özellikle deNorthern Pacific Union’ın finansmanını ele geçirmek için başlayan borsamuharebesi, yine Morgan ile Schiff’i karşı karşıya getirir. Bu “devler

muharebesi”nikimsekazanamaz.

Nikaragua güzergâhını destekleyen Başkan McKinley 6 Eylül 1901’deöldürüldükten ve yerine bu konuda daha kararsız olan Başkan YardımcısıTheodoreRooseveltgeçtiktensonra,ProtestanveYahudibankalarıarasındakanalın güzergâhı konusunda yeni bir muharebe başlar. Morgan,Seligmanların tarafınıbırakarakNikaraguaprojesininkamusal finansmanınayönelik kampanya başlatır. 1902’de Senato tam Morgan’ın projesinemeyletmişiken,önceNikaragua’daMomotomboYanardağı’nın,ardındandabaşka bir yanardağın –Martinique’teki Pelée Dağı’nın– patlaması verilerideğiştirir.Oylamadanüçgünönce,PhilippeBunau-Varilla’nınaklına,bütünAmerikalı senatörlere, üzerinde dumanı tütmekte olan Momotombo’yu

gösterenbirNikaraguapulugönderme fikri gelir.73Nikaraguavolkanikbirarazidir; Panama ise volkanik arazi değildir, kanal burada tehdit altındaolmayacaktır. İş tersinedöner.Senato,PanamaKanalıŞirketi’ninAmerikandevletitarafındansatınalınmasınıonaylar.TemsilcilerMeclisideaynıyöndeoykullanır.

Henüzherşeyhallolmamıştır.PanamakıstağıKolombiyatopraklarındadırveAlmannüfuzualtındaolanBogotaParlamentosukısabirsüreönce,kazmaçalışmalarının devam edebilmesi için gerekli olan arazinin ülkedenayrılmasına karşı oy kullanmıştır. Ancak Kolombiya’ya 10.000.000 dolarverilecek olursa… Bunun üzerine Bunau-Varilla, Seligmanlara Panama’yıKolombiya’dan ayrılmaya teşvik etmeyi önerir. Bu,Kolombiya hükümetineve parlamentosuna rüşvet vermekten daha hesaplı olacaktır! BöyleceSeligmanlar, Doktor Amador tarafından yönetilen bağımsızlık taraftarı

Panamalı küçükbir gruba 100.000 dolar54 –Bunau-Varilla hatıralarında, bu

parayı kendisinin vermiş olduğunu iddia eder73– verir. Bunau-Varilla,Seligman’ın New York’taki bürolarında, yeni cumhuriyetin bağımsızlıkbildirisini ve anayasasını kaleme alır. Beyaz Saray’da Başkan TheodoreRoosevelt ile görüşen Bunau-Varilla başkana, Panama’da bir ihtilal çıktığıtakdirde Amerikalıları ve Amerikan çıkarlarını korumak üzere bu ülkeyemüdahaleedipetmeyeceğini sorar.Başkanonaylayıcıbir sessizliklekarşılıkverir. Panama ihtilali 3 Kasım 1903’te başlar. USS Nashville’in körfezdedemirli durması, Kolombiyalıları Panama’nın bağımsızlığını aralık ayıitibarıylakabuletmeyeiknaeder.AmerikaBirleşikDevletleriadınaDışişleri

BakanıHaysvePanamaadınaBunau-Varillaarasındabirantlaşmaimzalanır.Bu antlaşma ile kanal, 100 yıllığına Amerika Birleşik Devletleri’ne verilir.Panama Cumhuriyeti ilan edilir. Doktor Amador, yeni cumhuriyetin ilkbaşkanıolur.FransaveAmerikaBirleşikDevletleri,PanamaCumhuriyeti’nitanır. Bunau-Varilla, Panama’nın Amerika Birleşik Devletleri büyükelçisiolarakatanır!Bu,Seligmanlarıngücününzirvesi,Jesse’ninölümündendokuzyılsonraalınanintikamıdır.

1903’te, Max’ın birkaç ay için halen Alman olan erkek kardeşi PaulWarburg, bir “MerkezBankasıPlanı”yayımlar.Paul burada, kredi kontrolüolmadıkça yeni banka krizleri olacağını haber verir. Paul, LudwigBamberger’ın 1870’te Alman İmparatorluğu’nda kurduğu sistemden yolaçıkarak bankalara karşılıklı teminat sağlayacak, hükümet ile büyük özelbankalarıneşithisselisahipleriolacağıbirmerkezbankasıkurulmasınıteklifeder.Ancakonkadarbölgeselfederalbankanınaltınteminatgöstererekpara

basmasınaizinverilecekvebankakredilerinikontroledeceklerdir.18

AncakWashington’da,yıldasadecealtıayNewYork’taikameteden,gerikalan zamanınıHamburg’da geçiren bu zenginAlman bankacının projesinekimse kulak asmaz. Ekonomi patlama halindedir; bankaların kontrol altınaalınmasıçokkişininçıkarlarınatersdüşecektir.

Kuhn Loeb –Jacob Schiff artık bankayı, Almanya’dan henüz göç etmişOttoKahnileyönetmektedir–Westinghouse,USRubber,ArmourveATT’yifinanseetmekte,demiryollarınıyenidendüzenlemektedir.

Yahudi bankacılar hâlâ aynı aile reislerinin kontrolünde yaşar ve hareketederler.MeselaKuhnLoeb’deFelixvePaulWarburg,hembankadahemdeevde, birinin kayınpederi ötekinin kayınbiraderi olan Jacob Schiff’in sıkıkontrolü altındadır. Her cuma akşamı bu üç aile, Beşinci Cadde 932numarada, –artık 57 yaşında olan– Jacob Schiff’in bir çeşit saraya

dönüştürdüğüdörtkatlıbinada,hepbirlikteakşamyemeğiyer.18JacobSchiffİbranicedualarokur,ailesessizcedinler.Hernekadaryemeğekatılanbütünyetişkinler Alman kökenli olsa da, İngilizce konuşulur. Jacob Schiff, Rusgöçmenlerin toplumla kaynaşabilmesi için yapılan sosyal faaliyetlerle çokyakından ilgilidir. American Jewish Committee (AJC) adlı yeni biryardımlaşma kurumu ile İlahiyat Semineri’ni ve Herbert Union College’ı

kurar; New York Library’de bir Yahudi bölümü oluşturur; Tevrat’ın yeniİngilizce tercümesini finanse eder; her hafta uğradığı New York’takiMontefiore Hospital’a 35 yıl boyunca başkanlık eder. Schiff; AmerikanKızılhaçı’nı finanse eder, siyahilerin toplumadahil edilmesi, parasız eğitim,sendikal haklar ve çocuk işçi çalıştırılmaması için mücadele verir. Ancakmücadelesinin ana konusu, Rus Yahudilerinin kaderidir. Schiff 1905’te,Odessa’dagerçekleşenbirpogromdansonra,BaşkanTheodoreRoosevelt’inolaylarıbizzatçarnezdindeprotestoetmesinisağlar.Boşuna.

İşte tam bu sırada, Çin’deki fetih girişimleri güdük kalan Japonya,Rusya’yasaldırır.HernekadarGüneş İmparatorluğumodernbiraskerigüçolduğunu göstererek Avrupalıları ve Amerikalıları şaşırtırsa da, silah satınalmadan çarın ordusunu mağlup edecek durumda değildir. Bunun üzerineSchiff, Japonya adına 200.000.000 dolarlık kredi desteği sağlamayı kabuleder. Schiff, Warburglar ile Morganlar’ın desteğini kazanır. Plasman zorolursa da, Jacob başarılı olur. Schiff, aynı sırada Fransa hesabına WallStreet’tedüzenlenenbirborcakatılmayıreddeder;ziraparanınensonunda,osırada Fransa’dan sık sık borç alan Ruslara gitmesinden korkar. RuslarınAmerikalı finansçılara duydukları öfke, pogromları daha da feci bir halegetirir.11Temmuz1906’daJaponya,savaşlehinedönmeyebaşladığısırada,Londra’da30.000.000sterlinlikyenibirkredibaşvurusuyapar.NewYork’taKuhnLoeb,Hamburg’daMM.Warburgsözkonusuborçlanmayıbirçokbaşkabankayaplaseeder.Budefatalep,arzınonkatıdır.Savaşınsonucundanartıkkimseşüpheetmemektedir.

Japonya kısa sürede mutlak zafer kazanır. Portsmouth Antlaşması’ylaJaponya;Mançuryaüzerindehak,Sakhalin’inbirbölümünü,Çin’de tavizlerveKore üzerindemanda elde eder.BöyleceMaxWarburg ve JacobSchiff,Japonya’nın gedikli finansçıları haline gelirler.Hatta Schiff, Japonya’ya birzafer gezisi gerçekleştirerek Rusları iyice öfkelendirir. Tarihte ilk kez birJapon imparator,akşamyemeğindemasasınahanedanamensupolmayanbiryabancıyı davet eder. Japon arabulucunun kızı –söz konusu arabulucu dahasonramaliyebakanı, ardındandabaşbakanolacak,1936’da suikastakurbangidecektir–,yıllarcaNewYork’taSchiffler’inyanındayaşayacaktır.

1906’da Kuhn Loeb –bankada ilk kez aileyemensup olmayan bir ortak,OttoKahn,bukadarnüfuzluhalegelir–halen,Amerikansanayiindeyatırım

yapmak üzere Avrupa’dan sermaye ithal etmektedir. Pennsylvania RailroadUnion’ıfinanseetmeküzereFransa’dan48.000.000dolarborçalınır.

1907sonbaharında,KnickerbockerTrust&Co.’nuniflası,PaulWarburg’undörtseneönceöngördüğüyenibirmalikrizeyolaçar.Bankalar,düşüncesizceborç vererek aşırı para kazanmakla ve paniğin yaklaşmakta olduğunugörememekle suçlanır. Paul Warburg’un merkez bankası projesi –Paul’unerkekkardeşiFelixde,gevşekliklesuçlananbankacılardanbiridir–böyleliklegüncelhalegelir.

1 Temmuz 1908-30 Haziran 1909 arasında, yeni pogromların ardındanAmerika’ya hücum yaşanır. 540.000 Rus Yahudisi, aileler halindeAmerika’ya gelir. Çoğunlukla aşırı tutucu olan bu Yahudiler yanlarında,zenginvederinbirYidişkültürügetirirler.AmerikaBirleşikDevletleriartıkdünyadaki en geniş üçüncü Yahudi nüfusunu barındırmaktadır. Rusya’da5.215.805 Yahudi, Avusturya-Macaristan’da 2.084.591 Yahudi yaşarken,AmerikaBirleşikDevletleri’nde–doğruolmakiçinfazlatamolanbirtahminegöre–1.777.185Yahudiyaşamaktadır.

Melting pot –o sırada İngiliz Yahudi yazar Israel Zangwill’in, TheodoreRoosevelt’e ithaf ettiği bir oyununda icat ettiği tabir– anlayışı, Amerika’yıherkesin“insanıncumhuriyetiniveTanrı’nınkrallığını”kurmaküzeregeldiği

ütopikbirdünyahalinegetirir.460

AltınStandartıYasası ilebirliktedolarınüstünlüğütescillenir.Birülkeninmaldeposunadönüştüğüzamanlardahepolduğugibi, aynıülkekısa süredeparadeposuhalinedegelir.Sanayihâkimiyetinielegeçirdikten30yılsonra,artıkkendiülkesindeplaseedemeyecekkadarçokkazançsağlayanAmerika,dünyadaki başka şirket ve devletlere borç vermeye başlar.Amerika’ya borçvermek içinAvrupa’danborçalmayadevamedenAmerikan işbankalarıdatersine işlem yapmaya başlar. Böylece 1910’da, Kuhn Loeb ve N. M.Rothschild,DominikCumhuriyeti’nekredisağlar.Krediningeriödeneceğinedair teminat, Dominik Cumhuriyeti’nin aldığı gümrük vergileridir. JacobSchiff,işlemedahilolmadanönce,Londra’dakiSirErnestCassel’ebirtelgrafgönderir: “Ödemeyecek olurlarsa, söz konusu gümrük vergilerini kim tahsiledecek?” Cassel şöyle cevap verir: “Sizin donanmanız ile bizim

donanmamız.”18 Askeri ve mali süper güç, artık sadece Büyük Britanya

değildir.Amerikadaimparatorlukhalinegelmiştir.

Yine1910’da,PaulWarburg42yaşındanihayetAmerikanvatandaşıolurveMax’ı, dünyanın en eskiYahudi bankasını yönetmek üzereHamburg’dayalnız bırakır. New York Bankacılar Birliği artık resmi olarak PaulWarburg’un projesine destek vermektedir. Rhode Island senatörü ve MilliPara Komisyonu başkanı Nelson Aldrich –Paul’un da ortaklarından biriolduğu Kuhn Loeb Bankası’nın finanse ettiği J. D. Rockefeller Jr.’ınkayınpederi–,Paul’unfikirleriyleilgilenmeyebaşlar.

Wall Street bankaları –bu bankaların en önemlileri Kuhn Loeb, LehmanBrothers, Guggenheim, Seligman ve artık Goldman Sachs’tır; Lazard bubankalarıgeridentakipeder–,tahvilveyahissesenetleriçıkartarakşirketlerinkendikendilerinifinanseetmelerineyardımcıolur.1910’da,Underwoodiçindurum budur; 1911’de, Studebaker; 1912’de, F. W. Woolworth, ardındanContinental Can. Goldman Sachs, Lehman, Kuhn Loeb ve Guggenheimisimleriefsaneleşir.

1910’da başka bir isim ortaya çıkar: Salomon.Üç erkek kardeş –Arthur,HerbertvePercySalomon–ileBenjaminLevyadlıbiri,parasimsarlığıyapanbabadankalmaküçükbirşirketi,“SalomonBrothers”adıylatekrarelealır.İşedemiryolu teçhizatı ile şirketlerin kasalarını finanse ederek başlar, ardındanşirketlerini, dünyanın tahvil çıkarmada uzmanlaşmış ilk şirketlerinden birihalinegetirirler.

Yahudiolsunolmasınbütünbankalarakarşıduyulanşüpheartar.1912yılıbaşında,MoneyTrustInvestigationCommitteeadındabirSenatokomisyonu,KuhnLoeb, J.P.Morgan,Kidder,LeeHigginson ileNationalCityBank’ınfaaliyetlerini incelemeye başlar. Bazı eyaletler, kredinin kontrol altınaalınmasını sağlayan kanunlar geçirir. Kasım 1912’de Wilson; Taft veTheodore Roosevelt’e karşı başkan seçilir seçilmez, Paul Warburg’dankitabından yola çıkarak bir kanun tasarısı hazırlamasını talep eder. PaulWarburg’un Senato’ya Robert Owen tarafından, Temsilciler Meclisi’ne iseVirginia’dan seçilen Carter Glass tarafından sunulan tasarısı, Paul’unöngördüğü 12 bölgesel rezerv bankası ile Federal Reserve’ü kuran Glass-Owen Yasası’na dönüşür. Bunun üzerine Wilson Paul’a, Federal RezervBankası “Fed”in başkanlığını teklif eder. Kendisini halen Alman hissedenPaul, ancak başkan yardımcılığını kabul eder. Başka başkan atanmaz. John

PierpontMorgan’ın–Morgan,aynıseneölür–damadıBenjaminStrong,NewYorkbölgeselbankasınınbaşkanıolarakatanır.ProtestanbankalarıileYahudibankalarıarasındabirkezdahagüçdengesisağlanmışolur.

OttoKahn,JacobSchiff’tensonraKuhnLoeb’ünenönemliadamıhalinegelir. Kahn; Federal Banka ile meşgul durumdaki Paul Warburg’dan da,sosyetikvesosyalfaaliyetlerleuğraşanFelix’tendedahanüfuzludur.

1913’te,SeligmanBankası’nınailedenolmayanilkortağıAlbertStrauss,osırada çıkış halindeki General Motors’un yönetim kuruluna girer. Ford daçıkışhalindedir;ancakFordantisemittir.

Bubiravuçmilyarderi;Rusya,Almanya,Avusturya,Fransa,İngiltere,Fas,Türkiye ve Cezayir’de çoğu kez sefil bir halde ve zulüm görerek iyi kötühayattakalmayaçalışanYahudikitlelerden,kapitalizmekarşı–silahlıdirenişde dahil olmak üzere– mücadele verenlerden ayıran uçurum olağanüstüderindir. 1900-1914 yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri’ne gelendiğer1.500.000Yahudiise,esasitibarıylaNewYork’takalmıştır.Yahudilerosırada New York nüfusunun %28’ini oluşturur. Bu Yahudilerin en azındanFransız İhtilali’nin ülkülerini gerçekleştirmiş olduğu bir gerçektir. Gettodankurtulmuş,özgürtopraklaraulaşmışlardır.

Çokaz sayıdaYahudi ise,gözlerini çoktanbirdiğervaat edilmiş toprağaçevirmiştir.

Siyonizmmatrisi:Filistin’eilkbakış

Bütün mitlerin tersine, dünyadaki Yahudi nüfusun neredeyse tamamı,özellikledeenzenginYahudiler,XIX.yüzyılsonundaortayaçıkanSiyonistprojeye kuşkuyla, hatta düşmanca yaklaşacaktır. Nihayet Rus Yahudilerinibarındırmaküzerebirkaçkolonifinanseetmeyeiknaolacaklarsada,Arjantinve Kanada’da olduğundan daha fazla bir şey yapmayacaklardır. Siyonistproje, düşmanlarının daha ileride iddia edecekleri gibi bir “Yahudi parası”projesideğildir.

Herşey1833’te,MısırPaşası (Vali)MehmetAli’ninFilistinveSuriye’yiistilaederekbütünuyruklarınınhukukönündeeşitolduklarınıilanetmesiylebaşlar. Filistin, en azından İngilizler açısından, Hindistan yolu üzerindejeopolitik anlamda stratejik bir bölgedir. Bu nedenle İngilizler, 1840’taLondra’da bir konferans düzenleyerek Mehmet Ali’yi, Mısır Valiliği’nin

kalıtsalhalegetirilmesinekarşılıkFilistin’iTürklereiadeetmeyeiknaederler.Mısır, 1841’de bağımsız bir krallık olur. Yahudiler burada ticarette ve

bankadaçalışmayadevamederler.235

Bu arada Arabistan kıyıları, Büyük Suud’un hâkimiyetine geçer. BüyükSuud, Mehmet Ali ve Mısırlılar tarafından durdurulmadan önce Vahhabiİmparatorluğu’nubütünArabistan’ayayar.

Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan 300.000 Yahudi, her türlü meslekteçalışmaktadır. Hatta Yahudiler artık kamu mesleklerine de girebilmekte,memur,idaredemüdür,hâkim,konsolosolabilmektedir.Yahudilerin,herhangiayırt edici bir işaret taşımaksızın, milli şapka olan fesi takmalarına da izin

verilir.Bankacı235vetüccarYahudişahsiyetler(Gabbay,Aciman,Carmona,Camondo), bu çağdaşlaşma dönemini simgeler. Bankacı Camondo,İstanbul’da Fransızca eğitim veren herkese açık modern bir okulu finanseederek hahamlıkla büyük bir krize neden olur. İmparatorluğun diğeryerlerinde yaşayanYahudilerin hemenhepsi çok fakirdir.Bunlarmarangoz,eskici,esnaf,bazendeTürkler tarafındanuzakdiyarlarda,meselaFransızlargelenekadarFas’taistihdamedilenmemurlardır.Suriye’de1840’tavahimbirolay yaşanır. Fransız konsolos, Yahudileri bir Kapusen keşişini törenselşekildekurbanetmeklesuçlar.BununüzerinebirçokYahudiişkencegörürveöldürülür.Hayattakalanlar,uluslararasıbaskısonuncundaBabıâli tarafındanserbest bırakılırlarsa da, söz konusu mit, nasıl Hıristiyan dünyasında uzunsüre geçerli kaldıysa, Arap dünyasına da kalıcı şekilde yerleşir: Yahudiler,insankanıiçmeihtiyacıiçindedir.

Filistin’de (o sırada Filistin, bugünküÜrdün’ü de içine alır),Yahudilerinyaşamı daha da sefildir. Her ne kadar 1845’te Yahudiler Kudüs’te hâlâçoğunluğu oluştururlarsa da (15.000 Kudüslünün 8000’i Yahudi’dir),bölgedeki Yahudi nüfusu 550.000 Arap’a karşılık sadece 30.000’dir. 11Ağustos 1850’de Gustave Flaubert, Seyahat Günlükleri’nde şöyle yazar:“Tanrı’nınlanetisankisıkıntı,durgunlukveterkedilmiştenölmekteolanbu

üçdininkutsalşehriüzerindedolanıyor.”145

Filistin Yahudilerinin durumuyla ilgilenen ilk Yahudi bankacı,Rothschildler’in damadı ve İngiliz baronu olan Livornolu Yahudi MosesMontefiore’dir.Kendini iyicedineverenMontefiore;1860’taRamsgate’teki

konutunakendineözelbirsinagoginşaettirir,sadecekendikasabıylaseyahateder. Rusya, Polonya, Romanya ve Fas’taki Yahudilerin durumunuiyileştirmek için finanse ettiği projelerin yanı sıra, FilistinYahudileriyle deilgilenir.BununlabirlikteFilistin,Montefioreiçin,Yahudilerinyaşadığıdiğeryerleşimbölgelerindenfarklıbiryerdeğildir.Montefiorebuşekilde,osıradaFilistin’de ikamet eden Yahudilerin kendi kendilerine yetecek şekildeyaşamalarınayardımcıolabilmek için,YeminMoshe’de, eskiKudüs şehriniçevreleyensurlarıneteğindebirköy–ilkextramurosmahalleyi–kurar.DiğerYahudilerin tarımla uğraşmalarını sağlamak üzere, ilk Yahudi çiftliklerinisatın alır: Yafa’da on hektarlık portakal ağacı plantasyonu gibi. BaşkaYahudileringöçetmesineyardımetmekhenüzsözkonusudeğildir.

Avrupa veAmerikaBirleşikDevletleri’nde de, birYahudi devleti kurmafikricemaatlerinzihninimeşguletmez.Kimsebu2000yıllıkhayaliunutmuşdeğildir. Ancak çok az sayıda haham ve entelektüel, daha da nadir olaraktüccar, bu hayalin sözünü eder veya bu hayal üzerine kafa yorar. Şüphesizbazıları –1862’de yayımlanan kitabı Roma ve Kudüs’te bundan bahsedenMoses Hess gibi– bu konuyu düşünmüşse de, siyasi planda elimizdeki tekkayıt,ikiHıristiyanarasındageçenbirkonuşmadır.1863’teBaşkanAbrahamLincoln, Henry Wentworth Monk adlı Kanadalı tuhaf bir rahibe –TanrıtarafındanİsraildevletiniyenidenkurmaklagörevlendirildiğineinananMonk,Kudüs’te yaşamaktadır–, Yahudilerin Filistin’de “anavatanlarını [nationalhome] tekrar kurabilmelerini” umduğunu söyler: “Bu, birçok Amerikalınınpaylaştığıasilbirhayaldir.”ArdındanLincoln,birkelimeoyunuyapar:“Beniçoğu kez iyileştirip ayağa kaldıran hekimim Yahudi olduğundan, onunvatandaşlarınaelatmamakiçin[tamolarakalegup,“bacakdarbesi”]hiçbirnedengöremiyorum.”AncakYahudicemaatleri,bufikrekesinliklehazırlıklıdeğildir.Filistinonlariçinhenüzbirçokcemaatiçindeherhangibircemaattir.

Avrupa’dadabakış açısı aynıdır.Dahaöncebahsigeçen1860’taParis’tekurulan Evrensel Yahudi Birliği; Tetuan, Tanca, Bağdat, İstanbul, Edirne,İzmir, Selanik ve Sofya’da sayısız okul kurduktan sonra, 1873’te YafayakınlarındaMikveh Israel’de yeni bir okul açar. Bunu iki yeni okul izler:KudüsyakınlarındakiMotsa’davePetahTikva’da.Ancakbudurum;birliğinkurucularından ve Filistin’i öne çıkarma derdinde olan Charles Netter’inoynadığı kişisel rol hariç, hiçbir özel anlam taşımaz. Fransız, Alman veBritanyalı Yahudiler; Filistin’e yardım etmekten ziyade, 3.000.000 Rus

Yahudi’yedestekolmaklameşgulolup,Filistin’iRusYahudileriiçinolasıbirsığınakolarakgörmezler.

Filistin’de kurulacak bir Yahudi devletine dair ilk tutarlı proje, 1880’de,LeoPinskeradındaOdessa’dahekimlikyapanRusbirYahudi’ninBerlin’deyayımladığıKendiKendiniÖzgürleştirmeadlıkitabındaortayaçıkar.PinskerRusya’da; amacı “Filistin’dekiYahudilerin siyasi,milli ve ruhani dirilişini”sağlamakolan–gizli–HoveveSion (SiyonÂşıkları) örgütü ileBilu öğrenciörgütünü (Bilu, Beit Yaakov lekhu ve-neletha’nın kısaltmasıdır: “Yakup’unevi, öyleyse ileri”) destekler. Kısa süre sonra bu iki örgüt; 30.000 Rus,PolonyalıveRumenYahudi’nin,Odessa’danİstanbulveFilistin’egitmesinisağlar. Bu Yahudilerin büyük bölümü, idealist ve tecrübesiz öğrencilerdir.Aliyah’nın (“Yükseliş”) giriş kapısı olan Yafa’da henüz birkaç yüz Yahudibulunur.YenigelenlerülkedekiYahudinüfusuikiyekatlarsada,buinsanlarınhiçbirmaddiimkânıyoktur.

Montefiore’den sonra Filistinli Yahudilere ilk büyük yardım, 1882’deBaronMauricedeHirsch’tengelir.AynızamandahemAlman,hemBelçikalı,hem İngiliz hem de Fransız olan ve hemen her yerde sığınmacılara destekprojelerifinanseedenbubankacı,saçmabulduğuYahudidevletifikrinesonderece karşıdır. Her ne kadar Mart 1882’de sığınmacı yerleştirmek üzereTürklerden 2.200 hektarlık bir arazi satın alırsa da, bu proje Hirsch içinonlarcaülkedevarolandiğerprojelergibibirprojedir.

Bu bir güç gösterisidir; zira Filistin topraklarının neredeyse tamamı, yaOsmanlı İmparatorluğu’na ya da yabancı ülkelerde, özellikle Şam’da veBeyrut’tayaşayanözelşahıslaraaittir.Bunedenlebütünsatınalmaişlemleri;Yahudi varlığından hoşlanmayan yerel yetkililerle uzun bürokratikmuameleler ve arazi sahipleriyle daha az çetin sayılmayacak pazarlıklargerektirir.Haziran1882’deOsmanlıhükümeti;daha fazlaYahudigöçmeninbölgeyeyerleşmesini,arazisatınalınmasınıvehertürlüinşaatıyasaklamayakalkar. Bu yasaklar kısa sürede delinir. Baron de Hirsch, kendi topraklarıüzerindeilközelçiftlikleri,moshavalarıinşaettirir:RishonLezion,RoshPinave Zikhron Ya’akov. Tarımla pek alakalı olmayan ilk göçmenler; işebataklıkları kurutmak, taşlardan arındırmak, parselleri tarıma uygun halegetirmek için taraçalar oluşturmak ve okaliptüs ekmekle başlar. YemenliYahudiler Kudüs’e yerleşerek inşaat işçisi olarak çalışır, ilk limon ağacı

plantasyonlarında işgörür.Ancakbazıçiftlikler, imkânyetersizliğindenkısasüredeiflasıneşiğinegelir.

Bir Yahudi devletinin kurulması fikrini destekleyen ilk AmerikalıYahudilerden biri, sesini ertesi yıl 1883’te duyurur. Söz konusu kişi; NewYork’a1654’teSaint-CharlesgemisiylegelmişbiraileninsoyundangelenveÖzgürlük Heykeli’nin kaidesine birkaç mısrası kazınan şair EmmaLazarus’tur.Lazarus’agöre“Filistin;vatanıolmayanlarınülkesi,göçebelerinhedefi vemillet vasfını kaybetmiş birmilletin zulümgörenmensupları için

birsığınakolmalıdır.”55

1884’te,ölümündenbirseneönce,BaronMontefiore’ninyüzüncüdoğumgünü, dünyadaki bütün Yahudi cemaatlerinde bayram ilan edilir. Bir diğerbüyük hami, Maurice de Hirsch’in başına ise bir felaket gelir. Tek oğluLucien, 1887’de ölür.Bunun üzerineHirsch, Paris’e yerleşir ve kendini işeboğar.Hirschşöyleyazar:“Oğlumukaybettim,fakatvârisimikaybetmedim.Benimvârisim,insanlık.”Hirsh,muazzambirprojeyeelatar.1890’da,JewishColonization Association’ı kurar. Daha önce de gördüğümüz gibi amacı,3.250.000 Rus Yahudisi’nin 25 yıl içerisinde Arjantin’e göç etmesinisağlamaktır.Arjantin’e,Filistin’edeğil.

Yine1890’da,Filistin’edönmetartışmasıalevlenir.NathanBirnbaumadlıViyanalı bir yazar tarafından icat edilen “Siyonizm” kelimesi ortaya çıkar.1891’de, daha çok Ahad Haam adıyla tanınan Rus yazar Asher Ginsberg,YahudiliğinlaikleşmesininvebirYahudidevletindenbahsetmedenönceAraphalkıyla uzlaşma sağlanmasının önemi ile entelektüelleri Filistin’e çekmegerekliliğikonusundaısrareder.Bu“kültürelSiyonizm”dir.AmerikaBirleşikDevletleri’nde Kitab-ıMukaddes ve Protestan kültürü, yöneticileri iki vaatedilmiş toprak, Amerika ve İsrail arasında devamlı paralellik kurmaya, bunedenleSiyonizmileilgilenmeyeiter.1892’de,Rusya’dakipogromlargerçekbir katliama dönüştüğü sırada, YüceMahkeme savcısı, TemsilcilerMeclisisözcüsü, Reverend William Blackstone ile Kardinal Gibbons, BaşkanBenjamin Harrison ve Dışişleri Bakanı James Blaine’e, Rusya’dakiYahudilereyapılanzulümleriprotestoedenve“YahudilerineskianavatanlarıolanFilistinüzerindekihaklarınıntanınmasınıgörüşmekveacılarınıhertürlüadil ve uygun yöntemle hafifletmek üzere” uluslararası bir konferanstoplanmasını talepedenbirdilekçesunar.“Filistin’inediyeYahudilereiade

etmeyelim?MilletlerinilahidağılımınagöreFilistin;Yahudilerinzoryoluylaatıldıkları, başkasına devredilemez vatanıdır. Filistin sanayi ve tarımsektörleri kuvvetli birülke,birmedeniyetinvebirdininmerkezi idi.BizlerYahudilere, Romalı atalarımız tarafından el konan topraklarına geri dönmehakkı verilmesinin uygun olduğunu düşünüyoruz.” Görünürde hiçbirAmerikalı Yahudi, ülkenin bu en önemli şahsiyetlerinden bazılarının ifşaettiğiSiyonistinancınarkasındadeğildir.

Siyonist hareketi başlatma şerefi, ne bu öncülerin ne de finansçılarınolacaktır.Buşeref,ViyanabazlıbirgazeteolanNeueFreiePresse’ninParismuhabiri TheodorHerzl’ın olacaktır. 1895’te, Rusya’daki durumdan ziyadePanama skandalının sebep olduğu antisemitizm dalgasıyla ve DreyfusOlayı’nın başlamasıyla sarsılan Herzl, Yahudi Devleti’ni (Der Judenstaat)

kalemealır.197Kitabınvardığısonuç,Pinsker’ın15yılönceyazdığıkitabınsonucunagöndermeyapar.Yahudimilletibirtoprakta,mümkünseFilistin’dedirilmelidir. Herzl, “orada” (over there) topraklar satın almak üzere bir“Yahudi şirketi”kurulmasını teklif eder. “Ora”nınneresiolduğuhenüzbellideğildir. İngiliz hukukuna göre ve 200.000.000 dolar sermayeyle kurulacakolan bu şirketin misyonu; Yahudilerin terk edecekleri ülkelerde arkalarındabırakacaklarımalları satın almak, sözkonusuYahudilerebumallarındeğerikadar nakit ve “orada” toprak vermektir. Yahudiler burada tarımayönlendirilecektir. Şirket, Yahudilerden satın aldığı malları yöneterek vesatarak kazanç sağlayacaktır. Söz konusu “Yahudi şirketi”nin sermayesine;sadecedünyanındörtbiryanındanYahudi finansçılardeğil–“projeyegülüpgeçebilecek” “büyük bankacılara” tamamen bel bağlamamak için–, aynızamandaYahudi“küçüktasarrufsahipleri”,“küçükYahudibankaları”,hatta“Yahudi sorununun halledilmesinin kendi çıkarlarına olduğunu görecek veprojenin getireceği kârı cazip bulacak” Hıristiyan hissedarlar da iştirak

edecektir.197

GerçekteHerzl’inbuaçıklamalarıgetirmesininsebebi,neAvrupa’dakinede Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Yahudi finansçıların desteğinegüvenemeyeceğininbilincindeolmasıdır.NeGuggenheim,neRothschild,neSeligman, ne Schiff, ne Warburg, ne Hirsch, ne Kahn, ne Goldman, neLazard, ne Oppenheim ne de Salomon, böyle bir projeyi finanse etmeyehazırdır.Onlaragörebu,hayalcibirfikirdir.

Baron de Hirsch 1896’da ölür. Hirsch’in Jewish ColonizationAssociation’ı, Rus Yahudilerini zar zor Latin Amerika’ya taşımaya devameder. Hirsch’in ölümünü takiben üç yıl boyunca dul eşi Clara; New York,Galiçya,Viyana,BudapeşteveParis’te,çoğuYahudikökenlisosyalfaaliyeteşahsi servetinden 15.000.000 dolar bağışta bulunur, daha sonra vakıflara10.000.000dolarbırakır.Clara,Filistiniçinfazlabirparaayırmaz.

Herzl’inbaşvurduğu JamesdeRothschild’inoğullarındanEdmond James

deSiyonistprojeyekatılmayı reddeder.286BununlabirlikteEdmondJames,RishonLezionköyü–köy,iflasıneşiğindekiSiyonisthareketHoveveZion’abağlıdır– yetkililerinin başvurusu üzerine, bu köyü ve Zikhron Ya’akovköyünü desteklemeyi kabul eder. Bu köyleri ziyaret eden Edmond Jamesgezisindenheveslidönersede,HirschveMontefioregibiodahiçbirşekildeSiyonistolmuşdeğildir.

Bu ilkmenficevaplarınümidinikırmasına izinvermeyenTheodorHerzl,1896’da fikrini açıklamak üzere bir dizi siyasi yetkiliyle görüşür. HattaViyana’dakiPapalıkbüyükelçisiyle,Filistin’debirYahudidevletikurulduğutakdirdeKudüs’ünbirbölümününülkeyasalarınındışındakalmasıolasılığınıgörüşür.Herzl, en önemli destekçilerini bir araya getirmek veMünih’te birSiyonist kongre toplamak ister. Ancak Münih’teki cemaatin itirazı üzerinetoplantıyı,çokazsayıdaYahudi’ninyaşadığıBasel’akaydırır.

Herzl29Ağustos1897’de,yaniBund’unVilnius’tagizlicekurulmasındanbirkaçhaftaönce,Basel’da ilkDünyaSiyonistKongresi’ni toplar.Belediyegazinosundatoplanan17ülkeden200katılımcıarasında,Siyonistörgütlerden69delegeiletoplantıyakendiadlarınakatılançeşitlidavetlilervardır.Herkeskongreye, kendi maddi imkânlarıyla gelmiştir. Yahudi olmayan on kişi, oyhakkı olmaksızın toplantıya katılır. Önemli Yahudi finansçılardan hiçbiri,kongreyekatılmayıkabuletmemiştir.Toplantı,entelektüellerinvehekimlerinişidir.

Herzl programını, dostlarından Max Nordau’nun başkanlık ettiği birkomitede açıklar. Nordau; Budapeşteli bir hahamın oğlu olarak dünyayagelmiş, 1880’de Paris’te hekim olmuştur. Herzl’in programına göreSiyonizmin amacı, Yahudi halkı için “Filistin’de herkes tarafından vehukuken tanınan bir vatan” aramaktır. Kongre, “Yahudi çiftçi, zanaatkâr vegirişimcilerin İsrail’e yerleşmelerinin teşvik edilmesine, dünyadaki

Yahudilerin bulundukları ülkelerin kanunlarına uygun olarak yerel veuluslararası planda örgütlenmelerinin ve birleşmelerinin sağlanmasına,Yahudi milli duygusunun kuvvetlendirilmesine ve Siyonizmin hedeflerineulaşabilmesi için gerekirse hükümetlerin onayını almak üzere hazırlıkyapılmasına”kararverir.

Berlin’egöç etmişRusmatematikçiLeoMotzkin’in ısrarı üzerinebirçokdelege, kurulacak Yahudi devletinin dayatılmamasını, “uluslararası hukuktarafından tanınması” şartının konmasını talep eder. Bir başka deyişle,Araplarla anlaşmayavarılmalıdır.Başkadelegeler bunakarşı çıkar.Sonuçtabir orta yol bulunur: Yahudi devleti, “kamu hukuku tarafından garantiedilmelidir.”Herkeseörnekolacakbirişhukukuoluşturmanıngerekliliğindenbahsedilir.

Herzl, başkan seçilir; Nordau, üç başkan yardımcısından biri olur. Yıllıkkongreler arasında hareketi yönetmek üzere bir komite oluşturulur. Herkesyılda,sembolikolarakbirfrank,birmark,yarımdolarveyaikişilinetekabüledecekşekildebirşekeltutarındaaidatödeyecektir.

1898’de II. Siyonist Kongre; Filistin’de toprak satın alınması içinmaddikaynak teminetmeküzere,Herzl’in “Yahudi şirketi”projesinimodel alarakJewish Colonial Trust’ı kurar. Yine hiçbir büyük Yahudi finansçı, projeyedahil olmaz. Britanya cemaatinin mütevazı bağışçılarına yapılan çağrısonucunda, beklenen 8.000.000 sterlinin ancak 395.000’i elde edilir. YineSiyonist bir proje mali başarısızlığa uğramıştır. İlk defa bir grup sosyalist,hareketinidaresineortakedilmeyitalepeder.

Herzl Osmanlı Padişahı’na, Filistin üzerinde Yahudi egemenliğinintanınmasınakarşılık,Babıâli’nindışborçlarınısilmeyiteklifeder.Oysahiçbiralacaklı bankacı Herzl’a, kendi adlarına böyle bir teklifte bulunma yetkisivermemiştir.Zatenteklifdereddedilir.

Herzl,1899’dayineBasel’da toplanan III.Kongre’de,Berlin, İstanbulveKudüs’te yaptığı görüşmeleri anlatır. Herzl; dindarlar ile laikler arasındabölünmeyaratırkorkusuyla,Yahudikimliğininvekurulacakdevletin tabiatıüzerine tartışmaya girmekten kaçınmaya çalışır. Herzl’inki gibi “birazhayalci” bir diplomatik girişime mi odaklanılmalı, yoksa Rotschild’inSiyonisthareketkapsamıdışındayaptığıgibi“somut”yerleşimbölgelerimigeliştirilmelikonusutartışılır.Herzl’in;hareketinpratikörgütlenmesiyledeğil

de,sadecegörüştüğüönemlişahsiyetlerleilgilenmesieleştirilir.BununüzerineJewishColonialTrust’ın, toplayabildiğibütün fonları sadece ve sadece Filistin ve Suriye’de alınacak topraklaraayırmasıkararlaştırılır.“Orası”,bundanböyleFilistin’dir.

Siyonist olmayanlar pratikte Herzl’den daha etkili olmaya devam eder.EdmonddeRothschild; finanseettiğikolonileri,BarondeHirsch tarafındankurulan Jewish Colonial Association’ınkiler ile birleştirir. Rothschild;bunlarınyönetiminiüstlenir,ZikhronYa’akovveRishonLezion’ugeliştirir,Rosh Pina veMetulla köylerine ve Litani Nehri’ne yakın su kaynaklarınınkontrolüne göre, farkında olmadan, gelecekte kurulacak devletin kuzeysınırınıbelirler.Buişetutkuylasarılanbaron;arazilersatınalır,buarazilerinyaşanır hale getirilmesine yardım eder, küçük bir Yahudi sanayiinindoğmasınıteşvikeder.Baron,kolonilerininekonomikişleyişiniçokyakındanizler. Bu koloniler artık, daha tecrübeli olan Arap işçiler çalıştırmaktadır.Rothschild, onları kontrol etmek üzere Yafa’da bir yönetim kurarak koloni

sakinleriniöfkelendirir.286

Mavera-iÜrdündedahil olmaküzereFilistin’dehalen, yarımmilyondançokArap’a karşılık topu topu 85.000Yahudimevcuttur (dünyadakiYahudinüfusun10.000.000olduğudüşünülürse).Buşartlardadevlethayalikurmakzordur.Bu,parailedeğişecekbirdurumdeğildir.Zatenparadayoktur.

1900’de,IV.SiyonistKongreLondra’datoplanır.Amaç,hemdünyanınbirnumaralıdevletindekikamuoyunundikkatini,hemderefahiçindekiBritanyaYahudi cemaatinin parasını çekmektir. Filistin’de oluşturulan tarımişletmelerinin içinde bulunduğu kötü ekonomik durum tartışılır. SaatlerceMaccabiadındabir sportifhareketprojesiüzerinekonuşulur.HahamYitzakYaakov Reines yönetimindeki tutucu Yahudiler, bu zaman kaybını protestoeder, siyasi sorunlar ve yeni araziler satın almak için gereken finansmankonusu üzerine odaklanılmasını talep ederler. Oysa bu konuda hâlâ birgelişmeyoktur.Sonuç,tambirfiyaskodur.

1901’de Basel’da toplanan V. Kongre, Jewish Colonial Trust’ın uğradığıbaşarısızlığı telafietmeküzere,arazi satınalmak içingerekli fonlarıYahudikitlelerden toplamakla görevli yeni bir örgüt kurma kararı alır: KerenKayemethLe-Israel(KKL)veyaJewishNationalFund.LeoMotzkin,MartinBuberveChaimWeizmanntarafındanyönetilenbirgrup,diasporadaSiyon’a

dönüşü teşvik etmek üzere, bir Yahudi kültürünü tanıtma programı kabuledilmesini talep eder.Aynı grup, hareketin dahademokratikleştirilmesini detalep eder.SiyonistÖrgüt’ünViyana’dabulunandaimimerkezi kuvvetlenir.Bundanböylekongreler,ikiyıldabirtoplanacaktır.

Diplomatik planda hiçbir ilerleme kaydedilmez. İstanbul’da kimse,Filistin’denvazgeçmekniyetindedeğildir.BununüzerineHerzl,elindehiçbiryetki olmadığı halde taktik değiştirerek 1901’de Sultan II. Abdülhamid’e,YahudileriFilistin’edeğildeKıbrıs’ayerleştirmefikriniaçar.Padişahcevapvermez. Bu, zamanında İnebahtı’daki korkunç yenilgiye sebep olan JosephHa-Nassi’ninprojesidir…

Hindistan’la iletişim ağlarını koruma ve Süveyş Kanalı’nı denetlemederdinde olan İngilizler ise, Filistin ile gittikçe daha çok ilgilenir. Buna ekolarak, gemiler artık mazot kullandığından, Londra, Yakındoğu ile yenidenilgilenmeye başlar. 1901’de William d’Arcy, Irak ve Arabistan’da petrolçıkarma imtiyazı elde eder. Abd el-Aziz El Suud; Arabistan’da iktidarı elegeçirir, Riyad’ı Türklerden alır. Dünya siyasetinin tamamı, bu kara altındamarlarıetrafındadönmektegecikmeyecektir.FilistinveSiyonizminkaderide,çokbüyükölçüdepetrolebağlıolacaktır.

Herzl 1902’de,KraliyetYabancıGöçKomisyonu veBüyükBritanya’nınSömürgelerBakanıJosephChamberlaintarafındankabuledilir.ChamberlainHerzl’a, o sırada Mısır’a ait olan (Mısır’ın kendisi, 1882’den beri BüyükBritanya vesayetindedir) Sina’da yer alan El Ariş’te bir koloni kurulmasınıteklifeder.Herzlise,ArjantinveKıbrıs’tanbahseder.

Aynı sırada dini bir parti olan Mizrahi, “vaat edilmiş toprakları” talepetmeküzereVilnius’takurulur.BundveMizrahiaynışehirdedoğmuşolsada,hedefleritabantabanazıttır.Biri,Rusya’dakiYahudilerinhakkınıarar;öteki,Filistin’dekilerin. Zekice bir espri, Bundcuları Siyonistlerden ayıran şeyindeniztutmasıolduğunusöyleyecektir!

1903’te Britanya hükümeti, Herzl’e resmi olarak “Yahudilerin milligeleneklerine uygun şekilde yaşayabilecekleri koşullarda”, Uganda’da birYahudi yerleşim bölgesi kurmayı teklif eder. Seçilen yerin saçmalığınarağmen, bu Herzl açısından zafer kazanmaktır. Zamanın süper gücü, millitaleplerininmeşruiyetinikabuletmiştir.

Aynı yıl Jewish Colonial Trust, Londra’da sadece 50.000 sterlinlik birsermayeyle Anglo-Palestinian Company adında küçük bir şube açmayıbaşarır. Bu, Filistin için kurulan ilk bankadır. Hareketin önderlerindenhiçbirinin,Ugandaprojesindenhenüzhaberiyoktur.

Skandal:1903’teHerzl,SiyonistkongredelegelerineUganda’dabirYahudiyuvası kurma projesini sunar.Herzl bu projenin;Rusya’dakiYahudiler içindüşünülmüşacilvegeçicibirçözümteşkilettiğini,millidavanınSiyonizminnihaihedefiolanFilistin’denvazgeçmeyigerektirmeyecekşekildetanınmasıolduğunu savunur. Delegeler hayrete ve dehşete düşer, fırtınalar kopar!Projeye en çok Rus Yahudileri karşı çıkar. Herzl’in sırdaşı Max Nordau,diğerleriyle birlikte dostunun projesini savunur. Hareket, hemen hemenbölünür.Yapılanoylamasonucunda(295lehte,178aleyhteve98çekimser),Britanyalıları sinirlendirmemek adına, fakat hiçbir taahhüde de girmeksizin,Uganda’yabasitbirgözlemekibigöndermekararıalınır.

1904’te, ikiyılöncekurulanKKL,YahudiyeveTiberyabölgesinde–sonderecemütevazıboyutlarda–ilkSiyonistarazialımlarınıgerçekleştirir.

Yine1904’tePapa IX.Pius,Siyonisthareketidesteklemeyi reddeder.Bu,Herzliçinsondarbedir.GücütükenenHerzl,3Eylülgünü44yaşındaölür.

Bunun üzerine hareketin başına, “Siyonizm” kelimesinin mucidi460

Britanyalı yazar Israel Zangwill geçer. Hareketin önde gelen yöneticileri,Ugandaprojesinisafdışıbırakır.“Topraksızbirhalkiçinhalksızbirtoprak”sloganıyla artık sadece Filistin fikrine dönülür. Yine de bazıları, Ortadoğudışında başka sığınaklar kurma fikrinden vazgeçmez. Bizzat Zangwill,Rusya’daacıçekenYahudileriçinneredeolursaolsun,hattaUganda’dabiletoprak kabul edebileceğini söyler. Kanada’dan, Avustralya’dan bahsedilir.Irak, Libya ve Angola’ya delegasyonlar gönderilir. Jacob Schiff –hâlâSiyonist olmamakla birlikte–, 9.300 RusYahudisi’nin Texas’ta Galveston’ayerleşmesinifinanseeder.

1905’teyenidenBasel’da toplananVII.Kongre,gelecektekurulacakolandevletin Filistin veya Filistin’e komşu bölgeler dışında bir yere kurulmasıfikrininihaiolarakbertarafeder.BununüzerineIsraelZangwillistifaederekUgandaprojesiniyenidenelealanJewishTerritorialOrganization’ıkurar.Biraçmaz yaşanır: Nordau, Zangwill’in yerine geçmeyi reddeder, başkanlık

DavidWolffsohn’ageçer.SiyonistÖrgüt’ünbüroları–belediyebaşkanıfazlaantisemit görülen– Viyana’dan Köln’e taşınır. Örgüt üyeleri burada iyikarşılanır.BudeğişikliğiyapmakiçinHerzl’inölmesibeklenmiştir.Filistin’deosırada85.000Yahudiyaşamaktadır.

VIII. Kongre 1907’de Lahey’de, Uluslararası Barış Konferansı ile aynıanda toplanır. Daha önce de bahsi geçen İngiliz vatandaşlığına geçmiş Ruskimya mühendisi ChaimWeizmann, hareketin bir numaralı sözcüsü halinegelir. Ancak yerleşim bölgelerinin genişliğinin büyük devletlerce tanınmayıgetireceğinisavunan“pragmatikler”üstünlüksağlarveSiyonistÖrgütnihayetYafa’da bir irtibat bürosu açar. Büro başkanlığına getirilen Arthur Rupin,Filistin’eyerleşen ilkSiyonistyetkiliolur.Hukukve iktisatokumuşdeğerlibir idareciolanRupin, ikimilliyetli –YahudiveArap–birdevletkurulmasıtaraftarıdır. Rupin köyler kurar, öğrencileri köylüye, köylüleri girişimciyedönüştürür, belli alanlarda uzmanlaşmış çiftliklerde tarım eğitimi dersleridüzenler.

YenipogromlarıtakibenFilistin’e,denizüzerindenilkRusgöçmendalgasıgelir. Göçmen sayısı 5000 kadardır. Aynı sırada Amerika BirleşikDevletleri’ne akın eden 500.000 Yahudi ile kıyaslandığında bu gülünç birrakamdır.Göçmenlerözellikle,Lenin’itakipetmeyitercihedengençlerininkigibisosyalistfikirleresahipgençlerdenoluşur.AralarındaDavidBen-Gurion,MoşeŞaretveYitzhakBen-Zvidebulunur.

Yenigelenler,30kadarköyünkuruluşunakatılır.ÜcretleçalışanAraplaraçağrı yapmak yerine, 1907’de bir meşrumüdafaa örgütü olan Bar-Giora’yıkurarlar.Öncelikleri,birsosyalisthareketoluşturmaktır.Odessa’danVladimirJabotinskyadındabirbaşkaSiyonistyönetici,saltmilliyetçibirprojeylegelir.

Ancak mali kaynaklar çok yetersizdir. Öncüler bataklığa saplanırlar. OsıradaRusya’dan Filistin’e gelen 15.000Yahudi’nin yarısı, birkaç yıl sonraburayı terk ederek Amerika’ya gider ve doğrudan buraya gelen 1.500.000Yahudi’yekatılır.

Londra’da Menahem Ussishkin, Chaim Weizmann, Nahum Sokolov ileYafa’da Filistin İşçi Hareketi, Köln’de konuşlanan Siyonist Örgüt BaşkanıWolffsohn’u,öncülerikaderleriylebaşbaşabırakmaklasuçlar.

Aynı yıl (1907), Filistin’de Yahudi meşru müdafaa örgütü Ha-Shomer

Hatsair kurulur. Yafa ve Kudüs’te İbranice gazeteler, siyasi partiler, tarımişçileriörgütleriortayaçıkar.Kudüs’teyenimahalleleroluşturulur.Yafa’nınnüfusuartık,onbiniYahudiolmaküzere50.000kişidir.

İstanbul’da, –birçok Türk Yahudi tarafından desteklenen– Jön Türklerinihtilali,1908’deAraplariçinolduğukadarFilistinYahudileriiçindebirumut

olur.Padişah,1909’datahttaniner.YerineoğluIII.Abdülhamid46geçersede,padişahın artık gücü kalmamıştır. Yunanlar, Ermeniler veYahudiler dışındaherkesehukukieşitliktanınır.

Nisan 1909’da, Filistin’deki Siyonist Örgüt’ün patronu Rupin, 60 aileyiAhuzat Bayit adında bir birlik bünyesinde bir araya getirir ve Yafayakınlarındadenizkıyısındabirarazisatınalır.Ailelerkuraylabelirlenmiştir.İleride bu bölgenin adı, Tel Aviv olacaktır. Rupin aynı yıl, Taberiye Gölükenarında Degania adlı ilk kibbutzu (topluluk) da kurar. Bu, hiyerarşi,mülkiyet ve paranın var olmadığı bir köydür. Bu ütopyanın kuramcısı;1856’daRusya’dadoğan,Filistin’e1904’tegelen sosyalist entelektüelAronDavidGordon’dur.Gordon’a göre, ancak doğaya dönüş ve paranın ortadankalkması,Yahudilerinkaderinindeğişmesinisağlayacaktır.Gordon,bütünbirmilleti bu ilkeler üzerine inşa etmeden önce, toprak ve malların ortakmülkiyeti, üyelerin mutlak eşitliği, çocukların toplu eğitimi ve paranınyokluğuilkeleriüzerinekurulutopluluklar–kibbutzlar– kurulmasını teklif eder. İlkkibbutzların çoğu, hep aynı şemayagöredüzenlenecektir:bir sudeposu,barakalar, tarlalar,biryemekodası,birkütüphane, bir bakkal, bir çamaşırhane, ahırlar. Bütün üyeleri bir arayagetiren bir genel meclis bütçeyi oylar, yeni üyelerin kabulüne karar verir.Topluluğun bütününden sorumlu bir sekreter, hazine görevlisi ve çalışmakoordinatörü ile aynı anda seçilir.Kadınlar, erkekler ile aynı işleri yapmayıtalep eder. Topluluk dışından ne Yahudi ne de Arap ücretli kabul edilir.Çocuklarıneğitimi,çocuklarüniversiteylebirliktedışdünyayıtanıyanakadarbukolektifyaşambiçimiüzerinekuruludur.

1911’de toplanan Siyonist Kongre’de –ilk kez bu kongrede bir oturumİbranice yapılır–, başka kibbutzlar kurulmasına dair bir program belirlenir.Çok kişi kibbutzun, gelecekte kurulacak olan Yahudi devletinin küçük birmodeliolduğunusöyler.Parabudevletteyasakolacaktır.ShlomoKaplansky,yine Araplarla ilişki sorununu gündeme getirir. Bankacı Warburglar’ın

uzaktan akrabası Otto Warburg, David Wolffsohn’un yerini alarak örgütbaşkanıolur.

1912’de,BirinciBalkanSavaşı sonucunda,YunanistanSelanik’i geri alır.İspanyol kökenli Yahudiler, Selanik nüfusunun yarısından fazlasınıoluşturmaktadır.Helenleştirme, ayrımcılık veYahudilerden arındırma sürecibaşlar.

1913’te XI. Siyonist Kongre, örgütün eski merkezi Viyana’da yapılır.Viyana’da, entelektüelYahudilik revaçtadır.Kudüs’te bir İbrani üniversitesikurulmasıtartışılır.

1914’te, beş yıl önce kurulan Anglo-Persian Oil Company (APOC),BritanyaAmiralliği’ninkontrolünegeçer.Amirallik,gemileriniyürütmekiçinmazotkullanmayakararvermiştir.Irakveİranpetrolü,bolcaçıkmayabaşlar.

Sonuçta,1904’ten1914’ekadar,çoğuRusyaveAvusturya-Macaristan’danolmaküzere40.000YahudiFilistin’egöçeder.AmerikalıYahudiler,Siyonisthareketle hâlâ ilgilenmemektedir. Diasporanın diğer cemaatlerinin yaptığımaliyardımlarsaöylezayıftırki,göçmenlerinüçtebirindenfazlasıFilistin’iterk ederek özellikle Amerika’ya gider. 1914’te, bütün dünyada toplamneredeyse11.500.000’ibulanYahudinüfusunun(yaniXIX.yüzyılbaşındakinüfusunüçkatınayakını)ancak80.000’iFilistin’deyaşar.

Bu 11.500.000 Yahudi’nin dünyadaki dağılımını detaylı olarak biliyoruz.

Zira ilk kez American Jewish Year Book,470 16 Eylül 1909’dan 3 Ekim1910’a kadar, 5670. Yahudi yılı itibarıyla dünyadaki Yahudi nüfusunu –elbette yaklaşık olarak– belirlemeye çalışmıştır. Yahudilerin yarıdan fazlasıDoğu Avrupa’da, sekizde biri ise Amerika Birleşik Devletleri’ndeoturmaktadır.Yahudilerin%70’indenfazlası,üçülkedeyaşamaktadır:Rusya(5.215.800), Avusturya-Macaristan (2.084.600) ve Amerika BirleşikDevletleri (1.777.200).Geri kalanların çoğu,Avrupa’dadır (%20):Almanya(607.900), Büyük Britanya ve Britanya İmparatorluğu (380.800), Romanya(250.000), Hollanda (160.000), Fransa (63.000’i Cezayir’de olmak üzere158.000), İtalya (52.000), Bulgaristan (36.455), İsviçre (12.000), Belçika(12.000), Yunanistan (8.000), Sırbistan (5.500), Danimarka-İsveç (4.000),İspanya (2.500), Lüksemburg (1.200), Girit (1.000), Norveç (642). İslamtopraklarında yaşayan Yahudiler, toplam nüfusun %7’sidir: Osmanlı

İmparatorluğu (464.000), Fas (110.000), Tunus (62.600), Pers devleti(49.500), Mısır (38.600), Libya (18.600), Türkistan-Afganistan (14.000),Habeşistan (3.000). Latin Amerika ve Asya’daki Yahudiler ise, toplamnüfusun ancak %0,5’ini oluşturur: Arjantin (30.000), Meksika (9.000),Brezilya (3.000), Küba (4.000), Surinam (1.158), Curaçao (1.000), Peru(500),Venezuela (411),Kostarika (43).Çin’de ve Japonya’da sadece 2.000Yahudiyaşamaktadır.BuYahudilerinneredeysetamamı,Şanghay’daoturur.

Sonuç olarak: 11.530.000 Yahudi’nin %90’ından fazlası Hıristiyantopraklarında yaşamaktadır. Zamanın ruhu: Sayımda Filistin, Osmanlıİmparatorluğu’ndanayrıgösterilmemiştir!

Bir yüzyıl içerisinde, coğrafi dağılım çok büyük ölçüde değişmiştir.Yahudiler artık Polonya’daki köylüler değil, Rusya ve Amerika’dakiişçilerdir. Yahudilerden bazıları, üstün yetenekli mucitlerdir. Yahudilerbundan böyle sadece dünyadaki bütün kötülüklerin aşağı yukarı istemsizajanları veya açgözlü istifçiler, tefeciler, asalaklar olmakla değil, aynızamandadünya ekonomisinehâkimolmaküzere açıkvebilinçli bir şekildehareketedenörgütçülerolmakladasuçlanırlar.

4.Çoğunluğunüstünlüğü

İmparatorluklarınölümü3Ağustos1914’te,PhilippeBunau-Varilla’yı taşıyanCristobaladlıgemi,

Panama Kanalı’nı hizmete açtığı vakit, bu olay hiç kimsenin dikkatiniçekmez.ZiraaynıgünBirinciDünyaSavaşıçıkar.

Kimsenin olmadığı gibi Yahudilerin de, başlayan trajediyi durdurmaimkânı yoktur. Ruslar, Polonyalılar, Almanlar, Avusturyalılar, İngilizler veFransızlar,Yahudilerinvatanaihanetetmelerindenkuşkulanır.Yahudilerfarkgözetilmeksizin, savaşan tarafların hepsine silah satarak savaşı başlatmakla,savaş sayesinde zengin olmakla ve pasifizmi yüceltmekle suçlanırlar.

EmperyalizmtarihiuzmanıBritanyalıO.R.Hobson,202dahadailerigiderekşöyle yazacaktır: “Rothschild ticarethanesi, Fransa’da herhangi bir yabancıhükümettendahamühimbirroloynamıştır”,“şayetRothschildkarşıçıksaydı,

Birinci Dünya Savaşı çıkmazdı.”202 Bu, insanı isyan ettiren bir mittir!Gerçekte Yahudiler, Birinci Dünya Savaşı’nın finansmanında hiçbir şekilde

özelbirroloynamamıştır.395

Elbettebütün saflardaYahudilermevcuttur, ziraYahudiler, hemenhemenher zaman olduğu gibi, vatandaşları oldukları ülkeleri desteklerler. HattaYahudilerin çoğu, ateşli vatanseverlerdir. Almanya’da, Kayzer’in birlikleridoğucephesindeilerlediktensonraorduyaalınanPolonyalıYahudilerdedahilolmaküzere,100.000Yahudicepheyegider.Avusturya-Macaristanordusundada Yahudiler mevcuttur. İngiltere’de, 50.000 Yahudi orduya alınır. 38.Kraliyet Tüfekli Piyade Birliği, Rus Yahudisi göçmenlerden oluşan biralaydır.Osmanlı İmparatorluğu’ndaYahudi nüfusun çok büyük bir bölümü,AlmanyailemüttefikOsmanlıhükümetilehineseferberolur.Rusya’daçarınordusunda, 350.000’den çok Yahudi mevcuttur. Edmond de Rothschild’inoğluJames,Britanyaordusundaçarpışır;MaxWarburg’unoğluEric,Almanordusundahizmetgörür;PaulWarburg’untorunuJimmy,kısabirsüresonraAmerikanordususaflarındadövüşecektir.

Savaş sanayiinde de durum aynıdır. Almanya’da Walther Rathenau,hammadde dağılım politikasını yönetir. Fransa’da, Clemenceau hükümetinegirenGeorgesMandel’inyanısıra,tutucubirailedengelenMarcelBlochadlıgenç bir Yahudi mühendis, geleceğinMarcel Dassault’su, yeni bir pervanetürü icat eder ve 1917’de devrim yaratan iki kişilik uçak modeli SAE-4’üüretir.Ordu,buuçakmodelini derhalkullanıma sokar.Birbaşkamühendis,AndréCitroën,“v”formundakidişliçarklarınıbırakarakhavantopumermisifabrikalarıkurar,öncecephanedahasonrapostahizmetlerinitekrardüzenler.BüyükBritanya’da,yinebirYahudimühendisveSiyonisthareketinsözcüsüChaim Weizmann, yeni bir aseton üretim şekli keşfeder. Aseton, patlayıcıimalatının vazgeçilmez solventidir. Weizmann, amirallik laboratuvarlarınınmüdürü olur. Almanya’da, Yahudi uzmanların pek çoğu Reich’ın savaşgücünüartırmakiçinçabagösterir.

Yahudifinansçılardabirokadarmilliyetçidir.MaxWarburg;Almanya’nınsavaş borçlanmalarını plase eder,Kayzer’in savaş endüstrisini finanse eder.Warburg, günlüğüne şöyle yazar: “Mali kaderimiz, Almanya’nın siyasikaderinehiçbirvakitbudenlibağlıolmamıştı.[…]AlmanİmparatorluğuiçinbizimkadarçokborçgarantisiverenbirbaşkaözelAlmanbankasıherhaldeyoktur.[…]Özellikletarafsızülkelerdenyapılanalımlardakendigarantimizi

vererek savaşın finansmanına katkıda bulunduk.”18 Londra’da Yahudi

cemaativebankaları,hükümetlerininsonunakadararkasındadır.Fransızlardaaynı durumdadır. Mesela Rothschildler veya Banque de Paris et des Pays-Bas’daHoraceFinaly.

AmerikalıYahudiler,mağlupedilmesigerekentekülkeninÇarlıkRusyasıolduğunoktasındadiğerbütünYahudilerlehemfikirdir.Gerikalankonulardabölünmüşdurumdadırlar.Bazıları,KuhnLoeb’ünesasortağıOttoKahngibi,açıkça Alman taraftarıdır. Jacob Schiff –o sırada 68 yaşındadır– Almantaraftarıdır, zira İngilizlerin doğrudan veya dolaylı olarak Rusya’yı finanseettiklerini düşünür. Henry Goldman da aynı fikirdedir. Aksine diğerleri,mesela Samuel Sachs, Fransız-İngiliz tarafını tutarak Almanya vemüttefikleriyle yapılan ticari işlemleri finanse etmeyi durdurur. Sachslar,Goldmanlar’la görüşmeyi keser. Felix Warburg ise tereddüt eder: Erkekkardeşlerinden biri Kayzer’in danışmanı iken, bir diğeri Amerika BirleşikDevletleriFederalBankası’nıyönetmektedir!

Felix Warburg ve Otto Kahn, yavaş yavaş İtilaf Devletleri’nin tarafınakayar. Schiff ise taraf değiştirmeyerek Kuhn Loeb’e istifasını sunar. Talebireddedilir. Diğerleri eninde sonunda Amerikan hükümetinin çizgisinibenimseyecek,Washington’ınçıkardığısavaşbonolarınısatmakiçinseferberolacaklardır. Bu şekilde kıta çapında bu bonoları çabucak plase edecekmuazzamsatışağlarıoluşturacakvebusayedeilerideAmerikanşirketlerinintahvillerinin bıktırana kadar plase edilmesinde kullanılan teknikleri icatedeceklerdir.

Kasım1914’te,kardeşikardeşekıranbu savaşakarşıolanFelixWarburgkendini,AmericanJewishReliefCommittee’ninhazinedarıseçtirir.AmericanJewishReliefCommittee;siperinnetarafındaolursaolsunAvrupa’dakibütünYahudilere yönelik Amerikan yardım kuruluşlarını bir araya getirir. JointCommitteeadlıbiracente,savaşkurbanıcemaatlereparagönderir.

Savaş çıkmaza girince –ve Büyük Britanya’nın Amerikan bankalarındanaldığı borçlar birikirken–, Arabistan’da Albay Lawrence, Mekke ŞerifiFaysal’a, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılışını hızlandırmak için kendisineyardımcıolduğutakdirde,şerifi,Filistin’ideiçinealacakolanbüyükbirArapülkesininhükümdarı ilanetmeyivaat eder.BöyleceMayıs1916’da,FransızordusuVerdun’deAlmanlara tek başına karşı koyarken,Londra’daGeorgesPicot,SykesileLevant’ınpaylaşılmasınıöngörenbirantlaşmaimzalar.Paris;

Suriye, Lübnan veMusul bölgesinde kendine küçük bir nüfuz alanı ayırır;Britanyalılar ise,osıradabilinenpetrolyataklarınınçoğununyeraldığı Irakveİran’ıalacaktır.Filistin’egelince,bölge,dahasonrakararverilmeküzereözel bir statüye bağlı kalacaktır. Lawrence’ın Faysal’a verdiği sözlerdenkimseye bahsedilmez. Bölgenin Arap olacağı, nasıl olsa zamanı gelincesöylenecektir.

Nisan 1917’de, Almanya’nın Atlantik’in kontrolünü ele geçirmesindenkorkan –belki de, bunun sonucunda Büyük Britanya’nın nefessiz kalarakkendisine olan borçlarını ödeyemeyecek duruma düşmesinden deendişelenen–AmerikaBirleşikDevletleri,nihayetsavaşadahilolur.BinlerceYahudi,Amerikalıaskerlerinarasındacepheyegider.Aralarında,Harvard’daokuduktan sonra deniz kuvvetlerine giren PaulWarburg’un oğlu Jimmy devardır.

JacobSchiff;OttoKahnyönetiminde1917’denitibarenBüyükBritanyaveFransa için fon tedarik edilmesini sağlayan, tarafsızları Berlin’e borçvermemeye zorlayan ve bu şekilde Almanya’nın amansız düşmanı halinegelenKuhnLoeb’denuzaklaşır.Kayzer’inşöyledediğirivayetolunur:“OttoKahn’ı ortadan kaldırmak, Amerika Birleşik Devletleri başkanını veya

General Pershing’i ortadan kaldırmaktan daha önemlidir.”54 Nitekim birdenizaltı filosu,Warburg’unAvrupa’yagitmeküzerebindiğigemininpeşinedüşer.

Haziranayında, savaşborçlarınıödeyememesırasıAlmandevletinegelir.KimseAlmanya’ya–başkalarınınyanısıraOttoKahn’ınbaskılarısayesinde–taze borç para vermediğinden, Kayzer merkez bankasına başvurur.Merkezbankası, para basma mekanizmasını harekete geçirir; o zamana kadarfrenlenenenflasyonpatlar.BununüzerineMaxWarburg;tarafsızülkelerden,toprak terki de dahil olmak üzere belli şartlarla, yeniden uzun vadeli borçalmayaçalışılmasıkonusundaKayzernezdindeısrarcıolur.Warburg’unplanısaf dışı bırakılır. Warburg, 6 Temmuz 1917’de Reichstag’ta, denizaltısavaşının başarısız olacağını ve Almanya’nın ekonomik çöküntü sonucusavaşıkaybedeceğinisöyler.

Bu sırada General Allenby’nin Britanyalı birlikleri, Arap yardımı veArabistanlı Lawrence’ın manevraları sayesinde, Filistin’e doğruilerlemektedir. Siyonist hareket, Kudüs’ün kontrolünü Londra’nın Arap

müttefiklerine bırakmaya razı değildir. 4Haziran 1917’de, FransızDışişleriBakanlığı genel sekreteri, Lord Rothschild’in gönderdiği bir mektubacevaben, Filistin’de bir “Yahudi milleti”nin kurulmasından yana olduğunuaçıklar. Ağustos ayında Dünya Siyonist Örgütü’nün yöneticileri, ChaimWeizmann ve Lord Rothschild, bir İngiliz-Filistin Komitesi kurar. Komite,BritanyaDışişleriBakanıLordBalfour’a, savaştan sonraFilistinkonusundane yapmayı düşündüğü sorar. Söz konusu mektup gönderildikten sonra,BritanyalıbirliklerFilistin’egirmedenönceolumlubircevapalabilmek için

yoğunbirpazarlıksüreci7başlar.

2 Kasım 1917’de Lord Balfour, British Zionist Federation Başkanı LordRothschild’e, iki aydır beklenen, 20 yıldır ümit edilen, 20 yüzyıldır hayalikurulanveşartlarıözenletartışılmışolanomektubugönderir:

“SevgiliLordRothschild,

“Size,Majestelerininhükümetiadına,Siyonist talepleresıcakbaktığımızadair kabineye sunulmuş ve kabine tarafından onaylanmış olan aşağıdakibildiriyigöndermektenbüyükmemnuniyetduyuyorum.

“Majestelerinin hükümeti, Yahudi halkı için Filistin’de milli bir vatankurulmasını desteklemektedir. Majestelerinin hükümeti, Filistin’de yaşayanYahudi olmayan toplulukların sivil ve dini haklarına veya başka ülkelerdeyaşayanYahudilerin haklarına ve siyasi statülerine zarar verecek hiçbir şeyyapılmadığı sürece, bu hedefin gerçekleştirilmesi için her türlü çabayıgösterecektir.

“Bu bildiriyi Siyonist Federasyon’un bilgisine sunarsanız, size minnettarkalırım.

“ArthurJamesBalfour.”

Lord Rothschild’in mektubun yegâne alıcısı olmasının nedeni,Weizmann’ın bu yöndeki ilk girişimlere ve ilk mektup taslağının yazımınadahil edilmemiş olmasıdır. Mektup tam zamanında gelmiştir. Birkaç haftasonraAllenby’nin ordusuKudüs’ü ele geçirerek şehir üzerindeki 400 yıllıkTürkhâkimiyetinesonverir.FilistinfiilenBritanyamandasıolur.Filistin’de(Mavera-i Ürdün de dahil olmak üzere) sadece 56.000 Yahudi ile 600.000Arap yaşamaktadır. Fransa ve İtalya –Londra’nın savaşmüttefikleri–,DoğuSorunu’nun çözümünü salt Britanyalılara bırakmamak için Balfour’un

bildirisinianındaonaylar.

26Kasım1917’de,Bolşevikler’in iktidarıelegeçirmesindenbiraydanazbir süre sonra, Lenin’in Rusyası ateşkes talep eder. 3Mart 1918’de Troçkiyönetimindeki Ruslar, son derece geniş topraklardan vazgeçmek suretiyleBrest-Litovsk Barış Antlaşması’nı imzalar. Bunun üzerine Almanİmparatorluğu;,soluklanacak bir aralık bulduğuna, hatta zaferin olasıolduğunainanır.Gerçekteise,cançekişmeyebaşlamıştır.

Nisan ayında, bankacılar adına kendini Almanya’ya konan maliambargonun organizatörü ilan eden Otto Kahn, Fransa’da kahraman gibikarşılanır. Kahn, kendisini “yaşayan en büyük Amerikalı” olarak niteleyenClemenceau ile akşam yemeği yer, cepheyi ziyaret eder, müttefiklereAlmanya’nın komünist devrim tehdidi altında olduğunu –Kahn bunu,kendisini Madrid’de ağırlayan ve boşboğazlık eden İspanya Kralı XIII.

Alfonso’dan öğrenmiştir– haber verir.54 Bu, önemli bir haberdir. Zaferi,cephedenöncecephegerisindeeldeetmekmümkündür.

Haziran1918’dePaulWarburg,görevsüresininyenilenmezamanıgelince,BaşkanWilson’a,AmerikaBirleşikDevletlerisavaşagirdiktensonramerkezbankası başkan yardımcılığını eski birAlman vatandaşına bırakmamak için

görevini terketmeyiteklifeder.18Warburg, istifasınınkabuledilmesineçokşaşırır.Hayal kırıklığına uğrayanWarburg,KuhnLoeb’e geri döner.O günTheNewYorkTimesşöyleyazar:“Kimsebütünalçakgönüllülüğüyle,FederalRezerv Sistemi’nin kurucusu unvanı üzerinde ondan daha fazla hak iddia

edemez.”18Ağustos1918’deBaşkanWilson,yediaytereddütettiktensonraLordBalfour’unbildirisinionaylar.

Berlin’de, şimdilik askeriden çok siyasi olan karışıklıklar artar. Ekim ayıbaşında Kayzer; Baden Prensi Max’ı şansölyeliğe çağırır, Max Warburg’amaliyebakanlığınıteklifeder.Warburg,görevireddeder,ziraailesindebakanyoktur.5Kasım’da,devrimcibirkomiteHamburg’daiktidarıelegeçirir.MaxWarburg’unprestijiöyleyüksektirki,sözkonusukomitekendisinirehinalıpşehrin parasının nerede olduğunu söylemesi için sıkıştırdıktan sonra,

Warburg’unailesinikorur,Max’ıyemeğeçağırır,onunöğütlerinidinler.18II.WilhelmtahttaninerekHollanda’yasürgünegider.KayzerveMax’ınYahudidostu, Hamburg American Line’ın kurucusu ve en büyük Alman

sanayicilerinden biri olan Albert Ballin, ülkesinin bozgunu karşısındakederindenintihareder.

Amerika Birleşik Devletleri artık dünyanın en büyük gücüdür. Buğday,kömür ve çelik üretiminde bir numara olan ülke, dünyada var olan altınınyarısını elinde tutar. Dolar, halen gerçek anlamda altına çevrilebilen tekparadır.Sterlin,miadınıdoldurmuştur.

Alman hükümetinin yeni lideri Friedrich Ebert, Max Warburg’danParis’tekibarışmüzakerelerinekatılacakmalidelegasyonuyönetmesinitalep

eder.223Max’ınerkekkardeşiPaulWarburg,Amerikandelegasyonundayeralacaktır!Bunundışında,birYahudidelegasyonudagörüşmelerekatılacaktır.Yahudi delegasyona, 30 yaşına gelmeden borsadan servet kazanmasıyla ünsalanveozamandanberibirçokAmerikanbaşkanınatavsiyelerdebulunmuşbirWallStreetfinansçısıolanBernardBaruchbaşkanlıkeder.

Görüşmeler12Ocak1919’da,Almanya’dakanlıhaftavegenelgrev tamhızıyladevamederkenbaşlar.PolonyalıYahudilerKarlLiebknechtveRosaLuxemburgkısasüresonraöldürüleceklerdir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun geleceği sorunu tartışıldığı sırada, Yahudidelegasyonun üyesi Chaim Weizmann, Filistin’in kaderinin görüşüldüğükonferansta şöyle konuşur: “Biz, bir Yahudi devleti talep etmiyoruz. Biz,ülkede bölgedeki devletin kontrolü altında, Filistin’e göçmengönderebilmemizi sağlayacak belirli koşulların ve bir idarenin oluşmasınıtalep ediyoruz […]. Kendimizi İbrani dilinin öğretileceği okullar açmayaadayacağızveyavaşyavaşFransanekadarFransız,BüyükBritanyanekadarBritanyalı ise o kadar Yahudi bir millet yaratacağız. Söz konusu milletnüfusunçoğunluğunuoluşturduğunda,işteozamanülkenindevletinikurmayı

talepetmevaktigelecek.”444

Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Faysal, İngilizlerin verdiği söze güvenerekVersailles’da Weizmann ile, “milli ülkülerin gerçekleştirilmesi içinişbirliği”nden bahseden bir anlaşma imzalar. Faysal, bütün bölgeye yayılanbir Arap devleti kurulacağı sözüne karşılık, Balfour’un bildirisinin hayatageçirilmesini kabul eder. Baruch, Avrupa ülkelerinde yerleşik Yahudilerevatandaşlıkhaklarıilekültürelhaklartanınacağınadairgarantieldeettiğigibi,SiyonistleriçinFilistin’ikontroletmehakkıdaeldeeder.

Almanlar, sömürgelerinin ellerinden alınmasına, Ren Nehri’nin solyakasının tarafsızlaştırılmasına, yabancı ülkelerdeki yatırımlarından vedonanmalarının önemli bir bölümünden vazgeçmeye ve İtilaf Devletleri’ne“tazminat”olarak132.000.000.000altınmarködemeyerazıolur.Sözkonusutazminatın 5.000.000.000’ı, gıda ve hammadde ikmaline karşılık 1 Mayıs1921’den önce ödenecektir. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalanır.Birçok yeni devlet ortaya çıkar:Çekoslovakya,Macaristan, Polonya,Baltıkülkeleri…

7.000.000 Osmanlı, Rus ve Avusturya-Macaristanlı Yahudi’yi, bundanböyle27devletsınırıayırmaktadır.

SovyetlerBirliği’nindoğuşu

Karl Marx, kapitalizmin ortadan kalkmasıyla antisemitizmin de ortadankalkacağınıöngörmüştür.OysaRusya’yasosyalizmhâkimolduğunda,durumhiçdeböyleolmaz.

Mart1917’deçarlıkrejimininçöküşü,1905’tekidevrimciolaylardansonraSt. Petersburg’da kalmış birkaçYahudi ailenin de göç etmesine neden olur.AralarındaBaronAlexandredeGünzburgilekarısı,GeorgeWarburg’unkız

kardeşi de yer alır.18 Ancak Yahudi kitleler, otokrasinin devrilmesinicoşkuyla karşılar. Bolşevik Parti üyeleri arasında görece az sayıda Yahudibulunursa da, üst düzey yöneticiler arasında birçok Yahudi yer almaktadır.Özellikledörtisimdikkatçeker:Lenin’inenyakınmesaiarkadaşlarındanbirihalinegelen,III.EnternasyonalBaşkanıolarakgörevlendirilenveZinoviyevadıylabilinenGrigoriEvseyeviçRadomyslsky;birçokYahudi subaylaKızılOrdu’yu kuran ve Leon Troçki adıyla bilinen Lev Davidoviç Bronstein;Litvanyalı geleneklerine bağlı Yahudi bir aileden gelen, Talmud’da cezahukuku üzerine bir hukuk doktorası bulunan, Rus Sosyal DemokratPartisi’ninBolşevikhizbiüyesi,dahasonraBolşevikPartiüyesiYidişyazarIsaacNachmanSteinberg,30yaşında adalet halkkomiseri olur; sonolarak,Londra’da tutuklanarak Britanyalı bir konsolosa karşılık serbest bırakılanMaksimLitvinov,dışişlerihalkkomiseryardımcısıolur.Dahaazgözönündeolan başka Yahudiler de mevcuttur. Maliye halk komiseri Sokolnikov,SovyetlerYürütmeKuruluBaşkanıSverdlovgibi.Troçkietrafında toplananbirçokkişi,evrenselsosyalizm,“evrenselkomün”hayallerikurmaktadır.Rusdevrimiise,buoluşumunilketabıolacaktır.

“RusyaHalklarınınHakları Bildirgesi”, önceleri Yahudilere dini vemillihaklar tanır. Sinagoglar, Yahudi okulları açılır, İbranice ve Yidiş dilindeyayınlarortayaçıkar.Ancakuygulamayadairkararnameler,yeniözgürlükleriçok katı bir şekilde sınırlandırır. Ocak 1918’den itibarenKilise ile devletinbirbirindenayrılması;farklıdinvemezheplerdendinadamlarınınmallarınaelkonmasına,HıristiyanveyaYahudidineğitimininbütünüyleyasaklanmasınanedenolur.

MarxiçinolduğugibiBolşevikleriçindedin,kapitalizminyokolmasıyladoğalolarakyokolacaktır.Lenin’egöre,“bizimdüşmanımızolanhahamlarınve burjuvaların sloganı” olan Yahudi kültürünün muhafaza edilmesi söz

konusudeğildir.226TroçkiiçindeYahudilik,sosyalizminyerleşmesiyleyokolacaktır.

1918ilkbaharında,BolşevikdevrimUkrayna’yayayılırken,buradabirsivilsavaş patlak verir. Kızıl Ordu aynı anda; Petlyura’nın Ukraynalı gerillası,Denikin ve Vrangel’in Beyaz Ordu’su ve Pilsudski’nin Polonya ordusunakarşıkendini savunmakzorundakalır.Atamanlarolarakbilinençete reisleride savaşa dahil olur. Bütün bu Bolşeviklik karşıtı orduların bir diğer ortakdüşmanı ise, bölgede yaşayan 2.000.000 kadar Yahudi’dir. Bu ordularYahudiler ile karşılaştıklarında, koro halinde pogromların eski sloganınıhaykırır:“Rusya’yıkurtarmakiçinYahudileriöldür!”Yahudimeşrumüdafaagruplarıoluşur.KızılOrdusavaşıkazanınca,bozgunhalindekiBeyazordularkarşılaştıkları bütün Yahudileri katleder. Neredeyse iki bine yakın pogrom,100.000’denfazlakişininölmesine,yarımmilyoninsanıniseevsizkalmasınanedenolur.

Savaşın sonunda, Kasım 1918’de, Polonya ile Litvanya, 1795’tekaybettikleri bağımsızlıklarını geri kazanır. Bunun üzerine PolonyaYahudilerinin bir bölümü, önemli nüfus hareketleri pahasına Rushâkimiyetinden ayrılır. Yeni Polonya, Rusya’dan gelen 600.000 Yahudi’yikabuleder.Zorakisatışlar,cinayetler,açlık…2.500.000Yahudi,kesinolarakSovyet yörüngesinde kalır. 1.500.000 Yahudi ise, Polonya topraklarındakalarak diktatörlükten kurtulmuş gibi görünür. 20 yıl sonra, SovyetlerBirliği’ndeyaşayanlarınbirkısmıhayattakalacak,Polonya’dakiYahudilerintamamıiseyokolacaktır.

1919’da, Polonya’daki Bund büyük bir coşkuyla tekrar oluşturulur.

Rusya’daki Bund, Komünist Parti’ye katılarak Yevsektsiyalar (“Yahudi

birimler”)kurar.226

Savaş,Rusya’nınbatısındadevametmektedir.GeçiciolarakUkraynalılarlaittifak kuranPolonyalılar,Mayıs 1920’deKiev’i alırsa da, daha sonraKızılOrdu karşısında geriler. Savaş, Varşova önlerine gelir. Polonyalılar,Tuhaçevski’nin süvari birliğini ve bu birliğin Berlin’e doğru ilerleyişinidurdurur.YenidenyokolmatehlikesiylekarşıkarşıyakalanPolonya,ateşkesikabul eder. Ateşkes, 12 Ekim 1920’de Riga’da imzalanır. BağımsızlıkbekleyenUkrayna,Rusyatarafındayutulur.Rusya’dakalanvePolonyalılarınyanındasavaşmışolanYahudiler,vatanhainleriolarakgörülürvebunagöremuamele görür. Rusya’nın dört bir yanından Siyonist bir konferansa gelendelegeler tutuklanarak Sibirya’ya sürülür. “Burjuva ve dini bir eğilim”göstermeklesuçlananYahudiörgütlertasfiyeedilir.Yahudikalmakistemeklehata yapan “burjuvalar” ile Yahudi olmaktan vazgeçmeye hazır olduğusöylenenişçilerarasındaayrımyapılır.

KiliselerihedefalantedbirlerinaynısıYahudiliğedeuygulanır.Sinagoglarve okullar kapatılır; kitaplara el konur; yardım kuruluşlarının faaliyetgöstermesi engellenir. Ülkede halen mevcut az sayıdaki Yahudi burjuva,BeriyaveDzerjinski’ninsiyasipolisiÇekatarafındantutuklanır.Yidişdilininkullanılmasına ve bu dilde tiyatro ve basına hâlâ izin verilmekteyse de,pratikte Yidiş dilinde ne lise ne de üniversite mevcut olduğundan, bu dilikonuşanlarınsayısıgittikçeazalaraktükenmeyeyüztutar.İbranice,bu“gericivedinidilin”eğitimideyasaklanır.

Sovyet hükümeti 1920’de, dükkânları millileştirilen Yahudi esnafa şöyleseslenir:

“Sovyet iktidar, inatla spekülasyon ve serbest ticarete karşı mücadeleveriyor. İktidar bunu yaparken kendi iradesi dışında, çarın politikalarıyüzündenşimdiyekadarküçükesnaflıkvebaşkaeğretimesleklerlegeçiminisağlamayazorlanmışYahudikitleleredeağırbirdarbeindiriyor.Ancaksizleribu utanç verici ve kazanç sağlamayan işlerinizden alıkoyarken, iktidar aynızamanda sizlere, çarlık rejimi sırasındayapmanızyasakolan tarımdadahilolmak üzere sağlıklı, dürüst ve üretken işlere girme hakkı ve fırsatı da

sunuyor.İşçisaflarınakatılın,Sovyetiktidaryardımınızakoşacaktır!”226

Rus Yahudiliğinin ortadan kaldırılması süreci devam etmektedir. Göçetmek Yahudilere yasaklanır. Amerika’ya gitmek artık söz konusu değildir.Rusyaaçıkbircehennemiken,SSCBkapalıbircehennemhalinegelir.

Bazıları yine de göç etmeye muvaffak olur.Martov, Rusya’yı terk eder;Nabokov’un ailesiyle birlikte Berlin’e yerleşerek Menşeviklerin temsilcisiolur. Kerenski yönetimi sırasında Petrograd valisi olan ve altı ay hapistetutulan Pinhas Rutenberg’in Filistin’e göç etmesine izin verilir. Rutenbergburada, elektrik şirketini kuracak ve ilk çekirdekYahudi ordusuHaganah’ıyönetecektir.

Batı Avrupa’da, Bolşevik devriminin Yahudiler tarafından yönetildiğiiddiaları devam eder. Büyük Britanya, Fransa ve Amerika BirleşikDevletleri’nde, “uluslararası Yahudilik” ile Rus devrimi arasında bir bağolduğundan söz edilir. 8 Şubat 1920’de, Winston Churchill şöyle yazar:“LeninhariçRusönderlerinçoğuYahudi.Bunaekolarak,enbüyükilhamve

güç kaynağı daYahudi önderlerden geliyor.”226Ne tuhaftır ki işte tam busırada, Londra bazlı The Times’ın bir Türk okurunun mektubu, SiyonBilgelerinin Protokolleri aldatmacasının gerçek yazarını ifşa eder. Şüphesizgerçeğe,çarıngizlipolisiOhranka’nınarşivlerindenulaşılmıştır.Aynısıradaİstanbul’da,Rusedebiyatınıngizemdolubirbaşyapıtınınmüsveddesipeydaolur:KokainliRoman.

Devrimin Yahudi önderleri gözden düşer.226 1923’te, genç Adalet HalkKomiseri Isaac Nachman Steinberg, Moskova’yı terk etmeyi başarır. NewYork’a yerleşen Steinberg; Yidiş dilinde siyasi denemeler yazacak, Yahudiyayınların editörlüğünü yapacak ve bir Yahudi araştırmaları enstitüsününmüdürü olacaktır. Britanya Komünist Partisi’ne gönderilen bir mektuptançıkan skandala adı karışan Zinoviyev, aynı Troçki gibi, Stalin tarafındanbertarafedilir.Herşeyerağmen1925’te,TheTimes’ınSSCBmuhabiriRobert

Wilton,448 kanıt olarak birtakım isimler dökerek Komünist Parti MerkezKomitesi’nindörtteüçününYahudilerdenoluştuğunu,23bakandan17’sinin,Politbüro’nun 60 üyesinden 41’inin Yahudi olduğunu yazar. Wilton’ınyazdıklarıdoğrulanabilirdeğildir.İsimlerhiçbirşeyikanıtlamaz,yazarınilerisürdüğühiçbirdeliliknaedicideğildir.

1924’te, Yahudilerin yeni kurulan SSCB’de daha iyi şartlarda

yaşayabilmelerinisağlamaküzere,–SSCB’ninrejimineitirazetmeyen–FelixWarburg ile Julius Rosenwald (Sears&Roebuck’ın patronu), John D.Rockefeller Jr.’ın da desteğiyle (antisemitler, gerçekle bağdaşmadığı halde,Rockefeller’ın“gizliYahudi”olduğunuiddiaedeceklerdir),AmericanJewishJoint Agricultural Corporation’ı kurarlar. Hedefleri, Sovyet yetkililerin deonayıyla, yüz binlerce Yahudi’yi 2.500.000 akra yayılacak 215 tarımişletmesindebirarayagetirmektir.Agro-Joint;araziler,sürüler,traktörlersatınalır,zanaateğitimi(matbaacılık,ahşapişçiliği)vermeküzere400okulfinanseeder. 1927’de Felix Warburg, bu Yahudi tarım kolonilerden 40’ını ziyareteder. Bunlardan ikisi kendi adını taşımaktadır. Warburg buralarda öyle iyikarşılanırki,döndüğünde,Yahudiliğinkültürelplandayokedilişindenhiçbirşekildesözetmeksizin,“Yahudilerinekonomikdurumunuiyileştiren”Sovyetrejimine methiyeler düzer. Aynı yıl Sovyet hükümeti; Çin sınırına yakınstratejik bir bölgede,Birobican adında bir “Yahudi özerk bölgesi” kurmayakarar verir. Agro-Joint, ilk koloni sakinlerinin 1928 itibarıyla bölgeyeyerleşimini finanse etmekle görevlendirilir. Kıtlık,milyonlarcaYahudi, Rusve Ukraynalı köylünün ölümüne neden olur. 1930’da, partinin Yahudibirimleri, Yevsektsiyalar lağvedilir; Stalin tarafından “milliyetçi eğilimli”olmakla suçlanan yöneticileri sürgüne gönderilir veya infaz edilir. Stalin,mezar kitabesi niyetine şöyle der: “Yahudi sadece kâğıt üzerinde millettir.Siyonizm gerici bir burjuva hareketi, Yidiş dili ise bir jargondur.” LazarKaganoviçiledahabirkaçYahudi,halenülkeninenyüksekmevkilerindeyeralır.LefEfimoviçMarjassin,hâlâmerkezbankasıbaşkanıdır.

Farklı bir Yahudi yaşamöyküsü: 1898’de New York’ta, –aile geleneğinegöre önce Rusya’ya Kudüs’ten gelmiş– Yahudi göçmen bir ailede dünyayagelen ve “Çekiç Yehuda” da denen Yehuda Makkabi’nin soyundan inenArmand Hammer (Arm ve Hammer, kol ve çekiç Rus Sosyal DemokratPartisi’nin simgesi olduğu için seçilmiş olmasın?…). Babasının Armand’ınismini, Kamelyalı Kadın’ın kahramanından esinlenerek koyduğu söylenir.1917’de tıp öğrenimi gören Hammer, babasının küçük ecza laboratuvarınıdevralarakdünyanınilkzencefilüreticilerindenbirihalinegelir,zenginolur,tıpeğitimini1921’deColumbia’datamamlar,osıradaaçlıkyaşananRusya’dahekim olarak hizmet verir, burada çok değerli kürkler keşfederek bunlarıAmerikanbuğdayıylatakaseder.Hekimliktençokkendinibuşekildefaydalıhisseden Hammer, Lenin’e duyduğu dostluğu kapitalist sisteme olan tam

bağlılığıyla bağdaştırarak Doğu-Batı ticaretinin efendilerinden biri halinegelir. SSCB’de amyantmadenleri işletir, ülkeye araba ve traktör ithal eder,sanayi ürünlerine karşılık devlet nezdinde sayısız Rus sanat eseri satın alır.1931’de Sovyetler Birliği’ni terk eder ve iş dünyasından çekilir… Ta kikendisinimütevazıbirpetrolşirketininsahibiolarakbuluncayadek.Hammer,söz konusu şirketi bir dev haline getirecektir:Occidental Petroleum.Şirket,başkalarınınyanısıraLibyapetrolünüdegeliştirir.

1928’deBirobican, her ne kadarYahudiler buradaki nüfusun beşte birinidahi oluşturmazsa da, “Yahudi özerk bölgesi” ilan edilir. Kolektifleştirmepolitikası çerçevesinde, Agro-Joint’un zengin kolonilerine Sovyet yetkililertarafından el konarak komşu kolhozlara bağlanır. Buralarda yaşayanYahudiler,zorladiğerköylülerlekaynaştırılır.

SovyetlerBirliği’ndeyaşayanYahudilerin%40’ı, bundanböyle altı şehredağılmıştır. Bu Yahudilerin yüz binlercesi işçi olmuştur. Karma evliliklerçoğalmıştır.Baskılararağmen,hernekadarYahudilernüfusunancak%2’sinioluşturursada,öğrencilerin%15’ihâlâYahudi’dir.

1930’dan itibaren, o zamana kadar Çiçerin’in yardımcısı olan MaksimLitvinov, Sovyet dışişlerine getirilir. Litvinov 1933’te, SSCB’nin AmerikaBirleşikDevletleritarafındantanınmasınısağlar,AmerikailebirlikteNazilerekarşı ittifak kurulması fikrini savunur. Litvinov Mayıs 1939’da, Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı imzalandıktan sonra görevinden alınır, yerineMolotov getirilir. 1943’e kadar Sovyetler Birliği’nin Amerika BirleşikDevletleribüyükelçisiolarakkalanLitvinov,1951’deölür.

Savaş patladığında, Polonya’nın doğusu ile Baltık ülkelerinin ilhakı,Rusya’dakalan3.000.000Yahudi’ye2.000.000PolonyalıYahudiilaveeder.

5.Yeni,kriz,eski

WeimarveWallStreetHannah Arendt; Yahudilerin hâkim rollerini ve nüfuzlarını kaybettikleri,

toplumla gittikçe kaynaşıp asimile oldukları an, antisemitizmin arttığını ve

Yahudilerin en büyük tehditle o vakit karşı karşıya kaldıklarını belirtir.14

Dahaöncekiyüzyıllardabirçokdefaolduğugibi,BirinciDünyaSavaşı’ndansonradadurumbudur.

Avusturya’da antisemitizm, Metternich veya Franz Joseph zamanındadeğil,1920Cumhuriyetisırasındaşiddetlenir.Fransa’dadaenfecisaldırılar,FransızYahudilerinmali güçlerinin zirvesindeoldukları İkinci İmparatorlukzamanında değil, Yahudilerin önemli görevlerde daha az görüldüğü Birinci

DünyaSavaşısırasındayaşanmıştır.14Almanya’da,ülkenüfusunun%1’denazını oluşturan (460.000 kişi), toplumla kaynaşmış, ülkenin kültürünütamamen benimsemişYahudiler, 1918 felaketinin ertesinde vahşi saldırılarauğramakta gecikmeyecek, hatta içlerinden en nüfuz sahibi olanlaröldürülecektir.

ÜlkeninbirnumaralıbankacısıMaxWarburg,Ballin’inölümündensonra

iflastan kurtardığı “Line” için yeni gemiler satın alınmasını finanse eder.81

Max; Versailles Antlaşması’nın Almanya’ya dayattığı şartların etrafındandolaşmak ve Zeiss ile Krupp’un yurtdışındaki şubelerine el konmasınıönlemek için, söz konusu şubelerin MM. Warburg’un Londra veAmsterdam’dayenidenaçtığı ikişubetarafındansatınalınmasınısağlayarak

bunları İngiliz ve Hollandalı şirketler gibi gösterir.18 Mayıs-Ekim 1921tarihleri arasında imar bakanlığı yapan Walther Rathenau, dışişleri bakanısıfatıyla Çiçerin ile Rapallo Antlaşması’nı müzakere eder. Rathenau; hemtotaliter sosyalizmi hem de teknik ilerleme yoluyla insancıllığını kaybedenkapitalizmi eleştiren, ekonominin devlet tarafından kontrol edildiği,şirketlerin iseücretliler tarafındanyönetildiğiüçüncübiryolönerdiğikitabıYeni Toplum’u kaleme alır. Yahudi hukukçu Hugo Preuss, WeimarAnayasası’nıhazırlar.KurtEisner,Bavyera’dakidevrimcihükümetiyönetir.Eisner’inbaşınıçektiğiekipteyeralanbakanlarınçoğunluğuYahudi’dir.

Antisemitizm patlama gösterir. Kısa sürede Yahudi avı başlar. 1921ilkbaharındaKurtEisnerileEisner’inYahudibakanlarındanbirçoğuveHugoPreussöldürülür.24Haziran1922’de,osıradadışişleribakanıolanWaltherRathenau, Consul adında bir gizli örgüt üyesi iki antisemit milliyetçitarafından öldürülür. Bu Yahudilerin hepsi, Almanya’ya dayatılan savaştazminatını iptal ettirmeyi başaramamakla suçlanır. Alman bankalarınınhemen hemen hepsi iflas etmiş durumdadır. MM. Warburg ancak KuhnLoeb’ünverdiğiborçlaayaktakalır.

Eylül 1923’ün sonunda, Paul ve Max Warburg, Norddeutsche Bank veDresdner Bank ile birlikte, Hamburger Bank’ı kurar. Hamburger Bank,

teminatı altın olan ve MM. Warburg aracılığıyla –para burada da KuhnLoeb’dengelir–dolara reeskontedilebilirkâğıtparalarbasar.BuönceMM.Warburg’u,dahasonra66yılönceolduğugibiHamburg’ukurtarır.İkiyıldırReichsbank’ın başında bulunan Hjalmar Schacht bu fikri benimseyerekŞansölyeGustavStresemann’a,bütünAlmanya’dageçerliolacakRentenmarkadında yeni bir para yaratmayı önerir. Bu yeni paranın teminatı, Almanekonomisinin varlıklarının tamamı olacaktır. Ayrıca yeni bir para basmakurumu, Rentenbank kurulacaktır. Büyük bir başarı elde edilir.Warburglar,WeimarCumhuriyeti’ninstabilizeolmasınısağlamıştır.

MaxWarburg1925yazında,Schachtilebiröğleyemeğisırasında,Ebert’in28Şubat1925’teölmesiüzerinecumhurbaşkanıseçilenMareşalHindenburgiletanışır.

Max Warburg, Sovyetler Birliği’ne ticari kredi açmak üzere birkonsorsiyumun başında Moskova’ya gönderilir. Burada, aynı sırada tarımkolonileriniziyaretegelmişerkekkardeşiFelixilekarşılaşır…

Aynı yıl Amerika’da, işsizlik nedeniyle Doğu Avrupa’dan gelengöçmenlerekotakonur.Büyükgöç, tamdadramatikbir şekilde zaruri halegeldiğisıradadurur.

Yahudiler,AlmanbankalarındaveAlmansanayiinde100yılıaşansüredirellerinde tutukları kilit noktaların neredeyse tamamını yitirmiştir. OscarWassermann’ın yönettiği Deutsche Bank ile Jacob Goldschmidt’inDarmstädterBank’ıdışında.AlmanYahudicemaati,toplumlaiyicekaynaşır;karmaevliliklerartar.Cemaatokadarbüyükbirhızlaasimileolmaktadırki,dönemin istatistikçileri bu cemaatin 1950 yılı itibarıyla yok olacağınıöngörmektedir!

Budurgunzamandabirkaçistisna.BüyükBritanya’daRothschild-ler’in286

bankası nüfuzunu korur. Fransa’da Horace Finaly, Banque de Paris et desPays-Bas’nın başkanlığına gelerek bu bankayı çok büyük bir banka halinegetirir.MarcelBlochartıkarabaveavcı-bombardımanuçaklarıüretmektedir.Ancak Fransız motorlarının düşük kalitesi nedeniyle, bu araçların etkinliğibelli bir sınırı aşamaz. André Citroën 1919’da, Avrupa’nın ilk seri üretimyapan otomobil fabrikasını kurar. Citroën,marketing ve reklamı icat eder.Hatta işi megalomaniye vurarak Eiffel Kulesi’ne 250.000 ampulle adını

yazdırır! BüyükYahudi hami, Fransa’da gençYahudilere sanayimesleklerieğitimi vermek üzere kurulan sosyal kurum ORT’nin gelişmesine yardımeder. Parayla pek ilgilenmeyen, daha çok kumara ve kadına düşkün olanCitroën, 1934’te iflas ederek Traction adlı “küçük araba”nın piyasayasürülüşününhemenakabindeve1935’teölümündenbirkaçayönce,şirketini,birnumaralıalacaklısıMichelin’ebırakmakzorundakalır.

Amerika Birleşik Devletleri’nde, Yahudilerin beşte dördü New York,ChicagoveLosAngeles’tayaşamaktadır.AmerikalıYahudinüfusunundörttebiri hâlâ proleter sınıfa dahil olsa da, Almanya’dan gelen göçmenlertekstilden bankacılığa geçerek diğer meslekleri Doğudan kısa süre öncegelmiş göçmenlere bırakır. Doğudan gelen göçmenler de kısa süre sonraişçiliktenavukatlığaveyahurdacıdanesnaflığaterfiedeceklerdir.Yahudilerinartık %60’ı ticaretle uğraşmaktadır, %17’si ise serbest meslek sahibidir(1900’debuoran%3’tür).Çokazıhâlâişçidir.İlerlemekiçinhertürlüsosyalyükselmeyolunabaşvurulur. İkisavaşarasında26AmerikalıYahudi,dünyaboks şampiyonudur. En ünlüleri Barney Ross ve Benny Leonard’dır.Muazzambirbaşkalaşım!

Sanayi sektöründe müstesna bir yaşamöyküsü: Louis Blaustein 1922’de,petroldeviAmericanOilCompany’yi (Amoco)kurar.1883’teLitvanya’dangelen ve önceleri işportacılık yapan Blaustein; 1900’de bakkallara gazyağı,1910’da isebenzinveAmoco adınıverdiğiözelbir sıvıyakıt satmaküzere,atlarınçektiğisusızdırmayanbirrezervuaricateder.ServisistasyonlarıkuranBlaustein,1923’tearabakullanımıgeliştiğinde,kendisinepetroltedarikedenStandard Oil’e artık bağımlı olmamak için, Amoco’nun yarısını Pan-American’a bırakır. Ancak Pan-American, 1925’te Standard Oil tarafındansatın alınır… Amoco bağımsızlığına ancak çok sonraları, Rockefellerimparatorluğu tekelcilik karşıtı yetkililer tarafından parçalandığı vakitkavuşacaktır.

Büyükailelersilinir.Nisan1920’de,savaştanhiçbirşeyanlamayanJacobSchiff, arkasında 50 ila 200.000.000 dolar olduğu tahmin edilen bir servet,yani hayatı boyunca sosyal faaliyetlere dağıttığımeblağdan çokdaha azbirmeblağbırakarakölür.Schiff’inoğluMortimer,yıldahâlâ9.000.000.000 dolar toplayan Kuhn Loeb’ün başına geçer. Bu paranın üçteikisi demiryollarını finanse etmeye, kalanı ise sanayiyeveyabancı emisyon

kurumlarına ayrılır.18 Ortaklar halen kişi başına yılda 1.000.000 dolardanfazla kazanmaktadır. Banka artık ülkenin bir numaralı iş bankası değildir.Diğer Yahudi bankaları da sahneden silinmeye başlar. Seligman yok olur;Lehman veGuggenheim nüfuzlarını kaybeder.GoldmanSachs ile Salomonhâlâayaktadır.

Karmaevliliklersıklaşır.HattaAvrupa’daRothschildler,karmaevliliğibirkural haline getirir. Amerika Birleşik Devletleri’nde, birçok Seligman dindeğiştirir.SavaşlabirlikteNewYork’unenünlübankacısıhalinegelenOttoKahn,“AzizPavlus,AzizFrancescoileİsa’nın,tarihinenönemliüçşahsiyeti

olduğunu” söyler.54 Gerçek adı Lapowski olan Dillon (Dillon ReadBankası’ndan), kendisini Yahudi olarak görmeyi reddeder. Zamanının enzengin Amerikalılardan biri olan Felix Warburg, artık bankayauğramamaktadır. Felix, Metropolitan Opera’ya gittiği vakit orkestra şefininselamladığı kişi olsa da, artık savaş öncesinin dandysi değildir. Yahudiişlerine çok büyük ilgi duyan ve militan faaliyetleriyle başkalaşım geçirenFelix; 1914’ten beri büyük bir coşkuyla Yahudi sığınmacılara yardım edenJoint Distribution Committee’ye başkanlık eder, komiteyi bütün dünyayayayar ve komite yararına para yardımı toplanmasını düzenleyen AmerikanYahudi Çağrısı’nın kuruluşuna katılır. Felix hâlâ Siyonist değilse de,dünyanın dört bir yanındaki Yahudilerin durumu onu yakından ilgilendirir.Filistin’de yapılanları hiçbir şekilde tasvip etmezse de –Felix’e göre RusYahudileri buraya komünizm getirmektedir–, hayatının son 15 yılında

Yahudilerinfaaliyetlerine13.000.000dolardanfazlaparadağıtır.18

Paul Warburg, Kuhn Loeb’deki bürosuna gelmeyi bırakmıştır. 1929 yılıbaşında,oluşmaktaolduğunugördüğümali“balon”ueleştirir,“ülkegenelinde

ekonomik bir durgunluk” olacağını duyurur.18 Bir kez daha kimse Paul’udinlemez.

Krizekimayında,Viyana’dakiKreditanstaltilegelir.Kriz,Batıdakiherkesiçin olduğu gibi, diaspora için de bir felakettir. Londra’da White Chapelmahallesi yeniden yoksul Yahudilerle dolar. Paris’te, Doğudan gelensığınmacılarınihtiyaçları,cemaatlerinimkânlarınıaşar.Almanya’dakiYahudibankaları zar zor ayakta kalır, kriz antisemitizmi biler. MM.Warburg gibiJacob Goldschmidt’in Darmstädter Bank’ı da tehlikededir. Alman

Yahudilerininüçtebirifakirdüşer.8Aralık1931’deAlmanhükümeti;ülkeyiterkedenlerivuran,gidenlerinmalvarlığınıncarideğerinindörttebirineeşitbir“vergidenkaçmavergisi”koyar.Heryerde,AvrupaveAmerikaBirleşikDevletleri’nde, Yahudi bankaları, hiçbir kanıt gösterilmeksizin resesyonunmüsebbipleri olmakla suçlanır. Antisemitizm, “Yahudi plütokrasisi”ne karşıgittikçe daha çok ateş püskürür.Amerikan topraklarında yaşayan 4.500.000Yahudi’nin neredeyse 1.000.000’u fakir düşer. Hatta cemaatlere ait bazıyardımkuruluşları iflaseder.Amerika’da ilkkez,birçokYahudiaile,sosyalhiyerarşideaşağılaradüşer.Amerikakapılarınıdahadasıkıkapatır.Sığınacakbir yer arayan yüz binlerce Avrupalı Yahudi için artık Amerika BirleşikDevletlerikapısıkapanmıştır.

EskibüyükYahudibankaları fecidurumdadır.1928’deiştirakhisselerininyarısı halka satılan bir yatırım fonu (Goldman Sachs Trading Corporation)kurmuş olan Goldman Sachs, neredeyse iflas halindedir. Kuhn Loeb, hattaMorgan,KidderPeabody’sveLeeHigginsongibiProtestanbankalarıdaaynıdurumdadır.

Mortimer Schiff Ağustos 1931’de, oğlu John’a ve diğer mirasçılarınasadece7.600.000dolarnakitpara ile81şirkettekihisselerinibırakarakölür.Sözkonusuiştirakhisseleri,Schiff’inöldüğütarihitibarıylahâlâ28.700.000dolardeğerindeiken,mirasçılararasındapayedildiğisıradaborsanınçökmesinedeniyle %54 oranında değer kaybeder. Bu nedenle Mortimer’ın geridebıraktıkları,babasınınkendisine11yılöncebırakmışolduklarınınancakondabirideğerindedir!

Oğlu Jimmy’yi iflastan kurtarmak için servetinin büyük bir bölümünüelden çıkarmak zorunda kalan Paul Warburg, 24 Ocak 1932’de, arkasındasadece 2.500.000 dolar bırakarak kalp krizinden ölür. Gazeteci WalterLippmann,PaulWarburg’unölümüüzerineşöyleyazar:“Enkötüyüöngördüve zamanında haber verdi. Merkez bankamızın en güçlü unsurlarınınmimarlarındanbiri,zayıfnoktalarınıniseensamimieleştirmeniidi.”

Felix’inisehâlâcömertlikyapacakmaddiimkânıbulunmaktadır.1931’de,osıradaOscarWassermannbaşkanlığındakiDeutscheBank’a,tekrarPolonyahâkimiyetinedönenGaliçya’dapogromkurbanıYahudilere transferedilmeküzere3.000.000dolargönderir.

1935’te, sadece bir tek Amerikalı Yahudi mali şirket yakayı kurtarmış

görünür. Kuruluş tarihi en yakın olan Salomon Brothers, tekrar tahvilçıkarmaya başlar. 1936’da, Fortune dergisine göre, New York ClearingHouse’un 420müdüründen sadece 30’u,NewYorkStockExchange’in 252üyesinden46’sıYahudi’dir.

SonSeligmanJeff,1937’devârisbırakmadanölür.Kurucularınıkaybedenticarethane söner. Felix Warburg’un çocukları, finansla babalarından dahafazla ilgileniyordeğildir.Virginia’dayeralanMiddleburg’debirhara sahibiolan büyük oğul Frederick, buraya yerleşir. İkinci oğul Gerald, iyi birviyolonselci ve orkestra şefi kariyeri yapar. Paul Warburg’un oğlu JimmyHarvard’ıbitirince,takmaisimle,büyükbirbaşarıeldeedecekbirmüzikalin,

TimeandDandy’ninlibrettosunuyazar.18

1939’da, Amerika’da yaşayan Yahudilerin yarısı ticarette, dörtte biri iseserbest meslekte çalışır. Her iki sektör de, sosyal hiyerarşide yükselmeyeelverişli sektörlerdir.Fortune dergisi şöyle yazar: “Her ne kadar Yahudilerbazı branşlara ilgi duyarsa da, söylenenin aksine, Yahudi cemaati sanayisektörünütekelinealmışdeğildir.Bankacılıkvesigortasektörlerindeönemligörevlerde çalışan birkaç Yahudi hâlâ var, daha da olacak da… AmerikaBirleşik Devletleri’nde alkol ticareti (ki bu ticaret, Polonya’da gelenekselolarak Yahudilerin elindeydi. Yahudiler burada alkol kullanmazdı), Almankökenli olmayan Yahudilerin elindedir (Yahudiler, damıtılmış içkiimalatçılarınınyarısınıoluşturuyor).”

SamuelBronfman,budamıtılmışiçkiimalatçılarınıneniyileriarasındayeralır. İş hayatına babasıyla otelcilik sektöründe başlayan Bronfman;Kanada’da, kendisini dünyanın en büyük içki damıtma imalathanelerindenbiriolanSeagram’sLtd.’ninbaşınagetirecekbiralkollüiçkiişinegirer.Yaşamöyküsüyazarınagöre,“İskoçviskisi12senedeyıllanırken,Sam

Bronfman’ınki için iki gün yeterlidir.”54 Alkol o sırada Amerikantoplumunun karanlık çevrelerini, dolayısıyla Amerikalı Yahudilerin dekaranlıkçevreleriniilgilendirir.

Chicago

Elbettehertoplumdasuçlularmevcuttur.BaşkalarındaolduğugibiYahudidiasporasında da suçlularmevcuttur.Yine de şiddetten kaçınmak için eldengelen her şey yapılır. Cemaatlerin saplantısı daima ahlaksızlığı engellemek

olmuştur. Yahudi ahlakı, onları suça karşı diğerlerine göre daha iyikorumuştur.Öyleki,dahaöncedegördüğümüzgibi,ötedenberibircemaat,civarında işlenen bir cinayetten bütün cemaati sorumlu tutmuş, bir hırsızlıkveyasuçsonucueldeedilenürünübirihsanolarakgörmeyireddetmişvehertürlü dolandırıcılığı –daha önce de gördüğümüz gibi, özellikle de Yahudiolmayanlarıhedefalandolandırıcılığı–sertbirbiçimdebastırmıştır.

“Törensel cinayet” suçlamaları dışında, Rus Yahudileri 1910’a doğrukitlelerhalindeAmerikantopraklarınaakınetmedenönce,ciddihiçbirörgütlücinayetsuçlamasınarastlanmaz.Bununlabirliktesöylentilerçeşitlidir.Meselahiçbir zaman yakalanamayan Karın Deşen Jack’in, Londra’nın YahudimahallelerindenbiriolanWhiteChapel’dagizlendiğisöylentisigibi.Nitekimburada bahsi geçecek olanların herhangi bir nirengi noktası veya aidiyetyapısı olmayan, eğitimsiz, ailesiz ve cemaatsiz yaşamları, riayet edildiğitakdirdeYahudiahlakınıngücünütersindenkanıtlamaktadır.

Amerika’nın kanunsuz bölgelerinde her şey mümkündür. Birinci DünyaSavaşı’nınertesindeburadayaşamaktaolan3.000.000Yahudi’ninarasındandabirkaçyüzmünferitçalışansuçluçıkmıştır.Fakatherzamanolduğugibi,biryolagirdilermitamgirerler:Suçluolmariskigözealınacaksa,suçlularınenbaşarılısıolmakgerekir.TheJewishAlmanach’agöre,“1920’live1930’luyıllarda Amerika Birleşik Devletleri’ndeki örgütlü suçlar üzerindekietkilerinin, İtalyanların etkisine eşit olduğunu, hatta İtalyanların etkisinigeçtiğinisöylemekabartılıolmaz.”

1914’ten önce, 3.000.000 İtalyan ile Rusya ve Avusturya-Macaristanİmparatorluğu’ndanbirokadarYahudiAmerika’yagöçeder.Bunlarınhepsiveyahemenhemenhepsi,NewYorkveChicago’daLittleItalylereveyagettobenzeriyerlereyerleşir. İtalyanlar,ManoNeraveCamorraâdetlerinigetirir;Yahudilerise–kibuYahudilerin,cemaatleriylehiçbirbağıbulunmadığıgibi,aralarındadailişkiyoktur–,buİtalyanlarınortaklarıolur.

NewYork’taki ilkYahudi suç patronu, “Beyin” lakabıyla tanınanArnoldRothstein,1910’adoğruşikelibeyzbolmaçlarıdüzenler,şehirpolisininkontrolünüelegeçirir,KanadaveAvrupa’danalkolithalatınıplanlar(alkol tüketimi 1919’dan itibaren yasaklanmıştır), aynı zamanda (“DutchSchultz” olarak tanınan) Arthur Flegenheimer veya sağ kolu Jack “Legs”Diamond’ınyardımıylakendiçetesinikatledenLouisBuchaltergibiazılıçete

başlarıarasındahakemlikyapar,düzenisağlar.

Rothstein; 1902’de Rusya’da yer alan Grodno’da dünyaya gelen ve Rusgöçmenibir aileninoğluolanMayerLansky’yigözünekestirir.Genç adamişe –1916’dan itibaren, yani Amerika’ya gelişinden beş yıl sonra–, arabaçalarak veNewYork’ta sokak köşelerinde bahse girerek başlar, daha sonrageniş çaplı haydutluğa geçer. Lansky için Yahudilik, kendisini babasınınhatırasınabağlayanbellibelirsizbirbağdanötebir şeydeğildir.Lansky’ninevindeNoelkutlanır,Yahudibayramlarıhakkındahiçbirşeybilinmez.Hiçbirçekincesi olmayan yetenekli organizatör Lansky, sıradan bir adam gibigörünür. Evlenir, çocuk sahibi olur; her ne kadar arada sırada kendi eliyle

infaz ederse de, öldürme işini başkalarına bırakarak şöhretten kaçar.180

1919’da, çocukluk arkadaşı –psikopat katil– Bugsy Siegel ile birlikteRothsteiniçinçalışırken,CharlieLucianoadındabirİtalyan,Lansky’yeücretkarşılığında kendisini korumasını önerir. Mayer öneriyi reddeder; ancakLuciano’ya ortaklık teklif eder. İtalyan kabul eder. Bu tuhaf bir ortaklıktır:Mafya üyelerinin alışkanlığına göre, ancak aynı yöreden gelen İtalyanlararalarındaortaklıkkurar.AncakRusLanskyileİtalyanLucianobirbirlerindenhoşlanır, birbirleriyle konuşmadan anlaşırlar. Birlikte gettolardaki ve LittleItalylerdekirehincilerivesigortasimsarlarınıkontroleder,NewYork’tabahisşirketlerisatınalır,bütünülkeyikapsayanbirbookmakersendikasıkurar,aynızamanda Rothstein’ın yolundan giderek polis ve politikacılara rüşvetyedirirler.LanskyLuciano’yasadece,Lucianofahişeliğeelatmakistediğindekarşı çıkar.BaşkayerlerdeYahudiler, İtalyanlar ve İrlandalılar kuralları hepbirliktekoyarlar.Mesela1920’deChicago’nunkuzeyiİrlandalılar,güneyiiseİtalyanlar tarafından kontrol edilir; her iki grubun da Yahudi yardımcılarıvardır.Hepsi,İçkiYasağı’ndanyolunubulur.

Amerika’nındoğuyakasındamafya,GiuseppeMasseriaveSalMaranzanotarafından yönetilir. Masseria ve Maranzano Luciano’dan, Lansky’denkurtulmasını, kendi bölgesini geri almasını ve kendilerine katılmasını ister.Bir Sicilyalı birYahudi ile çalışamaz, derler.Charlie tekliflerini reddederek

Maranzano ile Masseria’nın capo di tutti capi47 unvanı için giriştiklerimücadeledenuzakdurur.

FBI, bu durumagöz yumar. 1924’te beri FBI’ı yönetenEdgarHoover’ındüşmanıgangsterlerdeğil,komünistlerdir.Hoover’agöre,mafyaönceliklibir

sorundeğildir.

Eylül 1928’de Arnold Rothstein New York’ta –şüphesiz yerine geçmekisteyen Dutch Schultz’un emriyle– öldürülür. 9 Mayıs 1929’da Lansky veLuciano, Amerika’nın doğusunda faaliyet gösteren bütün suç patronlarınıAtlantic City’de bir araya getirir: Chicago’dan Guzik ve Capone, NewYork’tan Buchalter, Detroit’ten Bernstein, Cleveland’den Dalitz,Philadelphia’danHoffveRosen.Kandavalarınınönünegeçmekiçin,başındabir şef bulunmayan ve bir çeşit kooperatif olanSendika’nın kurulmasını vebölgelerin pay edilmesini teklif ederler. Lansky, ileride “Murder Inc.” adınıalacakhizmetineamadekatillerdenoluşanbirgrupkurar.Bugrubunbaşına,Siegel ile Buchalter’i getirir. Schultz ve Lansky bundan böyle Amerikan-Yahudigangsterliğininenönemlipatronlarıdır.

10 Eylül 1931’de,Masseria düştükten sonra, iki Yahudi gangster, BugsySiegel (Mayer Lansky’nin fedaisi) ile Bo Weinberg (Dutch Schultz’unyardımcısı), Lansky ve Luciano’nun emriyle, çekişmeden galip çıkan yenicapo di tutti capi Maranzano’yu Unione Siciliane’deki bürosunda öldürür.Lanskyböylece, “Lucky” adını alanCharlieLuciano’yu,Amerika’nındoğuyakasındafaaliyetgörenmafyanınpatronuhalinegetirir.

Luciano iseLansky’nin, enbüyük rakiplerindenbiri olanveRothstein’ınöldürülmesinden bu yana Philadelphia’daki alkol üretimini yönetenWaxeyGordon’dankurtulmasınayardımeder.Sicilyalıişihalletmekiçinkısacavergiidaresine Gordon ile ilgili bilgiler ulaştırır. Hapse atılan Gordon, kendisinikimin ihbar ettiğinihiçbir zamanöğrenemeyecektir.Bazen rakipleri ortadankaldırmada daha sert yöntemlere başvurulur. Mesela Lansky ile Luciano,Buchalter’in kendi sağ kolu Jack “Legs” Diamond’ı ortadan kaldırmasınayardım eder. Böylelikle hep birlikte kendi bölgeleri üzerinde mutlakhâkimiyet kurar, daha sonra Amerika Birleşik Devletleri’ndeki suçsendikasınıorganizeederler.

Hoovervarlığınıinkâretmeyedevamedersede,–polisin,FBIpatronununhatasınıörtbasetmekiçinCosaNostraadınıverdiği–İtalyanmafyası,yavaşyavaş dağıtılır. Al Capone, 1932’de vergi kaçakçılığından yakayı ele verir;LuckyLuciano1935’tetutuklanır.Lansky’ninrakibiDutchSchultz,aynıyılsilahlıbirçatışmadansonrapolislerinkollarıarasında,gizemdolusözlersarfederekölür.Schultz’uşüphesizLanskyortadankaldırtmıştır.Lansky,ülkeye

girenviskininbüyükbölümünüithaledensonrakibiBostonluCharles“King”Solomon’dandakurtulur.

İçkiYasağı’nın sonunda,Lansky kumar işine yönelir.ÖnceSara-toga’da,dahasonraNewOrleansveLasVegas’ta.Lansky,sonfedaisiBugsySiegel’ı,bir otel inşaatı için öngörülen bütçeye riayet etmediği için ortadan

kaldırtır.180

Lanskybirkaçyılsonraİsrail’esığınmayaçalışacaksada,İsrailLansky’ninDönüşYasası’ndanyararlanmasına engel olacaktır.Lansky işlediği suçlarla,Yahudi olarak tanınma hakkını kaybetmiştir. Lansky Miami’de, yatağındaölür.

Hollywood

Yahudilerin finans sektöründe güç kaybetmeleri, gösteri sanayiindekimuhteşemçıkışlarınadenkgelir.Avrupa’da,başkalarınınyanısıra,telefonveplak,arabaveuçaksanayilerininbaşlangıcındayeraldıktansonra,Yahudiler

şimdi de sinemanın doğuşuna katkıda bulunur.154 Viyana tiyatrosu,Hollywoodsinemasınıhazırlamıştır.

1894’teicatedilensinematograf,birYahudiicadıdeğildir.NeLumièreneMélièsnePathénedeGaumontYahudi’dir.1889’dakaleydoskopuicatedenve çok önemli bir prodüksiyon şirketi kuran Thomas Edison da Yahudideğildir.1914öncesininenönemlistüdyolarının(Selig,Vitagraph,Biograph,Lubin) sahipleri Yahudi değildir. Oysa günümüzün en önemli şirketleriYahudilere aittir. Universal, Fox, Paramount,Warner Bros,MGM,RCA veCBS, Doğu Avrupa’dan gelen göçmen Yahudilerin kurmuş olduğu

şirketlerdir.154

Bankasektöründeolduğugibiburadadageleceğinefendileri,ülkeyeayakbastıklarısıradabirbirlerinitanımazlar;yükselişleri,kesinlikleeşgüdümlübirhareketin ürünü değildir. Gerçekte, içlerinden çoğu kendini pek de Yahudihissetmez.Yinedefarkındaolmadan,dahaöncebirçokbaşkavesileyleortayaçıkışınaşahitolduğumuz,oöncülerehasyeteneklerinihareketegeçirirler.İştebugününsinemasınahayatvermişoinsanlardanbirkaçınınhikâyesi:

Adolf Zukor, 1890’da Macaristan’dan Amerika’ya gelir. Önceleri kürkişinde çalışır, daha sonra parayla çalışan nickelodeonlar satın alır. Beş cent

karşılığında bir dakikalık animasyon filmleri gösteren bumakineler, sadeceerkeklerin indiği sağlıksız mahzenlere yerleştirilir. Zukor kısa zamanda,sinemanın çok özel bir yaratıcılık içerdiğini anlar. Zukor; 1905’te salonlarortayaçıktığıvakit,başkalarınınyaptığıgibi sahneoyunları ilebeyazperdegösterimlerini art arda sunmak yerine, ilk defa 1907’den itibaren, birçoksalondaeşzamanlıolarak,ondakikauzunluğundakiilkfilmTheGreatTrainRobbery’yi göstererek uzunmetrajlı film ticaretine atılır. Zukor daha sonraprodüktör olur, zira Zukor’a göre, insan en iyi kendi yaptığını satar. Zukorşöyle yazar: “Film yazarları, sadece anekdotlarla yetinerek çok küçük

düşünüyorlardı.Estetik iddiasıolanbirsinemalazımdı.”154Zukor;1907’deBavyera’ya yaptığı bir seyahat sırasında, son derece uzun süren bir İsa’nınÇilesi oyunu kaydeder. Oyun büyük ölçüde antisemit olsa da, bu Zukor’urahatsız etmez! Kayıt, NewYork’ta büyük başarı elde eder. Zukor böyleceuzunmetrajı icat etmiştir.BirinciDünyaSavaşı öncesinde, başrolünüSarahBernhardt’ın oynadığıKraliçe Elizabeth’in, Tess d’Urberville’in veMonteKristo Kontu’nun haklarını satın alır. 1916’da Hollywood’a demir atar.Tiyatroprodüktörü JessLasky–odönemdeViyana tiyatrosugibiBroadwaydeYahudiağırlıklıdırvemüdavimleriçoğunluklaViyanalılardır–ileortaklıkkurarak 1917’de savaş propagandasının hizmetine verdiği ParamountPictures’ıkurar.

Württemberg’de yer alan Laupheim kökenli, önceleri terzi çırağı dahasonra tarım işçisi olarak çalışan Carl Laemmle, yüzyıl başında Chicago’danickelodeonları keşfeder. 1906’dan itibaren, 100 kadar koltuğa sahip, tekbaşına kadınların ve ailelerin girebildiği gerçek sinema salonlarına filmdağıtmaya başlar. Bu salonlarda –Amerikan hayatına ışık tutan– kısabelgeselleriletiyatrokarışıkolarakizlenir.1909’daLaemmledaprodüksiyonişineatılarakNewYork’taIndependentMotionadınıverdiğibirşirketkurar,Longfellow’un bir şiirini büyük ekrana aktarır. Laemmle 1912’de taşınarakCalifornia’nın ilk prodüksiyon şirketini, Universal Studios’u kurar, Macarasıllı Yahudi Wilhelm Fuchs’u yardımcısı olarak işe alır. Laemmle, MaryPickford ile star systemı icat eder. Fuchs (adını Fox olarak değiştirir) ise,

LongIsland’ayerleşecekve20thCenturyFox’ukuracaktır.

Warner kardeşler –üç erkek kardeş Polonya’da, dördüncü kardeşKanada’da doğar–, ilk nickelodeonlarını 1903’te, Pennsylvania’da yer alan

Pittsburgh’de açar.Salonların kalitesini yavaşyavaş artırırlar; 1912’deNewYork’ta, ilk kez bir filmin yapımcılığını üstlenirler. 1918’de Hollywood’dakendistüdyolarını,1923’teiseWarnerBros’ukurarlar.

1870’teNewYork’taAvusturyalıbirailededünyayagelenvekürkişindengösteridünyasınageçenMarcusLoew,tiyatronundaimadahaüstünolacağınıdüşünerek sinemanıngeleceğindenuzun süre şüphe eder.Yinede1909’danitibaren Zukor’un filmlerini dağıtmaya başlar, Birinci Dünya Savaşıöncesindeartıkailelerhalindegidilebilen100kadarmodernsalondanoluşanilksinemasalonuağınıkurar.1913itibarıyla,10.000.000Amerikalısinemayagitmektedir.

Önceleri hurdacılık yapan ve ne doğduğu şehrin adını –Minsk’tedoğmuştur– ne de doğum tarihini (1885 yılı ile Amerika BirleşikDevletleri’nin milli günü olan 4 Temmuz’u seçer) bilmediğini iddia edenLouis B. Mayer, Massachusetts’te yer alan Havervill’den başlayarak dahakalitelisinemasalonlarıkurmayabaşlar.DahasonraAlco’yukurar.Mayer’in1920’de Alco’yu Marcus Loew’ün sinema salonu ağıyla birleştirmesiyle,Alco,Metroadınıalır.

1916’da Selwyn kardeşlerin ortağı Samuel Goldfish, 1920’de GoldwynadınıalacakolanStudioGoldwyn’ikurar.AynıyılUniversal’ınpatronuCarlLaemmle, kendi şirketinin karikatürleştirilmiş Yahudi karakterlergöstermesiniyasaklarsada,diğerleribudurumakayıtsızkalır.

1924’teLoewveMayer’inMetro’suileGoldfishveSelwyn’inGoldwyn’ibirleşir. Ortak şirketin adı Metro Goldwyn Mayer, daha sonra MGM olur.BirçoklarıMGM’iYidişdilinde–odönemdeHollywood’dayaygınkonuşulanbir dildir– Mayer Ganze Mishpokhe (bütün Mayer ailesi) olarak çevirir.Brooklyn’de, Renanyalı pek de dindar olmayan bir Yahudi ailede dünyayagelenIrvingThalberg,MGM’insanatsalkreasyonpatronuolur.

Warnerkardeşler;1926’damüzikilegörüntününsenkronizeedilebildiğiilkfilmDonJuan’ın,1927’deiseilkseslifilmTheJazzSinger’ınyapımcılığınıüstlenirler.TheJazzSinger,başroldekiYahudişarkıcınınhayatınıanlatır.Sözkonusu şarkıcı, 1890’da Washington’a gelen Haham Moses Yoelson’unLitvanya’dadoğanve1899’daadınıAlJolsonolarakdeğiştirenoğluJackieRabinowitz Yoelson’dur. Al Jolson daha sonra erkek kardeşiyle birlikte,yüzünü siyaha boyayarak tiyatro turnesine çıkmıştır. Film olağanüstü bir

başarı elde eder. Her şey değişir: İzleyiciler artık İngilizce okuma bilmekzorunda değildir. Ancak ses kalitesini kontrol edebilmek için sadece içmekânlarda çekim yapılır ve kaliteli metinler kullanılır. Bunlar genellikle,mükemmel İngilizce konuşan oyuncuların seslendirdiği Broadway esinlikomedilerdir. Brooklyn ve Chicagolu seyirciler için New York’ta zamanzamanYidişdilindefilmlerdeçekilir.

1928’edoğruWarnerkardeşler,250sinemasalonuileBurbankstüdyolarınısatınalır.Sinemasalonlarıilefilmlerinkalitesidahadaartar.

Kriz, müzikal ihtiyacı doğurur. Yahudi müzisyenler –başkalarının yanısıra– bu ihtiyacı karşılarlar. Mesela George Gershwin, Amerika’nıngüneyinde geçen operası Porgy and Bess’teki bazı melodileri bestelerkençocukluğununYidişninnilerindenesinlenir.

Özet olarak: Marcus Loew Metro’yu, Carl Laemmle Universal’ı, AdolfZukorParamount’ı,WilliamFuchsFox’u,LouisB.Mayer,SamuelGoldfish,Marcus Loew ve Irving Thalberg MGM’i, Jack Warner Warner Bros’ukurmuştur.Buşirketlerinhepsi,öyleyadaböylebugünhâlâayakta.

Bu insanların, yapımcılığını üstlendikleri hiçbir filmden kökenlerianlaşılmaz.Zatenkökenlerindensıyrılabilmekiçinellerindengeleniyaparlar.Hiçbiri siyasete karışmaz. SadeceCitizenKane’in modeli W. R. Hearst’ünyakındostuolanLouisB.Mayer,BaşkanHoover’ınyakınıveCumhuriyetçi

Parti’nindüzenlidestekçisidir.32

1933’te, Yahudi yönetmenler (Lubitsch, Cukor, Sternberg, Mankiewicz)Hitler Almanyası’ndan Amerika’ya geldiği sırada, 85 prodüktörün 53’üYahudi’dir. Bu nedenledir ki Goebbels, Hollywood’u bir jüdische

Gesellschaft48 olmakla suçlar. Goebbels’in suçlaması, ne AmerikanmedyasındannedeYahudiprodüktörlerdenherhangibirtepkigörür.1937’debirbasıntoplantısındaCecilB.DeMille“sinemaendüstrisiüzerindekiYahudi

nüfuzunun suiistimalleri”ni eleştirdiğinde,154 John Ford kapıyı çarparaksalonu terkedersede,Yahudiprodüktörlerinhiçbiridurumuprotestoetmez.AmerikaBirleşikDevletleri savaşa girene dek,HollywoodYahudileri,Nazikarşıtı filmler yapmak için dahi nüfuzlarını kullanmaktan sakınır. Savaşöncesi Hitler tehlikesini dile getiren yegâne film The Moral Storm,

Yahudilerin adını anmaksızın “Ari olmayanlar”dan bahseder.32 1935’te

Thalberg, kendisine Hitler’e karşı nasıl bir tavır takınılması gerektiğisorulduğunda, şu korkunç cümleyi sarf eder: “Çok Yahudi ölecek, ancak

YahudilikNazizmdensonradavarolacak.”32AdolfZukor–kiZukor’unözerkek kardeşi, 1932’ye kadar Berlin’de haham olarak kalmıştır–, 1936’dakendisine neden filmlerinin hiçbir zaman Nazizmden bahsetmediğini soranbir gazeteciye daha da korkunç bir cevap verir: “Hollywood’un tek derdiinsanları eğlendirmek olmalıdır. Sinemaya siyasi bir rol yüklemek bir hata,

propagandaolur.”154

1940’ta Charlie Chaplin, Nazi karşıtı bir film çeken ilk yönetmen olur:Büyük Diktatör. Yarı berduş, zulüm gören aylak tiplemesi ile Chaplinşüphesiz, sinemacılar içinde en Yahudi olanıdır. Ne olursa olsun Chaplin,Hitler’ebaşkaldıranteksinemacıdır–kiHitler,tıpkıRobertBrasillachgibi,Chaplin’in Yahudi olduğunu düşünür. Her ne kadar Chaplin, sık sık “birazYahudi olduğunu umduğunu” söylemekten zevk alır ve kökenlerikonusundakigizemikorursada,Yahudideğildir…

Eylül 1941’de, Amerika Birleşik Devletleri’nin savaşa girmesine karşıçıkan,hattaNazitaraftarıolanCharlesLindberghşöylekonuşur:“Buülkeyitehdit eden en büyük tehlike, sinema endüstrisi üzerindekiYahudi tekeli ve

nüfuzudur.”154Tehlike,neJaponlarnedeAlmanlardır…

Diğer iki yeni iletişim aracını geliştirenlerin arasında da Yahudiler önsıralardayeralır:Radyovetelevizyon.İştebununkanıtıikiyaşamöyküsü:

1891’de Minsk yakınlarında doğan, 1905’te New York’a göç eden, biryeşivada kısa süre eğitim gördükten sonra 15 yaşında gazete satıcısı olan,daha sonra Marconi’nin yanında telgrafçı olan David Sarnoff, 14 Nisan1912’deTitanic’ten gelen son mesajları alarak hayatta kalanların isimlerinibütündünyayaduyurur. Sarnoff 1919’da,Marconi ile birleşenRCA’in satışmüdürüolarakkarşımızaçıkar.1921’deSarnoff’unaklına,donanmayaaitbirvericiden Carpentier-Dempsey boks müsabakasını halka aktarmak gelir.Radyodoğmuştur;şimdiyapılmasıgereken,radyoyupopülerhalegetirmektir.RCA,Sarnoff’unprojesine2.000dolaryatırır.DahasonraSarnoff’unaklına,radyo ile fonografı birleştirmek gelir. 1926’da ilk radyo yayın ağını kurar,1930’da ise RCA’in başkanı olur. 1939’da NBC’yi kurarak televizyonubaşlatır.

Puro imalatçısı olanRus bir göçmenin,Wharton School’da eğitim görenoğluWilliam S. Paley, 1927’de, babasının şirketinin Philadelphia’da küçükbirradyoistasyonunaverdiğireklamlarsayesinderadyoyukeşfeder.Paleysözkonusu radyo istasyonunu 1929’da satın alır ve CBS’e dönüştürür. BingCrosby ve Frank Sinatra’yı radyoya başlatır; 1939’da, Sarnoff’un NBC’yikurduğu sırada, CBS’i televizyon hayatına sokar. Paley, 1990’da 90 yaşınagelinceye dek CBS’in patronu olarak kalır. Üstelik haleflerinden üçüne deiştenelçektirdiktensonra!

Buarada,1924’ten1938’ekadar,AlmanyaveAvusturyakökenli150.000Yahudi , Reich Yahudilerine ayrılmış son derece sınırlı kotalara rağmen,Amerika Birleşik Devletleri’ne gelmeyi başarır. Aralarında Albert Einstein,Hannah Arendt, Herbert Marcuse ile Bruno Bettelheim’ın yanı sıra, çokyakındaNewYorkluYahudi fizikçi Robert Oppenheimer yönetiminde, LosAlamos’taAmerikan nükleer projesini hayata geçirecek olanEdwardTellerdavardır.

Kudüs

BirinciDünyaSavaşısonaerdiğinde,osıradadünyadamevcutenönemlipetrol rezervlerini içine alan eski Osmanlı İmparatorluğu ile Pers devleti,Batılılar arasında çatışma alanları haline gelir. Britanyalılar; SuudlarınArabistan’ıileIrak’ıdestekler,1915’tekurulanKuveyt’inbağımsızlığınıteyitederler. Turkish Petroleum Company’nin –1912’de, Irak petrolünü kontroledebilmek için Alman bankaları tarafından kurulmuştur– Alman hisseleri,Fransa’yabırakılır.Anglo-PersianOilCompany(APOC),Shellveyerelözelbir grup olan Gülbenkyan’ın aralarında paylaştığı “pasta” ile kıyaslanacakolursa,Fransa’nınpayınadüşenancakbirkırıntıdır.

3Mart1919’daBaşkanWilson,bir“JewishCommonwealth”tenbahseder.Siyonist Örgüt ile Siyonist olmayan hamiler; Kudüs, Tel Aviv, Hayfa ve ozaman kadar ulaşılamayan başka bölgelerde (Necef Çölü,Mavera-i Ürdün)araziler satın alır. Aynı yıl Hayfa’da, Histadrut adında bir sendika kurulur.4000kişiderhalbusendikayaüyeolur.Sendikakısazamanda,ekonomikvesosyal bir holding haline gelir. Sendikanın tüzüğünde şöyle yazar: “Hedef,Filistin’deyaşayanvehiçkimseyisömürmedenkendiemeğiylegeçinenbütünçalışanları, yeni kolonilerin kurulmasına ve Filistin’de iş hayatını etkileyenher türlü ekonomik ve kültürel soruna dahil etmektir.” Sendika kısa sürede,

ülkedekiücretlilerinyarısınıbirarayagetirir.

Filistin’de–Mavera-iÜrdündedahilolmaküzere–osırada600.000Arapile 60.000 Yahudi yaşamaktadır. 25.000 göçmen, Türklerin baskısıyla geridöner.AncakyenibirAliyahbaşlarve40.000yenigöçmengidenlerinyerinialır.

Araplar 1920’de, önce Kudüs’te daha sonra Yafa’da isyanlar başlatır. Ozamana kadar Yahudi ve Arap olmak üzere iki milliyetli bir devlet fikrinidestekleyenRupin,ayrıbirYahudidevletikurulmasıfikrinibenimser.Savaşsonrası ilkSiyonist kongre,1921’deKarlsbad’da (ÇekCumhuriyeti’ndeyeralan Karlovy Vary) toplanır. Kongre başkanı, Chaim Weizmann olur.Kongrede, Yahudi cemaatlerinden Filistin yararına toplanan parayardımlarınınyetersizliğiveAraplarlayaşanangüçlüklertartışılır.Siyonizmin“Araphalkıylauyumvekarşılıklısaygıçerçevesindeyaşamayıarzuettiğine”karar verilir, Siyonist hareketin yürütme organının “Arap halkıyla içten veanlayışlıbiryaklaşım”oluşturmasıtalepedilir.

Temmuz 1921’de Milletler Cemiyeti, Filistin’i resmi olarak BüyükBritanya’nın himayesine verir. Balfour Deklarasyonu, manda sözleşmesiningirişbölümüneaynenalınır.Bukararı,başkabirçokülkearasındaSunYat-sen’in Çin’i de destekler – Sun Yat-sen’in baş danışmanı Morris Cohenadında Çin generali olmuş Şanghaylı bir Yahudi iken, karşı tarafta JacobRosenfeld adındaAvusturyalı Yahudi bir hekim,Mao Zedong’un gelecekteHalkOrdusuolacakordusundahekimolur…

Eylül1922’de,Filistin’indoğubölgesiMavera-iÜrdün,EmirHüseyin’inoğullarından Emir Abdullah’a emanet edilerek Fransız vesayeti altındakiSuriyeileSuudailesiningücününartmaktaolduğuArapyarımadasıarasındabir tampon devlet oluşturulur. Mavera-i Ürdün’ün, Akabe’yi Suudilerinelinden alıp denize ulaşması üç yıl sürer. Filistin’in geri kalan bölgelerindeyaşayan,Suriye,Lübnan,Arabistanvebaşkayerlerdengelençeşitliinsanlarıbirleştirenherhangibirmillikimlikhenüzoluşmamıştır.

Herbert Samuel, Filistin’in geri kalan kısmına yüksek komiser olarakatanır. Burada artık 660.000 Arap ile 84.000 Yahudi yaşamaktadır. Her nekadar Britanyalılar Yahudi göçünü kontrol altında tutmaya çalışırlarsa da,ekonomik açıdan istikrarsız şartlarda 25 adet yeni yerleşim bölgesi kurulur.Kolonilere bitişik araziler ile su kaynağı bulunan arazilerin fiyatları tavana

vurur.Daha ziyade şehirlere yerleşilir.Üç yıl içerisinde TelAviv’in nüfusu13.000’den 40.000’e ulaşır. Küçük sanayi ile ticaret gelişir. Ancak YahudiAjansıyöneticileri,üçyıl içerisindePolonya’danveyenikurulanSSCB’dengelen60.000göçmene(aralarındageleceğinGoldaMeir’iGoldaMeyersondavardır)destekolabilmekiçingereklisermayeyesahipdeğildir.

Kaynak yetersizliğinin nedeni hep aynıdır: Balfour Deklarasyonu’narağmen, zengin Yahudilerin çoğu, Siyonizme ya düşmanca yaklaşır ya dakayıtsız kalır. Oysa 1921’de “Yahudileri, tarihi ve milli yuvalarınayerleştirmekten” bahseden Başkan Harding veya “Filistin’deki Yahudianavatanı”ndan dem vuran Calvin Coolidge gibi Amerikalı ve Avrupalıpolitikacılar,Siyonizmitasvipetmektedir.

Bunun üzerine Siyonist liderlerden biri olan ve 1923’te Jewish ColonialTrust başkanlığına seçilenMenahemUssishkin, fon toplamak üzere ChaimWeizmannilebirlikteAvrupaveAmerika’yagider.Ussishkin’intoplayacağıcılız fonlarla, haham görüntüsünün altında eşsiz bir finansçı olan bir diğerSiyonist yetkili Yehoshua Hankin, Rehovot, Hadera, Celile ile Şeria Nehriyakınlarında Tiberya’nın güneyinde yer alan Bet Şean vadisinde toplam60.000 hektarlık arazi satın alınması konusunu Bedevilerle müzakereedecektir.Kimseninkafasında,kurulacakülkeyedairbelirlibirharitayoktur.

1923 ilkbaharında Felix Warburg New York’ta, Amerikan YahudicemaatlerindensiyasivemalidestektalepetmeyegelenChaimWeizmannilekarşılaşır.İsraildevletiningelecektekiilkcumhurbaşkanı;dünyanınenzenginYahudilerindenbiriyle–belkideenzenginYahudi’siyle–yaptığıgörüşmeyi,osırada Amerikalı Yahudilerin Siyonizme olan tavrını özetler şekilde şöyleaktarır:

“Felix; olabilecek en yüksek derecede yardımsever, olağanüstü bir adam,her ne kadar tabanıyla sıkı ilişkiler içinde olmasa da Amerikan Yahudicemaatinin en önemli şahsiyeti idi. Onda bir ‘iyi kalpli prens’ havası vardı[…].BayWarburg,kendisinegelenistihbaratagöreFilistin’denelerolduğunadair bana bir rapor verdi. Dürüst olmak gerekirse, güven telkin eden birinsandan hayatımda bundan daha gerçekdışı saçmalıklar duymamışımdır:Bolşeviklik, ahlaksızlık, para israfı, hareketsizlik, etkisizlik, tamamı

dedikoduyadayanançıkarımlar…”18

Bunun üzerine Weizmann, Felix Warburg’a, kendi gözleriyle bir fikiredinmeküzereFilistin’iziyaretetmesinitavsiyeeder.Felix’in,önerisinikabuletmesi Weizmann’ı çok şaşırtır. Hatta Felix hemen, görüşmelerini izleyenhaftalardaFilistin’egider.Döndüğünde,halenAmerika’daolanWeizmann’ıtekrar görür. Weizmann, milyarderin tavrında bir değişiklik, düşmanlıktansoğukbiriyiniyetegeçişgözlemler:

“Filistin’e aynı gözle bakmıyorduk.Biz Siyonistler için Filistin, birmilliuyanış hareketi; onun için ise, en azındanbukonuyla ilgilenmeyebaşladığıandan itibaren, 57 adet hayırseverlik faaliyetinden biriydi – belkidiğerlerinden daha önemli ve daha ilginç bir faaliyetti, ancak özü hiçbirşekilde diğerlerinden farklı değildi. Aldığı eğitim, bizim düşüncelerimizipaylaşmasına engeldi. Zaten giriştiği sayısız iştemeslektaşları, Siyonistlerlefazla yakınlaşmasının beraberinde getireceği tehlikelere karşı kendisinidevamlıuyarıyordu.Warburg,cemaatlerininendeğerlikozlarındanbiriydiveonu,ilkeleriveözübakımındanbütündikkatiniesiredebilecekbuyenifikir

uğrunakaybetmektençokkorkuyorlardı.”18

FelixWarburgogündenitibaren,Filistin’debirdizikültürelprojeyedestekolmaksuretiyleWeizmannileişbirliğiyapacaktır.BununlabirlikteWarburg;arazialımıylagerçekanlamdailgilenmez,heleSiyonistlerinsiyasiprojesiylehiç ilgilenmez.Hatta iki strateji birbirine taban tabana zıttır – biri kültürel,diğeriisesiyasidir.

Warburg’a göre Filistin; diğer milletler arasında yeni bir millet değil,Yahudiliğin kültürel yuvası, etnik kimliğin yeniden doğduğu yer halinegelmelidir. Zaten Warburg, Weizmann’ın daha çok kişisel siyasi hırsbeslediğinidüşünür.

BöyleceWarburg,Kudüs’tebirüniversiteningeliştirilmesinifinanseetmeküzere bir komite kurar. Siyonist hareketin daha 1913’te öngördüğüüniversiteninçekirdeği,kısabirsüreönceScopusDağıüzerinekurulmuştur.Warburg, sözkonusuüniversiteninbirYahudiliküniversitesi olması şartıylaharcamalarınbüyükkısmınıkendiüstünealırken,ChaimWeizmann–vedahasonra Albert Einstein– üniversitenin bir bilim enstitüsü olmasını arzuetmektedir.ParayıkoyanFelixolduğundan,onundediğiolur.BununüzerineWeizmann ve Einstein, Warburg’a meydan okumak için, Tel Avivyakınlarında, çok sonra Weizmann Enstitüsü olacak olan, dünyanın ilk

bilimsel enstitülerinden birini kurarlar. Ekim 1924’te hep beraber, –yineanlaşmazlık içerisindeki– ilk yönetim kurulunu oluşturdukları Kudüs İbraniÜniversitesi’ninilkbinalarınınaçılıştöreninekatılacaklardır.

Sadece bazı Avrupalı Yahudiler, arazi alımında faal davranır. MeselaRothschildler. Hatta bazı Rothschildler, Siyonist olmuştur. 1923’te EdmondJames,ilkkolonisi(babasınınİbraniceadından)BinyaminaolanbirPalestineJewish Colonization Association kurar. Edmond James, Weizmann’ın aktifbaşkanı olduğu Siyonist Örgüt’ün onursal başkanı seçilir. Örgütün yönetimkurulu Londra’dan ayrılarak Jewish Colonial Trust ile birlikte Kudüs’eyerleşir. Jewish Colonial Trust’ın şubesi Anglo-Palestine Company, BankLeumi (“Milli Banka”) olur. Filistin’de yaşayan Yahudi nüfus, 1927’de90.000iken1929’da160.000’eulaşır.

Turkish Petroleum Company (TPC), Irak Petroleum Company olur.Sermayesine; Esso, Gulf, Texaco, Socal/Chevron ve Socony/Mobil iştirakeder. 1928’de, “kırmızı çizgi” antlaşması diye bilinen bir antlaşma, Anglo-Palestine Company’nin hissedar şirketlerinin, eski Osmanlı İmparatorluğusınırları içerisinde –SuudiArabistan dahil,Kuveyt hariç– diğerlerinin onayıolmadan petrol işletmesini yasaklar. Fransa Musul’u kaybederse de,karşılığında Compagnie Française des Pétroles (bugün TotalFinaElf)aracılığıyla bölgedeki brüt petrol üretiminin dörtte birini elde eder.Ortadoğu’dakipetrolpaylaşımıveböylecebu topraklarıyönetenlerinkaderide tayin edilmiştir:Hepsi,Anglo-Sakson vesayetinde olacaktır.Ancak dahaileride de göreceğimiz gibi, birbirlerine ara ara ihanet etmekten de gerikalmayacaklardır.

1929’da ilk defa olarak Londra’da bir konferans, Siyonist Örgüt iledünyanındörtbiryanındangelenYahudicemaatlerinintemsilcilerinibirarayagetirir. Siyonist hareketi destekleme kararı alan konferans; Avrupa veAmerika’da mevcut cansız ve kuşkucu cemaatlerden para toplamak üzereKerenHayesodadındayenibirmerci(böyleenazüçmercidahabulunur!)iledahadaönemlisiBritanyalılarlabirlikte,YahudilerinFilistin’deağırlanmasınıdüzenlemekle görevli bir ajans kurar: İlkeleri, Britanya manda sözleşmesimetninde 1922’den itibaren öngörülen Yahudi Ajansı. Ajansın yönetimkurulu, Siyonist Örgüt yönetiminin kısa süre önce terk ettiği Londra’yayerleşir.Ajanshenüzbirkulüptür.Weizmannşöyleyazar:“YahudiAjansı,en

seçkinlerdenbirgrup insanıbirarayagetiriyor.BüyüksosyalistönderLéonBlum’dan sağcı şahsiyetlerMarshall veWarburg’a, Büyük Britanya’nın enönemli sanayicilerinden Lord Melchett’ten Albert Einstein ve şair ChaimNahmanBialik’ekadartoplumdakihersınıf,insanaklınınyarattığıhertürlü

esertemsilediliyor.”443

AynıyılElHalil,Hayfavebaşkayerleşimbölgelerindeçıkanisyanlar,135Yahudi ile 116Arap’ın hayatınamal olur.Arap yöneticilerin talebi üzerineMacDonald hükümeti, Yahudi göçünü bir kez daha kısıtlamayı dener. HiçolmazsabirkezaynıfikirdeolanFelixWarburgileChaimWeizmann,kararıprotesto etmek için Ajans’ın yönetim kurulundan istifa eder ve ancakBritanyabaşbakanıkısıtlamalardanvazgeçtiğivakitgörevlerinegeridönerler.

Warburg yine de, gittikçe “bir çeşitMussolini” olarak görmeye başladığıWeizmann’a kuşkuyla yaklaşır. Warburg 1929’da, Britanyalı Yahudiönderlerden, Avrupa’nın ilk kimya şirketi Imperial Chemicals’ın kurucusu,Britanyaestablishmentında hâlâ nüfuz sahibi nadirYahudilerden ve kendisigibi Yahudi Ajansı yönetim kurulu üyesi Lord Melchett unvanını alan SirAlfredMond’aşöyleyazar:“Araplarlauzlaşmayavarmayavetaleplerimizinkısıtlı olduğunu göstermeye yarayacak her türlü eyleme varım.” Felix ileChaim arasındaki ilişkiler kaçınılmaz olarak daha da gerilir. NitekimBritanyalılardasıksık,kültürel“yuva”fikriniyüceltenWarburg’u,birdevletkurulmasınıtalepedenWeizmann’akarşıoynamaktangeridurmaz.

1930’da, Siyonist hareketin en önemli tek finansçısı Edmond James deRothschild, kendi koyduğu sermayeyle 5.200 hektarlık arazi satın alır. Buarazide köyler (Pardess Hanna, Binyamina, Givat Ada, Bnei Brak veHerzliya), kibbutzlar,moshavalar, üzüm bağları, bir elektrik şirketi ve birçimentofabrikasıinşaeder.Öldüğüyılolan1934’te,SuriyeliArapikiaileden5.600hektardahasatınalır,YukarıCelileveHulavadisindekolonilerkurar. Rothschild, toplamda 50.000 kilometre karelik arazi satın almış veneredeyse 30 koloni kurmuş olur. Bu arazilerle koloniler bir vakfa kalır.Rothschildvakfa,bunlarısatmayıyasaklamıştır.

1933’te, “kırmızı çizgi” antlaşması olarak bilinen antlaşma, Amerikalılartarafından bozulur: Socal/Chevron, Büyük Britanya’nın kısa süre önce kralolarak tanıdığı İbni Suud’dan, 1930’da petrol bulunan Suudi topraklarındadiğerlerinin onayı olmadan imtiyaz elde eder. Aynı yıl, Kudüs başmüftüsü

HacıEminel-Hüseyni’ninbaşkanlıkettiğiArapYüksekKomitesi,KudüsveYafa’daİngilizlerekarşıisyanlarbaşlatarak25ArapilebirBritanyalıpolisinölümünenedenolur.

Hitler’iniktidaragelmesiylebirlikte,Avrupa’dangöçlerhızlanır.1933’ten1936’ya kadar Almanya, Avusturya, Çekoslovakya ve Macaristan’dan174.000kişi –işçi, çiftçi,memur, hekim–göç edecektir.Bunlardan60.000’iReich’tan gelen göçmenlerdir ve aralarında büyük Alman filozof MartinBuberdevardır.Yahudikuruluşlarıarazisatınalmayadevameder.Filistin’deartık, ekonomik büyümenin cezbettiği 1.000.000 Arap’a karşılık 200.000Yahudiyaşamaktadır.

Ocak1935’teYahudiAjansı,FilistinYahudileriningayriresmihükümetinedönüşür. 26 Ocak 1935’te Kudüs başmüftüsü, Yahudilere toprak satanAraplarakarşıbirfetvayayınlar.Kasımayında,başmüftününgeliştirdiğiArapYüksekKomitesi,Siyonistörgütleretopraksatışınınyasaklanmasını,Yahudigöçünün durdurulmasını ve büyük bir yenilik olarak özerk bir Araphükümetininkurulmasınıtalepeder.

Britanyalı yüksek komiser talepleri kabul ederek bir yasama organıkurulmasınıteklifeder.AncakŞubat1936’da,Londraprojeyireddeder.Böylebirşeyiçinvakithenüzçokerkendir;ikitoplumarasındakidengesizlikhenüzçokfazladır.

19 Nisan 1936’da çıkan bir Arap isyanı; Yafa’da sokaktan geçenYahudilerin, daha sonra ise Tel Aviv’de başka Yahudilerin katledilmesineneden olur. Mayıs ayında Arap işçilerin 175 gün süren grevi; ülkeninişleyişinin Araplara bağlı olduğunu göstermek, Britanyalıları Siyonistprojenin ilerlemesini durdurmaya ve derhal bütün Filistin’de birArapmillihükümeti kurmaya zorlamak adına, çeşitli Yahudi yerleşim bölgeleriarasındakiiletişimikoparmayaçabalar.

Aynı sırada Hitler tehlikesi, Dünya Yahudi Kongresi’nin –bir kuruluşdaha!– kurulmasına neden olur. Dünya Yahudi Kongresi, Siyonist olsunolmasın dünyanın dört bir yanındaki Yahudi cemaatlerinin yöneticikuruluşlarını bir araya getirmeyi hedefler. Tarihlerinde ilk kez bütündiasporalararalarındakoordinasyonkurmayaçalışır.YahudiKongresidaima,gerçek bir gücü ve temsili meşruiyeti olmayan bir buluşma noktası olarakkalacaktır.

Yahudilerin yeni göçmen akınını beklerken kararı ertelemek istemelerinerağmen,Haziran1937’de,LordPeelyönetimindenihaibir çözümbulmaklagörevli bir İngiliz komisyonu, ilk defa ülkenin üçe bölünmesini teklif eder:Carmel Dağı’ndan Be’er Tuvia, Jezreel vadisi ve Celile’ye uzanan kıyıbölgesiniiçinealanbirYahudidevleti;Yahudiye,SamaryaveNecefÇölü’nüiçine alan veMavera-i Ürdün ile birleşen bir Arap devleti; Yafa ile Kudüsarasında, Britanya mandasında kalacak bir orta bölge. Birtakım koridorlar,yine Britanyamandası altında kalacak “medeniyetin kutsal ambarları” olankutsal yerlere herkesin ulaşabilmesini sağlayacaktır. Bu iki devletinkurulmasınıbeklerken,YahudilerinAraplaratahsisedilenbölgedearazisatınalmasıyasaklanacaktır.

Gerçek anlamda bir Yahudi devleti fikri, İngilizler tarafından ilk kezciddiyealınmışgörünür.

Britanyahükümetiveparlamentosu,PeelKomisyonu’nunvardığıkararlarıkabuleder.Siyonistlerisebölünmüşdurumdadır.Sözkonusudevlet,200.000kişiye indirgenmiş küçücük bir devlet olacaktır; Kudüs bu devlete dahilolmayacaktır.DavidBen-Gurion planı kabul etmek istemektedir:Bir devlethiçyoktan iyidir.Araplar iseplanı reddeder:BirFilistindevletikarşılığındadahi olsa, bir Yahudi devleti görmek istememektedirler. Bunun üzerineYahudiAjansı’nınresmiordusuHaganah’ave1937’dekurulansağcıSiyonistmilis Irgun’a bağlı askeri gruplar, Peel Komisyonu’nun öngördüğütopraklardandaha geniş topraklar üzerindebir oldubitti yaratmak amacıylaBritanyalılara karşı birçok saldırı gerçekleştirir. Arap isyanları tekrar başgösterir. İngilizler, Arap Yüksek Komitesi’ni lağveder. Kudüs başmüftüsüLübnan’akaçar.

1937-1939arasında,Nazicehennemindenkaçan250.000göçmenbölgeyegelmeyi başarır. Diğer birçokları ise geri dönmek zorunda kalır. Arapbarikatları ve Arap baskısı, İngilizlerin bu insanların Filistin’e girmelerineizin vermelerini engeller. ToplamYahudi nüfusu artık 450.000’e ulaşmıştır.Ekonomigelişmeyedevameder:tarımürünlerivegıdasanayii,tekstil,petrolrafinerileri, ulaşım kooperatifleri, elektrik ve su şirketleri, Lut Gölü’ndekipotasfabrikaları.Stratejikyerlerdeyenikibbutzlarkurulur.

1939’daBritanya hükümeti, sorunu nihai olarak çözmek üzereYahudilerile Araplar arasında bir konferans düzenler. Araplar, konferansa katılmayı

reddeder.LondraMayıs1939’da,mandayönetimininneolursaolsunonyıliçerisinde sona ermesini öngören yeni bir Beyaz Kitap yayımlar. Bu,Siyonistler için bir felakettir. Beyaz Kitap; Balfour Deklarasyonu’nu hiçesayar,üçbölgeyebölünmüştekbir“egemenFilistinDevleti”kurulmasınıveYahudi nüfusunun Arap nüfusunun üçte biriyle sınırlandırılmasını öngörür.Bu üç bölgenin sınırları, Peel Komisyonu tarafından belirlenen bölünmeçizgilerinden farklıdır. Yahudiye ve Samarya tepelerini, Batı Celile’yi veNecefÇölü’nünkuzeyiniiçinealanbirincibölgeArapolacaktır.Yahudilerinburadatoprakalmayahakkıolmayacaktır.İkincibölge(Jezreelvadisi,DoğuCelileilekıyıdakibirçokova)Yahudiolacaktır;buradaarazialımları,yüksekkomiserin onayıyla devam edebilecektir. Son olarak, üçüncü bölge de(Zikhron Ya’akov’dan Rehovot’un kuzeyinde bir noktaya kadar giden veşehir bölgelerini içine alan bir kıyı şeridi) Yahudi olacaktır; arazi alımlarıburadahiçbirkısıtlamaya tabiolmayacaktır.Buharita,kesinlikleaynıharitadeğildir!BunlardandahadaönemlisiBeyazKitap,Yahudigöçünübeşyıliçin75.000kişiylesınırlandırır,kibu,Avrupa’daNazizmdenkaçmakisteyenlerinönünükeser.İngilizlerverdikleribütünsözlerdenvazgeçmiştir.Yinedesavaşçıktığında,YahudilerileBritanyalılarkendileriniaynısaftabulurlar.Yahudi-Arapsorunları,bellibirsüreiçinrafakaldırılır.

1941’deKudüsbaşmüftüsü,Filistin’dekiYahudilerinyokedilmesinisalıkverirveHitler’den“Yahudisorununu,Almanmodelinegörevemilliçıkarlarçerçevesindehalletmesini”talepeder.

6 Mayıs 1942’de New York’ta, Yahudi Ajansı yöneticileri BiltmoreOteli’nde, Amerikan hükümeti temsilcileriyle görüşür. Yahudi Ajansı’nınpatronuDavidBen-Gurion, “Yahudilerin vatansızlığı sorunuhallolmadıkça”yeni bir dünya düzeninin de olamayacağını söyler. Ben-Gurion, Avrupa’daHolokost’unbaşlamışolduğundanhabersizdir.

6.Holokostekonomisi

Yahudiler tarihte sayısızdefahizmetgördüktensonra sınırdışı edilmiştir.Ancak bu kez barbarlık hat safhaya ulaşacaktır. Yahudiler, ekonomiyiküreselleştirmiştir.BunedenledirkiYahudilerdennefretedenler,kendilerinekarşı dışarıdan cephe alırlar korkusuyla onları sınır dışı etme riskini gözealamazlar.Bunefretintekçözümü,“nihai”olmalıdır.

Marx’tan Drumont’a, Weber’den Sombart’a ve daha birçoklarına kadar,

antijudaizm ve antisemitizmin açık veya üstü kapalı bütün akımları, tek birtrajikzirvedebirarayagelir.OnlarYahudiliktenkurtulmakisterken,Naziler

Yahudilerden kurtulacaktır.74Naziler içinYahudiler bir günah keçisi değil,her şeyin dönüp dolaşıp yine oraya geldiği bir odak noktasıdır. Dünyadamevcut ikibüyükbaskıyıyoketmekiçin,Yahudileriyoketmekşarttır:ParaveTanrı.Bundahiçbirmantıkyoktur,sadececanavarlıkvardır.

Başlangıçta yine sınır dışı etmek söz konusudur. Nasyonal SosyalistParti’nin4Şubat1921tarihliprogramının17.noktasında,partiiktidarageldiktensonra,büyükbabasıveyabüyükannesiYahudiolanveAlman-ya’ya2Ağustos1914’tensonragirmişherkesinmilliyetinikaybedeceği,mallarınael konacağı veAlman yaşam alanından “atılacağı” açıkça belirtilir. 1924’teAdolf Hitler Mein Kampf’ta, “ırkımızın ve halkımızın varlığının vedevamının, çocuklarımızın rızkının ve kanımızın saflığının, vatanımızın

özgürlüğünün ve bağımsızlığının” korunması gerektiğini yazar.201 NaziPartisi’ninideoloğuAlfredRosenberg1930’daXX.YüzyılınMiti’nde,kuzeyırkını melezleşmekten korumak için bu ırkın, “asosyaller”in, “asalaklar”ın,“istenmeyenunsurlar”ın,özelliklededünyayahükmetmekiçinBolşevikler’leittifak kuran devrimci ajanlar olan Yahudilerin yok edilmesi yoluyla“arındırılması”nı salıkverir.Yahudilerikovmakyeterliolabilirdi.Ancakbu,Yahudileri kovarak dışarıdaki düşmanların sayısını artırmanın kendileri içintehlike arz edeceğini gözden kaçırmak olurdu. İçerdeki Yahudilerdışarıdakiler kadar tehlikeli olduğundan, geriye ancak “nihai çözüm”kalacaktır. O sırada henüz küreselleşme olarak adlandırılmayan süreç, sınırdışıetmeyiimkânsızkılarakimhaetmeyimecburikılar.

Sanayi Devrimi’ne yüzyıllardır eşlik eden antisemitizm, burada nihaisonucuna ulaşır: Yeni Almanya’nın düşmanlarının, söz konusu devriminilkelerininhayatageçirilmesisuretiyleyokedilmesi.Budüşmanların,içeridenvedışarıdanAlmanya’yazararvermeleriniengellemekadına.SadeceNazilerdeğil, Alman ekonomisinin bütün aktörleri bu yolda kendilerine düşen rolü

oynayacaklardır.74Vebu iş içinözelhiçbirorgankurulmayacaktır:Taşıma,hesaplama, işletme, yan ürünlerin geri kazanılması ve ölüm kamplarınınkurulması,bütünbunlarfabrikaveşirketmodelleriniörnekalacaktır.

İktidaragelişinekonomisi

10Nisan1932’deMareşalHindenburg,AdolfHitler’inaldığı13.500.000oya karşılık 19.200.000 oyla tekrar cumhurbaşkanı seçilir. Mareşalidesteklemiş olan Heinrich Brüning şansölye olarak kalır ve Birinci DünyaSavaşı’ndan kalan tazminatların nihai olarak iptal edilmesi için işsizliği –osırada5.000.000fazlaAlmanişsizdir–önesürmeyedevameder.Brüning29Mayıs’ta istifa eder. Yerine, teknokrat ve “baronlar”dan oluşan kabinesiyleFranz von Papen geçer. Papen, yeni seçimlere hazırlanmak adına Nazileri,dahasonraetkisizleştirmekumuduyla,çoğunluğadahiletmeyeçalışır.Papen,haziran ayında Lozan’da, daha kurulmamış olan Avrupa’nın YenidenYapılandırılması Fonu’na Almanya’nın ileride 3.000.000.000 marködeyeceğine dair belirsiz bir vaat karşılığında, savaş tazminatlarının nihaiolarak iptal edilmesini sağlar. Temmuz ayında yapılanmeclis seçimlerinde,607sandalyenin200’ünüeldeedenNazilerazdaolsageriler.BununüzerineHjalmar Schacht, Hitler’in tarafına geçer. Papen istifa eder. Hindenburg,GeneralvonSchleicher’igöreveçağırır.İçkarışıklıklarikikatartar.Ülkedeosırada6.000.000’dan fazla işsizbulunmaktadır.Kasım1932’de,Hindenburgmeclisibirkezdahalağvetmekararıalır.YeniseçimlersonucundaNaziler34sandalyekaybeder.

30 Ocak 1933’te Hindenburg, geleceğin Führer’ini istediği gibikullanabileceğini düşünen Papen’ın talebi üzerine, Hitler’i şansölyelikgörevinegetirir.11bakanınsadeceüçüNazi’dir.8Şubat’taBerlin’deyapılanbir fonçağrısı toplantısı ile20’sindeReichstagBaşkanıHermannGöring’inevinde yapılan başka bir toplantıdan sonra, Alman sanayiciler –FrederickFlick,Röchling,Siemens,Westruck,HugoStinnes,Alman işverenlerörgütübaşkanıWilhelmZangen,özellikledeKrupplar–Nazilerintarafınageçer.27Şubat’ta Reichstag kundaklanır. 28 Şubat’ta Hitler’in talebiyle, mareşalcumhurbaşkanı temel özgürlükleri askıya alarak çok sayıda komünistitutuklattırır.Hindenburg, seçimlerin5Mart1933’teyapılmasınakararverir.Nazileroyların%44’ünüeldeeder.Hitler’inşansölyeliğiteyitedilmişolur.

Yahudilerin–teorisiçokuzunzamandıryapılan–ortadankaldırılması,altıetaptagerçekleşir:mallaraelkoyma,toplama,zorlaçalıştırma,hareketliinfazbirlikleri,tehcirveimha.

Mallaraelkoyma

14 Mart 1933’te Max Warburg, Hamburg Belediye Başkanı’nın bundan

böyle şehri ilgilendirenmali sorunlarda kendisine danışmayacağını öğrenir,ziraWarburglar’ın“diktatörlüğü”nekarşıçıkanbirçokdilekçealmıştır.Maxhiç endişe etmez. Zira kısa süre önce Hitler’in seçim kampanyasınınfinansmansorumlusuolandostuSchacht,17Mart’tansonra,üçyılönceterkettiğiReichsbank’ınbaşkanlığınagerigelir.Bundandaöte,Schacht’ınHitlertarafından bizzat imzalanan atanma belgesinde, merkez bankası kurulunundiğer sekizüyesideatanmıştır.BunlarınarasındaüçYahudibulunmaktadır:Mendelssohn, Deutsche Bank’tan Wassermann ve Max Warburg. Hitlertarafından atanan bir Warburg! Bu, endişelenecek bir şey olmadığınınkanıtıdır. Naziler, söylediklerinin hiçbirini yapmayacaktır. Zaten her şeyekadir Schacht da karşılaştığı herkese, “Almanya’nın uluslararası finanspiyasasındakiiyidurumununkorunmasıiçinokadarönemliolan”Yahudilere

zararvermeninsözkonusuolmadığınıtekrarederdurur.18BunedenleçoğuYahudi Alman gibi Max Warburg da, Naziler Yahudileri basını kontroletmekle ve 1923’teki krizden yararlanarak bütün sanayi sektörünü elegeçirmekle suçladıklarında dahi geleceğe güvenle bakar. Yeğeni SiegmundMart1933’teherşeyinibırakarakAlmanya’yıterkettiğindevekendisinedeaynısını yapması için yalvardığında, Max, “Nazi yöneticilerin kendigazetelerinin yazdığını kendilerinin ciddiye almadığını güvenilir

kaynaklardan bildiği” şeklinde karşılık verir.18 Dört yüzyıldır Alman olanMax,vatandaşlarınınçılgınlığınahâlâinanamamaktadır…

7Ağustos 1933’te,Amsterdam’da toplanan bir konferans sırasında,NewYorkluavukatSamuelUntermeyer,AmerikalıYahudiler adınaAlmanya’nınboykot edilmesini talep eder.BirçokYahudi örgüt,Almanya’danFilistin veAmerikaBirleşikDevletleri’nebirkaçgöçorganizasyonudüzenleyipfinanseeder. Başka hiçbir ülke, Yahudileri kabul etmek için gönüllü olmaz. HattaKanada,Yahudilerekapılarınıaçıkçakapatır:“Noneistoomany”(“Hiçdahiçok fazla”).O sırada dünyadaki toplam 15.400.000Yahudi’den 9.500.000’iAvrupa’dadır;5.500.000,SSCBvePolonya’dayaşamaktadır.

Mayıs1933’te,osıradaYahudiAjansı’nınsiyasibiriminiyönetmekteolanHaimArlosoroff,Nazilerle(Haavara,“transfer”kodadıylatanınan)gizlibiranlaşma müzakere eder. Bu anlaşmaya göre, Filistin’e gidecek AlmanYahudileri mallarını Yahudi örgütlere bırakacaktır. Bu örgütler, söz konusumalları Almanlara satacak, satıştan elde ettikleriyle bir yandan Filistin için

Almanürünlerisatınalacak,biryandandavaatedilmiştopraklaraayakbasangöçmenlere yardım edecektir. Anlaşma, Theodor Herzl’in 40 yıl öncetasavvur ettiği Jewish Company fikrinden uzak değildir. Birçok Siyonistanlaşmayıprotestoeder.Haziran1933’te,Arlosorofföldürülür.Proje,büyükbir tartışma sonucunda –bu anlaşmaya uyarak Nazi ekonomisini dolaylıyoldan beslemek şart mıdır?–, Ekim 1933’te Prag Siyonist Kongresi’ndeonaylanır. Rupin anlaşmayı imzalar. MM. Warburg projenin finansmanınıdüzenler.RadikalSiyonisthareketinönderlerindenJabotinskyise,anlaşmayı“iğrenç, onur kırıcı ve utanç verici” bularak bilakis Almanya’nın daha sıkıboykot edilmesini salıkverir.Buplandanyararlanacak20.000kadarAlmanYahudisi,sonuçolarakhayattakalacaktır.

Temmuz 1934’te, Schacht yeniden Max Warburg’un kaygılarını giderir.Adolf Hitler’in kendisinden Yahudilerin “Almanya’da normal bir şekildeyaşamayahaklarıolacağı”güvencesinialmıştır.

Temmuz 1935’te –Alfred Dreyfus’ün cenaze alayının, Paris’te ConcordeMeydanı’nda silahlı birliklerin önünden geçtiği 14Temmuz’dan birkaç günsonra–,“Almannamusununvekanınınkorunmasıiçin”,YahudilerileYahudiolmayanların evlenmelerini yasaklayan Nürnberg kanunları yayımlanır. ÜçYahudibüyükannevebüyükbabasıolanveyaeşinYahudiolmasıdurumundasadeceikiYahudibüyükannevebüyükbabasıolanherkesYahudi ilanedilir.Yahudiler;kamu,adaletveeğitimle ilgiligörevlerden,serbestmesleklerden,ordudan ve kültürel mesleklerden atılır. Okullara ve üniversitelere kabuledilmelerikotayatabitutulur.

Yahudi şirketleri ise faaliyetlerine devam eder. 1936’da –Fransa’da LéonBlumyönetimindekiFrontPopulairekoalisyonununiktidaragelmesiyleyenibirantisemitizmdalgasınınbaşgösterdiğisırada–,MM.Warburg’unhesaplarıhâlâ dengededir. Krupp, borçlanmaları nedeniyle ödemek zorunda olduğufaizleriMM.Warburg’ayatırmayadevameder.BirçokAlmanYahudisihâlâNazizminçabucakyokolacakgeçicibirfenomenolduğunudüşünmektedir.

Hatta Nazilerin Siyonizmi desteklediğine inananlar dahi olur! Oysa 22Haziran1937tarihlibirAlmanDışişleriBakanlığısirküleri,bununtamtersiniortayakoyar.Naziler,AlmanyasınırlarıdışındabirYahudikuvvetioluşmasınıistememektedir. Bu son derece mühim belge, “nihai çözüm”ün savaşöncesinden itibaren zihinleri meşgul ettiğinin kanıtıdır: “Bununla birlikte

Almanya’nın,Filistin’deherhangibir şekildeYahudikontrolündeolacakbirdevlet yapısının kurulmasını desteklediğini farz etmek yanlış olur.UluslararasıYahudiliğinAlmankarşıtıeylemlerigözönündebulundurulursa,Almanya, Filistin’de bir Yahudi devleti kurulmasının dünya milletlerininbarışçıl şekilde gelişmesine yardımcı olacağı fikrini kabul edemez.” SSYahudiİşleriBölümü’nünbirdahilimemorandumudaaynısonucuelealırveteyiteder:“BirYahudidevletininilanıveyaYahudilertarafındanyönetilenbirFilistin, Almanya için, Ortadoğu’daki [siyasi] gelişmeler üzerinde derinnüfuza sahip yeni bir düşman yaratacaktır.” Yahudi bir devlet, “bütünülkelerdekiYahudiazınlıklaraözelbirkorumasağlayacak,busuretledünyaYahudiliğininasalakfaaliyetlerineyasalbirçerçeveoluşturacaktır.”Böylebirdevlet bütün Yahudileri içine alamayacak, “tıpkı Moskova’nın uluslararasıkomünizmin üssü görevi görmesi gibi, uluslararası Yahudiliğin üssü olarakgörev yapacaktır.” Her şey burada açık ve nettir: Sınır dışı etmek tehlikeliolduğuna göre, yok etmek etkili tek çaredir. İngiliz, Fransız ve AmerikaşansölyeliklerindeAraplarlaolanmenfaatleriiçinkaygılananpekçokkişide,Yahudilerinkitlelerhalindebaşkabiryere,yaniFilistin’eyerleşmelerineizinverilmemesigerektiğifikrinepekuzakdeğildir.

YinedeilkzamanlardaYahudileriniştençıkartılmaları,Almankanunlarınauygun şekilde işlemgörür.Mahkemeler, önlerinegelen sayısız anlaşmazlığıtelaşakapılmadanyargılar.MeselaucuaçıkbirsüreiçinişealınanYahudibirset yönetmeni, bir sinema şirketini sözleşme ihlalinden mahkemeye verir.Şirket ise;setyönetmeniyleyapılansözleşmede“hastalık,ölümveyabenzerbaşka nedenlerden dolayı yönetmenin çalışamayacak durumda olması”sonucundaişinesonverilmesiniöngörenbirmaddeyedayanaraksözkonusuyönetmeni işten çıkarmaya hakkı olduğu kanısındadır. Nitekim 1938’deReichsgericht (Almanya’daki en yüksek yargı mercii); yönetmeninsözleşmesindekibumaddenin,davacının,“ırksalözellikleri”ninbirhastalıkveyaölümleeşanlamlıolduğugerekçesiyle,

“itiraz götürmez şekilde uygulanabilir” olduğunu teyit eder.198 Bir başkadeyişle, 1938’den itibaren,Almanya’dabirçokdiplomat içinolduğugibi enyüksek yargıçların gözünde de, Reich Yahudileri yasal açıdan çoktan ölüsayılmaktadır.

Yine 1938’de, Yahudi şirketlerine el koyma süreci başlar. Nisan ayında

Yahudiler, 5.000 marktan yüksek her türlü değeri beyan etmek zorundabırakılır.135.700AlmanYahudisi, toplam7.000.000.000Reichsmarkbeyaneder; 9567 yabancı Yahudi, toplam 415.000.000 Reichsmark beyan eder;2259“vatansız”Yahudi, toplam73.000.000Reichsmarkbeyaneder.Toplamolarak: 7.500.000.000 Reichsmark. Bunlardan toplam 2.000.000.000Reichsmark,yanikaydedilenmalvarlıklarınındeğerininüçtebirineyakınbirgelirsağlayacakvergileralınır.

14 Haziran 1938’de İçişleri Bakanlığı’nın yayımladığı bir kararname, elkoymak amacıyla, bütün Yahudi sanayi şirketlerinin beyan edilmesiniemreder. Sahipleri, başkanları, yasal temsilcilerinden biri veya bir yönetimkurulu üyesi Yahudi olan şirketler, Yahudi şirketleri sayılır. Bu şirketler,Yahudiolmayanlaraterkedilerek“Arileştirilmeli”dir.

Ardından hizmet şirketlerinin (bankalar, kredi danışmanlığı, gayrimenkulişlemleri, borsa simsarlığı) Arileştirilmesine karar verilir. Mayıs 1938’deMM. Warburg, Brinckmann adında Nazilerin tarafına geçen bir çalışanına

terkedilir.18Bleichröder,OppenheimvebaşkayüzlerceYahudibankasıaynıkaderi paylaşır. Temmuz 1938’de, Yahudi hekim ve avukatların çalışmaizinleriiptaledilir.

Franken Gau’sunda Julius Streicher, konut sahibi bütün Yahudileriçağırtarak mallarını sembolik fiyatlar karşılığında Fürth şehrine veyakendisininbelirlediğibaşkabiralıcıyadevrettiklerinedairbirbelgeimzalatır.Şehir,100.000Reichsmarkdeğerindekidairelere1.000Reichsmarköder;bir

şahıs, 20.000Reichsmark eden bir evi 180Reichsmarka satın alır.198MaxWarburg,Hamburg’uterketmeyekararverir.

Ardından sıra esnafa gelir. Bir Alman diplomat Paris’te HerschelGrynszpanadındagençbirPolonyalıYahuditarafındanöldürüldüktensonra,1938’de 9 Kasım’ı 10 Kasım’a bağlayan gece, yüzlerce kişi Nazilertarafındankatledilir,binlercekişiiseağıryaralanır.7.500dükkânyağmalanır;300sinagogkundaklanır.Bu,“KristalGece”dir.

İki gün sonra, 12Kasım 1938 saat 11’de, Göring başkanlığında yapılan,Goebbels ve Heydrich’in katıldığı sürrealist bir toplantı sonucunda, sigortaşirketlerinin, Yahudi esnafın ödeyemeyeceği vergileri telafi etmek adına,Yahudidükkânlarınaverilenhasarınbedelini…MaliyeBakanlığı’naödemesi

emredilir! Toplantıya katılan sigortacılar şaşırır. Göring sözlerine, Yahudidükkân sahiplerine muhtemelen ödenecek meblağlara bakanlığın kararvereceğini ekler. Göring şöyle konuşur: “Alman ekonomisini Arileştirme,AlmanekonomisindenYahudileri çıkarmakararı alınmıştı.Bukararıhayatageçirmekte çok geç kalındı […]. Almanya, kendisinden yağma yoluylaalınanları geri istiyor. Bu nedenledir ki, tazmin edilmesi gereken Almanhükümetidir. […] Yahudiler mallarını devlete devretmelidir.” Ardından birtartışma başlar. Goebbels Yahudilere, yerine garaj yapılmak üzeresinagoglarını kendi elleriyle yıkmalarının emredilmesini teklif eder.Tamiratlar için gerekli 6.000.000 pencere camının –ki bu rakam, tedarikçiülkeBelçika’nınyıllıkcam imalatınaeşittir–nasıl ithaledileceğikonuşulur.Son olarak, Yahudilere, diğer yolculara göre daha az sıkışık seyahat etmeavantajı sağlamaksızın, trenlerde nasıl ayrı kompartımanlar tahsisedilebileceğitartışılır…

SonuçolarakYahudilere,“Almanhalkınınhaklıöfkesini”tahriketmekten1.000.000.000markektazminatödemecezasıverilmesikararlaştırılır.25.000Yahudi; “antisosyal” ve “suç unsuru içeren” davranışları nedeniyleDachau,Oranienburg-Sachsenhausen,Buchenwald,RavensbrückveMauthausen’dakitoplamakamplarınagönderilir.

Birkaç hafta sonra, Yahudilere ait son sanayi şirketlerine, songayrimenkullere,sonmenkulkıymetlerevebankahesaplarınaelkonur.

Ocak 1939’da Joachim von Ribbentrop; “Almanya’nın, bir Yahudidevletinin kurulmasını tehlike olarak algılaması gerektiğini”, zira “bunun,dünya Yahudiliğinin uluslararası gücünü artıracağını” tekrarlar. KimseRibbentrop’un konuşmasının, Alman hâkimiyetinde yaşayan bütünYahudilerin yok edilmesi anlamına geldiğini anlamak istemez. 1938’denMayıs 1939’a kadar, sadece 150.000 Yahudi Reich’ı terk eder. Savaşbaşladığında,Reichtopraklarındahalen370.000Yahudiyaşamaktadır.

Mallaraelkoymasüreci;ilhakveyamağlupedilenbütünülkelerdeolduğugibi, Eylül 1939’da Polonya’da, 18 Ekim 1940’tan itibaren Fransa’da dabaşlar.

Yahudimallarınınpayedilmesi,Naziservisleriarasındaçatışmalaraneden

olur.269 El konan hammadde stokları orduya gider. Heinrich Himmler ile

AlmanlığıKuvvetlendirmeBürosu,tasfiyeedilenşirketlerinönceaskerlereve“etnik” Almanların mirasçılarına, daha sonra Polonyalılar tarafından“öldürülen” Almanlarınmirasçılarına, son olarak da çeşitli cephelerde ölen

askerlerin mirasçılarına tahsis edilmesini ister.198 Bu nedenle şirketlerin,geleceğin gazilerine saklanmasına karar verilir. Bunun üzerine, savaşçılarındönüşünübeklerken,Yahudişirketleriniyönetmeklegörevli“hacizşirketleri”kurulur.

Almanlar ilk defa Fransa’da, yabancı bir hükümeti kendi hesaplarına

mallaraelkoymasüreciniyürütmeklegörevlendirir.269Askerikomutanlığın–Alman– idari kurmay başkanı olan Doktor Elmer Michel şöyle yazar:“FransızlarındaYahudilerinbertarafedilmesinedahilolmasını sağlamakvesadece Almanların Yahudilerin yerini almak istediği gibi bir izlenimyaratmamak için, Yahudilerin yerine Fransızların alınmasına gayret

gösterilecektir.”198 Alman temsilci General Otto von Stülpnagel; Yahudiiştirakinin önemsiz sayılacak kadar az olduğu şirketlerin mallarına, sözkonusu şirketler Yahudi hissedar ve yöneticilerinden “kendi iradesiyle”kurtulduğu takdirde, el konmayabileceğini buyurur. Bunun üzerine DoktorMichel, şirketlerin “kendi iradesiyle” “Ari” alıcılara terk edilmesini teşvikeder.EğerYahudilermallarını haraçmezat satmayı reddederse, satış, askerikomutanlığın da onayıyla zor yoluyla gerçekleştirilir. Şayet alıcı yoksa,Fransa Bankası’nın eski yönetim kurulu üyelerinden Başkan Fournier’ninyönettiği Sanayi Üretimi ve Çalışma Bakanlığı Kontrol Servisi, geçici

yöneticiler atar.269 Yasallık görüntüsünü korumak için gereken her şeyyapılır.Görünenoki,yapılanlaryinedeyeterliolmaz.Ocak1941’deDoktorElmer;askerikomutanlığa,“yöneticilerinimzaladığısözleşmelerin,işgalsonaerdikten sonra kazanacağı hukuki geçerlilik konusunda şüpheler

uyandırılmayaçalışıldığını”yazar.198

22 Temmuz 1941 tarihli Vichy kanunu, “milli emanetler” uygulamasıyoluyla “milli ekonomideki Yahudi nüfuzunu yok etmeyi” hedefler. Aralık1941’deAlmankomutanlığı,MevduatveEmanetFonunuFransa’dayaşayanYahudilerden 1.000.000.000 frank tutarında tazminat toplamakla

görevlendirir.232 Söz konusu fon, Yahudi “emanetleri”ni, 28.000 Yahuditasarrufçunun bankalar nezdinde haczedilen hisse senetlerini, emlak

idaresindendüşükfiyatlarasatınalarakoluşturacaktır.

Mart 1941’den itibaren, Reich’ta ve işgal altındaki topraklarda, Almanalıcılar Yahudi ticari isim ve markalarını kullanma haklarını kaybederler.

MM. Warburg böylece MM. Brinckmann olur.18 Dünya çapında meşhurporselenmarkasıRosenthal,delisaçmasıbirtartışmanınkonusuolur.1936’daArileştirilen ve Rosenthal Porzellan AG adını alan şirket, ismini muhafazaetmek ister (“Söz konusu olan bir isim değil, bir ürünün sembolüdür”).Propaganda bakanı; yönetim kurulunun tamamen Arileştirildiğine, şirketinkurucusu ve başkanı Philipp Rosenthal’ın 1933’te göç ettiğine ve vefatettiğine,dulkarısının“katıksızbirAri”olduğunaveşirketinyenisahiplerininde tamamının Ari olduğuna dikkat çeker. Bütün servisler ismin muhafazaedilmesindenyanaolsada,kimsebir şirketeYahudi isminikorumasına izin

verme kararını almaya cesaret edemez.198 Nihayet 1941 yılının sonunda,Naziler,“Rosenthal”ınbirYahudiismiolmadığınıbuyurur!

Ekim1943itibarıyla,Fransa’daki11.000şirketvekonutun(işgalaltındakibölgedemevcutşirketvekonutlarınüçtebiri)durumu“halledilmiştir”.GaspedilenmallarıntemkinliFransızalıcıları,ilerideyapılabilecekhertürlüitirazakarşı kendilerini koruyabilmek için, bir “eski Yahudi şirketleri sahipleri”birliği oluşturur. 1944 yazında, müttefikler Paris’e yaklaşırken, DoktorMichel, “Fransız ekonomisinin Yahudilerden arındırılması” konusunda

kaydedilen gelişmelerden duyduğumemnuniyeti bir kez daha dile getirir.53

42.739şirket,devlettarafındanatananyöneticilerinvesayetindedir.7500’denfazlaşirkettasfiyeedilmiş,birokadarıise2.100.000.000frankasatılmıştır.

Toplama

Yahudilerin aniden yoksullaşmaları ve iş hayatından atılmaları, öncelikleViyana ve Berlin olmak üzere büyük şehirlere yığılmalarına neden olur.1939’danitibaren,ReichYahudilerininyarıdanfazlasıbuşehirlerdetoplanır.Polonya’da,Almanişgalciler6Eylül1939’daKrakow’ageldiklerinde50.000Yahudiilekarşılaşırlar.Nisan1940’ta,Yahudilereşehriterketmeleriiçindörtay süre tanınır: 35.000 Yahudi giderken, 15.000 Yahudi’nin kalmasına izinverilir. Daha sonra şehri terk eden Yahudiler de geri getirtilerek gettolarakapatılır.İlkgetto,1940’taLodz’dakurulur.Bugetto,150.000kişiyibirarayagetirir. Mart 1941’de Krakow (6000’i civar köylerden olmak üzere 20.000

Yahudi),LublinveVarşova’da(iğrençşartlardaüstüsteyaşayan500.000kişi)başkagettolarkurulur.Almanlar;gettokurulduğuanda,gettonunyönetimini

Yahudi cemaatine devreder.198 Böylelikle bütün gettolar; isyanları,kahramanlarıvezaaflarıyla,kuşatılmışbirerşehir-devlethalinegelir.

Nisan 1941’de, Reich Merkez Bankası Başkanı Paetsch, Lodz’dakigettonunidaresininayda1.000.000Reichsmarkamalolduğunu,Varşova’dakigettonun idaresinin de bir o kadar pahalıya patlayacağını bildirir. İşgal

altındakiPolonya’nınGenelHükümeti’ne49bağlıfinansbirimişefiSpindlerise,Varşova’dakigettonunyılda70ila100.000.000zlotygibi“katlanılamaz”

(untragbar) bir masraf getirdiğini ekler.198 Bunun üzerine bütün faturalar,gettolardahatırısayılırzenginliklersakladıklarındanşüpheedilenYahudileregönderilir. Temmuz 1942’de Varşova’da, getto konseyi başkanıCzerniakow’un eline, Alman bayındırlık şirketi Schmidt undMünstermann’ın, getto duvarının inşasının bedeli olarak toplam 1.300.000

Reichsmarktandahafazlabirmiktartalepedenfaturalarıgeçer.198

Zorlaçalıştırma

Bunun üzerine getto masraflarını kısmak için, gettolardan kâr etmeyeçalışılır.GenelHükümetUlusalRantabiliteBürosu’ndaniktisatçıveüretiminrasyonelleştirilmesi ve planlanması uzmanı Doktor Gate, Yahudilerin zorlaçalıştırılmalarını tavsiye eder: “Gettoda 60 ila 65.000 Yahudi’nin istihdamedebileceği varsayılır, işçi başına günde 5 zlotylik bir üretim kapasitesitahminedilirveyıldayediveyasekizaygettodışındakişantiyelerdeçalışacakYahudi sayısının ücret değişikliği olmaksızın aynı kalacağı farz edilirse, bufaaliyetlerin toplamı,kişibaşına93zloty tutarındaki erzakbedeliniödemek

üzere,gündeaşağıyukarıyarımmilyonzlotygetirecektir.”198DoktorGate,bu hedeflere ulaşılabilmesi için, Alman şirketlerinin yılda yapması gerekenyatırımtutarını40.000.000zlotyolarakhesaplar.Butahminlerfazla“teorik”

bulunur.198

26Ekim1939’danitibaren,çeşitligereksinimleregöregettolardan“Yahudimüfrezeler” toplanır. İşgücüneihtiyaçduyanbütünyönetimbirimleri taleptebulunur. SS ve polis şefi Krüger; iş, yaş, cinsiyet ve benzeri özelliklerindökümünüyapangenelbirdosyaoluşturur.Biryetkiçatışmasıyaşanır.Genel

ValiHansFrank, SS’lere bu alanda en ufak yetki tanımayı reddeder.Doğalolarak zorla çalıştırılanlara ücret ödenmez. Bir istisna: Varşova’da 1941ilkbaharında,Yahudiişgücüneençokbaşvuranlardan,birhurdageridönüşümşirketi patronu Süvari Yüzbaşı Sehn, “köleliğe karşı olduğunu” söyleyerek

Czerniakow’aadambaşınagünde2zlotyöder.198

Zorlaçalıştırılanişçikullanımınırasyonalizeetmekiçinyenibiryapılanmaoluşturulur: Çalışma kampı. İnsanları her akşam dönmelerine izin verilecekşekilde getto dışında çalıştırmak yerine, aile reisleri kamplara gönderilir,yakınlarıgettodarehinolarakkalır.Polonyatopraklarıkısazamandaçalışmakamplarıyla dolar. Kamplardaki işgücü; tank hendeği kazma şantiyelerinde,su düzenlemelerinde, demiryollarında kullanılır. Şubat 1940’ta Himmler,Almanya’nın doğudaki yeni sınırlarını koruyacak devasa tank hendeklerikazdırmaya karar verir. Bug Nehri ile San Nehri arasında hendek kazmaküzere,BelzecvePlaszow’dabirkaçbinYahudi–ilkplandaöngörüldüğügibimilyonlarca değil– toplanır. Günde 50 pfennig ücret ödenen 5000 Yahudi,

Yukarı Silezya’daki Gleiwitz-Oppeln karayolunu tamamlar.198 Varşovabölgesininnehirdüzenlemesinde25.000Yahudiçalıştırılır.

Çalışma kampları daha sonra, askeri amaçlı sanayi şirketlerine işgücüsağlamaya başlar. 1941’de, on binlerce Yahudi işçi zorla silah sanayii veelektriksanayiinde(RathenautarafındankurulanAEGveSiemens)çalıştırılır.Çalışma ekipleri, gettolarda kalan rehinler nedeniyle sıkı denetimgerektirmez. İşgücü maliyeti çok düşüktür, mali yönetim ise son derecebasittir; zira hiçbir şekilde ücret ödeme zorunluluğu yoktur. Her ne kadar1942’de Reich Çalışma Bakanlığı yetkilileri sembolik bir ücret ödenmesinitalepedersede,bölgeyönetimikampların“bakımı”içinücretlerinçoğunaelkoyar.

Gettolardaçalışmakamplarıhalinegelir.LodzGarı’ndahergün,70ila90adetvagonagettodaüretilenucuzmallaryüklenir.Rumkowski (“enkıdemli

Yahudi”), “bütün Yahudileri ücretsiz çalışmaya zorlama” yetkisi alır.198

Temmuz1942’deVarşova’dakigettoda,95.000“ekonomikaçıdanaktifkişi”,kâhresmikâhgizli ihracatlargerçekleştirir.ÜretilenlerLodz’daüretilenlerleaynıdır: üniformalar, cephane kasaları, ayakkabılar, hırdavat, fırçalar,

süpürgeler, şilteler, oyuncaklar, mobilya tamiri, eski giysi onarımı.198

Alıcılar;Almansilahlıkuvvetleri,SSvepolisservisleri,çalışmaörgütleriveözel şirketlerdir. Kısa sürede en önemli alıcı haline gelen ordu, Yahudiişgücününürettiklerinebağımlıdurumagelir.

Fakat merkez büroları, “saklı hazineleri” ele geçirmek için sabırsızlıklagettolarıntasfiyeedilmesinibeklemektedir.İstedikleriolduğuvakitise,hayalkırıklığınauğrayacaklardır. İşgal altındaki topraklardaveGenelHükümet’teyaşayan 2.500.000 Yahudi’nin neredeyse hiçbir şeyi yoktur. Her durumda

800.000ReichYahudisi’ndençokdahaazşeyesahiptirler.198

ZanaatolarakHolokost

İlk dört etaptan sonra –tanımlama, mallara el koyma, toplama, zorlaçalıştırma–, sıra “nihai çözüm”e gelir. Reich askeri başarılar elde ettikçe,hâkim olduğu topraklardaki Yahudi sayısı da artar ve bu insanları çalışmakamplarına göndermesi güçleşir. 22 Haziran 1941’de Almanya SovyetlerBirliği’ne saldırdığında, Almanlar tarafından işgal edilen topraklarda(Ukrayna, Belarus, Kırım) 2.160.000 Yahudi bulunmaktadır. 1.500.000Yahudi, ilerleyenAlmanbirliklerindenkaçmayıbaşarır;2.500.000’den fazlaYahudi tuzağa düşer, bunların %90’ı elliden az şehirde toplanır.Çalıştırılamayanlar sınır dışı edilemez. Yer açmak şarttır. Yahudiler yokedilmelidir.

Temmuz 1941’de Himmler; “yozlaşmanın ebedi tohumları” olanYahudilerin yok edilmesini, 31.000.000Slav’ın Sibirya’ya götürülmesini veyerlerine “şehrin yozlaştırıcı etkisi”nden korunmaları için kırsal bölgeleregönderilen4.000.000Alman’ınyerleştirilmesiniarzuettiğinidoğrular.

KararalındıktansonraAlmanlar,SSCB’nin işgalindenöncekiaylarda, ilkkitlesel imha yöntemlerini geliştirir: Hareketli infaz birlikleri olanEinsatzgruppen. Bu birlikler; SS’leri, Alman polislerini –sıradan birlikler–,

bazendeyerelgüçleribirarayagetirir.168

SSCB sınırı geçildiği anda bu dört birlik, yani –SS değil, Wehrmachtmensubu–3000asker,Yahudilerigafilavlama,şehirdışınagötürme,tercihenYahudilerekazdırılanbirçukurunyanıbaşındainfazetmevegömmeemriyle

öncüolarakgönderilir.168Buharekâtlar,verilenemirlerikendihayatlarıiçinendişe etmeksizin reddedebilecek normal Alman askerler tarafından

yürütülür.Nitekim–nadirdeolsa–bazılarıemirlerireddetmiştir.168

Leningrad banliyösünden Odessa, Simferopol, Rostov, (Kievyakınlarındaki)BabiYar, (Vilniusyakınlarındaki)PonarveKaunas’akadar,Haziran1941 ilaKasım1941 tarihleriarasında,buEinsatzgrupplar 500.000Yahudi’yi öldürür. Kasım ayı itibarıyla SSCB’de halen 2.000.000 Yahudihayattadır. İkinci bir dalga başlatılır. Bu sefer, yine Wehrmacht askerleriolmaküzeredahaçokkatilkullanılır.1943sonunda,900.000Yahudidahabuşekildeöldürülür.Buinfazlar;astsubaylartarafındankalemealınanveRSHA(ReichGüvenlikBaşDairesi)tarafındangünügününetasnifedilenvesentezi

yapılan, infazların tarihi ve yeri ile kurbanların kategorisini198 dökenraporlarakonuolur.

Diğer Yahudiler, artık toplama ve çalışma kamplarıyla hiçbir alakası

kalmamışkamplarayollanırlar.236Ancakharekâtlar,bukamplarlabağlantılışirketlerin randımanını tehdit etmeye başlar. 14 Ekim 1941’de, bir çalışmakampınabağlıbirsilahşirketi,Heydrich’ebirtelgrafyollar:“Herkesinbildiğigibi şu sırada, bizim uzmanlaşabilmeleri için sıkı bir eğitimden geçmişYahudiişçilerimizidehedefalanyenibirtehcirdalgasıdevametmektedir.Buişçiler,kaynakveçelikzırhyapmakonusundaeğitildiler.Buişçileringitmesi,

üretimin belki de üçte bir oranında azalmasına neden olabilir.”198 Üretimkapasitesini korumak şarttır; nitekim “söz konusu Yahudi işçiler, diğerişçilerdendahayetenekliveçalışkanolup,şusıra rekorlarkırmaktadır;öyleki, bir Yahudi’nin üretkenliği neredeyse iki Ari uzman işçininkiyle

kıyaslanabilir.”198 Heydrich, silah sanayiinde çalışan Yahudilerin veailelerinintehciriniertelemeyikabuleder.

Ancak başka yerlerde imha süreci devam etmektedir. Aslında burada,zalimlerin sürekli sömürü ile anında imha arasında 1000 yıldır yaşadıklarıtereddütleyenidenkarşılaşırız.Yahudiişgücünüsömürenler,YahudileringazyerineyorgunluktanölmelerinitercihederekbirkaçayiçinHitler’inarzusunadireneceklerdir. Ancak Führer’in sabırsız kararları karşısında başarısızlığauğrayacaklardır.

Aralık 1941’de, Polonya’da yer alan Chelmno’da, kamyonların içinedoldurulan mahkûmları egzoz gazıyla zehirlemek suretiyle imha etmedeneyleribaşlar.

Endüstriyelimha20 Ocak 1942’de Berlin’de, Wannsee Gölü kıyısında güzel bir villada,

bütün bakanlıklardan gelen temsilciler “nihai çözüm”ü planlar. Konferansbittiği anda, 25 Ocak 1942’de, Himmler Glücks’e şöyle yazar: “Toplamakampları,önümüzdekihaftalardaçokbüyükekonomikgörevlerüstelenecek.”HimmlerGlücks’ten tamolarak, 100.000 erkek ile 500.000 kadının en kısa

zamandakatledilmesiniistemektedir.198Himmlerayrıca,GenelHükümet’teyaşayan bütün Yahudilerin 1942 yılı sona ermeden imha edilmesini deemretmektedir.SavaşÜretimiBakanıAlbertSpeerileYedekOrduKomutanıGeneral Fromm, SS istatistiklerinin doğruluğuna itiraz etmenin yanı sıraHitler’e şikâyette bulunurlar. Nihai çözüm, Yahudi işgücü rezervini tehditetmekte ve başka yerlerde çok daha faydalı olabilecek Alman askerlerinitoplamakamplarındaalıkoymaktadır.27Mart1942’deGoebbelsşöyleyazar:“Yahudilerden geriye çok fazla bir şey kalmayacak… Führer’in, yeni birdünya savaşına neden olmalarından ötürü Yahudiler haklarında yaptığı

kehanet,olabilecekenkorkunçşekildegerçekleşmeyebaşladı.”198

Yüksek dereceli memurlar kararnamelerle yönetmelikleri düzenler, işgalaltındaki devletlerle tehcir şartlarınımüzakere ederler. Demiryolları idaresi,

taşıma görevini üstlenir.236 Katliam, endüstriyel bir boyut kazanır. Zehirligazkullanımıkuralhalinegelir.

Chelmno’dan sonra altı kampdahabelirlenir:Belzec,Sobibor,Treblinka,MajdanekveAuschwitz.

Himmler’in –Kazimierz’den sadece onlarca kilometre uzaklıkta bulunan–bu sonyeri belirlemesindeki sebep, söz konusuyerin ücra ve demiryolu ileulaşımınınkolayolmasıdır.Diğerkamplardançokdahamodern,birbeklemeodası, bir gaz odası ve cesetleri yakmak için dört kremasyon fırınını idareeden birimlere sahip bu kampın başınaRudolfHöss getirilecektir.Öldürmemerkezleribuşekildeyavaşyavaşhizmetegirmeyebaşlar:İlkolarakBelzec,Ekim 1941’den Şubat 1942’ye kadar pilot kamp olarak çalışır; ardındanSobibor,Mart ileNisan1942arasındacehennemîbirhızladüzenlenir;dahasonra Treblinka, Varşova gettosundan götürülen Yahudiler tarafından inşaedilir. Naziler, Varşova gettosundaki çivi, kablo ve elektrik düğmelerine elkoyar. Yine de bu sofistike yerleşimlerin inşası, öngörülenden daha uzun

zamanalır.

IG-Farben,DegussaveGoldschmidt’insahibiolduğuparazitlerlemücadeleşirketiDegesch,ZyklonB’yigeliştirir.Buüründahasonra,DessauerWerkeileKolin’deyeralanKaliwerketarafındanüretilir.Degeschürünündağıtımınıkontrol ederken, Heli ile Testa “kullanıcılar”a doğrudan satışlarıgerçekleştirir:WehrmachtileSS.IG-Farben,sözkonusugazınstabilizatörünüüretir.Mart1944’te,ZyklonBüretenDessaufabrikasının bombalanmasına rağmen, SS’ler hiçbir zaman gazdan yoksun

kalmamıştır.198

Yenikurulankamplarayapılansevkıyat,titizsayımlarakonuolur.Nakiller,geçiş kamplarında önceden düzenlenen isim listeleri yardımıyla hazırlanır.Polonya’dakidemiryollarıidaresi;yolcutaşımamasraflarınıgüvenlikpolisinefaturalandırabilmek için, personelinden her bir konvoyda yer alanmahkûmsayısını not etmelerini talep eder. Sayım işlemi, yolculuk başlangıcındayapılır.KampidaresisadecehayattatutulanYahudilerikaydeder.

Yahudilerin kamplara nakledilmesi,muazzam bir organizasyon gerektirir.Bu organizasyon, Eichmann tarafından yönetilen RSHA’ya bağlı IV-B-4bürosunun yetki alanındadır. Söz konusu büro önceleri Heydrich’in, dahasonraGestapo ŞefiGeneralMüller veHimmler’in yönetimindedir. 500.000çalışanıylatambiridaricanavarolanReichsbahnservislerikullanılır.“Yolcutaşıma çizelgelerinin günlük idaresinin yanı sıra”, bütün Avrupa’yı dolaşanölüm konvoylarını oluşturan ve düzenleyenler, yolcu trenleri

sorumlularıdır.198 Eichmann’ın duruşması sırasında belirteceği gibi,“saatlerinbelirlenmesitekbaşınabirbilimdalıydı.”Kasım1941’de,yapılanilk nakillerin ertesinde, felaketiNazilerlemüzakere ederek önleyebileceğinidüşünen merkezi Yahudi örgütü Reichsvereinigung, RSHA’de çalışanYüzbaşı Gutwasser’den, ileride tehcir edileceklerin kalan son mallarıüzerinden, başka şeylerin yanı sıra tren “yolculuklarının” bedelini ödemeküzere,W(SonderkontoW)adındaözelbirhesabayatırılacakbellibirtutarın

kesilmesi emrini alır.198 3 Aralık 1941’de, “Milli Yahudi Birliği” yönetimkurulu üyeleri vePolonya cemaat önderleriEppstein veLilienthal, “kontrolservislerimizden” (yaniGestapo’dan) aldıkları emirleri iletirler.Bu emirleregöre, “tahliye taşıması” mensubu herkesten, halen sahip olduğu şeylerin

%25’ine eşit veya %25’inden fazla bir tutar yatırması istenmektedir.198

“Nihai çözüm”, kendi kendini finanse eder: “Hayvan vagonlarında yapılantaşımalariçinbile,üçüncümevkidebiryeriçinanatarifekilometrebaşına4pfennigtir.Onyaşındanküçükçocuklaryarımtarifeyetabiolup,dörtyaşındanküçük çocuklar bedava seyahat eder. Grup tarifesi (üçüncü mevki, yarımtarife),enaz400kişinintaşınmasıdurumundauygulanır.Fatura,konvoyaelkoyan kurum olan RSHA’ye gönderilir. Kurum; taşınan yolcular için tek

yönlübilet,gardiyanlariçinisegidiş-dönüşbiletsatınalır.”198

İmha kamplarına sevkıyat,74 Haziran 1942’de başlar. 5000 YahudiKrakow’dan Belzec Kampı’na gönderilerek gazla öldürülür. 1942 yazında,Belzec ve Sobibor’a giden hatların tıkanması sebebiyle, binlerce YahudiMajdanek’egönderilir.Eylül-ekimaylarında,bukampta“üçküçükgazodası”

inşaedilir;198çoğuYahudi,buodalardaanındaöldürülür.Ekimayında,6000YahudidahaBelzec’egönderilerekgazlaöldürülür.Ölümmerkezlerihızlıveiyi işlemektedir: “Yeni gelen kişi sabah trenden iniyor, akşam cesediyakılıyor,kıyafetleripaketleniyorveAlmanya’yagönderilmeküzeredepoya

konuyordu.”198

Gettoyu terk eden kişilerin ve kamptaki kurbanların eşyalarının geridönüşümü, çok iyi bir şekilde planlanmıştır. Lodz’daki gettodan Kulmnof

Kampı’na50 götürülenlerin yanlarına aldıkları eşyalar ile gettolarda geride

bırakılan mallar, ne SS ne de polise bağlı olmayan bir serviste toplanır.74

“Hasılat”, getto idaresine ayrılır.Getto idaresi, satış işlemlerinin tamamının(Waffen SS için kıyafet imal eden bir fabrikanın yer aldığı Ravensbrück’edoğrudan gönderilen kürkler hariç) titiz bir hesabını tutar. El konan bütünmallar, Reich’ın mülkü olur. WVHA (İktisadi Siyasi Merkez Ofisi), bumalları bizzat SS’lere, özellikle de yaralanmış ve madalya almış askerlereveyabukişilerinailelerineNoelhediyesiolarakdağıtır.

GenelValiHansFrank’ın direktifi, “mallar”ın dağıtımını sonderece açık

ve net olarak düzenler.198 Değerli eşyaların çoğu (para, mücevher, altınsaatler,altındişler),başkanlığınıEkonomiBakanıWaltherFunk’unüstlendiğiReichsbank’a konur. Tekstil ürünlerinin büyük kısmı (doğrudan EkonomiBakanlığı’na giden ipek hariç), “safkan Almanlar”a yönelik sosyal yardım

kurumu VOMI’nin (Volksdeutsche Mittelstelle) payına düşer.198 Paralar,SS’infinansmanınaayrılanözelbirhazinehesabınayatırılır.

Auschwitz’deki idari müdür; hem toplama hem ayırma hem envanterçıkarma hem de paketlemeyle ilgilenir. Lublin’deki SS ve polis şefiGlobocnik; Majdanek, Sobibor, Treblinka ve Belzec’te toplanan bütün

malların dökümünü yapan genel bir dosya oluşturur ve yetkileri dağıtır:198

Georg Wippern mücevher, döviz ve çeşitli (değerli) objelere bakarken,HermannHöflegiysi,ayakkabıvebenzerieşyalarınayrılmasınıüstlenir.

Polonya’dakikamplarınmallarıdahasonraLublin’dekidepolaragönderilir.Naziler bumallara el koymak için aralarında tartışır.Nisan 1942’de, SS vepolis başhekimi General Grawitz, Varşova’daki SS ve polis şefi Wigand’aşöyleyazar:“VarşovaveLublin’dekiSSvepolisşeflerinin,Yahudimenşeli

eski altın depolarına sahip oldukları kulağıma çalındı.”198 Bunun üzerineHimmler, Ekonomi Bakanlığı’nı harekete geçirir. Hitler’in şahsikurmaylarından Rudolf Brandt, SS Generali Oswald Pohl’a şöyle yazar:

“SS’tengelenbütünaltınveparataleplerinecömertçeişlemuygulayınız.”198

Ağustos1942’deGlobocnik;bölgedekiAlmankolonisakinleriiçinkurulacakokulları finanse etmek üzere, “Yahudilerin tahliyesi” üzerinden 2.000.000zloty“kesilmesi”içinizintalepeder.

Fransa’da tutuklanan Yahudilere, daha sonra zaruret içinde kalmamalarıiçin,yanlarınamümkünolduğukadarçoknakit,menkulkıymetvemücevher

almaları tavsiye edilir.53 Drancy Kampı’na geldiklerinde, yanlarındagetirdikleripara,menkulkıymetlervemücevherlereFransızpolisitarafındanderhalelkonur.

Ölüm kamplarında, bir SS sanayi imparatorluğu oluşturmak amacıyla,mahkûmları imhaedilmedenevvelçalıştırmayagayretgösterenSSşirketlerikurulur. Zorla çalıştırarak öldürme ile çalıştırmadan “nihai çözüm”üuygulamaarasındayaşananikilemyenidenkarşımızaçıkar…

WVHA’yı yöneten Frank; bazı kamplara el koyar, Genel Hükümettopraklarında yer alan ölüm merkezlerini kullanır. Frank; her ne pahasınaolursa olsun, nihai çözümün uygulanmasını geciktirse bile, şirketleri içinYahudi işgücünden yararlanmak istemektedir. 16 Eylül 1942’de Himmler’e

şöyle yazar: “Doğuya göç eden kullanılabilir durumdaki Yahudiler,

seyahatlerini keserek savaş sanayiinde çalışmak zorundadır.”198 BuYahudilerin,“SS’inendüstriyelbirtemeloluşturabilmesiveekonomiknüfuzsağlayabilmesi için, hayatta kalacakları süreyi son saniyesine kadar feda

etmeleri” gerekmektedir.”198 18 Eylül’de General von Ginart, Yahudilerinşirketlerden geri çekilmesini genelkurmay nezdinde protesto eder:“Polonyalılaraslaonlarınyerinidolduramaz,zirayeterincekalifiyedeğiller.”

Kasım1942’debizzatHitler;bütünYahudilerinsilahsanayiindençekilerekyerlerine, işlerine alıştıkları vakit Polonyalıların getirilmesini ister. Bununüzerine kamp yetkilileri, konvoyların neredeyse tamamını gaz odalarınagöndermeye başlar. Bu ise, işgücü açısından SS yetkililerini kızdırır. ArtıkPohl süreci yavaşlatmaya muvaffak olamamaktadır. 1943 ilkbaharında,Pohl’un yetki alanında topu topu 160.000 mahkûm kalır. Bunların %15’ikampbakımı(mutfak,revir,boşaltım,vs.) ile“imha”işlemlerine(boşaltılanvagonları temizleyen Transportkommandos; değerli eşyaları ayıranEffektenkammerkommandos; kremasyon fırınlarında çalıştırılanSonderkommandos)ayrılır.Diğerleri,SSşirketlerivebaşkaözelşirketler(IG-Farben) için ve kamp inşasında çalışır. SS şirketleri büyük ölçüde ilkelfaaliyetlerle uğraşır: kum ve çakıl ocakları (Auschwitz ve Treblinka I),

çimentofabrikaları(Majdanek),ağaçveyanürünleri.198

Hatta IG-Farben; Auschwitz’e 25.000 ton üretim kapasiteli bir sentetikkauçuk (“Buna”) fabrikası kurar ve bu fabrikaya 700.000.000 Reichsmarkyatırımdabulunur.Buradaçalışanmahkûmlar,kamptakigıdarejiminetabidir.

IG-Farben, “randımanı artırmak” için biraz da “Buna çorbası” katar.198

Gardiyanları SS gönderir. IG-Farben bazı mahkûmların cezalandırılmasınıtalepettiğinde,cezalarıSSuygular.SS’lerinmetotvezihniyeti,şirketlerindemetot ve zihniyeti haline gelir. Mesela, fabrikanın inşaatı sırasında,mahkûmlar“çimentoyukoşaradımtaşımak”zorundadır.“BunaIII”tengeçen

35.000mahkûmun en az 25.000’i hayatını kaybeder.198 IG-Farben’dan birgrup yönetici fabrikayı ziyaret ettiğinde, yöneticilerden biri yaşlı birmahkûma,DoktorFritzLöhner-Beda’yaişaretederekşöyleder:“BuYahudidomuzbirazdahahızlı çalışabilir”veekler: “Çalışacakdurumdadeğillerse,

onlarıgazodasınagönderin.”198Teftişbittiktensonra,DoktorLöhner-Beda

çalıştığıekiptenayrılarakölenekadardövülür.198

Mahkûmlarınzorlaçalıştırılmasını istemeyenHitler’inemirlerinerağmen,1943 yılında birçok önemli şirket, ölüm kamplarında IG-Farben’a katılır. 5Mart 1943’te müttefiklerin bombalaması sonucu yıkılan Krupp’a ait fitilfabrikalarının Auschwitz’te tekrar inşa edilmesi tam 17 projeye konu olur.Krupp yöneticilerindenHölkeskamp, halenBerlin’de iki şirkette çalışmaktaolan 500Yahudi işçi bulur ve buYahudileri, fabrikasında çalıştırmak üzere

Auschwitz’eyollar.198

Busıradakadınlar,hastalar,yaşlılarveçalışamayacakdurumdakiçocuklaryokedilir.1943’te,TheodorHerzl’inenküçükkızıTheresienstadtKampı’ndaölür.Büyükkardeşleri1930’daintiharetmiştir.

23Mart1943’te,RichardKorherradlıbiristatistikçi,31Aralık1942’dekidurumu16sayfadaözetlerveaçıkça“Yahudisorunununnihaiçözümü”ndenbahseder.

Bununla birlikte, çeşitli yerlerde direniş hareketleri örgütlenmektedir.İtalyan ordusu, Ocak 1943’ten itibaren zaman zaman Alman ordusuylaişbirliğiyapmayıvekendikontrolündekiYahudileriteslimetmeyireddederekAlmanların bu insanları tehcir etmelerine engel olur. Hatta İtalyan ordusuşubatayındaFransızları,yüzlerceFransızYahudisi’ninNice’tenAuschwitz’egönderilmesine dair emri reddetmeye zorlar. Dışişleri Bakanı Ribbentrop,Mussolini’ye“İtalyanaskeriçevrelerinin[…]Yahudisorunuylailgilinetbirvizyonasahipolmamasından”yakınır.

Direniş hareketleri kamplarda da örgütlenir. Krakow’da Akiba hareketi,Mart1943’tehayattakalanlarPlaszow’dakiçalışmakampınagönderilenedekdevam eder. Treblinka’da 2Ağustos 1943’te, Sobibor’da 14 Ekim 1943’te,Majdanek ve Auschwitz-Birkenau’da 7 Ekim 1944’te isyan çıkar. Bunlar,şerefiçinçıkanisyanlardır.

Ekim1943’te,1.500.000Yahudiölümkamplarındakatledilmiştir.

Bir yaşamöyküsü: Kasım 1943’te, Cenovalı Haham Riccardo Pacifici vePacifici’nin cemaatine mensup 200 kişi ile Avrupa’nın kuzeyinden gelerekCenova’yasığınmış100YahuditehciredilerekAuschwitz’degazlaöldürülür.1944’te Naziler; Girit’te yer alan Kandiye’de (Heraklion’un diğer adı)

yaşayan 260 Yahudi’yi toplar, 400 Yunan rehin ve 300 İtalyan askeri ilebirliktebirgemiyebindirir.Gemibatar,kurtulanolmaz.

Busıradamahkûmlarhâlâölümkamplarındaçalışmayadevametmektedir.1 Mart 1944’te, Speer etrafında kurulan ve devasa sığınaklarda uçakfabrikaları inşaetmeklegörevlibirkoordinasyonkomitesinin250.000işçiyeihtiyacı vardır. Komite, Yahudileri çalıştırmayı talep eder. Hitler istemeyeistemeye,komitenin“sonçareolarak”halentehciredilmemiş100.000MacarYahudisi’ni çalıştırmasına izin verir. General Pohl sorar: “Todt Örgütü’nün

inşaatprogramındakadınlardaçalıştırılabilirmi?”198Himmler’in24Mayıs1944tarihlialaycıcevabı:“SevgiliPohl!ElbetteYahudikadınlarıkullanmakgerekir!Dikkatedilmesigerekentekşey,onlarıiyibeslemek.Buradaönemliolan,çiğsebzeikmali.OhaldeMacaristan’danbolbolsarmısakithaletmeyi

unutmayınız!”198 9 Haziran 1944’te Pohl, on ila 20.000 “Macar Yahudikadın”ın çalıştırılmaya hazır olduğunu haber verir. Pohl fikrini savunur:“Zamanında Yahudi kadınları elektromekanik yapılarda çalıştırarakSiemens’teolağanüstüsonuçlareldeettim.”İşgalAltındakiDoğuTopraklarıBakanlığı’ndan bir yetkili, Pohl’a şöyle cevap verir: “Yahudi sorununun

çözümünde,ekonomikkaygılargözönündebulundurulmamalıdır.”1981944yazında, 425.000 Macar Yahudisi’nin çektiği acılar Auschwitz’de son

bulur.445

İmha programı geliştikçe, masraflar da artar. Taşıma, kamp inşası veöldürmeişlemlerinintoplamda150.000.000Reichsmarkamalolduğutahminedilir.

Fransa’da 31 Temmuz 1944’te, müttefiklerin Paris bölgesine

ulaşmalarından kısa bir süre önce,22 Maurice Kiffer, Emniyet MüdürüAmédéeBussière için,Ekim1941’denberiyönetmekteolduğuDrancy’dekitoplama kampının hesaplarını çıkartır. Kiffer; “giren parayı”, yani ölümkamplarına sevk edilmeden önce Drancy’ye kapatılan 67.000 mahkûmdanzorla alınan toplam tutarı 24.208.422 frank olarak hesaplar. Kiffer şöyleyazar: “Kasamızda kalan tutarın çok büyük bir bölümünü, yani toplam12.039.892,85franklıkbirtutarı,MevduatveEmanetFonu’natransferettim”(2002 yılı itibarıyla aşağı yukarı 2.500.000 avro). “Kasamızda kalan tutar”ifadesi, gelen geçenin kasadan pay aldığı anlamına gelmiyorsa başka ne

anlama gelmektedir? Kiffer kasalarında, “haklarında henüz hiçbir kararalınmamış”menkulkıymetler(hissesenetleri,hamilinesenetler)ilemücevhervedeğerli eşyaların kaldığını dabelirtir.Kiffer;Drancy’de el konan toplamtutarı, 24.000.000 frank (2002 itibarıyla 5.000.000 avro) olarakhesaplamaktadır. Yukarıda bahsi geçtiği üzere Kiffer, bu toplam tutardangeriyekalan12.000.000frangıTemmuz1944’teMevduatveEmanetFonu’nayatırır. Söz konusu kurum bugün, bu fonlara ne olduğunu söyleyecekdurumdadeğildir.Şüphesizbufonlar,emniyet müdürlüğü tarafından fonda açılan mevduat hesaplarına transferedilmiştir…

Son SS’ler Drancy’yi 17 Ağustos 1944’te terk eder. Fransa’dan toplam

olarak 75.721 Yahudi tehcir edilmiş,224 300.000 Yahudi’nin mallarına elkonmuştur.BuYahudilerinçoğu,mülkleriniaslagerialamamıştır.

Kasım1944’teNaziler;Yahudisorunununhallolduğunakararvererek,hâlâfaaliyette olan son imha kampı Auschwitz’deki gazla öldürme işlemlerinidurdurur, gaz odalarını ve kremasyon fırınlarını yıkar. Ruslar, 20 Ocak1945’teAuschwitz’eulaşır.

2 Nisan 1945’te, aldığı hisse senetlerini iade etme veya bunları alışdeğerinden geri ödeme zorunluluğu ile karşı karşıya kalan Mevduat Fonuyönetiminindahilibirnotu, “Yahudi”kelimesini,15’i ilk iki sayfadaolmaküzere tam26kezkullanır.Örneğinnottaşucümleyerastlanır:“Yahudilerin,

kendileriiçinenavantajlıkararıalacaklarıaçıktır.”232

Her ne kadar kelimelerle ifade edilemeyen sayıların soyutlamasınaindirgenemezse de, rakamlar durumuyeterince ortaya koymaktadır: 1933’teAvrupa’da 9.000.000 Yahudi mevcut idi; bu Yahudilerin üçte ikisi yokedilmiştir.

39Fransa’da,1789İhtilaliöncesinde,kraltarafındangöreveçağrılangenelmeclis.Bumeclis,üçanasınıftanoluşur:dinadamlarındanoluşanbirincisınıf,asillerdenoluşanikincisınıf,halkınilkikigrubadahilolmayangerikalanındanoluşanüçüncüsınıf(ç.n.).

40LaSectionfrançaisedel’Internationaleouvrière(İşçiEnternasyonaliFransaBölümü).1905-1969yıllarıarasındavarlığınısürdürmüşsosyalistparti.Butarihtensonraadı,SosyalistPartiolmuştur(ç.n.).

41Latince“hiçbirşeymânideğil”anlamınagelenonaycümlesi(ç.n.).

421898’deFransa’dakurulanaşırısağcıvemonarşiyanlısısiyasihareket.EnönemliismiCharles

Maurras’tır(ç.n.).

43ThomasAquinas’ınöğretisi(ç.n.).

44NapoléonBonaparte’ınordusunaverilenad(ç.n.).

451848devrimcilerineatfen(ç.n.).

46Çevirideaynenbırakıldı.II.Abdülhamid’inyerineerkekkardeşiV.MehmedReşadgeçmiştir(ç.n.).

47İtalyanca“patronlarınpatronu”(ç.n.).

48Almanca“Yahudikurumu”(ç.n.).

491939-1945yıllarıarasındaPolonya’nınNaziişgalialtındakitopraklarınaverilenad.GenelValiHansFrankyönetimindekiGenelHükümet(Generalgouvernement),ÜçüncüReichiçerisindeayrıbiridaribölgeydi(ç.n.).

50Chelmno’dakiimhakampınınbirdiğeradı(ç.n.).

VTESNİYE

(1945-)

1.KutsalTopraklarveKitap

2.Göçebeolmadanyerleşikolmaz

3.Doğudakihalka:İsrail

4.Batıdakihalka:Diaspora

5.BatıveDoğuüzerine

İkinci Dünya Savaşı sona erdiğinde, 3000 yıldır tasarlanan stratejilerçökmüş vaziyettedir:Yüzyıllık sürgün yerleri sığınak işlevi görmemiş, paraşiddetiengellememiş,Tanrıseçilmişhalkınıcehennemdenkurtarmamıştır.Okadar nüfuz sahibi oldukları söylenen Amerikalı Yahudiler, ne katliamınönüne geçebilmiş, ne bir sığınak-devlet kurabilmiş, ne de savaşın sonunuhızlandırabilmiştir.Yahudilere isnatedilenmutlakkudret, sonuçtacellatlarınfantezisindenbaşkabirşeydeğildir.

Holokost’un bilançosu; bu halkın büyük çoğunluğunun, Almanya’nınzengin bankacılarından değil, Orta Avrupa’nın yoksul işçilerindenoluştuğunun açık bir kanıtıdır. Hayatta kalanlar, etraflarında kimsenin artıkadınıdahiduymakistemediğikatliamlarınşahitlerisessizkalır.

Bazıları; ismini değiştirme, kimse tarafından, hatta Tanrı tarafından dahisayılmama ve seçilmeme pahasına tekrar isimsizleşmeyi arzu eder. Bununtam tersine başkaları; diasporaları uyandırmak, onlara eski canlılığınıkazandırmak, imkân tanımak, öncelikle de Avrupa’dan sağ kurtulanlaryararınayardımlaşmakurumlarınıyenidenkurmakister.

Daha başkaları ise, yokluğu bu kadar hissedilen sığınak-milleti en kısazamanda kurmaya kararlıdır. Bu insanlardan bazılarına göre, söz konususığınak-millet sıradan ve isimsiz olmalı, o uğursuz şahsına münhasırlıktankurtulmalıdır.Bu sığınaktaYahudidoktriniunutulmalı, herkesyasadışı dahiolsa istediği her türlü mesleği icra edebilmelidir. Diğerlerine göre ise, laikahlakaçısındanörnek,hemAlmantipisosyalisthemdeİngiliztipidemokratbirdevletolmalıdır.Budevlette,hemYahudilikmirasınınhemdekendisiniağırlayan ülkelerin gerekliliklerinden kurtulmuş, aynı zamanda hemKitab-ıMukaddes kahramanı hem de Viyanalı entelektüel olan yeni insandoğabilecektir.Sonolarakazsayıdakibaşkakişileregöreyenidevlet;Jübile,Yahudilerarası faizleborçyasağıve tsedakadadahilsadeceDavutKrallığıkanunlarına tabi bir din devleti olmalı ve böylece Mesih’in gelişinihızlandırmalıdır. Bu üç projede de para, ordu, devlet örgütü, hatta halkolmadan kurulacak hayali bir millet, bir ütopya söz konusudur. Üstelikdüşmanbirortamda…

Ne tuhaftır ki, Tevrat’ın son kitabı Tesniye veya “Sözler”in90 çözmeyeçalıştığımeseletamdabudur.ÜtopyalarınkitabıTevrat,sonbirkezdaha,hiç

olmazsamecaziolarak,tariheeşlikedebilir.

Vaat edilmiş toprakların kıyısında, geleneğe göre büyük ölçüdeTanrı’nınMusa’yahayatınınson37günündeaktarmışolduğukanunlar bütünü üzerine bir tefekkür niteliğindeki beşinci kitap, İsrail’dedüşman toplumların ortasında yaşayabilmek için gerekli ilkeleri özetler:OnEmir, şemanın –en ciddi zamanlarda, dünyanın neresinde olurlarsa olsunlarbütünYahudileribirleştirendua– ilk iki cümlesi ilepeygamberin, insanlıktaözgürlüğünyerinedairsonbirtefekkürniteliğindekisonkonuşması.Bukitap;İsrail’inahlakiaçıdanörnekolabilmesiiçingereklibütünkanunlarileahlakiaçıdan örnek olmadığı takdirde İsrail’i bekleyen bütün cezaları bir arayagetirir.Kitapözellikle, insanınetrafındakilereneşekilde iyilikedebileceğinive komşularının refahı aracılığıyla nasıl kendi refahını teminat altınaalabileceğinianlatır.

Şüphesiz–enazındankısmen–çöldençıkıştanbirsüresonrakalemealınanTesniye, civardaki pagan kültlerle mücadele etmeyi ve nihayet evine geridönen bu göçebe halkın iki büyük düşmanını bertaraf etmeyi hedefler:Yozlaştıranputperestlikiledağılmayayolaçananlaşmazlık.

Bunlartamda,Holokostçölündensağkurtulanlarınönüneçıkanikitemelsorundur.

1.KutsalTopraklarveKitap

Güneşyıkıntıların üzerinedoğduğuvakit, herkes tarifi imkânsız felaketinfarkınavarır.OnmilyonlarcaRus,Ukraynalı,Çingene,Alman,PolonyalıveMacarölmüştür.AvrupaYahudilerininüçteikisidedahilolmaküzere,toplam60.000.000ölü.

Anvers’ten Odessa’ya, Bordeaux’dan İzmir’e, Livorno’dan Vilnius’a,Frankfurt’tan Trieste’ye, Viyana’dan Kiev’e, Hamburg’dan Selanik’e,Berlin’den Breslau’ya, Amsterdam’dan Lodz’a, bazıları neredeyse 2000 yılboyunca bütün zulümlere göğüs germeyi başarmış o cemaatlerden geriyehiçbir şey kalmamıştır. Hiçbir şey ve hiç kimse kalmamıştır. CezayirYahudilerinin de çoğu yok olmuştur. Kazimierz’de, mucize eseri sağ kalan2000kişi,Galiçya’dakimağaravemakilerdençıkar.Polonya’dahayattakalan

250.000 kişi, hayatlarını bir avuç Polonyalı “dürüst”51 ile Kızıl Ordu’yaborçludur.AzsayıdaYahudiise,HollandaveFransa’dakidirenişörgütlerine

zamanında katılabilmiştir. Bu örgütlerde genellikle en riskli görevlerYahudilereayrılmıştır.

Açıklanmasımümkünolmayanfelaketinmuazzamboyutları,sağkalanlarınbastırılamazbirtopluvicdanazabıduygusuiçindetaşolupdonmalarınasebepolur. Avrupalı Yahudiler için bu, hayatta kalmış olmanın getirdiği vicdanazabı; diğerleri için ise, Nazi cehenneminde neler olup bittiğini zamanındaanlayamamış olmanın, ne Auschwitz’e giden yolların bombalanmasını neNormandiya ve Sicilya çıkarmalarını ne de Sovyet karşı saldırısınıhızlandıramamışolmanıngetirdiğivicdanazabıdır.

Vatanadönüş

Almanya, Macaristan ve Polonya’da sağ kalanlar kamplardankurtarıldıkları anda, çoğu Filistin’e gitmek üzere Orta Avrupa’yı terk eder.Genellikle gizlice yapılan bu gidişleri, o sırada edepli bir şekilde DP, yanidisplaced people olarak adlandırılan bu insanların organizatörlerin zariftabiriyle“kaçış”ını,birleşikyardımlaşmaörgütleri“Joint”yoluylaAmerikalıYahudilerfinanseeder.

Oluşmaktaolanyeni jeopolitikte, ikiblokarasındasınırlaroluşur,bundansonra her şey Doğu-Batı çatışması çerçevesinde okunmak zorunda kalır.BununlabirlikteFilistin,henüzSoğukSavaş’ınbirparçasıdeğildir.Doğununhâkimi haline gelen Stalin, bir Yahudi milletinin doğuşunu teşvik edergörünür. Stalin, ne olsa Ruslar tarafından esinlenmiş olan bu milletin,Britanyalıların Yakındoğu’daki nüfuzunu kontrol altına almaya yardımcıolacağını ümit etmektedir. Mandalarından bir an evvel kurtulmak isteyenBritanyalılar ise, bu projeye ancak dudak ucuyla destek vermektedir. Hattabazıları, projenin 1917’de başlatılmış olmasına bile pişmandır.Washington’da, Holokost’tan sonra Balfour Deklarasyonu’nunuygulanmasının farz haline geldiğini düşünen Başkan Truman projeyidesteklerken, Dışişleri Bakanlığı ile Savunma Bakanlığı projeye açıkçadüşmandır. Dışişleri Bakanlığı ile Savunma Bakanlığı’na göre, Siyonistlerfazla sol eğilimlidir ve petrol sahibi Arap ülkeleri Siyonist tehlikeyiuzaklaştırmak için Stalin’in tarafına geçmeye kalkışabilir. Petrolü SovyetlerBirliği’nebırakmakisesözkonusudeğildir.

Britanyalıların mandalarından en kısa sürede kurtulmak istediklerinianlayanSiyonistler,birülkeinşaetmeküzere,aşağıyukarıanlamlıbirtoprak

parçasına sahip olmayı sağlayacak stratejik yerleri ele geçirmeye kararverirler.YahudiAjansı bu şekilde, büyük ölçüdeAvrupa’daki sığınmacılarayardımetmeklemeşgulAmerikanJointörgütünündemalidesteğiyle (kibudestek hâlâ çok zayıftır: 50.000.000 dolardan az), 100 kadar yerleşimbölgesini yönetir.Mart 1945’teKahire’de, altı ülke–Mısır,Suriye,Lübnan,Suudi Arabistan, Irak ve Mavera-i Ürdün– Arap Birliği’ni kurar. Çatışmazeminioluşmayabaşlar.

BritanyalılarOcak1946’daIrak’ı;HicazlıHüseyin’inbüyükoğluFaysal’a,Mavera-iÜrdün’üiseFaysal’ınküçükkardeşiEmirAbdullah’abırakır.Aşağıyukarı aynı sırada, mart ayında, Winston Churchill, meşhur Fulton’dakisöylevinde, Avrupa’nın iki bölümü arasına bir “demir perde” indiğini ilaneder.

Bir İngiliz-Amerikankomisyonu,mandanıngerikalankısmınınstatüsünüdüzenlemeküzere,dahahenüzkurulmuşolanBirleşmişMilletlerÖrgütü’nebaşvurulmasının zorunlu olduğuna hükmeder. Birçok yönetim halen, biriYahudi öteki Arap olmak üzere iki başlı tek bir devlet ile iki ayrı devletarasında tereddüt etmektedir. Her iki durumda da kimse Kudüs’ü neyapacağınıbilememektedir.

Ağustos 1946’da, Paris’te yapılan gizli bir toplantı136 sırasında, YahudiAjansı yönetimi bölünmeyi kabul etmeye karar verir ve bu konudaBaşkanTruman’ınonayınıalır.ŞeriaNehriiledenizarasındanüfusdengesi,hayattakalandoğuluYahudileringelişiyledeğişir.Filistin’deartık650.000Yahudiilehalen 1.000.000 Arap yaşamaktadır. Yahudi koloni sakinlerinin yarattığı işolanaklarını ve İngiliz katkısını cazip bulan Araplardan bazıları, çokuzaklardan gelmiştir. Hayatta kalan 100.000 Polonyalıya, 123.000 Rumeneklenir.Ekim1946’da,hepsideitinaylabelirlenmiş11yeniyerleşimbölgesi,AjansveAjans’ınşefiBen-Gurion’unNecefÇölü’nehâkimolmasınısağlar.

Birleşmiş Milletler Örgütü kurulur kurulmaz, Britanyalılar FilistinsorununuGüvenlikKonseyi’ne taşır.Örgütün aldığı ilk kararlardan biri, 13Mayıs1947’de,11ülkenintemsilcilerindenoluşanbirFilistinÖzelKomitesi(UNSCOP)kurmakolur.Hemenertesigün,GüvenlikKonseyiSovyetdaimidelegesiAndreyGromıko,sözkonusutopraklarınbirbölümündebağımsızbirYahudidevletininkurulmasınıaçıkbirdilledestekler:“HiçbirAvrupadevleti,faşist şiddete karşı Yahudilerin temel haklarını savunmayı başaramadı. Bu

durum, Yahudilerin neden kendi devletlerine sahip olmayı arzu ettikleriniaçıklıyor.Buhakkıreddetmekhaksızlıkolur.”

Amerikalı veBritanyalı diplomatlar istemeye istemeye bu fikre katılırlar.Marshall Planı’nın Avrupa’ya 13.000.000.000 dolar akıtmaya hazırlandığısırada, Yakındoğu için tek kuruş ayırmak mümkün değildir. NeWashington’daneLondra’danedeMoskova’da.Negizligöçmenler,özellikledeuzunbiryolculuktansonraTemmuz1947’deExodus ilegelengöçmenleriçin,nedemandabölgelerindeyaşayanAraplariçin.BirleşmişMilletlerÖzelKomitesi, haziran ve temmuz aylarında bölgede incelemelerde bulunur.Yahudi Ajansı, komiteye projesini açıklar; Arap Yüksek Komitesi ise,komiteyiboykoteder.Komiteraporunueylülayındaverir.Yediülke(Kanada,Çekoslovakya,Guatemala,Hollanda,Peru,İsveç,Uruguay),ikiayrıdevletileKudüs civarında uluslararası bir bölge kurulmasını, üç bölgenin de birekonomik birlik çerçevesinde bir araya gelmesini salık verir. Mevcutkolonilerin tamamını kapsayacak İbrani devleti 558.000Yahudi ile 405.000Arap’tan, Filistin devleti 800.000 Arap ile 1000 kadar Yahudi’den,uluslararası bölge ise 100.000 Yahudi ile 105.000 Arap’tan oluşacaktır.Hindistan, İran ve Yugoslavya, biri Yahudi yönetiminde öteki Arapyönetimindeolmaküzereiki“eyalet”litekbirdevletkurulmasınıtavsiyeeder.Avustralyaçekimserkalır.

Kendilerine tahsis edilen toprak parçasının küçüklüğüne ve Kudüs’ünyokluğuna rağmen, Siyonistler planı kabul eder. Bir devlet, nihayet! Arapülkeleri bölünmeyi reddederek bir İbrani devleti kurulduğu takdirde savaşbaşlatmakla tehdit eder. Tek bir Arap yönetici, Mavera-i Ürdün KralıAbdullah, Britanyalıların babasına 1917’de ihsas ettirdikleri gibi mandatopraklarının geri kalanının kendisine bağlanması koşuluyla, bir YahudidevletininkurulmasınaizinverebileceğiniYahudiAjansıyetkilisiDavidBen-Gurion’abildirir.

Gerilim tırmanır. Oylamadan biraz önce, 16 Eylül 1947’de NewYork’tayapılan gizli bir görüşmede, Arap Birliği sekreteri Azzam Paşa, YahudiAjansıtemsilcisiAbbaEban’aşöyleder:“Ancaksilahyoluylabirşeylereldeedebileceksiniz.Sizimağlupetmeyeçalışacağız.Kazanabileceğimizdenemindeğilim.Haçlılarıkovduk,fakatİspanyavePersdevletinikaybettik.Filistin’ikaybetmemiz mümkündür. Barışçıl bir çözümden bahsetmek için artık çok

geç.”136Savaşkaçınılmazdır.

Özel Komite’nin raporu üzerine görüşmeler Genel Meclis’te 21 Ekim1947’de, Birleşmiş Milletler’e geçici olarak ev sahipliği yapan FlushingMeadows paten pistinde başlar.Diplomatikmuharebenin sonucu belirsizdir.BaşkanTruman,ekonomikbirbirlikçerçevesindebirarayagelenikidevletinsağlıklıbirbütünolabileceğinibildirir:“Sözkonusubölge,bizimTennesseehavzasını geliştirdiğimiz gibi geliştirilirse, 20 ila 30.000 insanı yaşatacakdurumagelebilir.”

17Kasım1947’deNahariya’da–ŞeriaNehriüzerinekurulmuşbirelektrik

istasyonununmüdürüolanAvrahamRuthenberg’inevinde136–yapılangizlibirtoplantısırasında,ÜrdünKralıAbdullah,Ben-Gurion’unyardımcılarındanGolda Meir ile bir anlaşma imzalar. Bu anlaşmaya göre Kral Abdullah;Filistindevletineayrılantopraklarınkendisineterkedilmesikarşılığında,ÖzelKomite tarafından teklif edilen bölünme hattı ötesinde çatışmayamüdahaleetmeyeceğigüvencesiniverir.Filistin,Abdullah’tır.

29 Kasım’da, Soğuk Savaş’ın çatlatmadığı son oylamalardan biriyle,Birleşmiş Milletler Genel Meclisi bölünmeyi 33 lehte, 13 aleyhte ve 10çekimser oyla kabul eder. Gereken üçte ikilik baraj aşılmıştır. AmerikaBirleşik Devletleri, SSCB, Fransa, Büyük Britanya lehte oy kullanmış;Amerika Birleşik Devletleri’nin bazı müttefikleri (Yunanistan ve Küba)aleyhte oy kullanmış; başka ülkeler ise (Salvador ve Honduras) çekimserkalmıştır.İkidevletinkuruluşunun,İngilizmandasınınsonaereceği14Mayıs1948tarihindeilanedilmesinekararverilir.Ogece,birArapkomandosubirotobüstebulunanyediYahudiyolcuyuöldürür.

5 Aralık’ta, Amerika Birleşik Devletleri bölgeye yapılan silah satışlarınaambargo koyarken, BritanyalılarAraplara silah tedarik etmeye devam eder,YahudilerÇekoslovakya’dankaçaksilahlarsatınalır.

Ocak 1948’de, FevziKavukçu yönetimindekiArapKurtuluşOrdusu’nunkuzeydeki kibbutzlara saldırmasıyla ilk Arap saldırısı gerçekleşir. Haganah,koloniler arasında karasal bağlantı oluşturmaya ve TaberiyeGölü ile LitaniNehri’nibesleyensukaynaklarınınkontrolünüelegeçirmeyeçalışır.Bu,Ben-Gurion’un “D” planıdır. 1Mart 1948’de Ajans’ın idari organı olan YishuvMeclisi,37üyelibirGeçiciHalkMeclisi’ne,yenidevletinilanınıhazırlayan

birçeşitgeçiciparlamentoyadönüşür.Ben-Gurion,buoluşumiçinmücadeleetmiş Albert Einstein’a İsrail devletinin ilk cumhurbaşkanı olmayı teklifedersede,Einsteinbuteklifireddeder.Einsteinteklifibirkezdaha1952’de,“kabul edemediği için üzgün olduğunu” belirterek reddedecektir.Cumhurbaşkanlığı görevi, 30 senedir bunun hayalini kuran Weizmann’ınolacaktır.Nisan1948’edek,saldırantarafAraplardır.KudüsYahudileriizoledurumdadır. 6 Nisan’da, Haganah birlikleri boşuna Kudüs yolunu açmayıdener. 9Nisan’da,Kudüs yoluna hâkimbir tepede yer alanDeirYasin adlıArap köyü, Haganah’ın yazılı itirazına rağmen, Irgun’un saldırısına uğrar.Katliam,100kadarinsanınölümünesebepolur–YahudiAjansı(Arapnüfusukorkutmak için) ile Arapların (Irgun’a veryansın etmek için) ilan ettiğirakamlardan daha az. Bu olay Arapların, evlerini ve tarlalarını bırakarak

kitleler halinde bölgeyi terk etmelerine neden olur.378 Dört gün sonra,Kudüs’tekiHadassahHastanesi’negitmekteolanbirYahudi sağlıkkonvoyupusuyadüşürülür.77hekim,hemşire,hastaveyaralıöldürülür.22Nisan’daHayfa, Haganah tarafından ele geçirilir; 4 Mayıs’ta, Arap Lejyonu Kfar

Etzionköyünesaldırır,hayattakalanlarıteslimolduktansonrakatleder.136

Britanyalıların bölgeyi terk ettiği 14Mayıs tarihinde,DavidBen-Gurion,700.000 Yahudi ve bölgede kalmayı seçmiş 156.000 Arap’tan oluşannüfusuyla, 1878 yıl aradan sonra İsrail devletinin yeniden doğduğunu ilaneder.

Hâlâ belirsizliğini koruyan bu topraklarda, halen manda yetkililerine aitolan toprakların büyük bölümü yeni devlete teslim edilir. David Ben-Gurion’a, Chaim Weizmann tarafından, Yahudi Ajansı’nın beş birimiylegeçicibirhükümetkurmagöreviverilir.YahudiAjansı’nınbundanböyletekyükümlülüğü, İngiliz-Filistin Bankası’nın da yardımıyla, sığınmacılarıağırlamaktır.

Yeni başlayan tarih, geçmiş yüzyıllarınki kadar özeldir. Yahudi halkınınekonomisibirkezdaha,bubölgede,kendinehasözelliklerkazanacaktır.50yıl içerisinde yeni bir devlet oluşturulacak, bu devletin nüfusu yedi katınaçıkacaktır. Yeni devlet faaliyetlerinin dörtte birini savunmaya ayırmakzorundakalacak, komşularıylahiçbir şekilde ticaret yapamayacaktır.Tarihteeşi benzeri olmayanbu engellere rağmen, sözkonusudevletin refahdüzeyiyarım yüzyıl içerisinde 40 katına çıkacaktır. Yeni devlet; eğitim, araştırma,

sınaiihracat,profesyoneleğitimveteknolojikicatlardadünyanınbirnumaralıülkesihalinegelecektir.Önceleriçokdüşük,dahasonraçokyüksek,ardındanyine düşük seviyedeki dış yardımlar her şeyi açıklamaya yetmez. İsrail’inkomşuları da İsrail kadar dış yardım alacaksa da, refah seviyeleriİsrail’inkindenonkatdahadüşükbirseviyedekalacaktır.

Doğal olarak, yeni devletin Talmud’un ekonomik prensiplerine riayetetmesimümkündeğildir.BubirYahudidevletidir,Kitab-ıMukaddesdevletideğil. Bu, teokratik değil sosyalist bir hükümettir. Devlet, toprak vebankalarınneredeysetamamıilesınaiüretimaraçlarınınüçteikisinesahiptir.Geriyekalanlar;Ajans’a,sendikalaravekibbutzlaraaittir.Sadeceküçükticariişletmeler, özel şirketlerdir. Kimse, bankaların müşterilerinden faiz almahakkınaitirazetmez.

AmerikaBirleşikDevletleriyenidevleti, ilanedilişinden11dakika sonrafiilentanıyanilkülkeolur.SovyetlerBirliğiise,yenidevletihukukentanıyanilk ülke olur. Fransa İsrail’i dört ay sonra,Britanyalılar ileAmerikalılar iseancaksekizaysonrahukukentanır.LéonBlum,CumhurbaşkanıWeizmann’aşöyle yazar: “Peş peşe birçok Fransız aile büyüğünün ardından Fransa’dadünyaya gelmiş, sadece ülkemin dilini konuşmuş, büyük ölçüde ülkeminkültürüyle beslenmiş ve en çok tehlikede olduğum zamanda dahi Fransa’yıterk etmeyi reddetmiş bir Fransız Yahudi olan ben, yine de, benim gibivatanlarını doğdukları ülkede bulma talihleri olmamış bütün Yahudilerehaysiyetli,eşitveözgürbirvatanteminetmeyönündeki–mucizeeseritarihigerçeklikdüzleminetaşınan–buhayranlıkuyandırıcıçabayabütünkalbimlekatılıyorum.”

Kimse, Birleşmiş Milletler tarafından talep edilen Filistin devletini ilanetmeyi düşünmez. Arap komşuların tek düşüncesi ise, İbrani devletini yoketmektir.

15 Mayıs’tan itibaren, Arap Birliği sekreteri Azzam Paşa, bir “imhasavaşı”nın başlayacağını duyurur. Aynı günMısır, Suriye,Mavera-i Ürdün,LübnanveIrakordularıtaarruzageçer.KarşılarınaçıkanHaganah’ın–Zahal(Zavah Haganah Le-Israel anlamında)– henüz ne tankı ne de savaş topuvardır.Haganah’ın60.000askerininsadece19.000’i,Çekoslovakya’dan,dahasonra Fransa’dan gelen ağır silahlarla donatılmıştır. Muharebe öncelerikaybedilmişgörünür.29Mayıs’ta,eskiKudüsşehrinden2.500Yahuditeslim

olur. 11 Haziran’da ateşkes ilan edilir, fakat uzun süreli olmaz. Ardındanolaylartersinedöner:12Temmuz’daLod,Zahalmensubugençbiralbayolanİzak Rabin tarafından ele geçirilir. Araplar Lod’dan atılır; Zahal ile İngilizGlubb Paşa yönetimindeki Arap Lejyonu birlikleri arasında şiddetli birçarpışmadan sonra Kudüs yolu tekrar açılır. 18 Temmuz’da kararlaştırılanikinci ateşkes de uzun süreli olmaz. Ağustos ayında Kont Bernadotte, BMadına bir anlaşma müzakere etmek üzere bölgeye gelir. Kont Bernadotte,İsrail’inCelilekarşılığındaNecefÇölüileKudüs’üteslimetmesiniteklifederki,buteklifiherikitarafdareddeder.Bernadotteöldürülür.Arapyöneticiler,“Yahudilerin denize atılmasını” beklerkenArapları bölgedengitmeye teşviketmeyedevameder.Zahal,Celile’yiGolanTepeleriveHermonDağı’nakadarişgaleder.ArapLejyonu,ekimayınadekKudüs’übombalar.BaşkanTrumanhâlâ, yeni devlete çok açıkbir şekildedestekvermekte tereddüt etmektedir.Truman’ınbeyanları sonderece temkinlidir.Mesela28Ekim1948’de şöylekonuşur: “İsrail politikamızın dünya politikamızla uyuşup uyuşmadığınıdenetlemek bir sorumlulukmeselesidir. Filistin’de güçlü, demokratik, refahiçinde, özgür ve bağımsız bir devlet kurulmasına yardım etmekbenim arzuettiğim bir şeydir. Bu devlet, kendi halkının tek başına gelişimini vegüvenliğinisağlayabilmesiiçinyeterincebüyük,yeterinceözgürveyeterince

güçlü olmalıdır.”136 Bir başka deyişle: Yeni devletin, Sovyet yörüngesinegirmesiniistemiyoruz…

Aralık ayında, Abdullah “Ürdün Haşimi Krallığı”nın kralı unvanını alır.Bu,Mavera-i Ürdün’ün yeni adıdır. Filistin’in bir bölümü, ilk kez açık birşekilde bağımsız hale gelmiştir. Birleşmiş Milletler’in 194 sayılı kararıİsrail’den, sürgüne giden Filistinlilerin “en kısa zamanda evlerine”dönmelerine izin vermesini ve “dönmemeye karar veren” herkese tazminatödemesini talep eder. Kararın gereği uygulanmaz, sığınmacılar kamplarayığılır, Arap devletleri bu insanları kamplardan çıkarmak için hiçbir şey

yapmaz.378 Toplam olarak 700.000 Filistinli evlerini terk etmiştir. İsrailli

“yenitarihçiler”egöre,378buinsanlarınyarısıevleriniİsraillilerinbaskısıylaterketmiştir.

Busıradaİbranidevleti,ajanslardanvemandayönetimbirimlerindenyolaçıkarakoluşturulur.MaliyeBakanıEliezerKaplan,parabirimiolarak“lira”yı(osıradabirliradörtdolaraeşittir)getirir.Liraönceleri,ilerideBankLeumi

olacak olan İngiliz-Filistin Bankası tarafından basılır. Kaplan’ın önceliği,sosyalharcamalarıveverginintoplanmasınıkontroledebilmektir.1949tarihliilk bütçe, 1.000.000.000 dolardan az bir gayrisafi milli hasılaya karşılık160.000.000 dolardır. Dış ticaret açığı 220.000.000 dolardır. Diasporanınyardımısadece60.000.000dolardır.Çözülmesiimkânsızdenklem…

31 Ocak 1949’da Amerika Birleşik Devletleri, hukuken tanıma ile aynıandasilahsatışlarınakoyduğuambargoyuteyitederveyenidevlete,ilkyılındış ticaret açığının yarısını ancak kapatacak şekilde 135.000.000 dolar

tutarındailkkezborçverir.42

14 Şubat 1949’da İbrani parlamentosu, ileride “Küçük Anayasa” olarakadlandırılacakolan“GeçişKanunu”nuoylar.GeçişKanunu,tartışmalıhiçbirkonudaherhangibirkararalmaz.Hepsidelaikolanzamanınyöneticileri,dindevletihayallerikurandindarlarlaçatışmaiçinegirmeyiarzuetmemektedir.

1949’da, arka arkaya dört ateşkes imzalanır: 24 Şubat’ta Mısır ile; 3Nisan’daRodos’taÜrdünHaşimiKrallığıile;23Mart’taNahariya’daLübnanile;sonolarak,20Temmuz’daMishmarHaYarden’deSuriyeile.Irakateşkesimzalamaz. Filistinlilerin bir kısmı ülkeyi terk etmeye devam eder:Madjal’dakilerGazze’yegider, köyün ismiAshkelonolarakdeğiştirilir.Heriki tarafta da köyler yerle bir edilmiş, siviller katledilmiştir. İsrail devleti;48.600’ü ekili arazi olmak üzere 836.000 hektar üzerine yayılır, 277 kırsalyerleşim,15köy,99moshava ve159kibbutz ihtiva eder.Tarımürünlerininneredeysetamamı,buraların111.000sakinindentedarikedilir.

5 Temmuz 1950’de David Ben-Gurion, “Dönüş Yasası”nı devletin temelkanunlarındanbiriolaraknitelendirir.Ben-Gurion’agörebuyasadevletin“ilkmisyonunu, sürgünlerin bir araya toplanması misyonunu hayata geçirir. Buyasaya göre, yurtdışında oturan Yahudilere İsrail’e yerleşme hakkını verendevletdeğildir.Bu,Yahudiolduklarıiçinülkeyeyerleşmekisteyenlerindoğalveözhakkıdır.”Birbaşkadeyişle,devletgöçmenlerinhizmetindedir.Bununüzerine,göç talebindebulundukları içinmallarını satmayazorlanan121.000Iraklı Yahudi, ardından başkaları İsrail’e akın eder. Şanghay (komünistler1949’daburada iktidarıelegeçirmiştir), İzmirveYemen’denhavaköprülerikurulur. Toplam olarak, Filistin’den kovulanArapların sayısı kadarYahudi,Arap ülkelerinden kovulur. Bunları, Polonyalı Yahudiler kadar iyikarşılanmayan Bulgarlar ve Libyalılar takip eder: İlk grup için otel odaları

tutulurken, diğerleri için basit çadırlar kurulur.378 1948’den 1951’e kadar,toplam700.000göçmenülkedekiYahudinüfusunuikiyekatlar.

Hiçkimseyenidevleteborçvermek–hattakısacavermek–istemediğinden,devletin ihtiyaçlarının finansmanı 1951’den itibaren “İsrail bonoları” ilekarşılanır. Bu bonolar çoğunlukla, istisnai olarak Yahudilerden faizalınmasına icazet veren hahamlar tarafından diasporalara plase edilir.Hahamlarbununnedeninikimsenin,kimisiYahudiolmayan İsrailvatandaşı

nihaiborçlularınadınıtamolarakbilmemesiolarakaçıklar.409

Keren Hayessod (Yahudi yerleşim fonu) tarafından 71 ülkede, AmerikaBirleşikDevletleri’ndeiseUnitedJewishAppealtarafındantoplananve Yahudi Ajansı’na giden diaspora bağışları, 1951’de aşağı yukarı

60.000.000 dolar getirir.42 Bu tutarın büyük kısmı, yeni gelenlerinbarındırılmasınayarar.İsrail,birsavaşekonomisiolarakgelişir.Ancakİsrail’ivuran ambargo, bir büyüme kaynağı gibi işler. Amerika BirleşikDevletleri’nin, sığınmacıların yerleşmesine yardımcı olmak üzere İsrailbütçesine 65.000.000 dolar tutarındaki ilk bağışı yaptığı yıl olan 1951’de,

büyümeoranı%30’dur.41Suriye iseAmerikan yardımını reddederek yavaşyavaşSovyetyörüngesinegirer.

Eylül1952’deBatıAlmanya ile,12yılboyuncaheryıl60.000.000dolartutarında –ki bu, Batı Almanya’nın Marshall Planı’ndan aldığı meblağ ilekıyasladığındagülünçbirtutardır!–olmaküzere“tazminatlar”konusundabiranlaşmaimzalanır.Bututar;Amerika’nınİsrail’eyaptığıyıllıkyardımaveyaİsrail bütçesinin aşağı yukarı altıda birine tekabül eder. Diaspora yardımıgitgideazalır,sonunda27.000.000dolarakadargeriler.Kişibaşınagelirhâlâçokdüşüktür:Kişibaşına470dolar,yaniFransa’dakikişibaşınagelirindörtte

biri.42

1953’tegöçmensayısıilebağlantılıolarakbüyümeyavaşlarken,enflasyonyılda %57’lere ulaşır. İsrail batağa saplanır; Siyonist projenin başı derttegibidir. Hele hele komşulardaki siyasi durum daha da tehdit arz eder halegelmiştir.Ürdün’deyılbaşındaöldürülenAbdullah’ınyerineoğluTalalgeçer,fakatMayıs 1953’ten sonra Talal tahtı, 18 yaşından küçük oğlu Hüseyin’ebırakır.Kahire’de1952’deKralFaruk,İsrail’edahadadüşmanolanbirgrupaskertarafındandevrilir.1953’te,Arabistan’da50yıldırhükümsürmekteolan

Kral İbni Suud ölür. İbni Suud’un büyük oğlu Suud ile küçük oğullarındanEmirFaysal iktidar kavgasına tutuşur.Amerikalılar, dünyanın bu bölümünüidare etmeleri ve bölgenin Sovyet tarafına geçmesine engel olmaları içinBritanyalılara güvenmeye devam etmektedir. 1952-1960 yılları arasındaAmerika Birleşik Devletleri başkanı olan Dwight Eisenhower,Hatırat’ındaşöyle yazar: “Amerikan ve Fransız çıkarlarına rağmen, temelde,Britanyalıların bu bölgede güvenlik ve istikrar açısından sorumluluklarınımuhafaza etmeleri gerektiğini düşünüyorduk. Britanyalılar, dünyanın bubölümünün tarihi, gelenekleri ve halkları hakkında daha derin bir bilgiyihaizdi.”

Ancak Ekim 1954’te Albay Nasır, General Necib’i saf dışı bırakarakMısır’ın başına geçtiği vakit Amerikalılar Nasır’a destek çıkıp silahgönderirkenBritanyalılar,gençreisinhırsındankuşkulanır.Fransaise,İsrail’esilah göndermeye ve İsrail ile askeri sırlar değiştokuş etmeye devam eder.1955’te –bölgeye ilk kez müdahale eden– Amerika Birleşik Devletleri,JohnsonPlanıaracılığıyla,ŞeriaNehriileŞeriaNehri’ninkoluYarmukNehrisularınınkıyıülkelerincepaylaşılmasınıteklifeder.İkitarafdadahaçokşeytalepederekplanıreddeder.Aynıyıl,SuriyecumhurbaşkanınınoğluZaim,İsraillileremüzakerebaşlatmalarınıve300.000Filistinliyi kabul etmelerini teklif eder.Ben-Gurion cevap vermekte gecikir,Şamteklifinigeriçeker.

26 Temmuz 1956’da Mısır Devlet Başkanı Nasır, Süveyş Kanalı’nımillileştirir. Fransa ile Büyük Britanya Süveyş’e çıkarma yaparak karşılıkverir; İsrail, Amerika Birleşik Devletleri’nin onayı olmaksızın, SinaYarımadası’nı istila eder.5Kasım’daSSCBBaşbakanıBulganin,Fransa ileBüyük Britanya’yı bölgeden çekilmedikleri takdirde nükleer misilleme iletehditeder. İkiAvrupaülkesibölgedençekilirveoyundışıkalır. İsrailSinaYarımadası’ndan çekilir, İsrail birliklerinin yerini Birleşmiş Milletler barışgücü alır. Doğu-Batı çatışması bundan böyle Ortadoğu’ya yayılır; herkespiyonlarını yerleştirir. İslam’ı komünizme karşı panzehir olarakkullanabilecekleriniümitetmeyebaşlayanAmerikalılar;Ürdün’e,Mısır’aveBirleşmiş Milletler’in mültecilerden sorumlu örgütü UNRWA aracılığıylaFilistinlilere kredi kanalları açarlar.Sovyetler de İslam’ı güneydeki ülkeleregiriş bileti olarak görmeye başlayarak Arap ülkelerine yardım çabalarınıartırır. Mısır, Irak ve Suriye zamanla Sovyet tarafına kayar. 1959’da üç

öğrenci, Yaser Arafat, Halil El Vezir ve Salah Halef, Kuveyt’te El Fetih’ikurar. El Fetih’in amacı, silahlı mücadele yoluyla bütün Filistin’in yenidenfethedilmesidir.

Durgunluk döneminden sonra, İsrail ekonomisi, her zaman olduğu gibiAmerika Birleşik Devletleri ve Batıdaki Yahudi cemaatlerinden alınanborçlarla finanse edilen yeni göçmen gelişleri ile yeniden büyümeye başlar.Gerikalanıenflasyonyiyipbitirir.ÖnceMısırlı,TunusluveFaslıYahudiler,ardından 1962’de 14.000 Cezayirli Yahudi –200.000 Cezayirli Yahudi ise,diğer Fransızlarla birlikte anavatana gitmeyi tercih etmiştir– gelir. Her yılsadece 1000 Fransız ile bir o kadar Amerikalı Aliyahlarını (veya“yükseliş”lerini) gerçekleştirir. 1965’te İsrail ileAvrupaBirliği arasında birgümrükbirliğianlaşmasıimzalanır.

Arabistan’da Faysal, IV. Suud’u kesin olarak bertaraf eder. 1965’teFilistinliler, Filistin Kurtuluş Örgütü’nü kurar. Örgütü önceleri, Nasırgözetiminde Ahmed Şukayri yönetir. El Fetih, örgüte üye olur. Mayıs1967’de, Mısır’ın talebi üzerine, Birleşmiş Milletler birlikleri SinaYarımadası’ndan çekilir. Haziran ayında, Kızıldeniz üzerinde yer alan EilatLimanı,AkabeKörfezi’nikapatanMısırtarafındanblokeedilir.İsrail,Suriye,ÜrdünveMısırarasındabiryıldırımsavaşıbaşlar.Savaşbirhaftadankısabirsüreiçerisindeİsrail’e;BatıŞeria,SinaYarımadası,GolanTepeleriileDoğuKudüs’ün kontrolünü ve 1.000.000 Filistinli getirir. İsrail, Doğu Kudüs’üilhak eder, geri kalan toprakları işgal eder. Fransa, protesto olarak İsrail’esilahgöndermeyikeser.KısasüresonraAmerikaBirleşikDevletleri İsrail’esilahgöndermeyebaşlayacaktır.

12 Haziran 1967’de El Fetih lideri Yaser Arafat, Batı Şeria’da silahlımücadele başlatma kararı alarak temmuz ayında gizlice bölgeye gelir.Ağustos ayında Hartum’daki Arap zirvesi, İsrail ile her türlü müzakereyireddeder.

22 Kasım 1967’de, Güvenlik Konseyi’nin, Fransızca ve İngilizceversiyonlarıözellikleçelişkiliolan242sayılıkararıİsrail’den,işgalaltındakitoprakları –veya işgal altındaki belirli topraklar– geri vermesini talep eder.Sözkonusukarar, aynı zamandaüstükapalı olarak İsrail’i tanır.ElFetih’inaksine, Nasır kararı kabul eder. Aralık 1967’de Ahmed Şukayri, FKÖbaşkanlığındanistifaeder.

İsrail’inİşçiPartililiderleri(MoşeDayan,DavidBen-Gurion,GoldaMeir)tereddüt eder. Fethedilen topraklarıÜrdün,Mısır veSuriye’ye geri vermek,karşılığında hiçbir şey elde etmeksizin eski tehlikeyi tekrar canlandırmakdemek değil midir? Topraklar kime “iade” edilmelidir? Eski Ürdünlüişgalcilere mi? Diğer Arap ülkelerinin oluşumunu gerçek anlamda arzuetmediğibir devletemi?Filistin’i kurmak,bir düşmandahayaratma riskinigöze almak demek değil midir? Güvenlik şartlarını iyileştirmek adınaFilistin’i ilhak etmek, yeni bir Güney Afrika’ya dönüşmek demek değilmidir?Hiçbirkonudaaçıkbirkararavarılmaz.

Osıradaİsrail’e,siyasibircoşkuvetüketimçılgınlığıhâkimolur.Hernekadar 1968’de İsrail’de 1000 kişiye düşen araba sayısı Amerika BirleşikDevletleri’ne göre on kat daha az ise de, İsrail ileAvrupa arasındaki refahdüzeyifarkıkapanırken,BatıŞeriavekomşuülkelerdekiAraplarladerinleşir.

ElFetih,artıkÜrdün’eyerleşmiştirvesaldırılardaburadanyapılmaktadır.18Mart1968’de,çocuktaşıyanbirotobüsEilatyakınlarındamayınaçarpar,iki yolcu ölür. Saldırıya karşılık İsrailliler 21 Mart’ta, Ürdün’de yer alanmülteciköyüKarameh’tekibirElFetihüssünesaldırır.FilistinlilerÜrdün’degittikçe daha çok yer kaplamaktadır.Öyle ki, “küçük kral”ın gücünü tehditederhalegelirler.NitekimbazıArapyöneticiler ileazsayıdaİsrailli,Ürdünyöneticilerinin FKÖ yöneticileriyle değiştirilmesinin Filistin sorununuçözeceğinidüşünür.BöylelikleÜrdün,Filistinolacakveherşeytekrardüzenegirecektir.Nisan1968’deArafat,FKÖsözcüsüolur.FilistinUlusalKonseyihaziranayında,“silahlımücadeleyi[…]tekyol”ilanedenbirbildirgeyikabuleder.Filistinliler,GüneyLübnan’ayerleşir.

Busıradasilahlanmayarışıhızlanır.AltıGünSavaşı,Ortadoğu’nunherikiblok için bir deneme tahtası olabileceğini göstermiştir. Böylece FransızsanayiindensonraAmerikansanayiide,İsrail’inaskeribaşarılarınıdünyanındört bir yanındaki diğer müşterileri nezdinde ticari koz olarak kullanmayabaşlar.Bununsonucuolarakaynıyılİsrail,komşularınınSovyetler’denaldığısilahyardımınakıyaslaAmerikanaskeriyardımınınkendisinedaima“sayısalavantaj” sağlayacağı sözünü alır.NitekimRichardNixon,AmerikaBirleşikDevletleri’nin İsrail savunmasını finanse etmesindeki ticari çıkarını açıkçadile getirir: “Amerika Birleşik Devletleri’nin İsrail’in güvenliğini vegeleceğini taahhüt etmesinin temelinde, ahlaki anlayışımız kadar kendi

menfaatimizdeyatmaktadır.”Nixon’ıntavrı,seleflerindenhaylifarklıdır…

Şubat1969’daYaserArafat,FKÖbaşkanıolur.Gerillahareketlerigücüelegeçirmiştir. Bir diğer Filistin hareketi –FHKC, Filistin Halk KurtuluşCephesi–Avrupa’dauçakkaçırmaeylemlerihazırlarken,FKÖ’nünesaskoluolanElFetihÜrdün’degittikçedahaçokgüçkazanmaktadır.Haziran1970’te,Amman’dakibüyükotellerinmüşterilerinirehinalırlar.TemmuzayındaMısırileÜrdün,AmerikanDışişleriBakanıRodgerstarafındanhazırlananbirbarışplanınaonayverir.İsraildeplanıkabuleder.Barışkapıdadır.Ağustosayınınsonunda, Filistinliler planı reddeder. 6 Eylül’de iki uçak (biri Amerikan,diğeriİsviçreuçağı)kaçıranFHKC,9’undabiruçakdahakaçırır.ÜçuçakdaÜrdün’e getirilir. 16 Eylül’de Kral Hüseyin, (bazı kaynaklara göre) 20.000Filistinli militanı katlettirir, hayatta kalanları sınır dışı eder. Bunun üzerineYaserArafatileFKÖ,terörörgütüKaraEylülilebirlikte,Beyrut’ayerleşir.

İsrailekonomisihalensoleğilimlidir.YahudiAjansı,sendika,kibbutzlarveordu –klasik teorilere göre dört “yük”, Siyonist uygulamaya göre dörtdayanaknoktası–, ekonomikve sosyal gücühâlâ aralarındapaylaşmaktadır.Özelsektörmarjinalkalır.2000yıldırdiasporadaolduğugibiİsrailYahudileride, Yahudi dahi olsa özel bir işverenin ücretlisi olmayı istemez. Bununlabirlikte1971’dekişibaşınadüşengayrisafimillihasıla,devletindoğuşundanbu yana üç katına çıkmıştır. Ekonomik büyüme, yıllık %10’luk bir oranla,piyasa ekonomisini yücelten Batıdaki büyüme oranının çok üzerindedir.YeterlisayıdaYahudiişçiolmadığından,ekonomiArapişgücünebağımlıhalegelmiştir. Bunun üzerine Şeria Nehri’nin batı yakası ile Gazze şeridineyerleşimlerbaşlar.

Altı Gün Savaşı’ndan sonra diaspora yardımlarının fazlasıyla artmasınabağlı olarak, Amerikalı Yahudiler Yahudi Ajansı bünyesinde nüfuzlarınıaçıkça kullanmaya başlarlar. Bundan böyle Yahudi Ajansı yöneticilerinin%30’unu onlar belirlemektedir. Diaspora yardımı Amerikan yardımına eşitolup, yılda 100.000.000 dolarlık, yani İsrail bütçesinin %5’inden az bir

tutardır.41 Aynı dönemde komşu Arap ülkeleri hep beraber, aynı AmerikaBirleşik Devletleri’nden iki kat daha fazla yardım almaktadır. 28 Kasım1971’de,sonFilistinlimücahitleridebastırmışolanÜrdünBaşbakanıWasfiTall,KaraEylültarafındanöldürülür.

Silahlanma yarışının hızlanması, gittikçe daha fazla finansman gerektirir.

1972’deilkkezAmerikanbağışlarına,Amerika’dangelenaskeriteçhizatın finansmanına yönelik borçlanmalar eklenir. Askeri bütçe bundanböyle genel bütçenin yarısını oluşturmakta ve gayrisafi milli hasılanın üçte

birinigeçmektedir.41Hernekadartopraklarınyönetimihenüzçokazkaynakseferber ederse de (300 İsrailli memur, 15.000 Filistinli), harcamalar artıkgelirlerdenaçıkçadahahızlıartmaktadır.

Eylül1972’deElFetihmensububirgrup,MünihOlimpiyatları’nakatılanİsrailli atletleri rehin alır. 11 atlet öldürülür. Askeri gerilim ile terörizmtehlikesi artar. Birçok Filistinli yönetici, Beyrut’ta İsrail komandolarıtarafından öldürülür. Tehlikeye dair uyarılan Başbakan Golda Meir, Arapsaldırısınınelikulağındaolduğunainanmaz.Yinede6Ekim1973’te,Kippurgünü,Mısır ileSuriyeİsrail’esaldırarakSinaYarımadası’nınbirbölümüileGolan Tepeleri’ni ele geçirir. Bir an için İsrail’in varlığının dahi tehlikedeolduğuikihaftalıkmücadeleninsonunda,–kısmenSinaYarımadası’ndaMısırbirliklerinearkadansaldıranArielŞaronadındagençbirgeneralingözüpekdarbesi sayesinde– Mısır 10.000 asker, 650 tank ve 180 uçak kaybeder.Ateşkes imzalandığında, 338 sayılı Birleşmiş Milletler kararı, 242 sayılıkarardakiifadeleritekrarlar.Nasıristifaeder,ardındanhalkıtarafındangörevegeriçağrılır.Cezayir(Kasım1973)veRabat’ta(Ekim1974)düzenlenenArapzirvelerinde FKÖ, Filistin halkının tek temsilcisi olarak tanınır. Haziran1974’te FKÖ programını, “işgalden kurtarılacak Filistin toprağının tamamıüzerinde bağımsız milli otorite kurmak” olarak belirlerse de, bildirgesiniyürürlükten kaldırmaz. Kasım 1974’te, Birleşmiş Milletler Genel MeclisiönündekonuşanArafat, “Hıristiyanların,YahudilerinveMüslümanların eşitolarak yaşayacakları demokratik bir ülke” “hayali”nden bahseder. İsrail’inekonomik durumu daha da güçleşir. Petrol fiyatları ile askeri harcamalarınartması;büyümeyiyavaşlatır,enflasyonufırlatır.1974’te,birdolaralmakiçinartık 6 lira gerekmektedir! Kamu harcamaları ise, gayrisafi milli hasılanın%80’ini oluşturmaktadır. Neredeyse SSCB’deki kadar! Bütçe açığı tavanavurur.Devletbuaçığıkapatabilmekiçin,ülkeninbütüntasarruflarınıtekelinealaraközelsektörüboğar.Bunarağmenİsrail,25yılüzerindenyıldaortalama%4,4’lük büyüme oranıyla, dünyadaki en yüksek büyüme oranları arasındayer alacaktır. Dayanışma bütçeleri zor durumdadır; yeni göçmenler budurumun ilk kurbanlarıdır. Aşkenazlar tarafından kurulan bu devleteSefaradlarındadahilolabilmesiiçinekimkânlartalepedenFaslıYahudilerin

radikal hareketi Black Panthers gibi sosyal hareketler ortaya çıkar. İzakRabin,Mayıs1974’tebaşbakanolur.

KomşuülkelereakanSovyetsilahlarıkarşısında,İsraillilerinyenisilahlaraihtiyacı vardır. Ancak hâlâ bu silahların parasını ödeyebilecek durumdadeğillerdir. Yine 1974’te Amerika Birleşik Devletleri İsrail’e, –elbetteAmerikanşirketlerinden–silahsatınalabilmesiiçinilkkez2.200.000.000dolarlık bağışta bulunur ve aynı şirketlerin bazı Arap ülkelerine silahsatmasınıengeller.

AynısıradaWashington;SovyetlerBirliği’ninAfganistan,Afrikavebaşkayerlerde artan nüfuzuna karşı, rakibinin batağa saplanmasına neden olmak,hatta Orta Asya cumhuriyetlerinde bir isyan başlatmak umuduyla, İslamülkeleriarasındamüttefikleraramaktadır.

1977’deseçilenveseleflerinintakındığıtavırlarınbirçeşitsenteziniyapanJimmy Carter, Amerika’nın İsrail’e verdiği desteği hem dini ahlak hem deAmerika Birleşik Devletleri’nin ekonomik menfaatiyle açıklar: “AmerikaBirleşik Devletleri’nin İsrail ile eşi benzeri olmayan ve ahlaken doğru birilişkisi vardır. Bu ilişki; bizim derin dini kanaatlerimizle uyumlu, AmerikaBirleşik Devletleri’nin stratejik menfaatleri bakımındansa doğrudur.” Budesteğe rağmen İsrail, uluslararası planda gittikçe yalnızlaşır. Ocak 1975’teİsrail,GüneyLübnan’dankendisineyönelikyapılansaldırılarakarşıkendinisavunmakzorundakalır.HıristiyanFalanjistlerileFilistinlilerarasındasavaşbaşlar.10Kasım1975’teBirleşmişMilletler,Siyonizmiırkçılıklaeştutanbirönergeyi kabul eder. Haziran 1976’da Suriye ordusu, Filistinlilere karşıLübnanlıHıristiyanlarıntarafındasavaşadahilolur.

Petrol fiyatlarında yeni bir artış; İsrail’deki enflasyon oranını 1977’de%30’a fırlatır,Amerikan yardımının tamamını yutar.Artık bir dolar için 10liragerekmektedir…

Ağustos 1977’de, sağcı parti Likud’un başkanıMenahem Begin iktidaragelir. Askeri harcamalar durmadan arttığından ülkenin sosyal ve ekonomikdurumudahadaumutsuzbirhaldedir.Kasım1977’de,EnverSedatKudüs’egelerek herkesi şaşırtır. Mısır’ın ekonomik durumu rakibininkinden iyideğildir. Eylül 1978’de müzakereler, Başkan Carter’ın himayesinde CampDavid’de başlar. 26Mart 1979’da imzalanan antlaşma ile İsrail, diplomatiktanınma karşılığında Sina Yarımadası’nı Mısır’a iade eder. Diğer Arap

yöneticilerMısır’ıboykotederveFKÖ’yüFilistinlilerintekmeşrutemsilcisiilan eder. Arafat, geçici olarak Şeria Nehri’nin batı yakası ile Gazze’yisınırlarıhenüzbelirsizbirdevletgibikabuletmeyehazırolduğunuduyurur.Aralık1979’da,SSCBAfganistan’ıistilaeder.

İsrail’de,Mısırilebarışmalikriziçözmez.Hernekadar1980’deyenibirpara birimi, şekel –İbrahim’in satın aldığı mağaraya dönüş!–, liranın yerinialırsada,enflasyon%131’eulaşır,bütçeharcamalarıgayrisafimillihasılanınyineüçteikisindenfazlasınıoluşturur.

FKÖ karargâhının bulunduğu Lübnan, Şubat 1981’de ülkenin kuzeysınırına İran’a bağlı köktendinci Şii bir hareket olan Hizbullah’ınyerleşmesiyle, İsrail için en büyük tehdit unsuru haline gelir. Bu tehdittenkurtulmakamacıylaİsrail,GüneyLübnan’ıbombalarveişgaleder.Hatta 6 Haziran 1982’de Zahal, Beyrut’u abluka altına alır. Arafat, KuzeyLübnan’da yer alan Trablusşam’a sığınmak zorunda kalır. 9 Eylül 1982’deFes’tetoplananArapZirvesi,“bölgedeyaşayanbütündevletlerinbarışiçindeyaşamayahakkıolduğunu”kabuledersede, İsrail’inadını anmaz.16ve17Eylül tarihlerinde, Cumhurbaşkanı Cemayel’in öldürülmesine misillemeolarak,ikibineyakınFilistinliveLübnanlısivil,BeyrutyakınlarındakiSabrave Şatillamülteci kamplarındaHıristiyanmilisler tarafından öldürülür veyakaybolur. O sırada General Şaron’un Beyrut’u işgal altında tutan birlikleriolayamüdahale etmez. 20Aralık 1982’deYaserArafat ile çevresi, FransızgemilerininrefakatettiğiYunangemilerinebinerekTunus’agider.

Hernekadaraskeritehdituzaklaşmışgibigözükürsede,İsrail’inekonomikvesiyasidurumukritikbirhalalır.İsrail’indışborçlarıdünyadakienyüksekdışborçlararasındayeralmakta,AmerikaBirleşikDevletleri’ninyardımlarıancak alınan dış borçların yıllık geri ödemelerini karşılamaya yetmektedir.Ağustos1983’te,Beginistifaeder.Begin’inhalefiİzakŞamirdebütçeaçığınıazaltmayı başaramaz. Ülkenin neredeyse iflas halindeki en önemli dörtbankasımillileştirilir.1984’teenflasyon%400’e tırmanır;birdolarakarşılık800şekelgerekmektedir!

Eylül 1984’te, bir milli birlik hükümetinin başbakanı olan Şimon Peres,ekonomipolitikasını radikalşekildedeğiştirir.Bütünücretleri%30oranındaazaltır,bütçeaçığınıkısar,ekonomininbirkısmınıözelleştirir.Yenibirşekel(=1000“eski”şekel)tedavülesokulur.Bu,radikalbirdeğişimdir.Reformlara

eşlik etmek üzere Amerikan yardımı, yıllık 3.000.000.000 dolarlık bağışlar(1.800.000.000 dolar askeri bağış, 1.200.000.000 dolar sivil bağış) şeklindedüzenlenir. Bu rakam, o yılki toplam bütçenin%8’ine denk gelir. Bu tutar1997’ye kadar değişmeyecek, daha sonra düşerek kamu harcamaları içindegiderek azalan bir kısım oluşturacaktır. Buna ek olarak askeri yardımlarındörtte üçü, 47 devlete dağılmış binden fazla Amerikan şirketi aracılığıylaAmerika Birleşik Devletleri’ne geri dönmektedir – iç siyaset daimanöbettedir!

1985’te, Amerika Birleşik Devletleri İsrail ile ilk gümrük birliğiantlaşmasını imzalar. Söz konusu serbest ticaret antlaşması Amerikanşirketlerineyarayacak,buşirketlerin İsrail’eolan ihracatıonyıldaüçkatınaçıkacaktır.BununüzerineRonaldReaganİsrail’den,dahaöncehiçolmadığıkadar açık ve net bir şekilde, Amerika Birleşik Devletleri için stratejik bir“aktif”miş gibi bahseder: “Ancak İsrail devletinin stratejik hesaplarımızdaoynadığı temel rolün bilincine varırsak, Moskova’nın güvenliğimiz verefahımız için yaşamsal olan toprak ve kaynaklar üzerindeki emellerinibertarafetmeyeyöneliktemelleriatabiliriz.”

Şimon Peres’in, Begin hükümetinin reformlarını devam ettiren programıbaşarılı olur. Bir yıl içerisinde enflasyon %400’den %20’ye düşer; kamuharcamalarının gayrisafi milli hasıla içerisindeki payı bir çeyrek oranındaazalır; devlete –sanayi üretiminde çalışan ücretlilerin %8’ini oluşturan veçoğuküçükişletmelerolan165şirket–veHistadrutsendikasınaaitaktiflerintamamınınkademeliolaraközelleştirilmesiyleözelsektörgelişmeyebaşlar.

Ekim1985’te,AchilleLauroadlıbirİtalyanyolcugemisi,İsrail’dehapistetutulan 50 Filistinlinin serbest bırakılmasını sağlamak üzere, bir Filistinkomandosu tarafından rehin alınır. İlk kez Amerikalı bir Yahudi öldürülür.“Topraklar”dakiekonomikvesosyaldurumgüçleşir.Nüfusunyarısı18yaşınaltındadır. 8 Aralık 1987’de, bir İsrail kamyonunun Gazze’nin gecekondumahallesi Cabaliya’dan dört işçiye çarptığı trafik kazası, taşlı vemolotofkokteyllibirayaklanmabaşlatır.Birinciİntifada,önceGazze’dedahasonra Batı Şeria’da kadın ve çocukların askerleri ve bölge sakinlerinitaşlamasıyla başlar. Buna rağmen sayısız gizli görüşme, İsrailliler ileFilistinlileribirbirlerineyaklaştırmayıdener.

Ekonomik istikrar sağlama çabaları durur. Toprakların yönetimi gittikçe

daha masraflı bir hale gelir. Kişi başına düşen dış borçlanmada İsrail hâlâdünyada ilk sıradadır. 1988’de, yeni bir milli birlik hükümeti (Şamirbaşbakan,Peres isemaliyebakanıolur), tamamlayıcıbirkemersıkmaplanıuygulamayakarar verir. Savunmaharcamaları sabitlenir (ardındankademeliolarakgayrisafimillihasılanın%30’undan%14’üneindirilir).

Moskova’daMihailGorbaçov’uniktidaragelmesiyleDoğu-Batıçatışmasıcanlılığınıyitirir,bunabağlıolarakOrtadoğu’dakigerilimdeazalır.Temmuz1988’deKralHüseyin,BatıŞeria’dakihertürlütoprakiddiasındanvazgeçer.Kasım1988’deCezayir’deFKÖ;BM’nin242ve338sayılıkararlarınıtanır,böylelikleüstükapalıolarakİsrail’invarolmahakkınıkabuletmişve“silahlımücadele”den vazgeçmiş olur. Mayıs 1989’da Paris’te Yaser Arafat, İsraildevletinin yok edilmesini öngören FKÖ bildirgesinin “geçersiz” olduğunuilan eder; Cenevre’de ise, terörizmden vazgeçer. Kasım 1989’da BerlinDuvarı’nınyıkılması,SSCB’denİsrail’eikiyıliçerisinde200.000Yahudi’ninakın etmesine neden olur. Bunların %53’ü çalışacak yaştadır ve çoğu üstdüzey yönetici veya mühendis seviyesindedir. 25 Mayıs 1991’de bir havaköprüsü, Falaşa cemaatini Etiyopya’dan İsrail’e getirir. Yeni gelenlerindevlete hatırı sayılır bir yük getirmesi beklenir; Amerikalılar, bu insanlarınyerleşmelerinifinanseetmeküzerebeşyılsüreyle10.000.000.000dolarlıkekyardım yapmayı taahhüt eder. Oysa sığınmacılar, olağanüstü profesyonelniteliklerinden dolayı derhal bir büyüme faktörü haline gelir. Her ne kadaryenigelenlereşitderecedeçalışarakdiğerlerinden%40oranındadahadüşükücretalırlarsa da, birkaç yıl içinde arayı büyük ölçüde kapatırlar. Bu insanlarsayesindesanayi,yüksekteknolojisektörlerinedoğrugelişimgösterir.Yıllıkbüyümeoranıortalama%6olarakkalır.

Ortadoğu’daki çatışma bundan böyle bir Doğu-Batı çatışması değildir;ancak henüz bir Kuzey-Güney çatışması da değildir. Amerika BirleşikDevletleri’ninİsrail’eyardımetmekiçinartıkdahaazstratejiknedenivardır.DahasıOcak1991’deAmerika’nın,ÜrdünveFKÖtarafındandesteklenenvebir önceki yaz Kuveyt’i istila eden Irak’ı bu emirlikten kovabilmek için,bütün Arapların ittifakına –ve kriz halindeki Sovyetler’e– özellikle ihtiyacıvardır.

3 Ekim 1991’de, Irak’ın mağlup edilmesinin ardından barış daha da

yaklaşır. İsrailliler ile Filistinliler, önceMadrid’de kamuoyuna açık şekilde,ardındanOslo’dagizlicegörüşürler.9Eylül1993’teİsrail ileFKÖkarşılıklıolarakbirbirlerinitanır,İsrailişgalaltındakitopraklarınbazıbölgelerinekısmiözerklik verir. Ancak başka birçok konunun yanı sıra, Kudüs sorunu ilemültecilersorunubirçözümeulaşmaz.13Eylül1993’teYaserArafat,BeyazSaray’da Bill Clinton’ın önünde İzak Rabin’in elini sıkar. Bağışta bulununülkelerin tamamını bir araya getiren bir konferansta, Filistinlilere2.400.000.000 dolarlık yardım sözü verilir. Söz konusu tutarın ancak yarısıgerçektenyatırılacaktır.

Barışyolundakaydedilenbütünilerlemelere–herikitaraftanda–terörizmdamgasını vurur. Şubat 1994’te müzakerelerin tam ortasında, İsrail’eyerleşmiş Amerikalı bir Yahudi El Halil Camii’nde 40 kişiyi öldürür. Butrajediyi, Hamas İslami hareketi tarafından düzenlenen ilk intihar saldırısıtakip eder. Bütün bunlar, 29 Nisan 1994 tarihinde İsrail ile FKÖ arasında,İsrail şirketlerini Gazze’ye yerleşmeye teşvik etmeyi, Filistin şirketlerininkurulmasına yardım etmeyi ve Filistinli işçilerin İsrailli işverenlere olanbağımlılıklarını azaltmayı hedefleyen bir ekonomik antlaşmanınimzalanmasınaengelolmaz.

Ürdünile17Ekim1994tarihindeimzalananbirantlaşmaileİsrail’in,ŞeriaNehri sularının paylaşımına dair nihai bir antlaşma imzalanana kadar, buülkeyeyılda50.000.000metreküpsutedariketmesiöngörülür.

20’den fazla ülke, İbrani devletiyle diplomatik ilişkiler kurar. İsrail’inihracatıHindistan ile yarıdan fazla, Tayland ile neredeyse üçte iki oranındaartar; Çin, İsrail sivil ve askeri sanayiinin ilk müşterilerinden biri olur.Zahal’inaynıendüstridekisiparişleriiseazalmagösterir.

28Eylül1995’te,Oslo’dayapılanyenimüzakerelerdensonra,İsraillilerileFilistinliler arasında yeni bir ara antlaşma imzalanır. Bu antlaşma ile; BatıŞeriaüçfarklıstatüyesahip100kadarbölgeyebölünür,gelecektekidevletinhatları belirlenir. İsrail ordusu en büyük şehirlerin sekizinden çekilmeli, birFilistinUlusalKonseyi seçilmelidir.4Kasım1994’te İzakRabin İsraillibirfanatik tarafından öldürüldüğünde, Filistin devletinin kuruluşu hiç de uzakdeğildir. Hamas tarafından düzenlenen intihar saldırıları derhal yenidenbaşlar.Ekonomiyenidenbatağa saplanır; barış uzaklaşır. 29Mayıs1996’dayapılangenel seçimleri sağparti kazanır veBenyaminNetanyahubaşbakan

olur.Osloanlaşmalarınınuygulanıpuygulanmayacağıtartışmakonusuolur.

İsrail, barış müzakerelerinde Amerika Birleşik Devletleri’ne daha azbağımlı olabilmeyi denemek adına, Amerikan hükümetine ekonomikyardımını kesmesini ve askeri yardımını bunun iki katı oranında artırmasını(yardımları 1.800.000 dolardan 2.400.000 dolara çıkartacak şekilde) teklifeder. 1990-1998yılları arasında, 800.000RusYahudisi İsrail’e akın etmeyedevameder.Bu,orantısalolarak,FransanüfusunaeşitbirnüfusunAmerikaBirleşikDevletleri’neyerleşmesineeşittir!Birçoklarınınendişelerinintersine,bu insanların yarattığı zenginlikler neden oldukları masrafları net olarakaşmayadevameder.

Barış umudu hâlâ müthiş ölçüde yabancı sermaye çekmektedir. Bunlar,1990’da 100.000.000 dolardan 1998’de 2.000.000.000 dolara yükselir.AmerikaBirleşikDevletleri’ndeyeralanWye’da23Ekim1998’deimzalananuygulama anlaşmalarından sonra, İsrail, Filistin Yönetimi’ne iade edilecekbazı bölgelerden birliklerini çekmek için yine özel bir yardım sözü alır.

FilistinYönetimiise,kendibirlikleriniyerleştirmekiçinyardımalır.136

Barışmüzakereleri, 17Mayıs 1999’da EhudBarak yönetiminde yeni birİşçiPartisihükümetininkurulmasındansonrayenidenbaşlar.Eylül1999’da,genel barışın 13 Eylül 2000’de imzalanmasını öngören yeni bir takvimbelirlenir.Barışumuduhâlâbüyükölçüde;konuşmalarınherikitaraftada,birtoprak kavgası olan bu savaşın dinler arası bir çatışmaya dönüşmesine izinverdikleri takdirdekendi saflarındaneleri riskeatacaklarınınbilincindeolanlaikler tarafından yönetilmesinde yatmaktadır. Bu nedenledir ki dinisorunlarınancak;toprakdağılımı,mültecilerindönüşüvesu(BatıŞeria’dakisuyun %90’ı İsrailliler tarafından kullanılmaktadır) sorunlarına dair biranlaşmayavarıldıktansonradilegetirilmesizımnenkabuledilmiştir.

Temmuz 2000’de, birçok hazırlıktan sonra, Filistinlilerin istememesinerağmen Barak’ın ısrarıyla, Camp David’de, bu kez bir Filistin devletininkurulmasını ve nihai barışın sağlanmasını hedefleyen bir zirve toplantısıbaşlar. Henüz kimse; yeni bütünün para birimlerinin ne olacağı, işçilerinserbestdolaşımınınnasıldüzenleneceği,yolsuzlukileişsizliğinbarışınhalenenbüyükdüşmanlarıolduğuFilistin’degelecektekurulacakdevletetanınacakegemenlik araçlarının neler olacağı konularıyla ilgilenmemiştir. Kimse,sınırlar açıldığı vakit İsrail milli kimliğinin nasıl muhafaza edileceğini de

bilememektedir. Bununla birlikte, Bill Clinton’ın yaptığı teklifler temelindesınırlarkonusundabiranlaşmayavarılmasıyakındırki,sıramültecilerkonusu–resmi rakamlara göre, çoğu Ürdün ve Gazze’de olmak üzere 3.700.000mülteci bulunmaktadır– ile Kudüs sorununa gelir. Yaser Arafat bu konudaelini güçlendirmek için, Kutsal Şehirle ilgilenen bütün Arap ülkelerini biraraya getiren “Al-Qods Komitesi”nin toplanmasını sağlar. Söz konusukomite, Kudüs’ün gelecekte kurulacak Filistin devletinin başkenti olmasıgerektiğini teyit eder. Clinton, şehrin Arap kısmının İsrail egemenliğindekalmakla beraber Filistinlikler tarafından yönetilmesini teklif eder. Başkaincelikler, bir uzlaşmaya doğru gidilmesini sağlar. Batı Şeria’nın %96’sınıoluşturan bir Filistin toprağı üzerinde (kalan %4 için takas yoluyla)anlaşmaya varılmak üzeredir. Kudüs’ün çoğunluğu Arap olan mahalleleriüzerindeki Filistin egemenliği tanınacak, Batı Duvarı İsrail egemenliğindeolacaktır.

Demokratik bir rejimde yaşadıkları için İsraillilerin; zafere ve laneteboğulmuşeskibirgeneralin,ArielŞaron’un,28EylülgünüHarem-iŞerif’ebilebilegelerekoradakivarlığıylaKudüssorunununçözülemezliğininaltınıçizmesine engel olmalarına imkân yoktur. Henüz demokratik bir rejimdeyaşamadıkları içinFilistinlilerin de; aralarından bazı fanatiklerin, İslam içinolduğu kadar başka tektanrılı dinler için de kutsal olan yerleri yerle biretmesini engellemelerine imkân yoktur. Olaylar çığırından çıkar. O zamanakadar kimsenin hatırlamadığı mültecilerin geri dönme veya dönmemekoşulları, Tapınak Tepesi ile Harem-i Şerif üzerindeki yetkinin kullanımşartlarınadairgittikçedahadaabsürdleşentartışmalaragirilir.

4 Mart 2001’de, Barak’ın elindeki çoğunluğu yitirmesinin ve seçimlerinardından, General Ariel Şaron İsrail devletinin başbakanı olur. Barış hiçbirzaman bu denli uzak olmamıştır. 2001 yılı boyunca saldırılar,misillemeler,isyanlar ve kayıp fırsatlar birbirini kovalar. 25 adet yeni yerleşim bölgesikurulur.Bölge ekonomisi batağa saplanır. Turizm canlılığını yitirir. İsrail’inbüyümeoranıilkkezeksiyegeçer.İsrailveFilistin,şiddetingeridönüşününbedelini çok ağır öder. 24 Aralık 2001’de Şaron, Arafat’ın Beytüllahim’egirmesiniyasaklar.

İsrailbirYahudidevletimidir?

Zenginbir ülke:Ülkekurulduğundanberi gayrisafimilli hasıla 20katına

çıkmış, kişi başına düşen gelir ise 40 katına çıkarak İspanya, Portekiz veyaYunanistan’daki oranlara yaklaşmıştır. Borsaya kayıtlı sermaye, orantısalolarak dünyadaki en yüksek oranlardan biridir: 1.000.000’dan fazla İsraillihisse senedi sahibidir.Ortalama araba sayısı (3,4 İsrailliyebir arabadüşer),Avrupa’daki orana yakındır. Aileler (ki ortalama servetleri 160.000 dolarıgeçer) borç içindedir. Savunma harcamaları hâlâ gayrisafi milli hasılanın%15’indenfazla,yanidiğergelişmişülkelerdekisavunmaharcamalarınınüçkatıdır.

Ülke artık sosyalist değildir: Gayrisafi milli hasıladaki bütçe payının1984’te %77 olmasına karşılık, bu pay 2001 itibarıyla sadece %47’dir.1975’ten itibaren eşitsizlikler hatırı sayılır derecede artış göstermiştir.1.000.000İsrailli,yoksulluksınırınınaltındayaşamaktadır.Çocuklarındörttebiri, temel yaşamsal imkânlardan yoksundur. Her ne kadar devlet halentoprakların %90’ına ve 160 şirkete sahipse de, daha önce devletin ve

sendikaların mülkü olan en önemli bankalar ile sanayi özelleştirilmiştir.41

Hernekadartarımüretimininüçtebirihalenkibbutzlartarafındansağlanırsada, ülkedeki 270 kibbutz bundan böyle nüfusun sadece ellide birini,endüstriyelüretiminse15’tebirinioluşturur.Bazıkibbutzlarartıkbirerturizmmerkezidir;diğerleri, şehirleringenişlemesiylebirlikte,hipermarketleriveyaçamaşırhaneleriağırlar;bazılarıysaözelleştirilir.Çocuklar liseçağınagelenekadarkibbutzlardaaileleriylebirlikteyaşarlar.Ancaküçkibbutzçocuğundanbiri, askerliğini yaptıktan sonra kibbutza geri döner. Bunun dışında,başlangıçta ülkenin tek sendikası olan Histadrut bundan böyle hiçbirekonomik rol oynamaz. Histadrut’un endüstri kolu olan Koor dağıtılmış,bankası Hapoalim özelleştirilmiş, sağlık ocağı Kupat Holimözerkleştirilmiştir.1950’lerinbaşındaücretlilerin%90’ıHistadrutbünyesindesendikalıiken,bugünbuoransadece%30’dur.

Ülke,birakılekonomisihalinegelmiştir:Orduvekibbutzlardagelişenbir

öncekielitlerinyerine,bugününelitleri–sabralar52, Faslılar, eski Sovyetler,vs. karışımı– dünyanın bir numaralı bilgi endüstrilerinden birini kurmuştur.Okumayazmaoranının%95olmasınınyanı sıraülke,dünyadakienyüksekbilim insanı ve mühendis oranına sahiptir (Amerika Birleşik Devletleri veJaponya’da bu oran 1000 ücretliye karşılık 8 iken, İsrail’de 1000 ücretliyekarşılık14’tür).2002itibarıylaçalışanların%15’i16yıldanuzunsüreeğitim

görmüştür.1979’dabuoransadece%1idi.Eğitimharcamalarındadünyanınbirnumaralıülkesiolanİsrail(gayrisafimillihasılanın%7’si),kişibaşınaheryılençokpatentkaydedenülkedir.Yeniteknolojiler,gayrisafimillihasılanın%15’i ile sanayi üretiminin üçte ikisini oluşturur. Orantısal olarak sadeceJaponya daha fazla bilgisayar yazılımı ihraç etmektedir. İsrail, bilgisayarsektöründe çalışan ücretlilerin görece sayısı bakımından da yine –bu kezİsveç’in ardından– ikinci gelmektedir. İsrail’in ürettiği teknolojiler, ülkenüfusununancak%2’sininçalıştığıtarımsektörüdedahilolmaküzerebütünsektörlerideğiştirmektedir.İsraildünyada,hektarbaşınaençokrandımanalanülkedir.İsrail,başkaişlerdeistihdametmeküzere300.000RumenveTaylandlıgetirtmiştir;inşaatişçilerininyarısıilesanayiçalışanlarının%11,5’iyabancıolup,bunların%45’iFilistinlidir.

Bununlabirlikteİsrailhâlâ,gelişmekteolanbirülkeyehasbazıözellikleride muhafaza etmektedir. Bütçesinin üçte biri savunmaya ayrılmıştır. Kayıtdışı ekonomi, özellikle Filistinli işçilerin kaçak çalıştırılması yoluyla, çokönemlibiryertutar.Gelirlerinhatırısayılırkısmı–enaz%3’ü–,millipiyangoileyasadışıoyunlaraayrılır.

Gittikçedahaazgereklihalegelendışyardım:İlkyıllardaokadargerekliolandiasporayardımı,bugünitibarıylaönemsizhalegelmiştir.Parayardımıtoplama işlemlerini birleştirmeye yönelik girişimlere rağmen (AmerikaBirleşikDevletleri’ndeUnited JewishAppeal, Fransa’daAppel juif unifié),binlercedernek,özetlenmesigüçolanmeblağlarıtoplayabilmekiçinbirbiriyleyarışmaktadır. United Jewish Appeal bu şekilde yılda aşağı yukarı1.000.000.000 dolar toplar, bu meblağı Amerika’daki sosyal kurumlar,diasporanın geri kalan bölümü ve İsrail arasında pay eder. 40 yıl içerisinde20.000.000.000dolargetirmişolan“İsrailbonoları”,artıksadecedahaöncekibonolarıgeriödemeyevecemaatlerarasıağımuhafazaetmeyeyarar.AmerikaBirleşik Devletleri’nde 4000 vakıf, Yahudilerin hayır işlerine yönelik fontoplar;AmerikalıYahudilerinyarısıbufonlaraoveyabuşekildeyıldaenaz50 dolar ayırır. En çok bağışta bulunan ilk 20 Amerikalı (toplam1.000.000.000dolarlık bağışın aşağı yukarı 300.000.000dolarını bu 20kişisağlar),yaptıklarıbağışlarıneniyineşekildekullanılabileceğinedairyıldaikikez uzlaşır. İsrail devleti kurulduğundan beri her İsrailli, diasporadan buşekilde kişi başına 20.000 dolar, yani bir yıllık gelire eşit bir tutar elde

etmiştir.41Cemaatlerinbağışlarıbirzamanlarİsrailgayrisafimillihasılasının%5’ini oluştururken, bugün gayrisafi milli hasılanın aşağı yukarı sadece%0,3’ünüoluşturmaktadır.Buna,heryılAmerikaBirleşikDevletleri(büyükbirkısmıaskeriolmaküzere2.700.000.000dolarlıkbağış,yanidiasporalarınyatırdığı tutarın altı katı) ile Almanya’dan (1965’ten itibaren genel“tazminatlar”ın yerini alan kişisel “tazminatlar” şeklinde yatırılan

600.000.000dolar)gelenlereklenir.41

Toplamolarak,bumuazzamkatkılararağmen,dışyardımlaraslındaeksiyegeçmiştir; zira daha önce alınan borçların geri ödemeleri, alınan yeniyardımları her yıl 6.000.000.000 dolar kadar aşmaktadır. Bu bakımdanyardımlar artık sadece diasporalarla kültürel bağları, Amerikan savunmasanayiiyle ise teknolojik bağları muhafaza etmenin bir yoludur. Daha ötesideğil.

Ekonomi hiçbir şekilde Yahudi değildir: İsrail’de tutucu olan çok az şeyekonomiyedahiledilmiştir.Ekonomininkendisi, tekrargöçebeleşmesihariç,kutsal yasalara çok az riayet eder. Akıl ekonomisine kayan sanayiler –vebunlarınyöneticikadroları–,ülkeyicanlarınezamanisterseo zaman terk edebilir. Nitekim 500.000 kişilik bir diaspora yoredleri(“yükselenler”in tersi, “inenler”), yani ülkeyi terk eden İsraillileri bir arayagetirir.Bugünbuşekildeİsrail’de,dindarlarınbaskınvarlığınarağmen,ülkeyidaha sıradan,daha az ideolojikvedahaAmerikanlaşmışbir toplulukhalinegetiren postsiyonizm gibi bir akım ortaya çıkmıştır. Hatta Yahudi olmayanvatandaşların statüsü sıradanlaşmıştır; öyle ki Yüce Mahkeme, İsrailliArapların –sayıları 50 yıl içerisinde 156.000’den 1.100.000’a yükselmiştir–ülkeninherhangibiryerindetopraksatınalmalarınaizinvermektedir.

İsrail’inyanında–İsrail ileaşağıyukarıaynıavantajlarvedezavantajlarlayola çıkan– Ürdün ekonomisi, komşusununkinden yedi kat daha düşük birkişibaşınagelirleçokzayıfkalmıştır.2000’deFilistin’ingeliri, İsrail’egöreonkatdahaazdır(hatta2001’de,savaşnedeniyle15katdahaazdır).Nüfusunüçte ikisi yoksulluk sınırının altındadır. Ekonomisi İsrail ekonomisinebağımlıdır: Bütçesinin en önemli gelir kalemlerini oluşturan gümrükvergilerini, İsrail limanları toplar. Gayrisafi milli hasılasının dörtte biri,İsrail’de çalışan işçilerden gelir. Gazze ve Batı Şeria’da yapılan günlükalışverişlerin çoğunda şekel kullanılır, yatırım işlemleri ise dolar üzerinden

yapılır.Filistindiasporasınınyıllıkbağışları90.000.000dolarcivarındaolup,büyükölçüde1983yılındakurulanvefonlarınıFilistin’deki insaniörgütleredağıtanWelfareAssociation yoluyla aktarılır. Güçlü, parlak, iyi eğitimli velaikolanbudiaspora;Amerika,BüyükBritanyaveBasraKörfezi’nderefahiçinde yaşar. Bunun dışında bazı yıllar, sanayi yatırımlarını finanse etmeküzere 100.000.000 dolar, konutlar inşa etmek üzere ise 200.000.000 dolarsağlar. Yerel tasarruf olmadığından, Filistin’e yapılan yatırımların büyükkısmınıbuyatırımlaroluşturur.NitekimenönemliFilistinşirketiolanPapicoda, 1994 yılında 350.000.000 dolarla diasporadan 140 işadamı tarafındankurulmuştur. Diğer şirketler –Apic, APFF, Palestine Bank for Investment,Salam International Investment–, savaş ve idari düzensizliklerle boğulanekonomiyihareketegeçirmekiçinçabalamaktadır.

Diasporalarınuyanışı

Ortaçağ’da olanın aksineHolokost şokunu, felaketin yaşandığı yerlerdekicemaatlerinyenidendoğuşutakipetmez.OrtaAvrupa’dakicemaatleryenidenoluşturulmaz; Batı Avrupa’dakiler, sağ kurtulanların ağırlanmasını finanseetmektebüyükgüçlüklerçeker.

1945 itibarıyla halen 2.000.000’dan fazla Yahudi’nin yaşamakta olduğuSSCB’de,Yahudilerindurumuçokgüçtür.Savaşa,KızılOrdumensubu100Yahudigeneralinbusavaştaoynadıkları role,SovyetlerBirliğikahramanlarıunvanınıkazanan121Yahudi’yeve500.000Yahudiaskere rağmen, antisemitizm şiddetinimuhafaza etmektedir. 1947’de Stalin;Holokost’a tanıklık eden Rusların ifadelerini bir araya getiren ve SovyetlerBirliğiYahudiAntifaşistKomitesi adlı bir komite tarafından kaleme alınanKara Kitap’ın yayımlanmasını yasaklar. Komitenin 25 üyesi,“kozmopolitizm” ile suçlanarak tutuklanır ve ölümemahkûm edilir.Her nekadar Hitler’i mağlup ettiği ve İsrail devletini tanıyan ilk kişi olduğu içinStalin’eminnettar olsalar da, çoğuRusYahudisi ülkeyi terk ederek İsrail’eveyabaşkayerleregöçetmeyidener.1950’deStalin,İsrail’ibiruydudevlethaline getirme hayallerinden vazgeçince, basın, Rus, Macar ve ÇekYahudilerinin “köksüz kozmopolitler”, “milli gururun yıkıcıları”, “Batıemperyalizminehizmetedenajanlar”olduklarınıilaneder.Ağustos1952’de,Antifaşist Komite mensubu mahkûmlar, başka 450 Yahudi entelektüellebirlikte, Lubyanka Hapishanesi’nde gizlice infaz edilir. Doğu Avrupa’daki

komünistpartileremensupbirçokYahudi’yibenzerbirkaderbeklemektedir.

13Ocak1953’teİsrail’idesteklemeyibırakanStalin,(özelbirkliniktepartielitlerinivekardeşpartileremensupyöneticileritedavieden)birgrupYahudihekimi, Sovyet yöneticileri zehirlemeye teşvik etmekle suçlar. Bu, “beyazgömleklilerin komplosu”dur. Stalin, bu “sabotajcıları, Siyonist örgütajanları”nı tutuklattırarak, Beriya tarafından fişlenen bütün SovyetYahudilerini Sibirya’ya tehcir etmeyi planlar. Hatta 28 Şubat’ta, tehcirplanları Politbüro bünyesinde tartışılır. Ortalıkta gezen birçok versiyondanbirine göre, karısıYahudi olanMolotov tehcire şiddetle karşı çıkmış, savaşkahramanı Mareşal Voroşilov şöyle bağırmıştır: “Bu durumda haysiyetinitamamen kaybedecek olan partimizin bir üyesi olarak kalmaktan utançduyarım!”BunakarşılıkStalin’indeşöylebağırdığısöylenir:“Yoldaş,üyelikkartını taşıma hakkını ne zaman kaybedeceğine ben karar veririm!” Stalinbunun üzerine komaya girer, birkaç gün sonra da ölür.Bir başka versiyonagöreyse –bu versiyon bugün bütün tarihçiler tarafından kabul görmektedir–Stalin;Beriya,Malenkov,BulganinveKruşçeveşliğindeoakşamkatıldığıveiçkiyi fazla kaçırdığı bir yemekten sonra ölür. Cansız bedeni ertesi gün,içeridenkilitlediğiodasındabulunmuştur.

KruşçevyönetimindedeYahudilerindurumundabiriyileşmeolmaz.BorisPasternak Doktor Jivago’yu yayımlayamaz; Vasili Grossman, Gulag’agönderilir. 1959’da halen 2.500.000 olan Yahudilerin çoğu gittikçe asimileolmuştur.HernekadarbuYahudilerinüçteikisiyükseköğrenimgörmüşsede,hekimlerin %15’ini, avukatlarla komedyenlerin %10’unu halen Yahudileroluşturursa da, Yahudilerin araştırma alanında, üniversitede, yönetimde,adalet sisteminde, orduda ve partide önemli mevkilere gelmeleri kotalarlasınırlandırılır.

Altı Gün Savaşı’ndan sonra –ki bu savaşta, Sovyet silahlarıyla donatılanArap orduları hezimete uğramıştır–, Yahudilerin durumu ciddi şekildekötüleşir.YahudilikMoskova’da,diğerdinlerdenfarklı,“suçunsurubirdin”olarak gösterilir.Yahudilerinmilliyetlerini kaybetmelerine neden olan genişçaplı bir antisemit kampanyadan sonra, Polonya ve Romanya’da kalan sonYahudilerindegöçetmelerine izinverilir.SonYahudi,Kazimierz’i1968’deterk eder. 30 sene öncesine kadar Yahudi halkının üçte ikisinin yaşamaktaolduğuOrtaAvrupa’dabundanböylesadecemezarlıklarbulunmaktadır.

BunakarşılıkSSCB’de,çokfazlasırbildiğidüşünülenleringitmelerineizinverilmez. Tasfiyeler üniversitelerde, medyada, hükümet kuruluşlarında veparti bünyesinde devam eder. IdaNudel,NathanChtaranski ve çıkış vizesiverilmesi reddedilen herkes, refuznikiler açıkça zulüm görmeye başlar.1970’te,LeningradYahudileribiruçağıngüzergâhınıİsrail’eçevirmeyidener.Bu Yahudilerin davası, göç hakkı elde edebilmeleri için uluslararası birkampanyanındabaşlangıcıolur.Yahudilerkâhçarlık rejimininçöküşünden,Gulag’dan, Stalin teröründen, kâh ülkenin ekonomik ve askeribaşarısızlıklarından sorumlu tutulur. Yahudiler fark gözetilmeksizin Batıemperyalizminin ajanları olmakla, Sovyet karşıtı komplolar kurmakla veyatotaliter Stalinciler olmakla suçlanırlar. 1968’den 1981’e kadar 250.000Yahudi, buğday veya başka tarım ürünleri karşılığında Batı müdahalelerisayesinde tek tek SSCB’den ayrılır. 1981’de Brejnev, çıkış vizesi vermeyidurdurur. Devlet antisemitizminin sona ermesi ve imparatorluk kapılarının2.000.000 mahkûmunun önünde açılması için, 1986 yılını ve MihailGorbaçov’un gelişini beklemek gerekir. Bunun üzerine 15 yıl içerisinde,900.000’iİsrail’eolmaküzere1.400.000YahudiSSCB’yiterkeder.300.000’iRusya’da, 200.000’i ise Ukrayna’da kalır. Diğerleri, yeni Orta Asyacumhuriyetleriniterketmemektedirenir.

Başka yerlerde, İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana, Yahudi cemaatlerinilerlemekaydettikleriKanadaveFransaileAmerikanYahudicemaatininhâlâçok önemli bir yer tuttuğu Amerika Birleşik Devletleri hariç her yerdediasporalardüşüşgöstermiştir.

Avrupa’dakiYahudinüfusuhalen1.500.000kadardır(üçteikisiFransa’da,geri kalanların çoğu Birleşik Krallık’ta yaşamaktadır). Bu rakam, XIV.yüzyıldan bu yana kaydedilen en düşük rakamdır. Yahudi nüfusunun 1967itibarıyla 410.000 olduğu Büyük Britanya’da, artık sadece 300.000 Yahudikalmıştır.Birçok sanatçı ve tiyatro adamı barındıran bu cemaat, son dereceasimile olmuş ve ülkeye gelen 30.000 İsrailliye rağmen (İsrail’e gidenBritanyalılarkadar)yaşlanmaktaolanbircemaattir.

İslam topraklarında yaşayan cemaatlerin hiçbirinin nüfusu 20.000’igeçmez. En önemli cemaatler halen Türkiye (19.000) ve Fas’ta (6.000)yaşamaktadır.

Latin Amerika’daki Yahudi nüfusu, çoğu 1930’larda Avrupa’dan gelen

Yahudiler olmak üzere toplamda 400.000’i geçmez. Bu Yahudilerin büyükkısmıİsrail,İspanyaveözellikledeMiami’yegöçeder.

Halen dünyadaki Yahudilerin neredeyse yarısının yaşamakta olduğuAmerikaBirleşikDevletleri’ndekiYahudi nüfusu, 1960’tan itibaren yerindesaymaya başlar ve 5.000.000 civarında kalır. Kaldı ki bu rakam da, ancak“yeni diaspora”nın gelişiyle muhafaza edilmiştir: SSCB’den gelen 400.000göçmen ile İsrail’den gelen 300.000 göçmen. Yahudiler 1920’de Amerikannüfusunun%4’ünüoluştururken,bugünartık%2,5’tenazınıoluşturmaktadır.BuYahudilerin%85’i,15şehredağılmıştır.DünyadakienbüyüküçYahudicemaati hâlâ New York (1.900.000), Los Angeles (580.000) ve Miami’de(535.000) yaşamaktadır. Birçoğu, milli kökenlerine göre gruplaşmıştır:RuslarınçoğuBrightonBeachveBrooklyn’de,SuriyelilerQueens’te,İranlılarLosAngeles’ta.Geri kalan bütünAmerikalılar gibiYahudiler de, batıya vegüneye kayma eğilimindedir.BuYahudilerin sadece 3.500.000’i, ebeveyninher ikisinindeYahudiolduğuaileleremensuptur; çocukların%35’i,Yahudiokullarına devam eder. Cemaatler birçok akıma bölünmüştür: tutucular,muhafazakârlar, yenidenyapılanmacılar, gelenekçiler ve reformcular.Ancakbirçok hatırı sayılır değişiklik mevcuttur. 1972’de reformcular ilk kadınhahamı atar; reformcuları, 1983’te muhafazakârlar izler. Yahudi cemaati,eğitim seviyesiyle olsun yaşam standartlarıyla olsun geri kalanAmerikalılardan daha çok ayrılır. Okul ve üniversite çağında olan Yahudiçocukların%90’ıeğitimgörür.Nüfusungerikalanındabuoran%55’tir.HernekadarYahudiler,ortalamanüfusunkazandığıgelirden%10dahayüksekbirortalamagelirleyaşarsada,150.000NewYorkluYahudidevletinyoksulluklamücadele programlarından yararlanmayı talep edebilecek durumdadır.275.000Yahudi (eski SSCB’den veya benzeri ülkelerden gelmiş, işsiz veyaborcabatmışortalamadüzeydekiyöneticikadrolar),belediyeyardımıalmayahaklarıolmasada,“neredeyseyoksul”olaraksınıflandırılmıştır.Zateneniyidurumdakilerin yaptığı bağışların büyük bir kısmı da, bu insanlara yardımetmeyevebuinsanlarınkonutveişbulmalarınaayrılmıştır.

Fransa’da bugün, İsrail dışındaki en büyük ikinci Yahudi cemaatiyaşamaktadır.Müthişbirçeşitlilikveçelişkiarzeden,ülkeningerikalanıylaeşit yaşam standartlarına sahip bu cemaat, yarısı Paris bölgesinde veçoğunluğuSefaradolmaküzere,600.000Yahudi’yibirarayagetirir.1965’te30olansinagogsayısı,2002’de300’eyükselmiştir.HernekadarYahudilerin

%40’ı bu sinagoglardan birine üyeyse de, çocukların sadece%4’ü (26.000)100 Yahudi okulundan birine devam eder. Burada da okul veya üniversiteçağındakilerin%90’ından fazlası eğitim görür. Nüfusun geri kalanı için buoran %70’tir. 1807’de Napoléon’un Sanhedrini tarafından kurulan hahammeclisleri etrafında tekrar oluşan dini örgütlenme, çoğu savaştan sonrakurulanFondsSocialJuifUnifiéetrafındadönmeküzereçoksayıdasosyalvelaik girişimle tamamlanır. Son derece dinamik ve reform geçirmiş birYahudilik, bu cemaatin önemli ve gittikçe artan bir bölümünü cezbeder.Dünyadaki en canlı cemaatlerden biri olan bu cemaatin mensuplarının%15’inindinikurallarasaygılı,%50’sininisegelenekçiolduğugözlemlenir.

Çoğu Polonya, Rus veya Fas kökenli olan, Montréal, Winnipeg veVancouver’a yerleşik toplam300.000 kişilikKanada cemaati de son derecedinamik olup siyasi, ekonomik (Bronfmannlar, Reichmanlar) ve kültürel(LeonardCohen)hayattasonderecegözönündedir.Kimiyaşamöyküleri:Biryüzyıldır Kanada’da yaşayan Shumiatcher ailesinde bugün yazarlar,sinemacılar, mimarlar, avukatlar, hâkimler, profesörler, bankacılar, şairler,sanatmenajerleri,vs.bulunur.

Sonuç olarak 7.500.000 diaspora mensubunun beşte dördü, toplam beşülkede yaşamaktadır:AmerikaBirleşikDevletleri, Fransa,Kanada,BirleşikKrallıkveRusya.DiğerleriözellikleArjantin(220.000),Ukrayna(150.000),Güney Afrika (114.000), Brezilya (110.000) ile Türkiye’den (19.000)Suriye’ye(100)veAvustralya’ya(8000)kadartoplam66ülkeyeyerleşmiştir.

ToplamolarakYahudihalkıbugün12.500.000civarındakişiyi,yanidünyanüfusunun%0,2’sini (2000 yıl önce bu oran%3 idi) bir araya getirir.YaniYahudihalkıorantısalolarakRomaçağındakinden15katdahaazkalabalıktır.Yahudilerin dünya zenginliklerindeki payı%0,5’i geçmez, ki bunun, onlaraisnatedilenaşırızenginlikfantezileriniortadankaldırmakiçinyeterliolmasıgerekir…

Yahudiparasıefsanesiniçürütmekadına

Holokost’tan sonra, Yahudi halkının dünya ekonomisindeki yerindenbahsetmek imkânsız hale gelmiştir.Gerçek anlamdaYahudi kalmış şirketlerçokazdır.ŞimdiyekadaradıgeçenvekurucularınedeniyleYahudişirketlerisayılanlar,bundanböyleyaYahudişirketideğildiryadayokolmuştur.Kutsalateş nesilden nesile zayıflamış, en sonunda da sönmüştür. Diğerleri gibi

Yahudilerdeasimileolur;şirketleri,hernekadarkurucularıgerideisimlerinibırakmış olsalar da, kurucularıyla özdeşleştirilemez olur. Son olarak, ücretlisıfatıyla halen şirket idare etmekte olanlar, bu şirketlere Yahudilere hasherhangi bir özellik katmaz, aralarında özel bir grup oluşturmazlar. Artık“Yahudiparası”diyebirşeykalmamıştır–veyaneredeysekalmamıştır–.

Her şeyden önce, bazı Yahudi sanayiciler artık Yahudi değildir. Busanayicilerden biri olan Marcel Bloch; Buchenwald dönüşünde MarcelDassault adını alır, din değiştirir ve 1949’da ilk jet uçağı olanOuragan’ı,daha sonra Mystère ile Mirage’ı üretir. Başka yaratıcı kişiler de isimdeğiştirirler, bazen kendi kimliklerini gizlemeden –Ralph Lauren adını alanRalphLifchitzgibi–,bazendahatemkinlişekilde.

Buna karşılık bazıları, ücretli yönetici sıfatıyla şirket yönetir. Elbette buşirketler, sayısız antisemit yergi yazısının iddia ettiğinin aksine, Yahudişirketleri sayılmaz. Mesela, XVIII. yüzyıl sonunda bir Fransız ProtestantarafındankurulankimyaşirketiDupontdeNemours,birsüreErnestShapiroadındaLitvanyalıbirYahudi tarafındanyönetilir,hisselerininbirkısmınıbirzamanBronfmangrubuelindetutar.Bunarağmensözkonusuşirket,aslabirYahudi şirketi halinegelmez.Aynı şekildeWaltDisney, bugün itibarıyla enönemliyöneticikadrolarıYahudiolsada,AmerikaBirleşikDevletleri’ndekisayısız antisemit internet sitesi ve yayının iddialarına rağmen, bir Yahudişirketideğildir.AynışeyTimeWarner,WarnerMusic,ABCveCBSiçindegeçerlidir. Finans haberleri veren bir ajansın kurucusu ve New York’unbelediye başkanı Michael Bloomberg, Oracle’ın kurucusu Larry Ellison veMicrosoft’unbaşkanıSteveBalmer,elbettekiyönettikleri–veyakurdukları–şirketleribirer“Yahudişirketi”nedönüştürmezler.

Hollywood’da Goldwyn Pictures, (David Sarnoff’un oğlu tarafındanyönetilen)NBCilebirlikte,hâlâkurucusununsoyundangelenbiritarafındanyönetilen(SamuelGoldwyn’inoğlu)tekYahudikökenlişirkettir.Londra’da–resmi “biyografisi”nde kökenlerini saklamayan– Reuter Ajansı, asla birYahudiajansıolmamıştır!

Yazılı basında (1895’te Rusya’da doğmuş Samuel Newhouse tarafındankurulan ve çocukları Samuel ve Donald tarafından yönetilen) NewhouseGrubu,hiçbirYahudiözelliğitaşımaksızın26adetgazeteyi,yayınevlerinive

dergileri(Vogue,VanityFair,NewYorker)261kontroleder.Tıpkı,halenOchs

ailesine ait olan ve gazetenin ilk sahibi Arthur Ochs Sulzberger’ın küçüktorunu tarafındanyönetilenTheNewYorkTimesgibi.TheWashingtonPost,hâlâEugenMayer’ınKathyGrahamadını alankızınaaittir.Kathy’ninoğlubugün,Newsweek’inhemsahibihemdegrubunyöneticisidir.Nealenennedesahne arkasında hiçbir gizli ağ bu insanları birbirine bağlamaz. Ve her nekadarPritzkerlarHyattotellerininsahibideolsalar,elbetteneyaptıklarıişlernedemüşteriprofilleriYahudilerehasbirözelliktaşır!

Son olarak, XIX. yüzyılda ekonomiyi finanse etmiş Yahudi bankalarınınçok azı ayakta kalmıştır.Warburg, Seligman, Bischoffsheim veKuhn Loebbaşka bankalar tarafından yutulmuş; Oppenheim, Guggenheim, Lehman veBleichröderneredeyseönemsizbankalarhalinegelmiştir.

Borçlanma plasmanında sadece iki Yahudi kökenli kuruluş –SalomonBrothers veDillon-Reed–, her ne kadar her türlüYahudi özelliklerini uzunzamanöncekaybetmişolsalarda, enönemli tahvilplasmanaracıkurumlarıolarak kalmıştır. SalomonBrothers –Lazard’dan Felix Rohatyn ile birlikte–1975’teNewYork’u, 1980’de ise federal hükümet tarafından garanti edilen5.000.000.000dolartutarındakreditedarikederekChrysler’iiflastankurtarır.Ne Salomon Brothers ne de Dillon-Reed, kurucu ailelerin soyundan gelenkişiler tarafından yönetilmektedir ve hiçbir şey –hatta ne broşürleri ne deinternet siteleri– kökenlerini hatırlatmaz. Zaten Dillon kökenlerini daimayadsımıştır.

XIX.yüzyılınönemli işbankalarındansadeceGoldman-Sachs,LazardveRothschild yerlerini korumuştur. Bunlardan sadece son ikisi, halen kurucuailelerinsoyundangelenkişilerceyönetilmektedir.

1986’danitibarenMerrylLynchilebirliktedünyaişbankalarıarasındaönsaflara ilerleyen Goldman-Sachs, XX. yüzyılın başından bu yana kurucuailelere mensup kişilerce yönetilmemektedir. Goldman-Sachs yakın zamanakadar, şirket yöneticilerinin oğlu ve torunu olan, fakat kurucularla hiçbirakrabalıkilişkisibulunmayanJohnL.Weinbergtarafındanyönetilmiştir.

1940’lardanitibarenAndréMeyer,3331975’ten itibaren iseüçkurucudanbirinin soyundan gelen Michel David-Weill tarafından geliştirilen LazardBankası, bugünhiçbirYahudi özelliği taşımaksızın büyükbir dünya şirketi,en önemli birleşme ve alımların danışmanıdır. Macaristan’dan gelen ve

Paris’ten geçen Felix Rohatyn, şirkette hatırı sayılır rol oynamıştır.Rohatyn’in yerini bugün, yönetimde Michel David-Weill’in yerine geçenBruceWassersteinalmıştır.

Rothschild ticarethanesi, Büyük Britanya’daki konumunu muhafazaetmektedir. Fransa’da, James’in soyundan gelen Guy’in oğlu David deRothschild ticarethaneyi, ticaret bankası olarak 1982’de millileştirildiktensonra, 1987’de Paris’te iş bankası olarak yeniden kurmuştur. David deRothschilddahasonraLondra’dakiticarethaneninyönetimineortakolmuşvekuzeniEvelynilebirliktemüesseseyidünyanınbirnumaralıişbankalarındanbiri haline getirmiştir. David, babası Guy’in ölümünün ardından halen,

Fransız Yahudi cemaatinin sosyal yardım kurumu olan FSJU’yi53

yönetmektedir. David’in kuzeni ve Edmond’un oğlu olan Benjamin, sözkonusu müesseseyle neredeyse hiçbir mali ilişkisi olmaksızın, diğer birbankalargrubuolanbaşkabirRothschildgrubunuyönetir.

Avrupa’da Yahudiler tarafından kurulan birçok banka Nazizm yüzündenyokolmuş,dahasonrayıkıntılarınarasındantekrarvücudagelmemiştir. Brüksel’de, 1871’de Franz Philippson tarafından kurulan vesavaş sırasındaDegroof bankasına dönüşen PhilippsonBankası, ismini gerikazanmamıştır. İlk sahiplerinin soyundan gelenler, bankanın azınlıkhissedarları haline gelmiştir. İçlerinden biri, Degroof Bankası’nın yönetimkuruluna başkanlık etmektedir. Hamburg’da, 1939’da Brinckmann Bankasıhaline gelen, Brinckmann ailesinin el çekmesinden iki yıl sonra 1991’detekrar Warburg ismini alan Warburg Bankası, neredeyse yok olmuştur.Deutsche Bank –bankanın resmi “biyografisi”nde kurucusu LudwigBamberger’ın Yahudi olduğundan söz edilmez– ile Dresdner Bank’ın –DeutscheBank’ınaksinegerçeğisaklamaz–Yahudilikleuzaktanyakındanbiralakasıkalmamıştır.Aynışey,Polonya’dakiHandlowyvePKObankalarıiçinde geçerlidir. Keza Londra’da Hambros, hem hissedarları hem yöneticileribakımındanuzunzamandanberiYahudibankasıolmaktançıkmıştır.

Bir meteorun hikâyesi: Max Warburg’un yeğeni Siegmund;18 1938’deLondra’da S. G. Warburg ticarethanesini kurar, daha sonra savaşekonomisinin finansmanına katılır, aleni pay alım tekliflerini icat eder,ardındanEurodolarbazındailkborçlanmalarıgerçekleştirirveailegeleneğinigeri getirmek adına Kuhn Loeb ile boşuna birleşmeye çalışır. Siegmund

1982’de, –dünyanın bir numaralı ticarethanelerinden biri haline getirdiği–ticarethanesinin,15yılsonraİsviçreBankalarBirliğibünyesindebatarakyokolduğunugörmedenölür.

Bunundışında,birçokseçkinYahudi,1944’tenitibarenoluşmayabaşlayanuluslararasımalikurumlarınkuruluşundaönemliroloynar.

Mesela, 1892’de Boston’da Litvanyalı göçmenlerin oğlu olarak dünyayagelen Harry Dexter White. Doktora tezini Fransa’daki yabancı sermayehareketleri üzerine yapan White, sermaye ihracatının bir ülkeyi felaketesürükleyebileceğini gösterir. 1917’de cephede savaştıktan sonra, çeşitliAmerikanüniversitelerindeekonomidersleriverir,1934’teidaredeçalışmayabaşlar. 1942’de maliye bakan yardımcısı ve Henry Morgenthau’nunyardımcısı olanWhite, Britanyalılar ile birlikte, nasıl sonuçlanacağı henüzbelirsizolansavaşbittiktensonraortayaçıkmasıplanlananuluslararasımalikuruluşlarınyapılarınıoluşturur.White,unitas adındabir rezervparabirimibasacak bir Döviz Stabilizasyon Fonu ile tekrar inşa edilmesi gerekenülkeleringelişimini finanseedecekvedünyadaki altın stokunu idare edecekbir dünya yatırım bankası kurulmasını teklif eder. Karşısında yer alanBritanyalımüzakereciJohnMaynardKeynes–Keynes,BirinciDünyaSavaşısonunda imzalanan Versailles Antlaşması’nın Britanyalı müzakerecileriarasındadayeralmıştır–,AmerikaBirleşikDevletleri’nedahaazbağımlıbirsistem teklif eder: Bancor adında bir dünya parası ile bir dünya merkezbankası.Amerikanyardımlarını taşıyangemikonvoylarınınAtlantik’igeçişimüzakerecilerin kaydettiği ilerlemelerin ritmine göre yavaşlayıphızlandığından,HarryDexterWhitegörüşleriniKeynes’edahada rahatlıklaempoze eder. Temmuz 1944’te Amerika Birleşik Devletleri’nde yer alanBretton Woods’ta, Uluslararası Para Fonu’nun rolü, döviz kurlarındakidalgalanmalarıtelafietmeküzerekısavadeliborçlarvermeklesınırlandırılır,Dünya Bankası’nın rolü ise, üçüncü dünya ülkelerinde bazı özel projelerinbaşlatılabilmesi için borç para tedarik etmeye indirgenir. IMF’nin ilkAmerikalıidarecisiolarakatananHarryDexterWhite,çokhastaolduğundandaha Mart 1947’de istifa etmek zorunda kalır. White Ocak 1948’de,SSCB’nin IMF’ye girmesini arzu etmiş ve Henry Morgenthau ile birlikteAlmanendüstrisininparçalanmasınıteklifetmişolmasındandolayıkomünistajan olmakla suçlanır. White nisan ayında, Senato’ya bağlı bir incelemekomisyonutarafındandinlenir.Sorgulamagergingeçer;Whitearaverilmesini

talepedersede, talebi reddedilir;White,48saat sonraölür.1953’teSenatörMcCarthy, Başkan Truman’ı, Harry Dexter White’ın bir Sovyet casusuolduğunu gizlemiş olmakla suçlayacaktır. Arşivler daha ileride, White’ınhiçbirvakitSovyetcasusuolmadığınıkanıtlayacaktır.

Başka Yahudiler daha ileride, başka birçok uluslararası mali kuruluşkurarakveedebiyatveyabilimkanalıylaparaileilgilimesleklerdenkaçmayadevam ederek bazı Avrupa ülkelerinde iktidar sahipleri nezdinde nüfuzlurolleroynayacaklardır.

Brokerlarileemeklisandıklarınındünyadakitasarruflarınbüyükbölümünüidareettiğigünümüzde,sermayesimsarlığımesleğiyenialanlarayönelmiştir.Yahudisimsarlarbirkezdahaenrisklisektörlerdekarşımızaçıkar:Öncelikleson derece riskli kâğıtlar olan ve bir zaman Amerikan sanayiininfinansmanındaçok işeyaramışolan junkbondlar, ardındanbir riskleri telafietme mekanizması olan hedge fundlar. Bazıları bankalarda veya Marshall-Wace, Voltaire, Meditor, Tiger gibi belirli alanlarda uzmanlaşmış fonlardaçalışır.Bu insanlara;CapitalResearch International,Fidelity veyaDeutscheBankfonlarıgibienönemlifonlarınidarecileriarasında,hattaicatlarıfinanseetmeyeayrılmışventurecapitalfonlarındarastlanır.

Busonkategoride,kendiyapısınıkendisiyaratmışnadirkişilerdenGeorgeSoros da bulunur. 1930’da Macaristan’da doğan, 1947’de Londra’ya gelenSoros, önceNewYork’taki küçükBleichröderBankası için çalışır, 1979’dakısa süre içinde 15.000.000.000 dolardan büyük tutarları idare edecekQuantum Fund’ı kurar. Soros bir yatırımcıdan çok, para spekülasyonu dadahilolmaküzerekısavadeliparayönetimiüzerineuzmanlaşmıştır.Ardındanzamanının ve servetinin büyük bir kısmını, Doğu Avrupa’da demokrasiningelişmesi ve filozof Karl Popper’ın fikirlerinin yayılması için kurulanvakıflarınaayırır.

İkisektör,yüzyıllardırsüregeldiğigibibüyükölçüdeYahudikalır:Londra,Chicago, New York ve Paris’teki giyim endüstrisi ile esas olarak NewYork’taki 47. Cadde, Tel Aviv ve Anvers arasında dönen elmas simsarlığı.Herikisektördemüthişbirrekabetlekarşıkarşıyadır.ÖzellikleHintpazarı,elmassektöründeliderliğielegeçirecekgibidir.

Yahudi “camiası”nın suç dünyasındaki görece rolü de, her ne kadar bazıüyelerine halenLosAngeles’tanMoskova’ya,Bogota’danTelAviv’e kadar

uzanan uyuşturucu kaçakçılığına bağlı çeşitli kara para aklama işlerindesimsar olarak rastlanırsa da, küreselleşmeyle birlikte azalmaktadır. Gerçekanlamda Yahudi tek suç şebekesi, Şubat 1990’da New York’ta ortayaçıkarılmıştır. Söz konusu şebeke, şu şekilde işlemekteydi: Cali karteline aituyuşturucunun bir bölümü, Kolombiya’da elmasla takas ediliyor; bunlarlikideçevrilmeküzereMilano’yagönderiliyor,mücevherlerhalinegetiriliyor,ardından yasal yoldan –nakit para karşılığında– satılmak üzere 47. CaddeManhattan’a yollanıyordu. Trafiği gün ışığına çıkaran İsrail gazetesiMaariv’in abartılı bir yorumuna göre, 47. Cadde’de “bütün Tel Aviv’deolduğundan daha fazla koşer lokanta ile Amerika Birleşik Devletleri’ndeuyuşturucu kaçakçılığına bağlı en büyük kara para aklama şebekesibulunmaktadır.” Satıştan elde edilen paranın bir kısmı, mücevhercilertarafından New York’taki Yahudi kurumlarına veriliyor; bu kurumlar, sözkonusu paranın bir kısmını –yinecash olarak– kartelin kaçakçılarına teslimediyordu. Şebekenin yöneticileri bazı kuryelerini –Şubat 1990’datutuklanmasıylabütünolayınortayaçıkmasınasebepolanBrooklynlihahamgibi tutucu Yahudiler–, 47. Cadde’deki elmasçıların vergi idaresinidolandırmalarına veya İranlı Yahudilerin servetlerini ülke dışınaçıkarmalarına yardımcı olduklarına inandırıyordu. Bir İsrailli olan şebekepatronu, Cali karteli hesabına bu şekilde 200.000.000 dolar kara paraakladıklarınıitirafetmiştir.Burakam,dünyadatüketilenkokaininbeştedördüileeroininüçtebirinidağıtansözkonusukartelinyıllıkcirosunun%1’indenazınıoluşturur.

Antisemitizmdengeriyenekaldı?

Holokost ve İsrail’in doğuşuyla, Avrupa’da antisemitizm yok olmamaklabirliktedahaazbarizleşirveherzamanolduğugibi ekonomikkrizlerlegüçkazanarakgerigelir.OeskiTanrıkatli ve riba suçlamalarınabundanböyle,İsrail’in politikasına düşman olanların zaman zaman Siyonizm karşıtlığı ileYahudi karşıtlığını birbirine karıştıran suçlamaları eklenir: Tanrı, toprak vepara.

1963’te, Papa XXIII. Ioannes’in inisiyatifiyle düzenlenen II. VatikanKonsili, 2000 yıldır devam eden Tanrı katli suçlamalarına, her kelimeninönemarzettiğibirmetinleprensiptesonnoktayıkoyar:

“Kilisenin; Eski Ahit’in kendisine, Tanrı’nın kelimelere sığmaz

merhametiyle antik Ahit’i imzalamaya tenezzül ettiği bu halk aracılığıylaindiğini ve Goyları temsil eden vahşi zeytin ağacı dallarının aşılandığı,tohumdan yetişmiş zeytin ağacının köklerinden beslendiğini unutmasımümkündeğildir.NitekimKilise;BarışımızMesih’in,Yahudiler ileGoylarıhaçı etrafında birleştirdiğine ve ikisini kendi bünyesinde bir kıldığınainanmaktadır.[…]Kiliseayrıca,KilisenintemellerivedirekleriolanhavarilerileMesih’inöğretisinidünyayaduyuranilkmüritlerinçokbüyükbölümününYahudi halkından doğduğunu hatırlatır. […]Her ne kadar Yahudi önderler,yandaşlarıylabirlikte,Mesih’inölümünenedenolmuşsada,ÇilesiesnasındaişlenensuçlarneayrımgözetmeksizinoçağdayaşamışbütünYahudilerenede günümüzdeki Yahudilere atfedilebilir. Her ne kadar Kilisenin Tanrı’nınyeni halkı olduğu doğru olsa da,Yahudiler, sankiKutsalKitaplardan çıkansonuç buymuş gibi, ne Tanrı tarafından kınanan ne de O’nun tarafındanlanetlenenbirhalkgibigösterilmemelidir.”

Bu metne rağmen –veya bu metin yüzünden–, konu yine tam olarakkapanmaz.MeselaXXIII.Ioannes’inhalefiVI.Paulus,1965’tePaskalya’danönceki pazar verdiği bir vaazda şöyle konuşur: “Bugün;Mesih’i beklemekiçin seçilmiş, onu tanımamış ve en sonunda da onu öldürmüş bir halk olanYahudiler ile İsa arasındaki çatışmayı anlatan üzücü ve vahim bir sayfanıngünüdür.”Vatikan’ınKatolikleriantisemitizmlemücadeleetmeyeçağıranbirbelgeyayımlamasıiçinOcak1975’i,birRomabelgesininHolokostveİsraildevletindenbahsetmesiiçinise1985’ibeklemekgerekecektir.

ErtesiyılII.IoannesPaulusbirsinagoga,Romasinagogunagirenilkpapaolur. 1993’te İsrail ile diplomatik ilişkiler kurar, daha sonra İsrail’i ziyaretederek Batı Duvarı önünde dua eder. Nihayet 2000’de, “Kilisenin hataları”üzerinebirbelgeyayımlar.Sözkonusubelge,yapılanhatalararasındailkkezEngizisyonilezorladindeğiştirmeleridesayar.

Hıristiyan antisemitizmi, tamolarak yok olmasa da hafifler ve canlılığınıyitirir. Hıristiyan antisemitizmi, Katolik öğretiye ait sayısız kitapta aşağıyukarıunutulmuşizlerhalindehalenmevcuttur.

Ekonomik antisemitizm ise zaman zaman, her durgunluk döneminde,sömürü, parazitlik, özellikle de dünya ekonomisi üzerinde hâkimiyet kurmasuçlamalarıylabirliktekendinigöstermeyedevametmektedir.BüyükBritanyaile Belçika’da, açıkça antisemit hareketler veya partiler bulunur. 1954’te

Fransa’da, Léon Blum ve René Mayer’in ardından Pierre Mendès FranceFransa’nın üçüncü Yahudi başbakanı olduğunda, bir bildiri şöyle duyurur:“Dürüst Fransızlar! Safkan Fransızlar! Haydi meşalelerinize! Yanacak!Yahudilerinparası,başkalarınınsefaletidir!Yahudilerden artık hiçbir şey satın almayın.Oyunlarını gün ışığına çıkarın.

Dosyalarınızı hazırlayın. Bilin ki (Fransa denen54) Mendès, Paris’i

uluslararasıYahudiliğesatmışbulunuyor.”56AmerikaBirleşikDevletleri’ndeMcCarthyciliğe,HollywoodYahudileri ileMoskovaYahudileri arasında varolduğu farz edilen bağları (elbette hiçbir kanıt göstermeksizin) ifşa edenşiddetli bir kampanya eşlik eder. 1950’deWilliamWickliffe adında birinin,Yahudi bankacıların nasıl FederalRezervBankası’nı, buradan daAmerikanekonomisini kontrol ettiğini anlatan The Federal Reserve Corporation adlıkitabı müthiş bir başarı elde eder. Eustace Mullins adında biri tarafındanyazılan başka bir kitap The Federal Reserve Conspiracy’de şöyle yazar:“Amerikanhalkıyüzmilyarlarcadolarlıkborçlarınyükünüçekmekte,zirabiravuç düşman yabancının para sistemimizi ele geçirmesine izin verdik.Bunlardan en önemli üçü:Federal Reserve Act’ı kaleme almış olanAlmanYahudisi Paul Warburg, 30 yıl boyunca Federal Reserve Board’unişlemlerininayrıntılıhesaplarınıkontroletmişolanRusYahudisiEmmanuelGoldenweiser ve Uluslararası Para Fonu’nu kurmuş olan LitvanyalıYahudilerinoğluHarryDexterWhite.”

1967’de New York’taki gösteriler; siyahi öğretmenler ile Yahudiöğretmenleri karşı karşıya getirir, Amerikalı entelektüelleri –ki bazılarıYahudi’dir, Noam Chomsky gibi– zaman zaman antisemit sapmalardankaçınamayacak şekilde İsrail’e karşı çıkmaya iter. Daha ileride, en aşırıcısiyahi liderlerdenbiriolanLouisFarrakhandurmadanşunutekrarlayacaktır:“Federal Banka’nın sahibi hükümet mi? Hayır, Yahudiler! Tam da maliyeidaresinin kurulduğu yıl, FBI ileYahudi İftiraylaMücadeleBirliği kuruldu.Bubir tesadüfdeğildir!”Diğerleri,YahudişehriNewYork’un(“JewYork”)Amerikaolmadığınıdurmaksızın tekraredipdurur.BugünAmerikaBirleşikDevletleri’ndevebaşkayerlerdehiçbirkontroletabiolmaksızınortayaçıkanbinlerce internet sitesi, ifade özgürlüğüne tanınan öncelik nedeniyle,Yahudilerin nasıl gösteri sanatları endüstrisini veya şeker endüstrisini veyakurucularının fantezilerinegöreayakkabı,mücevher,buğday,pamuk,petrol,çelik,alkolsanayilerini,medyayıveyabankalarıkontrolettiklerini–peşpeşe

sıraladıkları hakaretler hariç diğerleri gibi yinehiçbir kanıt göstermeksizin–gün ışığına çıkardığını iddia etmektedir.Yahudiler artık sadece riba yoluylazenginliklerin bir kısmına el koyan asalaklar ve kendi menfaatleri uğrunaiktidarlar üzerinde nüfuz kurmaya çalışan kişiler değil, aynı zamandapiyasaların gizli efendileri (aynı Siyon Bilgelerinin Protokolleri’nde olduğugibi), küreselleşmeninmimarlarıdır. Bu insanlar;mali, kültürel veya politikbirgücünkendinigösterdiğiheryerdekimliklerinigizleyenYahudilergörür.Tek bir nüfuz sahibi kişi yoktur ki bu insanlar tarafından Yahudi veya“dünyadaki Yahudi tiranlığının” etkisi altında ilan edilmiş olmasın. Birkomplo doğası gereği gizli ve itiraf edilmeyecek bir şey olduğundan,gerçekliğinin kanıtı tam da söz konusu komplonun ortaya çıkarılmasınınimkânsızlığında yatmaktadır. Bu komplodan şüphe edenler ise, kaçınılmazolarak komplocular hesabına çalışan ajanlardır! Bu mantıkladır ki 1992Amerikan başkanlık seçimlerinde, Popülist Parti’nin farazi adayı James BoGritz, “Federal Rezerv Bankası’nı sekiz Yahudi ailenin –Rothschildler,Lazard, İtalyan bankacı [?] Israel Roses Seils, Lehman Brothers, ChaseManhattan,KuhnLoevveGoldmanSachs–kontrolettiğini”söylemiştir.Bulistedeki bankalardan hiçbiri FederalBanka hissedarı değilse de, sadece birtanesi,Chase,NewYorkFederalRezervBankasıhissedarıdır,kibubankadaYahudilerlehiçbirzamanherhangibirilişkisiolmamıştekbankadır!

1997’deİsviçre’de,JanvanHelsingadındabirAlman’aborçluolduğumuzGizliDerneklerveXX.YüzyıldakiGüçleriadlıbirbest-seller,Yahudilerieşitolarak kapitalizmden, Bolşeviklikten, ekonomik krizlerden ve siyasiistikrarsızlıklardan sorumlu tutar. Japonya’da 1.000.000’dan fazla satan birbaşkakitap,JaponlarveYahudiler,karmakarışıkbirşekildeRus-Japonsavaşı,Hiroşima,NagasakiveAIDS’teYahudilerinparmağıolduğunuiddiaeder.171Hatta Aum Şinrikyo adlı tarikat, Yahudilerin dünyayı kontrol etmek içinJaponya’nın 1945’teki mağlubiyetinden faydalanmış olduğunu belirtir.171Fransa’da olduğu kadar Almanya’da da Yahudi mezarlıklarına, hahamlara,yöneticilere, sinagoglara ve cemaat merkezlerine yönelik saldırılar ortadankalkmamıştır. Hatta Yahudiler dolaylı yoldan Holokost’tan sorumlu tutulur.ErnstNoltegibibazıAlmantarihçileriniddiaettiğiüzereHitler,MarksizmveSovyetler Birliği’ne karşı oluşmuş bir tepkiden ibarettir. BunlaraMarksizmile SSCB’nin de “Yahudi kreasyonları” olduğunu eklemek, olabilecek enrafineçıkarımla,zulmedenYahudi’ninkendigördüğüzulümdensorumluhale

gelmesiiçinyeterliolacaktır!

Müslüman ülkelerde antisemitizm çoğu zaman, adını anmadan Batıyameydanokumakiçinkaçamakyolişlevigörür.Eylül1997’de,dövizkrizinintam ortasında, Uluslararası Para Fonu’nun Hong Kong’da yapılan yıllıktoplantısında,MalezyaBaşbakanı ülkesininparasınındeğer kaybetmesinden“Yahudi bankacıları” sorumlu tutar. Başbakan kısa süre sonra sözünü gerialmakzorundakalacaktır.

Tektanrılıdinlerdenbirinin,YahudiliğinsoyundangeleninYahudiliğekarşıişlemiş olduğu kabahatleri tanıdığı sırada, söz konusu inancı 14 yüzyılboyuncaağırlamışbaşkabirdinemensupbazıkişilernefretnöbetinidevralır.BugünArap basınının bir bölümünde, Siyonist karşıtı saldırılara ek olarak,Hıristiyanlar tarafından terk edilen bütün o eski suçlamalar yeniden ortaya

çıkmıştır.462 Bu şekilde Mısır’daki İsrailli tarım danışmanları hastalıklaryaymakla,diğerlerisularızehirlemeklesuçlanır;YahudihekimlerGazze’dekiFilistinlikadınlarıkısırlaştırmakla,hattaonlaraHIVvirüsüaşılamaklaithamedilir.FilistinYönetimiSağlıkBakanıRiadAl-Zaanun,25Temmuz1998’deFilistingazetesiAl-Ayam’daşöyleyazar:“İsraillihekimler, ilaçdeneylerivegenç hekimlerin eğitimi için Filistinli hastaları kullanıyorlar.” FilistinYönetimi Sekreteri Tayyip Abdurrahim, İsrail uçaklarının Gazze şeridinehavadan zehirli çikolatalar attığını yazar. MustafaMahmud adında biri, 23Haziran 2001’de Mısır gazetesi Al-Ahram’da şöyle yazar: “Yahudiler tamolarak ne mi istiyorlar? Siyon Bilgelerinin Protokolü’nün dokuzuncusunuokuyunuz.” Birçok Arap ülkesi, çarın polisi tarafından bir yüzyıl öncekotarılmış bu sahte belgeyi bütün dillerde tekrar basar. 25 Mart 2001’deMahmud Al-Said Al-Kurdi, Mısır gazetesi Al-Akhbar’da şöyle yazar:

“Yahudilerin ikinci kutsal kitabı Talmud, Kefaret Günü’nünmatsotunun55

Yahudi olmayan bir insanın kanıyla yoğrulması gerektiğini emreder. Butercihen,gençlerdentecavüzsonucueldeedilmişbirkanolmalıdır.”20Şubat2001’de, Kudüs Müftüsü Ikrama Sabri, Filistin radyosu tarafındanyayımlanan bir fetvada şöyle der: “Yahudilerin Duvar’ın önünde ağlamanedenleri konusunda birçok rivayetmevcuttur. Bu rivayetlerden birine göreYahudiler, efendimiz Musa’nın, huzur içinde yatsın, on emrine itaatetmedikleriiçinağlar.BirbaşkarivayetegöreiseYahudiler,Hz.MuhammedYahudideğildeArapolduğuiçinağlar.Buyüzdendirkibuduvara,Ağlama

Duvarı derler. Ancak uluslararası hukuka göre söz konusu duvar bir İslammirasıdır, zira El BurakDuvarıMescid-iAksa’nın duvarının bir parçasıdır.Dahası Hz. Muhammed, kendisini miraç gecesi Mekke’den Kudüs’e kadarsırtında taşıyan El Burak’ı bu duvara bağladığında burayı kutsal halegetirmiştir.Buyüzdendirkibuduvarın,İslam’aaitolduğunuveYahudilerile

hiçbirbağınınbulunmadığınıbuyuruyoruz.”462

Bu örneklere, başka Arap gazetelerinden veya bu ülkelerin okulkitaplarındanalınmışbinlercesieklenebilir.Sonolarak,YahudilerleSavaşımızadlı kitabında Müslüman köktendinciliğinin babası Mısırlı Seyyid Kutub’agöre,Yahudilerin “uğursuz”doğası,Hz.Muhammed’epeygamberlik rolünühaber veren melek Cebrail’e duydukları nefret ve Müslümanlarınmisafirperverliğine karşı gösterdikleri “nankörlük” ile açıklanabilir. Kutub,Yahudilerin “Müslümanların en büyük düşmanları” olduğu konusunda ısrareder.

Nemutlukibuifadelerhalenbüyükölçüdeazınlıktakalmakta,Yahudilikkadartehditaltındakiİslamdinininresmiyetkilileritarafındankınanmaktadır.

2.Göçebeolmadanyerleşikolmaz

Bu tip ifadelerin canlılığını halen korumasına şaşmamak gerekir. 3000yıllıktarih,parayatapanYahudiefsanesininnasılyavaşyavaşoluştuğunuvegittikçe güçlendiğini göstermektedir. Fakat aynı zamanda ve özellikle,Yahudilerin kaderinin o olağanüstü çeşitliliğinin nasıl oluştuğunu dagöstermektedir.

Yüzyıllarboyuncahiçbirsınırçizgisi,buinsanlarıbirbirinebağlamazgibigörünür.Mum ışığında kutsal metinleri inceleyen, aynı zamanda Aden’denHindistan’a giden gemilerde pamuk balyaları taşıyan tüccarlar; bir Polonyaköyündeki dükkânlarında kürkler diken terziler; Fransa’nın güzel bir taşrabölgesinde bağcılık yapan köylüler; Frankfurt’ta nadir parçalar üzerinepazarlık eden kuyumcular; Alman prenslerinin, Amerikan demiryollarışirketlerinin borçlanmalarını karşılayan finansçılar; Litvanya’da grevlerdüzenleyen sendikacılar; Rus komünist önderler; Polonyalı işçiler; Almansanayiciler; Amerika ve Çin’e giden kâşifler; inançları uğruna ölenmarranolar;Karayip korsanları; oKızılderili şefi; Hollywood prodüktörleri;Viyanalı müzisyenler; Odessalı liman işçileri; Fransız matematikçiler; Fas

pazarlarındaki dilenciler; Cezayir taşrasındaki eskiciler. Oysa bütün buinsanlar, aynı seçimle karşı karşıya kalmıştır: Yerleşmek, yerleşik halegelmek, asimile olmak ve kimliğini kaybetmek veya kendin olarak kalmak,başkalarının üstlenmek istemediği rolleri üstlenmek, zulüm görme vegönderilmeriskinigözealmak.

Kendi benliklerini devam ettirmenin bu binbir yolundan birini seçmişolanlar; göçebe boyutu olmadan Yahudi kültürünün olmadığını, bir ahlakınhizmetinde olmadan zenginlik olmadığını, dünya için iyi olmayan bir şeyinkesinliklekendileriiçindeiyiolmadığınıvedünyanın,kendilerineyüklemişolduğurollerdenmuazzamkazançlareldeettiğinigöstermiştir.NitekimdünyaYahudilerden, hem kendi yaşam araçlarını yaratmalarını hem de ikamethaklarınıödemelerinitalepetmiştir.

Yahudilerkendilerinin çokötesinde,nadirengözönündebulundurulan şugerçeği ortaya çıkarmıştır: Yerleşik toplumlardan hiçbiri, bu toplumlararasında mal, fikir ve sermaye getirip götüren, bu uğurda hiçbir yerleşiğingöze alamayacağı entelektüel ve maddi riskler göze almaya cesaret edengöçebeler olmadan ayakta kalamazdı. İki tip kültür arasındaki ilk farklılık,herikisinindegözealmayahazırolduğutehlikeninderecesindeyatar.Belirlibir zaman için yerleşik olarak kabul edilen, kendilerini ağırlayanlar içinzenginlikler yaratan, devamlı gitmek zorunda kalmakla tehdit edilen,verdiklerihizmetleriçinkendilerindennefretedilenvegetirdikleriyenilikleryüzündenkendilerindenşüpheedilengöçebeler,gözealdıklarıtehlikelerartıkyerleşiklerin de göze alabileceği kadar kontrol altına alındığı anda kovulur.Bununtamtersiolarakgöçebenindevahalarakabuledilmek,diyalogkurmakve ticaretyapmak içinyerleşiklere ihtiyacıvardır.Göçebeler aynı zamanda,cemaatyardımındanyararlanabilmekiçindebiraradakalmalıdır.

Yahudi halkı, yerleşikler için zenginlikler yaratan göçebe rolünüoynamıştır.“Dünyayıiyileştirme”göreviniböyleceyerinegetirmiştir.Kimliğibu şekilde, bu zoraki göçebelik içerisinde oluşmuştur. Adı yolculuk, hayatıhareket, özlemi yerleşikliktir. Misafirperverlik ile kendisini ağırlayanlarınzenginleşmesi, hayatta kalışının koşuludur. Kültürü ve ahlakı, gezginliğingerekliliklerietrafındaşekillenmiştir.Dayanışma,misafirperverlikvehoşgörükutsal kanunları, eğretilik ve marjinallik içinde bulunduğu şartlardır.Ticaretinin sermayesi yeniliktir. Göçebe olduğundan ne kalıcı olarak

istifleyebilir ne de bir yere kök salabilir. Bu yüzden para, Yahudiler içinsadece bir araçtır. Göçebelik bir üstünlük değildir. Yerleşiklerin hayattakalması ve refahı için kesinlikle şart olan, başka halklarla paylaşılan birözelliktirsadece.

Daha kesin bir ifadeyle Yahudiler, neredeyse 3000 yıldır, gezginlertarafındanverilenşuüçtemelhizmetisağlamaktadır:Keşfetmek,bağkurmakve yenilik yapmak. Bu getiriler olmadan, dışa açık hiçbir toplum ayaktakalamazdı.

Keşfetmek

Hertürlükeşifisteristemezgöçebebiraylaklığınsonucudur.Keşifleraslaşahsimülkiyetolmayıp,herkesinhizmetineverilenbir fikir,bir toprakveyabirbilgidir.İbranilerilkyolcuklarınaçıktıklarıandanitibaren,kutsalkitaplarıaracılığıylakimliklerinigüvencealtınaalmadanöncebilebirerkâşiftir.

İlk keşifleri, Tanrı’nın birliğidir. Böyle bir gelişme ancak göçebelertarafındangerçekleştirilebilirdi.Göçebeleroradanorayadolaşırkentanrılarınıdaberaberlerindegötürür.Dahataşınabilirhalegelmesiiçinbutanrılar,isteristemezbirgüntekbirtanrıbünyesindeerimekzorundakalır.Bundanböylebu tanrı hep onlarla birlikte olduğundan, belli bir toprağın tanrısı değil,mecburen göçebelerin geçtikleri her yerin tanrısıdır. Göçebelerin tanrısı,ancakherkesintanrısıolabilir.

İlk saflarda katıldıkları bir başka keşif, para ve para araçlarının keşfidir:çek,poliçe,banknot.Bir soyutlama, evrenselbirkalıpvegöçebeolanpara,maddi alanda Tanrı’nın işlevlerine paralel işlevler görür. Nasıl Tanrıçoktanrıcılığınyerinialdıysa,paradatakasınyerinegeçmiştir.Tanrıgibiparada; şiddetin, kurbanın, misillemenin yerini alır. Tanrı fikri gibi para da,göçebe bir soyutlamadır. Tanrı gibi, ancak çok farklı bir alanda, para datoplumhayatınınmutlak güce sahip, hata yapmayan, kıskanç ve anlaşılmazorganizatörü gibi ortaya çıkmıştır. Tanrı gibi para da, hafif seyahat etmeimkânı tanır; para, keşfin kaynağıdır. Para; Tanrı’ya hizmet etmek, iyilikyapmak için bir araçtır. XX. yüzyılda bankacı Siegmund Warburg’unsöyleyeceğigibipara, ressamınfırçasındanfarklıdeğildir.Warburgböylece,Yahudilerin serveti sadece başka gereklilikleri yerine getirmek için bir araçolarakgörmetakıntısınageridönmüştür.Bununlabirlikte,ebediolanTanrıilepara arasındaki radikal farklılık, paranın eğreti, uçucuve tersine çevrilebilir

olmasıdır.Para,Tanrı’nındiğeryüzüdür.

Göçebeler aynı zamanda yeni topraklar keşfeden insanlardır. Bu yüzdenYahudiler astronomi, harita bilimi ve coğrafya –en önemli bilim dalı, endeğerliilim–alanlarındaolduğukadarAvrupa’yıÇin’e,DoğuHintAdaları’naveAmerika’yabağlayanuslanmazgezginlerarasındada–dahaöncebahsigeçenYehudahCrescasveyaGaspardelasIndiasgibi–ilksafhalardayeralır.

Evrensel ile soyutun bu eşzamanlı keşfi, Yahudileri bilimsel yönteminicadına katılmaya iter. Nitekim hahamların yöntemi, bilimsel yöntemeyakındır; zira, daha önce de gördüğümüz gibi yöntemleri, özel durumlarınarkasındakideğişmezleri,içtihadınarkasındakiilkeleri,kelimelerinardındakisayıları ve olayların arkasındaki olguları ortaya çıkarmaktır. Yahudilerinözellikle kimsenin henüz girmeye cesaret edemediği alanlarda araştırmayapmalarına izin verildiğinden, Yahudiler tıpta, matematikte, müzikte,kimyada, nükleer fizikte, psikanalizde, genetikte ve genel olarak bir keşfinkurulu düzeni tehdit edebileceği, iktidardakiler dışında herkes için yenizenginlikler yaratabileceği her türlü alanda öncü olmuştur. Dünyayıdeğiştirmeninekonomidışındadabaşkayollarıvardır.

Son olarak göçebeler; sadece mekânda değil, zamanda da ikamet eder,geleceği öngörmek ve gelecekteki riskleri tartmak üzere zaman içindeyolculuk ederler. Bu nedenle entelektüel spekülasyon, göçebenin gözündezaman içindeyapılan sanal bir yolculuktur.Buuzunvade algısı;Yahudileritesadüfleri kestirmeye, rehin seçmeye ve kendilerini güvenceye almaya itenzoraki ikrazatçılık mesleğiyle bilenir. Bu nedenledir ki Yahudiler; riskleritahmin etmeye, bir başka deyişle zamanı keşfetmeye yönelik her türlümeslektemevcuttur:bankacıdansigortacıya,filozoftangelecekbilimciliğe…Bu alanlarda da yine, öngördükleri olaylardan, altını çizdikleri tehditlerdenmesul tutulma riskini göze alarak keşfederler, haber verirler.Ve yine günahkeçileriolurlar.

Bağkurmak

Keşfetmek genellikle, ilk bakışta birbirleriyle hiçbir alakası olmayanalanlararasındabağkurmaktır.SigmundFreud’unrüyailecinsellikarasında,Albert Einstein’ın dalgalar ile partiküller arasında, Gabriel Lippmann’ınkimya ile fotoğraf arasında kurduğu bağ gibi… Daha basit ve kaba bir

biçimde keşfetmek aynı zamanda, tanınan ve keşfedilen toprakları, oralardaoturanyerleşiklerlebirlikte,birbirinebağlamaktır.Buşekildeeskiçağlardanberibütünlimanvefuarlardaaracıcemaatleroluşmuş,yerler,halklar,sosyalgruplar, şirketler ve pazarlar arasında kültürel ve ticari iletişim ağlarıkurulmuştur. Bu ağlar olmadan dünya ekonomisi büyüyemezdi. İlk Yahudimesleğidedoğalolarak,satınalınmakistenenşeyiçintedarikçiveyasatmakistenen şey için müşteri bulmaya yönelik simsarlık mesleği olmuştur.Yahudiler bu şekilde “bağ kurmaya” yönelik her türlü mesleği icra eder:denizci,armatör,diplomat,işbankacısı,matbaacı,gazeteci,yazar,sinemacı…XI.yüzyılRadhanitlerindenXVII.yüzyılmarranolarına,GraciaMendes’tenAndréMeyer’e.

Yazı, bu ilişkinin en önemli aracıdır. Bir göçebe eğer okuyamıyorsa bağkuramaz.İştebuyüzdenyazılıifadebiçimi,kiYahudilerbubiçimesahipeneski halklardandır, onlar için bu kadar temeldir.Ve yazıyla birliktematbaa,telefon, radyo, sinema ve diğer bütün iletişim biçimleri. Menasseh BenIsrael’den Warner kardeşlere. Julius Reuter’den Isaac Berliner’e. SoncinokardeşlerdenDavidSarnoff’a.

Yenilikyapmak

İhraç ettikleri, bağkurdukları gibi, ithal de ederler.Yerleşikler tarafındankabul gördükleri ve yerleşik milletler arasında bağ kurdukları anda, bumilletlerdenbirinediğerlerindekeşfettiklerinigötürürler:mal,sermaye,fikir.

Zaten yabancıların ilk mesleği, kendilerini ağırlayanlara dışarınınürünlerinitedariketmektir.BuşekildeLizbon’akarabibervetütün,Anvers’eelmas, İtalya’ya kahve, Amerika’ya üniforma, Alman prenslerine değerliipeklerteminederler.

En yerleşik mesleklere kadar yenilik getirirler. Mesela Babil, İspanya,Mezopotamya, Filistin, Mısır, Polonya, Brezilya, Surinam ve AmerikaBirleşikDevletleri’ndetarımıaltüstederler.Sosyalilişkileridealtüstederler:Batı Avrupa’da olgunlaşan ve Doğu Avrupa’da uygulamaya konan fikirleriAmerika’yaithaledenilksendikacılar,hattailkdevrimciler.

Para ve değerli maden ithalatçıları, son olarak da Babil’den İspanya’ya,Polonya’danAlmanya’ya,Londra’danAmerika’yakadarköylülere,Haçlılara,şehirlere, kiliselere, saraylara ve ordulara tahsis edilmek üzere sermaye

tedarikçileridirler.Paraonlarlabirliktebiryenilikaracıhalinegelir;kendileriise, devlet hazinelerinin ihtiyaç duyduğu kaynakları bulmak için çabalarkenbir joker burjuvaziye, yedek burjuvaziye dönüşürler. Haçlı seferlerinin,İngiltere krallarının, Alman şehirlerinin, genç Amerika’nın, verdiklerihizmetler için daima kendilerinden nefret edilen bankacıları. Yine günahkeçileri.

Buyeniliksimsarlarıarasında:Tiberya’yıfetheçıkanNakşaDükü,KutsalİttifakiçinfinansmanarayanNathanRothschild,AbrahamLincolniçinparaarayan Joseph Seligman, demiryolu finansman projeleri tasarlayan Pereirekardeşler, Avrupa’dan ithal olgular ve yöntemlerle Amerika’da sendikalarkuran SamuelGompers ve her türlü şeyin ve fikrin ticaretini yapan sayısızisimsizinsan.

Buüçrol–keşfetmek,bağkurmak,yenilikyapmak–,yerleşikekonomininişlemesi için esastır.Bunlar, dünyanın gelişiminin anahtarıdır.Bu göçebelerolmadan yerleşikler de gelişemez. Ancak aynı şekilde göçebeler olmadanyerleşik düzen de sorgulanamaz. Bu yüzden uzun süre onlara kötü gözlebakılmıştır. Alışılmış durumların altüst edilmesine katkıda bulunanlardannefretedilir.

XVI. yüzyıldan itibaren, özgürlüğün yayılması ile birlikte, birçok Batıülkesi kendi ülkelerine mensup kişilerin yolculuklarını teşvik etmeye veyabancı gezginleri kendilerine çekmeye çalışır. Başka ülkelerde diasporasıbulunmayan veya başkalarının diasporalarını kendi topraklarından kovanülkeler inişe geçer.Yahudileri sınır dışı eden İspanya ile göçmenlere düşengörevleri başkalarına yüklemeksizin Yahudileri yerleşiklere has rollerehapsedenRusyagibi.

Uzunömürlüolmak

Göçebeler iki ateş arasında kalır: Şiddet yoluyla olduğu gibi, kendileriniasimileolmayaitenbarışyoluyladayokolmatehlikesiylekarşıkarşıyadırlar.Uzun ömürlü olabilmeleri için, kısa ve uzun vadede, kalıcılık ile değişimiharmanlamalarıgerekir.BunedenletarihYahudileri,hiçbirzamanaçıkçadilegetirilmemişancakdaimauygulanmışşuyedikuralauymayaitmiştir:

* Zulümlerden korunmak için grup halinde yaşamak. Cemaat yaşamınınkatıdüzeni,yalnızduaetmeyasağı,grupiçievlilikveözellikledeobunaltıcı

dayanışma zorunluluğu bundan kaynaklanır. Söz konusu dayanışmazorunluluğu, Yaratılış’taki şu emir tarafından muhteşem bir şekilde ifadeedilir: “Evinin kapısını ardına kadar aç ve fakir insanlara aileninmensuplarıymış gibi davran.” Levililer’den bir başka emir daha: “Eğerkardeşin itaatsizlik ederse, eğer kardeşinin şansının döndüğünü görürsen,yabancıdaolsayenigelenbirideolsa,onadestekolveoseninleyaşasın.”Sonolarak,aynıcemaatemensupkişilerin“birbirlerinekarşılıklıolarakkendimenfaatleriyle uyumlu her türlü iyiliği yapmalarını” isteyen yorum. Bukuralınyüzyıllarboyuncasomutşekildeuygulandığınıgördük.

*Durmadantetikteolmak,tehditleritartmak,tehlikeanındagitmeyeheranhazırolmak.Cemaatlergenellikleiçlerindenbirini,dışgüçlerleilişkikurmakvetehditlerigözetlemeklegörevlendirir.Buşekildenassi,sürgünlerin lideri,nagibvestadlankendiülkelerindekiyerleşikyetkililerlemüzakereederler.

* Kültürel mirası gelecek kuşaklara aktarmak. Yahudi olsun laik olsuneğitim, ilködevdir.Bu, durmadan tekrar edilenvekitaba, okumayaveyazıyazmayatarihteeşinerastlanmadıkönematfedenbirzorunluluktur.

*Kendineçoksertbirahlakanlayışıempozeetmek,kıskançlıkveyazulümbahanesi yaratmamak adına ne küstahlığı ne de ahlaksızlığı hoş görmemek.Talmud; para arzusuna kendini kaptırmamanın, ahlaki önceliklerimuhafazaetmenin, gürültülü eğlenceler veya aşırı masraf yapmamanın yollarını sonderece ayrıntılı bir şekilde belirtir. Talmud ayrıca yerleşiklere hasmallar –toprak, şato olmaz– istiflememenin, zenginlikleri yığmamanın vegöstermemenin nedenlerini de anlatır. Sadece göçebelere has mallara sahipolunmalıdır: fikirler, kitaplar, bir keman, elmaslar.Talmudkonuyu, “Çok işyapanherkesinbilgeolmafırsatıolmaz”diyerekbağlar.

* Kendi kanunlarını çiğnemeden ev sahibinin kanunlarını kabul etmek;bağlılıklarıpeşpeşedeğileşzamanlıyaşamak;ikiliği,inancıhakkındacanınıkurtarmak hariç asla yalan söylemeden kabul etmek. Mesela kendine aslaYahudi demeyen, fakat Yahudi olmayı asla unutmayan marrano. Meselakendisini ağırlayan bütün cumhuriyetlere kesin olarak sadık olmak zorundaolanvatandaş.

*Yabancıgetirileri kabuletmek; fikirleri, kültürleri, başkalarınındillerinikabul etmek, özellikle de Yahudiliği yeni kabul edenleri ağırlamak. Buşüphesiz,uygulatmasıenzorkuraldır.

* Cemaatin etrafında yaşayanlar açısından ilerleme sağlayacak yenizenginlikler veya yeni hizmetler yaratmak; asla var olan malları istiflemeyoluylabirkuvvetveyaservetoluşturmamak.Yeterkibaşkalarınayaramayanonlara da yaramasın. Yeter ki onların refah içinde yaşamaları, başkalarınınçıkarına olsun. Tesniye, her şeyi özetleyen bir ayette şöyle der: “Tanrı’yı

bütüngücünlesevmelisin”–Raşiyorumlar:“yanibütünservetinle.”409

Bu kurallar olmadan Yahudi cemaatler şüphesiz ne kendilerini kovanşiddete ne de asimile eden yerleşikliğe karşı koyabilirdi. Yahudi halkı bukurallarsayesindevaroluşnedeninimuhafazaetmeyibaşarmıştır.Sözkonusuhalk 2000 yıl önce kendi topraklarında kalmış olsaydı, hiç şüphe yok kikimliğini o topraklarda kaybetmiş olurdu. Bir ülkeye indirgenerek,Ortadoğu’dakibirçokhalktanbiriolurdu.Oysabuhalklardanhiçbiri ayaktakalmamıştır. Zulüm; Yahudi halkını göçebe kalmaya iterek, çelişkili birşekilde buhalkın uzunömürlü olmasına yardımcı olmuştur.HerYahudi’ye,Yahudikalmakiçinbirnedenvererek:Hayattakalmakiçin.

Bununla birlikte hiçbir şey, olayların gelecekte de aynı şekilde devamedeceğinigarantietmemektedir.Kim1800’de,XIX.yüzyıldanelerolacağınıöngörebilirdi? Daha da ötesi kim 1900’de, XX. yüzyılın tanıklık edeceğitrajedileriöncedenhaberverebilirdi?

Dünyanın ağırlık merkezi –en azından demografik açıdan– yenidenDoğuyadoğrukayarkenİsrail’intarihibirkezdaha,DoğuileBatıarasındakiaracı, barış ve ilerleme simsarı rolünü yerine getirebilme becerisine bağlıolacaktır. İsrailkimliğinielinde tuttuğu topraklarlasınırlandırmayakalkarsa,bu onun sonu olacaktır. Ancak yoluna devam ettiği takdirde hayattakalabilecekveinsanlığayokolmamasıiçinyardımedebilecektir.

3.Doğudakihalka:İsrail

İnsanlıktarihiboyunca–sonyarımyüzyılhariçtutulursa–,YahudihalkınınbüyükçoğunluğuDoğudayaşamıştır.Durumbugünyineaynıdırvemerkezide İsrail’dir. Fakat bu devlet, düşmanDoğuda küçücük ve kuşatılmışBatılıtoprak parçası, eğer ayakta kalacaksa izole kalamaz. Bir kez daha, kendimenfaatinidüşünmedenönce,etrafındakiler içinfaydalıolmasıgerekecektir.Yani hem bölgenin batılılaşmasına yardım etmesi hem de kendisinindoğululaşmasınıkabuletmesigerekecektir.

Savaşnedenleri,savaşbiçimleriBugünİsrailliler(1.100.000’uArapolmaküzere)6.000.000,Filistinlilerise

(dışarıdaki mültecileri saymazsak) 3.200.000 nüfusa sahiptir. Mısırlılar,Suriyeliler, Iraklılar ve Ürdünlüler toplam 180.000.000’dur. Yarın budemografikdengesizlikdahadaartacaktır.

Elbette İsrail, gelişmiş ülkeler arasında hâlâ en yüksek doğum oranınasahipülkedir(kadınbaşına2,8çocuk).Ülkenüfusugençtir.Saltdemografikbüyümeylebileİsrail’innüfusu2025’te7.600.000’i,2050’deise8.500.000’igeçecektir.

Fakat en geç 2010’da, İsrail ve Filistin’inArap nüfusuYahudi nüfusunugeçecektir.BusenedenitibarenAraplar,denizileŞeriaNehriarasınayerleşik15.200.000’liknüfusun%58’inioluşturacaktır.Zirabirikuzeyyarımküredekibütün ülkelerden daha yüksek bir doğum oranına sahipse, öteki bütündünyadaki en yüksek doğum oranına sahiptir (%5,6). 2050’den önceFilistinliler İsraillilerden daha kalabalık olacak ve Yahudiler ile Araplararasındaki dengenin korunabilmesi için İsrail’e yılda 50.000 göçmenin akınetmesigerekecektir.Bununyanındabugünhepbirlikteİsrail’in30katıdahakalabalık olan Irak, Suriye,Mısır, Lübnan veÜrdün, 2050’de İsrail’den 32katdahakalabalıkolacaktır.

Şayet1948’densonraülkeyiterkedenFilistinlilerinçocuklarınageridönüşhakkıtanınırsa,aynıandaArapülkelerindenkovulanYahudilerinçocuklarınadaaynıhaktanınmadıkça,dengedahadahızlabozulacaktır.

Budurumda10.000.000İsrailli,350.000.000Arapkomşuilekarşıkarşıyagelecektir. Böyle bir genel görünüme, yaşam standartları arasında gittikçeartanfarkdaeklenirse,ancakbarışortamındatahammüledilebilir.

Oysa İsrail, bugün dünyayı bekleyen beş savaş nedeninin tümünün detehdidialtındadır:toprak,din,zenginlik,suveenerji.Vebuülkebirkezdaha,geleceğinyenisavaşbiçimlerinintümünüdetecrübeetmekzorundakalabilir:şehirterörizmi,üniformasızsavaş,sivilsilahlar,silahsızsavaşlar.

* İbrani devleti ile Filistin devleti arasında sınırlar uğruna bir savaşbaşlamışdurumdadır.Sivillerarasındasokaksokakyapılan,YahudiveArapçocuklarındadahilolduklarıbirsavaş.Herkesinbiröncekiölününintikamınıalmakiçinadamöldürdüğübirmisillemesavaşı.Aynızamanda,fanatiklerin

kendisaflarındakibaşkakişilerinbarışısağlamasınıengellemekiçinsaldırılarveya suikastlar düzenlediği çelişkili bir savaş. Bir kez daha bütünmedeniyetleriyokeden, intikamcıbirsavaş.Busavaş,FilistinYönetimi’ninyokolmasınave toprakların tekrardoğrudanişgaledilmesinenedenolabilir,ki bu, iki halkın bir arada yaşamasına yönelik kalıcı bir çözümgetirmeyecektir.

* Güneyde kurulmuş son kuzey ülkesi olan İsrail, Kuzey ile Güneyarasındayapılacakbirsavaşınolasınedenlerindenbirideolabilir.Bölgedekiyaşamstandartlarıarasındaki fark (bireon)kıskançlıklaranedenolmaktavehaksızlık duygusunu artırmaktadır. Kaçak işçilik, sömürü ve kaçak göç, bubölgedebirarayagelmiştir.Ekonomikhedeflereyönelikbirgerilla saldırısı,İsrailekonomisiningüçmerkezlerinisaboteedebilir.

* İsrail aynı zamanda, İslam dünyasının bir bölümü tarafından Yahudi-HıristiyanBatıya ilanedilmişbirdinsavaşının içineçekilmiştir.Busavaşınsembolü Siyonizm, bahanesi Filistin davasıdır. Bu durumda, dini ve laikgüçlerintamamınıdincifanatiklereaitgüçlerlekarşıkarşıyagetirenbirsavaşhayaledilebilir.Tanrı’nıntekelinielegeçirmekiçin.

* İsrail, bir petrol savaşının içine de çekilebilir. Ortadoğu, dünya petrolrezervlerininüçteikisinikontroletmektedir.Aslındaböylebirsavaş,BalfourDeklarasyonu ile Basra Körfezi’nin zenginliklerinin pay edilmesine dairyapılan anlaşmadan beri, İsrail-Filistin savaşının arka planında devametmektedir.

*Sonolarakbölgedeki suaçığı, bir savaşnedeni halinegelebilir.Bugünİsrail,ÜrdünveFilistin,kişibaşınayıllık500metreküptenazsuyasahiptirvebu hacim daha da azalacaktır. Bu da, yeni bir paylaşım planı ilemuazzamyatırımlarıgereklikılacaktır.

Sonuçolarakİsrail,bu tipsavaşlarbirarayagelirvebu tipgüçdengelerioluşursaayaktakalamaz.Teknolojiküstünlüğünerağmen,demografikaçıdanezilir;elitleriülkeyiterkeder,ekonomisiçöker.Kalıcıvetopyekûnbirsavaş,Siyonizminsonunugetirir.

Gerçibölgedeoynananoyun;Ortadoğudışında,aynısavaşnedenleri,fakatyeni savaş araçları, özellikle sivil iletişim araçlarının ölüm makinelerinedönüştürülmeküzereamacındansaptırılması(11Eylül2001’deNewYork’ta

olduğu gibi) etrafında dönen daha geniş çaplı çatışmaların küçük çaplıörneğidir.Bu durumda birçok sınır tartışma konusu yapılacak, birçok savaşKuzeydekiinsanlarıGüneydekiinsanlarlakarşıkarşıyagetirecek,birçokdinihareket birbiriyle çatışacak ve enerji kaynaklarını kontrol etmek adına(özellikle Kafkaslar’da) birçok düşmanlık baş gösterecektir. Son olarak, sukaynaklarınınelegeçirilmesikısasüredeenönemligerginliknedeniolacaktır.2015’te,3.000.000.000insansusuzkalacaktır.Suiçinsavaşlaryapılacaktır.

Filistinolmadanİsrailolmaz

Oysabarışhâlâmümkündürvebunoktadadaİsrail,ayaktakalabilmekiçinbaşkalarınafaydalıolmakzorundadır.Bugün5.000.000Yahudiile4.000.000Arap,ŞeriaNehriileAkdenizarasındakalan24.000kilometrekareüzerindeyaşamaktadır. Filistinliler, bu toprakların sadece %20’sini talep etmektedir.Bu topraklarınFilistinlilereverilmesi,herkestençok İsrail’inçıkarınadır.Enaz Filistin’in İsrail’e ihtiyacı olduğu kadar, İsrail’in de Filistin’e ihtiyacıvardır. Hatta denebilir ki Filistin’in varlığı FKÖ’den çok, gelişimini güveniçindedevamettirebilmesinisağlamasıaçısındanİsrail’inçıkarınadır.NitekimFKÖiçinFilistindevletininkuruluşu,kendiönderlikrolününsorgulanmasınanedenolabilir; ziraFilistin’in demokrasiye geçmesi, çok başka bir elit sınıfortaya çıkaracaktır. Savaş İsrail’i yok olmayamahkûm ettiğine göre, İbranidevleti uzun vadede ancak Filistin’in var olma hakkını tanıyarak ayaktakalabilir.YaniFilistin’in;kalıcıveanlamlıbirtoprakparçasıüzerinde,herikitarafın da başkenti ve herkesin şehri olanKudüs için özel bir statüyle, tamegemenlik araçlarının tamamına sahip bir devlet olma hakkını tanıyarak.BunakarşılıkFilistinlilerdeYahudidevletininvarolmahakkını tanımakveDoğu Kudüs’ün Filistin’in başkenti olarak tanınması karşılığındamültecilerini geri almak zorundadır. Son olarak her iki taraf da, kenditopraklarındakarşıtarafamensupkişilerinvarlığınıkabuletmelidir.

Birçokkişi,yapılmasıgerekeninbuolduğunaartık iknaolmuşgibidir. İş,herikitaraftadabunlarıkendifanatiklerinedayatacakdevletadamlarıbulmaya kalmıştır. Karşı tarafın ihtiyaçlarına saygı göstermeden salt güçkullanımınınyıkımagötüreceğini anlayabilecek adamlar.Barış; karşı tarafınvarlığının kabul edilmesinden, savaşanların ayrılmasından, ateşkeseuyulmasınısağlamaküzerebölgeyebirbarışgücükonuşlandırılmasındanveherikitarafındakendifanatikleriylemücadeleetmesindengeçmektedir.

Uluslararası toplumun; İsrailliler ileFilistinlilerinbirlikteçalışmayı tekraröğrenmelerine,kendibölgelerindevekendibölgelerindenyapılanterörizmlesavaşmalarınayardımetmesigerekecektir.

İki taraf karşılıklı olarak birbirini tanıyınca ve –daha da zor olacakşekilde!– nefret azalınca, barışın kalıcı olarak yerleşebilmesi için, iki ülkearasında gerçek anlamda bir işbirliği oluşturulması gerekecektir. Bu, kolayolmayacaktır.Nitekimikiülkebirbirindençokfarklıdırvebufarklılıksadecedinilesınırlıdeğildir.

Arapdünyasıuzunsüredirekonomikbirliğinikurma,SuudiArabistan’danSudan’a, Irak’tan Libya’ya uzanan 20 ülkede yaşayan 300.000.000 kişiyientegrebirbütündebirarayagetirmehayallerikurmaktadır.Buyöndebirçokprojebaşlatılmıştır:ArapEkonomikveSosyalKalkınmaFonu,ArapÜlkeleriEkonomikBirlikKonseyi,KörfezÜlkeleriİşbirliğiKonseyi,ArapEkonomikKalkınma Bankası, İslam Bankası, Arap ortak pazarı, Arap serbest ticaretbölgesi… Bu projelerin hepsi başarısız olmuştur. Bu ülkeler arasındakigümrük vergileri hâlâ çok yüksektir. Farklı yaşam standartları, sosyalsistemler arasındaki farklılıklar ve siyasi zıtlıklar, Arapların bütünleşmesiniengellemiştir. Arap ülkeleri arasındaki ticaret, bu ülkelerin yaptığı ticaretinancak%5’inioluşturmaktadır.

İsrail ile Filistin’i, komşuları olan Ürdün, Mısır, Lübnan ve Suriye ilebirleştirmek daha da zor olacaktır. Savaşların bıraktığı izlere, bu ülkelerinbirbiriyle ticaret yapma alışkanlığının olmaması ve pek azının bir diğerininihtiyacı olan şeyi üretiyor olması eklenecektir. Yine de böyle bir proje,zamanında Avrupa’da olduğu gibi, kalıcı barışın olmazsa olmaz koşuludur.Birininbaşarısınınherkesinçıkarınaolacağıbirortamyaratmak.

Buprojeninhayatageçirilmesi,malvehizmetdolaşımınınkademeliolarakserbestleştirilmesiyle başlayacaktır. Bu, herkesin büyüme ve istihdamakatkıdabulunmasınımümkünkılacakveAvrupa’daolduğugibiyavaşyavaşmevzuatlarınuyumluhalegetirilmesivetemelkaynakların,özellikledehatırısayılır ortak yatırımlar gerektirecek suyun ortak kullanımı sonucunagötürecektir. Yine Avrupa’da olduğu gibi, bu ülkeler arasındaki muazzamyaşamstandardı farklarını telafi etmeküzere, sosyal fonlar finanseedilmesigerekecektir. Böyle bir ekonomik alan oluşturulunca milli kimliklerinbirbiriyleolanuzlaşmazlığı sonbulacak,birininbüyümesiherkesin çıkarına

olacaktır.Düşmanlıktankarşıtlığa,karşıtlıktanrekabete, rekabetten işbirliğine geçilecektir. Barış öncelikle yöneticiler içintehlikeli olacaktır; diktatörler, halklarının öfkesinin kendilerine yöneldiğini,demokrasivebirliktalepettiğinigörecektir.

O vakit “Ortadoğu Birliği”nin bir gün bir para birimi, bir parlamentosu,hattaçokdahailerideAvrupa’daolduğugibibiryürütmeorganıolacaktır.Budurumda da İsrail, bugün kendisine düşman toplulukların topraklarındangeçmesinikabuletmekzorundakalacaktır.Hattaİsrailbuyabancılara;ikametetme, yerleşme, arazi satın alma ve yerel seçimlerde oy kullanma hakkıtanımak zorunda bırakılacaktır. “OrtadoğuBirliği”nin birçok üyesinden biriolacakolanİsrailböylecekomşularıylaaşağıyukarıortakbiryaşamtarzıveortak bir kaderde birleşecektir. Avrupa’da olduğu gibi bu süreç, karmaevliliklerle tamamlanacaktır.Böylece yerleşik hale gelen İsrail, başkalarınınkatkılarınıkabuletmekzorundakalacaktır.Herşıktakurucularınınoluşmasınıarzuetmişolduğukimliğinikaybedecektir.

Sonuç olarak Siyonist proje, savaşta olduğu kadar barışta da anlamınıkaybedecektir.

DoğuveBatıüzerine

İsrailli elitler, –savaşta olduğu kadar barışta damevcut– bu çifte çıkmazkarşısında tereddüt etmektedir.Ne savaşın yaratacağı zararları ne de barışınsonuçlarını arzuetmektedirler.Olabileceken saçmadin savaşının İrlanda’yınasıl mahvettiğini dehşetle görmüş, olabilecek en güzel barışın GüneyAfrika’yı nasıl değiştirdiğini endişeyle tespit etmişlerdir. Aynı şüphelerdenmustarip Filistinlilerin bazıları ise, savaşın devamının birliklerini muhafazaetmekiçinen iyiaraçolduğunudüşünmekte,barışınbubirliğibozmasındankorkmaktadır.

Bu ikilemden çıkmak için her iki taraftan da bazı kişiler, ikimilletin debunkerleşmesini, sınırlarının ardına hapsedilmesini teklif edecektir.Zamanında Hırvatistan ile Sırbistan arasında olduğu gibi, aşağı yukarıhomojen bölgeler yaratmaya yarayacak kitlesel insan göçleri. İki milletarasında bir çeşit “Eriha Duvarı”: Kuzey ile Güney arasındaki ilk duvar.Böyle bir çözüm, her iki taraftan da birçok kişinin menfaatine hizmetedecekse de, siyasi ve ekonomik açıdan düşünülemez. İsrailli Arapların;zamanında Almanya’da, bugün hâlâ Kore’de olduğu gibi, duvarın diğer

tarafında yaşayan kuzenlerinden bu şekilde koparılmayı kabul edeceklerihayaldahiedilemez.İsrailaçısındanbu,İsrailliAraplarıntamamınısınırdışıetmeyi ve komşularıyla hiçbir ilişkiye girmeden yaşamayı gerektirecektir.Böyle bir bölünme Filistin’i gelirlerinin çok önemli bir kısmındanmahrumedecek, şu an katlanmakta olduğu ekonomik çöküşü daha daderinleştirecektir.İkitaraftadamevcutbirkaçfanatikiçinhariç,herikiçözümdeimkânsızdır.

Bu nedenle İsrail, barışı ve bu barışın öngördüğü açılımı kabul etmekzorundakalacaktır.Kendinehaslığınıbirtoprakparçasınınmülkiyetiüzerinekurmaktanvazgeçmesivekendisinibirkezdaha,göçebevearacıkimliğiniönplana çıkarabilme, yani bir dil, bir tarih, bir kültür ve bir değerler bütünüaracılığıyla var olmaya ve ışıldamaya devam edebilme kapasitesiyletanımlaması gerekecektir. O vakit kendi değerlerinin olduğu kadar Batıdeğerlerinindesimsarıveozanıhalinegelecek,aynızamandaDoğuveİslamdeğerleriylezenginleşmeyidekabuledecektir.

Çokdaha ileri bir tarihte, gelecekte her şeyin etrafındadöneceği üçgeninmerkezinde –Batı, İslam ve Uzakdoğu–, Batı güçlerinin bu en doğudakitemsilcisiiçinyenibirbarışveilerlemesimsarırolübaşlayacaktır.

O vakit eğitim, kozların en stratejiği haline gelecektir.Akıl silahlanması,girişilmeye değer tek yarış olacaktır. Diaspora, bugün artık oynayacakdurumda olmadığı stratejik rolü işte o vakit oynamak zorunda kalacaktır.Nitekim diaspora bugün, birkaç istisna hariç, Batılılaşmanın tekdüzeliği vekimliğiniunutmuşluğuniçerisindeyokolmayayüztutmuştur.

4.Batıdakihalka:Diaspora

İlgisizliktenyokolmak2002’de 12.500.000 olarak tahmin edilen dünya Yahudi nüfusu,

13.700.000’e ulaştığı 1970’li yıllardan beri inişe geçmiştir. Diaspora da 26içerisinde 9.000.000’dan 7.500.000’e düşmüştür. İsrail’e gidişler hesabakatılmasadahi,sonderecedüşükseyredendoğumoranı(tutucuailelerhariç,kadın başına 1,6 çocuk), diasporanın bu rakamı muhafaza etmesine imkânvermemektedir. Bu durum, nüfusunun yaşlanmasına neden olmaktadır.Amerika Birleşik Devletleri’nde Amerikalı Yahudilerin sadece %21’i 18yaşın altındadır. Toplam Amerikan nüfusu için bu oran %35’tir. Başka

yerlerde–KanadaveFransahariç–durumdahadakötüdür.Rusya’da,14yaşaltı çocuklar toplam nüfusun sadece %10’unu oluştururken, 55 yaş üstüYahudilercemaatinneredeyseyarısınıoluştururhalegelmiştir.

Bu duruma bir de karma evliliklerin artması ile aidiyet duygusununazalmasıeklenmektedir.Batıdaheryerdeçocuklargittikçedahaazaileleriyleyaşamakta,dahaçokişteveyaüniversitedetanıdıklarıkişilerleevlenmektedir.Dünyadakibütünazınlıkcemaatlerindekarmaevliliklerinsayısıartmaktadır.ÖzellikleYahudidiasporasında1940’ta%3olankarmaevlilikoranı1960’ta%8’e ulaşmış, 2001’de ise%52’yi geçmiştir. Arjantin’de bu oran%57’dir.HattabuoranAmerikaBirleşikDevletleri’ndelaiklerde%72’yevarmışsada,aşırıtutucularda%3’tekalmıştır.Heronevliolmayançiftinsekizikarmadır.SadeceAmerikaBirleşikDevletleri’ndekisiyahiAmerikalılarileAvrupa’dakiMüslümanlar, böyle arzu ettiklerinden ve ayrımcılığa tabi tutulduklarından,bu eğilime henüz dahil değildir. Ayrıca üniversite eğitimi de asimilasyonaittiğinden,Yahudidiasporasıbudurumdanözelliklemustariptir.Ebediikilem:Laikilim,özelaidiyetitehditetmektedir.

Karma evliliklerin çoğu Yahudi eşin başka bir dine geçmesiyle değil,YahudiolmayaneşinYahudiliğegeçmeyireddetmesi,özellikledeYahudiliğinbir sonraki nesilde terk edilmesiyle sonuçlanır. Bugün diaspora gençlerininüçte biri Yahudi olmayan ve dinini değiştirmeyen kişilerle evleniyorsa,Amerika Birleşik Devletleri’nde karma evliliklerden doğan çocuklarınyarıdan fazlası da Yahudi olmamaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde,ebeveynlerinden biri Yahudi olan 18 yaş altı 700.000 genç başka bir diniinançla büyütülmekte, ebeveynlerinden en az biri Yahudi olan 600.000yetişkinbaşkabirdiniinancagöreyaşamaktadır.

Yahudi çiftlerin çocukları dahi kimliklerini kaybetmektedir. AmerikaBirleşik Devletleri’nde, her üç Yahudi çocuktan ikisi dini eğitimalmamaktadır. Fransa’da bu oran neredeyse iki kişiden biri şeklindedir. Biristisna, Anvers diasporasıdır. Burada çocukların %90’ı hâlâ bir Yahudiokulunadevametmektedir.

Aidiyet her zamankinden daha çok kişisel bir seçimhaline gelmiş, çevretarafındangittikçedahaazdayatılırolmuştur.Birİsrailliiçinİsrailliolduğunusöylememek güçse de, diasporadaki birçok Yahudi için, özellikle deAmerikalıYahudiler için–JerrySeinfeldentipikörneğidir–diasporayaolan

aidiyet duygusu, bugün artık kendini birtakım belirsiz olgularlagöstermektedir:Holokost’unhatırası,İsraildevletinidesteklemezorunluluğu,fakirlerle dayanışma, anne baba sevgisi ve aile geleneklerine saygı. Artıksadece Yahudi olmayı seçenler Yahudi kalmaktadır. Ancak sadece Yahudidoğanlar böyle bir seçim yapabileceğinden, sayıları doğal olarakazalmaktadır.

Sonuç olarak, bugünkü eğilimler devam edecek olursa, diasporanın üçtebiri 2020 itibarıyla, üçte ikisi ise 2050 itibarıyla yok olmuş olacaktır.Harvard’danbazıaraştırmacılarınyaptığıdahadakaramsarbiranalizegöre,AmerikaBirleşikDevletleri’nde2080’egelindiğinde,eniyiihtimallesadece900.000 Yahudi bulunacaktır. American Jewish Committee’nin AmericanJewish Year Book için gerçekleştirdiği bir diğer analize göre, AmerikalıYahudi nüfusu 2080’de 3.800.000’e ulaşacaksa da, bunların %40’ı 65 yaşüstüolacaktır.

Görünüş o ki, Kanada Yahudiliği ile birlikte Fransız Yahudiliği, her nekadarasimilasyonritmiburadadaAmerikaBirleşikDevletleri’ndekineyavaşyavaş yaklaşıyor olsa da, bu karanlık gelişmelerden en az etkilenendiasporadır.

Sonuçolarakİsrail,eğersavaşnüfusunusıfırlamazsa,2020’dedünyanınbirnumaralı Yahudi cemaati haline gelecektir. Yahudi halkının çoğunluğu,2050’yegelmedenİsrail’deyaşıyorolacaktır.Ovakitİsrail,milletindendahagenişbirdiasporayasahipbirülkeolmaktançıkacaktır.BundanböyleYahudidiasporasından değil, “İsrail diasporası”ndan söz edilecektir. Bu diasporakültürel olmaktan çıkıp milli bir diaspora olacak, küreselleşme içerisindebaşkamillidiasporalarlakarışacak,onlarlamelezleşecektir.

O vakit Yahudi halkı; 2000 yıl boyunca öncü olarak yaşamış, diğerlerikendisine katıldığı an yok olmuş olacaktır. Bununla birlikte, bu tekdüzelikyüzündenyokoluş,Yahudihalkınıtehditedentektehlikedeğildir.

Farklılıktanyokolmak

Zayıflayan fakat hâlâ kıskanılan diasporalar, yerleşiklerin düşmanlığıyüzündendeyokolabilir.Diğerazınlıklarakarşıolduğugibi,budiasporalarakarşı gösterilen şiddetin de geri geldiği görülmektedir. Holokost’un hatırasıartık onları benzer ölçekte dramlardan korumaya yetmemektedir. Şayet

diasporalar etrafında küreselleşmeye hükmetmek gibi birtakım hayalisuçlamalar gelişirse, bu tip dramlar yeniden ortaya çıkabilir. Veya budiasporalar,bazıayırtedilemezveöngörülemezgüçler tarafından,varlığıylaBatınınpetroleulaşımını tehdit ettiği iddiaedilenbirdevletebağlıymışgibigösterilirveyadahagenelanlamdaDoğuileBatıveyaİslamileHıristiyanlıkarasında sağlanacak bir uzlaşmanın önündeki en büyük engel olarakgösterilirse. Bu durumda olabilecek en kötü senaryo, iki kardeş dininannelerine karşı, İslam ile Hıristiyanlığın Yahudiliğe karşı ittifak kurmasıolabilir.VeyaİslamilelaiklerinYahudiliğekarşıittifakkurması.YeniSuriyeCumhurbaşkanı’nın yakın tarihte Papa önünde Yahudiliği Tanrı katili ilaneden konuşması ve Vatikan’ın bu konuda hiçbir tepki göstermemiş olması,Yahudiliğe karşı böyle bir ittifakın oluşacağına dair öncü işaretlerden biriolabilir. Geriye Batıda veya başka yerlerde hangi güçlerin böyle fantezilerbesleyebileceğini hayal etmek kalıyor. Ne mutlu ki bugün bu imkânsızdır;böylebirtehdituzaktır.

Daha genel olarak küreselleşme, tekdüzeliğe doğru iterek birbirlerine

benzeyenlerarasındakirekabetişiddetlendirmekte,165şiddetiüçüncüşahıslarüzerineyoğunlaştırmaktadır.BuradadayineYahudihalkı,birkezdaha“acıçeken üçüncü şahıs”, birbirine benzeyen rakiplerin günah keçisi halinegelecekgibidurmaktadır.

Şuaniçin,enazındanbugünküjeopolitikgüçdengeleriçerçevesindehiçbirşey, bu tip tehditlerin olabilirliğini öngörmemize elvermemektedir. Fakathiçbir şey veya neredeyse hiçbir şey, 1900’de de birkaç on sene sonraolacaklarıöngörmeyeelvermemişti…

5.BatıveDoğuüzerine

DışaaçılmakveyayokolmakYeniiletişimaraçları,diasporalarileanacemaatlerarasındaharikabirilişki

kurmaaracıoluşturacaktır.Sözkonusuiletişimaraçları,göçebeliğinşartlarınıvearaçlarınıherkeseyayarakYahudihalkındançıkmadeğerlerinüstünlüğünüperçinleyecektir.DoğasıgereğiceptelefonundandahaYahudibaşkabiraraçolamaz.

Diğer bütün azınlıklar gibi Yahudi diasporaları da, ancak dünyanınbarbarlığı azaldığı takdirde –ki bu onlara bağlı değildir– hayatta

kalabilecektir. Herkes farklılıkları takdir etmeyi, kendi mutluluğunukomşularınınmutluluğundabulmayıöğrendiğitakdirde.Mutluluğuyanyanayaşayandışakapalıcemaatlerdevecemaatçilikçerçevesindedeğilde,çokluaidiyette ve birçok topluma dahil olmada bulmayı öğrendiği takdirde.Yahudilik açısından daha da önemlisi, topraklar üzerinde bir anlaşmayavarmak mümkün hale geldiği takdirde. Son olarak dinler, bugünönderlerinden bazılarına yeni bir soluk kazandıran o muhteşem kültürelyenilenmeçabasınıdevamettirdiğitakdirde.

BrooklynlibirmücevhercininoğluvebirWallStreetfinansçısıolanMichelSteinhardttarafındanyönlendirilenbirgrupAmerikalıhami,YahudigençlerinYahuditarihinivekimliğinidahaiyişekildeöğrenmeleriniteşviketmeyiarzuetmektedir. Dini aidiyetin yerine İsrail’e duyulan bağlılığı koyan grup,diasporamensubugençleriİsrail’iveİsrail’intarihinikeşfetmeküzereİsrail’egöndermek için, yılda 18.000.000 dolar gelirle dönen Partnership forExcellenceinJewishEducation’ıkurmuştur:İlkyıl8.000genç,dahasonrakiyıllarda 50.000 genç. Grup ayrıca, yeni evli Yahudi çiftlere balayı imkânısağlayan Birth Right’ı (“doğum hakkı”) da kurmuştur. Son olarak grup,çağdaş ticaret teknikleri sayesinde cemaatlere, dine ve müritlerine olanyaklaşımlarını nasıl geliştirebilecekleri konusunda tavsiyelerde bulunmakta,buşekildeAmerikaveAvrupa’dadaişadamlarınındesteğinialanProtestanveKatolikKiliselerininbenzergirişimleriylebağdaşmaktadır:Dinipazarlama.

Yahudiliğin–diğerdinlergibi–yenidençekicibireksenhalegelebilmesiveinsanlığınkendinesorduğumuazzamsorularayanıtlargetirebilmesi içinçokdahafazlaçabagerekecektir.Ancakkendinihoşgörüsüzbirtutuculuğuniçine,kıskançbircemaatçiliğiniçinehapsetmeksizin.BütünYahudidiasporalarınınböyle bir ruhani yenilenmeyi teşvik edecek imkânı olacağı şüpheli.Bundanböylekendilerini sadecebaşkalarınınYahudilerezamanındaneleryaptığıylaveya başkalarının bugün İsrail’e neler yaptığıyla tanımlamamak içinprofesörler, okullar, tartışmalar, buluşmayerleri şart.Barış, açılım,hoşgörü,çoklu tabiiyetin kabulü, ayinlerin, uygulamaların ve fikirlerinçağdaşlaştırılması şart. Ortadoğu’daki savaş devam ettiği takdirde,Yahudiliğin hayatta kalabilmesi Batıdaki üç cemaatin sorumluluğu halinegelecektir: Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Fransa’daki cemaatler.Buna karşılık Ortadoğu bir barış mekânı haline gelirse İsrail, kimidiasporaların kültürel hayatını finanse edebilecektir. İsviçre bankaları

tarafından son savaşta işlenenyağma suçlarını tazmin etmeküzere yatırılanfonlar,bundandahaiyibirşekildekullanılamaz.

Herikidurumdada,böylebiryenilenmeyigerçekleştirebilmekiçinYahudihalkının özellikle, diğer bütün azınlıklar gibi, yeni gelenlere tekrar kucakaçması,yeniyaşambiçimlerinihoşgörmesivekendisinekatılmakisteyenleridahabasitbirşekildekabuletmesigerekmektedir.1999’daİsrail’dekurulanJoint Conversion Institute, tutucu bir hayat tarzı sürmeye gönüllü olmayankişileri de yeni dindaşlar olarak kabul edebilmek için, Yahudiliğe geçişkurallarını yumuşatmaya çalışmaktadır. Bu, çekingen bir ilk denemedenibarettir.Ancakdışaaçıktoplumlarhayattakalabilir.BugünekadarYahudilikde,ancakdışaaçıklığısayesindehayattakalabilmiştir.

Ne de olsa Davut’un büyükannesinin annesi Rut da Yahudi değildi veTalmud’agöreMesih,Rut’unsoyundangelecektir…

DoğununveBatınınaracıları

İsrail’inyanısıraYahudidiasporası,diğerbirçokdiasporaarasında,bütüninsanlara kendisinin uzun ömürlü olmasını sağlamış olan ahlaki değerlerihatırlatarak ve başkalarının iletişimkurmasına, yaratmasına, ilerlemesine vediyalog kurmasına yardımcı olarak ahlaki bir rol oynayabilir. BaşkamedeniyetlerinşekillendiğiveortayaçıktığışusıradaYahudihalkı,onyüzyılönce oynadığı rolü çok başka bir şekilde, sanallığın yeni araçlarıyla tekrarbulmak zorundadır. Batı, İslam ve Doğu arasında gidip gelen aracılar;zenginlik, fikir ve kültür aracıları; fakat aynı zamanda ve belki de enönemlisi, dünya tarihininbuyeni evresindeellerindeki en temel zenginliğinaracıları:Zaman.

YahudihalkıherkesinTanrısıhalinegelenTanrı’sını,kendisininde içindedolaştığı ve değerini parayla ölçtüğü zamanın efendisi olarak tahayyülettiğine, Tanrı’sını ve parasını çoğu zaman kendi aleyhine olacak şekildebaşkalarının hizmetine vermiş ve böylelikle dünyaya zaman arz etmişolduğuna göre –sonsuzluk zamanı (Tanrı yoluyla), maddi zaman (parayoluyla), akıl zamanı (sanat yoluyla)–, bugün bu halka düşen zamanıinsanlığınilerlemesiiçinyenibirkaynakhalinegetirmektir.

Yeni medeniyetler diyaloğunda, insanların doğululaşma ve nesnelerinbatılılaşma sürecinde Yahudi halkının, birbiriyle çarpışacak olan Doğu ve

Batıya has çeşitli zaman kavramlarının bir araya gelmesinde önemli roloynamasıgerekecektir.Vebunu;yerleşikler ilegöçmenlerin,gelecekzamankültürü açısından elzem tek ortak erdemini ön plana koyarak yapmasıgerekecektir:Konukseverlik.Herşeyinbaşkalarınımutluetmeninmutluluğu,zaman değiştokuşu etrafında döndüğü konukseverlik. Nihayet toprağın veparanınçifteegemenliğindençekipkurtarılmışbirzaman.

***

Sonuçolarakbuhikâye,sadecedemografikaçıdanönemsizbirhalktansözetmemekte,aynızamandainsanlıktarihindekibütünazınlıklarınoynadığırolüortaya çıkarmaktadır.Bütün halkların er ya da geç karşı karşıya kaldığı birikilemin altını çizmektedir: Tekdüzeliğin aldırmazlığında yok olmak veyafarklılığagösterilenhoşgörüsüzlüktenölmek.Buhikâye,bütünnesnelerinvebütün sosyal ilişkilerin son tahlilde paraya dönüştüğünü, herkesin egemenkültürleri benimsediğini haber vermektedir. Muhafazakârlıklarına meydanokudukları insanlar tarafından günah keçileri ilan edilen, uzun ömürlüoldukları için gıpta edilen ve verdikleri şeyler için zulüm gören bütünazınlıklarüzerindedolaşmaktaolantehdidinaltınıçizmektedir.Ayrıcabaşarılıolan diasporaların eğitimi, belleği, mükemmelliği, uzun ömürlülüğü vebaşkalarına saygıyı en çok önemseyen diasporalar olduğunu dagöstermektedir. Geleceğin, başkalarının diasporalarına ve kendidiasporalarına açık milletlerin olduğuna işaret etmektedir. Göçebe olmadanyerleşikolmadığını,yerleşikolmadandagöçebeolmadığınıkanıtlamaktadır.Son olarak, Batının İslam veDoğu ile barışı sağlamakta, ancak kendini bukültürlerevediasporalarınaaçmayahazırolduğutakdirdebirçıkarıolduğunuhabervermektedir.

Dünyadaki bütün halklar, şu veya bu şekilde bu sorunlarla karşı karşıyakalacaklardır.Hepsinin aynı zamanda hemgöçebe hemyerleşik bir boyutu,küçük veya büyük diasporaları mevcuttur. Hepsi bu çok çeşitli savaşbiçimlerine dahil olacak, göçebe terörizm kimseyi esirgemeyecektir. Hepsi,kendilerinisadecebirtoprakparçasıyladeğil,kültürelbirkimlikvebirdilletanımlama zorunluluğuyla karşı karşıya kalacaktır. Hiçbir millet,gettolaşmadığısürece,birmelezleşmepotasındabaşkabirşeyolamayacaktır.Hepsi, etik değerlere ve ahlak anlayışlarına, dünyadaki deliliğe korkulukvazifesigörmesiiçinyenibirmanavermekzorundakalacaktır.Paravedünya

ile olan ilişkileriyleYahudi halkının tarihi, herkesi bekleyen şeylerin bir öngösterimidir ve bu ön gösteri, öğrettiği kanunlar bakımından herkes içindeğerlidir.

Bugün en çokumut vaat edendiasporalar hâlâDoğudadır.ÖncelikleÇindiasporası: Yahudi diasporasından 20 kat kalabalık, 30 kat zengin, Yahudidiasporası kadar aileye, eğitime ve işe yönelmiş, kendi kimliğinimuhafazaederekbaşkalarındanbeslenmebecerisinesahipbirdiaspora.

Küreselleşmeileride,kâhkendiniağırlayanmilletlerbünyesindeyokolankâhkimiköksüzkimimilletsizgöçmenlerinkatkılarıylakendiniyenileyenbutip diasporaların sayısının artmasına neden olacaktır. Dünya, bu süreklihareket halindeki mozaikten oluşacaktır. Dünya ancak kendini olduğu gibikabul ederek, herkese başkalarından ne beklemesi ve onlara ne vermesigerektiğiniöğreterekayaktakalabilecektir.

Yahudilerin,dünyanınveparanıntarihibizeenazındanşudersiversin:Herinsanınkurtarılmakiçinbaşkalarınaihtiyacıvardır.

51“Dünyauluslarınındürüstinsanları”(İbraniceHasideyUmotHaolam)İsrail’in,NazisoykırımınamaruzkalmışYahudilerikurtarmakiçinhayatlarınıriskeatmışYahudiolmayanlaraverdiğionursalunvan(ç.n.).

52“Sabra”dikenliincirmanasınagelip,İsrail’dedoğanlariçinkullanılanbiraddır.2010itibarıylaİsrailnüfusunun%70’i“sabra”,yaniİsrailtopraklarındadoğmuştur(ç.n.).

53DahaöncebahsigeçenFondssocialjuifunifié’ninkısaltması(ç.n.).

54PierreMendèsFrance’ın,Fransaanlamınagelensoyadınaalaycıgönderme(ç.n.).

55İbranice“mayasızekmekler”(ç.n.).

KAYNAKÇA1.Abbott,G.F.,IsraelinEurope,Macmillan,Londra,1907.

2.Adams,LeMonde religieuxdévoilé [Consistoire israélite d’AllemagneüyesiJosuéVanOventarafındansağlanmışnotlarlayayınahazırlanmıştır].

3.Adams,Hannah,HistoryoftheJewsfromtheDestructionofJerusalemtoNineteenthCentury,Boston,1812.

4. Adler, E. N., Jewish Travellers in the Middle Ages: 19 First HandAccounts,HermonPress,NewYork,1966.

5.Agus, I.,TheHeroicAgeofFranco-GermanJewry,Bloch,NewYork,1969.

6.Albright,Mike,YahvehandtheGodsofCanaan,NewYork,1983.

7.Alem, Jean-Pierre,LaMémoire du siècle. LaDéclarationBalfour auxsourcesdel’Étatd’Israël,Complexe,Brüksel,1991.

8.Amar,André,“Essaipsychanalytiquesur l’argent”,Revue française depsychanalyse,Paris,1956.

9. Anchel, Robert,Un baron juif français au XVIIIe siècle, Souvenir etScience,Paris,1930.

10.Andics,H.,Histoiredel’antisémitisme,AlbinMichel,Paris,1967.

11. Andrieu, Claire, “Le Mythe de la banque juive et les réalités del’aryanisation”,Pardès,no:16,Paris,1992.

12. Arendt, Hannah, TotalitarizminKaynakları, 2 cilt, İletişim Yayınevi,İstanbul,2011-2012.

13.Arendt,Hannah,Surl’antisémitisme,Calmann-Lévy,Paris,tekrarbaskı1973.

14.Arendt,Hannah,LaTraditioncachée.LeJuifçömmeparia,ChristianBourgois,Paris,1996.

15.Aristoteles,Nikomakhos’aEtik,BilgeSuYayıncılık,Ankara,2007.

16.Armstrong,Karen,Tanrı’nınTarihi,AyraçYayınevi,Ankara,2008.

17.Attali,Jacques,Aupropreetaufiguré,Fayard,Paris,1988.

18.Attali,Jacques,Unhommed’influence,Fayard,Paris,1985.

19.Attali,Jacques,1492,İmgeKitapeviYayınları,Ankara,1999.

20. Attias, J.-C. ve E. Benbassa, Dictionnaire de la civilisation juive,Larousse,Paris,1997.

21. Avi-Yonah, Michaël, The Jews Under Roman and Byzantine Rule,FromBarkochbatotheArabConquest,MagnusPress,Kudüs.

22.Azéma, Jean-PierreveFrançoisBédarida,y.h.,Vichy et lesFrançais,Fayard,Paris,1992.

23.Azéma,Jean-PierreveFrançoisBédarida,y.h.,LaFrancedesannéesnoires,c.I,DeladéfaiteàVichy,LeSeuil,Paris,1993.

24.Azéma,Jean-Pierre,DeMunichàlaLibération,LeSeuil,Paris,1979.

25. Bäck, Samuel, Die Geschichte des jüdischen Volkes und seinerLiteraturvombabylonischenExilebisaufdieGegenwart,Lissa,1878.

26.Bacon,Francis,YeniAtlantis,KabalcıYayınevi,İstanbul,2008.

27. Badinter, Robert, Libres et égaux… L’Émancipation des Juifs 1789-1791,Fayard,Paris,1989.

28. Barbour,Violet,Capitalism in Amsterdam in the 17th Century, JohnHopkins,Baltimore,1950.

29.Bard,Mitchell,TheBabylonians.

30.Barnavi,Éli,HistoireuniverselledesJuifs,Hachette,Paris,1992.

31.Barnavi,Éli,AHistoricalAtlasoftheJewishPeople,AlfredA.Knopf,NewYork,1992.

32.Barnavi,ÉliveSaulFriedländer,LesJuifsetleXXesiècle.Dictionnairecritique,Calmann-Lévy,Paris,2000.

33.Barnavi,Éli,IsraëlauXXesiècle,PUF,Paris,1982.

34.Baron,S.W.,Histoired’Israël:Viesocialeetreligieuse,PUF,Paris,5cilt,1957-1964.

35.Baron,S.W.,“Population”,EncyclopaediaJudaica,c.13,1971.

36. Bastaire, Jean, “Drumont et l’antisémitisme”,Esprit,Mart 1964, no:326.

37.Bauer,Julien,LaNourriturecasher,PUF,Paris,1996.

38.Bauer,Bruno,“Laquestion juive”,LaQuestion juiveparKarlMarx,UGE,Paris,1968.

39.Bédarride, Israël,Les Juifs enFrance, en Italie et enEspagne, Lévyfrères,Paris,1861.

40.Benbassa,Esther,HistoiredesJuifsdeFrance,LeSeuil,Paris,1998.

41.Bendelac,Jacques,Israëlàcrédit,L’Harmattan,Paris,1995.

42. Bendelac, Jacques, Les Fonds extérieurs d’Israël, Economica, Paris,1982.

43.Benzamozegh,Élie,Israëletl’humanité,AlbinMichel,Paris,1961.

44. Ben Israël,Menasseh,Espérance d’Israël, Librairie philosophique J.Vrin,Paris,1979.

45.BenSassoon,M.,“LetterFragmentsfromtheGenizatotheBeginningsoftheRenewalofContactBetweentheBabylonianYeshivotwiththeWest”,Tabriz,c.56.

46.Bensimon,Doris veÉglalErréra, Israéliens:des Juifs et desArabes,Complexe,Brüksel,1989.

47. Ben Zion, Yeshua-Raz, From the Lost Tribes in Afghanistan to theMashedJewisConvertsofIran,1992.

48.Dr.Berg,PhilipS.,KabbalahFortheLayman,Pressof theResearchCentreofKabbalah,Kudüs,1981.

49.Dr.Berg,PhilipS.,AnEntrance to theZohar, Press of theResearchCentreofKabbalah,Kudüs,1974.

50. Berstein, Serge ve Pierre Milza, L’Allemagne 1870-1970, Masson,Paris,1971.

51.Gille,Bertrand,LaBanqueenFranceauXIXesièclet,Paris,1970.

52.Beugnot,Auguste-Arhur,LesJuifsd’Occident,Paris,1824.

53. Billig, Joseph,Le Commissariat général aux questions juives (1941-1944),ÉditionsduCentre,Paris,1955-1960(2cilt).

54.Birmingham,Stephen,OurCrowd,HarperandRow,NewYork,1967.

55. Birmingham, Stephen, The Grandees, Haroer and Row, New York,1971.

56.Birnbaum,Pierre,Unmythepolitique, la“république juive”,Fayard,Paris,1988.

57.Blaze,Elzéar,LaViemilitairesouslePremierEmpire,Souvenirsd’unofficierdelaGrandeArmée,Paris,1906.

58.Bloom,HerbertI.,TheEconomicActivitiesoftheJewsofAmsterdaminthe17th&18thCebnturies,KennicotPress,Londra,1982.

59.Blumenkranz, Bernhard, Juifs et chrétiens dans le monde occidental(430-1096),Mouton,Paris,1960.

60.Blumenkranz,Bernhard,LesAuteurschrétienslatinsduMoyenÂgesurlesJuifsetlejudaïsme,Mouton,Paris,1963.

61.Blumenkranz,Bernhard,HistoiredesJuifsdeFrance,Privat,Toulouse,1972.

62.Boccaccio,Giovanni,Decameron,İstanbul,Oğlak,2003.

63. Bogue, Donald J., The Population of the United States, New York,1959.

64.Boorstin,Daniel,LesDécouvreurs,Seghers,Paris,1986.

65.Bounan,Michel,LaVieinnommable,Allia,Paris,1993.

66. Bornstein-Makovetsky, Leah, “L’activité diplomatique de l’élitesépharade après l’expulsion”, La Société juive à travers l’histoire, c. III,Fayard,Paris,1992-1993.

67.Bourdrel,Philippe,HistoiredesJuifsdeFrance,AlbinMichel,Paris,1974.

68. Bouvier, Jean ve Henry Germain-Martin, Finances et financiers del’AncienRégime,PUF,Paris,1969.

69. Braudel, Fernand, Civilisation matérielle, économie et capitalisme,

ArmandColin,Paris,1979.

70.Braudel,Fernand,2.FelipeDönemi’ndeAkdenizveAkdenizDünyası,Ankara,İmgeKitapeviYayınları,2cilt,1993.

71. Braudel, Fernand ve Ernest Labrousse, y.h.,Histoire économique etsocialedelaFrance,PUF,Paris,1970.

72.Bredin,Jean-Denis,L’Affaire,Fayard-Julliard,Paris,1993.

73.Bunau-Varilla,Philippe,Mémoires,basılmadı.

74.Burin,Philippe,HitleretlesJuifs,Paris,1989.

75.Calimani,Ricardo,HistoiredughettodeVenise,Denoël,Paris,1997.

76.Capefigue,Jean-Baptiste,Histoiredesgrandesopérationsfinancières,Paris,1858.

77.Cars,JeanDes,Malesherbes,Paris,1994.

78.Catalogued’ActesrelatifsauxJuifs,Revued’étudesjuives,III,s.222,no:86.

79.Catane,Moshe,Descroisadesànosjours,Paris,1956.

80. Cave, C. ve Herbert Coulson, y.h., A Source Book for MedievalEconomicHistory,TheBrucePublishingCo.,Milwaukee,1936.

81.Cecil,L.,AlbertBallin,PrincetonUniversityPress,NewJersey,1970.

82.Cerbelaud,Dominique,ÉcouterIsraël,LeCerf,Paris,1995.

83.Charlot,Monica,L’Angleterre,1945-1980,Imprimerienationale,Paris,1981.

84.Chaunu,Pierre,L’ExpansioneuropéenneduXIIIeauXVesiècle,PUF,Paris,1969.

85. Chauvel, Geneviève, Saladin, rassembleur de l’Islam, Bordas, Paris,1991.

86.Chesnais,Jean-Claude,LaPopulationmondiale,Bordas,Paris,1991.

87.Chevalier,Yves,LeJuif,boucémissaire;contributionà la théoriedel’antisémitisme,doktoratezi,ParisIV,1986.

88. Chouraqui, André, L’Alliance israélite universelle et la Renaissancejuivecontemporaine,PUF,Paris,1965.

89.Chouraqui,André,Histoiredujudasme,PUF,Paris,1974.

90.Chouraqui,André,L’UniversdelaBible,Lidis,Paris,1991.

91.Chouraqui,André,LesHommesdelaBible,Hachette,Paris,1994.

92.Cloulas,Ivan,LesBorgia,Fayard,Paris,1987.

93. Cohen, Raphaël, Ouvertures sur le Talmud, Jacques Grancher, Paris,1990.

94.Cohen,Raphaël,LesCheminsdelaTorah,LeHameau,1986.

95. Cohen, Brigitte-Fanny, Élie Wiesel, qui êtes-vous?, La Manufacture,Lyon,1987.

96. Cohn,Norman,Histoire d’unmythe: “la conspiration juive” et “lesprotocolesdesSagesdeSion”,Gallimard,Paris,1967.

97.Colloque(XVIIe)desintellectuelsjuifsdelanguefrançaise:LeModèledel’Occident,PUF,Paris,1977.

98.Colloque(XVIIIe)desintellectuelsjuifsdelanguefrançaise:L’Argent,Denoël,Paris,1989.

99. Colombo, Cristoforo (KOLOMB, Kristof), SeyirDefterleri, İstanbul,ÇekirdekYayınlar,1999.

100. Comte, Bernard, “Conscience catholique et persécution antisemite:l’engagement de théologiens lyonnais en1941-1942”,AnnalesESC,mayıs-haziran1993,No:3,s.635-654.

101.Conder,Claude-Reignier,JudasMacchabeusand the JewishWarofIndependence,Londra,1894.

102.Coran(Le),Flammarion.

103.DaCosta,IsraelendeVolken,Utrecht,1876.

104.Dahan,Gilbert,LaPolémiquechrétiennecontrelejudaïsmeauMoyenÂge,AlbinMichel,Paris,1991.

105.Dahan,Gilbert,LesIntellectuelschrétiensetlesJuifsauMoyenÂge,

LeCerf,Paris,1990.

106.Daly,TheSettlementoftheJewsinNorthAmerica,NewYork,1893.

107.Davis,D.,y.h.,HebrewDeedsofEnglish JewsBefore1290,Gregg,Fainsworth,1972.

108.Dedieu,J.-P.,L’Inquisition,LeCerf,Paris,1987.

109. Delumeau, Jean, La Civilisation de la Renaissance, Arthaud, Paris,1984.

110.Depping,GeorgesB.,LesJuifsdansleMoyenÂge,Paris,1834.

111.Deutsch,Émeric, “L’argententreviolenceetpacification”,L’Argent,XVIII.Yahudientelektüellerkolokyumu.

112.Deutscher,Isaac,Stalin,SosyalYayınları,İstanbul,2cilt,1990.

113.Dictionnaireencyclopédiquedujudaïsme,Laffont,Paris,1996.

114. Diderot, Denis ve Jean D’Aalembert, Ansiklopedi ya da Bilimler,Sanatlar ve Zanaatlar Açıklamalı Sözlüğü, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,1996.

115.Dimont,Max,Jews,GodandHistory,SimonandSchuster,NewYork,1962.

116. Doubnov, Simon, Précis d’histoire juive, Service technique pourl’éducation,Paris,1963.

117. Doubnov, Simon,Histoire moderne du peuple juif (1789-1938), LeCerf,Paris,1994.

118.Draï,Raphaël,L’Économiechabbatique,Fayard,Paris,1998.

119.Draï,Raphaël,LeDieucachéetsarévélation,Fayard,Paris,1990.

120.Draï,Raphaël,LaConsciencedesprophètes,Fayard,Paris,1993.

121.Draï,Raphaël,LeMythedelaloidutalion,Anthropos,Paris,1996.

122. Droz, Jacques, y.h., Histoire de l’Allemagne, 4 cilt, Hatier, Paris,1970-1976.

123.Drumont,Édouard,LaFrance juive,essaid’histoirecontemporaine,MarponetFlammarion,Paris,1886.

124. Ducellier, Alain, Michel Kaplan, Martin Bernadette ve FrançoiseMicheau,LeMoyenÂgeenOrient,Byzanceetl’Islam,Hachette,Paris,1990.

125.Ehrenbourg,IlyaveVassiliGrossmn,LeLivrenoir,Actes-Sud-Solin,Arles-Paris,1995.

126.Ehrenberg,R.,LeSiècledesFugger,SEVPEN,Paris,1955.

127.Einzig,Peter,TheEuro-BondMarket,Macmillan,Londra,1969.

128. Eisenberg, Josy,Une histoire du peuple juif, Livre de Poche, Paris,1970.

129.Eisenberg,Josy,Histoiremoderneduepuplejuif,d’AbrahamàRabin,Stock,Paris,yenibas.,1997.

130.Eisenberg,JosyveArmandAbecassis,ÀBibleouverte,AlbinMichel,Paris,1978.

131.Eisenberg,JosyveBennoGross,UnMessienomméeJoseph,ÀBibleouverteV,AlbinMichel,Paris,1983.

132.Eisenberg,JosyveArmandAbecassis,Moi,legardiendemonfrere?,ÀBibleouverteIII,AlbinMichel,Paris,1980.

133. Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, KabalcıYayınevi,İstanbul,3cilt,2003.

134. Emery, Richard W., The Jews of Perpignan in the 13th Century,ColumbiaUniversityPress,NewYork,1959.

135.EncyclopaediaJudaica,KeterPublishingHouse,Kudüs,1972.

136. Enderlin, Charles, Paix et guerres. Les Secrets des négociationsisraélo-arabes,1917-1997,Stock,Paris,1997.

137.Engels,Friedrich,Ailenin,ÖzelMülkiyetinveDevletinKökeni,AlterYayıncılık,Ankara,2010.

138.Erstein, I.,Studies in theCommunalLife of Jews in Spain, HermanPress,NewYork,1968.

139.Favier,Jean,De l’oretdesépices.Naissancede l’hommed’affairesauMoyenÂge,Fayard,Paris,1987.

140.Feingold,ThePoliticsofRescue,RutgersUniversityPress,Nouveau-

Brunswick,1970.

141.Feuerwerker,David,L’ÉmancipationdesJuifsenFrancedel’ancienRégimeàlafinduSecondEmpire,AlbinMichel,Paris,1976.

142. Finkielkraut, Alain, “Péguy, les Juifs, l’argent”, L’Argent, XVIIIecolloquedesintellectuelsjuifs.

143.Finot,ÉtudehistoriquedesrelationsentrelaFlandreetl’EspagneauMoyenÂge,Paris,1899(AnnalesduComitéflamanddeFrance).

144. Fischel,W. J., “Rediscovery of theMedieval JewishCommunity inCentralAfghanistan”,JournaloftheAmericanOrientalSociety,c.85,1965.

145. Flaubert, Gustave,Carnets de voyage à Carthage, Publications del’universitédeRouen,1999.

146.Fleg,Edmond,Anthologiejuivedesoriginesænosjours,Flammarion,Paris,1956.

147. Fleg, Edmond,Moïse raconté par les sages, Albin Michel, Paris,1969.

148.Fleg,Edmond,Anthologiedelapenséejuive,“J’ailu”,Paris,1966.

149.Fontette,Françoisde,Histoiredel’antisémitisme,PUF,Paris,1993.

150.Fraenckel,André-Aron,“…Etilsdépoillèrentl’Égypte…”,L’Argent,XVIIIecolloquedesintellectuelsjuifs.

151.Frazer,LeBoucémissaire,Laffont,Paris,1983.

152.Freedman,Maurice,JamesParkes,HannahNewstatter,HowardBrotz,AMinorityinBritain.SocialStudiesoftheAnglo-JewishCommunity,Londre,1955.

153. Freud, Sigmund, Hz. Musa ve Tektanrıcılık, Bağlam Yayınları,İstanbul,1987.

154. Gabler, Neal, An Empire of Their Own: How the Jews InventedHollywood,NewYork,1988.

155. Gall, Lothar, Gerald D. Feldman, Harold James, Carl-LudwigHoltfrerich, Hans E. Buschgen, The Deutsche Bank 1870, Weidenfeld andNicholson,1995.

156. Gardet, Louis, La Cité musulmane. Vie sociale et politique, Paris,1954.

157.Garelli,Paul,LeProche-Orientasiatique,PUF,Paris,1974.

158. Geiger, Abraham, Das Judenthum und seine Geschichte, Breslau,1909.

159.Génestal,R.,LeRôledesmonastèresçömmeétablissementsdecréditduXIeauXIIIesiècle,Paris,1901.

160.Geremek,Bronislaw,LaPotenceoulaPitié,Gallimard,Paris,1987.

161.Gil,M.,LesTusturi,Familleetclan,Tel-Aviv,1981(İbranice).

162.Gil,M.,LandofIsraelDuringtheFirstMuslimPeriod(634-1099).

163.Giniewski,Paul,DeMassadaàBeyrouth,PUF,Paris,1983.

164.Girard,Patrick,LaRévolution française et les Juifs,RobertLaffont,Paris,1989.

165.Girard,René,LaViolenceetleSacré,Grasset,Paris,1970.

166. Goitein, Şlomo Dov, Yahudiler ve Araplar, İz Yayıncılık, İstanbul,2011.

167. Goitein, Salomon Dov (y.h. ve çev), Letters of Medieval JewishTraders,PrincetonUniversityPress,1973.

168. Goldhagen, Daniel, Les Bourreaux volontaires de Hitler, Le Seuil,Paris,1997.

169.Goldman,Nahum,Autobiographie.Une vie au service d’une cause,Fayard,Paris.

170.Gombrich,E.H.,WarburgAby.AnIntellectualBiography,UniversityofLondon,TheWarburgInstitute,1970.

171. Goodman, D. ve M. Miyazawa, Jews in the Japanese Mind, FreePress,NewYork,1995.

172.Gottheil,R.,TheBelmont-BelmonteFamily,NewYork,1917.

173.Gourévitch,E.,çev.,LeGuidedesHassidim,LeCerf,Paris,1988.

174.Graboïs,Aryeh,“L’abbayedeSaint-DenisetlesJuifssousl’abbatiat

deSuger”,AnnalesESC,24,1969.

175. Graboïs, Aryeh, “Du crédit juif à Paris au temps de Saint Louis”,Revuedesétudesjuives,c.129,Paris,1970.

176. Graboïs, Aryeh, “Rôle et fonction de l’usure juive dans le systèmeéconomiqueetsocialdumondemédiéval(IXe-XIVes.)”,LaSociété juiveàtraversl’histoire,c.III.

177. Grayzel, Salomon, Histoire des Juifs, Service technique pourl’éducation,c.I,Paris,1967.

178.Graetz,Heinrich,HistoiredesJuifs,c.I-V,Lévy,Paris,1882-1897.

179.Grégoire,rahip,Histoiredessectesreligieuses,Potey,Paris,1810.

180.Gribben,Mark,MeyerLansky,Mastermind of theMob,DarkHorseMultimedia,NewYork,1999.

181.Gribetz,Judah,EdwardGreestein,ReginaStein,TimelinesofJewishHistory,SimonandSchuster,NewYork,1993.

182.Grollenberg,LucH.,AtlasdelaBible,Elsevier,Paris,1954.

183.Gross,N.,y.h.,EconomicHistoryof the Jews, JerusalemLibraryofJewishKnowledge,KeterPublishingHouse,Kudüs,1975.

184.Grunebaum,G.E.Von,EasternJewryUnderIslam,Viator,1971.

185.Güdemann,M.AtıfıylaShekel(rabbiChalombarIsaac),GeschichtedesErziehungswesensundderCulturderJuden,Viyana,1881-1884,c.III.

186. Guedj, Marc, “Argent et violence dans la loi du talion”, L’Argent,XVIIIecolloquedesintellectuelsjuifs.

187.Guggenheim,E.,LeJudaïsmedanslaviequotidienne,AlbinMichel,Paris,1992.

188.Guillen,P.,L’Allemagnede1848ànosjours,Nathan,Paris,1970.

189.Hadas-Lebel,Mireille,“Sémite:histoired’unmot”,L’Histoire,ekim1991,no:148,s.16-18.

190.Hadas-Lebel,Mireille,LePeuplehébreu,Gallimard,Paris,1998.

191. Hadas-Lebel, Mireille, Flavius Josèphe. Le Juif de Rome, Fayard,

Paris,1985.

192.Hamburger,RealencyclopädiedesJudenthums,Leipzig,1896.

193.Harris,HistoryoftheMedievalJews,NewYork,1907.

194.Hayoun,Maurice-Ruben,LeZoharauxoriginesdelamystiquejuive,Noësis,Paris,1999.

195.Heers,Jacques,ChristopheColomb,Hachette,Paris,1981.

196.Hérodote,L’Enquête,Gallimard,Paris,1985.

197.Herzl,Theodor,YahudiDevleti,AtaçYayınları,İstanbul,2012.

198.Hilberg,Raul,LaDestructiondesJuifsd’Europe,Fayard,Paris,1988.

199.Hirschberg,H.Z.,LesTroisCyclesdel’histoiredesJuifsd’AfriqueduNord,c.6,güz1965,“DispersionetUnité”.

200.Hirsch,Samson,Dix-neufépîtres.

201.Hitler,Adolf,Kavgam,KumSaatiYayıncılık,İstanbul,2001.

202. Hobson, O. R., How the City Works, New Chronicle BookDepartment,Londra,1955.

203.Hume,David,Histoiredel’Angleterre,Didier,Paris,1842.

204. Iancu,Danièle veCarol,Les Juifs duMidi.Unehistoiremillénaire,Avignon,1995.

205. Jacobs, J., y.h., Jews of Angevin England, Gregg, Tornsworthİngiltere,1970.

206. Jacobson, David, “When Palestine Meant Israel”, Israel BiblicalArcheologyReview,Mayıs2001.

207. The Jewish Telegraphic Agency, “A Century of Vat,can-JewishTelations”,TheJewishExponent,JewishPublishingGroup,Philadelphia.

208. Jews and Judaism in the United States. A Documentary History,BehrmanHouse,NewYork,1983.

209.Jöhlinger,Otto,BismarckunddieJuden,Berlin,1921.

210.Johnson,Paul,YahudiTarihi,PozitifYayınları,İstanbul,2000.

211. Jordan, W. C., The French Monarchy and the Jews From PhilipAugusttoPhilipIV,Philadelphia,1989.

212.FlaviusJosèphe,LaPrisedeJérusalem,Monaco,1965.

213.FlaviusJosèphe,LaGuerredesJuifscontrelesRomains,Paris,1968.

214.Kaennel,Lucie,Lutherétait-ilantisemite?,LaboretFides,Cenevre,1997.

215.Kaplan,Joseph,Unenseignementdel’estime,Stock,Paris,1982.

216.Karpeles,SketchofJewishHistory,Philadelphia,1898.

217.Kaspi,André,LesJuifspendantl’Occupation,LeSeuil,Paris,1991.

218.Kaspi,André,LaGuerredeSécession,Gallimard,Paris,1992.

219.Katz, Jacob,Tradition and Crisis. Jewish Society of the End of theMiddleAge,Glencoe,1961.

220. Katz, Jacob, L’Émancipation des Juifs en Europe, Hachette, Paris,1984.

221.Katz,Jacob,Exclusionettolérance:chrétiensetJuifsduMoyenÂgeàl’èredesLumières,Lieucommun,Paris,1987.

222.Keynes, JohnMaynard,The Economic Consequences of the Peace,Macmillan,Londra,1920.

223. Keynes, John Maynard,Carl Melchior, Toplu Eserleri, Macmillan,Londra,1920.

224.Klarsfeld,Serge,LaShoahenFrance,Fayard,Paris,2001,4cilt.

225. Klier, L., Shlomo Lambroza, Pogroms: Anti-Jewish Violence inModernRussianHistory,CambridgeUniversityPress,1992.

226.Kochan,L.,y.h.,LesjuifsenUnionsoviétiquedepuis1917,Calmann-Lévy,Paris,1971.

227.Koenen,Geschiedenisd.JudeninNederland,Utrecht,1843.

228.Kolatch,AlfredJ.,LeLivrejuifdupourquoi,Cenevre,1990.

229.Kriegel,Annie,Israëlest-ilcoupable?,Laffont,Paris,1982.

230. Kriegel, Maurice, Les Juifs à la fin du Moyen Âge dans l’Europeméditerranéenne,Hachette,Paris,1979.

231. Kriegel,Maurice, “Les Juifs et l’argent auMoyen Âge”, L’Argent,actesduXVIIIecolloquedes intellectuels juifsde languefrançaise,Denoël,Paris,1989.

232. Caisse des Dépôts et consignations, La Spoliation anitsémite sousl’Occupation:consignationsetrestitutions,aralık2001.

233.Lambert,ChristianYohanan,LeTalmudet laLittératurerabbinique,DescléedeBrouwer,Paris,1997.

234. Landes, David, “Les Juifs dans l’économie, images et réalités,l’argent”,L’Argent,actesduXVIIIecolloquedesintellectuelsjuifsdelanguefrançaise,Denoël,Paris,1989.

235.Landes,David,Banquiersetpachas,AlbinMichel,Paris,1993.

236.Lanzmann,Claude,Shoah,YapıKrediYayınları,İstanbul,2004.

237. Le Bras, Gabriel, “Usure”,Dictionnaire de théologie catholique, c.XV,2(1950).

238.LeGoff,Jacques,“Métiers licitesetmétiers illicitesdans l’Occidentmédiéval”,PourunautreMoyenÂge,Gallimard,Paris,1977.

239.LeGoff,Jacques,MarchandsetbanquiersduMoyenÂge,PUF,Paris,1972.

240.LeGoff,Jacques,SaintLouis,Gallimard,Paris,1996.

241. Le Juif et la France, Palais Berlitz’teki serginin kataloğu, 5 Eylül1941-15 Ocak 1942, Institut d’études des questions juives tarafındanhazırlanmıştır,1941.

242.LeLorrain,Hugues,L’antisémitismeest-il indigneduchrétienetduFrançais?,y.y.,t.y..

243 Lemann, Rahip Joseph, L’Entrée des israélites dans la sociétéfrançaiseetlesÉtatschrétiens,Lecoffre,Paris,1886.

244. Léon, Abraham, La Conception matérialiste de la question juive,Pionniers,Paris,1946.

245.Leroy,Béatrice,L’Aventureséfarade,Flammarion,Paris,1991.

246. Leroy, Béatrice, Les “Menir”: une famille sépharade à travers lessiècles(XIIe-XXe),CNRS,Bordeaux,1985.

247. Les Juifs d’Espagne, histoire d’une diaspora 1492-1992, kolektif,LianaLevi,Paris,1992.

248.Leslie,D.D., “Persia orYemen?TheOrigin of theKaifeng Jews”,Irano-Judaica,s.101-111.

249.Lévinas,Emmanuel,DeDieuquivientàl’idée,Vrin,Paris,1982.

250.Lévinas,Emmanuel,Difficilelibeté,AlbinMichel,1976.

251. Lewis, Bernard, İslam Dünyasında Yahudiler, İmge KitapeviYayınları,Ankara,1996.

252. Lewis, Bernard, Semitizm ve Anti-Semitizm: Çatışma ve ÖnyargıyaDair,EverestYayınları,İstanbul,2004.

253. Liber, Maurice, Les Juifs et la Convocation des États généraux,Peeters,Louvain-Paris,1989.

254.Lombard,Maurice,EspacesetréseauxduhautMoyenÂge,Mouton,Paris-LaHaye,1972.

255.Lombard,Maurice,Étudesd’-économiemédiévale,Mouton,Paris-LaHaye,1971.

256.Lombard,Maurice,L’Islamdanssapremièregrandeur(VIIIe-XIes.),Flammarion,Paris,1971.

257.Lulle,Raymond,LeLivreduGentiletdestroissages,Éd.Del’Éclat,1992.

258.Lyons,Malcon veDavid Jackson,Saladin, ThePolitics of theHolyWar,CambridgeUniversityPress,1997.

259.Madariaga,Salvadorde,ChristopheColomb,Paris,1952.

260.Maharal,JuddahLoew,Commentaires.

261. Maier, Thomas, Newhouse: All the Glitter, Power, and Glory ofAmerica’s Richest Media Empire and the Secretive Man Behind it, HarperCollins,NewYork,1998.

262.Maimonide,Moïse,LeGuidedeségarés,Verdier,Paris,1979.

263.Malissa,ÉlisabethD.,ItalyandtheJews,derlenmişvetelifialınmış,2000.

264.Malo,Charles,HistoriquedesJuifsdepuisladestructiondeJérusalemjusqu’àcejour,Paris,1826.

265.Mann,Thomas,YusufveKardeşleri,HeceYayınları, İstanbul,4cilt,2006-2007.

266.Mariéjol,Jean-H.,L’EspagnesousFerdinandetIsabelle,Paris,1892.

267.Mariéjol,Jean-H.,HistoiredelaFrancedepuislesoriginesjusqu’àlaRévolutionfrançaise,Paris,1905.

268.Marlowe,Christopher,BütünOyunları,YapıKrediYayınları,İstanbul,2006.

269.Marrus,MichaëlR.,RobertO.Paxton,Vichy et les Juifs,Calmann-Lévy,Paris,1981.

270.Marx,Karl,YahudiSorunu,SolYayınları,Ankara,2009.

271.Marx,Karl,Kapital,SolYayınları,Ankara,3cilt,2011.

272.Massing,PaulW.,RehearsalforDestruction,NewYork,1967.

273.Mecklemburg,RabbiYaacov,Haktavvehakabbalah.

274.MendezBejarano,M.,HistoiredelajuiveriedeSéville,Madrid,1922.

275. Michel, Alain, Racines d’Israël. 1948: Plongée dans 3000 ansd’histoire,Autrement,Paris,1998.

276.Michna,c.8,Bababatra,c.9,Babakama,Babametzia,TraitéNasikin,İbranicedençev.R.Weil,PressesduTempsprésent,1973.

277.Miquel,Pierre,LaGrandeGuerre,Fayard,Paris,1983.

278.Misrahi,Robert,Marxetlaquestionjuive,Gallimard,Paris,1972.

279.Montaigne,Michelde,Delavainté,Rivages,Paris,1989.

280. Montandon, Georges, Comment reconnaître et expliquer le Juif?,Fransızcayenibaskı,Paris,1940.

281.Montadon,Georges,LaRace,lesraces,Payot,Paris,1933.

282.Montesquieu,CharlesdeSecondatde,İranMektupları,ArkKitapları,İstanbul,2004.

283.Morais,Umberto,AShortHistoryofAnti-Semitism,NortonandCo.,NewYork,1976.

284.More,Thomas,Utopia,İşBankasıKültürYayınları,İstanbul,2011.

285.Morrisson,TheJewsunderRomanRule,NewYork,1893.

286.Morton,F.,TheRothschilds,Atheneum,NewYork,1962.

287. Mumford, Lewis, Tarih Boyunca Kent Kökenleri, GeçirdiğiDönüşümlerveGeleceği,AyrıntıYayınları,İstanbul,2007.

288.Nahon,Gérard,LesHébreux,LeSeuil,Paris,1963.

289.Nahon,Gérard,“LecréditetlesJuifsdanslaFranceduXIIIesiècle”,AnnalesESC,Paris,c.24,1969.

290.Neher,André,FaustetleMaharaldePrague,PUF,Paris,1987.

291. Neher, André, David Gans (1541-1613), sidciple du Maharal,assistantdeTychoBrahéetdeJeanKepler,Klincksieck,Paris,1974.

292. Neher, André ve Renée, Histoire biblique du peuple d’Israël,Maisonneuve,Paris,1962,2cilt.

293. Neher-Berhneim, Renée, Histoire juive: faits et documents, de laRenaissanceànosjours,4cilt,Klincksieck,Paris,1971-1974.

294.Neusner,Jacob,AHistoryoftheJewsinBabylonia,Leiden,1937.

295. Neusner, Jacob, Le Judaïsme à l’aube du christianisme, Le Cerf,Paris,1986.

296.Ouaknin,Marc-Alain,LeLivrebrûlé: lire leTalmud,Lieu commun,Paris,1986.

297. Ouaknin, Marc-Alain, De génération en génération… Être Juif,Bibliophane,Paris,1989.

298.Ormesson,Wladimird’,LaCrisemondialede1857,Paris.

299.Palmer,AHistoryoftheJewishNation,Londra,1874.

300. Parkes, James, Les Juifs de la communauté médiévale, Sepher-HermonPress,NewYork,1976.

301. Parkes, Muhterem Dr James, The Conflict of the Church and theSynagogue,JewishPublicationSocietyofAmerica,Philadelphia,1961.

302. Paxton, Robert O., “La spécificité de la persécution des Juifs enFrance”,AnnalesESC,no:3,mayıs-haziran1993.

303.Paxton,RobertO.,LaFrancedeVichy(1940-1944),LeSeuil,Paris,1973.

304. Pérez, Joseph, Isabelle et Ferdinand, Rois catholiques d’Espagne,Fayard,Paris,1988.

305. Pietri, François, Napoléon et les israélites, Berger-Levrault, Paris,1965.

306.Piccioto,SketchesofAnglo-JewishHistory,Londra,1875.

307. Poliakov, Léon, L’Envers du destin. Entretiens avec Georges EliaSarfati,DeFallois,Paris,1989.

308. Poliakov, Léon, Histoire de l’antisémitisme; c. I: L’Âge de la foi,Calmann-Lévy,Paris.

309. Poliakov,Léon,Histoire de l’antisémitisme; c. II:DeMahomet auxMarranes,Calmann-Lévy.

310.Poliakov,Léon,Histoiredel’antisémitisme;c.III:L’Âgedelascience,Calmann-Lévy,Paris.

311. Poliakov, Léon, Histoire de l’antisémitisme; c. IV: De Voltaire àWagner,Calmann-Lévy,Paris.

312.Poliakov,Léon,L’ImpossibleChoix,Austral,Paris,1994.

313. Poliakov, Léon, Les Banchieri juifs et le Saint-Siège, du XIIIe auXVIIesiècle,Imprimerienationale,Paris,1965.

314.Poliakov,Léon,DuChrist aux Juifs deCour, Calmann-Lévy, Paris,1955.

315.Poliakov,Léon,AriMiti,EposYayınları,Ankara,2011.

316. Poliakov, Léon, Bréviaire de la haine. Le IIIe Reich et les Juifs,

Calmann-Lévy,Paris,1951.

317. Polonski, Jacques, La Presse, la Propagande et l’Opinion publiquesousl’Occupation,CDJC,Paris,1946.

318.Poncins,Léonde,LaMystérieuseInternationalejuive,Beauchesneetsesfils,Paris,1936.

319. Pool, David de Sola, An Old Faith in the New World, ColumbiaUniversityPress,NewYork,1955.

320.Pool,DaviddeSola,PortraitsEtchedinStone,ColumbiaUniversityPress,NewYork,1954.

321.Potok,Chaim,Unehistoiredupeuplejuif,PressesPocket,Paris,1996.

322. Prévost, Philippe,Histoire du ghetto d’Avignon, Aubanel, Avignon,1975.

323.Priebatsch,Felix,DieJudenpolitikdesfürstlichenAbsolutismusim17.&18.Jahrhundert.

324.PulidoFernandez,Angel,Espagnolssanspatrie,1905.

325.Rachi,LeTalmud,commentaires,AdinSteinsaltzyayını.

326.Raizan,Marc,HistoriadesIsraelitasnoBrasil,RiodeJaneiro,1937.

327. Raphaël, Freddy ve Robert Weyl, Regards nouveaux sur les Juifsd’Alsace.

328. Raphaël, Freddy, Juifs en Alsace. Culture, société, histoire, Privat,Toulouse,1977.

329.Raphaël,Freddy,Judaïsmeetcapitalisme,PUF,Paris,1982.

330.RapportduCongrèsjuifmondial,1938.

331. Rault, Jean, Drumont, la France juive et la Libre Parole, Sociétéfrançaised’éditionslittérairesettechniques,Paris,1935.

332.Read,Donald,ThePowerofNews,theHistoryofReuters,1849-1989,OxfordUniversityPress,1992.

333. Reich, Carl, The Biography of AndréMeyer, William Morrow andCo.,NewYork,1983.

334. Reinach, Théodore,Histoire des Israélites depuis l’époque de leurdispersionjusqu’ànosjours,Hachette,Paris,1884.

335. Reinach, Théodore, Textes d’auteurs grecs et romains relatifs aujudaïsme,G.Olms,Hildesheim,1963.

336.Renan,Ernest,Judaïsmeetchristianisme,Copernic,Paris,1977.

337.Renouard,Yves,HistoiredeFlorence,PUF,Paris,1974.

338. Renouard, Yves, Les Hommes d’affaires italiens du Moyen Âge,ArmandColin,Paris,1972.

339.Ricardo,David,Oeuvrescomplètes,Zeller,1966.

340.Rogier, J.,R.Aubert,M.-D.Knowles,Nouvellehistoirede l’Église,LeSeuil,Paris,1968.

341. Rockevode, J. G., y.h., Chronica Jocelini de Brakelonda, CamdenSociety,Londra,1840.

342.Roll,Eric,Memoirs.CrowdedHours,Londra,1985.

343.Rosenbaum,E.,A.J.Sherman,DasBankhausMM.Warbourg&Co.1798-1938,HansChristiansVerlag,Hamburg,1976.

344.Roth,Cecil,DoñaGraciaNasi,LianaLevi,Paris,1990.

345.Roth,Cecil,TheHouseofNasi,theDukeofNaxos,GreenwoodPress,NewYork,1948.

346.Roth,Cecil,Histoiredupeuplejuif,Éd.delaTerreretrouvée,1963.

347.Roth,Cecil,Histoiredesmarranes,LianaLevi,Paris,1990.

348.Rouche,Michel,LeMoyenÂgeenOccident,Hachette,Paris,1999.

349. Roumani,Maurice, The Case of the Jews from Arab Countries: ANeglectedIssue,WorldOrganizationofJewsfromArabCountries,Tel-Aviv,1977.

350.Ruppin,Arthur,LesJuifsdanslemondemoderne,Payot,Paris,1934.

351. Safran,Alexandre,Un tison arraché aux flammes. LaCommunautéjuivedeRoumanie1939-1947,Mémoires,Stock,Paris,1987.

352. Saint-Bonnet, Georges, Le juif ou l’Internationale du parasitisme,

Vita,Paris,1932.

353.Saint-Simon,Henride,LeNouveauChristianisme.Dialoguesentreunconservateuretunnovateur,Paris,1925.

354. Santini, Pi, y.h.,Documenti dell’antica Costituzione del comune diFirenze,Documentidistoriaitaliana,Floransa,1895.

355.Sapori,Armando,LeMarchanditalienauMoyenÂge,Paris,1952.

356.Savary,Dictionnaireuniverselducommerce.

357.Saville,Pierre,LeJuifdeCour,Paris,1970.

358. Sayous, André E., Les Débuts du commerce de l’Espagne avecl’Amérique(1503-1518),Paris,1934.

359. Sayous,André, “Les Juifs”,Revue économique internationale,mart1932.

360.Schacht,H.,Mémoiresd’unmagicien,Amiot-Dumont,Paris,2cilt.

361. Schichk, L.,Un grand homme d’affaires du début du XVIe siècle:JacobFugger,SEVPEN,Paris,1957.

362.Schlatter,IsraelsGeschichtevonAlexanderdemGrossenbisHadrian,Karlowitz,1901.

363.Schoenberg,Shira,Ashkenazim.

364.Scholem,Gershom,Auxorigines religieusesdu judaïsme laïc: de lamystiqueauxLumières,Calmann-Lévy,Paris,2000.

365. Scholem,Gershom,On theKabbalah and its Symbolism, SchockenBooks,NewYork,1969.

366. Scholem,Gershom,Sabetay Sevi -MistikMesih, Kabalcı Yayınevi,İstanbul,2012.

367.Schor,Ralph,L’Antisémitisme enFrancependant les années trente:prelüdeàVichy,Comlexe,Brüksel,1992.

368. Schörer, von,A History of the Jewish People in the Time of JesusChrist,NewYork,1891.

369.Schwarzfuchs,Simon,LesJuifsdeFrance,AlbinMichel,Paris,1975.

370. Schwarzfuchs, Simon, Kahal. La Communauté juive de l’Europemédiévale,MaisonneuveetLarose,Paris,1986.

371. Schwarzfuchs, Simon, Brève histoire des Juifs de France, Paris,ComptoirdulivreduKérenHassefer.

372.Schwarzfuchs,Simon,“LesjuifsdeCour”,LaSociétéjuiveàtraversl’histoire,c.III.

373. Schwarzfuchs, Simon, Rachi de Troyes, Moshé Katane tarafındanhazırlanmışeskiFransızcasözlükçesiylebirlikte,AlbinMichel,Paris,1991.

374. Schwarzfuchs, Simon,Les Juifs d’Algérie et la France: 1855-1930,InstitutBen-Zvi,Kudüs,1981.

375. Schwarzfuchs, Simon,Aux prises avec Vichy, Calmann-Lévy, Paris,1998.

376.Sédillot,René,Histoiredesmarchandsetdesmarchés,Fayard,Paris,1964.

377.Segev,Tom,LeSeptièmeMillion,LianaLevi,Paris,1993.

378.Segev,Tom,LesPremiersIsraéliens,Calmann-Lévy,Paris,1998.

379. Seltzer, Robert, Jewish People, Jewish Thought, Macmillan, NewYork,1980.

380.Séphipha,H.-V.,L’AgoniedesJudéo-Espagnols,Entente,Paris,1979.

381. Shakespeare, William, Venedik Taciri, İş Bankası Kültür Yayınları,İstanbul,2012.

382.Shatzmiller, Joseph,LePrêtd’argentdans lasociétémédiévale,LesBellesLettres,Paris,2000.

383. Shaw, Stanford J., Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, EYayınları,İstanbul,2cilt,1994.

384.Shirer,WilliamL.,Naziİmparatorluğu:Doğuşu,YükselişiveÇöküşü,İnkılâpKitapevi,İstanbul,3cilt,2002.

385. Short, Walter, The Exclusion of the Jews and Christians from theArabianPeninsula.

386.Silberstein,LaurenceJ.,“OthersWithinandOthersWithout”,Jewish

Thought and History: Construction of Jewish Culture and Identity, y.h.LaurenceJ.SilbersteinveRobertL.Cohen,1994.

387. Silvain, Gérard, Images et traditions juives, un millier de cartespostales,önsözAlainPoher,Astrid,1980.

388.Sirat,Colette,LaPhilosophie juivemédiévaleenpaysdechrétienté,CNRS,Paris,1988.

389. Sirat, Colette, La Philosophie juive médievale en terre d’islam,PressesduCNRS,Paris,1988.

390.Sirat,René,LesFleursdusoleil,Paris,1991.

391.Soil,H.,Abravanel,DonIsaac,savieetsesoeuvres,Gallimard,Paris,1983.

392.Sombart,Werner,LesJuifsetlaVieéconomique,Paris,1923.

393.Sombart,Werner,L’Apogéeducapitalisme,Paris,1932,2cilt.

394.Sombart,Werner,Burjuva,DoğuBatıYayınları,Ankara,2008.

395.Soutou,Georges-Henri,“Commentaétéfinancéelaguerrede1914”,LaPremièreGuerremondiale,Flammarion,Paris,1991,c.II.

396.Spinoza,Baruch,Ethica,KabalcıYayınevi,İstanbul,2011.

397.Starr,J.TheJewsintheByzantineEmpire,Gregg,Tarnsworth,1969.

398. Stein, Siegfried, “The Laws on Interest in theOld Testament”,TheJournalofTheologicalStudies,c.4,1953.

399.Stein,Siegfried, “TheDevelopment of the JewishLawon Interest”,HistoiriaJudaica,1955.

400.Steinberg,August,Studien zurGeschichtederJuden indesSchweizwährenddesMittelalters,Zürih,1902.

401.Steinsaltz,Adin,HommesetfemmesdelaBible,AlbinMichel,Paris,1990.

402.Stern,Selma,JudeSüss,Berlin,1929.

403. Stern, Selma, The Court Jew, a Contribution to the History of thePeriod of Absolution in Central Europe, Jewish Publication Society of

America,Philadelphia,1950.

404.Stern,Fritz,L’Oret leFer,Bismarck,Bleichröderet laconstructiondel’Empireallemand,Fayard,Paris,1990.

405.Stoléru,Lionel,Séminairesurl’économiedujudaïsme,CUEJ,1976.

406.SuarezFernandez,L.,LesJuifsespagnolsauMoyenÂge,Gallimard,Paris,1983.

407. Talmud, Fransızca edisyon Adin Steinsaltz, Ramsay/FSJU, Paris,1999-2000.

408. Talmud, İbraniceden y. h. RabbiAdin Steinsaltz, Israel Institute forTalmudicPublications,Kudüs,1994.

409. Tamari, Meir, “With All Your Possessions”, Jewish Ethnics andEconomicLife,Macmillan,NewYork,1987.

410. Tawney, R. H., La Religion et l’Essor du capitalisme, M. Rivière,Paris,1951.

411. Tenenti, A., Florence à l’époque des Médicis; de la Cité à l’État,Flammarion,Paris,1968.

412.Thalmann,Rita,“LatraquedesJuifsdanslecontextedela‘miseaupas’delaFrance”,AnnalesESC,Mayıs-Haziran1993,no:3.

413. Thomas, Louis, Les Raisons de l’antijudaïsme, Les Documentscontemporains,Paris,1942.

414. Tollet, Daniel,Histoire des juifs en Pologne du XVIe siècle à nosjours,PUF,Paris,1992.

415.Grégoire deTours,Historia Francorum, VII, çev. Robert Latouche,Paris,1965.

416. Toussenel, Alphonse, Les Juifs rois de l’époque: histoire de lafeodalitefinancière,Paris,1845.

417.ToveyD’Blossiers,“Angliajudaica”ortheHistoryandAntiquitiesoftheJewsinEngland,Fletcher,Oxfod,1738.

418. Travaux duCentre d’histoire des religions de Strasbourg II,Prière,mystiqueetjudaïsme,PUF,Paris,1987.

419.Dictionnaireuniverselfrançaisetlatin(DictionnairedeTrévoux).

420.Trigano, (Shmuel), y.h.,LaSociété juiveà travers les âges,Fayard,Paris,1992-1993,4cilt.

421.Trocmé,Étienne,L’Enfanceduchristianisme,Noësis,Paris,1997.

422.Tudèle,Benjaminde,VoyagesautourduMonde,Paris,1830.

423.Turner,H.A.,Stresemann and thePolitics of theWeimarRepublic,PrincetonUniversityPress,1963.

424. Vajda, Georges, “Le rôle et la signification de l’ascétisme dans lareligionjuive”,Archivesdesociologiedesreligions,1964.

425.Valdman,Édouard,Les Juifs et l’Argent.Pourunemétaphysiquedel’argent,Paris,1999.

426.Vallat,Savier,LeNezdeCléopâtre:souvenirsd’unhommededroite(1918-1945),LesQuatreFilsAymon,Paris,1957.

427.VanCleaf,Bachman,PeltriesorPlantations,1969.

428. Vaneigem, Raoul, La Résistance au christianisme, Fayard, Paris,1993.

429. Vaux, Roland de, Histoire ancienne d’Israël des origines àl’installationenCanaan,Gabalda,Paris,1986.

430. Vaux, Roland de, Les Institutions de l’Ancien Testament, Le Cerf,Paris,1989-1991,c.I.

431.Voltaire,Traitésurlatolérance,VoltaireFoundation,Oxford,1999.

432.Voltaire,FelsefeSözlüğü,İnkılâpKitapevi,İstanbul,2011.

433.Wachtel,Nathan,LaVisiondesvaincus.LesIndiensduPéroudevantlaconquêteespagnole,Gallimard,Paris,1971.

434.Wachtel,Nathan,LaFoidusouvenir:labyrinthesmarranes,LeSeuil,Paris,2001.

435.Warburg,J.P.,TheLongRoadHome,Doubleday,NewYork,1964.

436.Warburg,Aby,Essaisflorentins,Klincksieck,1990.

437. Wasserstein, Bruce, Britain and the Jews of Europe, 1939-1945,

InstituteofJewishAffairs,Oxford,1979.

438. Weber, Max, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, BilgeSuYayıncılık,Ankara,2011.

439.Weber,Max,LeJudaïsmeantique,Plon,Paris,1971.

440.Weber,Max,“Lamoraleéconomiquedesgrandesreligions”,Archivesdesociologiedesreligions,no:9,1960.

441. Weider, Ben, Napoléon et les Juifs, Uluslararası NapoléonCemiyeti’ndeverilmişbirkonferans,İskenderiye,1997.

442. Weingort, Abraham, Intérêt et crédit dans le droit talmudique,Librairiededroitetjurisprudence,Paris,1979.

443.Weizmann,Chaïm,Naissanced’Israël,Gallimard,Paris,1957.

444.Weizmann,Ezer,LaBataillepourlapaix,Hachette,Paris,1981.

445.Wiesel,Elie,Gece,GözlemGazetecilikBasınveYayınA.Ş.,İstanbul,1999.

446.Wiesel,Elie,LesJuifsdusilence,LeSeuil,Paris,1966.

447.Wiesel, Elie,Célébration biblique. Portraits et légendes, Le Seuil,Paris,1975.

448.Wilton,Robert,LesDerniersJoursdesRomanov,Crès,Paris,1931.

449.Winock,Michel,Nationalisme,antisémitismeet fascismeenFrance,LeSeuil,Paris,1990.

450.Wirth,L.,LeGhetto,PUG,Grenoble,1980.

451. Wiznitzer, D., A History of Jewish Crafts and Guilds, Jo NathanDavid,NewYork,1965.

452. Wolf, The American Jews as Patriots, Soldiers, and Citizens,Philadelphia,1895.

453.Yaffe,J.,TheAmericanJews,RandomHouse,NewYork,1968.

454.Ye’or,Bat,TheDhimmi,FairleighDickinsonUniversityPress,1985.

455.Ye’or,Bat,Juifs etChrétiens sous l’Islam,Berg international,Paris,1994.

456. Yehiel Nissim, Ben Samuel de Bise, Banking and Finance AmongJewsinRenaissanceItaly,el.bas.,notlarGilbertRosenthal,NewYork,1962.

457.Yovel,Yeremiahov,SpinozaandOtherHeretics,PrincetonUniversityPress,1989.

458.Zafrani,Haïm,Mille ans de vie juive auMaroc.Histoire et culture,religionetmagie,MaisonneuveetLarose,Paris,1983.

459. Zafrani, Haïm, Les Juifs du Maroc. Études de Taqqanot et deResponsa,Paris,1972.

460.Zangwill,Israel,TheMeltingPot,Heinemann,Londra,1919.

461.Zipoerstein,E.,BusinessEthicsinJewishLaw,Ktav,NewYork,1983.

Gazeteler,dergiler462.L’Arche,Paris.

463.Fortune,“LehmanBros”,AutellaK.,1984.

464.BusinessWeek, “WarburgS.G.,TheExceptionalSurvivor”, 14Mart1977.

465.Euromoney,özelsayı.AHistoryofEurobondMarket.

466.InvestorChronicle,SiegmundWarburgröportajı.1973.

467.JewishChronicle,Londra.

468.JerusalemPost,Kudüs.

469.TheJewishVirtualLibrary.

470.AmericanJewishYearBook,Philadelphia.

471.BiblivalArcheologyReview,Washington.

472.Quotidiendupeuple,Pekin,15Aralık2000.