T.C. Marmara Üniversitesi

Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı

ZARF-FİİLLERİN ANLAM FARKLILIKLARININ

KAVRATILMASI (Yüksek Lisans Tezi)

Pınar KURT

İstanbul, 2006

T.C. Marmara Üniversitesi

Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı Türkçe Öğretmenliği Bilim Dalı

ZARF-FİİLLERİN ANLAM FARKLILIKLARININ

KAVRATILMASI (Yüksek Lisans Tezi)

Pınar KURT

Danışman

Yard. Doç. Dr. Rahşan GÜREL

ii

ÖNSÖZ Konuşma yeteneği insanların en önemli özelliklerinden biridir. Dil, insanlarda doğuştan bulunan dil yetisi sayesinde öğrenilir; ana diline ait kurallar da ilk olarak okullarda öğrenilmeye başlanır. Öğrencilere Türkçe dersleri içerisinde verilen dil bilgisi konuları öğrenciler için karmaşık ve zor olarak algılanmaktadır. Bugün artık ana dillerine ait kuraları öğrenmekten âciz bir öğrenci grubu ile karşı karşıya kalındığı düşünülebilir. Ancak öğrencilerin öğrenmekten âciz bir duruma gelmelerinde onlar kadar bizlerin de payı vardır. Öğrencilere dil bilgisi ve dil bilgisini öğrenmelerinin faydası hakkında bilgi verilmeden ders boyunca sıfatı, zamiri anlatmamız kuşkusuz olumsuz bir sonuçla neticelenecektir. Halbuki Türkçe derslerinde dil bilgisi konuları işlenirken bunların sadece biçim değil, anlam yönünden de kavratılması bu sorunu hafifletecektir. Yaptığımız çalışmanın amacı da bu konudaki sıkıntıyı bir nebze olsun hafifletmektir. Çalışmamızın muhakkak ki eksikleri vardır. Ancak genç nesillerimiz, geleceğimizi emanet edecek olduğumuz çocuklarımız için yaptığımız bu çalışmanın, onlara faydalı olması bizleri sevindirecektir. Çalışma boyunca görüş ve tecrübeleriyle aydınlandığım, en yoğun zamanlarında dahi kıymetli vaktini esirgemeyen sayın hocam Doç. Dr. Mustafa S. KAÇALİN’e, maddi ve manevi yardımını sürekli aldığım, ihtiyacımın olduğu her vakitte kolaylıkla rahatsız ettiğim değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Rahşan GÜREL’e saygılarımı sunarım. Ayrıca çalışmamı sürekli destekleyen, bunun için her türlü imkânı sağlayan aileme, çalışma sürecinin verimli aynı zamanda zevkli geçmesini sağlayan Fatma DEMİR ve Esra B. GÜLER’e teşekkürlerimi sunuyorum.

iii

ÖZET Yapılan araştırmada “birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasında gerçekte hangi farklılıklar vardır ve dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde işlenmesinde zarf-fiil eklerinden nasıl yararlanılır” sorularına cevap aranmıştır.

Araştırma sorusunu cevaplandırmak amacıyla ele alınan yirmi adet zarf-fiil ekinin işlevleri tespit edilmiştir. Bu işlevlerin tespitinde Türkiye Türkçesi ile yazılmış çeşitli türlerdeki edebî eserlerden yararlanılmıştır. İşlevleri tespit edilen zarf-fiil eklerinden birbirinin yerine kullanılanlar belirlenip bunların arasındaki farklar çeşitli örnek cümlelerin incelenmesi, konu ile ilgili kaynakların taranması sonucu elde edilmiştir. Bu ekler arasında tespit edilen anlam farklılıkları hususunda uzman görüşü alınmıştır. Zarf-fiillerin dil bilgisi kaynaklarında aktarılış şekilleri, ilgili kaynakların taranıp incelenmesi yoluyla tespit edilmiştir. Ayrıca zarf-fiillerin ilköğretim ikinci kademe öğrencilerine aktarımı sırasında uygulanabilecek olan ve bunlar sayesinde öğrencilerin dil bilgisi konularını daha zevkli bir şekilde öğrenecekleri etkinlikler hazırlanmıştır. Bu etkinlikler ilköğretim okulu 8. sınıf öğrencilerine uygulanmıştır.

Sonuç olarak elde edilen bulgular sayesinde birbirinin yerine

kullanılan zarf-fiil ekleri arasında anlam farklılıklarının olduğu görüşünün doğruluğu ortaya çıkmış, bunların öğretiminde kullanılacak etkinliklerin yararlı olduğu sonucuna varılmış ve böylece araştırmanın amacı gerçekleşmiştir.

iv

SUMMARY

In this research an answer is searched to the questions, which differences occur when gerundium suffixes used for one another and how can they be used to make grammar lessons more enjoyable?

In order to answer the research question, the functions of twenty

gerundium suffixes are established. Different kinds of literary works, written in Turkey Turkish, are used in order to establish the functions. Gerundium suffixes which are used for one another are determined and the differences between them, by studying various example sentences and by searching sources which are about the subject matter are obtained. Opinion of an expert is taken in the matter of meaning differences between the suffixes. The form of the transfer in grammar sources are established by searching the related sources. Activities which can be applied to teach gerundiums to second degree primary students are prepared for students to learn grammar subjects more enjoyable. These activities are applied to eighth grade primary school students.

As a result by the help of the findings which are obtained, the

opinion that there is a difference between gerundium suffixes used for one another came to light that is true and it is stated that these activities which will be used to teach them are useful and so the aim of the research became true.

v

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...................................................................................................... ii ÖZET........................................................................................................iii SUMMARY ............................................................................................. iv İÇİNDEKİLER.......................................................................................... v İŞARETLER ..........................................................................................viii 1. GİRİŞ..................................................................................................... 1 1.1. Üst Soru’nun Tanımlanması............................................................... 3 1.2. Üst Soru Cümlesi................................................................................ 4 1.3. Alt Sorular .......................................................................................... 4 1.4. Araştırmanın Amacı .......................................................................... 4 1.5. Araştırmanın Önemi ........................................................................... 6 1.6. Araştırmanın Yöntemi........................................................................ 6 1.6.1. Araştırma Deseni ..................................................................... 6 1.6.2. Evren ve Örneklem.................................................................. 7 1.7. Varsayımlar ........................................................................................ 8 1.8. Sınırlılıklar.......................................................................................... 8 1.9. Tanımlar ............................................................................................. 8 2. KAVRAMLARIN TANIMLANMASI ve ÇÖZÜMLENMESİ ......... 10 2.1. ZARF-FİİLLER................................................................................ 10 2.1.1. Çekimsiz Fiiller ve Zarf-Fiiller.............................................. 10 2.1.2. Zarf-Fiillerin Tanımı ............................................................. 11 2.1.3. Zarf-Fiillerin Çeşitleri ........................................................... 14 2.1.4. Zarf-Fiillerin İşlevleri ............................................................ 18 2.1.4.1. Bağlama Görevinde Kullanılan Zarf-Fiil ................. 18 2.1.4.1.1. {-Ip} Zarf-Fiil Eki .................................... 18 2.1.4.2. Hâl Zarf-Fiilleri ...................................................... 22 2.1.4.2.1. {-ArAk} Zarf-Fiil Eki............................... 22 2.1.4.2.2. {-A -A} Zarf-Fiil Eki................................ 24 2.1.4.3. Karşılaştırma Zarf-Fiili……………………………..27

vi

2.1.4.3.1. {-CAsInA} Zarf-Fiil Eki .......................... 27 2.1.4.4. Karşıtlık Zarf-Fiilleri ................................................ 28 2.1.4.4.1. {-mAdAn} Zarf-Fiil Eki........................... 28 2.1.4.4.2. {-mAksIzIn} Zarf-Fiil Eki........................ 29 2.1.4.4.3. {-AcAğInA} Zarf-Fiil Eki........................ 30 2.1.4.4.4. {-mAktAnsA} Zarf-Fiil Eki ..................... 30 2.1.4.5. Zaman Zarf-Fiilleri................................................... 31 2.1.4.5.1. {-IncA} Zarf-Fiil Eki................................ 31 2.1.4.5.2. {-r -mAz} Zarf-Fiil Eki ............................ 32 2.1.4.5.3. {-DI mI} Zarf-Fiil Eki .............................. 33 2.1.4.5.4. {-AlI} Zarf-Fiil Eki .................................. 34 2.1.4.5.5. {-ken} Zarf-Fiil Eki.................................. 34 2.1.4.5.6. {-AndA} Zarf-Fiil Eki.............................. 38 2.1.4.5.7. {-DIğI} gibi Zarf-Fiil Eki......................... 39 2.1.4.5.8. {-AsIyA} Zarf-Fiil Eki ............................. 40 2.1.4.5.9. {-DIğIndA} Zarf-Fiil Eki ......................... 41 2.1.4.5.10. {-DIkçA} Zarf-Fiil Eki........................... 42 2.1.4.6. Sebep Zarf-Fiilleri .................................................... 44 2.1.4.6.1. {-DIğIndAn} Zarf-Fiil Eki ....................... 44 2.1.4.6.2. {-AcAğIndAn} Zarf-Fiil Eki.................... 44 2.1.5. Dil Bilgisi Kaynaklarında Zarf-Fiillerin Aktarılışı................ 45 2.2. BİRBİRİNİN YERİNE KULLANILAN ZARF-FİİL EKLERİ ARASINDAKİ ANLAM FARKLILIKLARININ TESPİTİ........... 51 2.2.1. Birbirinin Yerine Kullanılan Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar................................................................. 51 2.2.1.1. {-Ip} ve {-ArAk} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar....................................................................... 52 2.2.1.2. {-ArAk} ve {-A -A} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar....................................................................... 56 2.2.1.3. {-mAdAn} ve {-mAksIzIn} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar .................................................... 58 2.2.1.4. {-r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {–DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar........................... 60 2.2.1.5. {-DIkçA} ve {–DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri

vii

Arasındaki Farklar .................................................... 64 2.3. ZARF-FİİLLERİN KAVRATILMASI................................. 66 2.3.1. Zarf-Fiillerin Öğrencilere Kavratılmasına Dair Kullanılabilecek Etkinlikler .................................................. 66 2.3.2. Zarf-Fiillerin Öğrencilere Kavratılmasına Dair Kullanılabilecek Etkinliklerin Değerlendirilmesi…………...83 3. BULGULAR ve YORUMLAR........................................................... 90 4. SONUÇ ve ÖNERİLER...................................................................... 93 4.1. SONUÇ ............................................................................................ 93 4.2. ÖNERİLER ...................................................................................... 93 5. KAYNAKLAR.................................................................................... 96 6. ÖZGEÇMİŞ ..................................................................................... 104

viii

İŞARETLER “ ” Alıntı - Fiile gelen ek + İsme gelen ek ( ) İkincil durumdaki bilgiler

1

1. GİRİŞ İnsanlar, topluluk hâlinde yaşamanın gereği olarak birbirlerine ihtiyaçlarını aktarmak, meramlarını anlatmak ihtiyacı hissederler. Bu ihtiyacı karşılamak üzere çeşitli yöntemler denenmiş olmakla birlikte bunların en muhteşemi şüphesiz dildir.

Dil, insanlar arasında anlaşmayı sağlar. Bu sebeple insanların kendilerini tam olarak ifade edip karşısındakileri anlayabilmeleri ancak dil ile mümkün olmaktadır. Türkçe, çok geniş coğrafyalara yayılmış olan en eski ve köklü dillerdendir. Zaman içerisinde bu bölgelerde biçim kazanmış olan Türkçe farklı lehçe ve şivelere ayrılmıştır.

Türkçe, eklemeli dillerden olduğu için bu dilde ekler büyük önem taşımaktadır. Türkçenin işleyişi eklerle olduğundan eklerin görev ve işlevleri iyi bilinmelidir. Türkçe açısından büyük önem taşıyan ekler sadece biçim değil, görev yönünden de incelenmelidir; çünkü şekle bağlı kalmak her zaman doğru sonuca ulaştırmaz. “Yapı eklerimizden {+cı}, {+çi} duvarcı’da yapanı, sucu’da satanı, arabacı’da süreni, tornacı’da çalıştıranı, yolcu’da gideni, çöpçü’de toplayanı, kolcu’da memuru, balıkçı’da hem tutanı hem satanı, örücü’de sanat işçisini, inatçı’da huyu, birinci’de sırayı, Atatürkçü’de inancı anlatma görevindedir. Bu örnekler ek konusunda da biçimden çok göreve önem vermek zorunluluğunu göstermektedir. Her ekin, biçim değişmediği için aynı görevi yüklendiğini sanmak, dilin kuruluş ve işleme ilkelerine aykırı bir yola sapmak demek olacaktır. Yukarıdaki +cı, +çi örneğinde yalnız şekle bağlı kalacak olsaydık sucunun su sattığı gibi, duvarcının da duvar, arabacının da araba, tornacının da torna, yolcunun da yol, çöpçünün de çöp, inatçının da inat, birincinin de bir, Atatürkçünün de Atatürk sattığını kabul etmek gerekecekti. “Biçimcilik”in bizi ne kadar gülünç sonuçlara vardırdığı böylece ortaya çıkmaktadır.1 Dil bilgisi dilin doğru olarak öğrenilmesi ve kullanılmasını sağlar. Dil bilgisi üzerinde yapılan çalışmaların amacı dilin işleyişini, kurallarını; eklerin görevlerini tespit etmektir.

İnsanların kusursuz olarak anlaşabilmeleri ancak iyi bir dil eğitimi ile mümkün olmaktadır. Dil derslerinde dil eğitiminin dört temel becerisi

1 DİLAÇAR, A. : “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri

ve Tarihçesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1971: Ankara 1971, Türk Dil Kurumu Yayınları: 338, ss. 94-95.

2

olan dinleme, konuşma, okuma, yazma becerilerinin kazandırılması ve geliştirilmesi esastır. Ana dili dersi bilgi kazandırma değil, ifade ve beceri kazandırma dersi olduğu için bu derslerde amaç, biçim ile birlikte işlevi de kavratmak olmalıdır. Çalışmamızın ismi olan “zarf-fiillerin anlam farklılıklarının kavratılması” başlığı altında biçim olarak tanıdığımız zarf-fiillerin işlevleri hakkında da ayrıntılı bilgi sahibi olmak, birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin arasındaki anlam farklılıklarını ortaya koymak amaçlanmıştır. Zarf-fiil eklerinin işlevleri konusunda daha önce de çeşitli çalışmalar2 yapılmıştır. Bu çalışmalarda zarf-fiil eklerinin işlevleri ayrıntılı bir biçimde belirtilmiştir. Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri üzerinde de birkaç çalışma yapılmış olmakla birlikte bu zarf-fiil eklerinin tümü üzerinde durulmamıştır. Çalışmalar daha çok {-Ip} ve {-ArAk} zarf-fiil ekleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca bu çalışmalar müstakil çalışmalar değildir. Genel olarak zarf-fiiller konusu içerisinde, 2 ARIKOĞLU, Ekrem: “Türkçenin -rAk ve -ArAk Ekleri Hakkında”, V. Uluslararası

Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-26 Eylül 2004: Ankara 2004, I. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I, ss. 187-191.

AYDIN, Mehmet: “Anadolu Ağızlarında iken ~ -ken Zarf-Fiilinin Kullanımı ve Görevleri”, Türk Dili: Ankara 2000 (Aralık), sy. 588, ss. 639-645.

BANGUOĞLU, Tahsin: Türkçenin Grameri: Ankara 2000, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 528, 6. Baskı, ss. 427-440.

BAYRAKTAR, Nesrin: Türkçe’de Fiilimsiler: Ankara 2004, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 838, ss. 333-371.

BENHÜR, Mehmet Hadi: Türkiye Türkçesinde Sıfat-Fiil ve Zarf-Fiil Eklerinin Fonksiyonları: Ankara 1993, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, ss. 50-162.

EDİSKUN, Haydar: Türk Dilbilgisi: İstanbul 1999, Remzi Kitabevi, 6. Baskı, ss. 252-272.

ERGİN, Muharrem: Türk Dil Bilgisi: İstanbul 1977, Minnetoğlu Yayınları, ss. 326-333. GENCAN, Tahir Nejat: Dilbilgisi: İstanbul 1966, Ahmet Sait Basımevi, ss. 256-267. TİKEN, Kâmil: “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”,

Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1999/I-II: Ankara 2003, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 809, ss. 281-364.

UĞURLU, Mustafa: “-ArAk ve -p ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996: Ankara 1999, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 678, ss. 1181-1187.

3

söz konusu zarf-fiil eklerinin aktarılışında bu farklar ile ilgili kısa bilgi verilmektedir. Zarf-fiil ekleri üzerinde yapılmış çalışmaların dil bilgisi alanına şüphesiz büyük katkıları vardır. Zarf-fiil eklerinin özellikleri, işlevleri hakkında yeterli ve gerekli bilgiye bu çalışmalar sayesinde ulaşılmaktadır. Ancak bu çalışmalarda birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklara yeterince değinilmediğinden bu konudaki birçok soru cevapsız kalmaktadır. Yapılan çalışma birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıkları ortaya koyup bu sıkıntılara çözüm olma amacını taşımaktadır. 1.1. Üst Soru’nun Tanımlanması Araştırma “birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasında gerçekte hangi farklılıklar vardır ve dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde işlenmesinde zarf-fiil eklerinden nasıl yararlanılır” sorularına cevap aramaktadır.

Türkçede yan cümlelerin temel cümlelere bağlanmasında zarf-fiiller etkin rol oynamaktadır. Zarf-fiiller sayesinde düşünceler, istekler dinleyiciye/okuyucuya daha kısa, daha etkili biçimde aktarılır.

“Ben de sizinle ormana gelmek istiyorum.” “Ben de sizinle piknik yapmak istiyorum.” biçiminde iki ayrı

cümle kurmak yerine bir tek zarf-fiil eki ile bu iki cümledeki anlam daha kısa ve etkili biçimde ifade edilebilir:

“Ben de sizinle ormana gelip piknik yapmak istiyorum.” Çekimsiz fiillerin dile kattığı sadelik ile ilgili olarak aşağıdaki örnek de dikkat çekicidir. “‘Paranın bankaya yatırıldığını öğrenince çabucak hazırlanıp sokağa çıkarak vakit geçirmeden, kalkan otobüse atladı.’ Dikkat edilecek olursa, burada ‘(O) otobüse atladı’ temel cümlesine eklenen 6 önerme, yan cümle vardır: 1) Para, bankaya yatırılmıştır; 2) (O) bunu öğrendi; 3) (O) çabucak hazırlandı; 4) (O) sokağa çıktı; 5) (O) vakit geçirmedi; 6) Otobüs kalktı.”3 Türkçede gerek yazı gerekse konuşma dilinde büyük önemi olan zarf-fiil ekleri sıkça birbirinin yerine kullanılmaktadır. Nitekim;

3 AKSAN, Doğan: Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını: İstanbul 2001 (Kasım),

Bilgi Yayınevi, 2. Baskı, s. 91.

4

“Çocuk koşup geldi.” biçiminde bir cümle kurulduğu gibi “Çocuk koşarak geldi.” biçiminde bir cümle de kurulmaktadır.

Araştırmaya temel olan nokta da bu olmuştur. Okullarda dil bilgisi konularının öğrenciler açısından karmaşık

olarak algılandığı gözlenmektedir. Zarf-fiillerin anlam farklılıklarının öğrencilere aktarımı ile bu konuların öğretiminde mantığının kavratılması suretiyle ve zengin uygulamalarla derslerin daha akıcı bir biçimde işleneceği düşünülmektedir.

Yukarıda belirtilen hususların gerçekleşebilmesi için zarf-fiillerin anlam farklılıklarının tespit edilmesine ve bu farklılıkların öğretimi için gerekli olan etkinliklere ihtiyaç duyulmaktadır. Araştırma bu ihtiyaçlara cevap olmayı hedeflemektedir.

1.2. Üst Soru Cümlesi Araştırmanın üst sorusunu zarf-fiil eklerinin konuşma ve yazı dilinde birbirinin yerine kullanılması, bu eklerin ve aralarındaki anlam farklılıklarının tespitinin gereği ve ortaya konulacak anlam farklılıklarının öğrencilere kavratılması yolu ile dil bilgisi konularının daha akıcı biçimde işlenmesi düşüncesi oluşturmaktadır. Üst soru “birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki anlam farklılıkları nelerdir ve bunların öğrencilere aktarımı nasıl olmalıdır” biçiminde tanımlanabilir. 1.3. Alt Sorular Çalışmada aşağıdaki alt sorulara cevap aranmaktadır. 1. Türkçe açısından önemli bir yeri bulunan zarf-fiillerin işlevleri nelerdir? 2. İlköğretim ikinci kademe öğrencileri için hazırlanmış dil bilgisi kaynaklarında zarf-fiillerin aktarılışı nasıldır? 3. Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri hangileridir?

1.4. Araştırmanın Amacı

Duygu, düşünce ve istekler kelimeler, cümleler yardımıyla başkalarına aktarılır; dili ifade kalıplarına dökerken de dil bilgisinin kurallarından faydalanılır.

“…Türkçe dersleri öğretmenin bellenmesini, hatta ezberlenmesini şart koştuğu kuru bir malumat yığını hâlinde değil, bilakis

5

öğrencinin anlayıp seveceği çalışmalara yönelten ve umumî formasyonu sağlayan ilgi çekici bir ders hâlinde geliştirilmelidir.”4

Dil eğitiminde amaç; öğrencileri kendilerini ifade edebilecek, karşılarındakileri anlayabilecek hâle getirebilmektir. Ezbere dayalı bir dil bilgisi öğretimi öğrencilere fayda sağlamadığı gibi onları dil sevgisinden de mahrum bırakmaktadır. Bu sebeple dil bilgisi konuları tanım ve kurallar öne çıkartılmadan onların sezdirilmesi, kavratılması biçiminde aktarılmalıdır.

“Konuyla ilgili bütün yönergelerde dil bilgisi öğretiminin görevsel olması, başka bir deyişle, bu derste Türkçeyi iyi kullanmağa yardım edecek, beceri ve alışkanlığa dönüşen bilgilerin verilmesi istendiği hâlde, bu gerçekleşememekte, ezberlenmiş, hayata geçirilemeyen bilgiler verilerek günler geçirilmektedir. Hâlen yüksek öğretime gelen öğrencilerin büyük bir kısmı dahi, seslerin, kelimelerin, cümlenin niçin öğretildiğini bilememekte, ses ile harfi, isim ile fiili vb. birbirine karıştırmakta, cümleyi tanımamaktadır.”5

Türkiye ve İngiltere’deki ana dili eğitimi derslerinin amaçlarının aynı, kitaplarda geliştirilmesi hedeflenen davranışların birbirine paralel olmasına rağmen öğrenciye sunuluş ve işleniş biçimlerinin çok farklı olduğu tespit edilmiştir.6

Bir çalışmada dil bilgisi kitaplarında sadece örneklerin farklı olduğu, bilgilerin ise hemen hemen aynı olduğu belirtilir ve asıl olanın dilin metinlerine dayanıp işlevlerinin tespit edilmesi, biçim ve işlev arasındaki bağlantıyı kurup ele alınması gerektiği üzerinde durulmuştur.7 Yukarıdaki hususları da göz önünde bulundurup konunun ele alınışındaki temel amaçları belirtelim.

4 KİPER, Kadri Z.: “Gramer Öğretiminde Metot Dolayısiyle”, Türk Dili: Ankara 1962

(Mart) XI, sy. 126, s. 369. 5 SAĞIR, Mukim: “İlköğretim Okullarında Dil Bilgisi Öğretimi”, Türk Dili: Ankara

2002 (Ocak), sy. 601, s. 58. 6 KARABABA, Canan Z. : “Türkçe ve İngilizce Anadili Ders Kitaplarında Hedef

Davranışların Kazandırılmasında İzlenen Yol ve Dilbilgisi Öğretimi”, Dil Dergisi: Ankara 2001 (Ocak), sy. 99, s. 21.

7 ERASLAN, Kemal: “Gramer Yazımıyla İlgili Metot Sorunları”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı 22-23 Ekim 1993: Ankara 1995, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 600, s. 10.

6

-Biçim yönünden tanıdığımız, Türkçeye büyük sadelik kazandıran zarf-fiillerin işlevlerini ve birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin arasındaki anlam farklılıklarını tespit etmek,

-Elde edilen veriler sayesinde dil bilgisi derslerinin daha zevkli hâle gelmesini sağlamağa çalışmaktır. 1.5. Araştırmanın Önemi Dil, insanların birbirleriyle iletişim kurmasını, anlaşmasını sağlar. İnsanların kusursuz bir biçimde iletişim kurabilmeleri ancak iyi bir dil eğitimi ile mümkün olabileceği için bireyler, ana dillerinin inceliklerini ne kadar iyi öğrenirlerse dillerini o denli etkili kullanırlar. Bu bakımdan dilin yeterince incelenmesi ve inceliklerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Türkçe eklemeli dillerden olduğundan özelliklerinin saptanması için eklerin incelenmesi, bireylere ana dillerinin öğretiminde de eklere önem verilmesi gerekmektedir. Ama unutulmamalıdır ki eklerin biçim yönüyle liste hâlinde öğretilmesi hiçbir fayda sağlamamaktadır. Öğrencilere dil bilgisi konularının öğretiminde eklerin biçim özelliklerinin yanı sıra görevlerinin ve işlevlerinin de öğretilmesi esastır. Ancak bu yolla kalıcı ve uygulanabilir bilgiye ulaşılmaktadır. Bugün okullarımızda dil bilgisi konuları daha çok biçim yönünden öğretilmekte, günlük hayatla bağdaştırılmamaktadır. Bununla birlikte bilinmektedir ki bu alandaki başarı pek de iç açıcı değildir. Bireylerin iletişimi kusursuz gerçekleştirmeleri amacıyla verilen dil bilgisi öğretiminin bu amaca tam olarak hizmet etmesi için bu konuların öğretiminde farklı bir yöntem izlenmeli; sadece biçim değil, anlam üzerinde de durulmalıdır.

Yukarıda belirtilen amaçları gerçekleştirmek üzere yapılan çalışmada zarf-fiil eklerinden birbirinin yerine kullanılanlar arasındaki anlam farklılıkları tespit edilecek, böylece Türkçeye ait incelikler gün ışığına çıkarılacaktır. Ayrıca bu farklılıkların öğrencilere aktarılması sayesinde öğrencilere ezberden uzak, uygulanabilir bilgi kazandırılmış olacak; bunların öğrencilere kavratılmasında kullanılacak etkinliklerle dil bilgisi konuları öğrenciler tarafından zevkli bulunmağa başlanacaktır. 1.6. Araştırmanın Yöntemi 1.6.1. Araştırma Deseni: Araştırmada tarama deseni kullanılmıştır. “Tarama modelleri, geçmişte ya da hâlen varolan bir durumu varolduğu şekliyle betimlemeyi amaçlayan araştırma yaklaşımlarıdır. Araştırmaya

7

konu olan olay, birey ya da nesne, kendi koşulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalışılır.”8 “Tarama modellerinde amaçların ifade edilişi genellikle, soru cümleleri ile olur. Bunlar ‘Ne idi?’, ‘Nedir?’, ‘Ne ile ilgilidir?’ ve ‘Nelerden oluşmaktadır?’ gibi sorulardır.”9 Çalışmada bu modele göre ikinci bölümün birinci kısmında çekimsiz fiiller ve zarf-fiillerin açıklanmasında “tanımlama yöntemi”nden faydalanılmış, zarf-fiillerin çeşitleri ve işlevleri belirtilirken de “betimleme yöntemi” kullanılmıştır. Dil bilgisi kaynaklarında zarf-fiillerin aktarılışı, söz konusu kaynakların incelenmesi ve “yorumlama yöntemi” sonucunda tespit edilip ortaya konulmuştur. İkinci bölümün ikinci kısmında birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıkların tespiti “karşılaştırma yöntemi” ile yapılmış, aradaki farklılıkların belirtilmesinde “yorumlama yöntemi”nden faydalanılmıştır. Bunların örneklendirilmesinde edebî eserler kullanılmıştır. Zarf-fiillerin öğrencilere kavratılmasına dair kullanılabilecek etkinliklerin geliştirilmesinde “karşılaştırma yöntemi”nden faydalanılmıştır. Bu etkinlikler araştırmacının fiilen derslerine girdiği ilköğretim 8. sınıf öğrencilerinden oluşan bir gruba, ayrıca iki farklı okuldaki ilköğretim 8. sınıf öğrencilerinden oluşan gruplara uygulanmıştır. Dolayısıyla etkinlikler üç ayrı okulda farklı Türkçe dersi öğretmenlerince uygulanmıştır. Ayrıca etkinliklerin uygulanabilirliği hakkında iki Türkçe dersi öğretmeninin de görüşleri alınmıştır. Etkinliklerin uygulanmasından elde edilen sonuçlar “yorumlama yöntemi”nden faydalanılarak değerlendirilmiştir. 1.6.2. Evren ve Örneklem: Zarf-fiiller konusunun ele alınmış olduğu çeşitli kaynaklar incelenmiş ve bunlarda ele alınan zarf-fiil eklerinin esasında 84 adet olduğu tespit edilmiştir. Çalışmanın kapsamı ve konusu itibarıyla zarf-fiil olarak nitelenen tüm yapıları ele almak yerine ana başvuru kaynaklarında zarf-fiil olarak tanımlanan zarf-fiil ekleri içerisinden zarf-fiil anlamını sonlarında yer alan kelimelerden kazanan yapılar hariç tutularak bir sınırlandırma yoluna gidilmiştir. Bu anlamda günümüzde bu tür zarf-fiillerin sayısı 20 adet olarak belirlenmiştir. Bu

8 KARASAR, Niyazi: Bilimsel Araştırma Yöntemi: Ankara 1986, Bilim Yayınları, 3.

Baskı, s. 80. 9 KARASAR: Bilimsel Araştırma Yöntemi: s. 80.

8

sebeple çalışmanın evrenini 20 adet zarf-fiil eki oluşturmaktadır. Kapsam sınırlı olduğu için evren üzerinde çalışılmış, örneklem seçimine gidilmemiştir. 1.7. Varsayımlar

Araştırma sırasında incelenen kaynakların ve edebî eserlerin, evreni oluşturan yirmi adet zarf-fiil ekinin işlevlerini ve birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıkları tespitte yeterli olduğu varsayılmıştır. 1.8. Sınırlılıklar

Yapılan çalışmada ele alınan zarf-fiil eklerinin etimolojisi üzerinde durulmamış, bu eklerin yalnızca işlevleri tespit edilmiştir. Çalışma: ● Türkiye Türkçesinde kullanılmakta olan yirmi adet zarf-fiil ekinin işlevlerinin tespit edilmesi ve birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin anlam farklılıklarının belirtilmesiyle, ● Zarf-fiiller ile ilgili yayımlanmış kitap, dergi, bildiriler, yapılmış olan araştırma ve incelemelerle, ● İnternet aracılığıyla ulaşılan çeşitli makaleler ile, ● Türkiye Türkçesi ile yazılmış çeşitli roman, hikâye, makale, deneme, şiir kitaplarıyla, ● İlköğretim ikinci kademe öğrencilerine yönelik olarak hazırlanmış Türkçe dil bilgisi kitaplarıyla, ● Dil bilgisi konularının öğrencilere aktarılışında kullanılabilecek etkinlik kitapları ve araştırmacının özel olarak geliştirdiği/uyarladığı yöntemlerle sınırlıdır. 1.9. Tanımlar Çekimsiz Fiil: Fiil kök veya gövdelerinden özel eklerle türetilen, yan cümle kurabilen ve bağlaçların yerine de kullanılabilen dil bilgisi yapılarıdır. “Dayımın Ankara’dan dönmesi hepimizi sevindirdi.” “Ağlayan çocuğu hiç kimse susturamadı.” “Eve gidip kitaplarımı getirdim.” Zarf-Fiil: Fiillerin zarf biçimidir. Zarf-fiiller, yan cümleleri veya yan cümlelerle temel cümleleri birbirlerine bağladıklarından dolayı cümlede bağlaç görevinde de bulunur.

9

“Hiç konuşmadan saatlerce oturdu.” “Çocukları alıp dışarı çıktı.”

İşlev: Bir nesne veya bir kimsenin gördüğü iş, iş görme yetisi, görevi, fonksiyon.10 10 TDK: Türkçe Sözlük: Ankara 1998, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu

Türk Dil Kurumu Yayınları: 549, 9. Baskı, s. 1119.

10

2. KAVRAMLARIN TANIMLANMASI VE ÇÖZÜMLENMESİ 2.1. ZARF-FİİLLER 2.1.1. Çekimsiz Fiiller ve Zarf-Fiiller Çekimsiz fiiller Türkçeye anlatım zenginliğinin yanı sıra büyük bir sadelik kazandırır. İnsanlar, çekimsiz fiillerle karşısındakilere söylemek istediğini en kısa biçimde aktarır, en karmaşık ifadeleri bile sade bir biçimde iletirler.

“Çekimsiz fiiller çeşitli isimlerle anılırlar: yatık fiiller (Banguoğlu 195-419), fiil müştakları (Çağatay 1947-354, Banguoğlu 1940-45), şahıssız fiil siygaları (Deny 1941-695), eylemsiler (Hatiboğlu 1969, 1982; Özön 1986; TS 1983; Gencan 1979-378; Vardar 1980, 1988, 1998; Hengirmen 1999-177), fiilimsiler (Ediskun 1989-283; TS 1945, 1955, 1959, 1966, 1969; Topaloğlu 1989-72; TS 1998), yarım yargı (Banguoğlu 1974-521), sözdizimsel adlaştırma ekleri (Demircan 1977-112) gibi terimler de kullanılmıştır.”11 Bu çalışmada çekimsiz fiil adı tercih edilmiştir. Zira çekimsiz fiil kavramı bu yapıları tam olarak ifade etmektedir. Çünkü bunların fiillerden farkı fiil çekimine girmemesidir. Bu yapılar için sık sık “fiilimsi” ya da “eylemsi” ismi kullanılsa da bu kavramlar anlam açısından sağlam bir bilgi vermemektedir.

Çekimsiz fiiller, yan cümle kurabilen ve bağlaçların yerine de kullanılabilen dil bilgisi yapılarıdır. Çekimsiz fiiller fiil kök veya gövdelerine özel ekler getirilerek türetilir; ancak fiillerden farklı olarak fiil çekimine girmez. Fiiller gibi çatı ve olumsuzluk eki almasına rağmen zaman ve şahıs eki almaması yönüyle ondan ayrılır. Tanımdan da anlaşılacağı üzere çekimsiz fiillerin en önemli özelliği yan cümle oluşturma ve yan cümle ile temel cümleyi birbirine bağlamaktır.

Çekimsiz fiiller, yan cümlenin yüklemi olarak görev yaptıkları için fail, nesne ve tümleç alabilir. Bunlar fiillerin aldıkları ekler sonucu isim, sıfat veya zarf özelliği kazanır.

Çekimsiz fiiller cümledeki görevi ve anlamı bakımından üçe ayrılır: 1. İsim-Fiiller, 2. Sıfat-Fiiller, 3. Zarf-Fiiller.

11 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 3.

11

1. İsim-Fiiller: Fiillerin isim biçimidir. Cümlede hem isim hem fiil görevinde kullanılan kelimelerdir. İsim-fiiller fiil kök veya gövdelerine getirilen {-mA}, {-mAk}, {-Iş}, ekleriyle türetilir. 2. Sıfat-Fiiller: Fiillerin sıfat biçimidir. Cümlede hem sıfat hem fiil görevinde kullanılan kelimelerdir. Sıfat-fiiller fiil kök veya gövdelerine getirilen {-An}, {-AsI}, {-mAz}, {-(A/I)r}, {-dIk}, {-AcAk}, {-mIş} ekleriyle türetilir. 3. Zarf-Fiiller: Fiillerin zarf biçimidir. Cümlede hem zarf hem fiil hem de bağlaç görevinde kullanılan kelimelerdir. Zarf-fiiller fiil kök veya gövdelerine getirilen {-Ip}, {-ArAk}, {-A -A}, {-CAsInA}, {-mAdAn}, {-mAksIzIn}, {-AcAğInA}, {-mAktAnsA}, {-IncA}, {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-AlI}, {-ken}, {-AndA}, {-DIğI} gibi, {-AsIyA}, {-DIğIndA}, {-DIkçA}, {-DIğIndAn}, {-AcAğIndAn} ekleriyle türetilir. 2.1.2. Zarf-Fiillerin Tanımı

Zarf-fiiiler; gerundif, şahıssız kip, ulak, bağ-fiil (bağ-eylem), ulaç, ulaç-fiil, gerundium isimleriyle anılmaktadır. Zarf-fiiller fiillerin zarf biçimi olduğundan bu çalışmada zarf-fiil ismi tercih edilmiştir.

Çekimsiz fiiller arasında Türkçe açısından en önemli yere sahip olan zarf-fiillerdir; çünkü zarf-fiiller Türkçeye büyük bir sadelik kazandırır, cümleleri birbirine bağlayıp ifadelerin daha kısa, daha anlaşılır biçimde aktarılmasını sağlar.

Zarf-fiiller hemen her dil bilgisi kitabında tanımlanmış ve incelenmiştir. Bu tanımlara kısaca göz atmak faydalı olacaktır “Zarf-fiiller, fiillerin zarf biçimleridirler, tasrif edilemezler. Zarf-fiil sayılabilecek eklerden bir kısmı birleşiktir, partisip eklerinin genişlemesiyle meydana gelenler de vardır.”12

“Zarf-fiiller hareket hâli ifade eden fiil biçimleridir. Bunlar ne fiil çekimleri gibi şekle, zamana ve şahsa bağlanmış bir hareket, ne partisipler gibi nesne ifade ederler. Zarf-fiiller şahsa ve zamana bağlanmayan mücerred bir hareket hâli karşılarlar. Hâl ve durum karşılayan kelimelere zarf diyoruz. Şu hâlde zarf-fiiller fiillerin zarf biçimleridir. Onun için partisipe isim-fiil dediğimiz gibi gerundiuma da zarf-fiil diyebiliriz.

12 TİMURTAŞ, Faruk K.: Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük:

İstanbul 1977, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2157, s. 137.

12

Zarf-fiiller hareket hâli ifade ettikleri için mana bakımından partisiplerden çok farklı olarak isim değil, fiil olan kelimelerdir. İsim gibi kullanılmaz, isim çekim ve işletme eklerini almazlar. Zaten fiillerin zarf biçimleri olarak daima çekimsiz kullanılan kelimelerdir. Onun için zarf-fiiller tasrif edilmeyen fiil biçimleridir diye de tarif edilirler.”13 “Kurduğu önermeyi başka bir önermeye bağlayan çekimsiz fiillere bağ-fiil veya ulaç denir.”14 “Zarf-fiiller (zarf olan rabıt sıgaları), fiilin zarf biçimleridir: ‘Gülüp oynuyorlardı.’ ‘Konuşarak gidiyorduk.’ ‘Gelince söylerim.’ gibi. Zarf-fiiller doğrudan doğruya bir zamana bağlı değildir. Bu bakımdan partisiplerden ayrılır: ‘Söyleyince hatırladı.’ yahut ‘Söyleyince hatırlayacak.’ gibi. Fakat bunların da mastarlar ve partisipler gibi menfi ve meçhul biçimleri yapılabilir. Bu bakımdan diğer zarflardan ayrılırlar: ‘Kırılıp atılmış.’ ‘Beklemeyip gittiler.’ ‘Ezilerek karıştırılmalı.’ ‘İstemeyerek yapıyorsunuz.’ ‘Gidilince oturulur.’ ‘Gelmeyince gücendiler.’ gibi. ‘Geldikten sonra, gelmezden önce, gelinceye kadar, gide gele’ şeklinde mürekkep zarf-fiiller de vardır.”15 “Zarf-fiiller, bir yandan birleşik cümlede iki cümleciği bağladığı için bağlaç öbür yandan da fail, nesne, tümleç aldığı için fiil olan kelimedir. Zarf-fiillere ulaç da denir: ‘Bugün Ankara’ya gidip dönecekler’ cümlesinde iki cümlecik görüyoruz: ‘Bugün Ankara’ya gidip’ ile ‘dönecekler’. Bu iki cümleciği birbirine bağlayan ‘gidip’ kelimesi ‘Ankara’ya’ tümlecini ve ‘onlar’ failini aldığı için fiildir.”16

“Cümlede yüklemin anlamını çeşitli yönlerden etkileyen, fiilden bazı eklerle yapılmış, şahıs ve zaman belirtmeyen zarf görevindeki kelime.”17

“Fiillerin belirteç işlevinde kullanılan biçimleridir zarf-fiiller.”18 “Zarf-fiiller de öteki çekimsiz fiiller gibi fiilden belli eklerle

türemiş sözcüklerdir. Ancak fiil çekimine girmedikleri için kişi ve zaman 13 ERGİN: Türk Dil Bilgisi: s. 326. 14 GENCAN: Dilbilgisi: s. 256. 15 BANGUOĞLU, Tahsin: Ana Hatlarile Türk Grameri: İstanbul 1940, Maarif

Matbaası, s. 46. 16 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 252. 17 KORKMAZ, Zeynep: Gramer Terimleri Sözlüğü: Ankara 1992, Atatürk Kültür, Dil

ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları:575, s. 178. 18 BOZKURT, Fuat: Türkiye Türkçesi: Ankara 2000, Hatipoğlu Yayınları:122, 2. Baskı,

s. 253.

13

kavramı taşımazlar. Cümlede çoğunlukla sözcükler arasında ilgi kurarlar. Bağlayıcı olma gibi bir özellikleri bulunduğundan Türkiye Türkçesinde, fail, tümleç ve yüklem oluşlarına rastlanmaz.”19

“Şahıs ve zaman belirtmeden soyut bir hareket kavramı ifade eden çekimsiz fiil. Zarf-fiiller tek başlarına cümlede zarf tümleci olarak kullanılırlar veya yardımcı fiillerin önüne gelerek birleşik fiil yaparlar. Bugünkü Türkçede zarf-fiiller {-(y)A}, {-(y)I}, {-(y)Ip}, {-(y)ArAk}, {-DIktA}, {-(y)IncA}, {-(y)AlI}, {-mAdAn}, {-(y)IcAk}, {-ken}, {-DIkçA}, {-mAksIzIn}, {-(y)AndA} gibi eklerle oluşturulur.”20

Yukarıdaki tanımlardan da anlaşılacağı üzere bütün tanımlar aşağı yukarı birbirinin aynıdır. Bu çalışmada zarf-fiiller aşağıdaki şekilde tanımlanmaktadır:

Zarf-fiiller, fiillerin zarf biçimidir. Bu bakımdan hem zarf hem de fiil olan kelimelerdir. Zarf-fiiller, yan cümleleri veya yan cümlelerle temel cümleleri birbirlerine bağladıklarından dolayı cümlede bağlaç görevinde de bulunur. Bu görevlerinin yanı sıra zarf-fiiller; tezlik, yeterlilik, sürerlilik ve yaklaşma anlamı veren kurallı birleşik fiil yapar.

Zarf-fiiller; kesin zaman kavramı taşımaz, belli bir şahsa bağlanmaz. Başka bir deyişle şahıs eklerini almaz. Bununla birlikte zarf-fiillerin sıfat-fiiller gibi iyelik eki alanları da vardır. Bu durumda şahıs gösterimi bu eklerle olur.

“Eve ulaştığımda seni ararım.” Yukarıdaki cümlede “ulaş-” fiilini gerçekleştirenin I. tekil şahıs olduğu açıkça görülmektedir. Bu cümlede eve ulaşacak olan da karşısındaki kişiyi arayacak olan da aynı şahıstır. Ancak aşağıdaki cümlede şahıs kavramında belirsizlik söz konusudur.

“Yola çıkınca ağlamağa başladım.” Bu cümlede failin kendisinin mi yoksa bir başkasının mı yola

çıktığı belirsizdir. “Akşama kadar durmadan ders çalıştı.” cümlesi üzerinde zarf-

fiillerin özelliklerini tespit etmeğe çalışalım. Yukarıdaki cümlede “durmadan” zarf-fiili ne zaman ne de şahıs ifade etmektedir. Aynı zamanda “akşama kadar durmadan” ile “ders çalıştı” cümlelerini birbirine bağlayıp bağlaç görevinde bulunmuştur. Ayrıca

19 ATABAY, Neşe - KUTLUK, İbrahim - ÖZEL, Sevgi: Sözcük Türleri: Ankara 1983,

Türk Dil Kurumu Yayınları: 421, s. 274. 20 TOPALOĞLU, Ahmet: Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü: İstanbul 1989, Ötüken

Yayınevi, s. 166.

14

temel cümlede anlatılan işin nasıl gerçekleştiğini de bildirerek fiilin zarfı görevinde kullanılmıştır. Bununla birlikte “akşama kadar” zarfını ve “o” failini de almış olduğu için fiildir. 2.1.3. Zarf-Fiillerin Çeşitleri Türkiye Türkçesinde zarf-fiiller, anlamları ve işlevleri açısından çeşitlere ayrılmıştır. Dil üzerinde çalışan kişilerin bir kısmı zarf-fiil eklerini sınıflandırarak bir kısmı ise sınıflandırma yapmadan incelemiştir. Yapılan sınıflandırmalar incelendiğinde hemen her dilcinin farklı bir sınıflandırma yoluna gittiği anlaşılmaktadır. Bununla birlikte dilcilerin tümü yaptıkları sınıflandırmalarda hangi ölçütleri göz önüne aldıklarını belirtmemektedirler. Yapılan sınıflandırmalardan birkaçı aşağıdaki gibidir. “1. Ulama Zarf-Fiilleri: {-Ip} 2. Hâl Zarf-Fiilleri: {A}, {-ArAk}, {-ken} 3. Karşıtlama Zarf-Fiilleri: {-mAdAn}, {-mAksIzIn}, {-AcAğInA}, {-mAktAnsA}, {-AcAğI} yerde, {-DIğI} hâlde, {-mAklA} beraber, {-mAsInA} rağmen, {-sA} dA, {-sA} bile 4. Zaman Zarf-Fiilleri: a) İzleme Zarf-Fiilleri: {-IncA}, {-AndA}, {-DI mI}, {-(A/I)r -mAz} b) Vakitleme Zarf-Fiilleri: {-DIkçA}, {-DIğI} müddetçe c) Eşzaman Zarf-Fiilleri: {-DIğIndA}, {-DIğI} zaman, {-DIğI} sırada d) Başlangıç Zarf-Fiilleri: {-AlI}, {-AlI} beri, {-DIktAn} beri, {-DIğIndAn} beri e) Bitim Zarf-Fiilleri: {-IncAyA} dek, {-IncAyA} kadar, {-IncAyA} değin, {-AnA} kadar, {-AsIyA} kadar, {-AsIyA} değin f) Öncelik Zarf-Fiilleri: {-mAdAn}, {-mAzdAn}, {-mAdAn} önce, {-mAzdAn} önce, {-mAdAn evvel}, {-mAzdAn} evvel g) Sonralık Zarf-Fiilleri: {-DIktAn} sonra 5. Sebep Zarf-Fiilleri: {-mAklA}, {-DIğIndAn}, {-AcAğIndAn}, {-DIğI} için, {-AcAğI} için, {-AcAğIndAn} dolayı 6. Karşılaştırma Zarf-Fiilleri: {-DIğI} kadar, {-AcAğI} kadar, {-DIğI} gibi, {-AcAğI} gibi, {-CAsInA}, {-AsIyA}, {-DIğI} boyda, {-DIğI} ölçüde, {-DIğI} tarzda”21 Bu sınıflandırmada ölçüt olarak zarf-fiil eklerinin anlamlarının göz önünde bulundurulduğu belirtilmiştir. “1. {-Ip} Yapılı Zarf-Fiiller (bağlama zarf-fiilleri) 2. Durum Zarf-Fiilleri: 21 BANGUOĞLU: Türkçenin Grameri: ss. 428-440.

15

{-ArAk} yapılı zarf-fiil / {-ken} (iken) yapılı zarf-fiiller / {-A -A} yapılı zarf-fiiller 3. Artçıl Zarf-Fiiller: {-IncA} yapılı zarf-fiil / {-(A/I)r -mAz} yapılı zarf-fiil 4. Başlama Zarf-Fiilleri: {-AlI} yapılı zarf-fiil / {-AlI} beri / {-AlIdAn} beri 5. Bitirme Zarf-Fiilleri: {-IncAyA} dek (kadar) / {-AsIyA} 6. Zaman Zarf-Fiilleri: {-DIkçA} / {-DIğI+DA} / {-DIğI} vakit, zaman / {-mAdAn} / {-DIktAn} sonra 7. Nedenlik Zarf-Fiili: {-DIğI} için / {-DIğIndAn} / {-DIğIndAn} dolayı 8. {-dI mI} Yapılı Zarf-Fiil 9. diye Zarf-Fiili 10. {-An -AnA} Zarf-Fiili 11. İsim-fiillerden yapılan zarf-fiiller {-A} kadar {-sIzIn} {-AndA}”22 Bu sınıflandırmanın hangi ölçüte göre yapıldığı bildirilmemektedir.

“Zarf-fiiller şöyle sınıflandırılabilir: Bağlama zarf-fiilleri, durum zarf-fiilleri, zaman zarf-fiilleri, neden zarf-fiilleri, kıyaslama zarf-fiilleri, bedel zarf-fiilleri. Bağlama Zarf-Fiilleri: {-Ip} / {-ArAk} Durum Zarf-Fiilleri: {-ArAk} / {-A -A} / -iken {-ken} / {-mAdAn} / {-DIğI} hâlde / {-DIğI} takdirde / olmak üzere / {-mAksIzIn} Zaman Zarf-Fiilleri: {-IncA} / {-(A/I)r -mAz} / {-mAz mI?} / {-mIyor mu?} / {-DI mI} / {-DImI dI} / {-IncAyA} kadar (dek değin) / {-AlI} / {-AlI} beri / {-AlIdAn} beri / {-DI -AlI} / {-DIkçA} / {-DIktA} / {-DIğI} / {-AcAğI} (zaman) / {-DIktAn} sonra Neden Zarf-Fiilleri:

22 GENCAN: Dilbilgisi: ss. 256-267.

16

{-DIğI} gibi / {-AcAğI} gibi / {-AcAkmIş} gibi / {-DIğI} kadar / {-AcAğI} kadar / {-CAsInA / {-r} {-yor} {-mIş} {-AcAk} (gibi) / {-mAktAn} ise / {-AcAğInA} / {-AcAk} yerde / {-DIktAn} başka Sebep Zarf-Fiilleri: {-mAklA} / {-DIğIndAn} ve {-AcAğIndAn) dolayı, ötürü / {-mAktAn} / {-mAk} için (üzere) ve {-mAsI} için / {-DIğI} ya da {-AcAğI} (için)”23 Bu sınıflandırmanın hangi ölçüte göre yapıldığı ilgili kaynakta belirtilmemiştir. “Zaman Zarf-Fiilleri: {-IncA} / {-DIkçA} / {-DIğIndA} / {-AlI} / {-mAdAn} Hâl Zarf-Fiilleri: {-A} / {-ArAk} / {-mAdAn} / {-mAksIzIn} / {-ken} / {-Ip}”24 Bu sınıflandırmanın da hangi ölçüte göre yapıldığı bildirilmemektedir.

Sınıflandırma yapmadan zarf-fiil eklerini inceleyen kaynaklar da mevcuttur: “{-A} / {-I} / {-Ip} / {-ArAk} / {-IncA} / {-AlI} / {-mAdAn} / {-UbAn} / {-gAç} / {-IşIn} / {-ken} / {-DIkçA} / {-AndA}”25 Görüldüğü üzere zarf-fiil ekleri çok çeşitli biçimlerde sınıflandırılmıştır. Yapılan çalışmada da zarf-fiiller aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır. Bu sınıflandırmada zarf-fiil eklerinin konuşma ve yazı dilindeki kullanılışlarından hareketle cümlelere kattığı anlamlar tespit edilmiş, bunların anlam özellikleri göz önünde bulundurulmuştur. 1. Bağlama Görevinde Kullanılan Zarf-Fiil: {-Ip} 2. Hâl Zarf-Fiilleri : {-ArAk}, {-A -A} 3. Karşılaştırma Zarf-Fiilleri : {-CAsInA} 4. Karşıtlık Zarf-Fiilleri : {-mAdAn}, {-mAksIzIn}, {-AcAğInA}, {-mAktAnsA} 5. Zaman Zarf-Fiilleri : {-IncA}, {-(A/I)r -mAz},

{-DI mI},{-AlI}, {-ken}, {-AndA}, {-DIğI gibi}, {- AsIyA}, {-DIğIndA}, {-DIkçA}

6. Sebep Zarf-Fiilleri : {-DIğIndAn}, {-AcAğIndAn}

23 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: ss. 252-272. 24 TİMURTAŞ, Faruk K.: “Türkiye Türkçesi’nin Ana Hatları”, İstanbul Üniversitesi

Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi: İstanbul 1981, XXIII. 1977-1979, s. 189.

25 ERGİN: Türk Dil Bilgisi: ss. 327-333.

17

Çalışmada günümüzde kullanılan yirmi adet zarf-fiil eki üzerinde çalışılmıştır. Dil bilgisi kaynakları incelendiğinde bunlarda birçok yapının ele alındığı görülmektedir. Birçok kaynak aşağıdaki yapıları zarf-fiiller adı altında ele almıştır.

“-DIğIndAn beri, -AcAğI zaman, -AcAğI sırada, -DIktAn sonra, -AsIyA kadar, -DIğI sürece, -AcAğInA göre, -DIğInA, -DIğIncA, -AcAğInA, -DIğI takdirde, -DIğI tarzda, -DIğI ölçüde, -DIğI hâlde, -DIğI zaman, -mAsInA rağmen, -AcAk yerde, -IncAyA kadar, -AnA kadar, -DIğI kadar, -AcAk/-AcAğI kadar, -AcAğI gibi, -DIğIndAn dolayı, -AcAğI için, -DIğI için, -DIğInA göre, -mAk için, -mAsı için, -mAklA, -mAklA birlikte, -mAk kadar, -mAktA, -mAk üzere, -mAktAn başka…” Yapılan çalışmada bu yapılar zarf-fiiller içerisinde ele alınmamaktadır; çünkü bunlar, isim-fiil ve sıfat-fiil eklerinin çeşitli ekler alıp farklı türdeki kelimelerle kullanılmaları sonucunda oluşmuştur. Ayrıca bu yapılarda anlam, söz konusu eklerden sonra gelen kelimelere bağlıdır ve onlarla ilgilidir. Yapıya zarf anlamı veren, eklerden sonra gelen kelimelerdir. Bu durum yukarıdaki yapılar arasında yer alan “-DIğI kadar” yapısı üzerinde şöyle açıklanabilir. “Seni sevdiği kadar hiçbir torununu sevmez.” “Senin kadar iyi niyetli insan zor bulunur.” Yukarıdaki cümlelerde “kadar” edatı anlam bakımından farklılık göstermemektedir. Başka bir deyişle çekimsiz fiilden sonra gelen edat ile isim soylu kelimeden sonra gelen edat arasında anlam açısından fark yoktur. Buradaki zarf anlamı söz konusu edattan kaynaklanmaktadır. Edat zarf anlamına sahip olduğu için bu yapıda da zarf anlamı sezilmekte ve dolayısıyla yapı, zarf-fiiller kapsamında ele alınmaktadır. Yukarıdaki diğer yapılar için de aynı durum söz konusudur. Bu sebeple bu yapılar zarf-fiil olarak nitelendirilmemeli ve zarf-fiiller konusu kapsamında ele alınmamalıdır.

Kaynaklarda {-ken} zarf-fiil eki hâl zarf-fiilleri kapsamına alınmıştır. Oysa bu çalışmada kaynaklarda belirtilenin aksine {-ken} zarf-fiil eki hâl zarf-fiilleri içerisinde değil, zaman zarf-fiilleri içerisinde ele alınmaktadır; çünkü bu ek daha çok zaman ifade etmekte kullanılan bir ektir. Aşağıdaki örnek üzerinde bu görüşü ispatlamağa çalışalım.

“Ahmet ders çalışırken ben de kitap okudum.” cümlesinde {-ken} zarf-fiil eki zaman anlamı vermektedir. Failin bildirdiği “oku-” fiili Ahmet’in ders çalıştığı vakitte gerçekleşmiştir.

18

{-ken} zarf-fiil eki daha ziyade zaman ifade etmekte kullanılan bir ektir. Bu sebeple çalışmada {-ken} zarf-fiil eki zaman zarf-fiilleri içerisinde ele alınmıştır.

İncelenen bazı kaynaklarda26 {-CAsInA} zarf-fiil ekinin neden zarf-fiilleri içerisinde ele alınmış olduğu dikkat çekmektedir. Aslında {-CAsInA} zarf-fiil eki neden anlamından ziyade karşılaştırma anlamı taşır.

“Bardaktan boşanırcasına yağmur yağıyordu.” “Uçarcasına koşuyordu.”

Yukarıdaki cümlelerde “yağ-” fiilinin bardaktan boşanır gibi şiddetli, “koş-” fiilinin ise uçar gibi hızlı yapıldığını görmekteyiz. Bu örneklerden de anlaşılacağı üzere {-CAsInA} zarf-fiil eki karşılaştırma ifade etmektedir. 2.1.4. Zarf-Fiillerin İşlevleri İşlev; bir nesne veya bir kimsenin gördüğü iş, iş görme yetisi, görevi, fonksiyon27 anlamına gelmektedir. Bu bölümde zarf-fiiller işlevleri açısından ele alınacaktır. Zarf-fiiller, işlevleri yönüyle aşağıdaki sıra takip edilerek incelenecektir. 1. Bağlama Görevinde Kullanılan Zarf-Fiil : {-Ip} 2. Hâl Zarf-Fiilleri : {-ArAk}, {-A -A} 3. Karşılaştırma Zarf-Fiilleri : {-CAsInA} 4. Karşıtlık Zarf-Fiilleri : {-mAdAn}, {-mAksIzIn}, {-AcAğInA}, {-mAktAnsA} 5. Zaman Zarf-Fiilleri : {-IncA}, {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-AlI}, {-ken}, {-AndA}, {-DIğI} gibi, {-AsIyA}, {-DIğIndA}, {-DIkçA} 6. Sebep Zarf-Fiilleri : {-DIğIndAn}, {-AcAğIndAn} 2.1.4.1. Bağlama Görevinde Kullanılan Zarf-Fiil 2.1.4.1.1. {-Ip} Zarf-Fiil Eki

Deny’nin en mükemmel rabıt siygasi olarak nitelendirdiği28 {-Ip} zarf-fiil eki, Orhon Türkçesinden itibaren bütün dönemlerde kullanılan29 en işlek zarf-fiil eklerindendir. 26 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 267. 27 TDK: Türkçe Sözlük: s. 1119.

19

● {-Ip} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen

fiilden daha önce gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. “Bir iki yere girip çıktı ve fiyat sordu.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 122. Yukarıdaki cümlede “gir-” ve “çık-” fiillerine dikkat edilirse bir yerden çıkmak için öncelikle o yere girmek gerekir. Başka bir deyişle cümledeki “gir-” fiili gerçekleştirildikten sonra “çık-” fiili gerçekleştirilmiştir.

● {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen fiil; kip ve şahıs bakımından uyum gösterir. Bu ek, onları birbirine bağlar.

“Aslan bey daha ziyade yaklaşıp elleriyle yoklamalarına, daha yakından görmelerine müsaade ettiğini söyletti.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 87.

● {-Ip} zarf-fiil eki kendisinden sonra gelen çekimsiz fiil ile de fail bakımından uyum gösterir.

“Şehzadeler, atlarına binip yola düşünce bu da beraber yürümeğe başladı.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 45.

● Yapılan bir çalışmada “{-Ip} yapılı zarf-fiil -kip bakımından- sonra gelene uymakla birlikte faili ayrı da olabilir.”30 şeklinde bir açıklama yapılıp aşağıdaki örnek verilmiştir.

“Silahlar çekilip kavga başladı.” Yukarıdaki örnekte {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiilin edilgen yapıda olduğu göze çarpmaktadır. Bu durumda failin gerçek fail olması söz konusu değildir. Buradaki farklılık, cümlede sözde fail kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Bununla birlikte {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil edilgen yapıda ise ondan sonra gelen fiil de edilgen yapıda olmaktadır.

“Öğrenciler sınıfa alınıp sınava başlandı.” Yukarıdaki cümlede gerçek failin varlığından söz edilemez. Bu cümlede farklı olan, yapılan işten etkilenen varlıklar başka bir deyişle nesnelerdir.

28 DENY, Jean: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi): Tercüme Eden: Ali Ulvi ELÖVE,

İstanbul 1941, Maarif Matbaası, s. 840. 29 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 334. 30 GENCAN: Dilbilgisi: s. 257.

20

● {-Ip} zarf-fiil ekinden sonra “dA” bağlacı kullanılabilir. Bu durumda cümleyi oluşturan iki fiil zaman ve şahıs bakımından birbirinden farklı olabilir.

“Taş atıp da kolun mu yoruldu?” “Yanılıp da bir gün dışarı çıksa ihtimal üzerine atılıp

parçalayacaklardı.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 106. Bir çalışmada {-Ip} zarf-fiil ekinden sonra gelen “dA” bağlacının

kullanılış sebeplerinin “şaşırtmak, uyarmak, azarlamak” vb. türlü ayrıntılar katmak için olduğu belirtilmiştir. 31 Aslında “dA” bağlacı böyle ayrımlar katmak yerine bu tarz ifadeleri olan cümleleri pekiştirir:

“Duyduklarını gelip sana anlatmadı mı?” “Duyduklarını gelip de sana anlatmadı mı?” “Söylediklerini dinleyip onun sözüne uymayın.” “Söylediklerini dinleyip de onun sözüne uymayın.” “Bebeğini evde bırakıp dışarı çıkmamalıydın.” “Bebeğini evde bırakıp da dışarı çıkmamalıydın.”

Yukarıdaki cümlelerde {-Ip} zarf-fiil ekinden sonra gelen “dA” bağlacı vurguyu eklendiği fiil üzerine çekmiş, anlamı pekiştirmiştir. Bahsi geçen çalışmada belirtildiği gibi cümlelere “şaşırtmak, uyarmak, azarlamak” anlamları katma görevinde bulunmamaktadır.

● {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiilin anlam açısından olumlu veya olumsuz olması kendisinden sonra gelen fiilin anlamına bağlıdır. {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiilden sonra gelen fiilin olumsuz olması durumunda {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil biçim açısından olumlu kalır; ancak anlam bakımından olumsuz anlam taşır.

“Ama aslının ne olduğunu merak edip öğrenmemiş, okuduğu metinlerde bu isme dair bir şeye rastgelmemişti.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 51.

● {-Ip} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen fiil aynı fiil tabanından ise bu ekin eklendiği fiil anlam açısından olumlu olur. “Evvelâ Neriman’ın tramvay bekleyip beklemediğini anlamamıştı.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 9. 31 GENCAN: Dilbilgisi: s. 257.

21

● {-Ip} zarf-fiil eki zaman zaman “{-Ip} dur-, {-Ip} kal-, {-Ip} gel-, {-Ip} git-” yapısında kullanılır. Bu durumda sürerlilik bildirir.

“Otağın kapısında onlar da şimdiye kadar asla ulviyetinin, mehabetinin farkında olmadıkları muazzam bir manzara karşısında donup kaldılar; sefer eğlentisi yapan yüz binlerce asker kolkola olmuş cirit oynayarak, kaynaşarak otağ etrafında geniş bir daire çeviriyorlar.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 54.

“Arada bir, tramvayın uzaklaştığını unutarak, içine tekrar koşmak, büyük bir hareket yapmak için hamleler gidip geliyordu.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 10.

“Ben sonsuz bir deniz düşünürüm; Bulutlar başımın üzerinden Bir Olymp ilâhı sükûnile Geçip giderken” Orhan Veli KANIK: Bütün Şiirleri: s. 165. “istanbul ve sen / ikinizden kalanlar tekrar tekrar ısrarla yaşayıp durduğum çengelköy’de yaz unutulmaz erguvanlar rüya mıdır gerçek mi kendi kendime sorduğum İstanbul ve sen / neydi o bir zamanlar” Attilâ İLHAN: Kimi

Sevsem Sensin: s. 31.

● {-Ip} zarf-fiil eki art arda aynı fiil tabanı ile kullanıldığında sıklık bildirir.

“Gûya bir de Galataya dadanmışız; Kafaları çekip çekip Orada alıyormuşuz soluğu;” Orhan Veli KANIK: Bütün Şiirleri:

s. 45.

● {-Ip} zarf-fiil eki genellikle “ve” bağlacının yerine kullanılır, bağlama işlevi görür.

“Aşağıya, memleketimize doğru çekilip gideceğiz.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 94. Yukarıdaki cümlede “Aşağıya, memleketimize doğru çekileceğiz ve gideceğiz.” anlamı mevcuttur.

● {-Ip} zarf-fiil ekinin pekiştirme görevi gördüğü hâller de bulunmaktadır.

22

1) {-Ip} zarf-fiil eki aynı veya ayrı fiil tabanına eklenerek art arda kullanılmışsa:

“Nerde böyle hüzünlenmek o zaman; İçip içip ağlamak, Uzaklara dalıp şarkı söylemek;” Orhan Veli KANIK: Bütün

Şiirleri: s. 86. “Her münakaşa dönüp dolaşıp Neriman’a karşı bir ithamla

neticeleniyordu.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 149. 2) {-Ip} zarf fiil eki aynı veya farklı fiil tabanlarından türetilen

“-eceği” veya “-r iken” yapılarıyla kullanılmışsa: “Ateşe, nura, haça, İncil’e, Zebur’a yemin ediyor; çıkıp

giderlerken muhafızlara hiçbir ziyanı dokunmayacağına dair söz veriyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 74.

“Benden görüp göreceğin iyilik bu kadar!” ● {-Ip} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra

{-mA-} olumsuzluk eki getirilir. “Nihayet dayanamayıp Şeyh Zeyneddin-i Hâfî’nin yanına gitmek

için Osmancık medresesindeki müderrisliğini bırakıp yola çıkar; fakat Halep’te bir gece rüyasında bir ucu boynuna geçmiş bir zincirin öbür ucunu Hacı Bayram’ın elinde tuttuğunu görür ve nasibinin Hacı Bayram’dan olduğunu anlar; yoldan döner.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 11. 2.1.4.2. Hâl Zarf-Fiilleri 2.1.4.2.1. {-Arak} Zarf-Fiil Eki

Kıpçak Türkçesinden itibaren kullanılışı görülen32 bu ek, Türkiye Türkçesinde de sıkça kullanılır.

● {-ArAk} zarf-fiil eki eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen

fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. “Kalktı; ağlayarak baba İstoyana sarıldı.” Ömer Seyfettin:

Bomba: s. 16. Yukarıdaki cümlede “sarıl-” fiili “ağla-” fiiliyle eş zamanlı olarak gerçekleşmektedir. Başka bir deyişle bu cümlede “sarıl-” fiili gerçekleştirilirken aynı zamanda “ağla-” fiili vuku bulmaktadır. 32 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 344.

23

● {-ArAk} zarf-fiil eki, eklendiği fiilden sonra gelen fiilin nasıl ve

ne durumda gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. “Yeşil boyalı demir kapısının aralığına yaslanmış ak sakallı,

garip, meyus bir kethüda, yere, karmakarışık serseri izlere bakarak düşünüyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 41. Yukarıdaki cümlede “düşün-” fiilinin “yere, karmakarışık serseri izlere bakarak” yapıldığı görülmektedir.

● Bazı kaynaklarda33 {-ArAk} zarf-fiil ekinin bağlama görevinin olduğu belirtilmiştir. Dikkat edilirse {-ArAk} zarf-fiil eki kaynaklarda çoğunlukla hâl zarf-fiili olarak ele alınmakta, bağlama görevinde kullanılan zarf-fiilin {-Ip} eki olduğu belirtilmektedir. {-ArAk} zarf-fiil ekinin bağlama görevinde kullanıldığı görüşü, {-Ip} ve {-ArAk} eklerinin birbirlerinin yerine kullanılmasından ileri gelmektedir. Konuya dair verilen bir örneği inceleyelim:

“Paketleri alarak gitti. (Paketleri aldı ve gitti.)”34 Anlam açısından düşünülürse yukarıdaki cümlede “git-” fiili “al-” fiilinden önce gerçekleştirilmelidir. Önce paketler alınacak, sonra “git-” fiili gerçekleştirilecektir. Bu cümlede {-ArAk} zarf-fiil eki, {-Ip} zarf-fiil ekinin görevini üstlenmiştir. ● {-ArAk} zarf-fiil ekinin {-ArAktAn} biçimi de kullanılır. Bu durumda anlam pekiştirilmiş olur.

“-Hanımefendiciğim, geçende öyle yaptımdı, sen bağırdın: ‘Kapa! Kapa! Beni hasta edeceksin,’ diyerekten.” Füruzan: Gül Mevsimidir: s. 56.

● “ol-” fiilinin {-ArAk} zarf-fiil ekini almış biçimi de sıkça

kullanılmaktadır. “Şehzade yalnız kendi adamları ile elleri bomboş olarak

memleketine döndü.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 33.

33 ATABAY - KUTLUK - ÖZEL: Sözcük Türleri: s. 277; GENCAN: Dilbilgisi: s. 258;

BOZKURT: Türkiye Türkçesi: s. 254; KÜKEY, Mazhar: Türkçenin Dilbilgisi I: Samsun 2003 (Aralık) I. Baskı, s. 468.

34 ATABAY - KUTLUK - ÖZEL: Sözcük Türleri: s. 277.

24

● “olarak” edatı ile kurulmuş birçok yapı mevcuttur: genel olarak, kesin olarak, özel olarak, ek olarak, ilk olarak, son

olarak… ● Çoğu kez “olarak” yapısı cümleden atılmaktadır. Bunda ölçü “olarak” kelimesinden önce gelen kelimenin nitelik bildirip bildirmemesidir. “Bunu sehpa olarak kullanıyorum.” cümlesinde “olarak” kelimesi atılamaz; çünkü kendisinden önce gelen kelime bir nitelik bildirmemektedir.

“Fatma çevresinde çalışkan olarak bilinir.” cümlesinde ise “olarak” kelimesi cümleden atılabilir; çünkü kendisinden önce gelen kelime nitelik bildirmektedir.

● “git-” fiilinin {-ArAk} zarf-fiili ekini almış biçimi de sıkça kullanılmaktadır. Bu kullanılışta “zamanla, derece derece” anlamları vardır.

“Bütün bu zamanlar içerisinde akçe giderek değer kaybedip adı, kıymetini taşıyamaz olunca kalp akçe (zuyûf), kızıl akçe, kızıl kırpık akçe, çil akçe, sağ akçe gibi isimlerle piyasayı dolaşır olmuştur.” İskender PALA: Âşinâ Güzeller: s. 149.

● {-ArAk} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi de sıkça kullanılır. Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA-} olumsuzluk eki getirilir.

“...Konya’yı da bu yeni tanıdığınız hüviyetiyle öyle yeni baştan, onunla beraber bu geçmiş zamanına eğilerek ve âdeta ona hasret çekerek ve artık bu mâziyi ve onun kudretini iyice tanıdığımız için onun arasından bütün bütün sizin olacağına bir türlü inanmayarak sever ve tanırsınız.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 72. 2.1.4.2.2. {-A -A} Zarf-Fiil Eki

Orhon Türkçesinden itibaren kullanılışı görülen35 bir ektir. ● Bu zarf-fiil eki günümüzde tekrarlı biçimde kullanılır. “Ansızın iki ateş arasında ürken düşmanlar, mücahitlerin keskin

kılıçları altında kırıla kırıla kaçtılar.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 109. 35 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 336.

25

● {-A -A} zarf-fiil eki, eklendiği fiilden sonra gelen fiilin nasıl

gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Bu durumda fiilin niteliği öne çıkar.

“Sarhoş gibi sallana sallana hisara girdi.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 78.

● {-A -A} zarf-fiil eki eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen

fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. Bu zarf fiil ekinin eklendiği fiil kısa aralıklarla gerçekleşerek devam eder. {-ArAk} zarf-fiil ekindeki gibi devam eden bir durum yoktur.

“Damlaya damlaya göl olur.”

● {-A -A} zarf-fiil eki yakın veya zıt anlamlı fiil tabanlarına eklenebileceği gibi aynı fiil tabanına da eklenebilir.

“Bir kere Anadolu’ya kapağı atınca ele geçmek imkânsızdı, İran’a, Turan’a kadar vura kıra gider, namına birçok şanlar, şerefler ilâve ederdi.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 37.

“Kuyulardan delik deşik olmuş bir yolda düşe kalka yürür gibi yaşıyoruz hayatı…çukur çukur olmuş bir kalple…” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 72.

“Araya araya tepeler arasında gizli bir kuyu buldular.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 22.

● Yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde yalnızca yardımcı

fiiller tekrarlanır. “Bu kuruluş asrından sonra Bursa, sevdiği ve büyük işlerinde o

kadar yardım ettiği erkeği tarafından unutulmuş, boş sarayının odalarında tek başına dolaşıp içlenen, gümüş kaplı küçük el aynalarında saçlarına düşmeye başlayan akları seyrede ede ihtiyarlayan eski masal sultanlarına benzer.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 116.

● {-A -A} zarf-fiil eki daha önceki dönemlerde tek başına kullanılmış olmasına rağmen günümüzde daha çok tekrarlı biçimde kullanılmaktadır. Bugün Türkçede kullanılan “diy-e”, “gör-e”, “il-e” kelimeleri {-A} zarf-fiil ekini alıp edat hâline gelmiş, zarf-fiil olma özelliklerini yitirmiş kelimelerdir. “rastgel-e” kelimesi de bugün zarf-fiil olma özelliğini yitirmiştir.

26

“Zengin malzeme ile hamlesiz bir nizamın mahsulü olan bu binalar sadece bir kalıp, boş mânasız bir cümle gibi zekâyı bir müddet yorduktan sonra “Ben bir hiçim!” diye zaafını itiraf ediveriyor.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 126.

“Padişah, İskender paşaya, çıkıp gizlice ordunun içine gitmesini, nümayiş alayında bağıranlardan rastgele üç kişi tutup huzuruna getirmesini irade etti.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 52.

● {-A -A} zarf-fiil ekinin tek başına kullanıldığı bazı durumlar da

vardır. Zaman bildiren ifadelerde bu ekin yalnız kullanılışı görülmektedir. “Dokuza on kala Ankara’da olacağız.”

● Bugün “ortaklaşa”, “nöbetleşe” kelimelerinde de bu ekin tek başına kullanıldığını görmekteyiz.

“Kiraya vermek için ortaklaşa bir ev aldılar.” “Hasta olan annemin başında babamla nöbetleşe bekledik.” ● {-A -A} zarf-fiil eki, tek başına birleşik fiil yapmada da

kullanılır. Bu zarf-fiil eki “bil-, ver-, dur-, gel-, kal-, yaz-, gör-” fiilleri ile birleşik fiil yapar. Bu durumda anlatıma yeterlilik, tezlik, sürerlilik ve yaklaşma anlamları katar. “Böylesi bir tecrübeye ancak bütünlüğü sayesinde bu terkibin yokluğunu aratmayan büyük eserler dayanabilir.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 158.

● Birleşik fiil yaparken {-A} biçiminde kullanılmakla birlikte kimi zaman {-I} biçiminde de kullanılır. {-I}, {-A} zarf-fiil ekinin eski biçimidir. Bu biçim de sadece birleşik fiil yapma işlevini yerine getirmekte kullanılan ve tezlik bildiren “-I vermek” biçimidir.

“On dört asır evvel, yine böyle bir geceydi Kumdan, ayın on dördü, bir öksüz çıkıverdi.” Mehmed Âkif ERSOY: Safahat: s. 461. ● {-A -A} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA-} olumsuzluk eki getirilir. “Dertlerini anlatmaya anlatmaya hastalık sahibi olacak.”

27

2.1.4.3. Karşılaştırma Zarf-Fiili 2.1.4.3.1. {-CAsInA} Zarf-Fiil Eki Eski Türkçede kullanılışına rastlanmayan36 bir zarf-fiil ekidir. ● {-CAsInA} zarf-fiil eki fiil tabanlarına doğrudan gelemez. Fiil tabanı ile {-CAsInA} eki arasına bir zaman eki getirilmelidir. Bu zaman eki, basit zaman eki olabileceği gibi hikâye, şart ve görülen geçmiş zamanla oluşturulmuş birleşik zamanlar dışındaki birleşik zaman eki de olabilir. {-(A/I)rcAsInA}, {-mIşçAsInA}, {-(A/I)rmIşçAsInA}, {-(I)yormuşçasına}, {-AcAkmIşçAsInA} biçimlerinde bu ekin kullanılışı görülür. Bu zarf-fiil eki eklendiği fiil kendisinden sonra gelen fiilin nasıl yapıldığını/yapılacağını bildirir.

“Daha da kötüsü, sayıları zaten az olan kadın şairlerin isimleri, nisyana mahkum edilircesine ne tezkirelerde, ne diğer kaynaklarda anılmaktan vâreste tutuldular.” İskender PALA: Âşinâ Güzeller: s. 43.

“Caddelerini koşar adım arşınladım; merakla daldım izbelerine; ansızın umulmadık, ama hep bekleyegeldiğim bir şey bulacakmışçasına yürüdüm kaldırımlarında, tarifsiz, arsız, mütemadi bir iştahla…” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 122.

● {-CAsInA} zarf-fiil eki, “gibi” edatı anlamı verir.

“O’nu hatırladıkta başı göğe ermişçesine ya da asansör boşluğuna düşmüşçesine ürperiyorsa yüreğiniz…” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 102. Yukarıdaki cümlelerde “başı göğe ermişçesine” kelime grubu “başı göğe ermiş gibi”, “düşmüşçesine” kelime grubu “düşmüş gibi” anlamını vermektedir. ● {-CAsInA} zarf-fiil ekinin olumsuzu biçimi için fiil tabanı ile zaman eki arasına {-mA-} olumsuzluk eki getirilir. “Etrafındakileri umursamıyormuşçasına davranması dostlarını üzüyordu.” 36 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 268.

28

2.1.4.4. Karşıtlık Zarf-Fiilleri 2.1.4.4.1. {-mAdAn} Zarf-Fiil Eki Orhon Türkçesinden itibaren bütün dönemlerde kullanılmış olan37 bu ek, olumsuz zarf-fiil eklerindendir. {-mAdAn} zarf-fiil eki olumsuzluk bildirdiği için sadece olumlu fiil tabanlarına getirilir.

● {-mAdAn} zarf-fiil ekinin getirildiği fiil, kendisinden sonra gelen fiilin anlamını zaman yönünden tamamlar. Bu ek, eklendiği fiil gerçekleşmeden kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir.

“Gitmiş kaybolmuşuz uzakta, Rü’yâ sona ermeden şafakta…” Yahya Kemal BEYATLI: Kendi

Gök Kubbemiz: s. 54. “Mahmut Ağa ayrılmadan silahtar kutuları getirdi.” Ömer

Seyfettin: Bomba: s. 92.

● {-mAdAn} zarf-fiil eki zaman bildirmekle birlikte kendisinden sonra gelen fiilin nasıl yapıldığını/yapılacağını da bildirir.

“O sırada Neriman Şinasi’nin yüzüne bakmadan yürüyüvermişti.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 12.

“Muhsin çelebi çekinmeden, sıkılmadan, ezilip bükülmeden, gayet tabii bir hareketle kendine gösterilen şilteye oturdu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 64.

● {-mAdAn} zarf-fiil eki “önce” veya “evvel” kelimeleri ile

kullanıldığında zaman ifade eder. Kendisinden sonra gelen fiilin, eklendiği fiil gerçekleşmeden daha önce gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

“Daha Kop Dağının başı beyazlanmadan, Palandöken sırtları kaşlarını çatmadan önce, Erzincan’dan gelen siyah üzümün renginden, yaylanın üstünden cenuba doğru akan kuş sürülerinden vaktin yaklaştığını anlayan tecrübeliler, kürkçüyü çağırırlarmış.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 37.

“Malazgirt’te bileğinin kuvvetiyle, dehâsının zoruyla bize bu aziz vatanın kapılarını açan Alpaslanı, muharebe emrini vermeden evvel hangi kuvvetle ziyan etti ve ona neler gösterdi?” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 19. 37 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 342.

29

● {-mAdAn} zarf-fiil eki ile “önce”, “evvel” kelimeleri arasına

zaman veya miktar bildiren kelimeler getirilebilir. Bu durumda “önce”, “evvel” ifadeleri sınırlandırılmış olur.

“Böylece bu hikâyeyi düşünmeden çok evvel bu acayip adam, muhayyelemde nizamını ve dostluğunu kaybetmiş tabiatle kendiliğinde birleşmişti.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 47.

“Babası ölmeden üç ay önce onu görmeye gitmişti.” ● {-mAdAn} zarf-fiil ekinin {-mAzdAn önce}, {-mAzdAn evvel}

biçimi de kullanılmaktadır. Bu kullanılışta da {-mAzdAn} eki ile “önce”, “evvel” kelimeleri arasına zaman veya miktar bildiren kelimeler getirilebilir.

“Her şeyi evvelâ kendi nefsinde muhakeme eder; her hükmü, her kararı vermezden evvel bir kere kendi vicdanından geçirirdi.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 51.

“Sonra Mirza ile karşılaşmazdan bir gece evvel gördüğü o rüya…” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 43.

2.1.4.4.2. {-mAksIzIn} Zarf-Fiil Eki Yapılan bir çalışmada {-mAksIzIn} zarf-fiil eki için “{-mAksIzIn} birleşik eki, Eski Türkçede yoktur. Bu ekin yerini, az çok, {-medin} ({-metin}) eki tutmaktadır.”38 denmektedir. Bu ek, olumsuz zarf-fiil eklerinden olduğu için yalnızca olumlu fiil kök veya gövdelerine getirilir. ● {-mAksIzIn} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleşmeden kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Kendisinden sonra gelen fiilin nasıl yapıldığını/yapılacağını anlatır; zaman anlamı taşımaz.

“Her hamlesiyle, rûh, o çelikten kanatlı kuş, Ufkunda bir dakika görünmeksizin kara, Hür gökte, hür denizde uçar, hür ufuklara,” Yahya Kemal

BEYATLI: Kendi Gök Kubbemiz: s. 99. “Sonra da benim gibi hiç ses çıkarmaksızın ıstırap çek ve öl!”

Yahya Kemal BEYATLI: Eğil Dağlar: s. 92.

38 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 258.

30

● Yapılan bir çalışmada {-mAksIzIn} ekinin {-mAk} mastar, {+sız} yokluk ve {+n} araç eklerinin birleşiminden oluşmuş birleşik bir ek olduğu belirtilmektedir.39 Bu ek, yokluk ekine sahip olduğuna göre işlevde de fiilin gerçekleşmediğinin üzerinde durulması durumu öne çıkmaktadır.

“Düşünmeksizin üvey annesinin her dediğini yapıyordu.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 61. Yukarıdaki cümlede esas hüküm, yardımcı hüküm gerçekleşmeden gerçekleşmiştir. Burada anlam olarak bu verilmekle birlikte “düşün-” fiili de vurgulanmaktadır. ● {-mAksIzIn} zarf-fiil ekinin bulunduğu cümleyi söyleyen kişi aslında bu eki alan fiilin gerçekleşmesini beklemektedir. “Düşünmeksizin hareket ediyor.” Yukarıdaki cümlede sözü söyleyen kişi, aslında bahsettiği kişinin “düşün-” fiilini gerçekleştirmesi hususunda beklenti içerisindedir. 2.1.4.4.3. {-AcAğInA} Zarf-Fiil Eki

Eski Türkçede kullanılışına rastlanmayan40 bir zarf-fiil ekidir. ● {-AcAğInA} zarf-fiil ekinin çekimli biçimleri vardır. “Boş oturacağına boş çalış.” “Daha çok çalışıp ülkemizi kalkındıracağımıza yerimizde

sayıyoruz.” ● {-AcAğInA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin gerçekleştirilmesi

gerektiği hâlde gerçekleştirilmediğini; kendisinden sonraki fiilin eklendiği fiile tercih edilip gerçekleştiğini/gerçekleştirileceğini anlatır.

“Sorunları çözeceğine onları daha çetrefil bir hâle getiriyor.” “Ders çalışacağına televizyon izliyor.”

● Bu ekin olumsuz biçimi kullanılmamaktadır. 2.1.4.4.4. {-mAktAnsA} Zarf-Fiil Eki

Eski Türkçede kullanılışına rastlanmayan41 bir zarf-fiil ekidir. 39 BOZKURT: Türkiye Türkçesi: s. 255. 40 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 269. 41 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 268.

31

● {-mAktAnsA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilden sonra gelen fiilin kendi fiilinden daha üstün olduğunu belirtir. Başka bir deyişle kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştirilmesi, eklendiği fiilin gerçekleştirilmesine tercih edilmektedir.

“Şinasi ile münasebetinin çıkmaz sokaklarına girmektense daha müspet konuşmayı tercih etti.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 108.

● {-mAktAnsA} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA-} olumsuzluk eki getirilir.

“Hiç uğramamaktansa beş dakika uğramak daha iyi olur.”

2.1.4.5. Zaman Zarf-Fiilleri 2.1.4.5.1. {-IncA} Zarf-Fiil Eki “İlk olarak Uygur Türkçesinde kullanılmış olan bu ek, aralıksız olarak her dönemde kullanılmış, Türkiye Türkçesinde de kullanılmağa devam etmektedir. Ek, {-GInCA} şeklinde idi.”42

● {-IncA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin gerçekleşmesinden kısa bir süre sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

“Fakat Neriman’ın hem kol saatine, hem de tramvayın geleceği tarafa sabırsızlıkla baktığını görünce, arkadaşına gitmediğini anladı, ona görünmek istemeyerek sıra kahvelerin arasına çekildi ve onu uzaktan seyretti.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 9. “Gözlerden uzaklaşınca dünyâ Bin bir geceden birinde gûyâ Başlar rü’yâ içinde rü’yâ.” Yahya Kemal BEYATLI: Kendi Gök Kubbemiz: s. 56. ● {-IncA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilden sonra gelen fiilin gerçekleşme zamanına dair bilgi verir. “Bana öyle geliyor ki istiklâl ordusunun zâbitlerine ve neferlerine izin verilince asıl cevherimiz göz önünden gidecek.” Yahya Kemal BEYATLI: Eğil Dağlar: s. 231.

“Dev karısı yetişince çocukların yüce söğütlerin tepesinde şakrak kahkahalarla gülüştüklerini gördü.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 17.

42 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: ss. 340-341.

32

● Bugün Anadolu ağızlarında bu zarf-fiil ekinin yerine {-IşIn} ekinin de kullanıldığı görülmektedir. “Karısı ölüşün adam da memleketini terk etti.” ● {-IncA} zarf-fiil eki, “gel-” fiiline eklenerek kendisinden önce {-A} yönelme hâli almış isim veya zamirlerle birlikte kullanıldığında fiil anlamını kaybeder. “Bize gelince, siyâsî gürültüleri aleyhimizde bile olsa yine insâfa tercîh etmeyen açık kalpli bir millet olduğumuz için îtirâf ederiz ki geçen yaz altına imzâ koyduğumuz muâhede ile, bu kış tâdili yeklîf olunan muâhede arasında bir fark vardır.” Yahya Kemal BEYATLI: Eğil Dağlar: s. 47.

● {-IncA} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından

sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Fakat zafer ümidi kalmayınca konuşmalar başlar, hayatına dokunulmamak şartıyla teslim olur.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 13. 2.1.4.5.2. {-(A/I)r -mAz} Zarf-Fiil Eki “Eski Türkçede kullanılışına rastlanmayan bu ek, Anadolu Türkçesinin son çağlarında ortaya çıkmıştır.”43 ● {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki, kendisinden sonraki fiilin eklendiği fiilin gerçekleşmesinden hemen sonra gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. “Bu kabına sığmayan, fakat tahta geçer geçmez yaptığı işler saltanat hırsına hiç olmazsa devrin örfi içinde hak verdiren padişah, babası I. Gıyaseddin Keyhüsrev İznik İmparatorluğu hudutlarında yaptığı muharebede şehit olur olmaz ağabeyi ve gurbet arkadaşı İzzeddin Keykâvus’un elinden tahtı almak için harekete geçer ve muharebeyi kaybedince Ankara kalesine kapanır.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 13.

“Kelimesini bile ağzına alır almaz bütün gizli ve örtülü duygularının birden keşfedileceğini sanarak ürküyordu.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 132.

43 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 261.

33

● {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki, “iste-” fiiliyle birlikte sıkça kullanılır. Bu durumda “ister istemez” biçiminden sonra gelen fiilin gerçekleşmesine razı olunmasa da gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

“Ve haysiyet kırıcı şekliyle ister istemez çekememezliğe büyük bir hıncın da karıştığını düşündürüyor.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 14.

2.1.4.5.3. {-DI mI} Zarf-Fiil Eki “{-DI mI} zarf-fiil ekine ancak Anadolu Türkçesinde rastlanmaktadır.”44

● {-DI mI} zarf-fiil ekinin çekimli biçimleri de mevcuttur.

“Bu adları bir kere öğrendiniz mi artık unutamazsınız, tenha saatlerinize küçük ve munis rüyalar gibi sokulurlar, sizi kendileriyle ülfete, esrarlı mahfazalarını zorlamağa mecbur ederler.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 109.

● {-DI mI} zarf-fiil eki; kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiilin gerçekleştiği vakitten çok kısa bir süre sonra gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir.

“Numan bir kitabı bitirdi mi başka bir kitaba başlar.” ● {-DI mI} zarf-fiil eki bulunan cümleyi söyleyen kişi genellikle

cümlede belirttiği durumun daha önce gerçekleştiğine şahit olmuştur. Bu cümlelerde söyleyen kişinin belirttiği durum ile ilgili tecrübesi bulunmaktadır. Nitekim bu ek daha çok fiili geniş zamanla çekimlenmiş cümlelerde kullanılır. Ayrıca ekin belirli geçmiş zaman eki ile kurulmuş olması da anlamı bu açıdan kuvvetlendirmektedir.

“Nehir uyandı mı kendi kendine yatağında oynar.” “Eskiler bir işe başladılar mı, saatlerce durup dinlenmeden

didinirlerdi, ama bir kere de rahat etmek istediler mi adam akıllı vücutlarını dinlendirirlerdi.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 92.

● {-DI mI} zarf-fiil eki, bazen şart anlamı da verir. “O odalarda yarım saat oturdu mu insanın içi açılır, gamı

kasaveti gider…” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 92. 44 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 261.

34

● {-DI mI} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir.

“Süt içmedi mi yatamıyor.”

2.1.4.5.4. {-AlI} Zarf-Fiil Eki “Orhon Türkçesinden başlayarak Türkçenin tüm dönemlerinde

kullanılmıştır. Kıpçak Türkçesine kadar eklendiği fiillere ‘{-mAk} için’ anlamını veren ek, Eski Anadolu Türkçesinden itibaren Türkiye Türkçesindeki anlamı olan ‘{-DIğI} zaman’ anlamını kazanmıştır. Aynı anlam Orhon Türkçesinde de görülmektedir.”45 ● {-AlI} zarf-fiil eki kendisinden sonra gelen fiilin başlangıç vaktini belirtir. “Okumayı sökeli sürekli kitap okumak istiyor.”

“Öleli on beş yıl oldu.” Füruzan : Gül Mevsimidir: s. 23. ● {-AlI} zarf-fiil eki bazen “{-AlI} beri” veya “{-AlIdAn} beri” biçiminde de kullanılabilir. “Annesiyle barışalı beri artık buralara uğramaz oldu.” “Sen gideliden beri Ankara’nın tadı tuzu kalmadı.” ● {-AlI} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin görülen geçmiş zaman kipiyle çekimlenmiş biçimiyle tekrarlı olarak da kullanılır. Bu durumda “{-DAn} beri” anlamı katar.

“Şu yalan dünyaya geldim geleli, Bir bağ dikip meyve yetiştiremedim. Alnı perçemli, kulağı küpeli Yârin gölgesinde oturamadım.” Karacaoğlan: Şiirler: s. 227. ● {-AlI} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra

{-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Görmeyeli ne kadar da büyümüşsün!”

2.1.4.5.5. {-ken} Zarf-Fiil Eki {-ken} zarf-fiil eki, “i-” fiilinin zarf-fiil eki almış biçimidir. “i-” fiilinin zamanla erimesiyle bugünkü biçimini almıştır. Günümüzde ya

45 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: ss. 343-344.

35

“iken” biçiminde kelime olarak veya {-ken} biçiminde ek olarak kullanılır. ● {-ken} zarf-fiil eki ünlü uyumuna uymayan bir ektir.

“O vakit, bazı geceler, minimini evimizde oynarken, sâyimiz, namusumuzdan emin, ansızın Makedonyayı, bu yamyamlar memleketini hatırlayacağız.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 8.

● {-ken} zarf-fiil eki fiil kök veya gövdelerine doğrudan eklenemez. Fiil tabanından sonra mutlaka zaman eklerinden biri veya gereklilik kipi getirilmelidir. {-ken} ekinin cümleye kattığı anlam bu zaman ekine göre farklılık arz etmektedir. {-mIşken} Zarf-Fiil Eki

Duyulan geçmiş zaman eki olan {-mIş} ekine {-ken} zarf-fiil ekinin eklenmesiyle oluşmuştur.

● {-mIşken} yapılı zarf-fiil eki, fiillere eklenerek kendisinden

sonra gelen fiil ile zıt bir durum bildirir. Bu durumda “{-DIğI} hâlde” anlamı verir.

“Tedbirli, büyük padişah serhatte o kadar asker tayin etmişken o; bu hareketin hikmetini anlamamış, birçoğunu icazet vererek evlerine göndermişti.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 44. “Tabîat perde-dûş-i zulmet olmuş, hâbe dalmışken, O, gûyâ kalb-i nûrânîsidir leylin, durur bîdâr.” Mehmed Âkif ERSOY: Safahat: s. 7. ● {-mIşken} yapılı zarf-fiil eki, aynı zamanda daha önce planlanmış olan eklendiği fiilin gerçekleşmesiyle daha önceden planlanmamış olan kendisinden sonra gelen fiilin yapılmasını fırsat bilip gerçekleştirilmesi isteğini de belirtir.

“Bursa’ya gelmişken İskender yiyelim.” ● {-mIşken} zarf-fiil eki bir işin gerçekleştirilmesi için uygun

zamanın geldiğini belirtmek üzere “sırası gelmişken” biçiminde de sıkça kullanılır. “Sırası gelmişken benim de size söyleyeceklerim var.”

36

● Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir.

“Söyledik, ancak yazın söylenecekleri, güneş henüz toprağı ısıtmamışken… cemreler düşmemişken ilk yazın koynuna…” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 29.

{-(I)yorken} Zarf-Fiil Eki Şimdiki zaman eki olan {-(I)yor} ekine {-ken} zarf-fiil ekinin eklenmesiyle oluşmuştur.

● {-(I)yorken} zarf-fiil eki; kendisinden sonra gelen fiilin, eklendiği fiilde belirtilen süre içinde gerçekleştirildiğini/ gerçekleştirileceğini bildirir. “Dudaklarım kuru, kaç def’a, bir yabancı ayak,

Sükût-ı leyli dolaştıkça, sandım ayrılmak Takarrub etti harîm-i cidâr u sakfından; Bir ufk-ı bîkesin üstünde ağlıyorken ben,” Ahmet HAŞİM: Bütün

Şiirleri: s. 173. “Biriyle uğraşıyorken gelir çatar öbürü; Gelir ki taş gibi hâin, hem eskisinden iri.” Mehmed Âkif ERSOY: Safahat: s. 365. ● Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Bebek ağlamıyorken ben de yemeği hazırlayayım.” {-AcAkken} Zarf-Fiil Eki

Gelecek zaman eki olan {-AcAk} ekine {-ken} zarf-fiil ekinin getirilmesiyle oluşur. ● {-AcAkken} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin gerçekleştirilmesine niyetlenildiği hâlde bunun gerçekleştirilmediğini veya farklı bir biçimde gerçekleştirildiğini bildirir.

“Ablası adına gönderilmiş mektubu okuyacakken birden bundan vazgeçti.”

“Bu canavar katili cezalandıracakken, o, acemi bir asker dalgınlığı ile, aleyhine kurulan pusuya yuvarlanmıştı.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 42.

37

● {-AcAkken} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin gerçekleştirilmesi

gerektiği hâlde bunun tersi bir durumun varlığını bildirir. “Ailesine kötü günlerinde destek olacakken onlara zarar

veriyor.”

● {-AcAkken} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Aslında ona hiçbir şey anlatmayacakken sonradan vazgeçip her şeyi anlattım.” {-(A/I)r -ken} Zarf-Fiil Eki Geniş zaman eki {-(A/I)r} ile {-ken} zarf-fiil ekinin birleşmesiyle oluşmuştur. En fazla kullanılan {-ken}li biçimdir. ● {-(A/I)rken} zarf-fiil eki, kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiilin belirttiği süre içerisinde gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

“Onun içindir ki Yakup Kadri’nin Ankara’sının çok sevdiğim ve doğruluğuna hayran olduğum baş taraflarını okurken içim burkulmuştu.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 5.

“Meselâ Seçeni kalesinin muhafızları, daha Ali Paşa yaklaşırken, toplarını, tüfeklerini, cephanelerini; erzaklarını; mallarını, hattâ ihtiyarlarını, çocuklarını bırakıp bir kurşun atmadan kaçmışlardı.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 82.

● {-(A/I)rken} zarf-fiil eki anlam açısından {-(I)yorken} eki ile benzerdir. Kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiil ile zıt bir ilişki gösterdiğini belirtir. “Her gün en az üç saat kitap okurken bugün kitabı eline bile almadı.”

● {-(A/I)rken} zarf-fiil ekinin tekrarlı kullanılışları da vardır. Bu durumda pekiştirme görevi yaparak eklendiği fiilin sürerliliğini belirtir.

“Kuru Kadı okurken okurken, önündeki mezarın birden yeşil nurlarla tutuştuğunu gördü.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 77.

38

● “de-” fiilinin {-(A/I)rken} zarf-fiil ekiyle birleşmesinden oluşan “derken” kelimesi de sıkça kullanılır. Bu kelime “bunun üzerine, bu sırada” anlamları taşır.

“Denildi: “Fâtiha!” âmîni kestiler; bu sefer, Göğüsler inledi, derken açık duran eller, Hazîn alınları bir kere okşayıp indi; Deminki zemzemler bir zaman için dindi.” Mehmed Âkif ERSOY:

Safahat: s. 122. ● “derken” kelimesi, art arda sıralanan kelimelerin ardından

kullanıldığında bunlardan sonra ortaya nasıl bir durumun çıktığını belirtir. “Kitap, silgi, defter derken yine çok fazla alışveriş yaptık.” ● “derken” sözcüğü “diye düşünürken” anlamı da taşır. “Sınavda bir soru daha çözeyim derken sürenin bitmiş olduğunu

fark ettim.” ● Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA}

olumsuzluk eki getirilir. “O sana karışmazken sen ne diye ona sataşıyorsun?”

{-mAlIyken} Zarf-Fiil Eki Gereklilik kipi olan {-mAlI} ekinin {-ken} zarf-fiil ekiyle

birleşmesinden oluşan ancak sık kullanılmayan bir yapıdır. ● {-mAlIyken} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin gerçekleştirilmesi

gerektiği hâlde bunun gerçekleştirilmediğini/gerçekleştirilmeyeceğini anlatır.

“Evrakları bugün teslim etmeliyken henüz işlemleri bitirememiş.” ● Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA}

olumsuzluk eki getirilir. “Zamanını boş yere harcamamalıyken şu yaptığın işe bak.”

2.1.4.5.6. {-AndA} Zarf-Fiil Eki {-AndA} zarf-fiil eki bölge ağızlarında kullanılan bir ektir.

● {-AndA} zarf-fiil eki, kendisinden sonra gelen fiilin

gerçekleşme zamanını bildirir. “{-DIğI} vakit” anlamı taşır.

39

“Yaz gelende, çıkam yayla başına, Kurban olam toprağına, taşına. Zalim felek ağu kattı aşıma, Ağam, nerden aşar yolu yaylanın?” Ahmet Hamdi TANPINAR:

Beş Şehir: s. 55.

● {-AndA} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Annesini görmeyende canı sıkılır.” 2.1.4.5.7. {-DIğI} gibi Zarf-Fiil Eki “Eski Türkçede kullanılışına rastlanmayan bu ek, Anadolu Türkçesinde ortaya çıkmıştır.”46

● Bu ekin çekimli biçimleri de mevcuttur. “Kalemi, kâğıdı aldığım gibi yanına geldim.” ● {-DIğI} gibi zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştirildikten

hemen sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir.

“Misafirler gittiği gibi temizliğe başlayacakmış.”

● {-DIğI} gibi zarf-fiil eki, bazen beklenmeyen bir durumun gerçekleştiği/gerçekleşeceği anlamı da verir. Bu durumda “{-DIktAn} başka, { -mAklA} birlikte” anlamı sezilir.

“Bulaşıkları yıkadığı gibi ödevini de bitirmiş.” “Ev için masraf ettiği gibi annesine harçlık da bırakmış.”

● {-DIğI} gibi zarf-fiil eki “ol-” fiili ile kullanıldığında a) “aynı şekilde, değiştirmeden” anlamı verir. “Hiçbir şeye dokunmadık, her şey olduğu gibi duruyor.” b) “tamamen, bütünüyle” anlamı verir. “Yemeği olduğu gibi çöpe döktüm.” c) “hem…hem” bağlacı anlamı verir. “Dün olduğu gibi bugün de yanındayım.” “Maddî açıdan olduğu gibi manevî açıdan da sana yardıma hazırım.” 46 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 266.

40

● {-DIğI} gibi zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil

tabanlarından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. Bu durumda zaman anlamı taşımaz. “{-mAdIktAn} başka, {-mAmAklA} birlikte” anlamı verir.

“Bunca yıl memleketine gelmediği gibi ailesini de hiç aramadı.” 2.1.4.5.8. {-AsIyA} Zarf-Fiil Eki

{-AsIyA} zarf-fiil eki günümüzde pek işlek olan bir ek değildir. ● {-AsIyA} zarf-fiil eki zaman bildirir. Anlam bakımından

“{-AnA} kadar” biçimine yakın bir anlamı vardır. “Arzu gelesiye ben işleri bitiririm.”

● Bu zarf-fiil eki bazen durum da bildirir. “Son günüm yaklaştı görünesiye, Kalmadı bir adım yol ileriye; Yüzünü görmeden ölürsem diye, Üzülmekteyim ben, üzülmekteyim.” Necip Fazıl KISAKÜREK:

Çile: s. 229. “Takımımız kıyasıya bir mücadele sonucunda maçı kazandı.” ● {-AsIyA} zarf-fiil eki kimi zaman “kadar” edatı ile birlikte kullanılır.

“Babam gelesiye kadar bütün yemekler hazırlanmış olur.” ● Bugün kullanılan “veresiye” kelimesi zarf-fiil olarak

nitelendirilmez. “Alışverişlerimizi veresiye yapmanın sıkıntısını sonradan

çekmiyor değiliz.” ● Bu ekin olumsuz biçimi için fiil tabanından sonra {-mA}

olumsuzluk eki getirilir. “Kendisine verilen bir görevi bitirmeyesiye onun başından

kalkmazdı.”

41

2.1.4.5.9. {-DIğIndA} Zarf-Fiil Eki ● {-DIğIndA} zarf-fiil eki, kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleşme vaktini belirtir. Kendisinden sonra gelen fiil soylu sözcüğün, eklendiği fiilin gerçekleştiği vakitten bir süre sonra gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir. Bu süre çoğu zaman eklendiği fiilin devam ettiği süre içerisinde bir zamandır. Ancak {-IncA} zarf-fiil ekinin belirttiği kadar kısa bir süre değildir.

“Hasta olduğunda, o korkunç kriz gecelerinde günler, geceler boyu nöbet tuttuk başında…” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 112.

● {-DIğIndA} zarf-fiil eki, bazen eklendiği fiilin gerçekleşip

gerçekleşmeyeceğinin tam olarak bilinmediği anlamı katar. “Tatile gittiğimde seni de götüreceğim.” ● {-DIğIndA} zarf-fiil eki kimi kullanılışlarda şart anlamı da

verebilir. “Bu açıdan bakıldığında sevgilinin sitemi, cefası ve istiğnası, âşık

için bir nimet yerine geçer.” İskender PALA: Kitâb-ı Aşk: s. 60. ● {-DIğIndA} zarf fiil eki, “her” sözcüğü ile kullanıldığında

eklendiği fiil gerçekleştiğinde mutlaka kendisinden sonra gelen fiilin de gerçekleştiğini belirtir.

“Bize her geldiğinde çiçek getirir.”

● Yapılan bir çalışmada bu ekin çekimsiz biçiminin {-DIktA} olduğu belirtilir.47 Başka bir çalışmada ise bu ek, {-DIğIndA} zarf-fiil ekinden bağımsız olarak ele alınıp “Orhon Türkçesinden Eski Anadolu Türkçesi Döneminin sonuna dek kullanılan ek, Türkiye Türkçesinde kullanılıştan düşmüştür.”48 denmektedir. ● {-DIktA} zarf-fiil eki kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiilin gerçekleşmesinden kısa bir süre sonra gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir.

47 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 263. 48 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 350.

42

“O’nu hatırladıkta başı göğe ermişçesine ya da asansör boşluğuna düşmüşçesine ürperiyorsa yüreğiniz.” Can DÜNDAR: Yarim Haziran: s. 102. ● Yapılan bir başka çalışmada49 {-DIktA} ekinin {-DIkçA} zarf-fiil ekiyle görev ve anlam açısından aynı değerde olduğu belirtilmiştir. Bununla birlikte kullanımların açıklanmasında {-DIğIndA}, {-DIğI} zaman ve {-IncA}” ekleri de kullanılmıştır. ● {-DIğIndA} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil tabanlarından sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Telefonlara cevap vermediğinde kendimi endişelenmekten alıkoyamıyorum.” 2.1.4.5.10. {-DIkçA} Zarf-Fiil Eki

Yapılan bir çalışmada bu ekin ilk olarak Kıpçak Türkçesinde görüldüğü ve Eski Anadolu Türkçesinde de kullanıldığı belirtilmiş olmasına rağmen50 başka bir çalışmada “Eski Türkçede ne {-DIkçA} yapılı ulaca, ne de bu ulacın başka bir biçimine şimdilik, rastlayamamaktayız.” 51 denmektedir.

● {-DIkçA} zarf-fiil eki, fiilin yapıldığı veya yapılacağı zamanı bildirir. Bu zarf-fiil eki eklendiği fiilin tekrarlanmasıyla kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini belirtir.

“Vezirler, elçiler, padişaha hediye etmek için Tur oğluna müracaat ettikçe o, fiyatını arttırıyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 67.

“Ağaçların gülerek bir bahar-ı diğerle, Güneş ve kuşları tutmakta taze ellerle; Rükûd-ı sâyede açtıkça râz-ı çeşm-i kamer Havuzlarında açar deste deste nilüfer…” Ahmet HAŞİM: Bütün

Şiirleri: s. 174.

● {-DIkçA} zarf-fiil eki, kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiil devam ettiği sürece devam ettiğini/edeceğini bildirir.

49 KÜKEY: Türkçenin Dilbilgisi I: s. 498. 50 BAYRAKTAR: Türkçe’de Fiilimsiler: s. 349. 51 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 263.

43

“Muhsin Çelebi ile konuştukça sadrazamın hayreti büyüyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 68. “Muhsin Çelebi kaba Türkçe nutkunu bağırdıkça, Farisî bilmiyen Şah kızarıyor, sararıyor, morarıyor, elinde heyecandan açamadığı nâme tir tir titriyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 69.

● {-DIkçA} zarf-fiil eki eklendiği fiilin gerçekleşmesi şartına bağlı olarak kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/ gerçekleşeceğini bildirir, “{-DIğI} müddetçe” anlamı taşır.

“Sen dinledikçe ben anlatmaya devam edeceğim.” “Biz birbirimize yardım ettikçe bize kimse zarar veremez.”

● “oldukça” kelimesi artık zarf-fiil olarak ele alınmayan bir yapıdır. Bu kelime “epeyce, bir hayli, yeterince, bayağı” anlamlarında kullanılır. “Bu sıralar oldukça sıkıntılı günler geçiriyorum.” ● “git-” fiilinin {-DIkçA} zarf-fiil ekiyle birleşmesinden oluşan “gittikçe” kelimesi de bugün “gitgide, giderek” anlamlarında kullanılan bir kelimedir. “Dört atlı o gerdûne gelirken dolu dizgin,

Sevmiş iki rûh, ufku görürler daha engin, Sîmâları gittikçe parıldar bu zaferle, Gök her tarafından donanır meş’alelerle” Yahya Kemal

BEYATLI: Kendi Gök Kubbemiz: s. 128.

● “gün geçtikçe” yapısı da “zaman geçtikçe, ilerledikçe” anlamını taşır. “Gün geçtikçe ilerleyen hastalığı hepimizi endişelendiriyordu.”

● {-DIkçA} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen fiil aynı fiil tabanından olabilir. Bu durumda aşırılık anlamı katan ek, artan bir devamlılığın bulunduğunu da belirtir.

“Bütün gece konuştukça konuştu.” ● {-DIkçA} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil kök veya

gövdelerinden sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. Bu durumda

44

eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen fiilin şartı olduğunu belirtir, “{-mAdIğI} müddetçe” anlamı taşır.

“Fakat ne kadar olsa kadın, ihtiyaçları tatmin edilmedikçe büyüye büyüye, kendisinin farkına varmadığı büyük bir ıstırap hâline geliyor.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 124. 2.1.4.6. Sebep Zarf-Fiillleri 2.1.4.6.1. {-DIğIndAn} Zarf-Fiil Eki {-DIğIndAn} zarf-fiil ekinin çekimli biçimleri de mevcuttur.

● {-DIğIndAn} zarf-fiil eki, eklendiği fiilden sonra gelen fiilin gerçekleşme sebebini belirtir. “Bunun üzerine çıkınca ayakları kesildiğinden tabanlarından, parmaklarından kan akmağa başladı.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 17. “Tembel Ahmet, nişanlısının eniştesi olduğunu, kendisi de memleketine gitmek üzere olduğundan beraber götürebileceğini söyledi.” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 24. ● {-DIğIndAn} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil kök veya gövdelerinden sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir.

“Gideceği yeri olmadığından bir kıyısına ilişmişti konağın.” Füruzan: Gül Mevsimidir: s. 7. 2.1.4.6.2. {-AcAğIndAn} Zarf-Fiil Eki {-AcAğIndAn} zarf-fiil ekinin çekimli biçimleri de mevcuttur. ● {-AcAğIndAn} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleşme sebebini gösterir. Bu zarf-fiil eki ileride gerçekleşecek bir durumun sebebini verir. “Bu akşam misafirleri geleceğinden bizimle dışarı çıkamayacak.” “Yarın sınava gireceğimden bu akşam erken uyuyacağım.” ● {-AcAğIndAn} zarf-fiil ekinin olumsuz biçimi için fiil kök veya gövdelerinden sonra {-mA} olumsuzluk eki getirilir. “Nitekim içkili mekânlarda hır-gür eksik olmayacağından sık sık sarhoş kavgaları yapılması, bugün dahi mer’idir.” İskender PALA: Âşinâ Güzeller: s. 61.

45

2.1.5. Dil Bilgisi Kaynaklarında Zarf-Fiillerin Aktarılışı Zarf-fiiller, ilköğretim 8. sınıf dil bilgisi konuları arasında yer

almaktadır. Türkçe programında çekimsiz fiillerle ilgili olarak “Çekimsiz fiilleri cümle içinde kavrama ve doğru kullanabilme” hedefi ve “Çekimsiz fiilleri tanımak ve kullanabilmek”52 davranışı bulunmaktadır. Bu programda çekimsiz fiiller ile ilgili ayrıntılar belirtilmemiştir. Bununla birlikte yeni Türkçe programında çekimsiz fiillerin işlevleri ve kullanılış özelliklerine de yer verilmiştir. Programda “amaç ve kazanımlar” başlığı altında aşağıdaki maddeler yer almaktadır. “1. Çekimsiz fiiller ile ilgili bilgi ve kuralları kavrama ve uygulama 1.1. Çekimsiz fiille, çekimli fiil ve isim soylu kelimeler arasındaki farkları kavrar. 1.2. Çekimsiz fiillerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavrar. 1.3. Çekimsiz fiilleri özelliklerine uygun biçimde kullanır. 1.4. Cümlede, çekimsiz fiile bağlı kelime veya kelime gruplarını bulur.”53 Görüldüğü gibi programda öğrencilerin çekimsiz fiilleri tanıma ve kullanmaları daha bilinçli hâle getirilme yoluna gidilmiştir. “Çekimsiz fiillerin işlevlerini ve kullanım özelliklerini kavrama” kazanımı ile konuya üzerinde durduğumuz açıdan yaklaşılmıştır. Böylece programda sadece biçim değil işlev üzerinde de durulduğu anlaşılmaktadır.

Dil bilgisi konularının birçoğunun aktarılışında sıkıntı yaşanmaktadır. Bu sıkıntıların temelinde birçok sebep yatmakla birlikte asıl sorun, dil derslerinin ifade ve beceri dersi olarak değil, bilgi dersi olarak görülmesidir. Hâl böyle olunca konuların öğretimi ve çalışmalar da bu yönde gerçekleştirilmektedir.

Dil bilgisi kitaplarında Türkçe dersinin bilgi dersi şeklinde algılanmasının izleri göze çarpmaktadır. Bu kitaplarda konular, öğrencilerin dil becerilerini ve ifadelerini geliştirecek biçimde ele alınmamaktadır. Bu sebeple kendisini kusursuz ifade eden öğrencilerin yerine dil bilgisi kurallarını en ince ayrıntılarına kadar bilen; ancak bunları uygulamaya dökmeyen öğrenciler yetişmektedir. Bu durum öğrencilerin Türkçe derslerine duyduğu ilgiyi azaltmaktadır. Araştırma kapsamında mevcut dil bilgisi kitaplarında zarf-fiillerin aktarılışı tespit edilmiştir. Bunun için hâlâ okutulmakta olan on yedi adet dil bilgisi kitabı incelenmiştir. 52 MEB: İlköğretim Okulu Ders Programları Türkçe-Yazı Programı 6-7-8: ss. 21-23. 53 MEB: İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programı: s. 45.

46

Araştırmadan alınan sonuçlar aşağıda belirlenen kıstaslara göre verilmiştir. - Tercih Edilen İsme Göre İnceleme - Tanımlara Göre İnceleme - İşlev Aktarımı Açısından İnceleme - Zarf-Fiil Çeşitleri Açısından İnceleme - Kaynaklarda Kullanılan Örnekler Açısından İnceleme Tercih Edilen İsme Göre İnceleme

Türkçede çeşitli kavramların birçok ismi bulunmaktadır. Zarf-belirteç, isim-ad, edat-ilgeç örneklerinde görüldüğü üzere birçok kavram farklı isimlerle anılabilmektedir. Bu konuda kesin bir kıstas ve herhangi bir yaptırım bulunmadığı için kaynaklar ve bireyler kendi fikirlerine göre tercih ettikleri bir ismi kullanmaktadırlar. Bu durum etkisi oldukça hissedilen bir karışıklığa sebep olmaktadır. Zarf-fiiller için de bu durum aynıdır.

Zarf-fiiller için kaynaklarda öncelikte farklı isimler tercih edilmektedir. Bununla birlikte kavramın öteki isimleri de hemen her kaynakta zikredilmektedir. İncelenen kitaplar ve bu kitaplarda tercih edilen isimler aşağıdaki tabloda verilmiştir:

47

Kitabın İsmi Kitabın Yayınevi

Tercih Edilen İsim

Kullanılan Öteki İsim/ İsimler

İlköğretim Okulları İçin Dilbilgisi 8, Serhat Yayınları Zarf Fiiller Gerundiumlar

(İlköğretim Türkçe Dil Bilgisi, Alıştırmalı Testli Salan Yayınları Bağ-Fiil Ulaç

Liselere Hazırlık Türkçe Anafen yayınları Bağ-Fiil Zarf-Fiil (Ulaç) Liselere Hazırlık,

Türkçe İlköğretim 8 Okyanus Yayınları Bağ-Fiiller Zarf-Fiil, Ulaç

Ünitelerle İlköğretim 8 Tüm Dersler Buhan Yayıncılık Zarf-Fiiller -

LGS’ye Hazırlık Tüm Dersler-8. Sınıf Zambak Yayınları Bağ-Fiil Ulaç

LGS Türkçe Konu Anlatımlı

Yeni-renk Yayınları, Zarf-Fiil Bağ-Fiil-Ulaç

Tüm Derslerle Sınıf Başarısı, İlköğretim 8 Özer Yayınları Ulaç

Bağ-Fiil, Zarf-Fiil

OKS Tüm Dersler Sınav Dergisi Dershaneleri Zarf Fiiller Bağ Eylem, Ulaç

Tüm Dersler İlköğretim 8 Aydan Yayıncılık Ulaçlar Bağ Eylemler

OKS Tek Kitap Konu Anlatımlı

Güvender Yayınları Bağ-Fiil Zarf-Fiil

LGS Hazırlık Türkçe

Pozitif İvme Yayınları

Zarf-Fiil Bağ-Fiil, Ulaç

Türkçe Konu Anlatımlı FDD Yayınları Bağfiil Zarf-Fiil, Ulaç Liselere Hazırlık Seti,

Türkçe Güvender Yayınları Bağ-Fiil Zarf-Fiil, Ulaç

İlköğretim Okulları İçin Dil Bilgisi 7

Mahir Yayınları

Bağ Fiiller

Ulaçlar

İlköğretim Okullarında Yeni Dil Bilgisi Deniz Yayınevi Zarf Fiiller Bağ fiiller, Ulaçlar

8. Sınıf Türkçe Anadolu ve Fen Liselerine

Hazırlık Kavram Yayınları Bağfiil Ulaç

48

Tablodan da anlaşılacağı üzere incelememiz kapsamında ele aldığımız on yedi kaynaktan ilk isim olarak ikisi ulaç ismini kullanırken altısı zarf-fiil, dokuzu ise bağ-fiil ismini kullanmayı tercih etmiştir. Zarf-fiiller için daha çok bağ-fiil isminin kullanılması dikkat çekicidir. Bu durumda zarf-fiillerin cümlede zarf görevinde bulunma özelliklerinden ziyade cümleleri birbirine bağlama özelliklerinin ön plana çıkmış olduğu düşünülebilir.

Konu aktarılırken hemen her kaynakta zarf-fiillerin öteki isimlerine de yer verilmiştir. Kaynaklar ilköğretim ikinci kademe öğrencilerine yönelik olduğu için gerundium kavramı tercih edilmemiş, bu kavram yalnızca bir kaynakta zikredilmiştir. Tanımlara Göre İnceleme Dil bilgisi konuları ezber yoluyla kavranacak bir yapıya sahip değildir. Bu konular, tanımların iyice kavranması ve örnekler üzerinde yapılacak uygulamalar ile öğrenilir. Dil bilgisi konularının kavranması, yapılan tanımların kavramları tam olarak ifade etmesi ile gerçekleşebilmektedir. Zarf-fiiller, çekimsiz fiiller konusu içerisinde yer aldıklarından müstakil olarak ayrıntılı tanım verilmeğe ihtiyaç duyulmamaktadır. Bu sebeple yapılan tanımlar onların diğer çekimsiz fiillerden ayırt edilmesi amacına hizmet etmektedir.

Tanımlar ile ilgili yapılan çalışmanın sonuçları aşağıda verilmiştir. Kaynaklarda açık tanımlara yer verilmekle birlikte öğrencilerin

konuyu kavramalarına fayda sağlamayacak tanımlar da mevcuttur. Kaynaklardaki tanımların birçoğu doğrudan zarf-fiil ekleri verilerek oluşturulmuştur. İncelemede altı kaynağın bu eklerden hareketle tanım yaptığı tespit edilmiştir.54

Bazı tanımlar ise zarf-fiillerin görev özelliklerinden faydalanılarak yapılmıştır. Yapılan incelemede dokuz kaynağın bu biçimde tanım yaptığı tespit edilmiştir.55 54 Güvender Yayınları ,Liselere Hazırlık Seti Türkçe; FDD Yayınları, Fen Liselerine Anadolu Liselerine Hazırlık Türkçe Konu Anlatımlı; Pozitif İvme Yayınları, LGS Hazırlık Türkçe; Güvender Yayınları, OKS Tek Kitap Konu Anlatımlı; Buhan Yayıncılık, Ünitelerle İlköğretim 8 Tüm Dersler; Sınav Dergisi Dershaneleri, OKS Tüm Dersler. 55 Kavram Yayınları, 8. Sınıf Türkçe Anadolu ve Fen Liselerine Hazırlık; Deniz Yayınevi , İlköğretim Okullarında Yeni Dil Bilgisi 7. Sınıf; Mahir Yayınları, İlköğretim Okulları İçin Dil Bilgisi 7; Özer Yayınları, Tüm Derslerle Sınıf Başarısı İlköğretim 8; Yeni-Renk Yayınları, LGS Türkçe Konu Anlatımlı; Okyanus Yayınları,

49

Bazı kaynaklar örnekten hareketle zarf-fiilin tanımını vermiştir.56 Bazı kaynaklarda ise zarf-fiillerin özelliklerinden hareketle tanım yapılmıştır.57

Tanımlarda esas olan, kavramı tam olarak yansıtmadır. Bir tanım açık ve kapsamlı olduğu ölçüde anlaşılır. Söz konusu kitaplar ilköğretim 7. ve 8. sınıf öğrencilerine hitap ettiği için ilk esas açıklık olmalıdır. Bu hassasiyet kaynakların birçoğunda göz önünde bulundurulmuştur. İncelenen kaynaklarda zarf-fiillere dair farklı tanımlara yer verilmişse de yine de bunlar birbirlerinden pek farklı değildir. Zarf-fiil eklerini kavratmak gerekli olduğu kadar bunların görevlerinin de verilmesi gerekmektedir. Bu sebeple tanımlarda hem zarf-fiillerin görevleri verilmeli hem de ekler tanıtılmalıdır. İncelenen kaynakların birçoğu bu biçimde açıklama yapmıştır. Başka bir deyişle hem ekler hem de zarf-fiillerin görevleri üzerinde durulmuştur. Daha önce de belirtildiği gibi zarf fiiller çekimsiz fiiller içinde yer aldığından dolayı daha çok onları öteki çekimsiz fiillerden ayıracak tanımlar yeterli olmaktadır. İşlev Aktarımı Açısından İnceleme Dil bilgisi konularının ilköğretim çağındaki öğrencilere aktarılışında çeşitli sıkıntılar yaşanmaktadır. Bu sıkıntıların başında öğrencilerin bilgileri neden öğrenmeleri gerektiğinin bilincine varamamaları gelmektedir. Öğrenci zarf-fiil eklerini neden öğrenmesi gerektiğini bilmemekte bu sebeple de konuya ilgi duymamaktadır. Öğrencilerin ilgilerini dil bilgisine yönlendirmek için onlara neyi, niçin öğrendiklerinin mantığı verilmelidir. İncelenen kaynaklarda zarf-fiil ekleri ve zarf-fiillerin cümledeki görevleri belirtilmekle birlikte önemli bir ayrıntı göz ardı edilmiş ve birçok kaynakta zarf-fiillerin işlevine dair hiçbir bilgiye yer verilmemiştir. Bu kaynaklarda zarf-fiillerin tanımı, ekleri ve cümledeki görevleri belirtilmiş; ancak zarf-fiillerin işlevine değinilmemiştir. Bu durumda zarf-fiiller, öğrencinin zihninde ezberlenmesi gereken bir yığın

Liselere Hazırlık Türkçe İlköğretim 8; Anafen Yayınları, Liselere Hazırlık Türkçe; Salan Yayınları, İlköğretim Türkçe Dil Bilgisi; Aydan Yayıncılık, Tüm Dersler İlköğretim 8. 56 Zambak Yayınları, LGS’ye Hazırlık Tüm Dersler. 57 Serhat Yayınları, İlköğretim Okulları İçin Dilbilgisi 8.

50

ek olarak kalmaktadır. Ancak işlevleri belirtilip öğrencilere somut ifadeler kavratılmağa çalışılırsa muhakkak daha başarılı olunacaktır. İnceleme kapsamında ele alınan on yedi kaynaktan yalnızca beşi işlev hususuna yer vermiştir. Öteki kaynaklarda işlevler ile ilgili hiçbir bilgiye rastlanmamaktadır. Zarf-Fiil Çeşitleri Açısından İnceleme Zarf-fiiller, çeşitleri açısından farklı sınıflara ayrılmaktadır. Yapılan sınıflandırmalar sayesinde konu biraz daha açıklığa kavuşmakta ve dolayısıyla daha iyi anlaşılmaktadır. İncelemede ele alınan on yedi adet kaynaktan yalnızca dört tanesinin zarf-fiil çeşitlerine yer vermiş olduğu tespit edilmiştir. Kaynaklar ilköğretimin 7. ve 8. sınıflarına yönelik olduğu için bu husus üzerinde durulmamış olması muhtemeldir. Ancak zarf-fiiller öğrencilere çeşitleri ile birlikte kavratılırsa daha etkili bir öğretim gerçekleşmiş olacaktır. Kaynaklarda Kullanılan Örnekler Açısından İnceleme Dil bilgisi konuları aktarılırken örneklerin cümle içerisinde verilmesi, çocuğun kullanılışı kavraması açısından gereklidir; çünkü cümle içerisinde somut birtakım ifadelerle konular zihinde daha iyi anlaşılmaktadır. İncelemede kullanılan kaynaklardan bazıları bu doğrultuda örnekler verirken bazıları örnekleri kelimeler bazında vermektedir. Kaynakların çoğu örnekleri cümle içerisinde verirken yalnızca iki kaynak örnekleri kelime bazında vermiştir. Bununla birlikte örnek vermemeyi tercih eden kaynak da mevcuttur.58 Örnek olarak verilen cümleler öğrencilerin seviyesine uygun, anlaşılır ve kısa cümlelerdir. Bu sebeple 8. sınıf öğrencileri örnekleri kavramakta zorluk çekmeyecek, hatta örnekler onların konuyu kavramalarına yardımcı olacaktır.

58 Özer Yayınları, Tüm Derslerle Sınıf Başarısı İlköğretim 8.

51

2.2. BİRBİRİNİN YERİNE KULLANILAN ZARF-FİİL EKLERİNİN TESPİTİ 2.2.1. Birbirinin Yerine Kullanılan Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar Zarf-fiil ekleri günlük konuşmalarda, yazışmalarda ve edebî eserlerde sıkça kullanılan eklerdendir. Bu eklerden bazıları birbirinin yerine kullanılmaktadır. Daha önce de zikredildiği üzere araştırmada birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasında aslında farklılık olduğu düşüncesi taşınmaktadır.

Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıkların tespiti için kimi zaman konuşmalardan, kimi zaman edebî eserlerden faydalanıp eklerin işlevlerinden hareket edilmiştir. Türkçede aşağıdaki türden cümleler rahatça kurulmaktadır: “Kitapları ciltleyip rafa yerleştirdim.” “Kitapları ciltleyerek rafa yerleştirdim.” “Yürüyerek konuşuyorlardı.” “Yürüye yürüye konuşuyorlardı.” “Ahmet’i görmeden Çankırı’dan ayrıldım.” “Ahmet’i görmeksizin Çankırı’dan ayrıldım.” “Yağmur başlar başlamaz bana haber ver.” “Yağmur başladı mı bana haber ver.” “Yağmur başlayınca bana haber ver.” “Yağmur başladığında bana haber ver.” “İstanbul’a geldikçe bana uğrar”. “İstanbul’a geldiğinde bana uğrar.” Yukarıdaki cümlelerde kullanılan zarf-fiil ekleri anlamı değiştirmiyor gibi görünse de aslında bu ekler, cümleler arasında önemli anlam farklılıklarına sebep olmaktadır. Ayrıca birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin zaman zaman birbirlerinin görevlerin üstlendiğini de belirtmek gerekir. Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklar aşağıdaki sırayla belirtilecektir. 1. {-Ip} ve {-ArAk} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar 2. {-ArAk} ve {-A -A} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar

52

3. {-mAdAn} ve {-mAksIzIn} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar 4. {-A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar 5. {-DIkçA} ve {-DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar 1. {-Ip} ve {-ArAk} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar

Aralarında anlam farkı bulunan zarf-fiil eklerinden {-Ip} ve {-ArAk} ekleri, birbirinin yerine en fazla kullanılan eklerdir. Birçok dil araştırmacısı bu ekler üzerinde çalışmış ve görüş bildirmiştir.

{-Ip} zarf-fiil eki için: “{-Ip} yapılı zarf-fiil, kendi fiilinin sonraki fiille aynı zamanda, aynı yöntemde ve aynı kişice yapıldığını göstererek o iki fiili bağlar.”59 “Bunlar iki kılışın birbiri ardınca veya aynı zamanda gerçekleştiğini gösterir.”60

Bir çalışmada “Küçük bir parka girip oturdum” cümlesinde zarf-fiil hareketinin temel cümleninkinden önce olduğu; “Oturup gevezelik ediyordu” cümlesinde ise temel cümlenin hareketi ile aynı zamanda ve paralel olduğu belirtilmektedir.61

“{-Ip} zarf-fiili eki eklendiği fiilin hareketinin kendisinden sonra gelen fiilden önce olup bittiğini gösterir.”62 ifadelerine yer verilmektedir.

{-ArAk} zarf-fiil eki için: “a) Kendisinden sonra gelen fiille zamandaş olarak nasıl, b) Kendisinden sonraki fiilin kendi fiilinden sonra yapıldığını ya da yapılacağını göstererek o fiillerin anlamlarını tamamlar.”63 “Bunlar bir esas kılış boyunca ona yoldaşlık eden bir tali kılışı gösterirler.”64 “{-A}, {-I}, { -Ip} ve {-UbAn} zarf-fiil ekleri ile görevdeş olan, asıl fiilden daha önce veya onunla aynı zamanda yapılan bir şahıs yahut fiildeki fiilin tarzını gösteren {-ArAk} eki, Türk dilinin belirli bir

59 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 253. 60 BANGUOĞLU: Türkçenin Grameri: s. 429. 61 UĞURLU: “-ArAk ve -p ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü”,

3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996: s. 1183. 62 ÖZYETGİN, A. Melek: Ebû Hayyân Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Fiil: Tarihî -

Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi: Ankara 2001, KÖKSAV, Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 3, s. 215.

63 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 254. 64 BANGUOĞLU: Türkçenin Grameri: s. 430.

53

devrinden sonra gelişen ve yalnız belirli alan ve lehçelerde görülebilen bir zarf-fiil ekidir.”65 ifadelerine yer verilmektedir. Bu zarf-fiil eklerinin birbirinin yerine kullanılması ile ilgili olarak:

“Manaca düzendeş bir sıra fiili ulak olarak kullanmak istedikleri zaman, aynı lâhikanın tekrarlanmasından kaçınmaktan başka bir düşünce olmadan, {-(y)ArAk}lı ve {(y)Ip}lı siyganın her ikisi fark gözetilmeksizin kullanılır.”66 “Şimdiye kadar yapılan birçok araştırmada {-A} ve {-Ip} zarf-fiillerinin zaman işlevlerinin bulunduğu belirtilerek {-ArAk} eki getirilmiş zarf-fiilin “temel cümlenin fiili”nin belirttiği “hareket” ile “aynı zamanda” olan; {-Ip} eki getirilen zarf-fiilin ise temel cümlenin fiilinin belirttiği hareketten “daha önce” olan veya yapılan bir hareketi ifade ettiğinden sıkça söz edilmiştir; bk. Deny (1921, 876 vd.), Mansuroğlu (1959, 105), Tekin (1968, 181; 182), Yüce (1973, 5; 23), Gabain (1974, 123) ve Waetzold-Reiter (1978, 170; 158). Bu çalışmalarda, konuyla ilgili olarak belirtilen görüşler, açık değildir; hatta zaman zaman birbiriyle çelişmektedir.”67

Yapılan başka bir çalışmada {-Ip} ile {-ArAk} zarf-fiil ekleri arasında seçim yapmanın tamamen üslup ile ilgili olduğu ve birbirlerinin yerine kullanılabilecekleri belirtilmekle birlikte bazen {-Ip}’ı tercih etmenin üslup bakımından daha uygun olduğu savunulmaktadır. Ayrıca “{-Ip} ekinde geçmiş zaman anlamı daha belirgindir.” ifadesine yer verilirken Türkçenin bazı lehçelerinde {-Ip} ekinin geçmiş zaman eki kuruluşlarında kullanılmakta olduğuna da dikkat çekilmektedir.68 Bir başka çalışmada birçok araştırmacı tarafından, zarf-fiilin belirttiği hareketin temel cümleninkiyle “aynı zamanda” veya ondan “daha önce” olarak yorumlanmasında, zarf-fiil ekinin getirildiği tam

65 KORKMAZ: Zeynep: “Türkçedeki -arak/-erek Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı

Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar: Ankara 1995, I.Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 629, s. 128.

66 DENY: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi): s. 850. 67 UĞURLU: “-ArAk ve -p ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü”,

3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996: s. 1181. 68 KARADOĞAN, Ahmet: “Ip ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçaların Türkmen Türkçesinden

Türkiye Türkçesine Aktarımı Üzerine”, Bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı-: Ankara 2004 (Güz), sy. 31, ss. 213-214.

54

fiilin sınır vurgulayış yönünden durumunun etkili olduğu belirtilmektedir.69 “‘Adam koşarak geldi.’ cümlesinde adamın gelişinin niteliği ön plana çıkarılmıştır. Bu niteliği ortaya koyan zarf-fiil, bir durum belirteci görevi görmektedir. İki önerme arasındaki bağlama işlevi ikinci plandadır.

‘Adam koşup geldi.’ cümlesinde ise ulacın bağlama işlevi ağır basmaktadır; gelişin niteliğini belirleme arka planda kalmaktadır.”70 Görüldüğü üzere {-Ip} ve {-ArAk} zarf-fiil ekleri ve bunların arasındaki farklar belirtilmeğe çalışılsa da bu çalışmalar henüz yeterince aydınlatıcı değildir. Araştırma sonucunda {-Ip} ve {-ArAk} zarf-fiil ekleri arasındaki farkın aşağıda belirtildiği biçimde olduğu düşünülmektedir.

● {-Ip} zarf-fiil eki eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen fiilden daha önce gerçekleştiğini gösterdiği hâlde {-ArAk} zarf-fiil eki, eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini gösterir.

Şöyle ki; “Adam kitaplarını rafa yerleştirip dışarı çıktı.” cümlesinde söz

konusu kişinin “yerleştir-” fiilini gerçekleştikten sonra dışarı çıktığı muhakkaktır.

“Adam kitaplarını rafa yerleştirerek dışarı çıktı.” cümlesinde ise söz konusu kişinin “yerleştir-” fiilini gerçekleştirirken bir yandan da “çık-” fiilini gerçekleştirdiği anlamı vardır. Bu örnekleri aşağıdaki biçimde gösterebiliriz. “Adam kitaplarını rafa yerleştirip dışarı çıktı.”

yerleştir- çık- “Adam kitaplarını rafa yerleştirerek dışarı çıktı.”

yerleştirerek (“yerleştir-” fiili devam etmekte) çık-

69 UĞURLU: “-ArAk ve -p ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü”,

3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996: s. 1184. 70 AKSAN: Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını: s. 94.

55

● Zarf-fiil çeşitleri belirlenirken aslında ekler arasındaki bu farklılık verilmektedir. Kaynaklarda {-Ip} bağlama zarf-fiili, {-ArAk} ise hâl zarf-fiili olarak belirtilmektedir. {-Ip} zarf-fiil eki “ve” bağlacı yerine kullanılan bir ektir. “ve” bağlacı virgül işareti (,) değerinde bir bağlaç olduğu için birbiri ardınca gerçekleşmiş/gerçekleşecek olan fiilleri birbirine bağlar. Ancak {-ArAk} zarf-fiil eki için bu durum söz konusu değildir. Konu ile ilgili olarak aşağıdaki örnekleri inceleyelim:

“Bebeği yıkayıp yatırdık.” cümlesini {-Ip} eki bağlama zarf-fiili olduğu için cümleyi “Bebeği yıkadık ve yatırdık.” biçiminde de söyleyebiliriz. Burada {-Ip} zarf-fiil eki, eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen fiili birbirine bağlar ve böylece eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen fiilden önce gerçekleştiğini bildirir.

“Öğretmen gülerek sınıfa girdi.” cümlesinde ise “Öğretmen güldü ve sınıfa girdi.” anlamı yoktur. Çünkü öğretmen gülmesini dışarıda bitirdikten sonra sınıfa girmemiş, “gül-” fiili devam ederken girmiştir. Burada {-ArAk} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil, kendisinden sonra gelen fiilin nasıl gerçekleştiğini bildirirken ayrıca cümleden iki fiilin aynı zamanda vuku bulduğu anlaşılmaktadır.

● {-Ip} zarf-fiil ekiyle kurulmuş cümlelerde bu zarf-fiil ekinin

eklendiği fiilden sonra gelen fiil önemlidir. Önemli olan esas hükümdür. {-ArAk} zarf-fiil eki ile kurulmuş cümlelerde ise önemli olan {-ArAk} zarf-fiil ekinin eklendiği fiildir.

“Saatine bakıp dışarı çıktı.” cümlesinde dikkat çekilen “çık-” fiili iken

“Koşarak sınıfa girdi.” cümlesinde “koş-” fiiline dikkat çekilmektedir.

● Edebî eserlerin incelenmesinde karşılaştığımız durumu bir

araştırmacının tespiti üzerinde vermek istiyoruz. “Ancak hemen de son zamanlardadır ki, {-(y)ArAk}lı zarf-fiilin kullanılması büyük bir yayılış almıştır. Bugün {-(y)Ip}lı zarf-fiilin bütün kaybettiği sahadan o istifade etmektedir.”71

Aşağıdaki örnekleri inceleyelim: “Öyle ki Mevlânâ bu on sekiz beyti yazıp dostlarına göstermek

için sarığının arasına soktuğu zaman - ne kadar büyük, mânevî mertebesi 71 DENY: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi): s. 850.

56

ne kadar yüksek olursa olsun şair şairdir - bütün o musikîşinaslar, Galib’e kadar gelen şairler kafilesi doğmuş sanılabilir.” Ahmet Hamdi TANPINAR: Beş Şehir: s. 100.

“Kuduzun çelik zırhları kâğıt gibi yırtan pençeleri, kalın demir kalkanları bir dokunuşta delen yumruğu, çeki taşını pamuk torbası gibi zahmetsizce kaldırıp yirmi adım öteye atıveren bazusu Barhan beyde yoktu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 90.

“Birer birer tahtın saçağını öpüp el bağladılar” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 49.

Yukarıdaki örneklerde {-Ip} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen fiilden daha önce gerçekleştiğini göstermektedir. Dolayısıyla bu örnekler {-Ip} zarf-fiil eki ile ilgili olarak tespit edilen hususu desteklemektedir.

“Belki de bu, gizli kararları belli etmesinden korkulan gözleri

serbest bırakmak içindi; belki de bunun için başını başka tarafa çevirmişti ve bugünkü gibi korkarak uzaklaşmıştı.” Peyami SAFA: Fatih-Harbiye: s. 12.

“Gülsün Hanım, tiksinerek tarağı yerden aldı.” Ziya GÖKALP: Altın Işık: s. 36.

“Ağır, ağır çıkacaksın bu merdivenlerden, Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak, Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak.” Ahmet HAŞİM:

Bütün Şiirleri: s. 91. Yukarıdaki örneklerde {-ArAk} zarf-fiil eki, eklendiği fiil ile

kendisinden sonra gelen fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini gösterir. Bu örnekler de {-ArAk} zarf-fiil eki ile ilgili olarak tespit edilen hususu desteklemektedir. 2. {-ArAk} ve {-A -A} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar {-A -A} zarf-fiil eki de {-ArAk} zarf-fiil eki gibi hâl zarf-fiillerindendir.

{-ArAk} zarf-fiil eki ile ilgili olarak bir önceki bölümde bilgi verilmiş olduğu için bu bölümde yalnızca {-A -A} zarf-fiil eki üzerinde durulacaktır.

57

“{-A -A} yapılı zarf-fiil, kendinden sonra gelen fiille zamandaş olarak nasıl yapıldığını ya da yapılacağını göstererek o fiilin anlamını tamamlar.”72

“Çifte {-(y)A}lı zarf-fiil bir tarz ve suret durumunu ifade eder. Aynı kullanılıştaki {-(y)ArAk}lı zarf-fiilden kuvvetli bir manası var.”73

Yapılan bir çalışmada “Adam koşa koşa geldi.” cümlesinde bugün ikilemeli olarak kullanılan zarf-fiille, gelişin niteliğinin ön plana çıkarıldığı belirtilmiştir.74 Bir çalışmada da {-A -A} yapılı zarf-fiille {-ArAk} yapılı zarf-fiil arasında anlam açısından şu farkların bulunduğu belirtilmektedir ki bizim de tespit ettiğimiz hususlar bunlardır: “a) {-ArAk} yapılı durum ulacında hâl ya da durum aralıksız sürer. ‘Ağlayarak gitti.’ {-A -A} yapılı zarf-fiillerde ise hafif duraklamalarla bir sürerlilik sezilir. ‘Dinlene dinlene gitti.’ b) {-ArAk} yapılı zarf-fiil yerine {-A -A} yapılı zarf-fiil kimi kez kullanılabilir, kimi kez kullanılamaz.” 75

● {-ArAk} zarf-fiil eki eklendiği fiildeki durumun aralıksız devam ettiğini, {-A -A} zarf-fiil eki ise eklendiği fiildeki durumun aralıklarla devam ettiğini belirtir. Ayrıca {-A -A} zarf-fiil eki eklendiği fiili ön plana çıkarır. Bunun en güzel örneklerinden birini aşağıdaki atasözü vermektedir:

“Damlaya damlaya göl olur.” Bilindiği gibi “damla-” fiili aralıklarla gerçekleşen bir fiildir. Burada fiilin aralıklarla gerçekleştiği açıktır. Ayrıca burada “göl ol-” fiilinin “damla-” yoluyla gerçekleştiği de belirtilmektedir.

“Güle güle gidin.” cümlesinde de “gül-” eyleminin aralıklarla devam edeceği anlamı vardır. Zira hiç durmadan gülmek mümkün olmamaktadır.

Aşağıdaki örnekleri inceleyelim: “Kurşun ata ata biter, Mapus yata yata biter.”

72 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 255. 73 DENY: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi): s. 856. 74 AKSAN: Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını: s. 94. 75 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 255.

58

“Dinmez yağmurların, çılgın fırtınaların döve döve yosunlattığı tekir duvarlı büyük kale kuvvetine emindi.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 99.

“Hıçkıra hıçkıra dedi ki:” Ziya Gökalp: Altın Işık: s. 58. Yukarıdaki örneklerde {-A -A} zarf-fiil eki eklendiği fiildeki

durumun aralıklarla devam ettiğini bildirir. Bu örnekler {-A -A} zarf-fiil eki ile ilgili tespit edilen hususları desteklemektedir.

“Arkasından tırıs süren sırma takımlı, murassa kılıçlı maiyeti

yeni gördükleri bu halka gülerek bakıyordu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 58.

“Elleri arkasında, başı önünde eğik, bastığı siyah kaplama taşlarına görmez bir dikkatle bakarak yavaş yavaş yürüdü.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 72.

“Salâhaddin atıyla muharip saflarının arkasındaki küçük tepeciklerde geziniyor, kalenin etrafında yükselen bu büyük burçlara bakarak dişlerini gıcırdatıyor.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 108.

Yukarıda verilen örneklerde {-ArAk} zarf-fiil eki ise eklendiği fiildeki durumun aralıksız olarak devam ettiğini belirtir. Böylece bu örnekler tespit edilen hususları desteklemektedir. 3. {-mAdAn} ve {-mAksIzIn} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar {-mAdAn} ve {-mAksIzIn} zarf-fiil ekleri karşıtlık bildiren zarf-fiil ekleridir. Öncelikle bu ekler üzerinde bildirilen görüşler üzerinde durulacaktır.

{-mAdAn} yapılı zarf-fiil eki için: “a) kendi fiilinin yapılması gerektiği hâlde yapılmadığını, b) kendinden sonraki fiilin nasıl yapıldığını, c) kendinden sonraki olumsuz fiilin meydana gelmesi için kendi fiilinin yapılmasının gerekli bir koşul olduğunu gösterir.”76 “{-mAdAn} ulacı kendisinden sonra gelen yüklemin, yapılma zamanını belirtmeye; ne durumda, nasıl yapıldığını bildirmeye yarar.”77

{-mAksIzIn} yapılı zarf-fiil eki için: “{-mAksIzIn} yapılı zarf-fiil, kendisinden sonraki fiilin nasıl yapıldığını ya da yapılacağını anlatarak o fiili tamamlar ve {-mAksIzIn} yapılı zarf-fiil, kendisinden sonraki olumsuz fiilin şartı da olabilir.” 78 76 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 257. 77 GENCAN: Dilbilgisi: s. 264.

59

“{-mAk} fiillik, {+sız} yokluk ve {+n} araç eklerinin birleşiminden oluşmuş birleşik ektir. Olayın bir öge olmaksızın gerçekleştiğini anlatmada kullanılan zarf-fiil ekidir.”79

“Olumsuzluk anlamlı zarf-fiiller vardır ki biri fiil, biri isim olumsuzluk eklerini taşıyan yatık fiillerdir: {-mAdAn} ve {-mAksIzIn} zarf-fiilleri. Bunlar her ikisi içcümlenin gerçekleşmeyeceğini, yalnız baş cümlenin gerçekleşeceğini anlatırlar. Ancak {-mAdAn} zarf-fiilleri bir başka anlatımda, esas fiilin zamanca önceliği anlamında da kullanılırlar. Öncelik zarf-fiilleri olurlar.”80 ifadelerine yer verilmiştir.

{-mAdAn} ve {-mAksIzIn} zarf-fiil ekleri çoğu kez birbirinin yerine kullanılsa da aralarında önemli farklar vardır.

● {-mAdAn} zarf-fiil eki zaman anlamı taşıdığı hâlde

{-mAksIzIn} eki zaman anlamı taşımaz. “Babam gelmeden evi toplamalıyım.” biçiminde bir cümle

rahatlıkla kurulurken “Babam gelmeksizin evi toplamalıyım.” biçiminde bir cümle

kurulamamaktadır. ● Hem {-mAdAn} zarf-fiil eki hem de {-mAksIzIn} zarf-fiil eki

kendilerinden sonra gelen fiilin nasıl yapıldığını/yapılacağını bildirir. “Bütün gün sıkılmadan ders çalıştı.” “Bütün gün sıkılmaksızın ders çalıştı.” ● Daha önce de belirtildiği üzere bir çalışmada {-mAksIzIn} zarf-

fiil ekinin {-mAk} mastar, {+sız} yokluk ve {+n} araç eklerinin birleşiminden oluşmuş birleşik bir ek olduğu tespit edilmiştir.81 {-mAksIzIn} zarf-fiil eki {+sIz} yokluk ekine sahip olduğu için bu ekte de yokluk durumu ağır basmaktadır. Bu zarf-fiil ekinin eklendiği fiil, aslında cümleyi söyleyen kişi tarafından gerçekleşmesi beklenen bir fiildir.

“Bana uğramadan gitti.” cümlesinde {-mAdAn} zarf-fiil eki durum bildirmektedir. Buradaki durum özel bir durum değil, “uğra-”

78 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 257. 79 BOZKURT: Türkiye Türkçesi: s. 255. 80 BANGUOĞLU: Türkçenin Grameri: ss. 431-432. 81 BOZKURT: Türkiye Türkçesi: s. 255.

60

fiilinin karşıtı bir durumdur ve burada önemli olan “git-” fiilinin gerçekleşmiş olmasıdır. Ancak;

“Bana uğramaksızın gitti.” cümlesinde {-mAksIzIn} zarf-fiil eki durum bildirirken aynı zamanda eklendiği fiile dikkat çekmektedir. “uğra-” fiilinin gerçekleşmediği belirtilirken biz aynı zamanda “uğra-” fiilinin gerçekleşmesi beklenen bir fiil olduğunu anlamaktayız. Yukarıdaki cümlede cümleyi söyleyen kişi “uğra-” fiilinin gerçekleşmesini umut etmektedir.

4. {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil eklerinin hepsi zaman zarf-fiillerindendir. Bu ekler de birbirinin yerine sıkça kullanılır. {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıklara geçmeden önce bu eklere dair yapılan birkaç çalışmaya değinmek istiyoruz.

{-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki için: “Geniş zaman kiplerinin üçüncü tekil kişilerinin olumlu ve

olumsuz biçimleri art arda kullanılarak yapılır. Eylemin daha çabuk yapıldığını bildiren zarf-fiillerdir.”82

“{-(A/I)r -mAz} yapılı zarf-fiil, bir fiil kök ya da gövdesinin geniş zamanının olumlu ve olumsuz III. tekil kişileri art arda getirilerek yapılır. Bu zarf-fiil anlamca, {-IncA} yapılı ulacın daha güçlüsüdür.”83

“Yinelenen bir fiilin ilkine ortaç eki (-(A/I)r}, ikincisine de onun olumsuzu {-mAz} getirilerek kurulan zarf-fiiller, ana cümlenin fiilini zaman yönünden etkiler; bu fiilin, zarf-fiildeki fiilden hemen sonra yapıldığını ya da yapılacağını belirtir.”84

{-DI mI} zarf-fiil eki için: “Kendisinden sonra gelen yüklemi (her hâlde, muhakkak, kesin

olarak, hemen, artık...anlamlarından birini katarak) pekiştirir.”85 “{-DI mI} zarf-fiil eki şart ve zaman ifadesiyle fiile bağlanır.”86

82 ÖZDEMİR, Kâmil: Türkçe İçin Temel Bilgiler: Ankara 1984, Delta Yayıncılık, s. 92. 83 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 260. 84 BİLGİN, Muhittin: Anlamdan Anlatıma Türkçemiz: Ankara 2002, Kültür Bakanlığı

Yayınları, s. 440. 85 GENCAN: Dilbilgisi: s. 265. 86 TİKEN: “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”, Türk

Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1999/I-II: s. 356.

61

{-IncA} zarf-fiil eki için: “Bu artçıl zarf-fiil, kendisinden sonra gelen fiilin ya da çekimsiz

fiilin hemen, kendisinin ardı sıra yapıldığını, yapılacağını gösterir; yani kurduğu önerme ile birlikte zaman belirten zarf olur.”87

“Türkçede eskiden beri kullanılan bu zarf-fiil ekinde bir hareket hâli ifadesinden başka o hareket hâlinin ortaya çıktığı ânı göstermek gibi bir zaman ifadesi de vardır.”88

{-DIğIndA} zarf-fiil eki için: “Eylemin zamanını belirten zarf-fiillerdir.”89 “Zamandaşlık ifadesiyle zarf olarak fiile bağlanmaktadır.”90

şeklinde açıklamalar yapılmıştır. {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil

eklerinin kullanıldığı yerler birbirinden kesin sınırlarla ayrılmamakta aksine aynı cümle çoğu zaman her bir zarf-fiil eki ile ayrı ayrı kurulabilmektedir. Bunda esas olan verilmek istenen zamandır. Ekler arasında temelde süre farkı vardır.

● {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki, ele alınan zarf-fiil ekleri arasında

eklendiği fiilden sonra gelen fiilin gerçekleşme süresi bakımından en kısa zamana sahip olan ektir. Bu zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştiği anda kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

● {-DI mI} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten kısa bir süre

sonra kendisinden sonraki fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. Ancak bu süre {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil ekinin belirttiği süreden biraz daha geniş bir süreyi kapsar. Nitekim “Baban geldi mi hemen bana haber ver.” şeklinde bir cümle kurulduğu hâlde “Baban gelir gelmez hemen bana haber ver.” şeklinde bir cümle kurulmaya gerek duyulmamaktadır. Çünkü {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil ekinde zaten “hemen” anlamı vardır. Bu ek, {-IncA} zarf-fiil eki ile {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki arasında bir anlama sahiptir.

87 GENCAN: Dilbilgisi: s. 261. 88 ERGİN: Türk Dil Bilgisi: s. 329. 89 ÖZDEMİR: Türkçe İçin Temel Bilgiler: s. 92. 90 TİKEN: “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”, Türk

Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1999/I-II: s. 348.

62

● {-DI mI} zarf-fiil eki, çoğu zaman söyleyenin cümlede beyan edilen fiilin daha önce gerçekleştiğine şahit olduğu veya bunu tecrübe ettiği anlamını taşır. Ekin daha ziyade fiili geniş zaman ile çekimlenmiş cümlelerde kullanılışı bu fikrimizi desteklemektedir. Ayrıca bu zarf-fiil eki belirli geçmiş zaman eki {-DI} ile kurulmuştur. Bu yüzden eklendiği fiilin daha önce gerçekleştiği ve bunun söyleyen kişi tarafından görülmüş olması anlamını daha kuvvetli olarak vermektedir. “O kızdı mı gözü bir şey görmez.” cümlesinde “kız-” fiili gerçekleştiği takdirde “gözü bir şey görme-” fiili hasıl olmaktadır. Burada genel bir durum ifadesi vardır. Her zaman böyle olmaktadır. Bu, tecrübe edilmiş bir durumdur. Bu cümle “O kızar kızmaz gözü bir şey görmez.” biçiminde ifade edilemez. ● {-IncA} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Kendisinden sonraki fiil gerçekleşene kadar arada az da olsa bir zaman geçmektedir.

● {-DIğIndA} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirse de aradaki zamanın ne kadar olacağı tam olarak bilinmez. Ancak bu süre {-IncA} zarf-fiil ekinin belirttiği süreden daha uzun bir süredir. Aşağıdaki örnek bu durumu bariz bir biçimde yansıtmaktadır.

“Meral geldiğinde çok sevindim.” biçimindeki bir cümle belirtilen durumu anlatmada pek kullanılmayan bir cümledir. Zira “sevin-” fiili söz konusu kişinin gelmesinin hemen ardından gerçekleşecek bir fiildir. Ancak {-DIğIndA} zarf-fiil eki kendisinden sonraki fiil gerçekleşene kadar arada bir süre geçtiği anlamını verir. Bu cümle

“Meral gelince çok sevindim.” biçiminde ifade edilebilir. Çünkü {-IncA} zarf-fiil eki “sevin-” fiilinin “gel-” fiilinin gerçekleşmesinden kısa bir süre sonra vuku bulduğunu belirtir.

● {-DIğIndA} zarf-fiil ekini {-IncA} zarf-fiil ekinden ayıran

başka bir fark ise {-IncA} zarf-fiil ekinin eklendiği fiilden sonra mutlaka bir hareketin gerçekleşmesinin gerekli olmasıdır. Ancak {-DIğIndA} zarf-fiil eki için her zaman böyle bir durum söz konusu değildir. Bundan dolayı {-IncA} zarf-fiil eki kendisinden sonra gelen fiilin ondan önce gerçekleşmiş olduğu durumlarda kullanılmaz.

63

“Ben aşağıya indiğimde o çoktan gitmişti.” cümlesinde “git-” fiilinin “in-” fiilinden daha önce yapıldığı anlamı vardır. Bu sebeple cümle

“Ben aşağıya inince o çoktan gitmişti.” biçiminde kullanılmamaktadır.

Aşağıdaki örnek üzerinde ekler arasındaki farkları görelim: “Borcumu maaşımı al- öderim.” “Borcumu maaşımı alır almaz öderim.” cümlesinde “öde-” fiili

“maaşı al-” fiilinin gerçekleşmesinin hemen ardından gerçekleşecektir. “Borcumu maaşımı aldım mı öderim.” cümlesinde “öde-” fiili

“maaşı al-” fiilinin gerçekleşmesinden çok kısa bir süre sonra gerçekleşecektir. Ayrıca burada yine tecrübe anlamı vardır.

“Borcumu maaşımı alınca öderim.” cümlesinde “öde-” fiili “maaşı al-” fiilinin gerçekleşmesinden kısa bir süre sonra gerçekleşecektir. Ancak bu iki fiil arasındaki süre farkı {-DI mI} zarf-fiil ekinin bildirdiği süreden daha uzundur.

“Borcumu maaşımı aldığımda öderim.” cümlesinde ise “öde-” fiilinin gerçekleşme zamanı belirtilmektedir. Bunda {-(A/I)r -mAz} veya {-IncA} zarf-fiil ekindeki gibi “öde-” fiili için bir zaman tayini olmamakla birlikte “öde-” fiili “maaşı al-” fiili gerçekleştikten sonra yapılacaktır. Ancak aradaki süre diğer eklerin belirttiği süreden daha uzun bir zamanı kapsamaktadır. Bu örneği aşağıdaki şekilde gösterebiliriz.

SÜRE

ÖDEME

aldığım

da

alır

alm

az

alın

ca

MA

AŞ

aldım

mı

64

Aşağıdaki cümleleri {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil ekleri açısından ele alalım:

“Ankara’ya gelir gelmez beni arar.”

“Ankara’ya geldi mi beni arar.” “Ankara’ya gelince beni arar.”

“Ankara’ya geldiğinde beni arar.” “Ankara’ya gelir gelmez beni arar.” cümlesinde “ara-” fiili

“gel-” fiili gerçekleştikten hemen sonra gerçekleştirilecektir. “Ankara’ya geldi mi beni arar.” cümlesinde de “gel-” fiili gerçekleştikten kısa bir süre sonra “ara-” fiili gerçekleştirilecektir. Ayrıca bu durum daha önce tecrübe edilmiştir. Söz konusu kişi daha önce de Ankara’ya gelmiş ve cümleyi söyleyen kişiyi aramıştır. “Ankara’ya gelince beni arar.” cümlesinde “gel-” fiili gerçekleştikten sonra acil olmamakla birlikte kısa bir süre sonunda “ara-” fiili gerçekleştirilecektir. Halbuki “Ankara’ya geldiğinde beni arar.” cümlesinde “gel-” fiili gerçekleştikten sonra zamanı belli olmamakla birlikte “ara-” fiili gerçekleştirilecektir. Ancak “gel-” ve “ara-” fiilleri arasında geçen süre diğer zarf-fiil eklerinin belirttiği süreden daha geniştir.

5. {-DIkçA} ve {-DIğIndA} Zarf-Fiil Ekleri Arasındaki Farklar Zaman zarf-fiili olan {-DIkçA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil ekleri zaman zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Bunlar arasındaki farklılıklara değinmeden önce {-DIkçA} zarf-fiili ile ilgili görüşlere yer verilecektir. Bir önceki bölümde {-DIğIndA} zarf-fiili üzerinde durulduğu için bu bölümde bu ek ile ilgili bilgi verilmeyecektir.

“{-DIkçA} ulacı, kendisinden sonra gelen yüklemin hangi vakitlerde yapıldığını belirtmeye yarar; zarf-fiil ne kadar yapılırsa fiil de o kadar yinelenir, sürer; yani zarf-fiille fiil birlikte yapılır.”91

“{-DIkçA} yapılı zarf-fiil, kendisinden sonraki fiilin; a) hangi vakitler yapıldığını veya yapılacağını, b) kendi fiilinin süresince süreceğini, c) kimi kez bu sürenin bir artma ya da eksilme ile oluşacağını anlatır.”92

91 GENCAN: Dilbilgisi: s. 263. 92 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 262.

65

“{-DIk}lı sıfat-fiillere {+CA} eki getirilerek oluşturulan zarf-fiiller, ana cümledeki fiilin, zarf-fiil fiilinin yinelenmesiyle gerçekleştiğini, gerçekleşeceğini belirtir.”93

● {-DIkçA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin tekrarlanmasıyla

kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. “Evet, ya kafası kesilecek, ya boğulacaktı! Düşündükçe, ensesinde

soğuk bir satırın sarih temasını duyar gibi olurdu.” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 41.

● {-DIğIndA} zarf-fiil eki eklendiği fiil gerçekleştikten sonra

kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini belirtir. Ancak {-DIkçA} zarf-fiil ekindeki gibi tekrarlanma anlamına sahip değildir. “Bu yemeği yediğimde rahatsız oluyorum.” cümlesini “Bu yemeği her yediğimde rahatsız oluyorum.” biçiminde kullanabiliriz. Ancak

“Bu yemeği yedikçe rahatsız oluyorum.” cümlesinde {-DIkçA} zaten tekrar ifade eden bir ek olduğu için

“Bu yemeği her yedikçe rahatsız oluyorum.” biçiminde bir cümle kurulmamaktadır. Her ne kadar bir çalışmada “Bu zarf-fiilden önce ‘her’ zarfı gelince, ulacın fiili vakit bakımından kesinlik kazanır: Bize her geldikçe çiçek getirir….vb.”94 biçiminde bir ifadeye yer verilse de aslında {-DIkçA} zarf-fiil eki “her” ifadesini bünyesinde taşımaktadır.

“Rahat istendikçe gaile gaile üstüne çıkıyordu!” Ömer Seyfettin: Bomba: s. 62. cümlesini,

“Rahat istendiğinde gaile gaile üstüne çıkıyordu!” biçiminde ifade edersek anlam birebir örtüşmemektedir. Bunun için

“Her rahat istendiğinde gaile gaile üstüne çıkıyordu!” biçiminde bir cümle kurulması gerekmektedir.

93 BİLGİN: Anlamdan Anlatıma Türkçemiz: s. 444. 94 EDİSKUN: Türk Dilbilgisi: s. 262.

66

2.3. ZARF-FİİLLERİN KAVRATILMASI 2.3.1. Zarf-Fiillerin Öğrencilere Kavratılmasına Dair Kullanılabilecek Etkinlikler Dil dersleri ifade ve beceri dersleri olduğu için bu derslerde ezber yolu ile öğrenme veya öğretme faaliyeti faydalı olmamaktadır. Bu derslerde öğrencilerin sıfatın, fiilin, hikâyenin tanımını ezberlemeleri hiçbir anlam ifade etmez. Bu sebeple uygulamalı bir biçimde öğretim yapılması büyük önem taşımaktadır. Bir dil bilgisi konusu olan zarf-fiillerin eklerinin öğrencilere ezberletilmesi onlar için faydalı olmamaktadır. Ayrıca bu tarz çalışmalar keyifli çalışmalar olarak düşünülmemektedir. Bu bölümde öğrencilere zarf-fiillerin anlam farklılıklarının kavratılmasında kullanılabilecek etkinlikler verilecektir. Bu etkinliklerde maksat derslerin zevkli bir biçimde işlenmesine katkıda bulunmak, öğrencilerin konuya ilgisini çekmek ve bu yolla Türkçeyi bilinçli bir biçimde kullanmalarını sağlamaktır. Bilindiği üzere canlandırmanın çocuklar üzerinde olumlu etkileri vardır. Canlandırmanın faydaları şöyle sıralanmaktadır: “1. Canlandırma, çocuklarımızın güzel, doğru, akıcı ve etkili konuşabilme becerisinin gelişmesine katkıda bulunur. 2. Çocukların “dikkat etme” becerilerini geliştirir. Temsil esnasında her hareketin bir anlamı olduğu düşünülerek dikkatli davranmak gerekecektir. 3. Canlandırma da bir anlatım biçimi olarak düşünülmelidir. Dolayısıyla çocukların hareketle anlatma ve beden dili kullanma becerilerini geliştirir. 4. Sosyal hayatta en önemli dil becerilerinden biri olan “dinleme ve anlama” becerisini geliştirmeye yardımcı olur. Çocuklarımızın sosyalleşmesini sağlar. 5. Anlatılmasında güçlük çekilen konuların çocuklar tarafından yaparak, yaşayarak öğrenilmesini temin eder.”95 Bu sebeple etkinliklerde öncelik öğrenciler için birçok faydası olan canlandırma çalışmalarına verilmiştir. Yeni Türkçe programında da etkinlikler yolu ile uygulamalı öğretim yoluna gidilmiştir. Programda çekimsiz fiiller ile ilgili olarak 95 TEMİZYÜREK, Fahri: “Türkçe Öğretiminde Dramatizasyon Çalışmalarının Önemi”, Türk Dili: Ankara 2002 (Eylül), sy. 609, s. 590.

67

çeşitli örnek etkinlikler verilmiştir. Zarf-fiillerin kavratılması için aşağıda verdiğimiz etkinlikler de bu amaca hizmet etmekte ve öğrencilerin zevkli bir biçimde gerekli bilgiye ulaşmalarını sağlamaya çalışmaktadır. Ayrıca programda öğrencilerin çekimsiz fiiller ve buna bağlı kelime ya da kelime gruplarını cümle ya da metin içinde bir bütün olarak algılamalarına yönelik çalışmalara ağırlık verilmesi istenmektedir. Bu sebeple bu çalışmada da zarf-fiiller cümle ya da paragraf içerisinde kavratılma yoluna gidilmiştir.

68

ETKİNLİK- 1 Aşağıdaki metni canlandırınız.

Güneşli bir günde {-Ip} ve {-ArAk} gezintiye çıkmışlardır. Etrafta top oynayan birkaç çocuk vardır. Mert: Arkadaşlar, koşup şu karşıdaki tepeye çıkalım. Öteki çocuklar: Haydi bir, iki, üç. {-Ip} : Arkadaşım duydun mu küçük dostumuzun dediğini? Şu insanlar da bir tuhaf. Bizi neden birbirimize benzettiklerini anlamıyorum. {-ArAk} : Bak şimdi insanlarda şöyle bir durum var. Birinin akraban olduğunu söylersen mutlaka onun sana benzeyen bir yanı olduğunu söylerler. En iyisi biz ikimizin de zarf-fiil olduğunu unutturalım da bizi birbirimize karıştırmasınlar. {-Ip} : Bence bu çözüm değil. Ortaya çıkıp insanlara farkımızı belirtelim. Böylece daha kalıcı bir çözüme ulaşırız. {-Ip} : Doğru söylüyorsun. Hadi öyleyse!... Meydana gidip insanlara farkımızı anlatalım. (Birlikte yola koyulurlar.) {-ArAk} : {-A -A}’ya da haber verelim mi? Onu da bana benzetiyorlar. {-Ip} : Neden olmasın? ({-A -A}’nın evinde) {-ArAk} : Merhaba! {-A -A} : Merhaba, hoş geldiniz. {-ArAk} : Hoşbulduk {-A -A}. Yalnız biraz acelemiz var. Hemen konuya gireyim. Bilirsin insanlar konuşurken, yazarken sürekli bizi birbirimizin yerine kullanıyorlar. Biz de insanlara kendimizi tanıtmanın vakti geldi diye düşündük. Gidip kendimizi tanıtacak, farklı yönlerimizi ortaya koyacağız. Sen de gelir misin? {-A -A} : Çok iyi olur, iyi düşünmüşsünüz. {-Ip} : Arkadaşlar biz bu iş için zarf-fiil anneden izin almadık. {-ArAk} : Ben sorun olacağını düşünmüyorum. {-A -A} : Ben de öyle. {-Ip} : Ama ben yine de ona uğramayı ve onun iznini almayı öneriyorum. {-ArAk} : {-Ip} haklı galiba! {-A -A} : Hadi öyleyse, çabuk olalım. ({-Ip}, {-ArAk}, {-A -A} zarf-fiil annenin konağındadırlar.)

69

Zarf-Fiil Anne : Hoşgeldiniz çocuklar! {-Ip}, {-ArAk}, {-A -A}: Hoşbulduk zarf-fiil anne! Zarf-Fiil Anne: Hayırdır çocuklar, hangi rüzgâr attı sizi? {-Ip} : “Ben açıklayayım anne.” der ve geliş amaçlarını anlatır. Zarf-Fiil Anne: İyi düşünmüşsünüz çocuklar. Herkesin görevi farklıdır. Bu görevler birbirine karıştırılırsa ortaya bir karmaşa çıkar ve böyle durumlarda bu karmaşanın sebebi bile bulunamaz. Hatta madem böyle bir işe giriştiniz bana kalırsa diğer arkadaşlarınıza da haber verelim. Onlar da sizinle aynı durumdalar ve bunun sıkıntısını yaşıyorlar. {-Ip} : Tabii, sayımız ne kadar fazla olursa o denli etkileyici oluruz. Zarf-Fiil Anne: O hâlde hemen {-mAdAn}, {-mAksIzIn}, {-IncA}, {-DIğIndA}, {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI} ve {-DIkçA}’ya haber verelim. (Kısa bir süre sonra herkes bir araya gelir. {-Ip} durumu yeni gelen arkadaşlarına anlatır. Onlar da bunu gerekli bulurlar. Sıra bunun nasıl daha etkili gerçekleştirileceğinin görüşülmesine gelir.) {-Ip} : Bence büyük bir düzenlemeye ihtiyacımız var. Bu iş için yer belirlemek de gerekli. {-DIkçA} : Bence bunu Çekimsiz Fiiller Parkında gerçekleştirebiliriz. {-ArAk} : Evet bu iş için en uygun yer orası. -A -A : Davetiyeye de ihtiyacımız var. İsterseniz davetiyeleri ben seçerim. {-mAdAn} ve {-maksızın}: Biz de davetiyelerin basımı ve dağıtımı ile ilgileniriz. {-Ip} : Parkın düzenlenmesi de {-IncA}, -DIğIndA, {-(A/I)r -mAz} ve {-DI mI}’ya düşüyor. Olur mu arkadaşlar? {-IncA}, -DIğIndA, {-(A/I)r -mAz} ve {-DI mI}: Tabii ki. {-DIkçA} : Ben? {-Ip} : Sen bizimle etkinliğin düzenlenmesinde görev al, olur mu? {-DIkçA} : Aaa, ne zevkli! {-ArAk} : Bence dev bir konser verebiliriz ya da bir söz korosu oluşturabiliriz. {-Ip} : Evet, söz korosu! Herkes tek tek çıkıp kendini tanıtsın. {-DIkçA} : Kesinlikle katılıyorum. Bence de öyle yapalım. {-Ip} : Herkes aynı fikirde mi? Birlikte : Evet. {-Ip} : Tamam o zaman. Davetiyeler seçildi mi? {-A -A} : Elbette.

70

{-Ip} : Basıldı mı? {-mAdAn} ve {-mAksIzIn}: Şu anda basılıyorlar. {-Ip} : Park düzenlendi mi? {-IncA}, {-(A/I)r -mAz}, {-DIğIndA}, {-DI mI}: Her şey hazır. {-Ip} : O hâlde bu akşam saat 19:00’da toplanıyoruz. {-A -A} : Hemen gidip hazırlanalım.

(Saat: 19:00 - Çekimsiz Fiiller Parkı) (Parkta büyük bir kalabalık vardır. Sahneye önce {-Ip} çıkar.)

{-Ip} : Sayın konuklarımız, hepiniz hoş geldiniz! (Alkış) Öncelikle davetimize katıldığınız için hepinize teşekkürlerimizi sunuyoruz. Bu akşam sizleri burada toplamamızın elbette bir amacı var. Bildiğiniz gibi her şeyin bir görevi vardır. Buzdolabı yiyecek ve içecekleri soğutur, çamaşır makinesi giysileri yıkar. Nasıl ki çamaşır makinesi yiyecek ve içecekleri soğutmazsa buzdolabı da giysileri yıkamaz. Bunun gibi zarf-fiiller olarak bizim de farklı görevlerimiz var. Bu akşam görevlerimizi sizlere bir kez daha dile getirmek için burada toplandık. Ne diyor Konfüçyüs: “Dil kusurlu olursa kelimeler düşünceyi iyi anlatamaz. Düşünceler iyi anlatılamazsa yapılması gereken şeyler doğru yapılamaz. Ödevler gereği gibi yapılmazsa töre bozulur. Töre ve kültür bozulursa adalet yanlış yola sapar. Adalet yoldan çıkarsa şaşkınlık içine düşen halk, ne yapacağını, işin nereye varacağını bilemez. İşte bunun içindir ki hiçbir şey dil kadar önemli değildir.” Sözü daha fazla uzatmadan söz korosuna geçmek istiyoruz. Arkadaşlarımı sahneye davet ediyorum. (Herkes sahnededir ve söze başlanır.) {-Ip} : {-Ip}’tır benim adım Vardır kendime göre bir tarzım Eklendiğim fiil gerçekleşmeden Gerçekleşemez sonra gelen arkadaşım {-ArAk} : {-ArAk}’tır benim adım Yoktur {-Ip} gibi takıntım Eklendiğim fiil ile sonra gelen Gerçekleşir hep birden {-A -A} : {-A -A}’dır benim adım Yoktur diğerlerine benzeyen yanım Çabuk yorulduğum için Aralıklarla gerçekleşir işim

71

{-(A/I)r -mAz} : {-(A/I)r -mAz}’dır benim adım Ben panik bir adamım Eklendiğim tiz gerçekleşe Ne de olsa ben padişahım {-DI mI} : {-DI mI}’dır benim adım Olurum herkese lazım {-(A/I)r -mAz} ile {-IncA} arasında kalınca Olacak sana da yardımım {-IncA} : {-IncA}’dır benim adım Yoktur {-(A/I)r -mAz} kadar telaşım Biraz dinlenince koşarım işe {-(A/I)r -mAz}’a yetişemesem de bu benim tarzım {-DIğIndA} : {-DIğIndA}’dır benim adım Olur istediğimde işim Edemem diğerleri gibi kendimi harap Nasıl olsa bitecek hayatım. {-DIkçA} : {-DIkçA}’dır benim adım Kurallara çok bağlıyım Bir kez eklenmeye göreyim Artık hep gerçekleşecek fiilim {-mAdAn} : {-mAdAn}’dır benim adım {-mAksIzIn}’dan çok ayrıyım Hem onda yoktur zaman Hem de vardır beklenti farkım. {-mAksIzIn} : {-mAksIzIn}’dır benim adım Vardır {-mAdAn}’dan farklı yanım Beklediğin gerçekleşmezse Olacak sana yardımım.

72

Birlikte : Vardır hepimizin işi Hizmet ederiz sizlere Konuşurken yazarken Bizleri doğru kullanın e mi? (Alkış) {-Ip} : Davetimize katılan bütün konuklarımıza teşekkürlerimizi sunuyoruz. İyi akşamlar!

73

ETKİNLİK- 2

Verilen konuşmalarda boş bırakılan yerlere uygun zarf-fiil eklerini getiriniz.

“Yazı yazmak zor iştir. Kalemi elinize

al..... ... sembollerden başka bir şey olmayan sözcük ordusuyla cenge tutuşursunuz. Yazmak istediğiniz şey, kafanızın içinde bütün aydınlığı ve bulutlarıyla durur da, onu kâğıda dökmeye gel……., birdenbire yerinde yeller eser.”

“İnsanoğlu kendisi de bir canlı olması

bakımından gerek kendi yaratılışındaki ve gerekse diğer canlılardaki, harika ve sırlı hadiselere karşı daima merak duymuştur. Elini göğsünün üzerine koy….... hiç dur….... çalışan kalbinin vuruşlarını işit…...., gözün harika yapısını düşün…...., hayvanlar alemindeki harikalıkları gör….. hep düşüncelere dalmıştır.”

74

“Güneş keskin, rüzgâr tozu dumana katıyor. Davul binlerce kişinin kalp atışı gibi gümbürde……. zurna, yine beklemekten bıkmışkalabalığın topyekûn şikâyetini anlat..….. ağzını sağa sola, havaya yere çevir……. çevir.……, tiz perdeden sızlanıyor. Pehlivanlar gelmiyor. Nihayet hâlk karıştı, yol açıldı; ortaya kispet giymiş, hayalimdekilere göre epeyce küçük, fakat pazıları ense kalınlığında, güneşten yanmış

“Biz dilimizi konuş……. ulusal

tarihimizin en eski seslerini duyuyoruz. Yavrularımızın belleğine Türkçe kelimeler birer birer yerleş……. onların ruhuna, atalarımızın binlerce yıllık deneyimlerinden süzül……. gelen bir öz su, damla damla akmış oluyor.”

75

ETKİNLİK- 3 Verilen tabloya aşağıdaki zarf-fiil eki almış kelimeler sağdan sola,

yukarıdan aşağıya, aşağıdan yukarıya ve çapraz olarak yerleştirilmiştir. Bunlardan birini örnek olarak verdik. Ötekileri de siz bulur musunuz? Tüm kelimeleri bulduktan sonra ortaya çıkacak anahtar kelimeyi aşağıdaki kutucuklara yazınız.

O K U Y U P O N Z A N

A B A K A R K E N N E

Z K Ö R F F Ş D İ L D

A A L M A D A N Z A N

M N Ç E Y D D İ İ T İ

L D E D I A I Ğ S T Ğ

A I R N K L Ğ İ K I E

R M E E A I I D E K C

I I K Z Y N N V M Ç E

L İ A Ü I C D E E A N

A Y İ Y K A A S Y L İ

ANAHTAR KELİME

okuyup, anlattıkça, bakarken, dalınca, ölçerek, kandı mı, alır almaz, ineceğinden, almadan, okşadığında, sevdiğinden,

yemeksizin, yüzende, ineceğinden, kıya kıya, yazalı

76

ETKİNLİK- 4 Verilen cümlelerde geçen zarf-fiil eklerini anlam bakımından

inceleyiniz. Doğru kullanımların karşısına D, yanlış kullanımların karşısına Y harfi koyup yanlış kullanılan ekin yerine hangi ekin konulması gerektiğini belirtiniz. 1. Pencereyi kapatarak dışarı çıktı.

2. Bugünlere nasıl geldiğini düşünüp yürüyordu.

3. Buzu tezgaha vura vura kırdık

4. Kuruması için balkona serdiğim tuzu yağmur yağdığında içeri aldım.

5. Babam Antalya’dan gelir gelmez birkaç gün içinde size haber veririm.

6. Evin kapısına gelince ayakkabılarımın bağını çözmeye başladım.

7. Sınav yaklaştıkça sıkıntım artıyor.

8. Acil işi çıktığı için size uğramadan gitmek zorunda kaldı.

9. Buraya her geldiğimde memleketimi hatırlıyorum.

10. Babamın kendisine çikolata almamış olduğunu gören kardeşim, bana dönerek üzgün bir biçimde: “Babam bana çikolata almaksızın gelmiş.” dedi.

77

ETKİNLİK- 5 Verilen cümlelerde geçen zarf-fiil eki almış kelimeleri bularak

başında numarasının bulunduğu kutucuğa yerleştiriniz. 1. Anlattıkları karşısında şaşırıp kaldım. 2. Bahçede dolaşırken saatimi düşürmüşüm. 3. Babasının ona doğru geldiğini görünce kötü bir şeyler olacağını anlamıştı. 4. İzmir’i gezemeden dönmüşler. 5. Derdi azaldıkça kendini sıkacak bir şeyler buluyor. 6. Memlekete döndüğümde sizi özleyeceğim. 7. Bizimle biraz top oynadın mı canının sıkıntısı geçer. 8. Öğretmenimiz gülümseyerek sınıfa girdi. 9. Sözümü dinlemeksizin dışarı çıkmasına çok şaşırdım.

1 7 4 8 2 5 3 9 6

78

BAĞLAMA ZARF- FİİLLERİ

ZAMAN ZARF- FİİLLERİ

SEBEP

ZARF- FİİLLERİ

DURUM ZARF-FİİLLERİ

KARŞITLIK ZARF-FİİLLERİ

KARŞILAŞTIRMA ZARF- FİİLLERİ

ETKİNLİK-6 Verilen zarf-fiil eklerini çeşitlerine uygun olarak aşağıdaki kutucuklara yerleştiriniz.

-DIkçA

-DI mI

-mAksIzIn

-AcAğInA

-mAdAn

-AcAğIndAn -DIğIndAn

-ken

-Ip

-DIğIndA

-AsIyA

-A –A

-IncA

-mAktAnsA

-CAsInA

-(A/I)r -mAz

-AndA

-AlI

-ArAk

-DIğI gibi

79

ETKİNLİK-7 Verilen cümleleri uygun zarf-fiil eklerini kullanarak birleştiriniz.

-DI mI -DIğIndA -ArAk -mAksIzIn -Ip -ken

Kardeşim televizyonu kapattı. Ders çalıştı. ……………………………………………………………

Adıyaman’a gideriz. Muhakkak Nemrut Dağına çıkarız. ……………………………………………………………

Ben büyüyeceğim. Doktor olacağım. ……………………………………………………………

Babam anneme haber vermedi. İzmir’e gitmiş. ……………………………………………………………

Güneşin batışını izledik. Sohbet ettik. ……………………………………………………………

Babam yemek yiyordu. Ben kitap okuyordum. ……………………………………………………………

80

ETKİNLİK-8 Verilen cümlelerde geçen zarf-fiil eklerini anlam bakımından inceleyiniz. Nezle olduğumdan bugün okula gidemedim. Gün boyunca evde

oturdum; ama canım çok sıkıldı. Neden mi?

Ablam sabahleyin şarkı söyleyerek evden çıktı. Servise binip okula gitti.

Komşumuz Ayşe teyze bütün gün bizdeydi. Annem de bütün

gün onunla kahve içip sohbet etti.

81

Babam ise televizyon izlerken uyuyakaldı.

Yani benimle kimse ilgilenmedi.

Bıraksalar hiç sıkılmadan saatlerce bilgisayar oyunu oynayabileceğimi sanırdım. Ama yanılmışım.

82

Oyun oynamaktan sıkılınca ders çalışmaya karar verdim. Kesinlikle daha iyi bir fikir!

Saat 15.00’da ablam okuldan gelir gelmez boynuna atladım. Bütün gün ne kadar sıkıldığımı ona ağlayarak anlattım. Ablam geldiğinde Ayşe teyze gitmişti. Babam da uyanınca akşam yemeğimizi yedik. Daha sonra bahçeye çıkıp oyun oynadık. Ablamla salıncakta sallana sallana sohbet ettik. Çok geç

olmadan yatmak için eve döndük. Çünkü yarın okula gideceğim. Yaşasın okulum!

83

2.3.2. Zarf-Fiillerin Öğrencilere Kavratılmasına Dair Kullanılabilecek Etkinliklerin Değerlendirilmesi Araştırmada “birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasında gerçekte hangi farklılıklar vardır ve dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde işlenmesinde zarf-fiil eklerinden nasıl yararlanılır” sorularına cevap aramak üzere öncelikle birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri belirlenip bu zarf-fiil ekleri arasındaki anlam farklılıkları tespit edilmiştir. Daha sonra zarf-fiiller ve bunların arasındaki anlam farklılıklarının öğrencilere kavratılması için çeşitli etkinlikler hazırlanmıştır. Bilindiği gibi dil bilgisi konuları öğrenciler açısından keyifli çalışmalar olarak algılanmamaktadır. Dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde işlenmesinde zarf-fiil eklerinin kavratılmasına dair hazırlanan etkinliklerin ne kadar faydalı olacağını tespit etmek üzere hazırlanan etkinlikler çeşitli okullarda öğrenim görmekte olan farklı bilgi seviyesindeki 8. sınıf öğrencilerine uygulanmıştır. Uygulama İstanbul ili Kadıköy ilçesi Sakarya İlköğretim Okulu, İstanbul ili Pendik ilçesi Fuat Köprülü İlköğretim Okulu ve İstanbul ili Ümraniye ilçesi Mustafa Vasıf Karslıgil İlköğretim Okulu olmak üzere üç farklı okulda aralarında araştırmacının da bulunduğu üç ayrı Türkçe dersi öğretmeni tarafından 8. sınıf öğrencilerinden oluşan 20’şer kişilik gruplara iki ders saati içerisinde uygulanmıştır. Uygulamadan önce öğrencilere ilk olarak çekimsiz fiiller ve zarf-fiiller hakkında bilgi verilmiş, ardından birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin aralarındaki anlam farklılıkları aktarılmıştır.

Uygulamadan önce öğrencilere çalışmanın sadece bir uygulama olduğu, bunun ders notlarına herhangi bir etkide bulunmayacağı belirtilip çalışmaya samimiyetle katılmaları istenmiştir. Etkinlikleri uygulayan öğretmenler çalışmanın sonuna kadar öğrencilerin yanında bulunmuş, etkinlikler ile ilgili kısa açıklamalar yapmışlardır.

Uygulama esnasında öğrencilerin genellikle hazırlanan etkinliklerle ilgili olarak olumlu düşüncelere sahip oldukları gözlenmiştir. Etkinlikler sırasında öğrenciler, etkinlikleri zevkle gerçekleştirdiklerini zaman zaman sözlü olarak dile getirmişlerdir. Ayrıca uygulamaların sonunda öğrencilerin etkinlikler ile ilgili yorumları da alınmıştır. Söz konusu yorumlarda öğrenciler bu tarz etkinliklerin derslerinde de sık sık uygulanmasını istediklerini dile getirmişlerdir. Etkinliklerden alınan sonuçlar ve etkinlikler ile ilgili öğrenci ve öğretmen görüşleri aşağıda verilmiştir.

84

ETKİNLİK-1 Etkinlik, uygulamaya katılan öğrenciler arasından seçilen kişiler tarafından sınıfta canlandırılmıştır. Etkinlik sonucunda genel itibarıyla öğrenciler uygulamayı zevkli bulduklarını belirtmişlerdir. Etkinliğe katılan öğrencilerin % 96’sı etkinliği zevkli ve faydalı bulduğunu belirtmiş; ancak % 4’ü etkinliğin biraz uzun olduğunu belirtip anlamada güçlük çektiklerini dile getirmişlerdir. Öğrenciler genel olarak etkinlik metnini beğendiklerini, bu etkinlikle zarf-fiil eklerinin arasındaki anlam farklılıklarını daha iyi kavradıklarını, yöntemin konuyu anlamada eğlenceli bir yol olduğunu belirtmişlerdir.

Etkinliğin uygulanmış olduğu öğrencilerden bazılarının görüşleri aşağıda verilmiştir:

“Bu etkinlik çok zevkli ve eğlenceliydi. İnsanları motive ediyor, sadece konuya odaklanmamızı sağlıyor. Bu etkinlikle konuyu anlamamız daha da kolaylaşıyor.”

“Bu etkinlikle sıkıcı anlatım temposundan kurtulup biraz eğlence katarak da bir şeyin öğrenilebileceğini anladık. Birçok konuya biraz oyun, biraz neşe katarak pek güzel şeyler çıkarabiliriz.”

“Çok güzeldi. Bizim ekleri canlandırarak konuşmamız çok hoşuma gitti. Daha çok eğlendim.”

“Bu etkinlik biraz uzundu; ama zevkliydi.” “Çok zevkli oluyor; ama ekler sırasıyla kendilerini tanıtırken

sanırım bilgiler tamamen kimsenin aklında kalmaz.” Sonuç itibarıyla bu etkinlik öğrenciler tarafından zevkli bulunmuş,

bu etkinlik yardımıyla derslerin işlenmesinin daha zevkli biçimde olacağı anlaşılmıştır. ETKİNLİK-2

Etkinliğin uygulanmasından önce öğrencilere konu ile ilgili kısa bir açıklama yapılmış, metinlerde boş bırakılan yerlerin nasıl doldurulacağı hakkında bilgi verilmiştir.

Uygulama sırasında öğrencilerin etkinliğe katılmakta istekli oldukları ve etkinlikten zevk aldıkları gözlenmiştir. Uygulamaya katılan öğrencilerden % 91’i etkinliğin zevkli ve faydalı olduğunu belirtirken % 9’u etkinliğin sıkıcı olduğunu ifade etmişlerdir.

Öğrenciler etkinliğin konuyu kavratmada faydalı olacağını, uygulama sırasında zorlanıp sıkılsalar da sürecin eğlenceli geçtiğini

85

belirtmişlerdir. Bu etkinlikte öğrencilerin pek başarılı olamadıkları gözlenmiştir. Öğrencilerin söz konusu konu ile ilk defa karşılaşmaları ve etkinliğin konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye dayanıyor olması buna sebep olarak görülmektedir. Bazı öğrencilerin etkinlik ile ilgili görüşleri aşağıda verilmiştir:

“İnsanda çalışma isteği uyandıran bir etkinlik. Bulmak için çabalamak hoşuma gidiyor. Bu etkinlik çok zevkliydi.”

“Biraz zordu; ama zevkliydi. Zarf-fiiller ile ilgili bilgilerimizi pekiştirmiş olduk.”

“Çok zevkliydi; ama biraz karışıktı.” “Sıkıcıydı.” “Bence burada testten daha değişik bir şey yok. Tıpkı test çözümü

gibi, fazla bir fark bulunmuyor.” Sonuç itibarıyla etkinlik genel olarak öğrencilere biraz zor

gelmiştir; ama onlar yine de etkinliği zevkli ve faydalı bulduklarını dile getirmişlerdir. Bu sebeple etkinliğin konunun aktarılışında faydalı olacağı kanaatine varılmıştır.

ETKİNLİK-3 Etkinlik öğrenciler tarafından en beğenilen etkinliklerdendir. Bu uygulamanın bulmaca tarzında olması ve öğrencilerin daha önce bu yöntemle karşılaşmış olmaları bu durumu sağlamıştır.

Etkinliğe katılan öğrencilerin tümü etkiliğin kolay ve zevkli olduğunu ifade etmiş ve bu tarz çalışmaların kendileri açısından faydalı olacağını belirtmişlerdir. Etkinliğe katılan bazı öğrencilerin etkinlik ile ilgili görüşleri aşağıda verilmiştir:

“Bence bu etkinlik çocukların zihnini daha da geliştirebilir. Bu yüzden sınıflarda böyle etkinliklerin yapılması gereklidir.”

“En güzel etkinliklerden biriydi bu etkinlik. Soru çözmenin, anlamanın gazetedeki bulmacalar gibi olması daha iyidir. Çünkü dersten ziyade bulmaca çözüyormuş gibi hissediyorum. Daha çok eğleniyor, anlıyorum.”

“Bu etkinlik eğlenceli olduğu ve dikkat gerektirdiği için derslerde faydalı olacaktır.”

“Bulmaca şeklinde olduğu için ilgimi daha çok çektiğini söyleyebilirim.”

“Bu etkinlik çok kolay ve zevkliydi.”

86

Sonuç olarak etkinliğin bulmaca tarzında olduğu için öğrenciler tarafından zevkli bulunduğu, öğrencilerin uygulama sırasında zorlanmadıkları tespit edilip derslerde bu etkinliklerden yararlanmanın faydalı olacağı sonucuna varılmıştır.

ETKİNLİK-4

Etkinliğin uygulanmasından önce öğrencilere bu etkinliği nasıl gerçekleştireceklerine dair ayrıntılı bilgi verilmiştir.

Etkinliğe katılan öğrencilerin % 86’sı etkinliği kolay ve zevkli bulurken % 14’ü zorlandıkları için bu etkinlikten pek hoşlanmamışlardır. Etkinliği beğenen öğrenciler bu etkinliklerin konuyu kavramada faydalı olduğunu da ifade etmişlerdir.

Bazı öğrencilerin etkinlik ile ilgili görüşleri aşağıda verilmiştir: “Bu etkinlik çok öğretici ve eğiticiydi. Derslerde de bunun

uygulanmasını isterim.” “Benim için zevkliydi, hoşuma gitti.” “Bu tarz etkinliklerle ilk defa karşılaşıyoruz. Derslerde bu

etkinliklerin kullanılmasını isterim. Çok ama çok zevkli.” “Bu etkinlik bana zor geldi. Bu yüzden diğer etkinlikler kadar

beğenmedim.” “Bu etkinlik zor olduğu için fazla hoşuma gitmedi.” Sonuç itibarıyla etkinliğin dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde

işlenmesinde etkili olacağı, aynı zamanda öğretici olması yönüyle faydalı olacağı anlaşılmıştır.

ETKİNLİK-5

Etkinlik öğrenciler tarafından beğenilmiş, bulmaca tarzında olduğundan onların ilgisini daha çok çekmiştir.

Etkinliğe katılan öğrencilerin % 88’i etkinliği zevkli ve kolay bulduklarını belirtirken öğrencilerin % 12’si etkinlikten zevk almadıklarını ifade etmişlerdir.

Etkinliğe katılan öğrencilerden bazılarının yorumları aşağıda verilmiştir:

“Eğlenceli olduğundan konunun akılda kalmasını sağlayan bir etkinliktir.”

“Bu etkinlik çok zevkli. Kolay anlaşıldığı, öğrencileri sıkmadığı ve öğretici olduğu için çok beğendim.”

“Etkinlik çok güzeldi. Farklı bir çalışma olduğu için beğendim.”

87

“Hoş bir etkinlik ama ben fazla beğenmedim. Daha zor olabilirdi.”

“Uğraştırıcı ve karışıktı. Pek beğenmedim.” Sonuç olarak genel itibarıyla öğrenciler tarafından oldukça zevkli

ve eğlenceli olarak algılanan bu etkinliğin dil bilgisi derslerinde faydalı olacağı kanaatine varılmıştır.

ETKİNLİK-6

Zarf-fiil eklerinin çeşitlerinin kavratılmasına yönelik olan bu etkinlik özellikle görünüş açısından öğrencilerin dikkatini çekmiştir. Etkinlik öğrenciler tarafından kolay ve zevkli bulunmuştur.

Etkinliğe katılan öğrencilerin % 80’i etkinliğin zevkli olduğunu dile getirirken % 20’si etkinliğin derslerde kullandıkları yönteme benzediğini, bu sebeple sıkıcı olduğunu belirtmişlerdir. Bazı öğrencilerin etkinlik ile ilgili görüşleri aşağıda verilmiştir:

“Bu etkinlik zarf-fiillerin çeşitlerini anlamamızı sağladı. İlk bakışta karışık göründü; ama sonra zevkli gelmeye başladı.”

“Etkinlik konuyu daha iyi anlamamızı sağladı. Zevkliydi.” “Bu etkinlik çok zevkliydi. Hiç zorlanmadan yapılabilir.” “Burada bildiklerimizi tekrar edip zarf-fiilleri çeşitlerine

ayırıyoruz. Bu derslerde yaptığımız gibi olduğu için fazla zevk aldığımı söyleyemem.”

“Benim düşünceme göre sıkıcıydı. Pek anlayamadım.” Sonuç olarak bu etkinlik özellikle şekil açısından öğrencilerin

ilgisini çekmiştir. Birçok öğrencinin zevkli bulduğu bu etkinliğin dil bilgisi derslerinde kullanılmasının faydalı olacağı sonucuna ulaşılmıştır.

ETKİNLİK-7

Öğrencilerin zevkli bir biçimde gerçekleştirdiği bu etkinlikte genel olarak başarı sağlanmıştır. Öğrencilerin % 92’si etkinliğin zevkli olduğunu belirtirken % 8’i etkinliğin zorluğunu dile getirip sıkıcı olduğunu ifade etmişlerdir.

Etkinlik ile ilgili olarak bazı öğrencilerin yorumları aşağıda verilmiştir:

“Hem öğretici hem kolay. Derslerimizde faydalı olacağına inanıyorum.” “Çok güzel hazırlanmış. Zevk aldım, hiç sıkılmadım.”

88

“Eklerin nerede kullanıldığını, cümleye hangi anlamı kattığını öğreten zevkli bir etkinlik.”

“Uğraştırıcı bir etkinlik. Beğenmedim.” “Sıkıcı olduğu için beğenmedim.” Sonuç itibarıyla etkinlik sayesinde konunun zevkli bir şekilde

işleneceği, öğrencilerin zarf-fiiller ile ilgili bilgilerini pekiştirecekleri kanaatine varılmıştır.

ETKİNLİK-8

Etkinlik, zarf-fiil eklerinin anlamlarının incelenmesi şeklinde bir çalışmadır. Öğrenciler etkinlik ile ilgili yorum yaparken anlaşılması açısından zor ya da kolay olduğuna dair yorum yapmışlardır. Öğrencilerin % 80’i bu etkinliği eğlenceli bulurken % 20’si etkinliğin sıkıcı olduğunu belirtmişlerdir.

Etkinliği zevkli bulan öğrenciler bunun zarf-fiilleri kavrama açısından fayda sağladığını belirtmişlerdir.

Etkinliğe katılmış olan bazı öğrencilerin yorumları aşağıda verilmiştir:

“Anlatımı çok güzel ve resimlerle desteklenmesi daha açıklayıcı olmuş. Çok zevkli.”

“Bu etkinlikteki metni okumak hoşuma gitti. İlgimi çekti.” “Okuduğum cümlelerde zarf-fiilleri bulabiliyorum. Çok iyi

anladığımı fark ettim.” “Bu etkiliğin neden yapıldığını anlayamadım. İnceleyince ne

kazanacağım?” “Arada böyle etkinlikler yapmak güzel; ama yine de diğer

etkinlikler daha zevkliydi.” Sonuç olarak öğrencilerin büyük kısmının zevkli bulduğu bu

etkinliğin dil bilgisi derslerinin zevkli bir biçimde işlenmesinde fayda sağlayacağı ortaya çıkmıştır. Etkinliklere Dair Öğretmen Görüşleri

Etkinlikleri uygulayan Türkçe dersi öğretmenlerinin etkinliklere dair görüşleri aşağıda verilmiştir:

“Dil bilgisi eğitiminde temel amaca, verilen bir kuralın açıklanıp örneklerle pekiştirilmesiyle ulaşılması imkansızdır. Zira öğrenmede esas olan ihtiyaçtır. Kişi ihtiyaç duyduğu bilgiyi öğrenir. Uygulanan

89

etkinlikler ile zarf-fiillerin iletişimde hangi ihtiyaca cevap verdiği öğrenciye örneklerle belletilecektir.

Zarf-fiilleri kullanmaksızın duygu, düşüncelerin nasıl ifade edileceğinin açıklanması zarf-fiillerin işlevini bir nevi ortaya koyacaktır. Sık sık birbirinin yerine koyduğumuz hâlde aralarında anlam farkı olan zarf-fiillerin farkını kavratmaya yönelik etkinlikler öğrencilerin benzer yapıları ayırt etme becerilerini geliştirip iki fiil arasındaki ilişkiyi doğru tespit etmelerini sağlayacaktır.”

“Etkinliklerin uygulanmasında öğrencilerin etkinlikleri

gerçekleştirmekten mutlu oldukları tespit edilmiştir. Hatta birçok öğrenci derslerde bu tarz etkinlikler yapılmasını talep etmiştir. Bu etkinlikler öğrencilerin bilgiye keyifle ulaşmalarını sağlayacaktır.”

90

3. BULGULAR ve YORUMLAR Çalışmada “birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki

anlam farklılıkları nelerdir ve bunların öğrencilere aktarımı nasıl olmalıdır” üst sorusuna cevap aranmıştır. Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıklar üzerinde çeşitli çalışmalar yapılmış olmakla birlikte konu hakkında net bir bilgi bulunmamaktadır. Ayrıca dil bilgisi konularının öğrencilere aktarılışı daha çok anlatma yöntemiyle ve biçime dayalı olarak yapılmakta, bu durum konuların soyut olarak algılanmasına sebep olmaktadır. Bir dil bilgisi konusu olan zarf-fiillerin de ekleri arasındaki farklılıkların çeşitli etkinlikler ile öğrencilere aktarılması gerekmektedir. Bu konudaki sıkıntıyı gidermek amacıyla zarf-fiil ekleri, kullanılışları karşılaştırılmış; birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki anlam farklılıkları tespit edilmiş ve konunun öğretiminde kullanılabilecek etkinlikler geliştirilmiştir. Çalışma sonucunda aşağıdaki bulgulara ulaşılmıştır.

● {-Ip} zarf-fiil eki {-ArAk} zarf-fiil ekinden farklı olmak üzere

eklendiği fiilin kendisinden sonra gelen fiilden daha önce gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. Bu ekle kurulmuş cümlelerde esas fiil önem taşır.

● {-ArAk} zarf-fiil eki ise eklendiği fiil ile kendisinden sonra

gelen fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. Bu ekle kurulmuş cümlelerde {-ArAk} zarf-fiil ekinin eklendiği fiil önemlidir. {-ArAk} zarf-fiil eki eklendiği fiildeki durumun aralıksız olarak devam ettiğini belirtir.

● {-A -A} zarf-fiil eki de eklendiği fiil ile kendisinden sonra gelen

fiilin aynı zamanda gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini gösterir. Bu zarf-fiil eki {-ArAk} zarf-fiil ekinden farklı olup eklendiği fiildeki durumun sürerli olarak değil, aralıklarla devam ettiğini belirtir.

● {-mAdAn} zarf-fiil eki olumsuz zarf-fiil eklerindendir.

Eklendiği fiil gerçekleşmeden kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

● {-mAksIzIn} zarf-fiil eki de eklendiği fiil gerçekleşmeden

kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

91

{-mAdAn} zarf-fiil ekinden farklı olan bu ekin eklendiği fiil, aslında cümleyi söyleyen kişi tarafından gerçekleşmesi beklenen bir fiildir. Ekin {+sız} yokluk ekine sahip olması, vurguyu eklendiği fiile çekmekte dolayısıyla bu ifadeyi güçlendirmektedir.

● {-(A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil ekleri eklendikleri fiillerle kendilerinden sonra gelen fiillerin gerçekleşmesi arasında geçen süre bakımından birbirlerinden farklıdırlar.

● {-(A/I)r -mAz} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştiği anda kendisinden sonraki fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir.

● {-DI mI} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten kısa bir süre

sonra kendisinden sonraki fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Ayrıca bu ekle kurulmuş cümlelerde çoğu zaman belirtilen durumun daha önce tecrübe edildiği veya bu duruma şahit olunduğu anlamı vardır. Bu ekin daha çok fiili geniş zamanla çekimlenmiş cümlelerde kullanılışı ve belirli geçmiş zaman eki ile kurulmuş olması bu tespiti desteklemektedir.

● {-IncA} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten bir süre sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Bu süre, {-DI mI} zarf-fiil ekinin bildirdiği süreden daha uzun bir süreyi belirtir.

● {-DIğIndA} zarf-fiil eki, eklendiği fiil gerçekleştikten bir süre

sonra kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. Bu süre {-IncA} zarf-fiil ekinin bildirdiği süreden daha uzun bir süredir. Bu ek ayrıca kendisinden sonra gelen fiilin eklendiği fiilden daha önce gerçekleştiği durumlarda da kullanılır.

● {-DIkçA} zarf-fiil eki, eklendiği fiilin yinelenmesiyle

kendisinden sonra gelen fiilin gerçekleştiğini/gerçekleşeceğini bildirir. {-DIğIndA} zarf-fiil ekinde ise eklendiği fiilin tekrarlanması durumu söz konusu değildir. Bu ekin {-DIkçA} zarf-fiil ekinin anlamını vermesi için getirildiği fiilden önce “her” kelimesinin kullanılması gerekmektedir.

● Öğrencilere birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil eklerinin anlam

farklılıklarının aktarılması, bu konunun zevkli bir biçimde öğrenilmesini

92

sağlayacaktır. Bu farklılıkların kavratılmasında kullanılabilecek etkinlikler tespit edilmiştir. Bu etkinliklerle kalıcı bilgiye zevkle ulaşılacağı düşünülmektedir.

● “Türkçe açısından önemli bir yeri bulunan zarf-fiillerin işlevleri

nelerdir?” alt sorusuna cevap olmak üzere ele alınan yirmi adet zarf-fiil ekinin işlevleri belirtilmiştir.

● “İlköğretim ikinci kademe öğrencileri için hazırlanmış dil bilgisi kaynaklarında zarf-fiillerin aktarılışı nasıldır?” alt sorusuna cevap vermek üzere zarf-fiillerin dil bilgisi kaynaklarında aktarılış biçimleri tespit edilmiştir. İnceleme kapsamında on yedi adet kaynak incelenmiş ve bu kaynaklarda zarf-fiiller ile ilgili olarak yeterli bilgi verilmediği sonucuna ulaşılmıştır. Kaynaklarda tercih edilen isimler, tanımlar ve verilen örneklerle ilgili olarak genel anlamda sıkıntı bulunmamaktadır; ancak zarf-fiillerin çeşitleri ve işlevleri hususundaki bilgiler yeterli değildir. Dil bilgisi kitabı yazımlarında bu hususun göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

● “Birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri hangileridir?” alt

sorusu üzerinde durulmuş ve bunun sonucunda {-Ip} ve {-ArAk}; {-ArAk} ve {-A -A}; {-mAdAn} ve {-mAksIzIn}; {-A/I)r -mAz}, {-DI mI}, {-IncA} ve {-DIğIndA}; {-DIkçA} ve {-DIğIndA} zarf-fiil eklerinin birbirinin yerine kullanıldığı tespit edilmiştir.

93

4. SONUÇ ve ÖNERİLER 4.1. SONUÇ

Çalışmada belirlenmiş olan sorulara cevap aramak üzere öncelikle birbirinin yerine kullanılan zarf-fiil ekleri arasındaki farklılıkların tespiti üzerinde çalışılmıştır. Bunun için zarf-fiil eklerinin işlevleri çeşitli türde yazılmış edebî eserlerden de yararlanılarak tespit edilmiştir. İşlevleri tespit edilen zarf-fiil eklerinden birbirinin yerine kullanılanlar belirlenmiş, bunlar çeşitli örnek cümleler üzerinde birbirleriyle karşılaştırılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili kaynakların taranması sonucunda bu ekler arasında anlam farklılıkları olduğu saptanmıştır. Belirlenen anlam farklılıklarının öğrencilere kavratılmasında kullanılabilecek etkinlikler geliştirilmiştir. Bu etkinlikler konunun zevkli bir biçimde öğrenilmesinde faydalı olacaktır. 4.2. ÖNERİLER Öğrencilere Türkçe dersleri verilirken aşağıdaki hususların göz önünde bulundurulması kanaatimizce faydalı olacaktır:

● Dil bilgisi konuları, dil derslerinden bağımsız olarak düşünülmeden işlenen metin ile ilişkilendirildiği müddetçe daha iyi anlaşılmaktadır.

● Dil derslerinde çeşitli tanımların, kuralların ezberlenmesi dil

öğreniminde hiçbir fayda sağlamamaktadır. Öğrencinin tanımları, kuralları mantık süzgecinden geçirerek öğrenmesi ve bunların yardımıyla Türkçeyi doğru ve bilinçli bir biçimde kullanması gerekmektedir. Günlük yaşamında işine yaramayacak ezbere dayalı bilgiler öğrenci için bir anlam ifade etmemektedir. Bu sebeple Türkçe derslerinde bu tür çalışmalardan kaçınmak gerekir.

● Dil derslerinde öğrencilerin ifade becerilerini geliştirmeğe

yönelik etkinlikler yapılmalıdır. ● Dil bilgisi konularının işlenişinde sadece biçime bağlı

kalınmamalı, görev ve anlam üzerinde de durulmalıdır. Ancak bu biçimde dil bilgisi dersleri öğrenciler için zevkli hâle gelecektir.

94

● Dil öğretimi esnasında çeşitli araç ve gereçlerin kullanılması gereklidir. Bu derslerin sadece anlatma yöntemi ile verilmesi öğretimin verimsizleşmesine sebep olmaktadır. İnsanlar, okuduklarının % 10’unu, işittiklerinin % 20’sini, gördüklerinin % 30’unu, hem görüp hem işittiklerinin % 50’sini, sözlü ifade ettiklerinin % 70’ini, sözlü ifade edip yaptıklarının % 90’ını hatırlamaktadırlar(Akalın 1996).96 Bu açıdan da düşünüldüğünde dil derslerinde araç ve gereç kullanımının önemi ortaya çıkmaktadır. Dil derslerinde mümkün olduğu kadar çok duyuya hitap etmek gereklidir. Bu derslerde araç ve gereç kullanımının artması dil bilgisi derslerindeki başarıyı da arttıracaktır. Öğrencilerin öğrendiklerinin faydalı ve kalıcı olması için dersler esnasında araç ve gereç kullanmak gereklidir.

● Öğrenciler tarafından karmaşık olarak nitelenen dil bilgisi

konularının öğretimindeki sıkıntıların sebepleri üzerinde zümre öğretmenleri iş birliği yapmalı ve bu sıkıntıların çözümü için uğraşmalıdırlar.

● Bir dil bilgisi konusu olan zarf-fiillerin öğretiminde de

yukarıdaki hususlar geçerlidir. Bu konunun öğrencilere kavratılmasında da kendisine büyük sorumluluk düşen öğretmenler mümkün olduğu kadar fazla araç ve gereç kullanmak yolu ile dersi öğrenciler için sıkıcı olmaktan çıkarıp zevkli bir öğretim ve öğrenim süreci hâline getirmelidirler. Ancak bu biçimde etkili öğrenme gerçekleşmektedir.

● Öğrenciler ilk kez 8. sınıfta çekimsiz fiiller konusuyla

karşılaşmaktadırlar. İlk defa karşılaştıkları bu konunun onlara aktarılış biçimi önem taşımaktadır. Öğrencilere söz konusu olan konunun kavratılmasında çekimsiz fiilleri tanıtmaktan öteye geçilmeli, onların çekimsiz fiilleri kullanma becerilerine dikkat edilmelidir.

● Zarf-fiillerin aktarımında yapılacak çalışmalarda sadece eklerin

tespiti üzerinde durulmamalıdır. Yapılacak çalışmalarda örnekler mümkün olduğu kadar cümle içerisinde verilmelidir. Öğrenciler ancak bu

96 GÜRSES, Reşide: “Dil Öğrenimi ve Öğretiminde Kullanılacak Araç ve Gereçlere

Genel Bir Bakış”, Türk Dili: Ankara 2005 (Mayıs), sy. 641, s. 429

95

biçimde ekin cümleye kattığı anlamı sezer ve işlevini tespit eder. Bu sebeple öğrencilerin, eklerin işlevlerini öğrenmeden onları olduğu gibi ezberlemelerine fırsat verilmemelidir.

● Zarf-fiillerin anlatımı sırasında öğretmenin, öğrencilerin ya da

öğretmen ve öğrencilerin birlikte planlayacağı etkinlikler gerçekleştirilebilir. “Zarf-fiillerin öğrencilere kavratılmasında kullanılabilecek etkinlikler” bölümünde verdiğimiz etkinlikler bu çalışmalar için model olacaktır.

Yukarıdaki hususlar göz önüne alındığında Türkçe öğretmenlerine

büyük görev düştüğü sonucuna ulaşılmaktadır. Nitekim öğrencilerin öğrenme süreçleri boyunca onlara refakat eden kişi öğretmendir. Bu sebeple de öğretmenlerin sürekli kendilerini geliştirmeleri gerekmektedir.

96

5. KAYNAKLAR

ADALI, Oya: Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler: Ankara 1979, Türk Dil Kurumu Yayınları: 459.

AKÇATAŞ, Ahmet: “Türkçede Cümle Düzeyinde Zaman Üzerine Bir İnceleme”, Türk Dili: Ankara 2005 (Eylül) 645. sy.

AKSAN, Doğan: Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını: İstanbul 2001 (Kasım), Bilgi Yayınevi, 2. Baskı.

AKTAŞ, Ayfer: “-DIktAn/-DUktAn sonra Zarf-Fiili Üzerine Bir Araştırma”, Türk Dili: Ankara 2001 (Eylül) 597.sy.

ARIKOĞLU, Ekrem: “Türkçenin -rAk ve -ArAk Ekleri Hakkında”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-26 Eylül 2004: Ankara 2004, I. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I.

ATABAY, Neşe - KUTLUK, İbrahim - ÖZEL, Sevgi: Sözcük Türleri: Ankara 1983, Türk Dil Kurumu Yayınları: 421.

ATABAY, Neşe - ÖZEL, Sevgi - ÇAM, Ayfer: Türkiye Türkçesinin Sözdizimi: Ankara 1981, Ankara Üniversitesi Basımevi.

AYDIN, İlker: “Türkçede Yan Tümce Türleri ve İşlevleri”, Dil Dergisi Ekim-Kasım-Aralık 2004: Ankara 2005, 126. sy.

AYDIN, Mehmet: “Anadolu Ağızlarında iken ~ -ken Zarf-Fiilinin Kullanımı ve Görevleri”, Türk Dili: Ankara 2000 (Aralık) 588. sy.

BANGUOĞLU, Tahsin: Ana Hatlarile Türk Grameri: İstanbul 1940, Maarif Matbaası.

BANGUOĞLU, Tahsin: Türk Grameri : Ankara 1959, Türk Tarih Kurumu Basımevi.

BANGUOĞLU, Tahsin: Türkçenin Grameri: Ankara 2000, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 528, 6. Baskı.

BAYRAKTAR, Nesrin: Türkçe’de Fiilimsiler: Ankara 2004, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 838.

97

BENHÜR, Mehmet Hadi: Türkiye Türkçesinde Sıfat-Fiil ve Zarf-Fiil Eklerinin Fonksiyonları: Ankara 1993, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.

BİLGİN, Muhittin: Anlamdan Anlatıma Türkçemiz: Ankara 2002, Kültür Bakanlığı Yayınları.

BİLKAN, Nesrin: Türkçe Öğretiminde Görsel - İşitsel - Kinestetik Uygulamalar: Ankara 2001, Özel Ceceli Okulları Yayınları, Eğitim Dizisi: 2.

BOZ, Erdoğan: “Bir Birleşik Zarf-Fiil Yapısı Üzerine”, Türk Dili: Ankara 2005 (Haziran) 642. sy.

BOZGEYİK, Burhan: Dil Dâvâsı - Faruk K. Timurtaş ile Mülâkat-: İstanbul 1981, Yeni Asya Yayınları.

BOZKURT, Fuat: Türkiye Türkçesi: Ankara 2000, Hatipoğlu Yayınları:122, 2. Baskı.

BURDURLU, İbrahim Zeki: “Okullarımızda Dil Eğitimi”, Türk Dili: Ankara 1979 (Nisan) 331. sy.

CANPOLAT, Mustafa: “Dilin Yapısı ve Yapıbilgisi”, Türk Dili: Ankara 1980 (Mart) XLI, 342. sy.

DEMİR, Celâl: “Türkçe Öğretiminde Zarf-Tümleçleri”, Türklük Bilimi Araştırmaları-Türkçenin Öğretimi Özel Sayısı: Niğde 2003 (Bahar) 13. sy.

DEMİREL, Özcan: İlköğretim Okullarında Türkçe Öğretimi: İstanbul 1999, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

DENY, Jean: Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi): Tercüme Eden: Ali Ulvi ELÖVE, İstanbul 1941, Maarif Matbaası.

DİLAÇAR, A. : “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1971: Ankara 1971, Türk Dil Kurumu Yayınları:338.

DİZDAROĞLU, Hikmet: Tümce Bilgisi: Ankara 1976, Türk Dil Kurumu Yayınları.

DURSUNOĞLU, Halit: “Türkçe Öğretimi Üzerine”, Türk Dili: Ankara 2004 (Eylül) 633. sy.

98

EDİSKUN, Haydar: Türk Dilbilgisi: İstanbul 1999, Remzi Kitabevi, 6. Baskı.

ERASLAN, Kemal: “Gramer Yazımıyla İlgili Metot Sorunları”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı 22-23 Ekim 1993: Ankara 1995, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 600.

ERGİN, Muharrem: Türk Dil Bilgisi: İstanbul 1977, Minnetoğlu Yayınları.

ERTANE BAYDAR, Arzu Sema: “İlköğretim Okullarının İkinci Kademesinde Dil Bilgisi Öğretimi”, Türk Dili: Ankara 2003 (Aralık) 624. sy.

GENCAN, Tahir Nejat: “Dil-Eğitim”, Türk Dili: Ankara 1977 (Haziran) XXXV, 309. sy.

GENCAN, Tahir Nejat: Dilbilgisi: İstanbul 1966, Ahmet Sait Basımevi.

GÖKER, Osman: Uygulamalı Türkçe Bilgileri I: İstanbul 1996, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.

GRÖNBECH, K.: Türkçenin Yapısı: Çeviren: Mehmet AKALIN, Ankara 1995, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 609.

GÜLSEVİN, Gürer: Eski Anadolu Türkçesinde Ekler: Ankara 1997, Türk Dil Kurumu Yayınları:125.

GÜRSES, Reşide: “Dil Öğrenimi ve Öğretiminde Kullanılacak Araç ve Gereçlere Genel Bir Bakış”, Türk Dili: Ankara 2005 (Mayıs) 641. sy.

HATİPOĞLU, Vecihe: Türkçenin Sözdizimi: Ankara 1972, Türk Dil Kurumu Yayınları: 353.

İbrahim Necmi: Türkçe Gramer: İstanbul 1929, II. Cilt, Kanaat Kütüphanesi.

KARABABA, Canan Z. : “Türkçe ve İngilizce Anadili Ders Kitaplarında Hedef Davranışların Kazandırılmasında İzlenen Yol ve Dilbilgisi Öğretimi”, Dil Dergisi: Ankara 2001 (Ocak) 99. sy.

KARADOĞAN, Ahmet: “Ip ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçaların Türkmen Türkçesinden Türkiye Türkçesine Aktarımı Üzerine”, Bilig -

99

Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı-: Ankara 2004 (Güz) 31. sy.

KARASAR, Niyazi: Bilimsel Araştırma Yöntemi: Ankara 1986, Bilim Yayınları, 3. Baskı.

KILIÇOĞLU, Vecihe: “Gerundiumların Özellikleri ve “-iser” Eki”, Türk Dili: Ankara 1954, III, 33. sy.

KİPER, Kadri Z.: “Gramer Öğretiminde Metot Dolayısiyle”, Türk Dili: Ankara 1962 (Mart) XI, 126. sy.

KOÇ, Nurettin: “İyelik Ekleri, Fiilimsiler ve -sa/-se Eki Üzerine”, Türk Dili: Ankara 2002 (Mayıs) 605. sy.

KORKMAZ, Zeynep: “Gramer Konularımızla İlgili Bazı Sorunlar”, Türk Dili: Ankara 1996 (Temmuz) 535. sy.

KORKMAZ, Zeynep: Gramer Terimleri Sözlüğü: Ankara 1992, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları:575.

KORKMAZ, Zeynep: Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları: Ankara 1994, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 598.

KORKMAZ: Zeynep: “Türkçedeki -arak/-erek Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar: Ankara 1995, I.Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 629.

KÜKEY, Mazhar: Türkçenin Dilbilgisi I: Samsun 2003 (Aralık) I. Baskı.

MEB: İlköğretim Okulu Ders Programları Türkçe-Yazı Programı 6-7-8: İstanbul 2002, MEB Yayınları: 3421.

MEB: İlköğretim Türkçe Dersi (6, 7, 8. Sınıflar) Öğretim Programı: Ankara 2005.

NAYIR, Yaşar Nabi: “Özdil Alâkasını Yeniden Uyandırmalıyız”, Varlık: İstanbul (15 Mart)1941, XI, 185. sy.

ÖZDEMİR, Kâmil: Türkçe İçin Temel Bilgiler: Ankara 1984, Delta Yayıncılık.

100

ÖZKAN, Nevzat: “-DIk Sıfat-Fiil Ekinden Yapılmış Zarf-Fiil Ekleri ve Gagavuz Türkçesi’nde Bir Zarf-Fiil Eki: -DIcAAn(An)”, 3. Uluslar arası Türk Dil Kurultayı 1996: Ankara 1999, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 678.

ÖZYETGİN, A. Melek: Ebû Hayyân Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Fiil: Tarihî - Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi: Ankara 2001, KÖKSAV, Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 3.

SAFA, Peyami: Okul Grameri: İstanbul 1941, Cumhuriyet Kitabevi.

SAĞIR, Mukim: “İlköğretim Okullarında Dil Bilgisi Öğretimi”, Türk Dili: Ankara 2002 (Ocak) 601. sy.

SAYILI, Aydın: Bilim ve Öğretim Dili Olarak Türkçe: Ankara 1978, Türk Tarih Kurumu Basımevi.

SCHWENK, Helga: “Anadili ve Yabancı Dil Öğretiminde Dilbilgisi”, Dil Dergisi: Ankara 1993 (Eylül-Ekim) 13. sy.

SİNANOĞLU, Samim: “Dilbilgisinin Önemi”, Türk Dili: Ankara 1958 (Haziran) VII, 81. sy.

TANÇ, Mustafa: “Çağdaş Kıpçak Grubu Türk Lehçelerinde -p Zarf-Fiil Ekinin -mağa Anlamında Kullanılışı”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-26 Eylül 2004: Ankara 2004, II. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I.

TEKİN, Talat: Orhon Türkçesi Grameri: Yay.: Mehmet ÖLMEZ, Ankara 2000, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.

TEMİZYÜREK, Fahri: “Türkçe Öğretiminde Dramatizasyon Çalışmalarının Önemi”, Türk Dili: Ankara 2002 (Eylül) 609. sy.

TİKEN, Kâmil: “Eski Anadolu Türkçesinde Edatlarla Kurulan Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1997: Ankara 2000, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 774.

TİKEN, Kâmil: “Türkiye Türkçesinde Basit ve Birleşik Zarf-Fiillerin İfade ve İşlevleri”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten

101

1999/I-II: Ankara 2003, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 809.

TİKEN, Kâmil: Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve Zarf-Fiiller: Ankara 2004, Türk Dil Kurumu Yayınları: 834.

TİMURTAŞ, Faruk K.: “Türkiye Türkçesi’nin Ana Hatları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi: İstanbul 1981, XXIII. 1977-1979.

TİMURTAŞ, Faruk K.: Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük: İstanbul 1977, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 2157.

TOPALOĞLU, Ahmet: Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü: İstanbul 1989, Ötüken Yayınevi.

UĞURLU, Mustafa: “-ArAk ve -p ile Kurulan Zarf-Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü”, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996: Ankara 1999, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 678.

ÜNAL, Recai: Türkiye Türkçesinde Kimi Zaman Ulaçları: İstanbul 1997, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.

YAMAN, Ertuğrul: “Türkçenin Ekleri Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”, Türk Dili: Ankara 1992 (Ekim) 490. sy.

YILDIRIM, Faruk: “-(y)-IşIn Zarf-Fiili Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri 20-26 Eylül 2004: Ankara 2004, II. Cilt, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 855/I.

YÜCE, Nuri: Gerundien im Türkischen: İstanbul 1999: Simurg Yayıncılık, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 23.

102

FAYDALANILAN ESERLER

BEYATLI, Yahya Kemal: Eğil Dağlar: İstanbul 2000, İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Külliyatı: 5, 5. Baskı.

BEYATLI, Yahya Kemal: Eski Şiirin Rüzgârıyle: İstanbul 2000, İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Külliyatı: 2, 7. Baskı.

BEYATLI, Yahya Kemal: Kendi Gök Kubbemiz: İstanbul 1999, İstanbul Fetih Cemiyeti, Yahya Kemal Külliyatı: 1, 13. Baskı.

DÜNDAR, Can: Yarim Haziran: İstanbul 2005, İmge Kitabevi, 13. baskı

ERSOY, Mehmed Âkif: Safahat: Haz: M. Ertuğrul DÜZDAĞ, İstanbul 1992, Timaş Yayınları.

Füruzan: Gül Mevsimidir: İstanbul 1985 (Mart), Can Yayınları, 5. Baskı

GÖKALP, Ziya: Altın Işık: İstanbul 2005 (Ağustos), Kardelen Yayınları.

HAŞİM, Ahmet: Bütün Şiirleri: Hazırlayan: İnci ENGİNÜN, Zeynep KERMAN: İstanbul 1987 (Şubat), Dergâh Yayınları.

İLHAN, Attilâ: Kimi Sevsem Sensin: İstanbul 2002, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Genel Yayın: 567 Edebiyat Dizisi: 184.

KANIK, Orhan Veli: Bütün Şiirleri: İstanbul 1999 (Mart), Adam Yayınları, 37. Baskı.

Karacaoğlan: Şiirler: Hazırlayan: Müjgân CUNBUR, Ankara 2001, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları:2169.

KISAKÜREK, Necip Fazıl: Çile: İstanbul 1998 (Ocak), Büyük Doğu Yayınları, 34. Baskı.

PALA, İskender: Âşinâ Güzeller: İstanbul-1999, Ötüken Neşriyat A.Ş., 2. Baskı.

PALA, İskender: Kitâb-ı Aşk: İstanbul 2005 (Şubat), Alfa Yayınları, 1. Baskı.

SAFA, Peyami: Dokuzuncu Hariciye Koğuşu: İstanbul 2004 (Aralık), Alkım Yayınevi.

SAFA, Peyami: Fatih-Harbiye: İstanbul 2005 (Nisan), Alkım Yayınevi.

SEYFETTİN, Ömer: Bomba: İstanbul 1943, Ahmet Halit Kitabevi, 3. Baskı.

103

TANPINAR, Ahmet Hamdi: Beş Şehir: İstanbul 1988, Millî Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları, Türk Klasikleri: 32.

İNCELENEN DİL BİLGİSİ KİTAPLARI

ERGENECİ, Saadettin - YILMAZ, Fevziye - EREL, Tevriye - TOKER, Samime - ERDİNÇ, İlker: Tüm Dersler İlköğretim 8: Ankara 2005, Aydan Yayıncılık.

KABAHASANOĞLU, Vahap: İlköğretim Okulları İçin Dilbilgisi 8: İstanbul 1999, Serhat Yayınları.

LGS Hazırlık Türkçe: İstanbul 2004 (Ağustos), Pozitif İvme Yayınları.

LGS Türkçe Konu Anlatımlı: İzmir 2004 (Mart), Yeni-Renk Yayınları

LGS’ye Hazırlık Tüm Dersler- 8. Sınıf-: İzmir 2005 (Eylül), Zambak Yayınları.

LGS-Türkçe: İzmir 2001 (Ekim), Maltepe Yayınları.

Liselere Hazırlık Seti Türkçe: İzmir 2000 (Ekim), Güvender Yayınları.

Liselere Hazırlık Türkçe: İzmir 2004 (Şubat), Anafen Yayınları.

Liselere Hazırlık Türkçe-İlköğretim 8: İstanbul 2005, Okyanus Yayınları.

OKS Tek Kitap Konu Anlatımlı: İzmir 2005 (Aralık), Güvender Yayınları.

OKS Tüm Dersler: Ankara 2005, Sınav Dershanesi Yayınları.

ÖNER, Sakin - PALA, İskender - ERTEM, Rekin: İlköğretim Okullarında Yeni Dil Bilgisi 7. Sınıf: İstanbul 1999, Deniz Yayınevi.

ÖZTÜRK, Burhan - YİTGİN, Yasemin - KIRBAŞ, Turan: Fen Liselerine Anadolu Liselerine Hazırlık Türkçe -Konu Anlatımlı-: Ankara 2005 (Eylül), Final Dergisi Dersanesi Yayınları.

ŞAHİN, Sevgi - ŞAHİN, N. Özlen - ŞAHİN, Yeşim: İlköğretim Türkçe Dil Bilgisi, Alıştırmalı-Testli, 8: İstanbul 2000, Salan Yayınları.

Tüm Derslerle Sınıf Başarısı -İlköğretim 8-: İstanbul 2005, Özer Yayınları.

Ünitelerle İlköğretim 8 -Tüm Dersler-: İstanbul 2005, Buhan Yayıncılık.

YILDIZ, Nezihe: İlköğretim Okulları İçin Dil Bilgisi 7: İstanbul 1997, Mahir Yayınları.

104

6. ÖZGEÇMİŞ

Pınar KURT

02.02.1981 yılında Batman’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini bu şehirde tamamladı.

1999 yılında Marmara Üniversitesi, Atatürk Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi Bölümünde öğrenim görmeğe başladı. 2003 yılında bu bölümden mezun olduğu sene Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Bölümü Yüksek Lisans Programına başvurdu ve bu bölümde yüksek lisans yapmağa başladı. 2003 yılında Milli Eğitim Bakanlığına bağlı olarak öğretmenliğe başladı. 2003-2004 Eğitim-Öğretim Yılında Batman’da görev yaptı. 2004-2005 Eğitim-Öğretim Yılında İstanbul’da görev yapmağa başladı. Hâlen İstanbul ili, Ümraniye ilçesi, Mustafa Vasıf Karslıgil İlköğretim Okulunda Türkçe öğretmeni olarak görev yapmaktadır.