172

173

M artin B yrkjeland

Eit industrisamfunn veks framI åra 1916 til 1918 blei det reist eit ny tt industrisam funn i botnen av H øyangsfjorden, ein sidearm på nordsida av Sog­nefjorden. Sam funnet var grunnlagt rundt fabrikkane til Norsk A lum inium scom pagni (N A C o).1 D et nye sam funnet fekk nam net H øyanger. H øyanger blei det første større industri­sam funnet i Sogn og F jordane fylke. Rett nok var ikkje fylket heilt ukjent m ed den nye industrien. A lt i 1906 etablerte British A lum inium C om pany ein alum inium sfabrikk i Stong- fjorden i A skvoll. O g året e tte rk o m V adheim E lektrochem is- ke Fabriker i gang i V adheim , nabobygda til H øyanger. M en begge desse foretaka var sm å. Først m ed e tab leringa i H øyan­g er kan vi tale om ein større industriell innverknad på regio-© nen.

H øyanger p lasserer seg innanfor ein generasjon av industri­sam funn som alle kan rekne h istoria tilbake til første verds­krigen. Vi finn m ange fellestrekk m ellom desse sam funna. D enne artikkelen tar for seg anleggsperioden i H øyanger og v ise rko rle is de tn y e industrisam funnet m ed nye aktiv itetar og institusjonar veks fram.

Dei første arbeidarane kjem til H øyanger.

Eventyret kom den 28. februar med 8 mann, 6 svenskar og 2 nordmenn, i ein robåt frå Nordeide. Ein norsk ingeniør og den tyske frua hans hadde installert seg her før. Eventyret byrja med kaos. Menneskemylder kvar ein vende seg, frå fjøra til fjell. Skot og skrell, dunder og drøn small mellom berg og brun. Folk kom og folk for. Nye andlet til dagen. Folk her og folk der. Det vart opp ned på alt som dei fekk under hand. Dei skipla og snudde, velta og vende kvar dei kom, utan meining og mål, til ei mei­ningslaus myrje, såg det ut for.2

D enne e tte rk v art klassiske skildringa av H øyangersam fun- net sitt m øte m ed den nye tida g ir nok eit typisk uttrykk for korleis det gam le bygdesam funnet opplevde om skiftet. Alt blei snudd opp ned. K aos avløyste den tid legare ordenen.

H øyanger, e ller H øyangsfjorden som var nam net fram til 1916, var fram til industriu tbygginga ein avkrok i den relativt

M otstående side: H øyanger - fra et fredelig strandsted i 1916 til et travelt industrisentrum m ed havn og alum inium sverk i 1970-årene.

174

velståande kom m unen K yrkjebø. K yrkjebø var hovudsakleg ein jo rdbrukskom m une, m en hadde alt før e tab leringa av N A C o i H øyanger stifta kjennskap m ed den m oderne indu ­strien då V adheim E lek trochem iske Fabriker kom i gang i V adheim i 1907.

H øyanger hadde sam band m ed resten av kom m unen berre sjøvegen. O g bygda hadde ru tebåt innom berre eit par gonger i året før 1913, då H øyanger fekk ru tebåtstogg ein gong i veka.

11910 budde det 124 personar i H øyanger. D ei aller fleste av desse var knytte til jo rdbruket. D ersom vi går ut frå fo lke­teljinga i 1900, då det var 121 innbyggjarar på staden, arbeidde berre eit lite m indretal i andre næ ringar:

Her var ein smed, ein skomakar, ein som fletta tau av bast og ein som dreiv med snikkararbeid; ein unggut var i teljinga registrert som skyssgut.3

D essutan dreiv eit par kv inner m ed handarbeid , og ei var “bu tikk jom fru” . D ette tyder likevel ikkje på at det fanst nokon handelsm ann på staden. H øyangerbuen m åtte til N ord- eide eller K yrkjebø, vel ei m il lenger ut i fjorden, dersom han skulle handle.

I 1920 hadde fo lketalet i H øyanger stige til 953, altså m est 8 gonger så m ange som i 1910. D ette talet er sannsynlegvis h eller lågt, fordi a lum inium produksjonen kom i gang først heilt på slutten av året 1919 e tte r ein periode m ed m est full stillstand i H øyanger, då m ange drog frå bygda. Folketalet under anleggsperioden var nok endå høgre.

U tover som m aren 1916 kom anleggsarbeidet i gang for fullt. I oktober var det 8-900 m ann i arbeid. A nlegga i H øyanger blei drivne m ed toppfart, og fram drifta var betre enn på dei fleste tilsvarande anlegga. A lt i sep tem ber 1917 var H øyangfaldene klare til å starte p roduksjonen. På grunn av problem m ed å skaffe til vege alum inium oksid var selskapet ikkje i stand til å starte a lum inium produksjonen m ed det sam e fabrikkane stod ferdige. I staden satsa det på karbid- og jem sm elting . Først på slutten av 1919 blei dei første alum ini- um om nane tatt i bruk.

F agorgan iseringK yrkjebø kom m une var som nem nt ikkje ukjend m ed den nye industrien då anlegga kom i gang i H øyanger. O gså a rbeidar­rørsla var etablert i kom m unen. I V adheim organiserte arbei­

175

darane seg i 1908. T rass i at denne fo rein inga hadde forholds­vis m ange m edlem m er, i åra 1916 til 1918 var m edlem stalet oppe i 121, var den m ykje m eir anonym enn forein ingane i H øyanger kom til å bli. D en einaste faglege aksjonen vi kjenner til frå denne tida, er ein streik som forein inga g jenn­om førte i 1912 m ot innføring av am erikanske arbeidsm eto­dar.4 D et var først m ed forein ingane i H øyanger at fagrørsla for a lvor sette sitt preg på distriktet.

D et var i an leggstida seks forskjellige fagforein ingar repre­senterte i H øyanger, H øyanger A rbeidsm andsforening, H øy­anger Jern- og m etallarbeiderforening, H øyanger Træ arbei- derforening, H øyanger M urerforening, H øyanger M urarbei- derforening og H øyanger E lektrikerforening. I tillegg var ei gruppe syndikalistar organisert i H øyanger Lokale Sam orga­nisasjon. D esse forein ingane sam arbeidde i ei felles fo rei­ning, Fellesorganisasjonen, frå 1918 kalla H øyanger Sam or­ganisasjon. Foreiningane gjekk i 1924 sam an i den nystifta avdelinga av N orsk K jem isk Industriarbeiderforbund på sta­den, e lektrikarforeininga berre for ei kortare tid. E lek trika­rane gjekk over i E lektriker- og K raftstasjonsforbundet i 1927.

D en eldste foreininga er H øyanger A rbeidsm andsforening, som blei stifta i april 1916, knappe 2 m ånader e tter at dei første arbeidarane kom til staden. O gså dei andre forein inga­ne kan førast tilbake til dette året, bortsett frå e lek trikarforei­ninga, som blei stifta først i 1919. I anleggsperioden var dei tre førstnem nde foreiningane nokså jam store , m en etter at fa­brikkdrifta starta opp, auka arbeidsm annsforein inga m ed­lem stalet m onaleg, m ens dei andre stagnerte e ller gjekk tilba­ke i m edlem stal.5 Vi finn elles store sv ingingar i m edlem s- stokken, sæ rleg i anleggsperioden.

Forein ingane organiserte ulike arbeidargrupper m ed ulike faglege in teresser og tradisjonar. A rbeidsm annsforein inga rekrutterte anleggsarbeidarar, dvs. stein-, jo rd - og sem entar­beidarar, g råsteinsm urarar o.l., som kom til staden frå andre an legg .6

Jern- og m etallarbeiderforein inga organiserte ein heilt an­nan type arbeidarar. D enne om fatta røyrleggjarar, blikkensla- garar, e lektrikarar, m askin istar ( i den provisoriske k raftsta­sjonen), m askinm ontørar, borsm edar, kran-, m otor- og kom - pressorkøyrarar.7 Forein inga blei stifta 26. septem ber 1916, e it halv t år etter arbeidsm annsforeininga. N år dei organiser­te seg først då, var dette sannsynlegvis først og frem st fordi det arbeidet som dei utførte, var aktuelt i ein seinare fase av

176

anlegget. Jern- og m etallarbeidarane var for det m este syssel­sette m ed forskjellige fo rm er fo r m onteringsarbeid i fab rik ­kane, m edan stein-, jo rd - og sem entarbeidarar og gråsteins- m urarar var nødvendige alt frå starten av det første grunnar­beidet. Det ser ut til at o rganisasjonsm edvitet var størst blant je rn - og m etallarbeidarane. F orein inga deira voks fort og var ved årsskiftet 1916/17 den største av forein ingane i H øyan­ger.

Trearbeidarforeininga (H øyangerT ræ arbeiderforening, avd. 87 av N orsk T ræ arbeiderforbund) blei sk ipa i mai 1916 s og organiserte først og frem st a rbeidarar som var sysselsette m ed husbygging i H øyanger. Ifølgje 30-årsberetn inga til H K IF var desse arbeidarane utan tid legare organisasjonserfa­ring.

En del av disse (bygningsarbeidarane) særlig trearbeiderne, hadde aldri hatt føling med fagorganisasjonen før, og til å begynne med ble de derfor tatt med i Arbeidsmannsforeningen, men etter hvert som antallet trearbeidere økte ble det mer og mer klart at de måtte ha sin egen fagforening.9

I anleggstida var det lite sam arbeid m ellom dei forskjellige forein ingane om den faglege verksem da. Fram til 1919 førte dei separate fo rhandlingar om lønns- og arbeidsvilkår. Dette året blei det innført felles forhand lingar for alle bedriftene i den elektrokjem iske industrien som var tilslu tta N orsk A r­beidsgiverforening. D ette fekk som konsekvens at fo rein in ­gane i H øyanger kom inn under ein felles tariffavtale.

D ei første åra var den faglege politikken dom inert av ulik­skapen m ellom dei forskjellige tariffom råda som fore in inga­ne kom inn under. D en slår gjennom alt då forein ingane blei stifta. For arbeidsm annsforein inga og trearbeidarforein inga var det oppretting av ein tariffav tale som stod sentralt ved stiftinga. For desse forein ingane gjekk forhandlingane m ed anleggsleiinga forholdsvis greitt. A rbeidsm annsforein inga fekk oppretta ein toårig avtale alt i august 1916.

Jern- og m etallarbeidarforein inga stilte derim ot krav om dyrtidstillegg ved stiftinga. T ariffav tale var ikkje nem nt. D esse arbeidarane var individuelt avlønna. Tariffavtalen inneheldt berre m instelønnssatsar. F or je rn - og m etallarbei­darane fekk derfor tariffav talen m indre å seie fo r lønnsnivået. D erim ot m øtte jem - og m eta llarbeidarforein inga m otkrav frå an leggsleiinga om å opprette tariffavtale. E in slik kom då også i stand, m en først e tte r langvarig tautrekking m ellom

177

partane og trugsm ål om nedlegging av arbeidet frå arbeidara­ne si side.

E tter kvart som inflasjonen for alvor skaut fart dei siste åra av 1. verdskrigen, fekk dei avtalefesta lønnssatsane m indre og m indre å seie. I H øyanger som dei fleste andre stader i landet var det krav om dyrtidstillegg utanfor tariffen som do­m inerte i alle foreiningane. D yrtidskrava førte til stadige sm å- konfrontasjonar m ed anleggsleiinga, m en utan at dei heilt sto­re konflik tane oppstod. A rbeidarane ser stort sett ut til å ha fått g jennom slag for krava sine. H øyanger opplevde den første større arbeidskonflik ten i 1919, m en då som resultat av ein landsom fattande streik i den elektrokjem iske industrien. Forein ingane i H øyanger forsøkte å halde seg utanfor denne, sidan nedtrappinga av anlegg og den forseinka oppstartinga av alum inium produksjonen gav dei eit svært dårleg u tgangs­punkt for forhandlingar. M en dei lukkast ikkje i dette, og alle forein ingane i H øyanger var i streik frå 21 .ju li til 14. oktober.

H usnaudDei første arbeidarane kom altså i slutten av februar 1916 og starta arbeidet m ed å førebu anlegget. Ei veke seinare kom ein ny ladning, 10 arbeidarar m ed oppsynsm ann. Dei første som kom , blei innkvarterte på gardane. B rakker blei først bygde seinare. H usnaud var e it g jennom gåande trekk i H øyanger som på andre anleggsstader. Sæ rleg ille var det nok ved oppstartinga:

D en nye tida brakte m ed seg arbeiderbevegelsens organi­serte kulturaktiviteter til H øy­anger. A llerede det fø rs te året anlegget var i gang ble det arrangert 1. m ai-feiring i H øy­anger. B ildet er fr a dem on­strasjonstoget 1. m ai 1924.

178

..det var gamle hus som ikkje hadde vore i bruk på 16 år, dei vart tatt i bruk (....) Å det var så stor nød om hus. Ein god kamerat av meg han fortalde det at han låg under ein stein med mose til underlag - so trongt var det og so elendigt var det med husrom.10

E tter kvart kom brakkebygginga i gang, m en husnauda var eit problem gjennom heile an leggstida og fo r så v id t også seina­re. H øyanger skil seg ikkje frå dei andre einsid ige industrista­dene i så m åte. K lager over m angel på hus og dårleg standard på dei som var, går igjen på alle dei store an legga i griinder- perioden i den e lek trok jem iske industrien . D ette er fo r så vidt å vente m ed den voldsom m e folkeauken som fann stad på kort tid. I H øyanger voks ta le t på a rbeidarar til over 1200 alt det første året.

D et er ikkje noko som tyder på at buforholda v ar sæ rleg ille i H øyanger, m en vi kan trygt slå fast at dei var ille. Dei fy ld igaste opplysningane om buforho lda i H øyanger h ar vi få tt i sam band m ed at gruppa m ed norsk-am erikanarar k laga over dei forholda dei var innkvarterte under:

Vi skal nævne, at den raa luft fra kalkvæggene har vist sig at være meget ubehagelig, dunsteme fra den raa kalk har været saa stærk. at der endogsaa har brændt huden i ansigtet paa de sovende. Luften i værelseme er saa raa, at sengklær praktisk talt blir grønne av mug og raadner i sengene, sengklær blir ødelagt i ska­pene og paa væggene, skotøi og handkufferter, som befinder sig i de fleste tilfælder paa gulvene blir grønne af fuktighet og daarlig luft og ødelægges. Dette er bevisligt.11

D ette var ei nybygd brakke på Sæ bøtangen. A rbeidarane var blitt fly tta dit frå ei anna innkvartering, “ sta llen” , som skulle vere endå verre. I tillegg til den dårlege lufta k laga arbeidara­ne også over at det var trong t i brakka:

..kogning og stegning af mat foregaar i de fleste værelser, hvilket naturligvis gjør tilstandene endnu uhyggeligere. Disse værelser, de største af hvilke saler 37,5 m2 benyttes som soverum af 6 fuldvoksne mænd paa hvert værelse. Ventilationen er daarlig og luften i værelseme under nattens løp er frygtelig. Søvnen i et saadant værelse er naturligvis ikke forfriskende..12

Vi veit ikkje sikkert k o r typisk dette tilfe lle t var. M en an ­leggsleiinga hevda at b rakka på S æ bøtangen var av dei betre.

D et ser derim ot ut som om anleggsarbeidarane fekk god kost. Thom as V ik var m ed og frakta varer til fjells. H an beit seg m erke i kor god m at det var på anlegget.

Me fekk alltid god mat (der oppe) for desse anleggsfolka, dei skulle ha god mat og vi var no ikkje vande med så god mat heime.13

K osten på anlegget var kjøt, flesk og fisk. A nleggsarbeidara­ne åt både kvitost og drakk saft. D ette var nok ein noko uvanleg kost for ein bondegut på desse tider. P å gardane om kring dom inerte fram leis graut og sild kosten.

K var kom dei frå?Det første arbeidslaget kom visstnok til H øyanger frå R jukan.14 Og kjeldene tyder på at også fleire av anleggsarbeidarane kom d erfrå .15 D essverre m anglar vi fu llstendige opplysn in­gar om rekru tteringa av an leggsarbeidarar til H øyanger. Kjell Jarle H øyheim har sett på kvar m edlem m ene i jern - og m etallarbeidarforein inga og trearbeiderforein inga i perioden 1916 til 1919 var fødde. H an finn at m est halvparten (48% ) av trearbeidarane kom frå Sogn og F jordane. Flest kom frå K yrkjebø, 6,8% . O gså frå nabokom m unane H yllestad og Vik kom det m ange trearbeidarar, 5,4% og 6,3% . E in m onaleg del av trearbeidarane kom altså frå om råde i næ rleiken av H øy­anger. M en m est like m ange kom frå u tlandet, fø rst og frem st Sverige. Resten var spreidd ut over landet m ed flest frå A kers­hus, 5 % .16M ønsteret i je rn - og m etallarbeidarforein inga skilde seg frå det i trearbeidarforein inga. H er kom den største gruppa frå dei sentrale stroka av landet. E in tredel av je rn - og m etallarbeida­rane (33,2% ) var fødde i O slo og A kershus. 16.5% kom frå Sogn og F jordane m ed den største gruppa frå Vik (2,7% ). B erre 1,8% av jern - og m etallarbeidarane var fødde i K yrkje­bø. E lles kom forholdsvis m ange frå B ergen og H ordaland (6 , 1%).

D en store delen av je rn - og m etallarbeidarar frå O slo og A kershus har nok si forklaring i at m ange av desse var m on­tø rar u tsende frå dei m ekaniske verkstadene i hovudstaden. M en elles peikar rekru tteringsm ønsteret her i retn ing av at jern - og m etallarbeidarane var fagarbeidarar m ed basis i jern- og m etallindustrien i dei større byane.

Snikkarkom petansen til trearbeidarane v ar m indre eksk lu­siv. D ei fleste m enn m ed bakgrunn i eit bygdesam funn ville

180

En gruppe anleggsarbeidere sam let til fe s tlig lag utenfor en av brakkene i H øyanger som ­m eren 1917. På b ildet ser vi blant annet brødrene O skar og Johan H als fr a H attfjelldal og Johan og G eorg Asen. Til venstre på bildet ei av an- leggskokkene.

ha ein del k jennskap til slikt arbeid. K rava til fagleg kunnskap var no også m indre for denne gruppa arbeidarar.

H øyheim m einer at rekru tteringsm ønsteret for trearbeidar- forein inga kan overførast til arbeidsm annsforein inga, som vi ikkje har m edlem soppteikn ingar frå, sidan begge forein inga­ne i sto r grad organiserte u fag læ rte arbeidarar. M en sjølv om anleggsarbeidarane form elt blei rekna som ufaglæ rte, ville ikkje det seie at det dei g jorde, blei rekna fo r å vere ukvalifi­sert arbeid. E in m onaleg del av anleggsarbeidarane sat m ed ein relativt høg kom petanse. M ange m å reknast som spesial- arbeidarar, nokre kanskje også som fagarbeidarar. D ei kunne derfor ikkje utan vidare rekru tterast frå bygdene rundt H øy­anger. Sjølv om vi m å rekne m ed at også ein stor del av m ed­lem m ene i a rbeidsm annsforein inga kom frå om råde i næ rle i­ken, tru r vi likevel at det i denne fore in inga har vore ein større del av tilreisande an leggsarbeidarar enn i trearbeidarforeinin- ga. E it indisium på dette er også at trearbeidarane v ar utan faglege trad isjonar då an legga kom i gang, noko som ikkje var tilfelle for anleggsarbeidarane.

E it sæ rtilfelle var norsk-am erikanarane på anlegget. D ei

store an legga som var på gang sam tid ig under 1. verdskrig, skapte ein voldsom etterspørsel etter arbeidskraft. Felleslei- inga for H øyang- og Saudefaldene forsøkte å bøte på dette m ed å im portere arbeidarar frå U SA , nordm enn som tidlegare hadde vandra ut. I alt kom ca. 90 m ann til H øyanger frå USA. M en forsøket blei ingen stor suksess. N orsk-am erikanarane var lite nøgde m ed dei forholda som dei blei bydde i H øyan­ger. N A C o insinuerte at norsk-am erikanarane var m eir k rav­store og m indre arbeidsvillige enn norske arbeidarar. D et kan så vere. M en det er ein del som tyder på at det blant dei im porterte arbeidarane fanst ein del faglege ak tiv istar som ikkje lét seg by kva som helst. N orsk-arm erikanarane svara i alle høve at forholda i H øyanger ikkje var i sam svar m ed dei som var avtala i arbeidskontrakten. M ange drog frå staden, nokre heim til fødestaden, andre tilbake til U SA. V åren 1918 hadde berre 2 arbeidarar ved anlegget heim stad i A m erika. B egge var m ontørar i kraftstasjonen, altså høgkvalifiserte ar­beidarar. N A C o fekk det travelt m ed å saksøkje dei unnaflyd- de arbeidarane for det selskapet m einte var brot på kontrak­ten. Vi har svar frå ein av dei saksøkte:

jeg har modtaget deres brev og vor af jeg ser at jeg maa enten komme til bage eller ut betale beløpet (dvs. reiseutgiftene), jeg kan komme til bage men jeg er ikke saa raske at jeg utholde di forhold saa dere haved naar jeg var der ope. men jeg skal utbetale beløbet om en maandes tid om dere vil være sa snil og vente for netop nu kan jeg ikke jøre det. saa jeg haaper at dere vil vente den tiden, saa haaper jeg alt det beste, lev vel.17

O m vi har noko m angelfu ll inform asjon om kvar anleggsar­beidarane kom frå, har vi derim ot sikre opplysn ingar om kvar innbyggjarane i H øyanger i 1920 var fødde. L eif Ervik har i si hovudfagsoppgåve i h istorie undersøkt g runnlagsm ate­rialet til fo lketeljinga dette året. Av i alt 945 personar var 564 eller ca 60% fødde innanfor Sogn og F jordane fy lk e .18

Av personar som ikkje er fødde i Sogn og Fjordane, finn vi den største gruppa frå H ordaland m ed 70 stykke. D ette kan også vere ein effekt av flytting m ellom næ rliggjande om råde sidan K yrkjebø grensar m ot H ordaland. E lles kom etter m åten store grupper frå A kershus, T elem ark og N ordland. A kershus m ed O slo var det industrielle tyngdepunktet i landet. Det er såleis å vente at ein del av innbyggjarane i H ø­yanger kjem derfrå, kanskje først og frem st funksjonæ rar og

høgkvalifiserte arbeidarar. V i såg jo at ein stor del av je rn - og m etallarbeidarane på anlegget kom frå dette om rådet. T ilfly t­tinga frå T elem ark er ein effekt av at vi finn dei store e lek tro ­kjem iske bedriftene på R jukan og N otodden i dette fylket, m edan N ordland var heim stad til m ange om reisande an leggs­arbeidarar.

Det m est in teressante m ed dette b iletet e r likevel at såpass få kom utanfrå Sogn og F jordane. M indre enn ein tredel av innbyggjarane i H øyanger i 1920 var tilfly ttarar langvegs frå. O g dessutan , den store delen av personar som var fødde innanfor Sogn og Fjordane, m å tyde at høyangerbuen i stor g rad var rekru ttert frå bondesam funnet. U tanom V adheim E lektrokjem iske og alum in ium sfabrikken i S tongfjorden kan vi ikkje tale om noko større industri andre stader i Sogn og F jordane på denne tida.

D ersom vi ser korleis innbyggjarane i H øyanger fordeler seg på fødekom m unar i Sogn og F jordane, s tadfestar dette inntrykket av ei rekru ttering først og frem st frå bondesam fun­net.

Ikkje uventa finn vi den største gruppa frå K yrkjebø, 234 personar, e lle r ca 25% av alle som budde i H øyanger i 1920, var fødde i sam e kom m unen. E in del av desse hadde e rfarin ­gar m ed industriarbeid frå V adheim , m en dei fleste kom nok frå bondesam funnet. Vi finn ei fo rholdsv is stor gruppe som er fødd i Lavik kom m une, nabokom m unen vest fo r K yrkjebø (43 stykke). M en elles finn vi at dei største gruppene u tanfrå K yrkjebø kom frå kom m unar i Indre Sogn; H afslo , L eikanger og A urland (43, 35 og 35). D ette var utprega jo rd b ru k s­kom m unar, m en m ed ein sterkt po larisert sosial struktur m ed ein etter vestlandsk m ålestokk stor del husm enn og jo rd lause arbeidarar i befolkninga. Indre Sogn var av dei om råda på V estlandet som sjølv e tter u tvandringa til A m erika hadde størst relativ overbefo lkning i jo rdbruket. D et er såleis å vente at det kjem m ange innfly ttarar til det nye industrisam funnet herfrå.

H øyangerbuen hadde såleis nokså forskjellig bakgrunn. Størstedelen kom frå bygdene i næ rleiken, m en ein stor del var også industriarbeidarar frå andre stader i landet. I tillegg var a ltså ein m onaleg del jo rdb ruksp ro le tarar frå Indre Sogn. Innflyttarane brakte m ed seg ulike trad isjonar og kulturelle verdiar. H øyanger var den sm elteom nen som støypte dette sa­m an til ein ny industrisam funnskultur, ein ku ltu r p rega av dei forskjellige u tgangspunkta som innbyggjarane hadde, m en som var ulik alle desse.

183

T o kulturar - eller fleire ?

Bygdelivet med sed og skikk i arbeidsliv og åndsliv kom burt, eller fann seg andre former. Bygdefolket kom burt i massen. Livet i heimane vart skipla - hjå ungdommen fyrst, so hjå dei eldre. Arbeidsdagen vart rekna i timar og betalinga i timeløn. Og den svara til ei halv dagløn før. No ville alle på anlegg.

Sundagen vart arbeidsdag som dei andre dagane i vika. Helga kom burt, og høgtida med sundagen likeeins. Sundagslesnaden samla ikkje lenger. Ein laut halda sundag kvar for seg. Og husandakt vart det ikkje rom eller ro til.19

D enne skildringa til S jur D ale er eit tydeleg uttrykk for m otsetn inga m ellom det gam le bygdesam funnet og det nye industrisam funnet, som blei oppfatta som ei oppløysing av eksisterande norm er og verdiar. Vi k jenner konflik ten m ange stader frå. O g sidan det ofte er talsm enn fo r det gam le sam funnet som er kjelda, e r det dei negative trekka ved anleggs- og industrisam funnet som b lir trekte fram , fy ll, kort- spel og gudløyse. A t også det nye sam funnet hadde sin kultur, var bygdesam funnet fram and for.

K onflikten gjekk ikkje berre m ellom bygde- og industri­sam funnet, m en også innanfor det siste. Vi finn her ei m otset­ning m ellom dei som var nyleg rekrutterte frå bygdesam fun­net, og dei erfarne, om reisande anleggsarbeidarar, rallarane. Petter H jetland, som sjølv var oppvaksen på gard i H øyanger, og som begynte på anlegget i 1916, g ir tydeleg uttrykk for dette.

Når alle brakkene var oppbygde (...) tynnast det med folket på bondegardane. Men det var ein fordel at dei som blei att, det var bondegutar. Det sette vi veldig pris på. Som han sa ein bygut som vi hadde mykje glede av, han sa det han: “Nei, brakkelivet skal eg ikkje ha noko av” sa han “for eg forstår tonen her nede” og det forstår vi godt. Det var ein valdresgut, han var hos oss heile tida under anlegget. Det var eit skrøpeleg rom han hadde, men han ville ikkje vere andre stader og når han hadde fått samla 6 000 kroner so sa han det at “Nei, no er det slutt, no har eg 6 000 kroner, no reiser eg heim i heimbygda mi og kjøper meg bondegård”. Og det såg ut for det at bondegutane tente pengar og la seg opp pengar og reiste av og kjøpte seg gard både eine og andre plassar. Det veit eg spesielt also.20

Å leggje seg opp pengar var ikkje alltid det m est utprega

184

trekket til rallarane. T vert om er dei blitt k jende for å ha eit lettliva forhold til å bruke pengar. B rennevin og kortspel har vore oppfatta som eit sentralt k jenneteikn ved anleggslivet. H eller ikkje i H øyanger g jekk ein fri dette:

Det var mykje uhygge. Stakkars ungdommen som sette seg til å spele kort med drivne folk. Det var som han sa han guten, ein kamerat av meg, han låg i underkøya og eg låg i overkøya: “Nei, når eg ikkje har noko anna enn dette her att av 1600 kroner så kan det gå det og” og so hivde han kortstokken ut. Det var eit trist kapittel for han unge guten som gjekk blakk på arbeid.21

P etter H jetland m einer elles at fo rho lda var verre nede i H øy­anger enn oppe på fjellet. H er var det knapt at politiet torde gå ut.

Ei festglad forein ingD et var ikkje berre m ellom ra lla ra r og bygdefolk at det var ulikt syn på korleis fritida best skulle nyttast. O gså m ellom forsk jellige arbeidargrupper finn vi u like trad isjonar på dette om rådet. Jern- og m eta llarbeidarforein inga ser ut til å ha vore ei festglad forsam ling, m en den la sterk vekt på at festane skulle gå føre seg i søm elege form er.

A lt på det tredje styrem øtet, 3. novem ber 1916, gjorde styret vedtak om å halde ein fest. O g festar u tg jer ein ikkje uvesentleg del av referat både frå styre- og m edlem sm øta i åra fram over. S tyrevedtaket om fest vart tatt opp på det første m edlem sm øtet. D ette g jekk inn fo r arrangem entet “ for at faa penger i kassen” . M en det ser ut til at det blei visse problem m ed å p lanleggje festen. På neste m edlem sm øte undra ein seg over kvar det blei av festkom iteen:

Det ble etterlysning av den opnævnte fæstkomite, men der var ingen som hverken havde set eller hørt noe til den, man maatte derfor anse den som tapt.22

Vi får håpe at forein inga fekk orden på festen før jul. Det ser i alle høve ut som at det blei fest i H øyanger, og at det blei festa noko dugeleg, fo r i begynn inga av februar diskuterte jern- og m etallarbeidarforein inga på ny tt fest. D å nem ner protokollen at

Ole Hansens forslag at avd aldrig skulde avholde fæst blev selvfølgelig forkastet mot forslagsstillerens stæmme.23

185

D et vil seie ordet “ selvfø lgelig” er stroke av protokollen. R eferenten har nok fått påtale fo r denne personlege ytringa. O le H ansen var form ann i foreininga, m en stod altså åleine i sitt ekstrem e syn på festar. Vi får ikkje v ite kv ifo r O le H ansen var så m ykje im ot at forein inga skulle arrangere fest. M en den vidare diskusjonen tyder på at det var e it problem å halde festane til jern - og m etallarbeidarforein inga innanfor aksep­table ram m er.

D et går no heile to m ånader utan at fest står på dagsordenen på foreiningsm øta. Først i april blir fest på ny tt diskutert. No er det usem je om kva slags festar forein inga skal arrangere:

Ruud foreslog at festkomiteen faar frit mandat til at arrangere fester. Turnberg foreslog at festkomiteen kun skal arrangere almindelige fester. Efter en lengre debat blev Turn bergs forslag vedtatt.24

Vi få r ikkje vite kva forskjellen på dei to typane fest var. Dei ualm innelege var kanskje noko m eir laussleppte. D et er i alle høve tydeleg at je rn - og m etallarbeidarforeininga var på vakt

D et er som m er og lørdags­kveld og noen ungdom m er har tatt m ed seg ølbollen fo r å holde fe s t oppe i lia. E llers er vel bildet helst arrangert av fo togra fen .

186

m ot utgliding. To m ånader seinare kom den m ed ei fråsegn i sam band m ed at sam organisasjonen hadde hatt fest:

Hvis ikke Fællesforeningen indfører strengere kontroll ved av­holdelsen af fester og lign. vil avd tage sine forholdsregler.25

D et m ed festar er nok ikkje så aparte som det kan tykkjast ved første blikk. B lant je rn - og m eta llarbeidarar fanst det ein “ se lskaplig” tradisjon. E ller rettare, det var visse g rupper som m ålbar denne tradisjonen. H ans Å gotnes har tatt for seg jem - og m etallarbeidarane i B ergen. H er inngjekk festing som ein v iktig del av den m åten fo rsk jellige arbeidsgrupper skapa seg status på. Forein inga “M ekan ikk” , som organiserte m ask in ­arbeidarar i dei m ekaniske verkstadene i B ergen, brukte m ykje tid og energi på å skaffe seg eige hus m ed restaurant. I dette dyrka forein inga selskapslivet:

Det var viktig å festa i verdige former. Det kunne nok vera ein motsetning mellom gamle og unge i foreningen om ein skulle leggja opp til dans eller diskusjon rundt bordet (soiree eller sexa), men det var semje om at enten ein valde det eine eller det andre, var det i alle fall viktig at formene var i orden.26

M askinarbeidarane i M ekanikk v ar høgkvalifiserte arbei­darar m ed ein relativ t høg sosial status, i det m inste sam anlik ­na m ed den jam ne dagarbeidar som utførte ukvalifisert arbeid ved verkstadene. Føreb ile te t for den sosiale aktiv iteten var henta frå den endå m eir eksklusive B ergen M askinistforen- ing, som hovudsakleg organiserte u teseg lande skipsm aski- nistar, og der berre enkelte av dei høgast kvalifiserte m ask in ­arbeidarane på land (m ontørane) fekk bli m edlem m er. B åde M askinistforein inga og M ekanikk såg ned på dagarbeidara­ne, som var uorganiserte, og som festa i høgst “uverd ige” form er, g jem e m ed konflik t m ed politie t som resultat. Dei siste hadde sjø lvsagt heller ikkje noko eige lokale å feste i, m en m åtte klare seg m ed dei sim plaste av ølbulene dersom dei hadde råd til dette. O fte blei det vel til å sitje på gata og drikke dårleg brennevin.

D ette var altså i 1880-åra i B ergen. M en det er ei v idarefø­ring av denne tradisjonen vi finn i je m - og m etallarbeidarfo­rein inga i H øyanger 30 år seinare. D enne forein inga rekna seg nok som finare enn dei andre (kanskje bortsett frå m urarforei- ninga). D en organiserte re la tiv t høgt kvalifisert a rbeids­kraft, hovudsakleg fag læ rte arbeidara r m ed lang y rkes­

187

erfaring. Forein inga ser også ut til å ha vore m indre radikal i den faglege po litikken enn arbeidsm annsforein inga. D en nølte til døm es lenge m ed å gå inn i sam organisasjonen i redsle fo r at denne stridde m ot lovene i LO.

N o veit vi dessverre ikkje noko om korleis det gjekk for seg når m edlem m ene i arbeidm annsforeininga festa. M en på den som blei halden i regi av sam organisasjonen, m å det altså ha gått vilt for seg, om vi skal tru jem - og m etallarbeidarforein in­ga-

1. m ai-feiringM en den nye tida brakte også m ed seg arbeidarrørsla sine organiserte ku lturaktiv itetar til H øyanger. D ei sentrale her var 1. m ai-feiring og alle aktivitetane som blei knytte til Folkets H us. O gså i forhold til desse stilte bygdefolket seg fram ande. Dei deltok lite i 1. m ai-feiringa og bygde opp ein konkurrerande ungdom slagsorganisasjon m ed eige ungdom s­hus som alternativ til Folkets Hus. Slik kan vi tale om to ku ltu rar dels i m otstrid til kvarandre. I tillegg finn vi e in tredje kultur knytt til funksjonæ rane. Funksjonæ rane stod sam an m ed bygdefo lket i å setje 17. m ai-fe iringa fram for 1. m ai- feiringa. Og dei tok også del i ungdom slaget. P å andre om råde, som i m eir “u rbane” kultury tringar som teater og konsertar, stod dei næ rm are arbeidarane. P å enkelte om råde, som i m annskoret, ser det ut til at alle dei tre gruppene kunne sam arbeide. M en i heile m ellom krigstida finn vi at desse gruppene utviste ei sterk sjølvkjensle og stod oftast i m otstrid til dei andre gruppene. D ei forskjellige organisatoriske ku l­turytringane var oftast spalta m ellom gruppene.

Ifø lgje P etter H jetland høgtida arbeidarane 1. m ai alt sam e året som anlegget kom i gang. H jetland var sjølv med:

Vi var samla oppe i skogen ein 20-25 mann og det var det at vi hadde blådress alle saman. Men om det var nokon som snakka det kan eg ikkje minnast. Men det var i alle fall ei markering av1. maidagen, det markerte dei alle saman at det var i forbindelse med 1. maidagen vi var samla oppe i skogen nede på Øyra.27

På denne tida var anlegget så vidt kom e i gang og den første forein inga nettopp etablert. V i kan såleis knapt vente at noka større 1. m ai-feiring blei arrangert. A nnleis året etter. Då held t ein svensk syndikalist ta len for dagen, om vi skal tru “Sogningen” , som har ein kort notis om arrangem entet.

188

H øyanger M usikklag holder 1. mai feiredes i Høyanger i mønsterverdig orden. Under storkonsert på torget i Høyanger tilslutning holdtes en fest med foredrag i det fri. En svensk syn-€yi QCM2 i 1920-åra

dikalist, Hartman, holdt et foredrag, som paa grund av forskjel­lige hugg til arbeidernes repræsentanter og uttalelser, som var egnet til at stifte ufred mellom forskjellige arbeiderforeninger, ikke slog godt an.28

Skildringa e r svæ rt typisk. 1. m ai var politiske m arkeringar, der m otsetn ingane i fagrørsla k lart kom til syne. Sæ rleg ser syndikalistane ut til å ha m arkert seg sterkt. O gså frå andre stader k jenner vi til at dei rad ikale syndikalistane gjorde seg lite populæ re b lant det m eir m oderate fleirtalet.

A t sym bolverdiane var v ik tige fo r den fram veksande fag­rørsla i H øyanger, ser vi også av at noko av det første som je m - og m eta llarbeidarforein inga gav seg i kast m ed, var å skaffe seg ei fane. Forein inga fann likevel at dette blei vel dyrt, og vedtok å vende seg til fo rbundet sitt m ed spørsm ål om å få overta ei brukt. D ette kunne forbundet ikkje gå m ed på.

I anledning avdelingens forespørgsel om forbundet er i besiddel­se av nogen fane eller flag som kunde overlates avdelingen maa

189

vi desværre meddele at saa ikke er tilfælde. Vi har vistnok et par gamle foreningsfaner til opbevaring, men vi har ikke anledning til at overlate disse og de er forøvrig saa gamle og medtagne av alder at det ikke vil være lønsomt at koste noget på dem.

Forsaavidt avdelingen agter at anskaffe sig nogen fane vil vi anbefale, at der anskaffes et enkelt rødt flag uten inskription, hvilket efter vor mening er baade den peneste og absolut billigste form for fane.29

Forein inga bestem te seg for å følgje rådet og skaffe seg eit flagg til 1. m ai-fe iringa dette året. Så heilt billeg blei no ikkje flagget heller. Forein inga m åtte ut m ed 135 kr, eller ca 100 gonger tim elønna, fo r eit flagg på 2 x 1,5 m eter.30

Folkets H us og ungdom shusEi av dei første oppgåvene til fagrørsla i H øyanger var å førebu byggjinga av eit eige forsam lingshus, Folkets Hus. Spørsm ålet blei reist på eit m edlem sm øte i arbeidsm annsfo­rein inga alt 11. m ai 1916. M øtet sette ned ein kom ité til å greie ut v ilkåra fo r å byggje eit Folkets Hus. E tter kvart som dei andre forein ingane kom til, blei dei også representerte i byg- gjekom iteen. H ovudoppgåva til kom iteen var å skaffe pengar til å reise huset. D et blei g jennom heile v in teren 1916-17 og våren 1917 halde festar, basarar og utloddingar, som i dei fleste høve gav overskot til fondet.31

Ut på ettersom m aren 1917 var Folkets H us endeleg byg- gjeklart. B ygginga gjekk fort unna. Sjølve m uringa av bygget tok m urarsveinane i H øyanger på seg til ein spesialpris på 2000 kr.32

H uset blei ferdig til bruk på m indre enn e it halvt år. I desem ber 1917 m elder Folkets Hus at forein ingane kan ta det i bruk.

Folkets Hus er nu i brugbar stand og utleies til foreninger paa pladsen. Utgiftene er fastsat saaledes. For den “Store Sal” er prisen kr. 25 for fester og kr. 10 pr. møde. Lille sal kr. 4 for møte og kr. 2 pr. styremøte. Henvendelse om leie maa være Husstyret ihænde 3 dage iforveien.33

Vi har dessverre ikkje så m ykje inform asjon om kva Folkets Hus blei brukt til denne første tida. Foreiningane Hytte sjø lvsagt inn m ed sine m øte. D et første arrangem entet vi har referat frå, e r 1. m ai-feiringa i 1918. Fagrørsla i H øyanger

190

hadde dette året valt ein ta lar som ser ut til å ha vore m eir i sam svar m ed det akseptable. Talaren tok fo r seg innføringa av 8-tim arsdagen, opphevinga av m ilitæ rvesenet og fo lkefor- sikringssaka. D essutan kom han m ed fle ire åtak på Lasse T ræ dal, stortingsm ann fo r V enstre frå K yrkjebø og ein ånds­høvding i fylket, “hv ilke bem erkn inger lønnedes av den store forsam ling m ed m unterhet og haandk lap .”

R eferenten i Sogningen var e tte r m åten nøgd m ed 1. m ai- talaren i H øyanger dette året.

-Deres meddelers opfatning av tal. var at han tilhørte den sindige del av socialisteme, hvad han ogsaa tydelig gav uttryk for i slutten av sit foredrag, idet han bl .a. opfordret sine meningsfæl- ler at vokse i forstand og opførsel og arbeidsinteresse og ikke blot nøie sig med at tælle saa og saa mange medlemmer, likesom han ogsaa sterkt pointerte sin fædrelandsfølelse og sin glæde over at være nordmand. - Dette mener jeg er ikke i aldmindelig- het hvad man fra socialistleieren har anledning at se eller høre fremsat.34

E in av grunnane til at referen ten var såpass nøgd m ed den sosialistiske talaren, var nok dei åtaka på L asse T ræ dal som denne kom m ed. Træ dal var ein to m i auga på den konserva­tive avisa i Vik.

E lles fekk kinoen tilhald i Folkets Hus. M ed jam lege fram ­syningar b lei denne fort ei ryggrad i ku ltu rlive t i H øyanger. E tter kvart som forholda stab iliserte seg, kom også andre aktiv itetar i gang, som tea ter og konsertar. S trevet e tte r å likne eit urbant ku ltu rm ønster er slåande. O g ein lét seg ikkje by kva som helst, noko ein m eldar i Sogningen frå 1919 fortel sitt tydelege språk om.

Søndag 23.ds. hadde Høyanger Orkester arrangert en festaften i Folkets Hus lokale. En del av disse fik en meget respektabel fremførel se og formaadde endog flere steder at hæve sig over det rent amatørmæssige. Jeg kan dog ikke tilbakeholde den bemerk­ning, at det var mindre vel overveiet av orkesteret at sætte “Daggry” vals av Chr. Holmboe op paa programmet. Dette efter min mening meget vakre stykke, kom paa konserten søndag ikke til sin ret. Samspillet var til sine tider merkbart usikkert. Orkes­teret hadde øiensynlig ikke hat tid nok til at indøve dette stykke fuldstændig, og burde ha ventet til en senere anledning med opførelsen. Efter denne del av programmet var forbi, fik man et kinematograffstykke. Dette burde dog ha vært utelat.35

191

U ngdom srørsla etablerte seg ikkje så lenge etterpå. H aus­ten 1917 held t ungdom slaget i H øyanger basar for å sam le inn pengar til eit ungdom shus.

“Høyanger ungdomslag” har nylig hat en stor og vellykket basar til indtægt for ungdomslokalet. Der var inkomt mange store og vakre gaver og lodsalget gik raskt aften efter aften. Basaren holdtes i kinematograflokalet på Sæbøtangen. De udmerkede filmer samt pianomusikken, lykkehjulet, fiskedammen og musæumet m.m. kappedes om at dra folk til stede. Og ikke at glemme de vakre plakater og opslag paa telefonstolper og vægger med: “Husk basaren”, "basaren fortsættes iaften” m.fl. maa ha sin del i æren for det store fremmøte.36

U ngdom slaget var nok m eint som ein m otpol til arbeidar­rørsla og Folkets Hus. Av in tervjum aterialet får vi inntrykk av a t dei som sokna til ungdom slaget, ikkje så ofte deltok i arran­gem enta på Folkets H us og om vendt. D et er ein del som tyder på at ungdom slaget i H øyanger rekrutterte frå funksjonæ m il- jøet.

Nei på Valhall (ungdomshuset) der gjekk ungdommen som var fødde her i Høyanger og dei som stod litt høgre enn dei andre gjekk der.37

E it uttrykk for dette var nok at laget var nøytralt i m ålspørs- m ålet. M eldaren i Sogningen g jer e it stort poeng av dette:

For os riksmaalsfolk var det en uventet glæde at se plakateme fra ungdomslaget var skrevet paa riksmaal m.m. og paa selve basaren var der intet at merke som virket frastøtende eller til forargelse da “maulet” saavidt mulig var holdt utenfor.38

D et tok likevel noko lengre tid fo r ungdom slaget å få reist eit forsam lingshus. D ette blei bygd i 1920-21.39

Ein m otsetn ingsfu ll kulturT rass i at høyangerbuen i stor grad blei rekru ttert frå bygde­sam funnet, var det arbeidarrørsla sine ku ltu rverd iar og “urba­n e” aktiv itetsm ønster, m ed kino, teater og konsertar som kom til å dom inere den nye industristaden. E ller rettare; industri- stadkulturen på V estlandet m å oppfattast som eit produkt av fleire faktorar, dels e in bygdekultur, dels ein ra llarku ltur og dels ein “finare” arbeidarkultur, boren opp av jem - og m etall-

192

arbeidarane. I tillegg kjem ein borgarleg ku ltu r kny tt til funksjonæ rane på verket.

L itteraturen har til no vore m est opptatt av ku ltu rko llisjo ­nen m ellom rallarane og bygdesam funnet når desse industri­sam funna blei etablerte. M aterialet frå H øyanger tyder på at også jem - og m etallarbeidarane spela ei sentral ro lle i denne prosessen. E in stor del av desse var om reisande m ontørar m ed bakgrunn i jem - og m etallindustrien i byane. D ei b ar m ed seg ein urban arbeidarkultur m ed vektlegging på organiserte ku l­tu raktiv itetar.

I den vidare u tv ik linga sm eltar desse forsk jellige u tgangs­punkta sam an til ei m otsetn ingsfu ll kulturlegering. Sæ rm er­ket m ed kulturen i dei einsid ige industrisam funna b lir nettopp denne sam ansm eltinga. Sam funna var fo r sm å til at det kunne eksistere fleire sjø lvstendige ku ltu rg rupper side om side, som i byane. M en vi m å streke under at ku lturen er m otse tn ings­full. Dei forskjellige u tgangspunkta fortset å eksistere som ulike tendensar innan industrisam funnet.

Sett i forhold til den delen av arbeidarane som kom frå bygdesam funnet, blei bygdeku ltu ren svæ rt så lett overkøyrd. D ette har fleire årsakar. V ik tigast var det nok at det både m aterielt og ku lturelt gav høgare status å vere arbeidar. Inn­tektsnivået var m onaleg høgare i industrien og på anlegg. D ei fleste av arbeidarane kom dessu tan frå dei undre lag av byg­desam funnet, husm enn, tenarar og andre sm åkårsfolk . For desse førte overgangen til industriarbeidark lassen til ei k lar betring også av den sosiale statusen. D elar av dei var heller ikkje fram ande for arbeidarrørsla sine idear frå tid legare. Vi såg at det kom ein større del a rbeidarar frå Indre Sogn, sæ rleg frå H afslo. I dette om rådet fekk arbeidarrørsla forholdsvis tidleg fotfeste. A rbeidarpartiet fekk sine første represen tan tar innvalde i kom m unestyret i H afslo alt i 1916. D essutan m angla bygdesam funnet trad isjonar m ed organisert ku ltu r­aktivitet i sam e grad som arbeidarrørsla. R ett nok ser vi at ungdom slagsrørsla står fram som eit alternativ , m en denne var no fram leis fo r ung og fo r svak til å represen tere nokon alvorleg konkurranse.

Utrykte kjelder:H øyanger Kjem iske Industriarbeiderforeining sitt arkiv:M øteprotokoll for H øyanger jem - og m etallarbeiderforening 1916-1923 K orrespondanse for H øyanger jern- og m etallarbeiderforening 1916-1923 H øyanger V erk sitt arkiv:M appe ang. utenlandske arbeidere

193

In terv ju :Intervju m ed Thom as V ik 2.9.1987 Intervju m ed Petter H jetland 3.9.1987 Intervju m ed O laf Berge 24.2.1988

L itte ra tu r:Arbeidsm anden, 1916, 1918, 1919, 1920M alvin Breidablik. Folkets Hus i Frå F ossekraft til A lum inium .Industristaden H øyanger sett i fa g leg og historisk perspektiv. H øyanger1981.Aage Engesæter, Høyanger. Utviklinga av industristaden fra m til omlag 1945, Sogndal 1979.L eif Ervik, Fram veksten av industristedet H øyanger, hovudfagsoppgåve i historie, U niversitetet i Bergen 1974.K åre Fasting, N orsk A lum inium gjennom 50 å r , O slo 1965.H øyanger Sam virkelag 30 år, H øyanger 1951.Kjell J. Høyheim , Fagrørsla i H øyanger 1916-1945, hovudfagsoppgåve i historie, U niversitetet i Bergen 1981.G unnar O usland, Fagorganisasjonen i N orge, bd. 1-3, O slo 1949 Jan H erm ann Reim ers, Alum inium , O slo 1947.Th. Riise, H øyanger K jem iske Industriarbeiderforening gjennom 30 år, Bergen 1946.Sogningen, 1916-1919.H ans Å gotnes, Skipsbygging, jernarheidarar og fa g leg kamp, hovudfags­oppgåve i historie, U niversitetet i Bergen 1985.

Noter:1. Nam net på selskapet var på desse tider A/S Høy angfaldene - Norsk Alu-

m inium scom pagni, vanlegvis nemnt som H øyangfaldene. Det var først etter 1923 at NA Co blei den offisielle forkortinga. Vi nyttar likevel denne om selskapet heilt frå starten av.

2. Sjur Dale, H øyanger Sam virkelag 30 år, s. 12.3. Aage Engesæter, H øyanger. U tviklinga av industristaden fra m til

omlag 1945, Sogndal '1979, s. 6.4. Sogn D agblad, 7.11.1988. Oppslag i sam band m ed at Vadheim

A rbeidsm annsforening er 80 år.5. Eg baserer m eg her på på Kjell Høyheim sin tabell 17, som sam anlik­

nar m edlem stalet i dei forskjellige foreiningane ved slutten av året. Der­som vi ser på talet på m edlem m er som er registrert gjennom heile året (tab. 11 og 12), ser det ut som om arbeidsm annsforeininga er den dom i­nerande.

6. Th. Riise, H øyanger K jem iske Industriarbeiderforening gjennom 30 år, Bergen 1946, s. 15.

7. Forslag til tariff 26.11.1916. K orrespondansearkivet til H øyanger jern- og m etallarbeiderforening.

8. H øyheim , s. 47.9. Riise, s. 16, hevdar også at trearbeidarane vart ståande i arbeidsm anns­

foreininga som ei eiga gruppe og først i 1917 gjekk inn i trearbeidarforbundet.

10. Intervju m ed Petter H jetland 2.9.1987.11. K lageskriv frå norsk-am erikanarane i H øyanger ti 1 anleggsleiinga 5.12

1916. M appe om utanlandske arbeidarar, HV-arkiv.12. Sam e stad.13. Intervju m ed T hom as Vik 3.9.1987.14. Intervju m ed Petter H jetland 2.9.1987.15. M ellom anna opplysningar i lokalpressa.16. H øyheim , tabell 6.

194

17. M appe om utanlandske arbeidarar, H øyanger V erks arkiv. Punkt­ering sett av forf.

18. L eif Ervik, Fram veksten av industristedet H øyanger, hovudfagsopp­gåve i historie. U niversitetet i Bergen 1974.

19. Sjur Dale, H øyanger Sam virkelag 30 år, s. 12.20. Intervju med Petter H jetland 2.9. 1987.21. Intervju m ed Petter H jetland 2.9.1987.22. M edlem sm øte 24.11.1916. Protokoll for H øyanger jem - og m etallar­

beiderforening 1916-1924.23. M edlem sm øte 4. 2. 1917. Protokoll fo r H øyanger jem - og m etall­

arbeiderforening 1916-1924.24. M edlem sm øte 3 .4 . 1917. Protokoll for H øyanger jern- og m etall­

arbeiderforening 1916-1924.25. Styrem øte 28.6.1917. Protokoll for H øyanger jern - og m etallarbeider­

forening 1916-1924.26. Hans Å gotnes, Bergen Jem - og M etallarbeiderforenings historie, blir

publisert hausten 1989.27. Intervju m ed Petter H jetland 2.9.1987.28. Sogningen, 8.5.1917.29. N J& M F til avd 116, 20.3.1917. K orrespondansearkivet til H øyanger

jem - og m etallarbeiderforening.30. N J& M F til avd 116, 12.4.1917. K orrespondansearkivet til H øyanger

jem - og m etallarbeiderforening.31. M alvin Breidablik, Folkets H us i F rå F ossekraft til A lum inium , H øy­

anger 1981.32. Sam e stad.33. Folkets Hus til H øyanger jem - og m etallarbeiderforening 28. 12.

1917. K orrespondansearkivet til H øyanger jern - og m etallarbeider­forening.

34. Sogningen, 15.5.191835. Sogningen, 2.12.191936. Sogningen, 22.12.1917.37. Intervju med O laf Berge 24.2.1988.38. Sogningen, 22.12.1917.39. Intervju med Petter H jetland 2.9.1987.