TURKSOY Y A YINLARI NO: 1 0

ISBN 975 -7213 -00 -4

95.06. Y .0297.1

\YILHELM ]iAD LO FF

Yayma hazlr]!ayan:

Prof. Dr. Emine Gii:rsoy -Naskali

.~,"'.

~.

Birinci Baskl 19955000 Adet BaSllml§ttr

ISBN 975 -7213 -00 -495.06.Y.O297.1

KAMER MATBMCILIK

Tel: 2298767 ANKARA

S unu§ 7

Giri§ 9Klrglz Tiirk~esi menD ve Tiirkiye Tiirl~~esi ~eviri

I. Manas'ln Dogu§u 17ll. Almambet'in mtisltiman olup I~r Kok~o'yti terk etmesi

ve Manas'a katIlmasl 21ffi. Manas ile Er Kok~o'ntin dOvUl§ti, Manas ile KanIkey'in evlenmesi,

oltimti ve yeniden dirili§i 59IV. Bok-murun 111V. Kozkaman 155VI. Semetey'in dogu§u 207VII. Sem~tey 229

Diizeltmeler ve Notlar 267indeksler

SUNU~

TURKSOY (Turk Kultur ve Sanatlan Ortak Yonetimi Genel Mudurlugu), Turk kulturunu, sanatl-rn, tarihini, kiiltiir ve sanat iirunlerini, tarihi miraslrn ve degerlerini ara§tumak, korumak, Tiirk cum-huriyetleri arasmda kultur ve sanat ili§kilerini gl~li§tirmek ve ortak faaliyetler duzenlemek, tarntlclyaymlar yapmak amaclyla kurulmu§ uluslararasl bir te§kilattIr. TURKSOY Tiirk Dil Konu§an Ulke-ler Kiiltiir Bakanlanrnn istanbul, Baku ve Almall'da yaptIklan Bakanlar Konseyi toplantIlannda alI-nan kararlar neticesinde 12 Temmuz 1993'te J~erbaycan Cumhuriyeti, Kazakistan Cumhuriyeti,KIrgIzistan Cumhuriyeti, Ozbekistan Cumhuriyeti, Turkiye Cumhuriyeti ve Turkmenistan'ln tara-find an kurulmu§tur. Kuzey KIbns Turk Cumhuriyeti, Ba§kurd.istan Cumhuriyeti ve Tataristan Cum-huriyetide TURKSOY iiyesidir.

Tiirk killtUrii ara§tInlrnall, korunrnah, tanltIlrnah ve gelecek nesillere devredilrnelidir. Bu amacahizrnet etrnek iizere TURKSOY, TUrk killtfu'iiniin ternel eserlerini yaymlarnaYl, boylece bueserlerin ara§tmlrnasml, korunrnasml, tanltllrnaslm ve gelecek nesillere devredilrnesini programma

alrnl~tIr. TURKSOY'un ilk yayml olan Manas Destam, KUglZ sozlii halk edebiyaumn en giizelomegini ve KUglZ kiiltiiriiniin ternel kaynaglm 1e~kil eder. Bu destan, KIrglz halkInm baglrnslzhkrniicadelelerinin yanlsua, Tiirk destanlarmdal<:i rnitolojik ozellikleri ve -5arnanizrn unsurlarmligermektedir. Manas'm kIrk yigidinin kIrk Turk boyunu ternsil ettigi dikkate ahmrsa, ManasDestanl sadece KUglz Tiirklerinin degil, biitiin TUrkliigiin bir ansiklopedisidir;

islamiyetten <;ok once yarauldlgl anla§llan Mallas Destanl'nm ruhunu: ozglirltik, baglmslzhk vemillet olma kavramlannm yanlslra ahlaki ve estetik degerler olu§turmaktadif. Destan, bu ozelligi ileglincelligipi korumu§, Klrglz halkmm killtlirel hayaumn devaml1hgml saglayarak buglinkubaglmslz KIrglzistan Cumhuriyeti'nin kurulmasu1a zemin haZlrlaml§ur.

Bu nedenle, yaym faaliyetimizi 1995'te lO{)(). Yll kutlamalanm yapacak oldugumuz KUglZTtirk<;esi sozlti edebiyatmm bir §aheseri olan Mlanas Destanl ile ba§latmaktan ve Saym Prof. Dr.Emine Gtirsoy-Naskali'nin btiytik emek ve itina ile yayma hazulaml§ oldugu Manas Destanl'mTtirk dtinyasma sunmaktan btiytik mutluluk duyuyoruz. Prof. Dr. Emine Gtirsoy-Naskali'ye TUrkktilttirtine yaptlgl bu hizmetten dolaYl te§ekktir ~iiyoruz.

Polad Billbilloglu

TURKSOY Genel Mtidtirti

Azerbaycan Cumhuriyeti Killttir Bakanl

,~t ; ~'tt," i;; ,

~

MANAS DEST ANI

KtrglZ Tiirklerinin milli destarn Olall Manas des1:anI diinya edebiyatl1Y.n say1h §aheserleri arasmdayer ahr. Aynca, diinyanm enureD destanl olmak gibi bir ozelligide Vardlf. Manas aw, bu destanmkahramanmm adldlf; destan, kahranlanmm awyl.a arnhr, destarn soyleyen ozanlara da manas<;l adlverilir. Manas<;llar <;ocuk ya§ta talime girerler. Manas destamm okumak bir sanat, bir mesleksaYlhr. Bu edebiyat abidesini goz1e okuyarak duyulan heyecan ve takdirin yam SIca bir de birmanas<;ldan dinlemek ve 0 ses ahenginin biiyiisiill1ii tatmak gerekir.

KIrglzlann yur~u Orta Asya'dlr. JEski donem:lerde KIrglzlar Orta Asya'mn ba§ka yerlerindeya~aml~larsa da bugiinkii yurtlan Tann daglarmm kuzeyidir. KIrglzistan, kuzey doguda Isslkgoliinii i~ine allr, Klrglzistan'm kuzey hudutIannda C;u ve Talas nehirleri akar. KlrglzistanCumhuriyetinin giineyinde C;in Balk Cumhuriyeti bulunur. C;in'in bu bolgesinde Dogu TiirkistanllTiirkler oturur. Gi,iney banda Tacikistan Cumh1Iriyeti, banda Ozbekistan Cumhuriyeti, kuzeydeKazakistan Cumhuriy~ti yer allr.

Sovyetler Birliginin <;oztilmesinden sonra 19914le eski KIrglZistan Sovyet Sosyalist CiImhuriyetibaglmSlzl1g1ffi ilan etmi§tir. Bu tarihten beri de KIrglzistan Cumhuriyeti, baglIDslz bir devletkimligi ile Birle§ik Devletler Toplulugu i<;erisinde kendi iradesini ifade etmektedir. Ba§kentiBi§kek'tir. Sovyet doneminde ba§kente Frunze d,~ni1mekteydi.

KIrglzlann tarih sahnesine c;1kmalan, c;ok eski tarihlere dayanlf. Klrglzlardan ilk olarak C;inkaynaklan MO 3. yiiZYlhn hadiselerini anlatlfken soz eder. MO 2. yiizyllda yazllan bu kaynaklarKlrg1zlardan Gekiin adlyla bahseder. Daha somaki yiizylllarda bu kaynaklar Klrglzlan Gengiin,Kigu, Hegu, Giegu diye adlandlflI'. C;in kaynaldanndaki ilk bilgilere gore KIrglz topraklanmHunlular ele gec;irmi§ fakat KlfgJlzlar Hunlulara kar§l tekrar tekrar isyan etmi§lerdir. Hun

imparatorlugunun parc;alanmasmdan sonra MS 6. yiizyllda Yenisey nehrinin C;1k1§ noktasmdakendi devletlerini kurmU§lardlf. Daha soma MS J'. yiizyllda Goktiirk devletine baglanmaya mecburkalml§lardlf. Goktiirklerin Orhunl yazltlarmcla Klfglzlann iC; sava§a sebep olan isyankartutumqndan.soz edilir. Goktiirk d(~vleti, Uygur, Basmll ve Karluklar tarafmdan y1k1llf. Ba§aUygurlar ge~er. ,8., yiizyllm ortalarJmda KIrglzl:lf Uygurlara maglup dii§er ve Uygur devletininidaresi alnna girerler. KlfglZlar.. Uygur idaresi altma girdiyseler de' 820-840 ylllarl arasmda

Uygurlara kar§li~yan ederlerve nihayet 840 ylhl1da Uygur devletine son vererek klsa bir slife ic;ingiiney Sibirya ve merkezi Asya'nm hakimi o111rlar, idareleri altmda bulunan topraklar kuzey

10

doguda Baykal goliinden giineyde <;in smlrlanna, giiney bauda Tanndaglan'nm giineyine kadar

UZanlf.

Ktrglzlar 1207'de Cengiz Hanm hiikmti alnna girerler, Altay ve irti~ nehirleri boyuna yerle§irler.Once Cuci ulusuna sonra da <;agatay ulusuna tabi olurlar. 14. ytiZYllm ortalarIndan 15. ytizYllmsonuna kadar Mogolistan devletine b'agllnl1hklarL devam eder ve bu zaman i~inde Mogolistandevletinin en kuzey dogu bolgelerinde yani B~ golii civarmda ve irti~ nehri boyunda otururlar.16. ytiZYlhn ba§mda Mogolistan devleti ylklhnca KlfglZ boylarI Alatoo daglarIna yerle§irler vekendi boy te§kilatlarInl kurarlar. KIrgIzlarm mekam bugtin de bu bolgedir. 14. ytizYlldan oncekidonemler i~in KlrglZlarIn tarihi ile bugtinkii Ktrglzistan topraklarInm tarihini bir saymamak

gerekir.

Daha sonraki yillarda <;arltk Rusyasmm hakimiyetine kar§l direnirler fakat .187 6'da RuslarHokand'l almca Klrglzlar da <;arhk Rusyasma tabi olurlar. 1897 Endican isyanl ve 1916 isYanl ileRuslara kar§l direni§ devam eder. 1917 Bol$l~vik ihtilali ile Klrglzlar Sovyet SosyalistCumhuriyetler Birligine dahil olurlar.

Manas destanlnm veya Manas desta.nmdaki hadiselerin hangi donemlere ait oldugu konusutart1§mahdlf. BaZIlarma gore buradaki hadiseler Hlln donemine baglanmahdlf. Oaha ger<;ek<;i biryakla§lmla destanm tarihi zeminini 9.. yiiZYll somasma baglamak daha dogru olur. Ciiveyni'ninTarih-i Cihan Gii§a'smda belirtildigi gibi 1 120'lil Yll1ann sonunda Karahitaylar Orta Asya'yageldikten ve Karahanlllan ele ge<;irdikten sonra KJrglzlara asker gonderirler. Biiyiik bir ihtimallebu donemin olaylan Manas destanmm tarihi kaynagldlf. 16. yiizyllda yaz1lml§ olan Mecmaii't-tevarih'te Manas'tan Toktaml§ hamn arkada§l olarak soz edilir; yani Manas, tarihi bir §ahsiyetolarak tanltlhr. Manas destamnm son a erdigi tarih donemini ise 1750 Ylhna rani Oyrat Cungardevletinin y1klldlgl ylla yerle§tirmek gerekir. (Klrglz tarihi ile ilgili bilgiler i~in O. Karayev, V.Ploskiv, A. Mokeyev ve diger ara§t1nnacllann i~~toria Klrglzkoy SSR, Frunze 1984, I. cildinemiiracaat ediniz).

Ttirk?loji ~ah§ma1annm oncUlerinden ve temel ~~lanndan Wilhelm Radloff (1837-1918), TUrkboylannrn sozlU edebiyat omeklerini Proben adlyla anIlan dev boyutlu bir derlemede toplayarakbilim dtinyasma armagan etmi§tir. Bu derlemelerdeki metinlerin ~evirileri ve aynca bir de sozliigUvardlt. Klrglzca derlemeler Proben'in 5. cildinde ye,r allr.

Rad1offun tesbit ettigi Manas destam Manas'm dogumu i1e ba§lar. ilk bo1Um, Tokrnak'm

gUneyinde bu1unan San Bagl~ baYUDa mensup bir manas~ldan 1869'da der1enmi~tir. ilk once

Manas'm soyu ve dogum yeri belirtilir (1-9), Caklp' ve <;lyn~l ~ocuksuzdur, baba Caklp bir ~ocuk

vermesi i~in Tann'ya yalvanr (10-41), yeni dogan ~ocuga Manas adl verilir ve ~ocugun ge1ecegi

hakkmda kehanetler yapll1r (42-65), b(~~ikte iken klJDU§maya ba§layan Manas kafir1eri yenecegini

bildirir (66-72), baba Caklp oglunun Yt~ti~mesi i~iri Bakay'! gorev1endirir, ilerisi i~in tasar1anan iki

gazanm mahiyeti an1atlllr (73-149), Manas ~abucaJ( bUyUyUp yigit bir delikanh olur ve Ka§gar'da

bu1unan <;inlileri haraca baglaYlp doguya sUrer (150-164).

~f

11

Almambet, Er Kokc;o ve Ak-erkec; arasmda ge~en ili§kiye aynlml§ olan ikinciboltimtin ilk kIsml(1-1131), dramatik olaylara sahnedir. Germen destaru Nibelungenleid'de oldugu gibi kimsenin

kar§l koyamaya cesaret edemedigi yigit bir kaJ1raman, ev sahibinin sadakatli kanslyla birlikteolmakla suc;lanmaktadlf. Germen d.estanmda e,' sahibi koca i§in iC; ytiztinii bilmekte fak;at hemgururu hem de Ortarnm geregi hadiselere ac;1kc;a miidahale edememektedir. KJrglZ destanmda ise evsahibi koca (Er Kokc;o), hem kendi klSkanc; miz,LClllin hem de c;evresindekilerin c;evirdigi oyunun

tuzagma dii§er. Suc;lanan yigit AJ.mambet'tir. Almambet, itham altmda kaldlgl zaman biledengesinden §a§maz. Oyrot asllh Almambet so~,lu bir ailedendir ve ba§langlc;ta Lamaist-Budistdinine mensuptur. Er Kokc;o, Almambet'i Miisliiman yapml§tlr; Almambet de kafir bir hallolmaktansa Miisliiman bir kole olmaYl yeglediglni ifade etmi§tir. Er Kokc;o'niin akllh kansl Ak-erkec;, kocasmm menfaatini gozeter,ek Almamb(~t'e paye vermi§tir fakat Er Kokc;o Almambet'indegerini takdir edememi§, Almambet'i kaC;lfffi1§tIr.

Almambet'in Manas'm yanma geli§i ikinci bolumiin ikinci klsmmda (1132-1862) anlatIllf. Buklslmm dramatik giicii belki birinci[ kISlffilnki I~adar gii~lli degildir ama bu klsmm da ii~ aynnoktada dorukla§an bir dinamigi vardlf. Al!llambl~t'in gelecegini haber alan Manas, geri ~ekilir veyiiksek bir yerden Almambet'i seyretmeye ba§lar. Almambet yakla§lr. Almambet'in ayaglManas'm ~izmesinin ~okerttigi izin i[izerine bastJgmda Manas'm ayak izinin daha biiyiik oldugusabit olur, boylece iki yigit daha kar§lla§madan }Umambet ile Manas'm ili§kisindeki gii~ dengesi

belirlenmi§ olur. Bu birinci dramatjk andlr. Manas'm yigitleri yakla§makta olan Almambet'in~evresini sararlar ve atlnm dizginlerini elinden ahrlar. Almambet meydan okurcasma dizginleriyigitlerin elinden ~ekip allf. Boylece Manas'm yigjtlerinden daha kldemli olacagl a§ikar olur. Bu daikinci dramatik andlf. U~iincii dramatik an, muciZ(~vi bir olayla sonu~lanlf: Almambet jle Manas'msilt karde§leri oldugunun deli Ii olarak Manas'm ya§h ve kurumu§ annesi Bagdl-doolot'iin

gogiislerine silt gelir.

Uctincti boltimtin birinci kIsmmda (1-351) Manas ve Er Kokco kar§lla§lr ve dovti§tir1er. Bu kIslmnisbeten kIsadlr. Manas'm ev1enmesini, oltimtinti ve yeniden hayata ge1i§ini anlatan ikinci kIslm

(352-2686) cok daha uzundur. Bu bollimli nakleden manascmm birinci ve ikinci bollimlerinakleden manasC11ardan farkll bir tislubu vardlr. ]~u boltimlin birinci ve ikinci kIslmlan arasmdakonu bakImmdan bir bag olmamakla birlikte sadece bu iki kIslmda Manas'm Rus canna tabio1dugu ifade edilir. Belki de bu bollimlin manasCI.Sl baZl Rus makamlan memnun etmek icin bu

ifadeyi ku11anmaktadlf.

Manas ile daYlSl Kok~o'niin ne sebeple dovii§e giri§tikleri ~ok a~Ik degildir. Siiriiler bahane

edilmi§tir. Ama Kok~o dovii§memek vera muhtemel bir yenilgiyi onlemek i~in siiriilerinipayla§maYl teklif etmi§tir. Fakat Manas, ya hep ya hi~ dii§iincesiyle uzla§maYl reddeder. Yoksabirinci boliimiin ikinci kIsmmda denildigi gibi Mallas'm saldmsl Almambet'in ugradlgl hakslZhgabir mukabele midir? Manas ve Kok~o'niin dovii§iiI.1de §amanizm unsurlan mevcuttur. Kok~o'niin

nrlattlgl gillie Manas'm delinmez zlrh1JnI delip g~er. Manas kIrk yigidine seslenir, yigitler Manas'!

I.;~

,iJr:lt-

:12

yer aIu dtinyasmdan geri getirirler. Bu!~ada, kIrk yiJ~idin men§eini herh,aIde §amanizmdeki kIrkkurtanCl tUba baglayabiliriz, Manas'm mj~D§eini de §amanizmin bak§lsma.

U~iincii boliimiin ikinci kIsml Manas'm Rus ~anna tabi olmasmdan soz ederek ba§lar. SomaManas'm babasl ogluna bir e~ afar ve bu ~ i~in uzun :'follar kat eder. Caktp'm se~tigi gelin, Temir-han'm kIZ1dlr ve adl da Kantkey'dir. Bir tek yerde (1479) gelin tarafmm Tacik oldugu soylenir,halbuki Caktp daha once Taciklerden dl~ gel in araml~ ama uygun bir kIz bulamaml~t1r. Aynca,Manas da ~e§itli vesilelerle Tacikleri mlahvedecegiJli, haraca bagltyacagllli belirtmi§tir. Acababurada manas~mm bir dalgmltgl ml soz konusudur?

Bu boliimde Manas'm Kozkaman ve Kok~okoz tarafuldan rehirlenmesi bsaca anlatlhr. Kozkamankelimesini herhalde Guzlara ve Komanlara i§aret eden bir isim olarak dii§iinmeliyiz ve "GuzKoman" §ekline baglamahYlz. A. Ratto, Koz-kaman kelimesini Kaman-koz §eklindedegerlendiriyor ve "yabani domuz gozlii'" manaslyla ;i~lkllyor. Kok~o-koz kelimesini ise "Gok~edeniz taraflannda oturan Guzlar" olarak dii§iinmeliyiz; A. Hatto bu kelimeyi de "mavi ~akal gozlii"

manaslyla a~1khyor. 10. ve 11. yiizyillard:i Klrglzlann Guzlarla toprak miicadelesi i~inde oldugunuhaurlarsak Kozkaman ve Kok~okoz kelimelerinin boy ismi olmaslDln daha muhtemel oldugunu

soyleyebiliriz. Manas'm Kozkaman ve K()k~okoz tarajrodan zehirlenmesi konusu be§inci boliimdeetrafu bir §ekilde yeniden ele allrnr. Manas destanmda Manas ii~ defa oliir. ilk serer Kok~o ile

dovii§iirken aldlgl yara onu oldiiriir. ikin~~i serer zehil'lenme neticesinde oliir fakat her iki seferdede yeniden hayata dondiiriiliir. U~iincii oliimii son ve J~eri donillmeyen bir oliimdiir. Bundan sonraManas'm oglu Semetey ve torunu Seytek'in destanl ba§lar. Manas destanl, Semetey ve Seytekdestanlan ile birlikte ii~lii bir zincir olu§turmaktadlr. Radloff derlemesinde Semetey boliimii veozellikle de Seytek boliimii bsa olarak anlatllml§ur. Y ~Lklnda yayma sunacaglffilZ Seytek destanmmfarklI bir varyanu Seytek'in maceralanru daha geni§ bit bi~imde ele almaktadlr.

Manas'm ikinci oliimii iizerine duyulan iiziintiiyii ii~:iincii boliimiin manaS~ISI dikkatle anlaur:Manas'm au, doganl ve kopegi iiziintiilerini anlaurlar. Mezara girer girmez varIlan obiir diinyadaManas avlanlr ve bir hurl nzla oyalanlr. Hurinin ad]! Alunay'dlr, Almambet'in karIsmm adl dabudur. Bu benzerligi nasll yorumlayabiliriz?

tr~iincii boliimiin dramatik yaplsl gii~lii degildir fakat bulla mukabil kelime hazinesi, bilhassapahah ve nadide kuma§ isimleri baktmmd4Jm ~ok zenguldir.

Dordiincii boliime Radloff "Bok-murun" (yani, Siimiiklii burun) (1-2197) ba§hgml verir. Manasdestammn bu boliimii "Kokotoydiin a§l" (yani Kokotoy'iin cenaze yemegi) adlyla da bilinir.Miistaki1 bir destan hiivviyeti gosterir; MaJ.1as destamn2. sonradan dahil edildigini dii§iinebiliriz.

Bok-murun, gti~lti yigit Er To§tUk ile bir perinin ogludur. Kokotoy Bok-murun'u kendine varisgostermi§tir. Kokottiy'tin oltimtinden sonra, adet oldLlgu tizere, Bok-murun bir cenaze yemegitertipler. Bu torene uzaktan yakrndan herkes ~aglnlll~, hatta dti§man Kalmuklar bile davetlidir.

Yenilip i~ilecek, yan§malar yapllacakur. Boylece Kokotoy anllacak, Bok-murun'un hanhga laylk

13

oldugu gortilecek ve belki de Bok-nllurun adl yerine kendisine bir yigit ismi verilecektir. Pakat,Bok-murun destanmm Manas destanJna dahil edilmesiyle Manas bu torende on plana <;1kar, Bok-moron geri planda silik kal1r. Manas'a gonderilen Bok-murun'un el<;isi Cas-uul, Almambet'esatran<; oyununda yenilip bahsi kaybettigi i<;in M~lI1as tarafmdan elleri ayaklan gerdirilip hunharcaoldiirtiliir. BozkIr kanununda el<;inim oldiirii1mc~si affedilemeyecek bir su~tur. Bok-murun butahriki cevapslZ b1rakmakla hi<; bir zaman ban olamayacaglDln i§aretini vermi§ olur. (Velihanov'unManas destan:( tesbitinde Bok-murun'un el<;isi oldiirtilmez, bagl§lanlr).

Be~inci boliimde Manas'm Kozkaman ve Kok~okoz taraftndan zehirlenmesi hadisesiderinlemesine i~lenir (1-2540). (Zehirleme hadlsesine daha once li~lincli bollimde ~ok bsacadeginilmi~ti). Kozkaman ve Kok~~jkoz ugurs\!z ve karanlIk simalardlr. E~kiyalIk yaparlar,mlisllimanlar ile Kalmuklarm omrdu;gu topraklarJ aYlran hudut bolgesinde, U~-kapkak'a yakrn biryerde otururlar. Temir-han'm dam~mam kotli niyc~tli Mendi-bay'm emirleri dogrultusunda hareketederler. Radloffun Manas tesbitinde Kozkaman ve Kok~okoz, baba oguldur; aynca, Kozkaman,Manas'm amcasldlr, be~ oglu vardlr, Kalmuk haluarJ tarafmdan~ocuk ya§ta ka~mlmasmdan buyana aradan yillar ge~mi~ ve ~imdi toplum i~iruleki yerine, hissesine sahip ~1kmaya gelmi~tir.Kozkaman Kirglzhglfi1 unutmamll~tlr, fakat bona mukabil ogullan Kalmukla~ml§ veyabanclla§In1~lardlf; bu akrabalar kendilerine kuc~ a~an Manas'i zehirlemekte tereddtlt etmezler.Kalmukla§lp yabanclla~lp ihanete giren Kok~ol~oz omegine kar~1l1k Manas destanmda bir desonradan-mfislliman olan Kalmuk asilll Almambel vardlf, Almambet hayan pahasma Kok~okoz veKalmuklara kar~l Manas'i korur. Burada irdelenen mesele, gtinlimliz Tlirkiyesinin en onemli siyasimeselesidir. YabnlIk, dostluk, fedak.lfhk ve birl~:, sadece etnik koken temelinden mi dogar yoksayakmllgrn, dostlugun, fedakarhgm, biirligin temeli ortak bir anlaYl§, payla§llan bir klilttir, bir hayatInldlf? Bu soruya Manas de.~tamnm verdigi cevap lc;r'lknr.

Be~inci boltimde AIm am bet. Kalmuk prenses AltInay'i allr. (U~tincti bollimde aym hadise birazfarkh bir ~ekilde anlatIlml§ur).

Bu bollimdeki hadiselerin yer aldlg1 cografi mekan batlda Mekke'den doguda Hami'ninkuzeyindeki Bar-kol'e kadar uzamr. Her iki yer de farkll anlaYl§lara gore kutsal say1l1r. ZehirlenenManas'! kaym peden Temir-han'm ila~lan kurtanr ama bu hayata dondlirme i§inde Mekke'li Kan-koco'nun mucizevi mlidahalesi inkar Iwilemez. HCJ,yata dondtikten sonra Manas Mekke'ye gider vetavaf eder. Boylece zehirlenmi§ yigit1~rini hayata clondlirtip kurtanr.

Altlncl boltim Semetey'in dogumunu, yedinci bclltim de Semetey'i ve bir ol~tide de Semetey'inoglu Seytek'i anlatlr. Altlncl boltimtin asll b~ karakteri Manas'm kansl, Semetey'in annesiKanlkey, yedinci boltimtin asll b~ k.u-akteri ise Semetey'in kansl, Seytek'in annesi Ay-~tirok'ttir.Her iki boltim de b~ roldeki kadmm intikarn a1m~;lyla neticelenir.

lS, .'1~r.k

u~ nesle uzanan destanda Manas kurucu gorevini goriir, oglu Semetey iktidan tehlikeye sokar.Semetey'in oglu Seytek ise i~leri yeniden dtizeru~ koyar. Kanlkey, oglu Semetey'i CakIp'tan veCakIp'm ogullan Abeke ve Kobo~'iin elinden kurtLnr, biiyiik me~akkatler sonucu selamete ~1kanr.

~14

(Akebe ve Kobo§ Caklp'm herhalde ikinci e§inden dogan ~ocuklan olmahdlr). Ancak, Semeteyba§a ge~tikten sonra i§leri dogru dliz~:lin gotliremez: once adap erkan bilmezligi ile Manas'myigitlerini glicendirir ve uzakla§malanna sebep olur" sonra akrabasl Umlitoy'un ni~anllSln1 ka~lr1r,blitlin bunlara ilave toreleri refine getinrnez, rliyasmda ikaz edilene kadar olmli~ babasmm anlsmasayglda kusur eder. Semetey'in sohu kotlidlir; tabti, Semetey ile birlikte soyunun aklbeti detehlikeye girmi~tir. Semetey'i maglup eden Er-):lyaz Semetey'in yeni dogan oglu Seytek'ioldlinrnek lizeredir. Tlpkl Kanlkey'in Sf:metey'i alIp ka~arak kurtardlgl gibi bu serer de Ay-~lirok,kugu ~ek1ine girecegini (yani, ~amanizmdeki inanca gore, msan lism bir gli~le mukabefe edecegini)ve babasl Akm-han ile yigitlerini ~ag1fa4:;aglm soyliyerek Er-klyaz'l tehdit eder ve Seytek'i kurtarlr.

Radloffun tesbit ettigi Manas destanll, yukanda ozetini verdigim boliimleri i~erir. Radloff,derlemi§ oldugu Manas destanlDl AlmaJ.1caya ~evim1Ii§, kiri1 harfli KIrglZCa transkripsyon metniylebirlikte yaymlaInl§t1r. 1995 Ylhnda kutl;:macak alan J\IIanas destanmm 1000. ythna haztrlandtglInlZ§U sualarda bu destanmm ba§ka dillerdle ~evirilerinin bulunmasma kar§lltk Tiirkiye Tiirk~esindeyayml~ biT ~evirisinin mevcut olrnaYl§ml dikk,l.te alarak rahat okunan, aktCl biT ~eviri ortayakoymak istedik. 1934 ytlmda istanbul Universitesi Tiirkoloji Boliimiinde mezuniyet tezi olarak-5aziye Berin tarafmdan hazmanml§ olan biT Manas ~evirisi oldugu bilinmektedir. Bu ~viri,destanm KIrglzca ashndan degil, Radloffun Almanca ~evrisinden yapllml§t1r; aynca, tabii, biTogrenci tezidir ve diizeltilmesi gereken yanh§ ve eksikleri vardu. (Bu arada, Radloffun Almanca~evirisinde de diizeltilmesi gereken noktalar oldu~:unu belirtmek gerekir.) Her ne kadar -5aziyeBerin'in ~virisinin mevcut haliyle bastJlmasl miimkiin degilse de -5aziye Berin'in gayretini takdirleanmak ve elinizdeki ~eviriyi haZlrlarke:n -5aziye Berin'in ~ah§masmdan yararlandlglml belirtrnek

istiyorum.

Elinizdeki ne~irde, Radloffun derledigi Manas destam ti<; stitun halinde verilmi~tir. Birincistitunda kiril harfleriyle yazlh Ktrglzc::a metin buJ.unmaktadlr, Burada kullamlan kiril alfabesiRadloffun kullandlgl kiril transkripsyon alfabesi del~ildir, bug tin Ktrglzistan'da kullamlmakta olankiril alfabesidir; Radloffun tesbit ettigi fonetik ()zellikler bu alfabenin gerekleri ve SlOmandahilinde yanslt1lm~tlr. ikinci stitunda Radloffun kiril transkripsyon alfabeli Ktrglzca metni, latin

harflerine ge<;irilmi§tir, Arka damak g sesi i<;in S:'yi kullanmak zorunda kalmml~tlr. U<;tinctistitunda ise metnin Ttirkiye Ttirk<;esine <;evirisi yer almakta ve, mtimkUn oldugu ol<;tide, dire dizeKtrglzca metni kar~llamaktadlr. KtrglZ(;a metnin ve Ttirkiye Ttirk<;esi <;evirisinin sonuna Arthur T.

Hatto'nun <;alt~malanndan istifade edilerek ozel isimlerin, cografya isimlerinin ve toplulukisimlerinin a<;tklamalt indeksi verilmi~;tir. ingiliz ar~t1rmaCl Arthur T. Hatto, Radloffun Manastesbitini ne§reden en son ar~t1rmacl(hr. Hatto'nul1 ne§ri, Manas destammn kendisi tarafmdantashih edilmi§ Ktrg1Zca metnini, ingiliZ(;e <;evirisini, metinle ilgili notlan ve indeksleri ihtiva ediyor.Hatto'nun Radloff metni tizerinde yalptlgl tashihleri elinizdeki ne§re ekledik. Hatto'nun 642

sayfaltk eseri 1990 Yllmda Wiesbaden'de yaYlnlanml§t1r. Omrtinti destanlara, ozellikle de Ktrglzdestanlanna adayan Hatto, ingilizce konu~an okuyucu alemine btiytik bir hizmette bulunmu§tur.Radloffun Manas tesbitini Ttirkiye'de rllaciye YIld1~: balk edebiyau doktora tezi olarak ele alml~ur;

ar~tlrmacmm ten tamamlanmca bu <;all§mantn da bastlmaslnI temenni ediyoruz.

15

Bu kitabln hazlrlaru§ma yardimci olan ve Manas heyecaruru ya§ayan Dr. Giilden Sagol'a, Sel~ukKIrba~'a ve Teoman Naskali'ye, yaZlm ve sayta diizenlemesine yardimci alan israfil Dagh'ya ve Yii-tel Dagll'ya, kitabm baslmlru yapan Kamer Matbaasma ve Haluk Sagkaya'ya te§ekkiir ederim. Bu

~h§maYI basmaya talip alan ve boylece ilk yaymml Manas destaru ile yapan TURKSOY'a, ozelliklede TlJRKSOY Genel Miidiirii Azerbaycan Kiiltiir Bakaru Polad Biilbiiloglu'na, Genel Miidiir Yar-dimcisl Ziya Yllmazer'e ve Muzaffer KIh~'a deril~ §iikranlanml arz ederim.

~

a

.,

)Emine Giirsoy -Naskali

istanbul1994 .

l,

e

.Z

Ie

'a.k1,if

:aIele~k

ci

:sian

ifl

tin

colzeT.uklaslan

or.,42glZLur.iur;

I

j

,

Yedi-tor'iin bafimdadogmu~ idi BoyonHan,Boyon Han'm oglugayretli dogan Kara Han,Kara Han'm oglu

gayretli dogan Caklp Han,<::unkar-uya'mn iistiinde,Alman'mn agzmda,otururdu Caklp Han.Aydar Han'm klZl <::lyn~l'Ylalml~ idi Caklp Han."<::lyn~l'Yl alallbell bir ~ocuk opmedim,

<::lyn~l ~ozdiigii sa~mltaramadl,

Allah'a tovbe deyip hi~ i~imebakmadl !

Belini slkl bogmadl,<::lyn~l bana ogul dogurmadl.

<::lyn~1'Yl alall,yazl kl~l oldu tam on dort Yll,evliya mezanna gitmedi,elmallkta yuvarlanmadl,

kapllcalarda gece yatmadl!Ey Hiida Taala bana yar olsun!<::lyn~l'mn karnmdabir oglan viicut bulsun!Bir belini slkabilsem!<::lyn~l'ya bir erkek

<;:ocuk dogurtabilsem!0 da stislii <;:izmeli, mavi kalo~lu

Noygut'u yercesine yok etse,ku~ bafil eyerli, mavi ctibbeliHokand'l yercesine yok etse,yaralt e~ekli, delik de~ik damllSartlan yercesine yok etse,~tiriik bellemeli, kuru karglllKazak'l yercesine yok etse,

hep a<;:gozlii,yiyecek isteyip doymayanKlrglz'l yercesine yok etse!"Beline bir okluk baglattl,Caklp Han, kanSl <::lyrl<;:l'dan~imdi bir oglan dogurttu.

1 )Kem-WPAYH 6alUblHAa Ceti-tordiin :i>a§mda)KeTKUneH TYyraH BeHeH-KaH, cetkilen tuuj~an Boyon-kan,BeHeH-KaHAblH 6anacbl Boyon-kandm balasl

KaHpaTryy ryyraH Kapa-KaH, kayrattuu tulJgan Kara-kan,5 Kapa-KaHAblH 6anacbl Kara-kandm balasl

KaHparryy ryyraH )KaKblll-KaH, kayrattuu tuugan Caklp-kan,qy~Kap-ySi ycTYHAe, yunkar-uya iistiindo,AnMaTblHblH OOCblHAa Almatmm oDsmda)KepAen )KaTKaH )KaKbln-KaH. cerdep catkan Caklp-kan.

10 KetIe AHAap-KaHAbIH KbICbl qbIHpbltIl>i Ke~e Aydar..kandm kISl ylyn~1aJIraH 3KeH )KaKblll-KaH. algan eken Caklp-kan.

'OlDY qbIHpbltIblHbI anraHbl, 'O§u ylyn~:lm algam,MeH )KblTTan 6ana enneAYM, men clttap bala oppodiim,6y qbIHpbItIbI )KaHraH tIatIblH bu ylyn~l caygan ~a~ln

Tapa6aHT, tarab;lyt,15 KYAaHra To06a Aen mnT" MeHU Kudayga tooba dep tipti meni

Kapa6aHT! karabayt!BenuH 6eKeM 6yy6Mbl, Belin bekem buubadl,6y qbIHpbItIbl 3pKeK 6ana Tyy6aAbl. bu ylyn~l erkek bala tuubadl.By qbIHpbItIblHbI anraHbI, Bu ylyn~lrn algam,)KaHbl-KbIlUbI OH TepT )l(bln caYl-kI§1 on tort cll

20 6y Ma3apnyy )l(epre CblAblp6aHT, bu mazarluu cerge sldlrbayt,

6y anManyy )Kepre 00Ha6aHT, bu almaluu (:erge oonabayt,6y apalUaHAYY )Kepre TYHe6eHT! bu ara§andull cerge tiinoooyt!3 KYAaH Taana )l(ap 60nco! E Kuday Ta.lla car bolso!

qblHpbItIblHblH KypcarblHa ylyn~lmn kJrsagma25 3pKeK 6ana 6ap 60nco! erkek bala b,lT bolso!

By 6enuH 6eKeM 6YYAypcaM! Bu belin bekem buudursam!

By qbIHpbItIblAaH 3pKeK Bu ylyn~ldan erkek6ana TYYAypcaM! bala tuudursam!

HoKTonyy e-rYK, KeK Keny'1 Noktoluu otuk, kok kopii~

HoHry-rry 6Y3yn )l(ereHAeH, Noyguttu buzup cegendey,30 KYlU6alU 3P, KeK tIanaH ku§ba§ er, kiik ~apan

KOKOHAY 6Y3yn )l(ereHAeH, Kokondu buzup cegendey,)l(OOp 3lUeK, TelUUK TaM COOT e§ek, tf§ik tam

CapTTbI 6Y3yn )KereHAeH, Sarttl buzup cegendey,'1UP" TOKYM, KYY HaH3a ~iri tokum, l~uu nayza

3 5 Ka3aKTbl 6Y3yn )l(ereHAeH, KazaktI buzllp cegendey,

cyranarbIH KoHooroH, sugalagln koybogon,cypan-utIun TOH60rOH surap-i~ip toybogon

KblprblCThI 6Y3yn )l(ereHAeH!' Klrglstl buzup cegendey!'3MU 6enre CMaK 6YYAYPAY. Emi beIge sadak buudurdu.

40 )KaKblll-KaH qbIHpbl'1b1AaH KaTblHAaH Caklp-kan ylyn~lday katIndan3M 3pKeK 6ana TYYAYPAY. em erkek bal a tuudurdu.

~

MANAS DESTANI18

3MH 3pKeK 6aJIa KapaCa, Emi erkek bala karasa, Oglunun ytizUne baktl,anaK 3TH 1IywTeAeii, apak eti ~ti~lodoy, beyaz eti pamuk gibi,YCTYKaH-cery MHCTeAeii. ustukan-sogii mistedey. kemikleri baklr gibi.

45 AK 60c 6He coiiAYPAY, Ak bog hie soydurdu, Bir ak klsrak kestirdi,)KaKLrn-KaH ryyraH GanaCblHaH Caklp-kan tllugan balasman Caklp Han, dogan oglunun admlTepT naiiraM6ap KOJKOrO tort paygambar kocogo dort ulu peygambereaThIH 'MaHac' KoiiAYPAY. aun 'Manas' koydurdu. "Manas" koydurdu.TepT naiiraM6ap KblHaAbI, Tort paygambar klnadl, Dort peygamber onu kucakladl,

SO naiiraM6ap 6aJIaHbI CblHaAbl. paygambar balanl smadl. peygamberler ~ocugu smadl.)KepKeHAeH KenreH JKe'm 3n1lH Cerkenden kelgen ceti el~i Yarkent'ten gelen yedi el~iJKeHTerHH MblKTan JKen Ke1TJ1, centegin mll~tap cep ketti, yemegi oviip yiyip gitti,'MaHac JKenMoryc 1IbIraT!' Aen KeTrn; 'Manas celrnogus ~Igat!' dep ketti; "Manas obur ~lkacak!" deyip gitti.KblTaiiAaH KenreH KblPK 3n1lH Kltaydan kelgen kirk el~i <;in'den gelen kirk el~i

55 KaiiHaCblH MbIKTan JKen KeTrn, kaynasmmlktap cep ketti, yerneklerden bol yiyip gitti,'MaHac KblTaiiAbl KblpaT!' 'Manas Kltaydl klrat!' "Manas <;inlileri klracak!"

Aen Ke1TJ1; dep ketti; deyip gitti.HoroiiAoH KenreH OH 3n1lH Nogoydon k6lgen on el~i Nogay'dan gel en on el~ionrypyn 3THH JKen KeTrn, olturup etin cep ketti, oturup eti yiyip gitti,'MaHac OiiPOH 1IblraT!' Aen Ke1TJ1. 'Manas oyr(]n ~lgat!' dep ketti. "Manas korkun~ olacak!" deyip gitti

60 Ey 6au6H1Ie QbIUPbl1lbl Bu baybi~e C;lyn~l Bu baybi~e <;lyn~lMaHaCTbI ChIp 6eWHKKe 6eneAY, Manasu sir l,e~ikke bolOdii, Manas.. alaca be~ige yatIrdl.MaHaCTbI KbIAblp JKeneAY. Manastl Kldlr colOdii. Manas.. HIZIr korudu.MaHac Ka6aK JKepAeH 6yrynAY. Manas kabal: cerden buguldu. Manas yar kenarmda kundaklandl.KanbIp-MHHeH EycypMaH Kaplr-minell Busurman Kafir ile miisliiman

6 5 MaHaCTblH Ka6apbl MbIKTan yrYJIAY. Manastln kabarl mlktap uguldu. Manas..n methini duydu.MaHac 3MH Kyyn8AY, Manas emi l:iiiiIOdii, Manas giilmeye ba~ladl,MaHac 6ewHKTe JKaTbrn cyyneAY: Manas be~ikte catlp siiiilOdii: Manas be~ikte yatarken konu~tu:'AK caKaJI aTeKe )KaKbrn-KaH, 'Ak sakal at.~ke CakIp-kan, "Ak sakal babam Caklp Han,EycypMaH JKOnYH a1laMbIH, Busurman colun a~amm, miisliiman yolunu a~acaglm,

70 KanblPAbIH MaJIblH 1Ia1laMbIH! Kaplrdm malln ~~amm! kafirin malml sa~acaglm,Kanblpra KeTeT KbIJIaMbIH, Kaplrga ket<:t kllamm, kafiri siirerek ~lkanp,EycypMaH JKeTeT CaJIaMbIH!' Busurman c<:tet salamm!' miisliimana necat salacaglm!")KaKbln-KaH owy KenTH YKKaHAa, Caklp-kan o~u kepti ukkanda, CakIp Han bu sozti duyuncaaJIa 6aw JKopro aT ala ba~ corgo at alaca b~iI ~aklr rahvam

75 anbrn KenHn TOKYTTY; ailP kelip tokuttu; getirip eyer vurdurdu,JKaKaCbI aJITbIH, JKe!,\H JKec cakasl altln, ceDi ces yakasl altln, yeni baklr,aK KypeK8 ak ktiroko delikleri ku~ gozti kadar

Toproii K8C torgoy kos kti'r'tik ak zlrhmlanTbIHAbIH wepHH )KanTbIpraH, altlndm ~erill captlrgan, altlndan nakl~iI yaptudlgl

KYMYIlITYH wepHH TeKTypreH ktimti~ttin ~f:rin tokttirgon gtimti~ten nakl~lar dokttirdtigti80 6aAaHbI KHHreH cO!,\, badam kiigen son, zuhml giyince

6y )KaKbrn-KaH 1IbIKbIPAbI: bu Caklp-kan 'r'lklrdl: Caklp Han ~oyle bagudl:'EaiiAbIH yyny EaKaii-KaH, 'Baydm uulu Bakay-kan, "Bay'm oglu Bakay Han!6epH Ken1lH KallIbIMa! heri kel'r'i ka~lma! Beri gel ~oyle kar~lma,Ken aUTaMblH 6allIblMa. Kep aytamrn ba~lma. sana diyecegim var.

85 MeHHH MaHac KynYHYM Menin Man:1S kulunum Benim er Manas oglum"ATTaHaMbIH, )KOpTOM!" AeuT, "Attanamm, cortom!" deyt, "Ata binecegim!" dedi,"AnbIcKa canap 6apaM!" AeiiT. "Ailska sapar baram!" deyt. "Uzak sefere gidecegim!" dedi,"MeAHHeHH CblAblpbrn, "Medineni s.ldmp, "Medine'den slymp,1IO!,\ EYKapAbI KblAbIpbln 'r'°n Bukardl ktdmp ulu Buhara'dan dolamp

90 J1T-Ke1lYYAeH Ke1leM", AeiiT, it-k~titiden k~em", deyt, it-k~titi'den g~ecegim!" dedi,"EellI- TepeKTeH eT8M", Aei:iT, "Be~- Terektc~n otom", deyt, "Be~-terek'ten de a~rak

"EeJKHHAerH Ko!'\yp-6au "Becindegi ~~onur-bay Beycin'deki Konur-bay'aoapbln YPYIlI CaJIaM", Aei:iT, banp uru~ salam"; deyt, vanp vuru~acaglm!" dedi,

MANAS'I~ DOGU~U 19

II

'i'I

:itti.

"Ak tenge dolu kasaslm

ars;acaglm!" dedi,"Kalmuk'un malml

dagrtcaglm!" dedi,"Uzun-bulak'l ~acaglm!" dedi,"Kebes-bulak'a inecegim!" dedi,"-5emey ile KIZll-car'mortasmdaki Kli-k~iiii g~idini

yiizerek g~ecegim" dedi,"Be§-terek'ten dolamp" dedi,"Kum-bulun'a varacaglm!" dedi,"Almau'Yl a§acaglm!" dedi."Bana kaplYl kaparlarsa

egilip g~ecegim!" dedi,"Kopoluu'yu ge~ecegim!" dedi,"Tor-ayglr'I ~acaglm!" dedi,"SarI-kaykan'I basacaglm!" dedi,"Temirlik'i a§acaglm!" dedi,"Medine ~oliinden g~erekgeni§ iIi'den vurarak

<;on-Buura suyunun boyuncaalu giin hen yatacaglm," dedi,"atlarI dinlendirip" dedi,"geni§ iIi'yi gemi ile

g~eyim!" dedi,"Geni§ Kulca'Yl dolamp

g~ecegim!" dedi,"Koco §ehrini basacaglm!" dedi,"Korgu§'tan dolanacaglm!" dedi.-5u Manas ~ocugumakazan aslp ate§ yaklpyamna yolda§ 01, sen Bakay,

gormedigini gosterip, Bakay.arkasmdan beraber yUrii, Bakay.

bilmedigini ogretip, Bakay,beraber yiiriiyiip "haydi,

yiirii" de, Bakay.Adem atamn, Havva anamndogdugu yeri bildir ana.

Sag yamna Oysul-ata'YIboga et, Bakay,

sol ba§ml Hlzlr

kf:!llasm, Bakay,Bahaeddin b~mda olsun, Bakay,HIZlr yamnda olsun, Bakay.-5u Manas oglum, Bakay,sivrilip adam olunca, Bakay,

yelesinden tutupata binince, Bakay,

biiyiiyiip adam olunca, Bakay,~enesinde sakal ~lkInca, Bakay,ana binecek at bul, Bakay,ona giyecek elbise but, Bakay.

"aK re~re 6YilAY

aqaM", AeHT,9 5 "KanMaKTbIH ManbIH

qaqaM!" AeHT.

"U3YH-6ynaK awaM", AeuT,

"Ke6ec-6ynaK TyweM", AeHT,"IIIeMeH-MuHeH KbI3bIn- )l(ap

oprocYHAa KbIp-Keqyy100 OWOHAOH KeqUn araM!" AeHT.

"Eew-TepeKTeH eTeM", AeHT,

"KYM-6yny~y 6acaM", AeuT,"AnMaTbIHbI awaM!" AeHT.

"3WUKTU MeHeH TYpreHAe,

1 05 3~KeHun ~n qbIraM", AeHT,

"KononYYHY KeqeM", AeHT,

"Top-aHrbIPAbI awaM", AeuT,

"CapbI-KaHKaH 6acaM", AeHT,

"TeMuPAUKTH awaM", AeHT,110 "MeAuHe-qenAY CbIAbIpbIn,

owy Ke~ lineHu KbIAbIpbIn,

qo~-EyypaHbIH 60lOHAaanTbI KYHY )l(aTaM", AeuT.

"AT ceprHTun eTeM AeHT!" AeHT.

115 "KeH lineHH KeMe-MHHeH

KeqeM", AeuT,"KeH Kyn)l(aHbI rerepeHe

eTeM", AeuT,

"KO)l(OHYH wepUH 6acaM", AeuT,"KoprywTaH Tyypa eTeM!" AeHT.

Owy MaHac 6anaMa

120 Ka3aH aCbIn, OT qarbIn,

)l(aHbIHa )l(OnAOW 60nco~qy, DaKaH!'

Kep6ereHYH KepceTYn, EaKaH!

KeTYHeH 6Hpre )Kypce~qy, DaKaH!6Hn6ereHHH 6unrHcHn, EaKaH!

125 6Hpre )l(OpTyn)Kypce~qy! DaKaH!

A,!\aM aTa, 0060 3He,

TyyraH )l(epHH 6unqu 3Ae~.

O~ )l(arbIHa OHcyn-aTa

6YKa3TKeH, DaKaH!con )l(arbIHa KO)l(O KbIAbIp

AYKa 3TKeH! DaKaH!

130 Eaa6eAHH 6awbIHAa, EaKaH!

KO)KO KblAblp KaWblHAa, DaKaH!

Orny MaHac 6anaMAblH, DaKaH!

Ap6aubin aAaM 60nroHAo, DaKaH!aT )l(anblHAbl TapTbln

MHHreHAe, EaKaH!

135 3p6eHHn aAaM 60nroHAo, DaKaH!

emHe caKan qblKKaHAa, DaKaH!

MHHepHHe aT Tanqbl, EaKaH!

KHuepUHe TOH Tanqbl! DaKaH!

"ak tefige buldu

a~am", deyt,"KalmaktIn maIm

~a~am!" deyt."Uzun-bulak a§am", deyt,"Kebes-bulak tti§om", deyt,"-5emey-minen Ktzll-carortosunda l<1r-k6¥iiii

o§ondonk,~ip agam!" deyt."Be§-Terelcten otom", deyt,"Kum-bulufidu basam", deyt,"AlmatIm a§am!" deyt."E§ikti menen ttirgondo,

efikeyip ottip ~lgam", deyt,"Kopoluunu k6¥em", deyt,"Tor-aYglrdl a§am", deyt,"SarI-Kayl:an basam", deyt,"Temirdiklj a§am", deyt,

"Mooine-~,jldii sldmp,o§u kefi tIt:ni kldmp,

<;on-Buurarnn boyundaaltl kiinii catam", deyt."at sergi tip otom deyt!" deyt."Ken ileni keme-minen

k6¥,~m", deyt,"ken Kulc~:m tegerene

otom", deyt,"Koconun §erin bas am", deyt,"Korgu§tall tuura otom!" deyt.O§u Manru; balamakazan aslp, ot ~aglp,camna coldo§ bolsofi~u, Bakay!

korbogoniin korsottip, Bakay!kottinon birge ciirson~ii, Bakay!

bilbegenin bilgisip, Bakay!birge cortup

ciinofi~ii! Bakay!Adam ata, Oobo ene,tuugan cerin bil~i ooen.On cagma Oysul-ata buka

etken, Bakay!sol cagma Koco Kldlr

duka etken! Bakay!Baabedin ba§mda, Bakay!Koco Kldl!' ka§mda, Bakay!O§U Mana~: balamdm, Bakay!ArbaYlp adam bolgondo, Bakay!at calmdl tilrtlp

mingende, Bakay!erbeyip adam bolgondo, Bakay!egine sakal ~Ikkanda, Bakay!minerine al: tap~l, Bakay!kiyerine to'1 tap<;:l! Bakay!

20 MANAS DJSST ANI

X'f "

,0 ;"

AT 6amblH~aij

Kypa~bl, EaKai1!

140 Koi16ambl~aliKbITen111- EaKai1!

KblSlMaT XOJIYH Typymyn, EaKaij!

XblJIKbI HqHH~e 60c 60JIqy, EaKau!

MaHac-MHHeH KblSlMaTTbIK

~oc OOJIqy! EaKali!'Eai1AblH 6aJIacbI 6y EaKaij ai1TaT:

14 5 .MaKbIJI 60JIOT, xen 60JIOT, )KaKbm!

aTTaHaJIbI, xoproJIY, )KaKbm!

EycYPMaH XOJIYH aqaJIbI, )KaKbm!EexH~HH XOJIYH 6aCaJIbI, )KaKbm!

Ky~aij 6epce qa6aJIbI, )KaKbm!'15 0 EOTO~OU Ke3YH xaliHaTKaH,

maKap~aij HqHH Kai1HaTKaH,)KaKbln yYJIY xam MaHac,

XaH,rbIC OH,rOH 3P MaHacOH xamblHAa OK aTKaH,

155 OH TepTyHe qblKKa~a

op~o qaHKau Kau 60JIrOH,

aJITbIMblm aijrblp, xyc KYHaH

ai1Aan xe~" KoKaH~aH,ceKceH 6aijTaJ1, MbI~ KbIMKan

160 xeTKHCHn aJI~bI EYKap~aH.

KamKap~arbI KblTau~bl

TypnaH ai1Aan qblrap~bl:

TypnaH~arbl Kbrraij~blAKCbI au~an Tymyp~y.

At ba§mday

kumruu, Bakay!koy b~mday

kItepti-Bakay!Klyamat collin turu§up, Bakay!Cllkl iyinde bJS bolyu, Bakay!

Manas-minenklyamattlkdos bQlyu! Bakay!'

Baydm balasl bu Bakay aytat:'Makll bolot, copbolot, Caklp!

attanall, cortolu, Caklp!Busunnancolun ayall, Caklp!Becindin colt In basalt, Caklp!Kuday berse ~;aball, Caktp!'Botodoy kozijn caynatkan,

§akarday iyin kaynatkan,Caklp uulu c~1§ Manas,cangls oDgon er Manason ca§mda ok atkan,on tortiino ylkkandaordo yaykan kan bolgon,aluml§ ayglr, ciis kunanaydap cedi Kokandan,seksen bay tal, miD kImkapcetkisip aldl Bukardan.

Ka§kardagl KttaydlTurpan aydap'rlgardl:Turpandagl KltaydlAksl aydap tii~:iirdii.

Atlanmn saYIsmcaKur'an'm VaT, Bakay,

koyunlanmn saYIsmca kitaplannVaT, Bakay,

klyamet yolunu ogret ona, Bakay,siiriiniin i~inde ona kIf-at 01, Bakay,kIyamete dek Manas'a

dost 01, Bakay!"Bay'm oglu Bakay dedi ki:"Kabul, ba~ iistiine, Caklp!""Ata binip uzakla~allm, Caklp,miislUman Jolunu a~allm, Caklp,

Beycin yolunu tutallm, Caklp,Allah kIsmet ederse yeneriz, Caklp!"Deve yavrusu gibi gozleri ~akarak,

i~erisicaYlr caYlr yanarak,Caklp'ln oglu gen~ Manas,gen~ kahraman er Manason ya§mda ok atan,on dordiine girince~ehirler aIr fist edip ban olan

altml~ aygIr, yiiz raygetirdi Hokand'dan,seksen gen~ kIsrak, bin top ipekligetirdi 0 Buhara'dan.

Ka§gar'daki <;inliyi~Ikardl siirdii Turfan'a,Turfan'daki <;inliyi

Aksu'ya dogru piiskiirttii.

1][

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OIIUP KOKC;O'YU TERK ETMESi

VE lVIANAS' A KA TILMASI

'r' "

J

,J'~~"

I~~t,'I"~

"t

,

;IifI

c

;;

f \', I

~~~

1 )Kep )Kep 6onroHAo,cry cry 6onroH~o,anTbl aTaHblH yyny Kanblp 6ap 3KeH,yq anHblH yyny

EycYPMaH 6ap 3KeH.5 TepT apbImTYY OUPOTTYH-

Kbm )KaKanyy OUPOTTOH-anTblH aiiAap, qOK 6en6ey

Kapa-KaHAbIH 6anacbl,Ka6bmaH TYyraH AJIMaM6eT,

1 0 Ton oonuSi )KUUnbm,Ton 0O3blHaH 6YTynTY,6ap oonuSi )KUUnbm,6aTacblHaH 6YTynTY,

Apqanyy MaJap aJpe-r15 AnJ\acblHaH 6YTynTy!

'AJIMaM6eT TYYAY!' AereMe,ana TOO KOpKKOHAOH 6ac 6onAY,arblH-CYY KOpKKOHAOH cau 6onAY,yq aTaHblH yyny EycypMaH

20 CYYHYH 6amblH KeCTen KamTbl,Kapa Horou )KaMrblpqbl,Capbl Horou 3p MaHac,aprbl aTaCbl KaM6ap-KaH,6eprn aTaCbl AiiAap-KaH,

25 aUnal{rblC TyyraH 3p KeKqe.'Yq EycYPMaH OpTOCYHa TYPyn3n KbmaMbIH!' AeAU.KeKqe 6y cec auTKaHAa,Ka6ap KenAU KeKqe:

3 0 'Kapa Horou )KaMrblpqblKYPMeHTy-IlIaTYY canAbI!' AeHT.'amy )KepAeH KeqynTY,Mne 6arblHa TymynTY.)KaKbmTblH yyny )Kam MaHac,

35 epKeqy 6UUK ep Kyna,eKTeM TyyraH AK-Kyna,TaUKU )KanAYY Tan 3TTYY AK-Kyna,cry aSlrblH KeCTen KewTY!'KeKqe Typyn auTTbl:

40 'Ol{ TYYPAyrYM MaHac-KaH,

Cer cer bolj~ondo,suu suu bolgondo,altl atanm uulu Kaplr bar ekeD,ii~ atanm uiliu

Busllnnan bar ekeD.Tort arI§tuIJ Oyrottun-kll cakaluu Oyrotton-altln aydar, ~ok belbeiiKara-kand1l1 balasl,kabllan tuugan Almambet,

top ooliya I;iyllp,top oozman biitiiptii,bar ooliya (:iyllp,batasman biitiiptii,Ar~aluu Mazar azretAldasman biitiiptii!'Almambet tuudu!' degende,ala too kor~:kondon bas boldu,agm-suu korkkondon say boldu,ii~ atamn ulliu Busurmansuunun ba§1D kostop ka§tl,Kara Nogo:r Camglr~l,San Nogoy Er Manas,argl atasl Kambar-kan,bergi atasl i\.ydar-kan,aylangls tuugan Er Kok~o.'O~ Busumlan ortosuna turupel kllamm!' dedi.Kok~o bu sos aytkanda,kabar keldi Kok~o:'Kara Nogoy Camglr~1Kiirmontii-:>atuu saldl!' deyt.'O§u cerden ko~iiptii,ile bagma tii§iiptii.Caklptln uulu ca§ Manas,orko~ii biyl. or kula,oktom tuugan Ak-kula,tayki caldulJ tap ettuu Ak-kula,suu ayagm kostop ko§tii!'

Kok~o turup ayttl:'On tuurduj~um Manas-kan,

Y erler, yer oldugunda,sular, su oldugunda,altl babamn ogullan kafir irni§,ii~ babamn ogullarl

rniisliirnan irni§.Dort tara~an Oyrot'un,ince yakall Oyrot'un,alttn orgiilii, sa~akll ku§akllKara Han'm oglu,

kaplan dogan Alrnambet,tiirn evliyamn toplamp,hep bir aglzdan okurnaslyla,biitiin evliyalarm toplamp,Fatiha duaslyla,Arc;aluu Mazar Hazret'inAllah'mdan olrnu§tu.Alrnambet diinyaya geldigindeAla-dag korkudan egildi,akan su korkudan kurudu.U~ babamn rniisliirnan ogullan

suyun ba§mdan go~iip kac;tl,Kara Nogay CarnglrC;l,San Nogay Er Manas,arka atasl Karnbar Han,kendi babasl Aydar Han,donek dogan Er Kokc;o."UC; rniisliirnan arasmdail kurallrn biz!" dedi.Kok~o, bu sozii soyleyinceKok~o'ye bir haber geldi:"Kara Nogay Carnglr~1

Kiirmontii--5atuu'yu ge~ti," diye,"-5irndi bu yerden goC;iip gitti.ili vadisine dogru indi.

Caklp'ln oglu gen~ Manas,horgiicii biiyiik, yiiksek at,iistiin dogan Ak-kula ileyatlk yeleli, tam etli Ak-kula ilesu ayagmdan ge~ti geliyor."Kok~o kalkarak dedi ki:"Sagmda durdugurn Manas Han

-~

22 MANASDESTANI

(con TYYPAyryM )KaMrblpqbl:

aTblMHblH 6aIllbIH 6yp'an6aHMbIH,

3M OIllY )[(epAe TYP'an6aHMbIH!'

Ta~ arapbm aTKaH )[(OK,

4 5 KYH KbI3apbm qbIKKaH )[(OK,3nH-MHHeH )[(ypTYH )[(HHAbI:

'Tapc 3TKeH-MHHeH 6Hp aTKaH,

TapCbInAaTbm Ken )[(YPCYH!

Kypc 3TKeH-MHHeH 6Hp aTKaH,

50 KypcynAeTyn 3n KeIllcYH!

KbI3bIn qOKTYY OHPOTTYH

3n qeTHHe 6apanbI!

THnAH KapMan ananbI,THnAeH THnHH cypaHnbI!'

55 KeKqe 6y cec aHTKaHAa,

Kapa-Teoon EynaHAbI MHHAH,Ken aHnaHa KYIll CaflAbI,

)[(apraK TaMaH Kac anAbI,KeK ana MOHH COH' aflAbl.

60 KbI3bIKKaHbIHaH KbI3bIKTbl,

bIcbIK-KenAYH )[(emHe KHpHn 6apAbI.

Ap )[(arbIHAa aAbIpAa,Ka6brnaH TYyraH AnMaM6eT,

KanAaHraij Kapa 6epYK 6aIllbIHAa,6 5 qbIrbm KenAH aflAbIHaH.

KeKqe aHbI Kepyn KOPKTY.

AnMaM6eT KepAY KeKqeHY:

'AnTaH' AnTaH' Aen aHTTbl,

')Ka6bl? )Ka6bI?' Aen aHTTbl,

70 'MeHAY! MeHAY!' Aen aHTTbl.'KanaKaH KaIllKa?' Aen aHTTbl.

'EHqHK conooH?' Aen aHTTbl.

KeKqe Typyn MblHbl aHTTbl:'" AnTaH?" Ke6HH 6Hn6eHMHH,

75 ")Ka6bl?" Ke6H~ 6Hn6eHMHH,

"KanaKaH?" KeoH~ oHnoeHMHH'.

KaobInaH TYyraH AnaMoeT

bIcbIK-KenAYH oaIllblHaHaHnaHbm canbIn 6apaAbl.

80 'ATbI~bIH oaIllblH oypa-TYP, KeKqe,

KaK aCTblMa TYpa-TYP, KeKQe!'

KaobrnaH TyyraH AnMaM6eT

KeKqe )[(aKKa OapaAbl.

'AnTaH? AnTaH?' Aen aHTTbl,

85 ')Kaobl? )Ka6bl?' Aen aHTTbI,

'KanaKaH KaIllKa?' Aen aHTTbl,

'EHQHK conOOH?' Aen aHTTbl.

KeKQe Typyn MblHbl aHTaT:

'Ey Ke6HMH oHn6eHMHH!'

9 0 AHAa aHTTbI~ AnMaMoeT:'" AnTaH? AnTaH?" AereHHM

"AMaHcbl~obl?" AereHHM,")Ka6bl? )Kaobl?" AereHHM

")KaKIllbIcbl~Obl?" AereHHM,

sol tuurdugum Camglr~l:atlmmn ba§m bur'albaymm,em o§u cerde tor' albaymm!'Tan agarlp at~an cok,kiln klzanp ~ik:kan cok,eli-minen curtun ciydl:'Tars etken-minen bir atkan,tilrslldatip kol ctirstin!Ktirs etken-minen bir atkan,ktirsilldottip el ko§siin!KIzll ~oktuu Oyrottunel ~etine barall!Tildi kannap ~Ilall,tilden tilin sur;lylI!'Kok~o bu sos :lytkanda,kara-tobOl Bulmdl mindi,kol aylana ku§ saldl,cargak tilman }:as aldl,kok ala moyn ,on' aldl.Klzlkkamnan IQZlktI,ISlk-koldtin ceJ~ine kirip bardl.Ar cagmda adlfda,kabllan tuugan Almambet,kaldaygan kara bOriik ba§mda,~Iglp keldi aIdman.Kok~o am korijp korktu.Almambet komti Kok~onti:, Altay Altay' clep ayttI,

'Cabl? Cabl?' dep ayttI,'Mondti! Mondti!' dep aytti.

'Kalakay ka§ka?' dep aytti.'Bi~ik soloon?' dep aytti.Kok~o turup mlm ayttl:"'Altay?" kebin bilbeymin,"Cabl?" kebiii bilbeymin,"Kalakay?" kelliii bilbeymin'.Kabllan tuugan AlambetIslk-koldtin b~manaylamp sallp b'lradl., AtInln ba§m bura-tur, Kok~o,

kak astima tufa-tor, Kok~o!'Kabllan tuugan AlmambetKok~o cakka baradl.

'Altay? Altay?' dep ayttI,'Cabl? Cabl?' dep ayttI,

'Kalakay ka§ka?' dep ayttJ,'Bi~ik soloon?' dep aytti.Kok~o turup mIni aytat:'Bu kebiiidi billreymin!'Anda ayttln Almambet:

"'Altay? Altay?" degenim,. Amanslnbl?" degenim,

"'Cabl? Cabl?" degenim

"'Cak§lsliibl?" degenim,

solunda durdugurn Carnglr~l,atlrnm ba§mI ~evirernernhen bu Jerde durarnarn!"Tan yeri agarrnadan

giine§ kIzanp ~Ikrnadankavrnini bir araya topladl:"AtllrnI§ ok gibi vmlayarakordu kiikresin yiiriisiin!Giirz atar gibi vmlayarak,halk giirleyip yiiriisiin!Kor gibi yanan Oyrot'unhududuna varalIrn,dilden bir lafkapalIrn,sozden soz ~IkaralIrn!"Kok~o bunlan deyipkara yaglz atl Bulan'a hindi,

golde ku§ kovaladl,yiizge~ ayaklI kaz kovaladl,rnavi alaca boyunlu ordek kovaladl.Klzgm kan ile nihayetIsIk-koI'iin kenarma vardl.Arkadaki daglardan,kaplan dogan Alrnarnbetba§mda kara kalpakla~IkIp geldi atI ile.Kok~o onu goriince korktu.Alrnambet Kok~o'yii goriince:

"Altay, Altay!" diye baglrdl."YabI, Yabl!" diye baglrdl."Mondii, Mondii!" diye bagudl.

"Kalakay ka§ka!" diye bagudl."Bi~ik solon!" diye bagudl.Kok~o §unu dedi:"Altay nedir bilrniyorurn,yabl nedir bilrniyorurn,kalakay nedir bilrniyorum."Kaplan dogan AlrnambetIslk-koI'iin ba§lndaatl ile ko§maga ba§ladl."Atlmn ba§lnl dondiir, Kok~o,gel oniimde dur, Kok~o."Kaplan dogan AlmambetKok~o'niin yamnda atla dola§tl."Altay, altay!" diye bagudl."Yabl, yabI!" diye, baglrdl."Kalakay ka§ka!" diye bagudl."Bi~ik solon!" diye baglrdl.Kok~o §unu dedi:"Bu soz ne demek, anlarnadlm."Alrnambet de dedi ki:

""Altay, altay'" deyince"Halin naslldu?" demi§tim."Yabl, yabl!" deyince"Keyfin naslldu?" demi~tim.

ALMAMBET'iN M1JSLUMAN OI.UP KOK<;O'YU TERK ETMESt 23

;1:

.";

.II

c,

~

95 "KanaKaH KaIIIKa?" AereHHM

"KaHbl~ 6ap6bl..?" AereHHM,"EHqHK COJIOOH?" AereHHM

"Tepe~ 6ap6bl?" AereHHM!

Ey AYYHeAeH eTKeHAe,1 00 a AYYHere XeTKeHAe,

6HCKe xoJI6ap6'3KeH?'

KeKqe Typyn MblHbl aHTaT:

'MOHJIOO~bl oiiAypca~,

caKanbl~bl KoiiAypca~,

105 KeKYJIY~Y KblpKTblpca~,

6aCbll\HaH TO30ro(?)-

THl\ce anAblpca~,a XYMa-MHHeH 6y XYMa

apaCblHAa XeTH KYH,

e3Y-MHHeH cernc KYH,

11 0 6eHIIIKe KHpeT AeAHJIe.

AJ1Aa Taana a3peT

aiiA'acMaHHaH XblJIAblpraH,KYHA' aCMaHHaH XblJIAblpraH,

bl3blrblH xepre THHrnCKeH!'

11 5 AHAa aHTTbl~ AnMaM6eT:

'MeH MOHJIOOMAbl oHAypcaM,

CaKanbPMAbl KoHAypcaM,aHqblrbl anTblH TYY KeJIeT,

anTbl caH Kapa KOJI KeJIeT!

120 AYKepTy~ 6apAbip xaHbI~a,

YCTYpa~ 6apAbip aJIAblMa,

KHTe6H~ 6apAbip KoHHYMa,

KypaHbl~ 6apAbip MoHHYMa,

KeTep KypaHbl~ KepeHH,125 xaH KHTe6H~ OKYHH!'

KeKqe KOJIAY qbIKbIPAH,

KeKqe aK qaTblp THKTH AeHT,

6apqa-MHHeH MaKManAblaCTblHa Kanbl~ TYIIIYPAY,

13 0 ca~oop aTKa KOHAY,

aK-KYHpYK 4aiiAaH canAbl,KaHMaKTaH anbln canAbl,

KaHTTaH anbln KOIIITY,

anMaCblHaH anAbl,

135 IIIeKepHHeH KYHAY,

MapT-YYJIan qaHAbl KaHHaTTbl,3HAH AnMaM6eTKe cYHAY.

AnMaM6e1; 4aHAbi aJI6aAbI:'MeHH~ MOHJIOOM OH'3JIeK,

140 caKanblM MeHH~ KOH'3JIeK-

KeTep KypaH KepewH,)Kaw KHTe6H~ OKYWH!

TaHblcaManbln HqeWH!

TaHbl6acaM KaHTbin H4eWH?

145 KeKqe TYPyn MblHa aWTTbl:

'Kapa-KaHHbl~ 6anacbl

Ka6blJIaH TyyraH AJIMaM6eT,

"Kalakay ka~ka?" degenim"Kanlfi barbl?" degenim,"Bi~ik soloc,n?" degenim"Tomfi barbl?" degenim!Bu dililnOdon otkondo,a dililnogo o~tkende,biske coI baJ°b'eken?'Kok~o. turup mlm aytat:

'Moyloofidloydursafi,sakallfidl koydursafi,kokillilfidil }:IrktIrsafi,baslfinan tO20g0(?)-

tifise aldlrsafi,a cuma-mil1J~n ;bu cumaarasmda cetikiln,ozil-minen ~egis kiln,bey§ke kiret dedile;AIda Taala azret,ayd' asmanl1an clldlrgan,kilnd' asmarman clldlrgan,

lZlgm cerge tiygisken!'Anda ayttIfi Almambet:'Men moylcomdl oydursam,sakallmdl koydursam,aY~lgl altIn tuu kelet,altI san kara kol kelet!Dilkortilfi bardlr camfida,usturafi bardlraldlfida,kitebifi bardlr koynufida,Kuramfi barljlr moynufida,k6t6r Kuranlfi koroyn,cay kitebifi i)kuyn!'Kok~o koldu ~Iklrdi.Kok~o ak ~atlr tikti deyt,bar~a-minen makmaldlastIna kallfi tU§ilrdil,safioor otko koydu,ak-kuyruk ~aydan saldl,kaymaktar: allp saldl,kanttan allp ko~tu,almasman aldl,

~ekerinen kllydu,mart-uulap \;aydl kaynattI,endi Almambetke sundu.Almambet ~aydl albadl:'Menifi moyloom oy'elek,sakallm menifi koy'elek-kotorKuran kor6yn,cay kitebifi okuyn!Tamsam allp i~eyn!Tambasam kantlp i~eyn?Kok~o turup mma ayttl:'Kara-kanmli1 balaslkabllan tuu!:an A1mambet,

"Kalakay k~ka!" deyince"Hamn var ml?" demi§tim"."Bi~ik solon!" deyince"Efendin var ml?" demi§tim.Bu diinyadan g~iip deobiir diinyaya gitmek i~inbize b~ka yol var mldlr?"Kok~o §unu dedi:"BlYlglnI kesersensakal sallverirsen,

sa~lanm klrptmrsan,b~mdan kalpak

dugmesini ~lkanrsan,bir cumadan obur cumayaeder hepsi yedi gun,cuma ile sekiz giin,sonra cennete gidilir.Allahu Taala Hazretleri

gokyiiziinde aYI parlatlr,gokyiizii de giine§i parlatlr,l§lkla yeri lsltlr."Sonra dedin ki Almambe-t:"Ben blYlglml kestirsem,sakallml uzatsam,nakI§lan altm hilalli sancak gelir,altl kol ordu gelir,makasm vardlr yamnda,usturan vardlr yanmda,kitabm vardlr koynunda,Kur'an'm vardlr boynunda,getir Kur'am goreyim,a~ kitabl okuyaYlm!"Kok~o ordusunu topladl,

ak~admm kurdurdu,ipekten, kadifedenkalm yaygllar yaptlrdl,ate§e semaver koydu.ak kuyruk ~aydan koydu,usttine kaymak doldurdu,sonra da §ekerden koydu,i~ine elma da koydu,

§ekerli kaymaktan koydu,boylece ~;aYI kaynattl,sonra Almambet'e sundu.Almambet ~aYI almadl:"Benim blYlglm kesik degil,sakallm dersen hi" de yak.Ver Kur'an'lm goreyim,a" kitabml okuyaYlm,anlarsam 0 vakit i"erim,anlamazsam nasll i"erim?"Er Kok"o kalklp dedi ki:"Kara Hanln oglukaplan dogan Almambet,

24 MANAS DESTANI

j~fl'

! !1!

moyloofi terefi oyufiar,sakaldanfi koyufiar,: ikokilldoriifi klrkIfiar,

b~lfidan tOi:OgO (?)-tIfise ahfiar!Kitebimni okusun,Kurammm tamsm!'Kabtlan tuu,g~wAlmambetmoyloom terefi oydu deyt,sakalann koydu deyt,kokilldoriinklrktI deyt,

acaYlm kattJ~tI deyt,astIna koydjkoydu deyt,

kotortp6YIKuran tamdl,caydlrbay;kitep okudu!Kara~kandm balaslkabtlan1uugan Almambet'Men,Busunrnan bolom!' deyt.Almambetkc~ ~ ylm koydu,Almambet y;!ydl albadl:'Kokiirokko can ko§om,komokoygo til ko§om,ay carlgl bo:; bolom,oziifi-rninen dos bolom-anan kiyn iy'~min!'

Kokyo turup ayttI deyt:'Kelgen bir ;!yak meniki,ketken bir ayak seniki!'Ay cangl bos boldu,Aydar-kan ulllu Er Kokyokuyak~lp dos boldu.Endi Almambet yay i§ti.Almambet y:!ydl iyken son,

turup Kokyo ayttI deyt:'Kokiirokto <:amm bir', dedi'komokoygo tilim bir!' dedi'endi men elilme barayn,menifi curturna barayn,elim men aytIp koroyn,curtum men aytIp koroyn!Elim tilim aJbasa,ak tefige bulum yayayn,klZtl yoktuu Oyrottunkamn oltiiriiI' kayayn!Elim tilim alsa', dedialtI uulu Oyrotusuu ayakka korkup kirip ketkeniiy ata uulu E,usurmaniyine kirip barall!Maldl katka saldmp,maldl alaldap alah!Buldu katka saldmp,buldu alalda{:, alall!Busurman koomman otiip keteli!'Almambet atka mindi,

MOHJIOO~ Tepe~ OIO~ap,

CaKaJIAapLI~ KOIO~ap,15 0 KeKYJI~epy~ KblpKLI~ap,

OallILI~aH TO30ro (?)-TbI~ce aJIbI~ap!

KHreOHMHH OKYCYH,

KypaHbIMHbI TaHblcbIH!'KaObIJIaH ryyraH AJIMaMOeT

155 MOHJIOOHbI Tepe~ OH~Y ~eHT,

caKaJIapLIH KOMY ~eHT,

KeKYJIAepYH KLIpKTbI ~eHT,axaHbIM KaTTbI allTLI ~eHT,

aCTLIHa Kono KOMY ~eHT,

160 KeTepTnen KypaH TaHbI~bI,

xai1ALlpOai1 KHTen OKY1J.Y!

Kapa-Ka~LIH OaJIaCbIKaOLIJIaH ryyraH AJIMaMOeT'MeH EycypMaH OoJIOM!' ~enT.

165 AJIMaMoeTKe Tall qbIHLI KOi1~y,

AJIMaMoeT qan~LI aJIO~bI:

'KeKypeKKe xaH KOllOM,

KeMeKei1re THJI KOllOM,an xapLIrbI DOC OOJIOM,

17 0 e3Y~-MHHeH ~OC OOJIOM-

aHaH KHnH HqeMHH!'

KeKqe TyPyn anTTLI ~eHT:

'KeJIreH OHp aRK MeHHKH,

KeTKeH OHp aSlK ceHHKH!'

175 AH xapblrbI DOC OOJI~Y,

AH~ap-KaH YYJIY 3p KeKqe

KyqaKTallbm ~OC OOJI~Y.3H~H AJIMaMoeT qaH HllTH.

AJIMaMOeT qaH~bI HqKeH COR,

180 Typyn KeKqe aHTTbI ~eHT:

'KeKypeKTe xaHbIM OHp', ~e~H

'KeMeKeHre THnHM OHp!' ~e~H

'3~H MeH 3JIHMe oapanH,

MeHH~ XypTyMa oapaHH,185 3nHM MeH anTbm KepenH,

XypTYM MeR aHTbm KepenH!

3nHM THnHM aJIoaca,

aK Te~re oynYM qaqaHH,

KbI3bIn qOKTYY OnpoTTYH

190 KaHbIH enTYPyn KaqaHH!

3JIHM THJIHM aJIca', ~e~H

anTbI YY ny OHPOTY

cry aRKKa KopKyn KHpHn KeTKeH

yq aTa )!yny EycYPMaH

19 5 HqHHe KHpHn OapaJIbI!

MaJI~bI KaTKa CaJI~blpbm.

MaJIAbI aJIaJIAan aJIaJIbI!EYJIAY KaTKa CaJI~blpbm,

oYJIAY aJIaJIAan aJIaJIbI!

200 EycypMaH KOOMbIHaH 8Tyn KeTenH!'AJIMaMOeT aTKa MHH~H.

~

gel blYIgml kestiriver,sakallm koyuver,

saylanm ktrpunver,kalpagm siisiinii kaldmver,0 zaman kitabt okuyabi}irsin,Kur'an'lml anlayabi}irsin."

Kaplan dogan Almambet,blYlgml kestirdi,sakallm koyuverdi,

Saylarml klrpurdl,mukaddes kitabl bir ayu,sonra online koyarakKur'an'l yardlmslz okudu,kendi kendine okudu.Kara Han'm er oglukaplan dogan Almambet:"MiisIiiman olaYlm." dediAlmambet'e yanagl koydu.Almambet yaYI yine almadl."Gogsiime hen can koyaYlm,agzlma hen dil koyaYlm,

ay l~lgl gibi solaYlm,senin ile clost olaYlmondan sonra yaydan iyerim!"0 vakit Kokyo kalklp dedi:"Bu gelen yanak benim olsun,giden yanak seninki olsun!"

Ay l~lgl gibi soldu,Aydar Hanin oglu Kokyokucakla~lp clost oldu.0 zaman Almambet yayt iyti.yaYl iyip bitirinceEr Kokyo'ye dedi ki:"Gogsiimde carom var ~imdi,agzlmda dilim var ~imdi,artlk kavmime doneyim,artlk yurduma VaraYlm,kavmimle konu~aytm,

yurdumla konu~aYtm,balk soziimii dinlemezse,hazinemi sayaytm,Kor gibi yanan Oyrot'unhamm oldiiriip kayaytm!Kavmim soziimii dinlerse,alu Oyrot oglunukorkudan su boyunca kayaniiy ata oglu miisIiiman

iyine girip kalaYlm!Mall yazarak sayaYlm,mall helal yapaytm!Millkii de yazarak sayaYlm,millkii helal yapaYlm!, MiisIiimanlarla ya~ayaYlm."

Almambet atma hindi,

ALMAMBET'tN MUS LUMAN OLUP KOK~O'YO TERK ETMESt 25

~

ataslmn calcka ciirdii,Ataslmn ii:viinokiripkelse Almambet.Asalau maliyklm, atam!' dedi.Salam berse Almambet,elik bergen adam cok,tufa kalgan adam cok.Almambet ottun ba§mdatufa kaIIP'aytt'ele:'Tuudurbay tuna ~okson~ii !

U~urbay kurup kalsan~l!Calgan diiiino mmda deyt,cay diiiinoli>r ~da deyt!A diiiino-minen'bu diiiino,cak§lllk ca~lm bilelik!"Kurkuldabat kualdat"Kuran tilin bilelik!Meke-minen bey§tinortosunan tileylik! .

Bis Busumlan bololuk!Kene~ kebin kllInar!Erten kelip ugayn!Atlmmn ba~m bur' albaymm,o~u cerde tur'albaymm.'Kabllan tuugan Almambet

o~u iiydon \;Iktl deyt,Kll-cirenin mindi deyt,kll kobiison kiydi deyt,eldin ~etine kelip cattl,coomn betine kelip cattl.Taktaslnda l(ara-kanelin-curtun ,;iyp aldltaktadan turup ayttl deyt:, Arkar ciirbcjs klyadan,

atadan calgl5 uyadan,e<;:kiler ciirb'JS klyadan,eneden calgl s uyadan,cumurtkadan ak edi,bir catlndan tak edi!Kan Almambet calglslm

kantlp mmday kep ayttl?Kalin OrmOJ1 kop curtum,bu Almambet uulumdubir kosiimo korsotpoy,erten karmap oltiir-

atlp salgan ogumdu,katuu ~I~kan bogumdu!'Curtu Kang:l ayttl deyt:'<::aldlratpay uuk ~e<;:ebis,§an§ltpay biirkiit alabls,suunun ba~ln kostoybiis!'Kan anda rump ayttl:'Kalin ormon kop curtum,men senden aynlbaym,

babasmm yurduna dondil.Babaslmn evinegirerken Almambet:"Selamunaleykilm, babam." dedi.Selam verince Almambet,kimse selam almadl,kimse yerinden kalkmadl.Almambet ate~in ba~mag~ti sonra dedi ki:"Dogmaz olup kalsa idin,muvaffak olmadan kuruyasm,burasl yalan dilnyasl,otesi ger~ek dilnyasl,0 diinya i~in burada

iyiyi ogrenelim."Kul hiivallahu Ehad"Kur'an dilini bilelim.Mekke ile behi~tinortasml alallm!Biz miisliiman olallm!Aramzda gorii~iin,

yann geliD anlarlm,atlmm ba~ml ~eviremem,bu yerlerde kalamam."Kaplan dogan Almambetevden dl~anya ~Iktl,al atma binerekkll zlrhlm giyindi,halklmn yamna gelip

dii~mamn kar~lsma geldi.Tahtmda oturan Kara Hankavmini yurdunu topladltahtmdan kalklp dedi ki:

"Dag koyunu aynlmaz kayasmdanne de babasmdan, yuvasmdan,

geyik aynlmaz kayaslndanne de anasmdan, yuvasmdan,.yumurtadan ak idi 0,ana karnmda tek idi o!Almambet, biricik oglum benimseD bana bOyle nasll dedin?Ey yurdumun slk ormambu Almambet oglumubir daha gozilme gostermeerkenden oldiir beni.0 firlaml~ okum idi,katl sl~llml~ hokum idi."Yurt halkl Han'a dedi ki:"Sessiz ~ekeriz okumuzu biz,baglrtmadan bilrkiltilnil allveririz,suyun da ba~lna gotilrilveririz!"Han da ~oyle cevap verdi:"Ey orman gibi Slk kavmim,hen senden hi~ aynlmam,

aTaCbIHblH )KaKKa )KYPAY.

ATaCbIHbl~ yitYHOKHpHn KeJIce AnMaM6eT

205 .Acanay MaJIHHKbIM. aTaM!' AeAH.

CanaM 6epce AnMaM6eT.

eJIHK GepreH ~aM )KOK.

rypa KanraH ~aM )KOK.

AnMaM6eT OTryH 6awbIHAa

2 1 0 rypa Kanbln atiTT'3JIe:

'TYYAyp6aH ryHa qOKCO~qy!yqyp6ati Kypyn Kanca~qbI!)KanraH AYYHO MblHAa AeHT.

)KaH AYYH9JIOP aHAa AeHT!

215 A AYYHo-MHHeH 6y AYYHO.

)KaKWblJIbiK )KaHblH 6HJIeJIHK!

"KypKYJIAa6aT KyanAaT"KypaH 1"Hn"H 6HJIeJIHK!

MeKe-r.t"tteH GeHllrmH

220 OprocYHaH THJIeMHK!

EHC EycypMaH 60JIOJIYK!

Ke~ew Ke6HH KbIJIbl~ap!

3p-reH KeJIHn yraHH!

ATblMHblH 6awblH 6yp'an6atiMblH.

22~ owy JlCepAe ryp'an6aHMblH.'K~6bIJIaH TYyraH AnMaM6eT

owy YHAOIi qbIKTbl AetiT,

KbIJI-)KHpeHHH MHHAH AeHT,KblJI K96YC9H KHHAH AeHT.

230 3JIAHH qeTHHe KeJIHn )KaTTbl.

)KOOHblH GemHe KeJIHn )KaTTbl.

TaKTaCblHAa Kapa-KaH3JIHH-)KYPTYH )KHHn aJIAbl

TaKT~aH rypyn atiTTbl AeHT:

235 'ApKap )Kyp6oc KbISlAaH.aTa,[\aH )KanrblC YSlAaH.

3qKHJIep )Kyp6oc KblMaH,3HeAeH )KanrblC YMaH.

)KYMYpTK~aH aK 3AH,

24 0 6Hp )KaTblH.!\aH TaK 3AH!

KaH AJIMaM6eT )KaJIrblCblM

KaHTbln MblHAaH Ken aHTTbl?

KaJIbl~ OpMOH Kon )KypTYM.

6y AnMaM6eT yYJIYMAY

245 6Hp KOCYMO KopceTnoH,

3pTeH KapMan OJITYP-aTbln canraH orYMAY.

Karyy qblqKaH 6orYMAY!'

)KypTy KaHra aHTTbI AetiT:

250 'qaJIAblpaTnaH YYK qeqe6HC,

wa~wbITnaH 6YPKyr ana6b1c.CYYHYH 6awblH KOCTOH6yc!'

KaH aHAa Typyn aHTTbl:

.'KanbI~ OpMOH Kon )KypTYM,

255 MeH ceHAeH aHpblJI6aHM,

26 MANAS DESTANI

anTbIH,!\aH KblnraH 3ep TaKTaH

e3YM )Kepre TYWneHMYH,3WHKTJ1 e3YM a1JnaHMbIH-

KaH 6aIIIbIM Kapa 6on6oH6bI?

260 AH1JblrbI anTbIH

TYY 6on~y,aJITbI caR Kapa KOn 60nAY.

KbITaMbIH Kony KblpK CaR 6onAY,

OpYCTyH Kony OH caR 60MY:

AnMaM6eTmH 6y )KOnYH

265 Tocyn )KaTTbI OIIIY Kon.

T~ arapbIn aTKaH,!\a,

KYH Kerepyn 1JbIKKaH,!\a,Ka6bInaHTyyraH AnMaM6eT

Kbln-)KHpeH,!\H MHH,!\H AeHT,270 Kbln Ky6ecYH KHMH AeHT.

YH~y KeCTen )KYP~Y AeHT.

KbITaHAbIH Kony. KblpK caR Kon,

OpYCTyH Kony oHcaH Kon

eTyn KeTm AnMaM6eT,2 7 5 anTbIH TaKTaHbI~ ycTYH,!\e onrypraH

aTaCbIHbI~ ycTYHe KHPAK:1 Acanay MaranHHKbIM!' ~eAH.

CanaM aHTca AnMaM6eT.

enHK )KOK 6onAY aTaHbIH.

28 0 AnTbIHAaH KbInraH 3ep TaKTa,

aHaH TYIIITY aTaCbI,

3IIIHKTJ1 e3Y aIIIKaHAa,

Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT

aTaCbIH KapMan an~bI AeHT:

285 'Tyy~yp6aH TyHa qeKCe~1JY!

Y1Jyp6aH Kypyn KanCa~qbI!A ~yYHe-MHHeH 6y AYYHe

)KaKIIIbInbIK cypan KerenK!

KbIn1Ja KbI3bIn )KaH,!\apra

290 "KynKYMa6aT KyanAaT"KypaH TJ1nKH 6HnenH!

EHC EycYPMaH 6onony!

KanbIPAbIH KaHbI 60nrOH1JO.

EycYPMaH Kyny 6onony!295 ATacbI Typyn aHTT'3ne:

.A ~YYHe-MHHeH 6y ~YYHe

)KaKIIIblnbIK )KaHbIH 6Hn'en6ei1M,

MeKe-MHHeH 6ei1IIITJ1H

opTocYHaH an:an6aHM,300 MeH EycypMaH 6on'on6oHM!

Qa6yyqy 6onco~, 6ac MbIHa!

Tery1JY 6onco~, KaH MbIHa!'

Kapa-KaH 6y KenTK aHTbID,

YHAeH 1JbIrbID 6apAbI AeHT,

305 Kapa 6eAeYHH MHHAK AeHT,KenAY KeCTen )KYPAY AeHT.

Ka6bInaH TyyraH AnMaM6eT

3HeCKH KeCTen oKTonAY,

alundan kllgan zer taktanoziim cerge tU§poymiin,

e§iktioziim a~paymm-kan ba§lm kara bolboybl?AY~lgl alun "

tuu boldu,alu san kara kol boldu,Kltaydm kolu j~rk san boldu,Orustun koluon san boldu:Almambettinbu coluntosup catulo§u kol.Tan agarlp atkanda,kiln kogoriip ~I:kkanda,kabllan tuugan AlmambetKlI-cirendi rnindi deyt,kll kiib6siin kiydi deyt,Uydii kost6p ciirdii deyt.Kltaydm kolu, kIrk san kol,'Orustun kolu on san kol,otiip ketti Alm:lmbet,alun taktamn ii:,tiindo olturgan.atasmln iistiino kirdi:'Asalau magali~{klm!' dedi..Salam aytsa Almambet,I~lik cok boldu :ltamn.Alundan kligan zer takta,:anan tii§tii atasJ.,I~§ikti ozii a§karJda,kabllan tuugan Almambet:atasm karmap aldl deyt:'Tuudurbay tuna ~oks6n~ii!

U~urbay kurup kalsan~J.!A diiiin6-minen bu diiiin6I~ak§lilk surap keteli!KIi~a klzll candarga"Kulkuldabat kualdat"ikuran tilin bileli!:Bis Busurman bololu!Kaplrdm kam bolgon~o,Busurman kulu bololu!Atasl turup aytt'ele:, A diiiino-mineill bu diiiin6

l~ak§liJ.k carIn bil'elbeym,Meke-minen bey§tinIDrtosunan al'albaym,Imen Busurman bol'olboym!Ir;abuu~u bolsoii, bas mma!Togii~ii bolson, kan mlna!'Kara-kan bu kepti aytJ.p,Iliyd6n ~lglp bardl deyt,Ikara bedeiini mi.ndi deyt,Ik61dii k6stop curdii deyt.Kablian tuugan AlmambetI~nesin kost6p olktoldu,

altm tahtlmdan asIa,hen yerlere inemem,kendim kaplYI a~arnam.Han ba§lm lekelensin mi?:'Nakl§lan alun hilalli

sancak goriindti,alu kol ordu gortindti.~inlinin kirk kol ordusu gortindii,Rusun on kol ordu gortindti:Almambet'in yolunubeklemege ba§ladl bu ordu.Tan yeri agarlp,

gtin goriintip dogarken,kaplan dogan Almarnbet,au Kil-ciren'e binerekktl zlrhlm giyerek,baba evine dogruldu.~inlinin kirk kol ordusuRuslarm on kol ordusuaraslndan ge~ip gitti Almambet,alun tahunda oturanbabasma gitti o."Selamunaleyktim, baba." dedi.Selam veren Almambet,babasmdan cevap almadl.Alun kapll tahundanderken indi babasl,bizzat kaplYl a~arken

kaplan dogan Almambet,babasInI tutup dedi ki:"Evlatslz kalasm,

btiytitemeden kuruyasln,gel bu dtinyada obiirii i~iniyilik ederek ~all§allmktldan ince, klzll can lara"Kul htivallahu Ehat"Kur'an dilini bilelim,hep mtisltiman olallm.Kafire han olmaktansamtisliimamn kulu olallm."Babaslo vakil dedi ki:"Ne bu dtinyaya ne obiiriineyara§an iyiligi hen bilemem.Mekke ile behi§tinarasml alamam,hen mtisltiman olamam,gel istersen ba§lml kes,ko§ istersen kamml dok!"Kara Han ooyle diyerekevinden ~Iklp gitti.Kara atlna binerek

gole dogru seyirttiKaplan dogan Almambet,anaslna saldlrlp

.

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YU TERK ETMESl 27

.~

KblnblqblH cypyn anbln,

310 3HeCHHe )l(eTHn aHTfbl AeHT:

'ATeKeMe cyyneUITYM,

Ken Ken aHTbln CYPMbIM,

"A AYYHe-MHHeH 6y AYYHe

)l(aKUIblnblK )l(aHblH 6HnenH!

315 EHC EycYPMaH 6onony!"

CypacaM-Aa 6on6oAY,aTeKeM ceCYM an6Mbl:

"A AYYHe-MHHeH 6y AYYHe

)l(aKUIblnblK )l(aHblH 6Hn6eHMHH,

320 MeKe-MHHeH 6eHUlTHH

opTocYHaH an6aHMb1H,MeH EycypMaH 6on6oHMYH!"

ATeKeMHHH cecy 6y 3AH.

OH 3KH aHnap KeTepreH

325 OMypTKaMbI CbICTaTfbIM,

Tap Kypcarbl~ Ke~HTfHM,TaUI 3MqerH~ 60UIOTfYM!-

CeH 6ana~Hbl TaUITa6a!'

3HecH aHTfbl yynYHa:

330 'Kapa-KaH 6apca, 6apaMblH,

areKe~HeH aHpbln6aHM!

ACTbI~HaH MaM 6yy6acblH!

ApTbl~HaH MaM Kyy6acblH!MeHeH 6YPYH ceH 6apca~,

335 KecY~HYH KblpblH Calla )l(YP!'

AHAa aHTfbl~ AnMaM6eT:

'AK Te~re 6ynAY qaqaHH,

Kbl3bln qOKTYY OHpOTfYH

KaHblH enTyPyn KaqaHH!

340 KanblPAblH KaHbl 60nrOHQO,

EycYPMaH Kyny 60nOHH!

AnMaM6eT 3HeAeH Qblrbln,

Kbln-)I(HpeHHH MHHAH AeHT,Kbln Ky6ecYH KHHAH AeHT,

345 AnMaM6eT 3HAH )l(YPAY.

Kblp )l(arblHAa KblTaH Kony

KblpK caH Kon 6onyn )l(aTblp,

OH )l(arblHAa Opyc Kony

OH caH Kon 6onyn )l(aTblp.

350 Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT

Kapa 60nOT KblnblIJblH

6Hp TeTHrH qblrapbln

6Hp KonUIyTyn KOHAbl AeHT,Kbl3bln IJOKTYY Ken OHpOT

355 Te~ )l(apblna 6epAH AeHT,AnMaM6eT eTyn Kene )l(aTblp.

KoJlAYH Ke6YH eTyn KenreHAe,6Hp caH TypraH KanMaKKa

KapMan anbm ca6blHaH,

360 cyypyn anbln Ka6b1HaH,

UIblnTen KblnblIJ )KH6epAH-

Kbl3bln QOKTYY Ken OHpOTfYH

klll~m SUrUlp allp,enesine cetjip ayttl deyt:, Atekeme s,uiilo~llim,

kop kep aYltlp suradlm,"A diiiino-rl1inen bu diiiinocak~lllk caym bileli!Bis Busumlan bololu!"Surasam-da bolbodu,atekem sostim albadl:"A diiiino-nl1inen bu diiiino

cak~lllk caym bilbeymin,Meke-minen bey~tinortosunan albaymm,men Busunnan bolboymun!"Atekemnin sosii bu edi.On eki aylar kotorgonomurtkafidl slstatlIm,tar kursaglfi kefiittim,

ta~ em~egifi bo~ottum!-SeD balafirn t~taba!', .Enesl ayttl uuluna:'Kara-kan tlarsa, baramm,atekefinen aynlbaym!AslIfinan aclam buubasm!Artlfinan adam kuubasm!Menen burnn seD barsafi,kosiifiniin kmn sala ciir!'Anda aytlIii Almambet:, Ak tefige buldu ~a~ayn,

klzll ~oktull Oyrottunkarnn ollliriip ka~ayn!Kaplrdm karn bolgon~o,Busurman Iculu boloyn!Almambet c~neden ~Iglp,KIl-cirenin mindi deyt,kll kiibosiin kiydi deyt,Almambet (~ndi ciirdii.Klr cagmda Kltay kolukIrk san kol bolup calIr,oy cagmda Orus koluon san kol bolup calIr.Kabllan tuulgan Almambetkara bolot IClII~mbir tetigi ~I.ganpbir kop~utup koydl deyt,klzll ~oktull kop Oyrottefi carita bl:rdi deyt,Almambet 5llip kele calIr.Koldun kobiin ollip kelgende,bir san turgan Kalmakkakarmap allp sabman,suurup allp kablnan.~Iltep kllI~ ,::iberdi-klzll ~oktUlI kop Oyrottun

klllcml SlYlrdl,anasma dedi ki:"Babam ile gorii~ttim,bir ~ok sozle yalvardlm:"Diinya ve ahiret i~in

yara§arn bulallm,biz miisliiman olallm!" dedim.0 miisliiman olmadl,soziimii dinlemedi."0 diinya ile bu diinyayayakl~an iyiligi bilmem ben,Mekke ile behi~tinortasml istemem.Ben miisliiman olamam!" dedi.Babamm sozii bu idi.On iki ay beni ta~ldm,

omurgarn slzlattIm,dar kamml bollattIm,ta~ memeni yumu~attIm,sen oglunu gel kovma!"Anasl dedi ki ogluna:"Baban gidince ben de giderim,ben Kara Han'imdan aynlmam!Sana kimse karl~masm!Kimsecik arkandan gelmesin!Benden evvel sen gidersen,bizi unutma sakm sen!"Almambet ~oyle dedi:"Ak tenge pulumu sa~anmkor gibi yanan Oyrot'unharnrn oldiiriir ka~arlm!Kafire han olmaktansamiisliimana kul olurum."Almambet anaSlnl blraktpKtl-ciren'e atladt,kll zlrhml ku~andt,Almambet ~Iklp gitti.Bir tepede ~inlininkIrk kol ordusu durmu~tu,

a~aglsma yaYllml~tIRus'un on kol ordusu.Kaplan dogan Almambet,kara ~elik klltclnlkmmdan slYlrarakbir vurup geri ~ekti,kor gibi yanan kalabaltk Oyrot'uortasmdan yararakge~ti arasmdan Almambet.Halkm yanslrn ge~incekabzasma el atIpklllclrn klrnndan ~tkardl,bir Kalmuk kiimesinebir yaman darbe indirdi.Kor gibi yanan kalaballk Oyrot

28MANAS DJESTANI

I

oft kiiygon nc~medey

Sapmllp Catlp kaldl!Bir saptln ba1imda turgan eken,altlndan koktil caykagan,siiilloso ciyn tarkagankandm uulu I<:ara~a bar eken-

karaingensalsa i:vbegen,

ba§ma dafikarl tiybegen,tala cerdin ktrsasl,san cindin mlrsasl,Orustan ~lkkan eken deyt!Almambet ba't1r ayttl deyt:'Mma diiiino-minen bu diiiino

cak§ulk surap baramm,ktl~a ktzu camma

klyamat tiler baramm!Ktzu ~oktuu Oyrottunalasm ala ka~pladlm,kulasm kuua ka~padlm...!Medinenifi sari talagabir tii§iiriip albasam,seni bir Kuday'~an

bir tilep salbasam...'Almambet bat.lr mlm aytlp,

Oyrottu kostop ciirdii deyt,klZU ~oktuu ktip Oyrotdiirkiin-diirkiin boldu deyt,arl§lfi uzun Almambetcelegin cerden 1:iirdii deyt,kotiinon kuup Iceldi deyt,klZU bir ~oktuu Oyrottukiln ~lgl§ kostoy siirdii deyt!'Bekip bir kalgan bey§tine§igin a~kan Er Ko§oy,

bay lamp kalgan bazardln,caJun bir a~kan Er Ko§oy!Aruufi turat ba§lfida,:irbaglfi turat ka~lfida!Arbaktanfi koldosun,beri§telerifi kot(irsiin!C~aktrgan iiniifi azanday, Kocom,ba§lfida seIde kazanday, Kocom!

Beri§teler kotor:;iin,arbaktanficoloslin!'j\lmambet cele~:ti

cerden tiirdii deyt,~:IZII bir ~oktuu Oyrottu~:iin ~lgl§ kostoy siirdii deyt.'Kokiirokto carulm, bir dosum,komokoydo tilim, bir dosum-beri§teler k6torsun !I<~zu bir ~oktuu Oyrottunalasln ala ka~pacllm, .

9pT Kytir9H HeMe~etiCanbIpbIJIbill XaTbIn KaJI):I.bI!

365 Bnp canTbIH 6allIbIH~a rypraH 3KeH,

aJITbI~au K9KYJI xaHKarau,CYYJI9C9 xntiH TapKaraH

KaHAbIH YYJIY Kapaqa 6ap 3KeH-Kapa ImreH

CaJIca nU6ereH,3 70 6allIbIHa ~a~KaH THU6ereH,

Tana xep~nH KbIpcacbI,

cau xn~nH MbIpcaCbI,

°PYCTaH qbIKKau 3KeH ~eUT!AnMaM6eT 6aTbIp atilTbI ~eUT:

375 'MbIHa ~yYH9-MnHeH 6y ~YYH9

XaKllIbIJIbIK cypan 6apaMbIH,KbIJIqa KbI3bIJI XaubIMa

KbISIMaT THJIen 6apaMbIH!

KbI3bIJI qOKTyY OUPOlTYH

3 8 0 anaCbIH ana KaqnMbIM,

KYJIaCbIH Kyya KaqnMbIM...!

Me~HeHn~ capbI 1'aJIara

6np TyllIypyn an6acaM,

ceHn~ Ky~a~aH

6HpTHJIen can6acaM...'3 8 5 AnMaM6eT 6aTbIp MbIHbI aUTbm,

OtiPOTTY K9CT9n xyp~y ~eUT,KbI3bIJI qoKTyY K9n OUPOT

~YPKYH-~YPKYH 6oJI~Y ~etiT,apbIllIbI~ Y3YH AnMaM6eT

39 0 XeJIernH xep~eH TYp~y ~eUT,

Ke-ryH9H Kyyn KenAn ~etiT ,KbI3bIJI 6np qOKTyy OUpOlTY

KYH qbIrbIlli K9CT9U cyp~y ~eHT!

'BeKnn 6np KanraH 6eHllITHH

395 311InrnH aqKaH 3p KOllIOH,

6aHJIaHbIn KanraH 6a3ap~bIH

XOJIYH 6np aqKaH 3p KOllIOH!

Apyy~ TypaT 6allIbI~a,

ap6arbI~ TypaT KallIblMa!400 Ap6aKTapbI~ KOJI~OCYH,

6epnllITeJIepn~ KeT9PCYH!qaKbIpraH YHY~ a3aMaH, KO)KOM,6allIbIMa ceJI~e Ka3aMaH, KO)KOM!

BepnllITeJIep K9TePCYH,405 ap6aKTapbI~ XeJIocYH!'

AnMaM6eT XeneKTH

)Kep~eH TYP~Y ~eHT,KbI3blJI 6np qOKTYY OHpOlTY

KYH qbIrbIlli KeCTeH cYP~Y ~eHT.

'KeKypeKTe xaHbIM, 6np ~OCYM,41 0 KeMeKeH~e TnJInM, 6np ~OCYM-

6epnllITeJIep KeTepcYH!KbI3blJI 6np qOKTYy OHpOlTYH

anaCbIH ana KaqnMblM,

sonmti~ bir yangm gibidevrilip kaldllar.Bir ktimenin ba§mda durdualtIn ba~llgl dalgalanan,sozleri toplu halkl dagltanhamn oglu biT Kara~a vardl.Kara di~i deve konsa,

dontip bakmaz,ba§ma degnek degmeyen,dtiz ovanm ~emberi,bir ~ok YIgmlarm efendisi,asll Rusluktan ~lkml~tl!

ErAlmambetdedi ki:"Bu dtinya ile obtir dtinyayaiyilik ederek ~all~acaglm,kll gibi ince cammaahreti yalvaracaglm!Kor gibi yanan Oyrot'tanala atlanm allp ka~madlm,kula atlanm allp ka~madlm!Medine sahrasma ~imdidti~tiriip neden almayaYlm,seni Tann'dan

nasll istemeyeyim?"Almambet boyle deyipOyrot'un tisttine atIm stirdu.Kor gibi yanan kalaballk Oyrotkorkudan birbirine girdi.Ar~tan uzun Almambet

bayraglm Jerden kaptl,arkalanndan gitti.Kor gibi yanan kalaballk Oyrot'u

gtin dogu~una dogru surdu!"Kapall kalan behi~tinkaplslm a~an Er Ko~oy,kapamp kalan ~a~mlnyolunu a~an Er Ko~oy,~erefin duruyor ba§lnda,ervahm duruyor yamnda!Ervahm yardlmcm olsun!Meleklerin yardlmcln olsun!Sesin ezan gibi otsun, efendim!Sangm kazan gibi olsun, efendim!Melekler yardlmcm olsun!Ervahln yardlmcln olsun!"Almambet

bayraglm kaptl,kor gibi yanan Oyrot'u puskurttu

gunun dogdugu yerlere."Tendeki camm, biricik dostum,agzlmdaki dilim, biricik dostum,melekler yardlmcln olsun!Kor gibi yanan Oyrot'tanalaca atml allp ka~madlm,

ALMAMBET'tN MiJSLUMAN 01.UP K6K~6'YU TERK ETMESt29

~

~~

kula atml kovalamadlm!Yaratan'lm! Sana ne yaptIm?Kudret! Sana ne ettim?"Almambet eteginin birinibiT yamna kIstIrdl,sol etegini sol yamna

kaldmp slkI§tIrdl,sol elindeki mlzraglsol elinden ~lkardl,sag eline alarak

"Kok~o, Kok~o!" dire baglrdl.Kok~o'niin melegi aciz kaldl.Manas'm ervahl

agZlna girdi,Manas nidaslyla haykIrdl,saYlslz erin feryadmlAlmambet bahadlr haykIrdl,saYlslz atIn tepinmesiniKJI-ciren yansittl.

Kalpaklardan daglar yaptI,Kalmuk hlrkasmdan evler yaptI,hazinenin hepsini sa~tI!Kor gibi yanan Oyrot'unhamm oldiiriip ka~tI!

Aym l§lklan soldu,Aydar'm oglu Kok~o han'lkucaklaYlp dost oldu:"Ben Musliiman oldum." dedi.

Ak§am olup giin batIncasular karanp herkes yatIncakor gibi yanan Oyrot'un cesetlerininat ile ustlerinden ge~ti.Ova ortasmda biT tepeyebuyuk ceddi Kambar Han,kendi babasl Aydar Han,kendisi, Aydar Han'In ogludonek dogan Er Kok~o,Er Kok~o kendi de geldi.Once fast geldigi biT yerdeKok~o'yu tamdlgl bir yerdeEr Almambet dedi ki:

"Selamunaleykiim,Er Kok~o, dostum!"

"Aleykumselam,Almambet, dostum!

Sag selamet kaldm ml, dostum?""Sag selamet kaldlm, dostum!Sag selamet donup geldim, dostum!Kavmim sozumu dinlemedi, dostum,anam da sozumii dinlemedi, dostum,yurdum da soziimu dinlemedi,hamm da sozumii dinlemedi, dostum.tebam da sozumii

dinlemedi, dostum!

~

KynacbrH Kyya KaqnMbrM...!415 )J(acaraH! Caa He xaCTbrM?

K YAP9T! Cara He KbmAbrM?'

AnMaM6eT 6y 3TerHH 6y xaKKa

6ynKyn anbrn KbrCTMbr,con 3TerHH con xaKKa

420 6ynKyn anbrn KbrCTMbr.Con KonYHAa Hai13aHbr

con KonYHaH qbrrapbrn

o~ KonYHa aJlAbr AeHT.

'KeKqe, KeKqe!' AeAH AeHT,

425 KeKqeHYH 6epHWTeCH 6ac oonAY:

MaHaCTbI~ ap6arbI6Hp OOCbrHa KHPAH AeHT,

MaHaCTan ypaaH CaJlAbr AeHT:

CaH 3PAHH KbIHKbrparbrH

AnMaM6eT 6aTbrp canAbr AeHT,4 3 0 caH aTTbIH Ay6YpTYH

Kbrn-XHpeH 6YYAaH CanAbr AetiT!TonycYH TooAaH KbmAbI AeHT,

KypMeHYH yHAeH KbrflAbI AeHT,aK Te~re 6ynYH qalllTbI AeHT!

435 Kbr3brn 6Hp qOKTYY OHPOTTYH

KaHbrH enTypyn KalllTbr AeHT!

AH x<apbrrH 6oc 6oflAY,

AHAap-KaH yyny KaH KeKqe

KyqaKTalllbrn AOC 6oflAY-440 'MeH EycypMaH oonoM!'Aen.

KyrYM KHpe, KYH 6aTa,Kalil Kapapbrn, 3n x<aTa,

Kbr3bm qOKTYY OHPOTTYH

enYKTeH aT qypKaTbrn qbrKTbr.

445 )J(ep OPTOCY KeK Ae6e

apr'aTaCbI KaM6ap-KaH,

6epr'aTaCbr AHAap-KaH,AHAap- KaMbrH 6anacbl

aHna~rbrC TYyraH 3p KeKtJe,450 3p KeKqe KenAH AeHT.

naSI yqypalllKaH x<epHHAe

3p KeKtJeHY KepreHAe,AnMaM6eT 6aTbrp aHTTbr AeHT:

'Acanay ManHHKHM,

3p KeKtJe, AOCYM!'455 '3nHKHMe canaM,

AnMaM6eT, AOCYM!CaK CanaMaT OOflAYf\6bI, AOCYM?'

'CaK canaMaT 6onroMYH, AOCYM,

carbrH6aH 3CeH KenreMHH, AOCYM!

3nHM 6Hp THnHM an6aAbr, AOCYM:

460 3HeM 6Hp THnHM an6Mbr, AOCYM,

X<YpTYM 6HP THnHM an6M'aH,KaHbrM 6Hp THnHM an6M'ait, AOCYM,

Kapa 6Hp THnHM

an6M'ait, AOCYM!

kulasm kuu~1 ka<;padlm...!Casagan! Saa ne castlm?Kiidrot! Sag,l ne klldlm?'Almambet bu etegin bu cakka

bulkup aIlp :iCIstadl,sol etegin sol cakka

bulkup aIlp iiCIstadl.Sol kolunda nayzanlsol kolunan 'rlgarlPon koluna aI,jl deyt.

'Kok<;o, Kok<;o!' dedi deyt,Kok<;oniin b~ri§tesi bas boldu:Manastlfi arbaglbir oosma kirdi deyt,Manastap unlan saldl deyt:san erdin klyklragmAlmambet b;ltlr saldl deyt,san attln diibiirtiinKII-ciren buudan saldl deyt!Topusun toojay klldl deyt,kiirmoniin ii~rdoy klldl deyt,ak tenge builln <;a§tI deyt!KIZII bir <;oktuu Oyrottunkamn oltiiriip ka§tI deyt!Ay cangi bos boldu,Aydar-kan uulu Kan Kok<;okU<;akta§lp dog boldu-'Men Busurrrtan bolom!' dep.Kiigiim kire, kiln bata,ka§ kararlp, (:1 cata,klZ11 <;oktuu Oyrottunoliikton at <;urkatlp <;lktl.Cer ortosu kijk dobo

arg'atasl Kan.1bar-kan,berg'atasl Aydar-kan,Aydar-kandm balaslaylangls tuu!~an Er Kok<;o,Er Kok<;o kel.di deyt.

Baya u<;ura§kan cerindeEr Kok<;onii korgondo,Almambet b,ltlr ayttl deyt:'Asalau maliykim,

Er K6k<;o, dosum!''Elikime salam, Almambet,

dosum!Sak salamat It>oldunbl, dosum?''Sak salama! bolgomun, dosum,saglnbay eserl kelgemin, dosum!Elim bir tilin.1 albadl, dosum:enem bir tilim albadl, dosum,curtum bir tillim albad'ay,kamm bir tilim albad'ay, dosum,kara bir tilim

albad'ay, dosum!

30 MANAS DESTANI

"'~,j!i

AK Te~re 6ynYM Ak tefige bulum Hazinemi bu

tJatJKaMblH, AOCYM! ~a~kamm, dosum! ugurda sa~tlm, dostum.465 Kbl3b1n 6Hp tJOKTYY OilponYH, AOC:YM, KIZII bir ~clktuu Oyrottun, dosum, Kor gibi yanan Oyrot'un hamnl

KaH enTypyn KatJKaMblH, AOCYM! kan oltiiriip ka~kamm, dosum! oldiirdiim de ka~tlm, dostum!)J(a6blrbl~ Mail KblnaM, AOCYM, Cablglfi may kllam, dosum, ZaYlflanm semirteyim, dostum,xaMbl xypTy~ 6ail caml curtufi bay biitiin yurdunu zengin

KblnaM, AOCYM: kllam, dosum: edeyim, dostum,TyHAyry~eH Mail tiindiigiifidoln may bacasma kadar rag doldurup

KblnaM, AOCYM, kllam, dosum, zengin edeyim, dostum,470 TyrenAeil6Hp xypTy~ 6ail KblnaM! tiigoldoy bir curtufi bay kllam! kavmini zengin kllaYlm, dostum.

ToMoroo~an KailTaMblH, AOCYM, Tomogo ofidap kaytamm, dosum, Ba§lanm diizeltip doneyim, dosturn,ToMaSlrbl~ 6ailTaMblH, AOCYM! Tomayaglfi baytamm, dosum! fakirleri zengin kliaYlm, dostum!KeMnHpre KYHPYK Kempirge kuyruk Kocakarllara kuyruk

tJaHHaTaM, AOCYM, ~aynatam, dosum, ~igneteyim, dostum,KenHf\re KeTe 6aunaTaM, AOCYM! kelifige kett: baylatam, dosum! gelinleri donataYlm, dostum!

475 3p enTypceM, Er oltiirsom, Adam oldiiriirsem

KYH 6ep6eHM, kun Iberbeym, diyet vermeyeyim,Hap enTypceM, 6yn 6ep6eilM, nar oltiirsorn, bul berbeym, cleve oldiiriirsem para vermeyeyim,KblnraHblM MHnAeT kllgamm mildet yaptlklanm i~in ceza

Kbln6acMblH, AOCYM! kllbasmm, dosum! vermeyeyim, dostum!)J(aKUIbI arblpnan KYTyn an, AOCYM!' Cak§1 aglrlap kiitiip ai, dosum!' Beni §erefimle al kaf§lIa, dostum!"KeKtJe Typyn aHnbl AeHT: Kok~o turup ayttl deyt: Kok~o kalklp §oyle dedi:

480 'KeKypeKTe xaHblM 6HP AOCYMCYH, 'Kokiirokto camm bir dosumsun, "Tende camm gibi dostumsun,

60KqOAory TOHYM 6Hp AOCYMCYH! bok~odogu tonum bir dosumsun! boh~ada elbisem gibi dostumsun,AK-KbISl3-MHHeH KeK-KbISl3, qOPOM, Ak-klyaz-minen Kok-klyaz, ~orom,Ak-klyaz ile Kok-klyaz, yigitlerim,Kapa 6Hp CYYAa KeMe XOK, qOPOM, kara bir suuda keme cok, ~orom, kara suda hi~ gemi yok, yigitlerim6HCTeH 6HP HeMe XOK, qOpo! bisten bir nt:me cok, ~oro! bizde fenallk filan yoktur, yigitlerim!

485 Kapa-KaHAblH 6anacbl, qOPOM, Kara-kandm balasl, ~orom, Kara Han'm oglu, yigitlerim,Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT qOPOM, kabllan tuui~an Almambet ~orom, kaplan dogan Almambet, yigitlerirn,

e3Y 6Hp KenAH rHYMe, qOPOM! ozii bir keldi iiyiimo, ~orom! kendisi geldi evime, yigitlerim!Kanbl~ 6Hp HailMaH Ken Kallfi bir Nayman kop Kalabaltk Nayman

xypnaH, qOPOM, curtt.rn, ~orom, yurdundan, yigitlerim,"KaAblpblH 6HneT!" Aen anraH, qOPOM: "Kadmn bil,~t!" dep algan, ~orom: en s~mesi odur, yigitlerim,

490 OOpqblH 6Hp HailMaH Ken oor~m bir Nayman kop biiyiik Nayman yurdunun

xypnaH, qOPOM, curtt.rn, ~orom, i~inden, yigitlerim,"Oron'o cynyy!" Aen anraH, qOPOM, "Ogol'o suIIJu!" dep algan, ~orom, en giizelini aldlm, yigitlerim,

Kap YCTYHe Kap xooca, kar iistiino ~:ar coosa, kar iistiine karlar yagsaKapAaH an-aK 3TH 6ap, kardan ap-alc eti bar, kardan appak eti var,Kap ycTYHe KaH TaMca, kar iistiino ~:an tamsa, kar iistiine kan damlasa,

495 KaHAaH Kbl3b1n 6eTH 6ap, kandan klzll beti bar, kandan klZl1 yiizii var,

KYAepYAeil6blnKblnAaHT, kiidoriidoy bllklldayt, ceylan gibi titreyen,Kyqyryneil qbl~KblnAailT, kii~iigiittey cflfikJldayt, enik gibi ses veren,cyynecYHAeil KepHnHn, siiiilosiindo~1 kerilip, ordek gibi siiztiliipcyynen ceCKe 3pHHHn, siiiilop sosko erinip, soylenen §eyi dinleyen,

500 Kynce KypeKTeil THIlIH KaIllKaSlT, kiilso kiiroktoy ti§i ka§kayat, giiliince kiirek gibi di§leri parlldar

KYHMeHce xblnap XblnaHaT, ktiymonso clpar clttanat, nefis miskler gibi kokan,6blnrapbl xHnyy EYYAail-6eK, bllgan cittull Buuday-bek, misk gibi kokan Buuday-bek'e6YPYKcyraH AK-3pKeq- buruksugan Ak-erke~- hem de gilzel Ak-erk~'e8KeeHe Ka6ap ailTbl~ap, qOPOM, okoono kab.lr aytlfiar, <;:orom, ikisine de haber verin, yigitlerim,

505 YIllY 6Hp xepAeH K8rncYH, Ae! u~u bir cerdt~n ko~siln, de! kalklp buraya gelsin, de!AnblCTaH 6eilMaH KeneT, Ae! Allstan beyrnan kelet, de! Uzaktan misafir geldi de!ATeKeM AilAap-KaHra ailTbl~ap, Atekem Aydar-kanga aytli'iar, Bunu babam Aydar Han'a da soyle.

YUIY 6Hp xepAaH KelllcYH, Ae, u~u bir cerdan ko~stin, de, Kalklp buraya gelsin, de!I1nrepHJlen KOHCYH, Ae! ilgerilep kollsun, de! Civarda bir yere konsun, de!

ALMAMBET'tN !vrUSLUMAN OLUP K6K~6'YU TERK ETMESt31

urn,

m,

~

Allstan bey man kelet, de!

Beymandm kamm cesin, de!'Aydar-kan uulu Er Kok~okirk ~orosum ko~~u alIp,

Klrgm-~aldll ba~~l aIlP,catkan cerine cilrdil deyt.Eki ~oro ilygo cetet deyt,bey man kabann aytat deyt.Tafi aganp :ltkanda,kiln klzarlp ~lkkanda,eki ~oro ilYtjil ~e~ti,

ko~til kelip conottil,cer tilsilno ~:ondu deyt.

Altlml~ celt: mifi kulun~lblrata baylladl,seksen cele san kulun

cergelete ba:vladl.Uzilgiln saIE:anda,bulgarl cittuu Buuday-bek

buruksugan I\k-erke~katIndardl ciydl deyt.'Sabam suluu bolsun!' dep

saktIyandan klldlrdl,'Konogo suluu bolsun!' depkon btilgarldan tiktirdi,'<;Ikta suluu bolsun!' dep~m cibekten e~tirdi,'Kazlgl suluu bolsun!' depkalaylatlp saildl deyt.

Uugun korsclfi, u~tuu deyt,sabasm korsijfi, l~tuu deyt.'Tokmogu suluu bolsun!' depsam temirden sokturdu.Koy semisin soydu deyt,kol kuu~urup turdu deyt.'Almambet k,a~an kelet?' depeki kozi tort kllIp,

o~ontup karap turdu deyt.Bulgarl Clttuu Buuday-bek

Ak-erke~tin ilyilndoolturgan eken o~ondo.'Almambet ktSlet!' dedi deyt.Okoo eki cakltan ~lkalap karadl.Ak-erke~ katln ayttl deyt:'Uy kotilno 0)0 kelse,cafigls sayar er eken:ily kotilno doc) kelse,cafiglS silillop er eken!'KIrk ~oro kelt: catlr deyt,kIrk ~oromn astlnda

Kok~o-minen Almambetokoo kele catlr deyt.KIrk ki~inin i~:indearl~lfi uzun Almambet

.m,

lm

erim!

~

im,

'~i'; ,'",, ","",

ar

Uzaktan misafir geldi, de!ana hazlrllk yapaJlm, de!"

Aydar Han'm oglu Er Kok~okirk yigidini yanma alarak

KIrgm-~aI'I rehber yaptl,konakladlklan yere gitti.iki yigit eve giderekmisafir geldigini haber verdi.Tan yeri aganp

giin kIzanp doguncaiki yigit evi ~ozdii,

gelip g~ii yola diizdii,ovaya yerle§tirdi.Altml§ iple bin adet tar.slra ile bagladl.Seksen iple bir ~ok taYIslra slra bagladl.Yurt ~adlTl kuruluncamisk kokulu Buuday-bt'kile gilzel Ak-erk~kadmlarl topladl.Klmlz tulumlarl gilzel olsun dire

sahtiyandan yaptlrdl.Silt kovalan da gilzel olsun dire

sahtiyandan diktirdi.Tay yulan gilzel olsun dire~in ipeginden ordiirdii,kazlklar bile giizel olsun direilstlerine kalay doktiirdii.~adlr direklerini sivriltti,bilyilk silt tulumlannl tiitsilletti.Tokmaklar bile gilzel olsun direSOli demirden doktilrdii.

Koyunun semizini kestirdi.EI baglaYlp durdular,

Almambet ne zaman geliyor direiki gozilnil dort etmi~,

hepsi bekliyor, ~imdi.Misk kokulu Buuday-bek

Ak-erke~'in evindeoturmu~lar orada.Almambet geldi deyinceiki taraftan delikten baktllar

Ak-erke~ dedi ki:"Evimize dii~man gelsetek ba§lI1a ba§ edecek erdir 0,evimize dava gelsetek ba~ma halleder bir erdir o!"Kirk yigit gelmekte idi,kIrk yigidin oniindeKok~o ile Almambetikisi gelmekte idi.Kirk ki~inin i~indenar§tan uzun Almambet

510 AnblCTaH 6eHMaH KeneT, ~e.!

EeHMaH~bIH KaMblH )((eCHH, ~e!'

Ai1~ap-KaH yyny 3p KeKqe

KblpK qOPOCYH KOilIqy anbln,

KblprbIH-qan~bl 6aUIqbl anbln,515 )((aTKaH )((epHHe )((yp~y ~eHT.

3KH qOPO YHre )((eTeT ~eHT,

6eHMaH Ka6apblH aHTaT ~eHT.

Ta~ arapbm aTKaH~a,

KYH Kbl3apbm qblKKaHAa,520 3KH qOPO YH~Y qeUITH,

KeUITY KenHn )((eHeTTy,

)((ep TYcYHe KoH~y ~eHT.AnTblMblUI )((ene MH~ KynYH

qbl6blpaTa 6aHnMbl,525 ceKceH )((ene can KynYH

)((eprenere 6aHnMbl.Y 3yrYH canraHAa,

6ynrapbl )((HTI)'Y Eyy~aH-6eK

6YPYKcyraH AK-3pKeq530 KaTbIH~ap~bl )((HH~bI ~eHT.

'Ca6aM cynyy 60ncYH" ~en

caKTbISlH~aH Kbm~bIp~bl,'KeHere cynyy 60ncYH!' ~enKeH 6ynrapbl~aH THKTHp~H,

535 'QbIKTa cynyy 60ncYH!' ~en

qblH )((H6eKTeH 3mTHp~H,

'Ka3blrbl cynyy 60ncYH!' ~en

KanaHnaTbm can~bl ~ei:iT.y yrYH Kepce~, ymTYY ~eHT,

540 ca6acblH Kepce~, blUIryy ~eHT.

'ToKMory cynyy 60ncYH!' ~enCOM TeMHpAeH COKTYPAY.

KOH ceMHCHH COHAY AeHT,

Kon Kyymypyn TYPAY AeHT.

545 'AnMaM6eT KaqaH KeneT?' Aen

3KH Ke3H TepT Kbmbln,

omoHryn Kapan TYP~y AeHT.

Eynrapbl )((bITTYY EYYAaH-6eK

AK-3pKeqTHH yi1YHAe550 onrypr'\H 3KeH omOH~O.

'AnMaM6eT KeneT!' AeAH ~eHT.

eKOO 3KH )((aKTaH UIblKanan KapMbl.

AK-3pKeQ KaTblH aHTTbl AeHT:'YH KeTYHe )((00 Kence,

555 )((a~rbIC caSip 3P 3KeH:

YH KoTYHe AOO Kence,

)((a~rbIC cyynen 3P 3KeH!'

KblpK qOPO Kene )((aTblp AeHT,

KblpK 'JOpOHbIH aCTblHAa560 KeK'Je-MHHeH AnMaM6eT

eKee Kene )((aTblp AeHT.

KblpK KHUIHHMH M'JMHAe

apblUIbl~ Y3YH AnMaM6eT

;yle

~~

MANAS DE~;TANI32

/'Kapbl 6010 \lblrbln )KaTblp Aei1T! ~an boyu ~Iglp catlr deyt! kol boyu yiikseliyordu.

565 Y i1re 6Hp )KaKblHAan KeflAH AetiT. Uygo bir caklndap keldi deyt. Eve yakl~mcaEYJIrapbl )KbITTYY EYYAai1-6eK, Bulgan Clttuu Buuday-bek, misk kokulu Buuday-bek6ypYKcyraH AK-3pKe\l buruksugan Ak-erke<; ile giizel Ak-erk~3WHKKe \lblra KaJIAbl Aei1T. C§ikke ~lga kaljl deyt. kaplya ~lklp durdular.AK-3pKe\l KaTblH a«TTbI Ae«T: Ak-erke~ katm ayttl deyt: Ak-erk~ kadm dedi ki:

570 'TepT apblwTYY O«POTTYH 'Tort an~tuu Oyrottun "Dort Oyrot tarafmdan senTepecYHYH 6aJIaCbl, torosuniin balasl, efendiler oglusun,KblJI )KaraJIYY Oi1pOTTYH kll cagaluu Oyirottun ince yakall OyrotlarmKbI«6aTblHblH 6aJIacbl, klybatmm balasl, klymetli bir oglusun,aJIT'apblwTYY Oi1pOTTYH all' an~tuu Oyrottun altl Oyrot taraflndan

575 a3blC KaHAblH 6aJIaCbl, azlS kandm bal,asl, aziz hamn oglusun,aJITblH aHAap, \lOK 6eJI60o, altln aydar, ~ok: bel boo, altln orgulti, sa~akll ku~akll,Kapa-KaHAblH 60TaCbl Kara-kandm botasl Kara Han'in yavrusuKa6blJIaH TYyraH AnMaM6eT!- kabllan tuugan Almambet!- kaplan dogan Almambet!CaJIaM a«TMaK 6HCTe )KOK, Salam aytmak biste cok, "Selam" demek bize yakl~maz,

580 3JIHK aJIMaK elik almak "aleykum selam" demek de sizeCHCTe )KOK: siste col~: yakl~maz,

CaJIaMAbl CHCKe 6YlOpraH, :salamdl siske buyurgan, "selam" size buyrulmu~,TaTa«Abl6HcKe 6YlOprau! tataydl biske bu:yurgan! ~ekinmek bize buyrulmu~.ATblMblH 6awblH 6ypaTblp, Atlfidm b~m buratlr, Atlmn b~ml ~evir,KaK aflAblMa TYpaTblp!' kak aldlma turatlr!' dur artIk beDim onumde!"

585 KbIJI-)KHpeHAe« 6YYAaHAblH Kll-cirendey buudandm Derken Kil-ciren yuriik atln\lbIJI6blp AK-3pKe\l KapMaAbl, 1~llblr Ak-erke<; karmadl, Ak-erke~ yulanndan tuttu,aTblHblH 6awblH 6YPAY AeHT. atlmn ba~m burdu deyt. atln ba~ml ~evirdi.ApblWbl~ Y3YH AnMaM6eT Arl~ln uzun Almambet Ar~tan uzun Almambetywy )KepAe TYPAY AeHT, u~u cerde turdu deyt, bu yerde atml durdurdu,

590 aTTaH Tywe KaJIAbI Ae«T. attan tti~o kaldl deyt. atlndan ~aglya indi.TooAa« OOJIroH KeK\le-KaH Tooday bolgon Kok~o-kan Dag gibi yuce Kok~o Han'83YMHYH aTblH aJIMaHT!' Aen, 'Ozumnun atm almayt!' dep, "Benim atlml almadl!" dedi,aTTaH TYwneH TYPAY AeHT. attan tii~poy turdu deyt. klzdl atlndan inmedi.AK-3pKe\l KaTblH aHTTbI AeHT: Ak-erke~ katm ,ayttl deyt: Ak-erk~ kadm dedi ki:

595 'KbI3b1JI-CYYAYH OIOHAa, ropeM, 'KIZIl-suudun oyunda, torom, "Klzll su vadisinde. efendim,KblTaHJIapAblH 3p Arblw, ropeM, Kltaylardm Er ,~gl~, torom, C;inlinin Er AgI~'I, efendim,6Hp )KbIJIKblMbl aJIraHAa, TepeM, bir cllklfidl alganda, torom, atlarlm alml~tI, efendim,KeTYHeH \lbIKKaH KyyrblHbI~, TepeM, kotiinon ~lkkan kuugmln, torom, arkasmdan kovaladm, efendim,6blpblKTaTbin CaJIraHAa, TepeM!- bmktatlp salganda, torom!- ka~maga mecbur ettin, efendim!

600 AHAa 6Hp aTbl~ aJIraMblH, TepeM! ,~nda bir atln algamm, torom! 0 vakil atlm tutmu~tum, efendim!KaHa 6Hp MYYC \lblKKaHbI, TepeM? Kana bir mOils '~lkkam, torom? -5imdi burnun mu buyudu, efendim?MJIeHHH CYYH KblAblpraH, ropeM, ilenin suun kldlrgan, torom, ili suyunda dol~an, efendim,TaKbIMbI~ \le~reJI cblAblpraH, TepeM!- taklmln ~engel i;ldlrgan, torom!- baldmm ~ahlar SIYlran, efendim!AHAa 6Hp aTbI~ aJIraMblH, TepeM! Anda bir atln algamm, torom! 0 vakit atlm tutmu~tum, efendim!

605 KaHa 6Hp MYYC \lblKKaHbl, TepeM? Kana bir mOils '~lkkam, torom? -5imdi burnun mu buyiidu, efendim?K YHAe HT arblTbln, KYW CaJIbln, TepeM,Kiindo it agltlp, ku~ sallp, torom, Her gun it sahp, ku~ sahp, efendim,KYHAe 6Hp canap KblJIaCblH, TepeM!- I~undo bir sapar kllasm, torom!- her gun biT sefer kllarsm, efendim!KYHAe 6HP aTbl~ aJIaMblH, TepeM! Kundo bir atln alamm, torom! Her gun atlm tutarlm, efendim!KaHa 6Hp MYYC \lblKKaHbl, TepeM? Kana bir muus 4rlkkam, torom? Nedir bu hiddetin ~imdi, efendim?

61 0 Ee«JIH~ HeAeH Tap 60JIA'aH, TepeM, Beylin neden tar bold' ay, torom, Merhametin neden daraldl, efendim,6epeKe~ HeAeH )KOK 60nAY, TepeM? l,ereken nooen cok boldu, torom? gorii~iin neden azaldl, efendim?AnblCTaH KeJIreH 6eHMaHAHH, TepeM, Allstan kelgen beymandin, torom, Uzaktan gelen mihmamn, efendim,aTblH 6Hp Typyn MeH aJICaM, TepeM, atln bir turup men alsam, torom, atml ~imdi tutuyorsam, efendim,H\lHMe 6Hp Tap 3JIe, TepeM!' i~ifide bir tar elf, torom!' neden i~in slklldl, efendim?"

615 AHAa aHTTbI~ KeK\le-KaH: Anda ayttln Ko~:~o-kan: Kok~o Han 0 zaman dedin ki:'HapKTbl 6HnreH AK-3pKe\l, 'Narktl bilgen Ak-erke~, "Kanun bilen Ak-erke~,

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP K6K~6'YU TERK ETMESi 33

~

,III

~~m!

1dim!

c:ndim?

im![ldim!;::ndim?

t'endim.ndim!m!dim?

endim.n?

endim.dim.

~

narktI bilgen turbaybl?'Cndil bilgen Ak-erke~,condil bilgen turbaybl?'

Tooday loolgon Kok~o-kantofikoyup allan tU§tu deyt,e§ikti a~a berdi deyt,ilygo bir kirip keldi deyt.

Buruksu:gan Ak-erke~bir koko:r arak berdi deyt,

~mdlrrnall kokor, ~lm ~Oc.;okcilk bur~unan aldl deyt,Kok~o-minen Almarnbet batIrdastIna koyup Saldl deyt,bilroo kUlYUP berdi deyt,bilroo sunup berdi deyt.

Buruksujgan Ak-erk~ottu caglp ciberipsafioor bir otko koydu deyt,ak-kuyruk ~aydl Saldl deyt,kaymaktan allp Saldl deyt,kanttan ,UlP ko§tu deyt,almasman aldl deyt,

§ekerinen kuydu deyt,mart-uulap ~aydl kaynatat.'Kok~o-minen Almarnbetu§ular mastar bolot!' dep~aydan berip turdu deyt,

'Mart-uulagan ~aylarlmas kllbay maslfi ketip

turdu!' deyt.Ende Kok~o ayttI deyt:'Bulgan clttuu Buuday-bek,

buruksu~:an Ak-erke~,kololuu kumgan allnar,koluna beyt bolunar:bederdil kumgan allnar,reline beyt bolufiar!Koy semisin soyunar!Allstan k:elgen Almambetkol kuu§ll1rup turunar!Beyman kana ~on ilygo

allp barip kirgiskin!'Bulgan cittuu Buuday-bek

buruksug;an Ak-erke~birin e~il, a~tI deyt,birin t6~i)k saldl deyt,

allp banp kirgisti.Kololuu kumgan ald. deyt,koluna b,~yt boldu deyt,bederdii Icumgan aldl deyt,betine beyt boldu deyt.Koy semisin soydu deyt,kol kuu~lJrup turdu deyt.Clluu caap catklzlp

HapKTbl 6HnreH TYp6aI16bl?'

)KImY 6HIIreH AK-3pKeq,

XeH~Y 6HnreHTYp6aI16bl?'620 Too~aU 6onroH KeKqe-KaH

TOl\Koron aTTaH TYIlITY ~eUT,

31lIHKTH aqa 6ep~H AeI1T,

YHro 6Hp KHpHn KeMH ~eI1T.

EypYKcyraH AK-3pKeq625 6Hp KeKep apaK 6ep~H ~eHT,

qblHAblpMaflbl KeKep, qblHbl qeqeK

XYK 6ypqYHaH aJIAbl ~el1T ,KeKqe-MHHeH AJIMaM6eT 6aTblp~bIHaCTblHa Koron Cafl~bl ~eUT,

630 6ypee Kyron 6ep~H ~eHT,

6ypee CYHyn 6ep~H ~eHT.

EypYKCyraH AK-3pKeqOTry Xarbln xH6epHn

cal\OOp 6Hp OTKO KOH~y ~eHT,

635 aK-KyHpYK qaHAbl CaJIAbI ~eHT,Kal1MaKTaH aflbIn CaJIAbl ~el1T ,

KaHTTaH aflbln KOIlITY ~eHT,

aflMaCbIHaH aJIAbl AeHT,

llIeKepHHeH KYHAY ~eHT,640 MapT-yynan qaH~bl KaI1HaTaT.

'KeKQe-MHHeH AJIMaM6eT

YllIynap MaCTap oonOT!' Aen

QaH~aH 6epHn TYP~y ~eHT,

'MapT-yynaraH QaHnapbI645 Mac Kbm6aH MaCbll\ Kernn

TYP~Y!' ~eHT.3H~e KeKQe aHTTbl ~eI1T:

'Eynrapbl XblTryy Eyy~al1-6eK,

6ypYKcyraH AK-3pKeQ,

Kononyy KYMraH aflbll\ap,650 KonYHa 6eHT 6onYl\ap:

6eAepAY KYMraH aflbll\ap,6ernHe 6eHT 6onYl\ap!

Kol1 ceMHCHH coro~ap!

AJIblCTaH KenreH AJIMaM6eT

6 5 5 Kon KYYllIypyn TYPy~ap!

EeHMaH KaHa QO~ Yl1re

aflbln 6apHn KHprncKHHr

Eynrapbl XHTryy EYYAaH-6eK

6YPYKcyraH AK-3pKeQ660 6HpHl\ 31lIHK allITbl Ael1T,

6HpM~ T61lIeK canAbl AeI1T,

aflbln 6apbln KHprHcTH.

Kononyy KYMraH aflAbl Ael1T,KonYHa 6el1T 6on~y ~eI1T,

665 OeAepAY KYMraH aflAbl AeHT,

6eTHHe 6el1T 6on~y ~eI1T.

Kol1 ceMHCHH col1~y ~el1T,

Kon KYYllIypyn TYP~y AeI1T.

)Kbmyy xaan xaTKbl3bln

~

en iyiyi biImez mi?Ogiitle dolu Ak-erke~,en iyi ogiidii bilmez mi?"

Dag gibi biiyiik Kok~o HanfIrladI atlndan indi,evin kaplSlm bir a~arakhemen evine girdi.ana giizel Ak-erke~bir tulum rakI getirdi,§lklrtlII tuIumla ~ini ~anaklandenkten ~lkanp getirdi,n Almambet bahadlr iIe Kok~o'niingetirip online koydu.Biri raklYI koyardI,obiirii de sunardl.~ok giizeI Ak-erk~ de

ocaga ate§i koydu,semaveri ate§e koyupak kuyruk ~aydan da attI,kaymaktan da allp koydu,sonra da §ekerden attI,eImaiardan da aIdI,i~ine §ekerden kattJ.

~aYI giizeIce kaynattI,Kok~o iIe AImambetsarho§ olacaklar diyeonun i~in ~aYI getirdi,

sarho§ etmeyen ~aydansarho§lugu giderir diye

hep sundu.a zaman Kok~o dedi ki:"Ey misk kokulu Buuday-bek,

ey ~ok giizel Ak-erke~,pirin~ kaplI ibrigi al daelIerini Ylkasm,pirin~ siislii ibrigi al da

yiiziinii Ylkasm!Koyunun yaglIsmI kestirin!AImambet uzaktan geldi,el baglaYlp durun,mihman ham, biiyiik eve

aIlp gotiiriin!"Misk kokulu Buuday-bekile giizel Ak-erk~birisi kaplYI a~tl,

digeri yatagJ yaptl,onu i~eri gotlircliiler,pirin~ ibrikler ile

elinin suyunu doktiiler,siislii ibrikler ile

yiiziinlin suyunu doktliler,koyunun semizini kestiripel baglaYlp durdular.Yatsm diye IsIttllar,

34 MANAS DEST ANI

~

670 3M 3ll1WKKe qblKTbl AeHT.

Ta~ arapbln aTTbl AeHT,K YH Kbl3apbln qblKTbl AeHT,

AJIMaM6eT TellieKTeH TYPAY AeHT.

AnMaM6errnH aCTblHAa675 KeKqe TYpraH 3KeH AeHT,

K ype~qYHY MWHreH 3KeH AeuT.

TOMYK 6oHnyy Kype~qyTonypaK 6acblll )KyrypAY.

EaTblp TyyraH qO~ KeKqe680 aJITblMbllll )Kene MH~ KYJIYH

qbl6blpaTa 6auJIan caJIblllTblp,ceKceH )KeJIe cali KYJIYH

)KepreJIeTe 6auJIan CaJIbInTblp.Kaucbl TYY 633HH COUOPYH 6HJI6eu,

685 Kaucbl TYKYP aTTbl COUOPYH 6Hn6eH,

Ken )KbIllKbIHbl~ apaCbIHAa

apbl-6epH )KypreHAe,TOKMaK )KaJIAYY TOp aurblp

YllIYHY~ ana YPYHAe690 3KH KYUKyn 633 6ap 3KeH.

KeKqe )KaKblHAaWbln KeJIreMe,

apKbl-TepKH TYPywyn,Kapc blJIAaw bIn -re6 HllI H n,

6ypeHYH TapC-KapAbl aUpblJIbln

KeTT'WJIe,695 KaH KeKqe 6Hp YllIYHY COUA'3JIe.

KaH AJIMaM6eT 6aTblPAblH

6awblH OHY-MHHeH KYTTYKTaHT.

KeK AJIMaM6eT 6aTblp )KYPAY AeuT,

KYH OpOIOH cypa6auT,700 TYH OpOIOH cypa6auT.

Kbl3bIJI qOKTYY OUpOTTy

anbln KenHn TYPAY AeHT.

KeKqeHYH )Ka6blrblHaH Mau KblJIAbl,)KaMbl )KypTYH 6au KblJIAbl;

705 TYHAyrYHeH Mau KblJIAbl,

TyreJI )Kyp-rYH 6au KblJIAbl;

ToMorocYH KauTTbl,TOMaSlrblH 6auTTbl;

KenH~re KeTe 6aUJIaTTbl,

7 10 KeMnHpre KYUPYK qaHHaTTbl.

KaH AnMaM6eT 6aTblPAblH

l'Y~ry )KaTaKKaHaCbl

AHAap-KaHAbIH anTblHTaKTa aMblHAa 60JIAY,

KYHAYC aHbl~ )KypreHY715 KaK4eHYH YCTY 6onAY.

TenereHHH TerHC KblJIAbl,

TeMeHeCHH 6onoT KblJIAbI!

KeKqeHY~ KalllblHAa )KypreHKblpK 40POHYH H4W KYHAY AeHT:

720 'Ey anbICTaH KenreH AnMaM6eT,

KanblPAaH qblKKaH AnMaM6eT,

em e§ikke ~.lktl deyt.

Taii aganp attl deyt,

Kiin klzarlp ~Iktl deyt,

Almambet tl5§okton turdu deyt.

Almambettin astmda

Kok~o turgan eken deyt,

Kiiroii~iinii mingen eken deyt.Tomuk boyluu Kiiroii~ii

topurak bas liP ciigiirdii.Batlr tuugan ~oii Kok~o

altlml§ cele miii kulun

~Iblrata baylap sallptlr,seksen cele san kulun

cergelete bay lap sahptlr.Kaysl tuu beeni soyorun bilbey,

kaysl tukur attl soyorun bilbey,

kop cIlkmlii iraslnda

arl-beri ciirgtindo,

tokmak calduu tor ayglr

u§unuii ala iiriindoeki kiiykiil b(~e bar eken.

Kok~o caktnda§lp kelgende,arkt-terki tunJ§up,

karsllda§lp-tebi§ip,biironiin tars-kardl ayrlhp

kett'ile,Kan Kok~o bir u§unu soyd'ele.

Kan Almambet batlrdln

ba§m onu-minen kuttuktayt.Kok Almamt'et batlr ciirdii deyt,

kiln oroyun sllrabayt,

tiin oroyun surabayt.

Klzll ~oktuu IOyrottu

allp kelip turdu deyt.

Kok~oniin caiblgman may klldl,caml curtun bay klldl;

tiindiigiinen may klldl,tiigel curtun tlay klldl;

tomogosun k:lyttl,

tomayagln bayttl;keliiige kete baylattl,

kempirge kuyruk ~aynattl.Kan Almambc~t batlrdln

tiiiigii catakkanasl

Aydar-kandm altln

takta aldmda boldu,

kiindiis anlii clirgonii

Kak~oniin iistli boldu.

Telegeyin tegils klldl,temenesin bolot klldl!

Kok~oniiii ka§mda ciirgonkirk ~oronun i!r"i ktiydii deyt:

'Bu allstan ke]lgen Almambet,

Kaplrdan ~Ikk,an Almambet,

kapldan dl§anya <;:lktllar.Tan yeri aganp

gtin kIzarlp dogarkenAImambet yataktan kaIktl.

AImambet'in kar§lsmda

K6k<;:6 gelmi§ durmu§tu.

Ktir6n<;:ti'ye binmi§ti,bu ytiksek ayakll Ktir6n<;:ti,

toprak sa<;:arak gitmi§ti.Kahraman dogan Er K6k<;:6,

aItml§ ipIe bin taYIslra iIe bagladl.

Seksen ipIe bir <;:ok taYI

Slra Slra bagIadl.

Hangi klsragl kessin, biImez,hangi adi atl kessin, bilmez,bir <;:ok atm arasmda

oraya buraya dola§tl,boI yeIeli klZl1 stirtileri,

alaca beygir ktimeIeri

i<;:inde iki kti<;:tik klsrak vardl.

K6k<;:6 bunIara yakIa§mca

kar§lllkll durdular,

kar§lllkll tepi§tiIer,birbirinden

ayrlllncaHan K6k<;:6 bunlan kestirdi.

Han AImambet bahadlrln

ba§ml bunlarla kutladl.

Almambet bahadlr b6yle ya§lyordu,

iyi gtinler midir, sormadan,iyi geceler midir, sormadan.Kor gibi yanan Oyrot'u

aldl buraya getirdi.

K6k<;:6'ntin halkrnl semiz etti,btittin yurdu zengin etti,

evin bacaslna kadar yag doldurdu,

btittin halkl zengin etti,

btirktit ku§unun ba§llglnl sUsledi,

fakirleri zengin etti,

gelinlere ipek kuma§ baglattl,kocakarrlara kuyruk <;:ignetti,Han AImambet bahadlrln

gece yatacagl yer,Aydar Han'rn altln

tahtl 6nUne kondu,

gtindtiz ytiriidUgU yer,

K6k<;:6'nUn6nUoldu.Her §eyi tamam klldl,

<;:uvaldlzlnl <;:elik klldl!

K6k<;:6'nUn etraflndaki

kirk yigit bunu klskandl.

"Uzaktan gelen Almambet,

katirden <;:Ikan Almambet,

ALMAMBET'iN MUSLUMAN OLUP KOK<;O'YU TERK ETMESl 35

,rdu,Ju,:di

TepeMYCKe Te~ 6onAY,

KbIpKbIMbICTaH qO~ 6onAY!EaTbIp TyyraH KeKqe-KaH

7 2 5 )!(eHcyc HlliTH KbInMacbIH!

AJIbICTaH KenreH KanbIPAbI

KallibIHaH qbIrapbIn KOHCYH!' Aen

Ke~ec KbinAbI KblpK qOpo.EHP TYHY KaH KeKqe

730 EYYAaH-6eKTJ1H YHYHAeKoHyn )!(aTKaH 3KeH AeHT.

Ta~a arapbill aTKaHAa,

KYH Kbl3apbill qHKKaHAa,

EYYAaH-6eK-MHHeH TypraHAa,735 ynyy araCbl AK-KbISl3

KHqH HHHCH KeK-KbiS13

lJopOnoPAYH )!(aKlliblnapbIaK YHre KHpHn KenAH AewT,

aCTblHa onTypyn KanAbI AewT.

740 AK-KbISl3 qOPO aWlfbI AeHT:

')KoropTOH KenHn 6eeAecyn,

KbIpK qOPOAOH eeAecyn,KYAaw KbInraH Ke~CHHHn,

TepeM-MHHeH Te~CHHHn,745 6aTbIpbIMHbIH KaTblHbIH

AK-3pKeqTHH TellierYHAnMaM6eT 6acbill )KypeT!' AewT,

KeK-KbISl3 AereH lJOpO aWlfbI:

'MeH-Ae Kepyn )KypreMYH,750 3M'3ne 6ypee awTap Aen )KypreMYH!'

EynrapbI )!(bITTYY EYYAaw-6eKon Aa aHTTbI KaHblHa:

'MeH-Ae 6HnHn )KypeMYH:

KeKqe-KaHra MeH aHTcaM,

755 "KYHynyrY-MHHeH aHTaT!" AeHp-

aHbl awTnaH )KypeMYH.'

KeKlJe Typyn aHlfbl~ AeHT:

'AJIMaM6elfH lJaKblpbln KenH~ep!

Ey KbInraHbIH )Ka3anaHM!

760 AK-3pKelJ HH3aHca(?),6a3a Kanbill KeCKHnen )KH6epeMHH I"

KeK-KbISl3 AereH lJOpO 6apAbl,

'Acanay ManHHKMM!' AeAH.

'AJIHKeMe canay ManHHKHM!'

765 'Ey AnMaM6eT 6aTbIPAbi

TepeM KeKlJe lJaKbIpaT!'

AJIMaM6eT 'EapawH!' AeAH,

AnMaM6eT AwAap-KaHra aHlfbl:

'An'aTeKeM AHAap-KaH,

770 )Ka6bIrbI~HaH MaH KblJlAblM,

)KaMbl TypTY~ 6aH KblnAblM;

TYHAyrY~HeH Mai1 KbIJIAbIM,

TYI-en )KypTY~ 6ati KblnAblM;

ToMoro~AY KaH'rrbIM,

775 TOMaSlrbI~ 6aHTrb1M;

toromusk5 ten boldu, hammlzla denk oldu,kIrklmlstm ~on boldu! kIrklmlzdan buyuk oldu!Batlr tuu~:an Kok~o-kan Kahraman dogan Kok~o Han,consus i§lti kllmasln! boyle hakslz i§ler yapmasm!Alistan kt:lgen Kaplrdl Uzaktan gelen kafiri

ka§man ~J.ganp koysun!' dep yamndan atsm!" dediler,kenes klldl kirk ~oro. kirk yigit boyle konu§tular.Bir tunu Kan Kok~o Bir gece han Kok~o

Buuday-bektin uyundo Buuday-bek'in evinekonup catkan eken deyt. gitmi§ uyuyordu.Tana aganp atkanda, Tan yeri agarlpkiln klzarJlp ~ikkanda, gun klzarlp dogarkenBuuday-bek-minen turganda, Buuday-bek ile kalktllaruluu agasl Ak-klyaz agabeyi Ak-kIyazki~i inisi Kok-klyaz kii~iik karde§i Kok-klyaz~orolordull cak§ljan yigitlerin en iyisi,ak uygo k:irip keldi deyt, gelip beyaz eve girdiler,astlna olturup kaldl deyt. onlerine dikildiler.Ak-kIyaz ~oro ayttl deyt: Ak-klyaz yigit dedi ki:'Cogorton kelip boodosup, "Bu uzaklardan gelipkuk ~oro<lon oodosup, biz kuk yigide baskln ~Ikan,Kuday kl1gan kensinip, Tann'mn yukseltiptorom-minen tensinip, efendime denk ettigi Almambet,batlnmmrl katlnm bahadmmlzm kansl,

Ak-erke~l:in to§ogun Ak-erk~'in yatagmaAlmambe:t baslp curot!' deyt. girrni§ yatlyor!"Kok-klyaz degen ~oro ayttl: Kok-kIyaz yigit dedi ki:'Men-de koriip curgomun, "Ben de gorup duyuyorum,em'ele bii.roo aytar dep curgomun!' bir ba§kasl gidip sayler diyoruml"Bulgan ClttUU Buuday-bek Misk kokulu Buuday-bek01 da ayttl kanma: 0 da hamna dedi ki;'Men-de bilip curomun: "Ben de biliyorum:Kok~o-k2mga men aytsam, Kok~o Han'a soylersem"Kunulugu-minen aytat!" deyr- beni klskan~ sanar diye,am aytpa:f curomun.' soylemedim, vazge~tim,"Kok~o turup ayttln deyt: Kok~o 0 vakil dedin ki:'Almambetti ~akmp keliner! "~aglrm bana Almambet'i,Bu kllgamn cazalaym! yaptlgml cezalanduaYlm!Ak-erke~ iyzansa(?), Ak-erke~ su~lu isebaza kallp keskilep ciberemin!' par~a par~a edeyim!"Kok-klyaz degen ~oro bardl. Kok-klyaz yigit gitti,'Asalau maliykim!' dedi. "Selamunaleyktim!" dedi,'Alikeme salau maliykim!' 0 da "Aleykiimselam!", dedi.'Bu Almambet batudl "Bu Almambet bahadlrl,torom K(jk~o ~akuat!' efendim Kok~o ~aglrdl," decli.Almambe:t 'Barayn!' dedi, Almambet: "Peki varaYlm!" dedi,Almambt:t Aydar-kanga ayttl: Sonra Aydar Han'a donerek:'AI'atekem Aydar-kan, "Asil baba Aydar Han,cablglnnan may klldlm, zaYltlarl semiz ettim.caml turtlln bay klldlm; fakir halkl zengin ettim,tiindugiiiinen may klldlm, evin bacaSlna kad.lr yag doldurdum,tiigel cul1uii bay klldlm; biitiin k.lvmini zengin ettim.tomogoii1ju kayttlm, ba~larl da hep diizelttim,tomayaglii bayttlm; fakir halkl zengin ettim.

~~~fJj/fi7:'

::!n!W~"'~c~~1~~)::

i36.

MANAS-DEST ANI"c"C,,_II"

8

kocakanlara kuyruk c;:ignettim,

gelinleri siisledim,hen soziimde durmadlm ml?Neyimi eksik buldun?Hazinemi sac;:arken ben,kor gibi yanan Oyrot'unyiiziinii aslk gordiim ben,hanlanrn oldiiriincegoziinii donuk gordiim hen.-5imdi gelen Kok-ktyaz'm,bu Kok-ktyaz yigidinyiizii de oylesine aslk,gozii de oylesine donuk.Fena soz getinni§ olacak!tyi soz getirmi§ ise,gelir sana soylerim.Eger fena bir soz isedogru oradan giderim,"Sag selamet kal!" derim.Allah'a emanet 01, keder etme."

Kaplandogan AlmambetKII-ciren'e binerekktl zlrhml giyindi,

giimbiir giimbiir c;:ekip gitti,aurn ok gibi segirtti, gitti,

yiiksek daglardan indi,dar gec;:itlerden gec;:ti,Kokc;:o Han'm evine vanpattan inipacele ic;:eri girdi.Bundan onceleri ata binipAlmambet her geli§inde

yigitler hayktn§arak ayakta dururdu,efendileri Kokc;:o iseonu yarnna allrdl.

Kaplan dogan Almambetselam verdi ve girdi.Ayaga kalkan yigit yok,oturacak yer veren yok."Selam" dedi, "Aleykiim" yok,"Aleykiim" ile i§i yok.Orada oturan haD Kokc;:o

ayagml toplamadl,yumulu goziinii ac;:madl.Kara Han'm oglukaplan dogan Almambettam ate§in ba§mda

sac;:-aya~n yanmdaoturup kaldl, Almambet.Yigitlere baktI,yiizlerini aslk buldu,gozlerini donuk buldu,Ak-klyaz yigit dedi ki:"Bu giin allrsan iyi edersin,

1:empirge kuyruk (j:aynattJm,1:elifige kete baylattlm-~:Ilgamm mildet kIldlmba,rnenifi kay cerirndi kern taptlfi?FCe<;ka ak tefige bulum (j:a(j:arda

k:IZI1(j:oktuu OYlrottun(jlfiti buzuk koriingon,kan oltiiriip ka(j:ardakozti buzuk koriinot,ele (?) kelgen Kijk-kIyaz,

F~ok-kIyazday (j:oronunofiti buzuk kOriilllOt,kozti buzuk koriinot-ofior ~umduk kep bolboyt!

Cak~I1lktuu kep bolso,calla aytJp kelemin:c:amandlktuu kep bolso,o~onon an kete~min.Sak salamat bolup tIr!Sagrnbay esen bolup tIr!'K:ablan tuugan AlmambetK:I1-cirenin mindi deyt,kl! ktibostin kiycll deyt,olmbu-dombu ba:~tInpolrd'atkanday boldu deyt,k4Jktti-minen kirdi deyt,

koylot-minen (j:ll:tI deyt.Kan Kok(j:ontin ulytinoattan tti~o kaldl dleyt,~iptep kirip kaldl deyt.

Nlurungu corugundaAlmambet tisttincj kelgende(j:orolor duu dep tufa kall(j:l,to,rosti bu Kok(j:ooiidolup oltura bc:ri(j:i.KabI1an tuugan l\.lmambetsatlam aytIp kirdi deyt:tufa kalgan <;:oro I::ok,oiidolo bergen toro cok.Salam aytsa, alike cok,alike-minen i~i c,ok.Anda olturgan Kan Kok<;:osufigan butun tar1padl,cumgan koziin a(j:padl.Kara-kandrn balm;lkabllan tuugan Almambetmlnau ottun ba~lna,bu o<;:aktun ka~rn.loltura kaldln Almambet.

<;:orolordu karasa,ofiii buzuk koriinot,kcizii buzuk koriinot.Alk-klyaz (j:oro milll ayttl:'B,ugiingii algan saa cak~l,

KeMDHpre KyiipYK tJaiiHaTrblM,KenH~re KeTe 6at1naTrbIM-

KblnraHbIM MHMeT KbIMbIM6a,MeHH~ Kaii )KepHM~H KeM TanTbI~?

'180 KetJKa aK Te~re 6ynYM tJatJapAa

KbI3bIn tJOKTYY OiipO'ITYH

e~y 6Y3YK KepYHreH,KaH enTYPyn KatJap~a

Ke3Y 6Y3YK KepyneT,785 3ne (?) KenreH KeK-KbISl3,

KeK-KbISl3~aii tJOpoHYH

e~y 6Y3YK KepYHeT,

Ke3Y 6Y3YK KepYHeT-o~op mYM~YK Ken 6on6oHT!

790 )KaKIlIblnblKTYY Ken 6onco,

)KaHa aHTbln KeneMHH:

)KaMaMbIKTyY Ken 6onco,

omOHOH apbl KeTepMHH.

CaK canaMaT 6onyn TbIp!

795 CarblH6aH 3ceH 6onyn Tblp!'

Ka6naH TyyraH AnMaM6eT

KbIn-)KHpeHHH MHMH ~eHT,KbIn Ky6ecYH KHHAbI ~eHT,

oM6Y-~OM6y 6aCTblpbill800 op~'aTKaMaH 6on~y ~eHT,

KeKTy-MHHeH KHp~H ~eHT,KoHnoT-MHHeH tJbIKTbl ~eHT.

KaH KeKtJeHYH YHYHe

aTTaH Tyme Kan~bI ~eHT,

805 mHITren KHpHn Kan~bI ~eHT.

MYPYHrY)KOpyryHAaAnMaM6eT yCTyHe KenreHAe

tJoponop ~yy ~en Typa KanbIQbI,Tepecy 6y KeKtJe

810 oMonyn onTypa 6ePHtJH.

Ka6bInaH TyyraH AnMaM6eT

canaM aHTbln KHp~H ~eHT:

Typa KanraH tJopo )KOK,

OMono 6epreH rope )KOK.

8 1 5 CanaM aHTca, anHKe )KOK,

anHKe-MHHeH HmH )KOK.

AHAa onTypraH KaH KeKtJe

cy~raH 6yTyH TapTnMbI,)KYMraH Ke3YH atJnaAbI.

820 Kapa-KaHAblH 6~acbI

Ka6blnaH TyyraH AnMaM6eT

MbIHay OTTYH 6ambIHa,6y otJaKTyH KalllbIHa

onTypa Kan~bI~ AnMaM6eT.8 2 5 qoponop~y Kapaca,

e~y 6Y3YK KepYHeT,

K93Y 6Y3YK K9PYH9T.AK-KbISl3 QOPO MblHbl aHTTbl:

'EyrYHry anraH caa )KaKWbl,

ALMAMBET'llol MUSLUMAJ'i OLUP KOKC;O'YU TERK ETMESt 37

~~

rurdu,

~~

830 6epreHH Maa )f(aKIlIbl. bergeni maa cak~l. ben de verirsem iyi etmi~ 01 urum."AT KepeK 6onco, aT "At ken~k bolso, at At laZlmsa, gelsin

cypacbIH!" ~e~!' ~eAH surasm!" deyt!' dedi at istesin, dedi,"TOH KepeK 60nco, TOH "Ton kf:rek bolso, ton giyim laZlmsa, gelsin

cypacbIH!" ~eHT!' AeAH surasm!" deyt!' dedi giyim istesin, dedi,"KanaraHblH anCbIH!" AetiT!' AeAH "Kalagarnn aIsm!" deyt!' dedi b~ka ne alIrsa alsm, dedi,"THnereHHH anCbIH!" AeHT!' AeAH. "Tilegenin alsm!" deyt!' dedi. istedigi ~eyi alsm, dedi."

835 AHAa MMaM6eT atiTTbl: Anda Almambet ayttI: 0 vakit Almambet dedi ki:'AT apbIraH )f(epH )f(OK, 'At ang;ln ceri cok, "Atim yorgun degil,TOHYM TOCKOH )f(epH )f(OK!- tonum toskon ceri cok!- elbisem YlrtIk degil,EycKaH HIlIH 6Y3yncYH, Buskan i~i buzulsun, bozanlarm i~i bozulsun,)f(apbIraH KHIlIH )f(apblncbIH! cangan ki~i canlsm! kottiler gebersin !

840 AT KeperH )f(OK', AeAH, At kere!:i cok', dedi, At bana lazlm degil.TOH KeperH )f(OK!' AeAH. ton kere,gi cok!'dedi. Elbise lazIm degil" dedi.

)Kepre apKbI-repKH qHiiAH, Cerge aIkl-terki ~iydi, Yere bir ~arpl i~areti ~izdi,6bIqaK KaHTblll KblHbIHa can.[{bl. bl~ak kaytip kIrnna saldl. bl~agI kIlIfIna koydu.TeMeHry )f(aKTa KeK-qOpO ai-ilTbl: Tomongti cakta Kok-~oro ayttI: Oteden Kok-kIyaz dedi ki:

845 ')KorOpTOH KenHn 6eeAecyn, 'Cogorton kelip boodostip, "Ey sen uzaklardan gelip

KbIpK qOPOAOH eAecyn, kIrk ~or(ldon odostip, biz kIrk yigide baskIn ~lkan,KYAaH KbInraH KeI\CHHHn, Kuday kllgan kefisinip, Tann'rnn da ytikselterekrepeM-MHHeH reI\CHHHn!- torom-mlinen tefisinip!- efendimize denk yaptIgl6HpHM AereH KYAaiiAbI birim deJ~en Kudaydl bir tek olan Tann'ya kar~1

850 apcap Kblna TYp6aticbl1\6bl? arsar kIla turbayslfibl? gtinah i~lemedin mi?

OonYKMa TepeM 6ap 3AH, Oolukm;l torom bar edi, Benim efendim uludur,TepeMHYH oonYKMaCbI toromntin OOIUkmasl efendimin ululugunuKapMan onrypa'A'3ne! karmap oltura'd'ele! almak i~in geldin sen!AK-3pKe4 KaTblMaH cypaca~, Ak-erkec,: katmdan surasafi, Ak-erk~ kadIrn istedin,

855 6epe TypraH 60nyn OIlTyp6aHT-n3ne? bere turgan bolup olturbayt-p'ele? kendini sana vermedi wi?Pac pblC-KeCTH )f(HrHT 3KeCHH!' Ras ns-kesti cigit ekesin!' Mutlulugu sondtiren bir gen~sin!"MMaM6eT aHAa aHlTbl: Almambet anda ayttI: Almambet ona dedi ki:

'KYAaH KbinAbl apraM )f(OK, 'Kuday ~Jldl argam cok, "Tann istedi, ne yapallm,K YApeT KblnAbl qapaM )f(OK: Ktidrot krldl ~aram cok: Kudret istedi, ~arem yok.

860 Kene 6epH~ apaKTaH!' kele beriil araktan!' Bana rakl verin!"ApaKTaH anblll KeJIAHnep. Araktan ;llIp keldiler. Rakl allp geldiler.Ka6blnaH TYyraH MMaM6eT Kabrlan 1:uugan Almambet Kaplan dogan AlmambetqbIHbl-MHHeH 6e1IIT'HIllTH. ~ml-minc~n be~t'i~ti. be~ ~anak dolusu i~ti.3HAH KeKqe on aHlTbl: Endi Kolc~o 01 ayttl: 0 zaman Kok~o dedi ki:

865 'AT KepeK 60nco, MMaM6eT, 'At kerel: bolso, Almambet, "Eger at laZlmsa,aT cypan ancal\!' AeAM. at surap aJsafi!' dedi. at vereyim Almambet.'TOH KepeK 60nco, MMaM6eT, 'Ton ken~k bolso, Almambet, Elbise lazlmsa

TOHAY cypan ancal\!' AeAH. tondu surap alsafi!' dedi. iste vereyim Almambet!"MMaM6eT 6aTblp MblHbl ai-iTaT: Almambl5t batIr mml aytat: Er Almambet ~oyle dedi:

870 'MeH cypaHH aTblMbl, 'Men surayn atifidl, "Senden bir at istiyorum,MeH cypai-iH TOHYMY! men surayn tonufidu! bir de elbise lutfet!EenrenYYAeH 6eIlIee )f(OK, Belge!titiljen bO~oo cok, Tarnnml~lardan be~i yok,6ei-inH anaqa cynyy )f(OK: beyli ala~:a suluu cok: boyu klsalar gtizel olamaz.ai-iTblnYYAaH anTOO )f(OK, aytrluudan altoo cok, Me~hurlarm altisl yok,

875 anAaraH4a cynyy )f(OK! aldagan~a suluu cok! aldatmakla gtizellik kazarnlmaz!

AnAbl~ 3neAal\-MHHeH, Aldlfi eleljafi-minen, 0 gece ~erefimle kar~rIadln.anTblMbIIlI Toryc Man-MHHeH, altIml~ togus mal-minen, Altml~ dokuz mal verdin,)f(eMAeAHH 3ne )f(eTMHIlI cemdedin ele cetmi~ yetmi~ batman

6aTMaH HaH-MHHeH, batman nan-minen, yemle besledin,qanTbll\ 3ne ana IlIan6bIpT )f(aC-MHHeH, ~aptifi elf ala ~alblrt cas-minen, alaca slrtll baharda gitmi~tik.

880 KeJIAH~ 3ne KO~YP canKblH Kyc-MMHeH- keldifi elf: kofiur salkIn ktiminen- Illk son baharda geri geldik.

~

MANAS DE,STAN!

KIrk adam boyun vardl amabir kll kuyruk taym yoktu.Teke<.:i'nin altm bileklibaklr tlrnakll binek atlmKok-ala'm ver bineyim!Mavi zlrhml ver giyeyim!Kara samur kalpagl ver,

ba§lma ge<.:ireyim!6k~esi yiiksek ~izmeyi ver,ayaglma ge<.:ireyim.iste dedin, istedigim bu,dile dedin, dilegim bu!"Kok~o kalklp §oyle dedi:"Kok alaca atlm pek ~ok,san alaca atlm da ~ok,

hangi kok-alacaYI istiyorsun,hangi san alacaYI?"Er Almambet §oyle dedi:"Gogsiimde camm bir, dostum,agzlmda dilim bir, dostum,

yularda hayvamm bir,boh~ada elbisem bir!

Soylemeyince bilmezsin,a~maymca gormezsin.Ta ba§mdan anlataYlm!Teke<.:i heniiz gen~ idi,Teke~i heniiz soluk bir tar idi,Konur-bay, bu eski oburi§te Teke~i'nin bu beygirinialtln bilekli, baklr tlrnakll.karll daglarda doganbu Kok-ala'YI ver bineyim!Gok zlrhml ver giyeyim!istedigim budur i§te!"Buna Kok~o §oyle dedi:"Ey uzaklardan gelip de

klrkyigidebaskln ~Ikan,Allah'm da yiikselttigiefendi ile denk ettigi,bu adam Kok-ala'YI istiyor,ardlm sana kim verir?

Sarl-ala'YI istiyor,budunu sana kim verir?Ba.'jma kam~1 vurun!Sen de gel yakaslndan tut!C;:lk deyince it ~Ikar gider.Almambet bu Kalmuk ni~in gitmez?'Almambet duran rakldanbe§ ~anak dolusu i~iverdi.Sonra kalklp .'joyle dedi:"Biiyiik baban Kambar Han.kendi baban Aydar Han,ey bu Aydar Han'ln ogludonek dogan Er Kok<;:().

KblpK aAaM 6010~ 6ap 3~H,Kbln KYHPYK TaH ){(OK 3~H!-

TeKeqHHHH Tep~e6ec,anTblH 6HneK, )Kec TYRK,

885 KeK-ana~ 6epqH, MHHeHH!

KeK-KYoo~ 6epqH, 6HHKaHH!

Kapa 6010 KHm TenneK

6ambiMa 6epqH, KHHeHH!

eKqecy Kapblm KeK )KeKe

890 6yryMa 6epqH, KHHeHH!

"'Cypa!" ~ece~, MblHa 3KeH,

"THne!" ~ece~, MblHa 3KeH!'

KeKqe TYPyn MblHbl aHTTbl:

'KeK-anaAaH Ken 3ne,

895 cap'an~aH caH 3ne-

KaHcbl, KaHcbl KeK-ana,

KaHcbl, KaHcbl cap'ana?'

3H~H AnMaM6eT 6aTbip aHTTbl ~eHT:

"'KeKypeKTe )KaHbiM 6Hp", ~OCYM,

900 "KeMeKeH~e THnHM 6Hp", ~OCYM!

OKTonyy ~a ManbiM 6Hp,

60KQOnyy ~a TOHYM 6Hp!AUmaHHQa 6Hn6euCHH,

aQnaUHQa KepooHcYH-

90 5 MeH 6amblHaH aHTaUH!

TeKeQH-MepreH )Kam KanraH,

TeKeQH Kyna TaH KanraH,

Ko~yp6au coprOK Qan KanraH-

omy TeKeQHHHH Tep~e6ec,

910 anTblH 6HneK, )Kec TYRK,

MycraKKa TYyraH KeK-anaJ1,KeK-ana~ 6epQH! MHHeuH!

KeK-KYOOJ16epQH! KHueUH!

"Cypa!" ~eceJ1, MblHa 3KeI-I!'

9 15 3H~H KeKQe auTTbl ~eHT:

')l(orOpTOH KenHn 6ee~ecyn,

KblpK QOpo~OH e~ecYIl,Ky~au KblnraH Ke~CHI-IHn,

Tepe-MHHeI-I Te~CHHHn,

920 KeK-anaHbl6y cypan,Kerry caR KHM 6epAH?

Cap'anaI-Ibl 6y cypan,caHAbl caR KHM 6epAH?

EamblHa KaMQbl yprYI-I!

925 )l(aKacblH Kanb!J1 THuprHH!

"QbIK!" ~ereI-IAe, HT KeTel1T-

AnMaM6eT, KanMaK, He KeTneI1T?'

AnMaM6eT TypraH apaKTaH

QbII-Ibl-MHHeH 6emTH HQHn )KH6epAH,930 aHa Typyn aUTTbl, ~e~H:

'Aprbl 6Hp aTa~ KaM6ap-KaH,

6epH~ aTa~ AUAap-KaH,

AI1Aap-Ka1-IAb1I-I6anaCblaHna~rblc TyyraH 3p K0KQe,

kirk adam boyuii bar edi,kll kuyruk tay cok edi!-

Teke<;;inin terdc~bes,altln bilek, ces tuyak,Kok-alaii bercr'i, mineyn!Kok-ktiboii bercr'i, biykayn!Kara boyu ki§ telpek

ba§lma bercr'i, ~:iyeyn!Okcr'osti kan§ kok cekebutuma bercr'i, Iciyeyn!'"Sura!" deseii, mma ekeD,"Tile!" deseii, rmna eken!'Kokcr'o turup mllm ayttl:'Kok-aladan kop ele,sar' aladan san ele-

kaysl, kaysl kok-ala,kaysl, kaysl sar'ala?'Endi Almambet batlr ayttl deyt:'"Koktirokto camm bir", dosum,"Komokoydo tilim bir", dosum!Oktoluu da mallm bir,bokcr'oluu da tonum bir!

Aytpayncr'a bilb'~ysin,acr'payncr'a korbO:fstin-Men ba§man aytayn!

Tekecr'i-mergen (;a§ kalgan,Tekecr'i kula tay kalgan,

Koiiurbay sorgok cr'al kalgan-o§u Tekecr'inin terdebes,a.ltln bilek, ces t.uyak,mustakka tuugall Kok-alaii,Kok-alaii bercr'i! Mineyn!Kok-ktiboii bercr'i! Kiyeyn!"Sura!" deseii, mma eken!'Endi Kokcr'o ayttl deyt:

'Cogorton kelip bo6dostip,kirk cr'orodon odtistip,

Kuday kllgan keiisinip,ttiro-minen teiisinip,Kok-alanl bu surap,kottti saa kim berdi?Sar'alanl bu surap,sandi saa kim berdi?

Ba§ma kamcr'1 tir!:tin!Cakasln kallii tiyrgin!"~Ik!" degende, it keteyt-Almambet, Kalmak, ne ketpeyt?'Almambet turgan araktancr'ml-minen be§ti icr'ip ciberdi,ana turup ayttl, d,~di:'Argl bir ataii Kambar-kan,beriii ataii Aydar-kan,Aydar-kandln bal.lSlaylaiigls tuugan [~r Kfikcr'o,

ALMAMBET'l]~ MUS LUMAN OLOP KOK<;O'YU TERK ETMESi 39

~

"

gitmez?"

9 3 5 6ep6ece~ THnTH 6epeH KaJI!

AM~ap-KaMbIH KeK-Ky6e

KOp)KYHYHJ(a ryp6aM6bl?AnblcKa KHIllH yrapra,

)KaKblH KHIllH Kepepre,

940 "Eep~HM!" ~ereH 6HP003b1~HaH qblKcaqbl!

Kapa 6010 KHIll TeJIneK

KOp)KYHYHJ(a ryp6aM6bl?MeH aJICaM aJI6aM KbIJIaMH!

MeH KHMceM KHM6eM KbIJIaMH!

945 KeKqe aH~a aMTTbl ~eM'~I1:

')KorOpTOH KeJIHn 6ee~ecyn,

KblpK qOPO~OH e~ecyn,Ky~aM KblJIraH Ke~CHHHn,

3MI1 e3YM-MHHeH Te~CHHHn,

950 KeK-aJIaHbl 6y cyran,

KeTTY caa KI1M 6ep~H?

Cap'aJIaHbl 6y cyran,caMhI caa KHM 6ep~H?

"qbIK!" ~ereH~e, HT KeTeMT-

955 AJIMaM6eT, KaJIMaK, He KeTneMT?'

Apbllllbl~ Y3YH AJIMaM6eT

KYJIyn CaJIblll )KH6ep~H:

'ATa~HbIH Kepy, HT KeKe!

CaKaJIbl~ TOJIraH 6HT, KeKqe!

960 Ka6blpra )Kaan 6HT YKCYH!

Ka~KbIJI~an 6Hp ypren HT YKCYH!

ATa~HbIH Kepy, HT KeKqe!

CaKaJIbl~ TOJIraH 6HT, KeKqe!

KOpOJIYHY~ HT 6acKaH,

965 KoTory~ 6alllblH 6HT 6acKal-l!

Ke6HqHHJ(H THKneceM

ceHH~ KeMnHpHHJ(H CHKneceM;

KblJIblqblHJ(bl THKneceM,KblC KeJII1HHHJ(H CHKneceM;

970 3IllHrH~HHH KeHqeK

KbIJIblq-MHHeH 6ycnacaM,

TeTereJIYY 60c YMY~

TOIllKe cypeM caJI6aCaM;

3pKHMCHrel-l 3PHMH975 KaMqblra q3Hen Kblp6acaM

"AnMaM6eT" aTblM KYPYCYI-I!

Y nyy KblCbl~ KHqy6t1,

KHqYKbICbl~ ynyy6bl,

OPTOCYH~aonTyral-l980 anTbl )Kalllap Kepne-)Kal-l

aq 6HneK'rel-l aJI6aCaM,

MaHacTaMI-I TepeMe

cooraTKa KapMan 6ep6eceM

MeI-lH~ "AnMaM6eT" aTblM KYPY<:YI-I!

985 K blCKa )Kene~ KblM6acaM,

Y3YI-I )KenKa~ )KHw6acaM-

MeHtI~ "AnMaM6eT" aTblM KYPYCYH!

berbest:fi tipti beren kal! vermez isen hasisliginle kal!Aydar-kandm Kok-kiibO Aydar Han'ln zlrhl acabakorcunufida turbaybl? torbanda durmuyor mu?Allska ki§i ugarga, Uzaktakiler seziyorlar,cakm ki§i kororgo, yaklndakiler goriiyorlar."Berdirn!" degen bir Verdim, diye, agzmdan

oozlfinan ~lksa~l! bir ~Ikarsana!Kara boyu ki§ telpek Kara samur kalpagm dakorcunufida turbaybl? heybende durmuyor mu?Men alsam albay kllayn! Alsam onu olmaz ml?Men kiysem kiybey kllaynl Giysem onu olmaz ml?"Kok~o anda ayttl dey'di: Kok~o 0 zaman §oyle dedi:

'Cogorton kelip boodosiip, "Uzaklardan gelenkirk ~olrodon odosiip, kIrk yigide baskln ~Ikan,

Kuday kllgan kefisinip, AlIah'ln da yiikselterek,emi ozum-minen tefisinip, kendime denk yaptlglmKok-al;lnl bu surap, bu ad am Kok-ala'YI istiyor,kottii saa kim berdi? kl~ml sana veren kim?Sar'alam bu surap, Sarl-ala'YI istiyor,sandI saa kim berdi? budunu sana veren kim?"<::Ik!" I:legende, it keteyt- <::Ik, deyince it ~Ikar gider,Almambet, Kalmak, ne ketpeyt?' Almambet bu Kalmuk ni~in gitmez?Arl§lfi IJzun Almambet Ar§tan uzun Almambetkilliip sallp ciberdi: gilliimseyerek §oyle dedi:'Atafirnn korii, it Koko! "Ugursuz, it Kok~o!Sakalliil tolgan bit, Kok~o! Sakall bitle dolu Kok~o!Kablrg:l caap bit uksun! Arkandaki bitter duysun!Kafiklldap bir iirgop it uksun! Havlayan kopekler duysun ~Atafinln korii, it Kok~o! Ugursuz, it Kok~o!Sakallii tolgan bit, Kok~o! Sakal I bitle dolu Kok~o!Korolunufi it baskan, Ahlrlarma kopek dolsun!kotoguii ba§m bit baskan! A§agl tarafina bit dolsun!Kebi~iiidi tikpesem Pabucunu dikmez isem,senifi kempirifidi sikpesem; karln ile yatmaz isem,klll~lfidl tikpesem, killclni klrmaz isem,kls kelinifidi sikpesem; gelininle yatmaz isem,e§igifinin kon~ok kapmdaki ipleri henklll~-minen buspasam, killcimla koparmazsam,totogoliiii bos iiyiifi boz renkli siislu evinito~ko suroy salbasam; topraklara siirmez isem,erkimsigen erifidi korkusuz erlerinikam~lga ~enep klrbasam kam~llaYlp klrmaz isem"Almambet" atlm kurusun! Almambet adlm kurusun!Uluu klslfi ki~iibi, Biiyiik klZlnln kii~iigu,ki~ii klslfi uluubl, kii~iik klzmln buyiigii,ortosullida oltugan ortada bulunan,altl ca~;lr Korpo-can altl ya~lndaki Korpci-can'la~ bilelaen albasam, ince bileginden tutmazsam,Manaslayn toromo Manas denen etendimesoogat~~a karmap berbesem gotiiriip hediye etmezsemmenifi "Almambet" atlm kurusun! Almambet namlm kurusun!Kiska (:elefi klybasam, Kisa yularl koparmazsam,uzun c(:lkafi ciybasam- uzun yularl sarmazsam,menifi "Almambet" atlm kurusun! Almambet namlm kurusun'

I11I

40 MANAS DESTANI

KeKTY )l(epAe )l(bIJIKbIMbIKOCKOn atiAan qaKnaCaM,

9 9 0 )l(bIJIra )l(epAa )l(bIJIKbIMbI

)l(bIJIAblpbm aHAan qbIKnaCaM,

A06YJI6aUlTbI KaKnacaM,qblJIMapAaHAbI qaJI6acaM-

MeHH~ "AJIMaM6eT" aTbIM KYPYCYH!

995 AHTTblpbm 6ep6ec KeK-aJIa~aCTbl~HaH aJIbm MHH6eceM-

cypaTbm 6ep6ec KeK-aJIa~cYYPyn aJIbm MHH6eceM-

MeHH~ "AnMaM6eT" aTblM KYPYCYH!

1000 KoUl-KYHa KeKqe aMaH 60JI!

AHT-)I(epT ceHH~ MoHHy~aMeH aHTbl~HaH KYTYJIAYM"

Ka6bIJIaH TYyraH AnMaM6eT

KbIJI-)I(HpeHAH MHHAH AeHT,1005 KbIJI-KYOOHY KHHAH AeHT,

AJIMaM6eT 3HJ{H )l(ypyn qhlKTbl J{eHT.

KaJIbI~ HaHMaH Ken )l(ypTTaH

"Ka,l\blpbIH 6HJIeT'" Aen aJIraH,

OOpqblH HaHMaH Ken )l(ypTTaH1010 "Oro'JIO cYJIYY'" Aen aJIraH,

Kapa-qaqHblH YHYHAeAK-3pKeq qaqbIH )l(HHn )l(aTKaH.

3pHHeH KaJIraH Kapa-qaqTHUlH KeniK 3KeH,

1015 KOOHY )l(eniK 3KeH,

YHYHJ{e qaqbIH )l(HHn aJIraH,

AK-3pKeqKe OJI aHTKaH:'AT aHp aHUl 60JICoqy?

ToH aHp aHUl 60JIcoqy?-

1 020 Kapa- KaHJ{bIH 6aJIaCbl

Ka6blJIaH TyyraH AnMaM6eT

KeTHn 6apa )l(aTblpbl.'

EYPYKcyraH AK-3pKeq6aUlblHJ{arbI MaHJ{HJIe

1025 6aUlblHaH aJIbm KHHJ{H AeHT,

o~ qaqblH )l(HHn aJIJ{bI,

o~ qeKere 6YPJ{Y AeHT,COJI qaqblH )l(HHn aJIJ{bl,

COJI qeKere 6YPAY AeHT.

1030 AnTbIHJ{aH qaqnaK 6Hp KyqaKaH KYHpYKKa canAbI AeHT,

KYMYTeH qaqnaK 6HP KyqaK

KYH KYHpYKKa CaJIAbl AeHT.K YJ{ePYJ{eH 6bIJIKbInJ{an,

1035 Kyqy HTTeH 4bl~KbInAan,

KYJICe TI1UlH KypeKTeH KaWKaHbIn,

KYHMeHce )l(blnap )l(bITTaHblrl,)l(aUl K03YJ{aH Toponyn,

corYHqOry 4a4blH opoJIyn,1040 KaH 6anacbI AK-3pKe4

3M 311II1KKe 4blKTbI J{eHT,

Koktii cerde cllkIndl Otlaktaki siiriilerini

koskop aydap <r'akpasam, iirkiitiip ka<r'IrmaZSam,cIlga cerda cIlkIndI dere yatagmdaki siiriilerini

clldmp aydap <r'Ikpasam, siiriip de gotiirmezsem,

dobulba§tI kakpasam, §ahin davuluma vurup<r'llmardandl <;albasam- davulumu <r'almazsammenin "Almambet" atIm kurusun! Almambet namIm kurusun!

Ayttmp berb,es Kok-alan YalvartIp da vermedigin Kok-ala'nlastlnnan allp minbesem- altmdan allp binmezsem,

suratIp berbel; Kok-alan yalvartIp da vermedigin Kok-ala'nl

suurup allp minbesem- siiriip gotiiriip binmezsemmenin "Almambet" atIm kurusun! Almambet namIm kurusun!

Ko§-kuna Kok<r'o aman bol! Dostum Kok<r'o, Allah'a emanet ol!Ant-cert senin moynuna i<r'tigimiz andlar boynuna olsun!

men antInnan kutuldum!' Ben andImdan kurtuldum!"

Kabllan tuugan Almambet Kaplan dogan Almambet

Kll-cirendi mindi deyt, KII-ciren'e atladl,

kll-kiibOnii kiydi deyt, kIl zlrhlm giyindi,Almambet endi ctiriip ~lktI deyt. Almambet <r'lklp gitti.KalIn Nayman kop curttan Kalaballk Nayman'm yurdundan

"Kadmn bilet!" dep algan, herkes begenir diyerek

oor<r'ln Naym~m kop curttan kalaballk Nayman'm yurdundan"Ogo'lo suluu!" dep algan, I;:ok giizel diyerek

Kara-<;:a<;mn iiyiindo Kok<r'o'niin aldlgl Ak-erke<r"Ak-erke<r' <r'al;:ln ciyp catkan. Kara-<r'al;:'m evinde sa<r'ml oriiyordu.Elinen kalgan Kara-<r'a<r' Kocasmdan dul kalan Kara-<r'a<r"ln

ti~i ketik eken, di~leri her <r'iiriik idi,

koonii cetik eken, fakat akll uyamk idi.

iiyiindo <r'a<r'm ciyp algan. Evde sa<r'lanm orenAk-erke<r'ke 01 aytkan: Ak-erk~'e ~oyle dedi:'At ayar aya~ IJOlso<;u? "ileriyi goren dost il;:in bir at nedir ki?

Ton ayar aya~ bolso<r'U?- ileriyi goren dost i~in elbise nedir ki?

Kara-kandln balasl Kara Hanln oglu

kabllan tuugan Almambet kaplan dogan Almambet

ketip bara catlrl.' kalkml~ gidiyor."

Buruksugan Ak-erk6l;: Gayet giizel Ak-erk~ba~lndagl mandile ba~ ortiisiinii

ba§lnan allp kiydi deyt, ald. ba~lna orttii.on <r'a~ln ciyp :lidl. Sag sa<r'ml alarak

on <r'ekege burdu deyt, sag taraflna bagladl.

soll;:a~.n ciyp aldl, Sol sa<r'lnl alaraksol <r'ekege bur,ju deyt. sol taraflna bagladJ.

Altlndan <r'a~pak bir ku~ak Sa~ orgiilerinin altln siisii bir kucak

ay kuyrukka saldl deyt, kuyruguna ay taka taktl.kiimiiten ~a<r'pak bir ku~ak sa~ orgiilerinin giimii~ siisii bir kucak

kiln kuyrukka said I deyt. kuyruguna giine~ taka taktl.

KuJiirudoy bllklldap. Ceylan gibi titreyip,

kii<r'ii ittey t;lnk.1ldap, yavru kopek gibi baglrdl.kiilso ti§i kiiroktoy ka~kaYlp, Giiliince kiirek gibi di~leri parlldadl.

kuymonso clpar clttanlp, netes almca miskler sa<r'tl.

ca~ kozuday torolup, yavru kuzular gibi oyna~tl.

sogun~ogu ~a<r'm orolup. halkalarlna sa<r'1 dola~tl,kan balasl Ak-l:rk6l;: han evladl Ak-erke~

em e~ikke I;:lkt:1 deyt, kapldan dl~arl <r'lktl.

ALMAMBET'tN MUSLUMAN O~UP KOK<;O'YU TERKETMESI 41

I

nt

lu.

lir ki?

ir ki?

Kahraman Almambet'in

kaf§lsma giderekona §oyle soyledi:""Selam" demek size

, yakI§maz, efendim,selamlmzl almak bize

yakl§maz, efendim!Gel atlmn ba§ml ~evir,kal burada, gitme sen.Efendime gideyim ben,

Kok-ala'YI isteyeyim,gok zlrhl da isteyeyim.Sen gidersen Almambet,Kok-ala'ya bin de git,sen gidersen Almambetmavi zlrhl giyin de git,

oylece git Almambet!"Atlmn ba§lm ~evirdi,durdu orada Almambet.Ak-erkel;: eve girdi:"Ey Er Kok~om, eyefendim,erkekligin var ama aklm yok,bir hi~ ile ugra§lyorsun.Bir at yilzilnden dostluk bozulur mu?Elbise yilzilnden dostluk bozulur mu?Bir Kok-ala'YI sakmaYlm derkenbir ~ok attan old un,sUrilyil sakmaYlm derkenbir ~ok silriiden oldun!GUnleri sayacak olursam,geceleri sayacak olursamAlmambet geleli bir ay olmu§.-5imdi Almambet gidince,kapldan ~lkInca gordilm kihayvanlarm melegihep canlarm melegi~Ikml§ arkasmdan gidiyor.Bu gUn aym yedisi,

yann aym sekizi,Kok-ala'm vermezsenmahvolup gideceksin sen!Bu gUn soy Ie de burada kalsm!Yann aym sekizi,sekizinde blrak gitsin,

Ylldlzm begenip alml!ltlr,sonra da sag omzuna alml§tlr.Dag belini dolanlncaya kadarbel boyu klzll sogilt ~Ikar,Allah senin yardlmclndlr.Evin etranm dola§lncaya kadarev boyu klZl1 sogiit ~Ikar,Hlzlr yardlmcmdlr.

Yiirildilgiln yer bag olur,Allah istedigini yapar.

Jcak

kucak

Jadl,

AnMaM6eTreH 6aTbiPAblH

aCTblHaH KblSl6aCblll qblKTbl AeHT.

AK-3pKeq 3HAH aHTTbI~:1045 'CaJIaM aHTMaK CHCTe

JKOK, aSlm,AnHK 6Hp 6epMeK 6HCTe

JKOK, aSlw!

ACTbl~HbIH 6awblH 6ypa TYP,

amy JKepre Typa ryp!MeH rnpeMe KHpeHH!

1050 KeK-aJIa cypan KepeHH!

KeK-Ky6e cypan KepeuH!Kecce~ Aarbl, AnMaM6eT,MHHe KeTKHH KeK-aJIa!

KecceH Aarbl, AnMaM6eT,

1 055 KHuce~ Aarbl KeK-Ky6e-KHue KeTKHH, AnMaM6eTr

ATblHblH 6amblH 6YPAY AeuT,

AnMaM6eT amy JKepAe TYPAY AeU1".

AK-3pKeq vtiAe KHpHn KeflAH1060'3p KeKQe, TepeM, au!

3pAHm~ 6apAblp, 3CH~ JKOK,3mTe~Ke-MHHeH HWH~ JKOK!AT aSip aSlW 6oncoQY?

TOH aSlp aSlw 6oncoQY?

1065 "KeK-aJIaAaH aSlHM!" AenKen JKblnKblAaH aHpblnAbl~,

"EHp JKblnKblAaH aSlUM!" Aen

6Hp TanaUAaH aUpblflAbl~!K YH 33enTen onTypcaM,

1070TYH 33enTen onrypcaM,

AnMaM6eT KenreH alibi Owy 3KeH.

AnMaM6eT KeTHn 6apraH,

3WHKKe Qblra KaJIbln KapacaM,

MaJI 6epHWTeM 6apblcbl,

1075 JKaH 6epHwTeM 6apblcbl

KeTYHeH Qblrblll 6apa JKaTblp.

EyryH aMblH )!(eTHCH,

3pTeH aMblH cerHCH,

KeK-aJIaMbI6ep6ecef\,1 080 TynTY ceH 6epeH KaJI!

EyryH aJIAan-coonan TYWypryH!

3pTeH auAblH cerHCH,

cerHcHHAe 6Hp YHYf\HeH QblrapblqH-

)!(blnAbICblf\ o~on anblllTblp,1085 JKblnAblCblf\ o~ HHHHHe CaJIblnTblp!

Een aunaHa 6epreHtJe,

6eJIAeU Kbl3blJI Tan 6YTKeH,

6Hp 3WH~ KYAaH )!(ap 6YTKeH:yii aHnaHa 6epreHtJe,

1090 YHAeu KbI3b1JI Tan 6YTKeH,KoJKO KblAblp )!(ap 6YTKeH!

)l(ypreH )!(epH 6aK 6oJIyn,

3WHf\ 6Hp KYAaHra )!(aK 6oJIyn!

Almambettey batlrdmastman klya baslp ~lktl deyt.Ak-erk~ endi aytlIfi:'Salam aytmak siste

cok, aYa§, .Alik bir bermek biste

cok, aya~!AstIfimn b~m bura tur,o~u cerge tufa tur!Men toromo kireyn!Kok-ala surap koroyn!Kok-kilbO surap koroyn!Kessefi dagl, Almambet,mine ketkin Kok-ala!Kessen dagl, Almambet,kiysefi dagl Kok-kilbo-kiye ketkin, Almambet!'AtInm b~m burdu deyt,Almambet o~u cerde turdu deyt.Ak-erk~ ilydo kirip keldi'Er Kok¥o, torom, ay!Erdigifi bardlr, esifi cok,e~tefike-minen i~ifi cok!At aJar aya~ bolso¥u?Ton aJar ay~ bolso¥u?"Kok-aladan ayaym!" depkop cllkldan aynldlfi,"Bir cIikldan ayaym!" depbir talaydan aynldlfi!Kiln ezeptep oltursam,run ezeptep oltursam,Almambet kelgen aYl o~u eken.Almambet ketip hargan,

e~ikke ¥lga kahp karasam,mal beri~tem bansl,can beri~tem banslkorunan ¥lglp bara catIr.

Bilgiln aydm cetisi,erten aydln segisi,Kok-alafidl berbesefi,ilipru sen beren kal!

Bilgiln aldap-soolap ru~ilrgiln!, , ..Erten aydm seglsl,segisinde bir ilyilfinon ¥lgan¥i-cIidlSlfi ofiop ahptIr,cIidlSlfi ofi iynine saiIptIr!Bel aylana bergen¥e,beldey klZll tal biltkon,bir e~ifi Kuday car biltkon:

ily aylana bergen¥e,ilydoy klZIi tal biltkon,Koco Kldu car biltkon!Cilrgan ceri bak bolup,e~ifi bir Kudayga cak bolup!