1

В. Б. АгрБА

Б. Шьын:ъБА ипоезиеи АжълАр р+А*ыцтъ щъАм)А:ъеи

Айъа 2014АИ

А*сны А)?ААрАдыррА:ъА рАкАдмеИА

д.И. ГълИА Ихьё зху А*суА)?ААрАтъ

ИнстИтут

2 3

ББк 83.3. (5Абх) 6 А 22 УДК 821 35.0

Агрба В.Б.Б. Шьын6ъба ипоезиеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи. – /В. Б. Агрба; А8сны

А07аарадырра6ъа ракадемиа Д. и. гълиа ихьё зху А8суа07ааратъ ин-т. – Айъа Акьы8хь аюны, 2014 – 187 д. – г/р 978 – III – 45-09014.

А07аарадырратъ редактор афил. 07аара6ъа ркандидат Ашъба А. Е.Арецензент афил. 07аара6ъа родоктор Къаяъаниа В. А.

Ашъйъы «Б. Шьын6ъба ипоезиеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи» азкуп А8с-ны жълар рпоет ир=иам0а6ъа р=ы, 3ыдала ипоезиа=ы ажълар ражъар=иара 0ы8с иааннакыло, апоет ир=иара аизща-зыяьареи ийазареи р=ы иалшаз, июы-м0а6ъа р=ы рольс инанагёаз анализ азура. Хаз-хазы ирзаа0гылоуп апоет или-рика, ибаллада6ъа, иепикатъ юым0а6ъа, ахъы36ъа ирызку апоезиа.

Б. Шьын6ъба ир=иам0а6ъа ра87ара=ы ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рса-хьаркыратъ лшара6ъа, ра8хьаёа иа8и7аз иажъеинраала6ъа инадыркны а7ыхъ-тъантъи июым0а6ъа рйынёа, р0ы8 кыр и0баауп. Апоет илшеит йаза дук иащасабала ажълар ражъар=иара иатъу асиужет6ъеи, амотив6ъеи, асим-вол6ъеи, асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа ирманшъаланы рхархъара, ийыбаю ду абзоурала иеи=ибааит ар0 аю-р=иаратъ дунеи6ъа иртъу рсахьаркыратъ лша-ра6ъа.

Ашъйъы рзырхоуп а8суа сахьаркыратъ литература иаз=лымщау зегьы4 ар7аюцъа, а7аюцъа, астудентцъа, иара убас а8суа сахьаркыратъ литература а8хьаюцъа зегьы.

© Владимир Агрба 2014.

А*хьАЖъА

Асахьаркыратъ литература а07ааюцъа ёъырюы ишазгъар0ахьоу еи8ш иарбанзаалак амила0тъ литература аиреи, а=иареи, ашьа6ъгылареи

р=ы жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа иры7аркуа а0ы8 шьарда и0баауп. ур0 рйазшьа6ъа р3ыдара6ъа, рылшара6ъа еи-лыхха иубар0ахартъ, угъынкылара ртъыртъыртъ иаа8-шуеит А8сны жълар рпоет ду Б. Шьын6ъба ир=иара=ы. Апоети жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи и7аулоу, ин0каа-аа0каау, и8сабаратъу реимадара еиуеи8шым аган6ъа, аспект6ъа рыла иаа8шуеит.

Ганкахьала, Баграт Шьын6ъба а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа иналукааша ры07ааюцъа дреиуоуп, еизгаюуп,

кьы8хьюуп, даэа ганкахьала уи ажълар ражъар=иара ажанр6ъа зегьы 6ъ=иарала зхатъы литературатъ 87ам0а6ъа р=ы йаза дук иащасаб ала зхы иазырхъо ар=иаюцъа дреиуоуп.

Ар0 аю-ганк р=ы ажъа азйаза илиршаз кырёа ирацъоуп, аган рацъа шь0ыркаауеит, аихьёара шьахъ6ъагьы имоуп.

Апоети ажълар ражъар=иареи реимадара-реи=цаара аз7аара автор ир=иара адунеи а07аара=ы, иа87ам0а6ъа ридеиатъ-тематикатъи, рйазареи рыхъшьара=ы алитература07аара=ы ихадоу апроблема6ъа ируакуп.

«Афольклор ззымдыруа ашъйъыююы – ибаргъу шъыйъыююым. Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы и7ъахуп 7юа змам абеиара6ъа… Аброуп ахатъы бызшъа ахь7атъу», – абас июуан А.м. Горки 1904 шы6ъсазы В.И. Анучкин изиюыз ашъйъа=ы. уи анаюсан, еицырды-руа усуп аурыс шъйъыюю ду асовет шъйъыююцъа I реизара ду а=ы ды6ъгыланы, жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ирызкны иищъаз ажъа6ъа. еищаракгьы арайа щара щахшыю изащшь0уазар ауп А.м. Горки а8суа шъйъыююцъа рыхьё ала 1934 шы6ъсазы иааишь0ыз ашъйъы.

Ари ах0ыс игъаларшъо Б. Шьын6ъба июым0а6ъа реизга, х-томкны и0ы7ыз, ирыцу астатиа «Ашы6ъс6ъа рышь0а» а=ы июуеит4 «санма3-ыз инаркны жълар р=а8ыцтъ щъам0ахь абзиабара исымаз иащагьы иар7аулеит щара щлитературазы ийаима0у х0ыск. 1934 шы6ъсазы а8суа драматургиа ашьа0акюы с. №анба дща8хьеит ашъйъыююцъа

4 5

=арацъа зегьы. уи дащза8хьеит а8снытъи а=ар шъйъыююцъа рахь А. м. Горки иааишь0ыз ишъйъы.

Акырёа ибеиоу а8суа фольклор аизгареи а7ареи дрылацъажъо ау-рыс шъйъыюю ду июуан4

«… Жълар р=а8ыцтъ поезиа а7ара нап ашъыркы, еизыжъгала, ашъйъы ианышъ7ала а8суа ашъа6ъа, алакъ6ъа, алегенда6ъа, ажъ-ытъ 6ьабз6ъа зеи8шраз шъыюла… А8сшъахьтъ аурысшъахь еи0-ажъгала. уи ауаюы кыр ина0оит, иара шъха0а мацара шънаюсан-гьы, егьыр0 ауаагьы идеилнаркаашт анкьаёа А8сны зеи8шраз».1

Жълар ражъар=иара а7акы ашъйъыююы, шъйъыююык иащасабала ишьа6ъгылара=ы, алитература 8хьайа а=иара, аизща-зыяьара аус а=ы а7ак ду шамоу шьа6ъыряъяъара з0аху з7аараёам. еищарак-гьы щазлацъажъо, =ыц иаашьа6ъгылаз, зы6ъра ма3у алитература акъзар. :ърала и3къыноу алитература6ъа ракъым, кыр традициа змоу алитература6ъагьы афольклор изла=цаауа аган6ъа рацъоуп. Алитература, афольклор ахь на5ьнатъ аахыс ихьа8шуан, иахьагьы ихьа8шуеит.

Аха арайа изызхъыцтъу даэа з7аароуп. Иазгъа0атъуп алитература жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ахы ишанархъо, ес6ьынгьы ишеи8шым.

Ийоуп аам0а6ъак (еищарак уи иа7анакуа алитература а3къынраз-тъи аам0оуп9, алитературеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи реи=цаара иаща аинтенсивтъ йазшьа анамоу, стихиала ианеизааигъоу. даэаз-ных, алитература афольклор уиайара ианазхьам8шуа ыйоуп. уи зы-хйьоу амзыз6ъагьы иакым, июбам.

А8суа литература, 3ыдала апоезиа, аизща-зыяьара аус а=ы ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа ртрадициа6ъа иры7аркуа даара ирацъоуп, хъы амаёам. хаз 3ыдала акъымзаргьы, ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа р0ы8и ррольи а8суа литература а=иареи ашьа6ъгылареи аус а=ы аёъымкъа-юы5ьамкъа иахцъажъахьоу ргъаанагара6ъа рщъахьеит, иа-лацъажъахьеит. ур0 зегьы еиц=акны иазгъар0еит алитература аизща-зыяьара, ашьа6ъгылара аус а=ы хъы змам ароль шынарыгёаз ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа. Ари аз7аара иахьынёалшоз щаргьы щалацъ-ажъахьеит астатиа6ъеи хаз и0ы7ыз, ари апроблема иазку щашъйъы «А8суа поезиеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи» р=ы.

хыхь зыёбахъ щамаз Баграт истатиа=ы июуеит4 «Щара щамаца-ра щакъымкъа А.м. Горки ишъйъы даара яъяъала иацхрааит а8суа фольклор аизгареи а7ареи аус.

ма сара схала, ма аекспедициа6ъа срыланы сныйъон а6ы0а6ъа рахь…

Адунеи насы8 змаз зегьы среияьызшъа акъын схы шызбоз усйан. слымща иащауан, снапала ашъйъы ианыс7он 8сра з6ъым а=а8ыц щъам0а, ашедевр6ъа.

… Ари аус сыз=ыз иснарбеит апоезиа ахы7хыр0а аёыхь, исна0еит наунагёа жълар ражъа абзиабара, избеит жълар р=ы и0ы7уа ажъа зайа амч амоу, сазааигъанатъит уи зласахьарку амаёа.

Апоет ийазара, ма амила0 поезиа а3ыда йазшьа, мамзаргьы ибыз-шъа абеиара ущъа убас и7егьгьы аз7аара6ъа ианрылацъажъо, сара сгъанала даараёа акры а7анакуа ийоуп ин0кааны ахатъы фольклор адырра…»2

Арайа 3ыдала щазаа0гыларц щ0ахуп А8сны жълар рпоет Б. у. Шьын6ъба ипоезиеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи рестетикатъ еи-зыйазаашьа, реи=цаара апроблема. А8сны жълар рпоет июым0а6ъа ирызкны а8суа литературатъ критикцъеи алитература07ааюцъеи ийа-р7ахьоу ма3ёам, ёъырюы рылацъажъахьеит. Июуп апоет ир=иам0а6ъа ирызку кыр рецензиеи статиеи. уи ир=иарамюа иахъ0оу а0ы8 аанна-кылахьеит а8суа литература а0оурых иазку аочерк6ъеи ашъйъ6ъеи р=ы. хаз монографиан и0ы7хьеит апоет июым0а6ъа ирызку В. А7на-риа ишъйъы.3

Акритикцъагьы алитература07ааюцъагьы еиц=акны иазгъар0еит Б. Шьын6ъба ипоезиа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рнырра шаны8-шуа, апоет иа87ам0а6ъа р=ы кыр5ьара ихы ишаирхъо жълар репи-катъ традициа6ъа рылшара6ъа. еищарак лымкаала ари апроблема дазаа0гыланы далацъажъеит В. А7нариа апоет изкны ииюыз, урыс-шъала :ар0 и0ы7ыз, ир=иара хаз 3ыдала а07аара иазку ишъйъы а=ы. Б. Шьын6ъба илирика=ы иепикатъ юым0а6ъа р=ы ажълар р=а8ыцтъ поезиа аепикатъ традициа6ъа хархъашьас ироуз, иааныркыло а0ы8, ар=иаюы ийазара цхыраагёарас иазыруа, иахьынёащараку аз7аа-ра6ъагьы дрылацъажъоит а07ааюы апоет изку ари амонографиа=ы. Иара убас далацъажъоит апоет ир=иам0а6ъеи жълар рпоезиеи ресте-тикатъ еи=цаара аз7аарагьы. Ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а апоетика Б. Шьын6ъба ипоезиа=ы ихы ишаирхъо, 0ы8с иааннакыло апробле-ма иазикит В. А7нариа инеи7ыху истатиа «Апластикатъ ха=сахьа апоезиа=ы». А8суа критикеи алитература07аареи р=ы ра8хьаёа акъ-ны Б. Шьын6ъба ипоезиа=ы ажълар р=а8ыцтъ традициа6ъа шаны8-

6 7

шыз, уи апоет ийазара аизщаразы рольс инанагёо аз7аара6ъа кон-кретла ин0кааны иахьалацъажъо В. А7нариа иусум0а6ъа р=оуп.

Б. Шьын6ъба июым0а ду «Ахра ашъа» афольклортъ-етнографиатъ конте6ст иазкны уаю дзыз=лымщахаша астатиа лкьы8хьит а7арауаю, нхы7 кавказ ажълар6ъа рлитературеи рфольклори ры07ааюы у. далга0.

ус иага ийазаргьы, иазгъа0азар ахъ0оуп щъа щгъы иаанагоит, Б. Шьын6ъба ипоезиа ажанр6ъа зегьы ааидкыланы, хаз-хазы ин0кааны ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи дареи реизыйазаашьа апроблема иахьа уажъраанёа хаз 3ыдала аёъгьы дшаламцъажъац. Апоет ир=иам0а6ъа жълар р=а8ыцтъ поезиа атрадициа6ъа шаны8шыз, хархъашьас ироуз, ар=иаюы ийазара=ы цхыраарас ийар7аз аз7аара атеориатъ 7акы змоу проблемоуп. убри айнытъ Б. Шьын6ъба ипоезиа жълар ражъар=иара айазшьа6ъа шышь0нахыз, уи апоет ийазара ишазнарщаз аар8шра, июым0а6ъа абри аз7аара аганахьала анализ рзура аинтерес згым литература07ааратъ проблемоуп. уи ищалнаршоит апоет иажъеин-раалаюышьа аформа6ъа раар8шра, поетк дызлаиеи8шым азгъа0ара; ир=иаратъ лабораториа ц6ьа щала8шны иащбартъ еи8ш алшара6ъа щна0оит. Иащгъалащаршъап аурыс шъйъыюю ду м. Горки иажъа6ъа4 «Ажъа айазара ахы ахьы7нахуа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа р=ы ауп». ус анакъха, ари ахы7хыр0а а7аки а0ы8и дарбан шъйъыююзаалак изы хъы змам 6ъаарыхыр0оуп, уи агъалашъара ес6ьынгьы ицзароуп ажъа азйазахара занаа0с иалызхыз ауаюы.

Б. Шьын6ъба а8суа литература а0оурых а=ы дцъыр7ит 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы. усйантъи аам0а а8суа литературазы даара ин-тересыз периодын. Ишы3къыназгьы, алитература анысхьан уаю дзыз=лымщахашаз амюа, иалшахьаз рацъан. Алитература ашьа0а-кыюцъа ирываяяа иаарывагылахьан а8хьайатъи алахьын7а, а8еи8ш бзиазтъышаз а=ар. Ицъыр7хьан усйан шамахамзар алитература ажанр6ъа зегьы. Атрадициа6ъа ма3заргьы, шь0а а8хьайа инеи7ызх-шаз ашъйъыююцъа-=арацъа ма3ымкъа иа7агылахьан.

Б. Шьын6ъба диит, ихъы3ра ашы6ъс6ъа ихигеит №лоу а6ы0а. ра8-хьаёа ила анхитыз инаркны, кыр еиликаауа данналага нахыс, иаа-икъыршан ийаз а6ы0а 8с0азаара анырра инам0ар йаломызт. Щъара а0ахым, егьыр0 щпоетцъа ду6ъа реи8ш, ра8хьаёатъи университетс Б. Шьын6ъба изы ийаз иара а8суа 6ы0а а8с0азаара акъын. хынюа-жъижъаба-8шьынюажъа шы6ъса ра8хьа а8суа 6ы0а айазшьа, а=атъи

ажъытъи «реицынхара», уи а8с0азаара иацыз ауадаюра6ъа ртъы бзианы ищъоит автор хыхь зыёбахъ щщъаз игъалашъара=ы4 «А8сны а=аюа 6ы0а6ъа р=ы ра8хьаёа агалстук йа8шь зыхъда иар0аз апио-нерцъа среиуан сара. Алахтра… Ашкол… Апионерра… даэа ганка-хьала амша8… Акътаяь йа8шь… сабду иныщъара6ъа. усйан а=атъ иаща-иаща ияъяъахон, аха ажъытърагьы ус и8сыэымызт, сцом щъа аэ-ырххара иа=ын».4 Абар06ъа инарываргыланы най-най ипоетхашаз а3къын даныхъы3ыз нахыс дналагылоит а8суа жълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа рдунеи.

Б. Шьын6ъба данхъы3ёаз нахыс ажъа еинраала аинтерес икуа дала-геит. Иара арайагьы афольклор ауп ра8хьаёа игъа=ы и7ысыз, апое-зиа абзиабара зыр=ыхазгьы.

Апоет ихъы3ра шы6ъс6ъа раан, най-найтъи ир=иара зегь азы их0ысны ийалеит Иуа кояониа ипоезиеи иареи реибадырра. Абар Б. Шьын6ъба ишигъалаиршъо ари ах0ыс4 «А8суа шъйъыююцъа рахьтъ, д. Гълиа иажъеинраала6ъа раамышь0ахь, Иуа кояониа июым0а6ъа роуп ра8хьаёа избаз. уи йалеит 1928 шы6ъсазы. кояониаа ирыуаз, лиза щъа щгъыла 8щъыск, Иуа ды8сит щъа анырщъа аэны, ишъйъы лы-м7а7аны дша6ъ7ъыуаз гъас0еит…

уи ашь0ахь мыш6ъак 7хьаны щгъыла 8щъыс слыщъан, хымш а=щъара лы0аны, илымсхит И. кояониа ишъйъы… сара сымацара сакъым, щ0аацъа зегьы ур0 ахымш уи ашъйъы ала ры8сы 0ан. хъылбыэхала агъылацъагьы ааиуан уи иазыёырюырц. сара избон ргъы шы0гъыр-яьаауаз, рха=6ъа шылашоз ашъйъы ианыз анращауаз…

Абас ауп, ха0ала исымбацыз, Иуа кояониа ишъйъы ра8хьаёа ишы-с8ыхьашъаз.машъыршъа ишсыднагалаз, сара сы8с0азаарайны уи х0ысны ийалеит. ур0 амш6ъа рзы сара еидызбалеит алаяырёи ашъ-йъи, ахъы щаракыреи аха7ареи, ашъа8шьи, ажъюан 7ам7ами, ашъ-йъи азыёырюцъа ргъыряьареи. Ийалап, уи ашъйъы иснарщазар а8с-шъа ахаара, иснарбазар еицамкуа апоезиатъ сахьа6ъа. Ийамлари уи ашъйъы иабзоураны, схъы3ы хшыю азцазар, ажълар афатъ шыр0аху еи8ш, апоезиагьы шыр0аху!»5

Ар=иаю ир=иаратъ лабораториа иазкны игъаанагара6ъа4 июышьа, иусушьа апроцесс, июым0а6ъа реибы0ара=ы, ра87ара=ы цхыраагё-а6ъас иоуз, ир=иаратъ хы6ъкы ащасабшьа6ъа дрылацъажъахьазар, ажъак ала, иусура-ир=иаразы игъаанагара6ъа акьы8хь рбахьазар иара иа87ам0а6ъа ирыхцъажъо рзы хъы змам ма0ъахъуп. уи агана-

8 9

хьала Б. Шьын6ъба ишъйъ6ъа ирыцу а8хьажъа6ъеи истатиа6ъеи р=ы дызлацъажъахьоу алитература07ааюы изы, лымкаала иара ир=иара 0ыз7аауа рзы кыр имюа6ъ7агоуп, рывсра иашахом. хыхь иаащгаз апоет иа8хьажъа ацитата6ъагьы уи шьа6ъдыряъяъоит.

I. АлИрИкА

Б. Шьын6ъба ра8хьаёа аюра даналага инаркны маакырак ащасабала цхыраагёара изыруан ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа, иманшъаланы ихы иаирхъон ур0 рсиужет6ъа, рмотив6ъа,рформа6ъа, рпоетика. Айъа, ар7аюратъ институт дан0ала нахыс, ашь0ахь аинститут а=ы и7арашы6ъс6ъа раан дырзааигъахоит а8суа литература знапы алакыз ашъйъыююцъа, апо-етцъа. усйан ауп иара еиликаауа даналага ажълар рашъа6ъа ир=ыр8шны мацара аюра шы=иара иаша-мыз. уи нахыс ауп Б. Шьын6ъба, иара иажъа6ъа рыла иащщъозар, «ибжьы 0ганы ажълар рашъа6ъа ирхарша-лан акъымкъа», иара ихатъы жъеинраала6ъа ра87ара

даналага. ур0 макьана ихьысщан ганкахьалагьы, аха дзышьцылаз, ибзианы иидыруаз ажълар рашъа6ъа рцъа рхан.

Ажъытъ иатъу, аха а=атъ азы ихъар0оу аформа алшара6ъа, а=ыц–аизщара, аяьацара иашьашъалоу, уи аар8шра зылшаша – абар0 аю-багьы реиласара=ы, реинраалара=ы Б. Шьын6ъба и8ышъа иа7а-накуа рацъоуп а8суа поезиа най-найтъи аизщара аус а=ы, насгьы аформа мацара=гьы акъымкъа. Апоет иа8хьа и6ъгылаз ащасабтъ–аформа8шаара аз7аара, ахъ0акахьала, а6ъ=иара6ъа иамаз аны8-шит ра8хьаёа даны3къынёаз и0ижьыз ашъйъы «А8хьатъи ашъа-6ъа» (19389. Ари аизга ианылаз ажъеинраала6ъа ирнубаалоит а8суа поезиа=ы дышгылаз ар=иара=ы даэаёъ иеи8шым, зхатъ мюа алхра иазы6ъ8о, зхатъ бжьы змоу апоет.

А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иара апоетика ихы иархъаны, атрадициа ду змоу аешьаратъ литература6ъа р8ышъала иеи=ыбааны (еищарак аурыс литература а8ышъа9, апоет ихатъы мюа (ганкахьала, а8суа поезиа зегьы азы иахьа итрадициахаз9 алхра шилшоз аны8шит ра8-хьаёатъи иажъеинраала6ъа еидызкылаз ари ашъйъы.

уи ашь0ахь и0ы7ыз апоет ишъйъы («Ажъеинраала6ъеи апоема-6ъеи», 1956 ш.9 а8хьажъа=ы хъ. Бяажъба иазгъеи0еит4 «Б. Шьын6ъ-ба а8суа жъеинраала аи=артъышьа ирманшъалеит, ир0бааит, щбыз-шъа иамоу азакъан6ъа 6ънагала иазгъа0аны уи ишьа6ъиргылт иара ихатъуп щъа иу8хьаёаша, илах=ыху, еихшъа-еизшъа ийоу аритм,

10 11

арифмагьы иара убас7ъйьа. Абас ажъа раёаны, абыр7кал икылхны аюра ашъйъыюю инаршъ архиоит».6

Щъарада, Б. Шьын6ъба ийазара, иажъартъара ащаракыра ийыбаю иабзоуроуп, аха уи мацара акагь алшом, избанзар, айазара ду7ъ-йьа иацзароуп а5ьабаа ду, а7ара, ажъа лымкаала аус адулара. Апо-ет ибзиаёаны и7еит, иара наунагёа р7аюцъас ии8хьаёо а8суа поезиа ашьа0акюцъа д. Гълиеи И. кояониеи рыр=иаратъ 8ышъа.

Баграт Шьын6ъба ир=иарамюа а0оурых иалацъажъо давымсроуп даэа факткгьы. №ыдала иащщъозар, лымкаала апоет иажъеинраалеи жълар рпоезиеи реи=цаара атъы проблема хадас иззы6ъгылоу а07а-аюы дазаа0гылар ахъ0оуп Б. Шьын6ъба ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъа реизгареи, акьы8хь разырхиареи, ркьы8хьреи, 07ааюык иащасаб ала рыхцъажъареи рзы иибахьоу а5ьабаа аз7аара. уи неиюымсрада ихъар0оуп апоет жълар ражъар=иара иара июым0а6ъа р=ы ихы иша-ирхъо айазшьа аар8шразы.

хыхь ишащщъахьоу еи8ш, Б. Шьын6ъба дан6ъы8шыз аахыс бзиа ибон, дрыдщъалан, а6ьаад ахь ииаигон а=а8ыцтъ поезиа ар=иам0а6ъа. Аха хы6ъкыла7ъйьа ари аус нап анаиркы и7ара6ъа данрылга ашь0ахь ауп. Апоет аспирантура далганы а8суа бызшъа аганахь ала акан-дидаттъ диссертациа анихьча, :ар0ынтъ дхынщъуеит Айъайа. Ари йалеит 1945 шы6ъсазы. Иара уи ашы6ъс азы аусура далагеит А8суа институт айны. егьыр0 иус6ъа инарываргыланы (А8суа бызшъа аз7аара6ъа ры07аара, а8суа литература ахрестоматиа6ъа ашкол6ъа рзы реи6ъыршъра, а8суа жъеинраала ашьа6ъгылашьа а07аара9 Б. Шьын6ъба инеи8ынкыланы абри нахыс ашъйъы ан7ара далагеит ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа, лымкаала апоезиа ажанр6ъа.

Абри нахыс Б. Шьын6ъба ма ихала, ма А8суа институт имюа8на-гоз ае6спедициа6ъа дрыланы дныйъон а6ы0а6ъа рахь. Ирацъаюны дры6ъшъон ажъабжьщъаюцъа, ашъащъаюцъа, а8хьарцарщъаюцъа, ачамгъырарщъаюцъа. Иани7он а6ьаад жълар ражъар=иара иеиуаз ажанр6ъа, еищарак апоезиа. Абас мацара Б. Шьын6ъба иеизигеит има3ымкъа нар0аа рашъа6ъа, а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа, ахьёыртъра6ъа, «Шьара0ыни», «Аибаркыреи», «Аураашьеи» иры-цырщъоз ашъа6ъа ртекст6ъа, а0ъщъа6ъа убас и7егьгьы.

Б. Шьын6ъба ар0 еизигаз жълар рпоезиатъ р=иам0а6ъа еи6ъир-шъеит, ра8хьаёа акъны аклассификациа рзуны, 1959 шы6ъсазы хаз шъйъны и0ижьит. уи ашъйъы ианымлаз ма3ки, нас еизига6ъази еид-

накылеит 1990 шы6ъсазы Айъа и0ы7ыз ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъеи аетнографиатъ материал6ъеи знылаз ишъйъы «Ахьыр7ъа7ъа».

Щъарада, Б. Шьын6ъба ажълар р=а8ыцтъ поезиа ан7ареи акьы8хь-реи р=ы а5ьабаа ду ибеит, иара ищъан еи8ш, ари, аби8ара6ъа рзы иус дуу, кыр аам0еи агъамчи аи0еит, даэа ганкахьалагьы ажълар ражъар=иара ан7ара, аи6ъыршъара, а0ыжьра, а07аара апоет р=иаюык иащасабала ина0аз рацъоуп. Ажълар ражъар=иара иара ир=иам0а6ъа анырра ирыр0аз, хым8ада, июым0а6ъа айазара аганахьала рыхъ иаща ищаранакит. уи анаюсан, фольклористк иащасаб ала а6ы0а6ъа дахьрылаз, ажълар дырзааигъанатъит, ур0 ры8с0азаара ганрацъала иаща дала8шны игъеи0еит, инар7ауланы дагъыла8шыртъ еи8ш ал-шара6ъа иоуит.

кыр аам0а ажълар р=а8ыцтъ поезиа ха0ала аизгара а5ьабаа адыз-балаз, еи6ъзыршъаз, и0ыз7ааз апоет, ур0 рзы имоу агъаанагара 6ъа рызхьа8шра хъар0ара рылоуп иара ипоезиеи ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъеи реизыйазаашьа апроблема а7аразы мацаразгьы акъ-ымкъа, ир=иаратъ ус зегьы айазшьа 3ыда6ъа раар8шразы, иара убас алитературатъ процесс зегьы айазшьа6ъа р7аразы.

Апоет дыз=ыз ари аус инарбеит апоезиа ахы7хыр0а аёыхь, иара иажъа6ъа рыла иащщъозар, ина0еит наунагёа жълар ражъа аб-зиабара, ибеит жълар ражъа шайа амч амаз, дазааигъанатъит уи асахьаркыра амаёа. Апоет ийазара амила0 апоезиа а3ыда йазшьа, абызшъа алшара6ъа ущъа и7егьгьы аз7аара6ъа рзы Б. Шьын6ъ-ба иазгъеи0оит4 «даараёа акра7анакуа ийоуп ин0кааны ахатъы фольклор адырра, еищараёакгьы ашъйъюыратъ традициа ахьыйам алитература6ъа р=ы».

Абра иаащгаз апоет игъаанагара мацарагьы ибзианы ианы8шуеит уи шайа рыхъ щаракны ишьоз жълар ражъар=иаратъ традициа6ъа.

Б. Шьын6ъба ипоезиа=ы ирацъаны а0ы8 ааныркылоит афольклор ахьтъ иаагоу асиужет6ъа (иащщъап, а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа 6ъа, алегенда6ъа, ахьёыртъра6ъа, агара ашъа, ахъы3тъы фольклор, ажълар рлирика…9, аформула6ъа уи ир=иаразы акыр5ьара ихы иа-ирхъоит, иара убас афольклор апоетика алшара6ъа, ажъа артъашьа еиуеи8шым аформа6ъа. Ар0 зегьы еищарак 5ьабаада ауаю ила8ш и7ашъоит, 3ыдала шьа6ъыряъяъара р0ахны щъа ийаёам.

Аха абар0 еи6ъща8хьаёаз афа6т6ъа инрываргыланы апоет аус ду иуеит афольклор асахьаркыратъ арсенал айнытъ иауа ама0ъахъ6ъа

12 13

рхархъара=гьы. Апоет жълар р=а8ыцтъ р=иара аи=каашьа, ажъа артъашьа, аинраалашьа, аформа6ъа ырманшъаланы «аус дируеит» ипоезиа=ы. Ажъакала, ар0 ажъытъ форма6ъа рцъа и0еигёоит и=ыцу ахшыю7ак6ъа. ур0 ирцъажъоит ажъа =ыцла, ирзи8шааит афольклор иазымдыруа асахьаркыратъ йазшьа6ъагьы.

Апоет июым0а6ъа рсиужет6ъеи, рмотив6ъеи, рформеи, жълар р=а8ыцтъ поезиа асиужет6ъеи, амотив6ъеи еи=ыр8шны ры07аара апоезиа афольклоризм апроблема иа7анакуеит. уи излацъажъатъу з7аароуп. Аха, убри инаваргыланы, иаща ахшыю азышь0тъуп жълар р=а8ыцтъ р=иара апоетикатъ лшара6ъа апрофессионалтъ йаза ихы ишаирхъаз, =ыц ирылеищъаз, р=иаюык иащасаб ала кыр аци7оу, иа-цим7оу, иара июым0а шайа иажьны-иацъаны изыйа7аз аз7аара. Избанзар, абрайоуп иахьыйоу ар=иара иаша7ъйьа, абрайоуп иа-хьы8шаатъу ар=иаю иусура=ы и6ъ=иази и6ъым=иази. Абрайоуп ажълар р=а8ыцтъ йазара ду айазшьа6ъа рестетикатъ ган еищараёак иахьаа8шуа, рхы7хыр0а ахьыйоу. Ари злацъажъара кыр иуадаюу, аха высшьа змам проблемоуп а07ааюы изы, 3ыдала апоет ир=иам0а жълар р=а8ыцтъ поезиа аестетикатъ лшара6ъа шаны8шыз аз7аара алацъажъара=ы.

Ари аз7аара алитературеи афольклори реизыйазаашьа анаюсгьы иа7анакуеит иара алитература а0оурыхи атеориеи рпроблема6ъагьы.

Б. Шьын6ъба даэа жанрк ахь аиасра дахымццакёеит. ра8хьаёатъи иажъеинраала 1930 шы6ъсазы акьы8хь абеит, инеи7ыху, асиужет змоу аюым0а – апоема «Аюныйа» аюра далагеит 1940 шы6ъсазы.

уи данхъы3ыз инаркны, дызлиааз, школс имаз, ажълар ражъар=иара=гьы еищарак иащауаз, иара ишазгъеи0о еи8ш, ашъа6ъа, ахьёыртъра6ъа, ажъакала, згъынкылара мариаз ашъа кьа=6ъа, фор-мала ибзианы иеи=кааз, шъага-загала ажъеинраала аформа иазаа-игъаз, аюны, агъылара иахьааилатъоз ачамгъыр ма а8хьарца иан7а-ны иадырщъоз алаф ашъа6ъа, ашъа кьа=6ъа ракъын. ур0 иара иаща изааигъан, апоет 6ъы8ш инапа=ы аагарагьы иаща изыманшъалан, иахьеи уахеи еищарак иащауазгьы ур0 ракъын, хы8хьаёаралагьы иаща ирацъан. Ар0 зегь, щъарада, апоет аюра даналагоз ихы иаимырхъар йаломызт, уи ир=иара=ы анырра зыйана7азгьы уи азы акъхеит.

Ажъакала, иащщъар ауеит, Б. Шьын6ъба а8суа литература=ы ли-рик ц6ьак иащасабалоуп а8хьаюцъа р=ы дышцъыр7ыз. ра8хьаё-атъи, и6ъы8шра иадщъалоу а8ышъара6ъа инадыркны а7ыхътъан-

тъи ашы6ъс6ъа рзы иа8и7аз иажъеинраала6ъа реизга6ъа «А8хын», «Ажъа» рйынёа егьыр0, а6ъ=иара ду6ъа ахьааир8шыз, ажанр6ъа (аепос, адрама, апроза9 инарываргыланы, уи алирика дамеижьеит, игъы аз0оуп, йаза дук иащсабала, а8суа лирика ахьтъы фонд иалеи-галеит зеияьа0ам алирикатъ 87ам0а6ъа.

къас0а (Владимир9 А7нариа Б. Шьын6ъба изкны ииюыз, зегь рыла ихатъроу, апоет ир=иаратъ мюа адунеи шьахъла ахцъажъара ахьи-лиршаз истатиа неи7ых «Амила0тъ поет ду» а=ы июуеит4 «Щацъым-шъо иащщъар щалшоит а8суа мила0тъ поет Б. Шьын6ъба иха0агьы, ир=иам0а амэхак злайоу ала, иналукааша щъын06арратъ поетуп щъа. Иара иха0а такъы аам0а ащъын06арратъ ма7ура ду дахьахагы-лаз азы мацара акъым ари зхысщъаауа. Ащъын06арратъ усура иара изы имашъырымхеит, уи ипоезиатъ ла8шщъаа ар0бааит, а8с0азаа-ратъ 8ышъа ина0еит, аха иара исахьаркыра-уаажъларратъ хъыц-ра азеи8ш мила0тъ, ажълартъ, нас ащъын06арратъ йазшьа аман ианакъзаалак».7

Арайа апоет ир=иара а3ыдара6ъа ирылацъажъо астатиа автор дщъын06арратъ поетуп щъа анищъо иаанаго Баграт жълар зегьы ир-зеи8шу, ры8с0азаара аган рацъа исахьаркны аар8шра зылшаз, ур0 ринтерес6ъа рызхьа8шра, рёыргара хы6ъкы хадас изоуз, ахьчара зылшаз иакъхеит.

Б. Шьын6ъба ищъын06арратъ ха=ра иага а7анакуазаргьы, иащхащ-мырш0роуп уи зегь ра8хьа иргыланы дышпоету. уайа еидкылоуп Б. Шьын6ъба иуаюрагьы, иус хадагьы, игъыярагьы, илахьын7агьы. убри азын акъхап ир=иара иазку иан7ам0ак а=ы изищъо4 «сара апое-зиа эхьын7ас исымамызт, сахьцалак сгъы надщъаланы исыман. Ац-ща7ъыры саны6ълоз, саабрыр аёы исцъагоит щъа аарцъ ишь0а7аны ацща сы6ъымлеит, аюадара цъгьа сана=алоз, исцъыхьан0ахоит щъа сшъаны ашьайьас0ара=ы ишь0а7аны скыдымлеит. Ама7ура щарак ахь саннеиуаз, ара саны6ъ7уа иаашь0ысхып щъа ашъ а=ы ишь0а7аны сыюнамлеит. уи сы8с0азаара аха0а акъны, иареи сареи еийъы0хашьа щамамызт».8

В. А7нариа ииашаны ишазгъеи0о еи8ш Б. Шьын6ъба ир=иам0а жанрла амэхак иага и0баазаргьы, 3ыдала азхьа8шра ахъ0оуп иара илирика. «Апоет ир=иара амюа злалихыз алирикалоуп, уайоуп цхы-раара ду изызуз ажълар ражъар=иара асахьаркыратъ 3ыдара6ъа, зегь ра8хьа акъны ир=иара аихащара, азща-зыяьара ахьаа8шыз. уи

14 15

хъы змамыз малхеит, уасхырхеит апоет най-найтъи ир=иаратъ био-графиазы. Апоет илирика ианы8шит а8суа жълар рмила0тъ дунеи зегьы, р0оурых, рыхныйъгашьа, рйазшьа; ауаюы ицъанырра6ъа, иб-зиабара, игъынамёара, иуаюра, игъхьаа6ъа, игъыряьара, игъыяра, и8еи8ш. Абар0 ауаюытъыюсатъ цъанырра6ъа, хъыцра6ъа рэеизыр-кит апоет ихы-игъа=ы «илирикатъ субиективтъ дунеи а=ы».9

«Пушкин изкыз… истатиа=ы Гоголь иазгъеи0оит апоет ду иха0а-ра июым0а6ъа ирыла7ъахуп щъа. убасшъа исыдскылоит сара Б. Шьын6ъба ипоезиа=ы иара иха0ара – уи июым0а6ъа зегьы акакала уры8хьаны, ухы-у8сы ир0агёаны уанрызхъыцлак ауп иара иха0ара аура-шоуроу у=а8хьа ианаацъыр7уа, хаз-хазы игоу июым0а6ъа р=ы уи 0ащъщъоуп поезиатъ ха=сахьала, избанзар апоет игъ0ахъыцра6ъа реищараёак иара а8сабаратъ ха=сахьа6ъа идирщъоит, избанзар а8са-бара аха0а иара изыйалеит ажълар ры8с0азаара инаваргыланы иха-даёоу поезиатъ ёыхтар0аны, хы7хыр0аны».10

В. А7нариа абрайа иааиго афраза «а8сабаратъ ха=сахьа6ъа» иры7-аркуа ахшыю7ак иаща акыр и7аулоуп, и0баауп, уи а8сабара ар=иаюы июну7йатъи игъ0ахъыцра6ъагьы ирыдщъалоуп, уи ила8шщъаа и7иго 8сабара мацарам.

Ихадароу абрайа акы4 апоет идунеи азюыдареи ийыбаю дуи, лым-каала, бла7арыла икъша-мыкъша ийоу рнырреи ирыбзоураны ищау-ит апоезиа ц6ьа, апоезиа иаша7ъйьа. убри азы ауп апоет ицъащъ-а6ъа иры8хьаз а8суа сахьаркыратъ литература здыруа зегьы ур0 Б. Шьын6ъба ишиа87ам0оу зырдыруагьы.

Щъарас иа0ахузеи, дарбанзаалак шъйъыююзааит, поетзааит ир=иара зегьы хы7хыр0ас ирымоу ижълар ры8с0азаареи из6ъынхо адгьы-ли – ры8садгьыли, а8сабара иаарыкъыршаны ийоу акъхоит, уа ауп ар=иаюы июым0а6ъа а8с0азаара ахьроуа, иахь=ио. Ажъа азйаза июы-м0а6ъеи дызлиааз, иахьизщаз а0ы8и (а8садгьыли9 еилыхра рымам-къа еидщъалоуп. хым8ада, июым0а6ъа ишь0ыркаауеит ила8шщъаа иа7анакуа а8сабара айазшьа6ъагьы. А8сынтъыла кавказ иахъ0а-куп. Ауаюытъыюса дахьиз а8сабара айазшьа6ъа ищъаа6ъыр7оит иара ийазшьа6ъагьы. А8суа ихъыцра=ы аюадара, ащаракыра иа7ана-куа рацъоуп. уи дызшаз а8сабара – ашьхара ащаракыра ихъыцра=ы и3ыдоу, ихадоу а0ы8 ааннакылоит. Щъара а0ахума, А8сны а8саба-ра хкы рацъала еилагёоуп, ара иащ8ылаёом инеибеи8шу – еизадоу ацъщъыра-каршъра ду6ъа, ашьха цъщъы мацара6ъа, ийоуп амшын

еишьыл ду, иа7ъала ихйьоу анаара6ъа, адъеиужь6ъа, ахъ6ъа, а8шёа-ра иакны иаго абнаккара6ъа, аёиа иа7ъа6ъа згъы7аку аюхаа блахкы-га6ъа, ашьха цаяь-цаяь6ъа. «Аха убар0 рахьтъ ихадаёоу, символра зуа апоезиатъ ха=сахьа щаззыр7ысуа арбан щъа аз7аара ы6ъгылазар, «ашьха, ахра» щъа щаиц=акны иалащкаауеит, «геи-шьхеи» щъа ажъак-ны ишащъогьы, ихадаёоу амила0тъ хъыцра ахырхар0агьы ащаракыра иадащкылоит».

машъырша6ъ ийамлаёеит Б. Шьын6ъба ир=иам0а6ъа р=ы ашь-хеи аюадареи, ащаракыреи и3ыдоу а0ы8 ахьааннакылаз. ур0 апоет иа8и7аз, ихадоу аха=сахьа6ъа рыгъ0а иалагылоуп. Иаащгап иажъе-инраала6ъаки иеипикатъ юым0а6ъеи рыхьё6ъа4 «Ахра иалиааз», «Ахра иа=ахаз», «Ахра ашъа», уб.и7. Ащаракыреи, ахреи, аюадареи иха=сахьа 3ыда6ъоуп ир=иара зегь азы. машъырша6ъ имщъеит апо-ет игъы-и8сы зди7аз афырха7а изы абас4 «…ахра иалиааз ахреи8ш дыяъяъоуп, мчы дазынкылом, гъыла ды5ьбароуп». Ин0кааны ианы8-шит апоет ир=иаратъ кредо иажъеинраала аха=сахьа бзиаёа6ъа иру-аку, ипрограмматъ юым0оуп ззущъаша еицырдыруа ажъеинраала=ы иащ8ыло ацъащъа6ъа4

есымшааира ашьха скыдуп,Аюадара уалны исыдуп,уахь сызцозар са сеибы0оуп,мыц зымщъаёо аб5ьар сы0оуп.Ажъоуп уи, нас, ажъа хысгоуп,уи лабашьоуп, ахра=ысгоуп,Ихъырбяьыцуп, игъырдысгоуп,И0оурыхуп, шьа0амырёгоуп.Ажъа хы7ыр0а ка7ъароуп,Жъюан иа7ъароуп, имюа87ъароуп…Иара гъыхьуп, иара хыхьуп.Ажъа – жъ7ысуп, гъыряьа=щъашоуп,даэазныхгьы лаяырёышоуп……Ажъа амал6ъа зегьы ирмалуп,зны ищарамуп, зны ищалалуп,зны инасы8уп, зны иа5ьалуп,зегь еизызго уи саркьалуп!

16 17

есымшааира ашьха скыдуп, Аюадара уалны исыдуп,уахь сызцозар са сеибы0оуп,зегь иреияьу аб5ьар сы0оуп.

Ари ажъеинраала=ы ийоуп аха=сахьа рацъа, апоет игъ0ыхеи, игъ-ыяреи, игъадуреи здищъало агъаанагара6ъеи агъ0ахъыцра6ъеи. «Ажъеинраала=ы ийоуп идгьылтъуп ззущъаша сахьа6ъак4 аёыхь, ам-шын, алабашьа, ахъырбяьыц ущъа, аха ахшыю7ак хадаёа зыдщъалоу аха=сахьа6ъа зегьы адгьыл ахьтъ ажъюан ахь, 7айантъ хыхь узыр8-шуа, алайъыра айнытъ ащаракырахь иухо роуп4 аюадара, ахра, ажъ7-ыс, ажъюан, амюа, ащауа.

Ажъакала, апоет идунеи аюадара хыхь ашьхарахь, ажъюан ахь, 7ъю-ан7ъыйа ахы хоуп. уи ир=иаратъ дунеи дызлиааз, дахьиз-дахьааёаз а8сабара айазшьа айазшьоуп. Ишьха6ъа, ижъюан рыюаёара ихъыц-ра иалоуп, аха арахь – идгьыл ахьгьы дхьа8шуеит, ашъышы6ъса6ъа рдунеигьы, ижълар ржъытъ 0оурыхгьы игъы7аигёоит.

Абас, апоет ир=иара=ы рэеидыркылт а8суа жълар ржъытъи р=атъи, рхъыцреи, рфилософиеи. Апоет ир=иам0а=ы дызлацъажъо, еища-рак игъынкыланы имоу дызхаану аам0еи ижълари роуп, аха иара игъынкылара=ы, ихъыцра=ы а0ы8 нызкылаз дызлагылоу айнытъ аидеалтъ 8с0азаарахь ихьа8шуеит, ащаракырахь аюадайа ахы хоуп. «А8суа поезиа=ы ари адоущатъ жъюантъра ахы акуеит И. кояониа ае7ъа6ъа жжаёа иеибазыркыз исубиективтъ лирика=ы». (В. А7нариа «Аша е7ъа»9. Арайа ищъатъу И. кояониа илирика мацарагьы акъым-къа иепикатъ юым0а6ъа р=гьы яъяъала иаа8шит аюадареи, ащаракы-реи, ашьха цыю-цыю6ъа рха=сахьа6ъеи («Ашъарыцаю ашьха», «хмы3 шъарыцаю ныйъаюы», «наюеи мзау3и» уб. и7.9. Изюыдоу, аидеалтъ 8с0азаара ауаюытъыюса ищараку ийазшьа6ъа ракъёами ирны8шуа ипоема мёанра6ъа «Аба0аа Беслан», «Ашъаныуа мырзайан» уб.егь.

Абра щазлацъажъаз ахшыю7ак6ъа рганахь ала И. кояониеи Б. Шьын6ъбеи рыр=иаратъ дунеи6ъа мила0тъ йазшьалеи, хырхар0алеи шьарда 5ьара еи=цаауеит, иеизааигъоуп. Б. Шьын6ъба данхъы3ыз инаркны Иуа ир=иара анырра ина0ази уи ипоезиа дшазгъыкыз, ища-ракёаны ахъ шишьаз атъы кырынтъ дазаа0гыланы далацъажъахьеит. дырмити Иуеи Б. Шьын6ъба нцъахъ6ъак реи8ш дрыхъа8шуан. ур0 рыр=иам0а6ъа Баграт поетк иащасабала ишьа6ъгылара=ы ийар7аз анырра шьардаёа и0баауп, и7аулоуп.

Апоет ир=иам0а6ъа зегьы ааидкыланы щахъа8шуазар Б. Шьын6ъ-ба ипоезиеи ипрозеи а8суа жълар зегьы рзы и=ахъщъагоуп, хёыргаго-уп, шьа0амырёгоуп щщъар аиашаха0а акъхоит.

Б. Шьын6ъба ипоезиа, иеи0ащщъап, уасхырс иаиуит а8суа жълар рпоезиа щщъар щалшоит. уи асахьаркыратъ лшара6ъеи, асиужет6ъеи, амотив6ъеи кыр 5ьара ихы иаирхъеит, =ыц бжьыла ирцъажъеит, уи аформа а7ак =ыц адгаланы апоезиа ду7ъйьа аюаёара айынёа ихаи-галеит. Йаза дук иащасабала уи иеи=ибааит ажъытъ формеи, жълар рпоезиатъ поетикеи, апрофессионалтъ литература иахьатъи аихьёа-ра6ъеи.

Б. Шьын6ъба ра8хьаёа аюра нап шаиркыз ажълар рашъа6ъа а6ьа-ад ахь риагаралоуп. уи хыхьгьы иазгъащ0ахьеит. усйан иара ихы7у-ан 10-11 шы6ъса. Акьы8хь збаз ра8хьаёатъи июым0а6ъагьы афоль-клортъ поезиа ишахыл7шь0роу аар8шра уадаюны ийаёам. 13 шы6ъса зхы7ыз Б. Шьын6ъба 1930 шы6ъсазы ииюыз ажъеинраала «Ажъытъ-тъи агара ашъа» иа7аиюуеит «Ажълар рщъам0а6ъа иа=ыр8шуп» щъа. Апоет иа7аимюыргьы, а8суа жълар р=а8ыцтъ р=иара, ма3к адамхар-гьы издыруа ибар0оуп ари аюым0а хыл7шь0рас изеиуоу4

– уа, абри ар8ыс дыцъоума1– Игара-лас 0ынчума1

– уа, дыцъами, дыцъоуп,– Ихам хъы3ы цыяцъоуп.

– дыцъоу-дмыцъоу сыздыруам,Аха усгьы д7ъыуам.

– уа, рабнагъ игъыми,уа, рабнацъа дыцъами.

– уа, абри ар8ыс дыцъазар,Бара ишыбщъо дыйазар,

уа, и=ыхара базы8шыз,Ала алырйьан, аэа зшьыз,

18 19

– уа, абри ар8ыс иакъымхои,Шы6ъсык ала дха7амхои!11

Апоет илирикатъ ха=сахьа6ъа (ра8хьатъи июым0а6ъа реищарак р=ы9 жълар ражъар=иаратъ традициа иаща ирны8шуеит. макьана аююы =а уи астихиа далоуп, июым0а6ъа ур0 рхы8ша ирацъаны ирныруеит. хыхь иаащгаз ажъеинраала=ы апоет ихы иаирхъоит, ажълар ражъа алексикеи акомпозициеи, ур0 мыцхъ 8сахра рзимуёеит. Щъара а0а-хым, аюым0а аритмика-интонациатъ шьа6ъгылашьагьы уахьынтъ ауп иахьаауа, аха ара ауаюы ибар0оуп апоет афольклортъ материал аус шадиуло, еи6ъыршъоу, алитература иашьашъалоу логикак ахь ишкылиго, афольклортъ гарашъа=ы ийаёам еишь0агыланы, иащ-щъап, ах0ыс6ъа рымюа8ысра, ари ашъа ахы6ъкы – ахъы3ы ирцъара ауп. Апоет иажъеинраала=ы уи аформеи аи=артъышьеи ихы иаир-хъазаргьы, июым0а а7акы иаща иеи7ихуеит, ир0баауеит.

Афольклор формула6ъа4 «Ала алырйьан, аэа зшьыз»; «уа, раб-нагъ игъыми, уа, рабнацъа дыцъами», ущъа уб.и7. инарываргыланы ажъеинраала=ы иащ8ылоит аиндивидуалтъ р=иара иахыл7шь0роу ацъащъа6ъагьы, иащщъап4 «уи и=ыхара базы8шыз», уб.и7.

Ари ажъеинраала=ы ахъы3ы ирцъара анаюсангьы апоет най-найтъи и8еи8ш, илахьын7а щазхьаир8шуеит. Арайа ашъа а7акы ир0бааит, даэа хырхар0ак аи0еит щщъар ауртъ айынёа.

Алахьын7еи анасы8 лашеи рмотив Б. Шьын6ъба кыр иажъеинраа-ла6ъа р=ы иащ8ылоит, еищаракгьы афольклортъ ма0ъахъы ихы иа-хьаирхъо июым0а6ъа р=ы.

Ахъы3тъы фольклор аформа (ахъмарра6ъа9 ихы иаирхъеит апоет иара убас иажъеинраала6ъа «сара сгъыряьоит, сара сы8оит», «ёыркъи» р=ы.

Абар0 ажъеинраала6ъа р=гьы уаюы ибар0оуп апоет-=а айыбаю змоу, за8хьайа ар=иара=ы а6ъ=иара бзиа6ъа ззы8шу, а8еи8ш змоу поетны а8суа литература дшазгылаз. Апоет и6ъра злама3ыз ала, иааиа0ъаумшьартъ айара йазарыла да6ъшъеит ажъа аинраалара, уимоу, иажъеинраала6ъа злеи=икаауа, излеи6ъиршъо афольклортъ сиужет6ъа, акомпозициа, амотив6ъа, асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа рхархъашьа а8ышъа ду змоу р=иаюык инапкым0а рнубаалоит4

сара сгъыряьоит, сара сы8оит,Шь0а хъыл8азуп, ашъшьы хылоит.

са стъаёамызт иахьа 0ынч,са еизызгеит щамх айъын5ь!уара уйъиа, уара у3иа,сара иеи6ъыс7аз абарбан5ьиа,хъыл8ы-е7ъа еи8ш най хара,уа=ыз нас ака33ара.12

Абри иаащгаз ажъеинраала ахъы36ъа рыхъмарра-рашъащъара аритмика, амелодиа ина6ъыршъаны ауп ишюу. уеизгьы-уеизгьы арайа иащ8ылаёом лаб=аба афольклор еиуоу формак («уара уйъиа, уара у3иа, сара иеи6ъыс7аз абарбан5ьиа» атъы щамщъозар9, аха иара злеибарку апоетика (имариоу, юба-юба цъащъа ийоу, ахъы36ъа р=ы 8ызэуа ашъа6ъа, ажъеинраала6ъа иреи8шу9, хьащъа-8ащъада ажълар ражъар=иаратъ поетика ишеиуоу юашьаёом.

Б. Шьын6ъба дазыманшъалоуп омашъа имариаёаны афоль-клортъ материал ахархъара. уи зыбзоуроугьы афольклор идунеи иагъыцхъу, иала7ъахьоу, ибзиаёаны иидыруа, дызлиааз дунеины иахьыйоу ауп.

Ажъеинраала «ёыркъи» асиужет змоу, ашъа иазааигъоу 87ам0оуп. Аформагьы жълар рашъащъаратъ традициа аны8шуеит щщъар ауеит. Ажъеинраала аритмика ашъа амелодиа иазааигъоуп. ?акылагьы символра зуа щъа, иузеилымкаауа егьыйаёам. Ажъеинраала алири-катъ персонаж, аёяаб хъы3ы, ёыркъи аёыркъи6ъа ркышьа лир7о-ит. Июуа аёыркъи6ъа ирышь0оуп, ирыхьёаны иркуеит, ма ёыркъи хъы3ы днаидыртъаланы ашъа ищъоит4

Аха усгьы ур0 щрыхьёон,рым7ъыжъюа6ъа неикъа8сон,Иааган снапы иансыртъалон,ёыркъи хъы3ы дсыдсыртъалон,Иара убасгьы ашъа сщъон4

– уан даанёа ум7ъуан,уаб даанёа ум=ыхан,ур0 анааилак, удырхиап,хышла-гъышла уркъабап.13

20 21

Илашоу 8штъы мацарала еибарку, еихышъшъа-еихышъшъа, иара ашъа аха0еи8ш ауп ишыйоу ари ажъеинраала. А8хьаю ийъандаёа иныруеит абжьы хаа иахыл7уа, уи, хым8ада, изыбзоуроу апоет ажъ-лар р=а8ыцтъ р=иам0а йазарыла ихы иахьаирхъаз акъхоит. Ажъеин-раала злахыркъшоу астрофа агарашъа аформала ийа7оуп, иара убри ина6ъыршъан ауп апоет ажъеинраалагьы шеи=икааз. Афольклортъ р=иам0а аформа, асиужет, амотив6ъа, апоетикатъ формула6ъа рацъ-аны ихы иаирхъоит апоет и3къынра дан0агылаз ииюыз ажъеинраа-ла6ъа зегьы р=ы. ур0 иреиуоу юым0а6ъоуп ажъеинраала6ъа4 «?ъа7-ъа» асиужет змоу поема хъы3уп ззущъар ауа, амцха7ара =а8ызэуа, абаюдан изку «махази аёызлани»; афольклортъ ашъа астилизациала иа87оу ажъеинраала шьахъ «Агара ашъа» («Айармара ыцъан 0ынч, 8шьаала…»9 уб. и7.

А0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа аформа (асиужет, акомпозициа9 йа-зарыла ихы иаирхъеит Б. Шьын6ъба иажъеинраала «О, са схьыкъ-ыр, бааишь! – ищъеит» айны ареволиуциа атемеи аха=сахьеи ра-ар8шразы. Ареволиуциа иалахъыз жълар рха6ъи0разы и6ъ8оз аха7а дызгарыз ахы и6ъшъеит. уи и8шъма хьыкъыр илиркуеит иаб5ьар, аха ларгьы д0ахеит. И0ахеит рюы5ьагьы, аха баша ибжьамёит, дара ззы6ъ8оз аха6ъи0ра ааргеит рюызцъа. Ари ажъеинраала=ы апоет р=иара щасабла дрызнеит афырха7аратъ ашъа аидеиеи аформеи.

О, са схьыкъыр, бааишь! – ищъеит,Амщара айынёа бааишь! – ищъеит,Бха7а хъы3ы дхынщъит, – ищъеит,Игъы бзиам, дбызхьит, – ищъеит.

са8хьа шыйоу бааскьеишь, – ищъеит,Бы8хамшьакъа бнатъеишь, – ищъеит,Ашьа исыл7уа 8хёуп, – ищъеит,сара сзыщъа къалёуп, – ищъеит.

………………………………………..

Абар, саб5ьар аанкыл, – ищъеит,са сахькащаз бнагыл, – ищъеит.

хъшъыс исымоу акоуп, – ищъеит,Аха6ъи0ра аагароуп, – ищъеит.

хьыкъыр дахьцаз даанхеит, – ищъеит,Аха6ъи0раз д0ахеит, – ищъеит.Аха рыюны 6ьа80ажъымхеит,Аха ирхыл7ыз 0ынхадамхеит.

Ари ажъеинраала=ы апоет трансформациа азиуеит иаабахьоу иаа-дыруа жълар рфырха7аратъ ашъа асиужети асахьаркыратъ цхыраа-гёа6ъеи. Афольклор иахыл7шь0роу апоет иажъеинраала=ы ахар-хъара зауа ажъеицааира6ъа4 «ашьа исыл7уа 8хёуп» (иа=щар8шып афольклортъ формула жълар рашъа айынтъ «ашьа ил7ыз 8хёыз 5ьишьеит»9; афольклор а=ы ауасиа0 иеи8шу ацъащъа6ъа4 «Абар са-б5ьар аанкыл, – ищъеит, са сахькащаз бнагыл, – ищъеит». Ажъеинраа-ла еи=каагас апоет ихы иаирхъоит арефрен – ажъа «ищъеит». Аепи-катъ интонациа, ащъоу6ъа рыртъашьа – ар0 зегьы ирны8шуеит а8суа жълар рфырха7аратъ ашъа6ъа рсахьаркыратъ йазшьа, рпоетика. Ирны8шит, аха апоет ар0 атроп6ъа зегьы р=иара щасабла иадигалт иажъеинраала, ажъытъ ашъа аформа зеияьа0ам ала цхыраара ауеит ареволиуциа иазку ажъеинраала а87аразы.

хыхь щзыхцъажъахьоу апоет ра8хьатъи ир=иара апериод азы иию-ыз ажъеинраала6ъа р=ы ишаабо, анырра йар7еит ажълар рашъа6ъа рсиужет6ъеи, рмотив6ъеи, рсахьаркыратъ еи=каашьеи. Аха уи иаа-нагом Б. Шьын6ъба ар0 ажъеинраала6ъа а6ьаад ахь ииаигаз шъа-6ъоуп мацара щъа рызщъара.

Апоет ийазара иазщацы8хьаёа афольклор ахъ0аа еи7ахоит июы-м0а6ъа р=ы, уи а0ы8 ааннакыло иалагоит иара апоет иитъу, иори-гиналу аха=сахьа6ъеи, асинтаксиси, апоетикеи. Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рхархъашьа айазарагьы иаща а8ышъа аиуеит, иаща ища-ракхоит.

Апоет =а илирика=ы ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа 0ы8с иааныркы-лои, иара автор уи айазара аганахьала ихы ишаирхъази щаналацъ-ажъо, =ыр8шы щасабла иаагазар ауеит ажъеинраала6ъа4 «А8хыё», «Исащаит ирщъам0ан сабацъа», «Амща5ьыраа ргара ашъа». А8хьатъ-и6ъа юба а87ан 1935 шы6ъсазы, а7ыхътъантъи 1940 шы6ъсазы. Ар0 ажъеинраала6ъа ажълар ражъар=иара ишахыл7шь0ра6ъоу, еищараё-

22 23

акгьы а8хьатъи6ъа, уи ама0ъахъ шакъу апоет июым0а6ъа ра87ара=ы цхыраара ду изызуа шьа6ъыряъяъара а0ахёам. Аус злоу – апоет ажълар ргъаанагара (воззрение9, рпатриархалтъ дунеи иахыл=иааз апоезиазы ма0ъахъра шаируз акъхоит. Ажъеинраала «А8хыё» – иара ажълар ржъытъ философиа, рыбзазашьа ишырхыл7шь0роу мюашьо ийоуп, уи аилкаара 5ьабаа а0ахёам. Апоезиа амюа 8с0азаара мюас илзхыз апоет игъ0ыха6ъа ацъа еи=каа рйъын7аны интонациала и8шё-аны, аха айъыяарагьы рыгымкъа раар8шра иэазикит. уи аар8шра=ы цхыраагёара азыруеит иара ибзианы ии7ахьоу, данхъы3ыз аахыс дызлааёаз ажълар ражъа артъашьа форма6ъа4

– снеихуан эыхъа иа7ъак са6ътъаны,сан, измааноузеи, сан1– уахысит ухъы3ра хар0ъааны,уар8ысра у6ълеит ауп, нан.

– сэы цон юадарак иа=аланы,сан, уи змааноузеи, сан1– Абзиара енагь иуадаюрами,Абзиара з8еи8шхаша, нан.

– Ш0ак а=ы сахьнеиз сэыжъ7рацыА5ьар жъпа срыла8шит, сан1– зегьы ир0ахуп абзиа ул7рацыуа8саха, сы3къын за7ъ, нан.14

Ишаабо еи8ш, ари ажъеинраала=ы ажълар рфольклортъ символи-ка аюым0а амотив хада6ъа ируакны иаа8шуеит. Алирикатъ фырха7а и8хыё, аэыхъа иа7ъа, аюадара, (еи0ах аюадара9 а5ьар р=ы анеира – ур0 зегьы рсемантикатъ 7акы даэа поетикатъ 7акык ахь ииасуеит4 аэыхъа иа7ъа – анасы8 лаша; аюадара – 8хьайа ацара, аизщара; а5ьар рыла8шра – ауаюхара, ажълар р=ы хьёы змоу аёъ иакъны ийалара; а7ыхътъаны – ур0 дыр7еи иашаны изщара азгъышьра. Арайа апоет ажълар ргъаанагара иахыл7шь0роу рфилософиатъ-епикатъ зхъыц-ра, ртрадициатъ символика ахшыю7ак даэа хырхар0ак аи0еит. уи, ийа7ъйьоу ауаюы игъ0ыха, ихы6ъкы, иа8хьайатъи и8еи8ш иадищъа-

лоит. Апоет исахьаркыратъ зхъыцра6ъа амифи а8хыёи рцъа рыйъ-ни7еит, аха ауаюытъыюса дыз0агылоу иаам0азтъи идунеи иадищъалт, игъ0ыха аар8шразы максималла ихы иаирхъеит.

Абар0 еи6ъща8хьаёа6ъаз4 жълар ражъар=иаратъ символика, а8хыё амотив, аэыхъа иа7ъа, нас иара ажъеинраала акомпозициа (аи=-каашьа9 аз7аара6ъеи ур0 р0аки, астрофика (афольклор иатъышь0-роу, формала юба-юба цъащъа ир0агёоу ахшыю7ак9 – зегьы хы7хы-р0ас ирымоу ажълар ражъар=иара адунеи ауп, аи=каашьагьы уи апоетика иабзоуроуп.

А7ыхътъаны иазгъа0атъуп, апоет ари аюым0а=ы йаима0ла ихы иаирхъаз абызшъа шепикатъ бызшъоу. уи бзианы иазгъеи0еит Б. Шьын6ъба ир=иам0а6ъа ры07ааюы В. А7нариа.

Адунеитъ апоезиа=ы ае7ъа иахырщъаахьоу рацъаёоуп. Ари аха=сахьа иаиухьеит уи айара 8сахра зымуа айазшьа6ъа, еилкаауп иамоу а7а-кы, асахьаркыратъ лшара6ъеи ахы6ъки 0ышъынтъалахьеит.

Б. Шьын6ъба иажъеинраала, «Исащаит ирщъам0ан сабацъа» ала щар0 ищаилиркааит, асйаюык апоетцъа «идыргъайхьаз», итрадициа-хахьоу ае7ъа аха=сахьа ажъа азйазацъа макьана иазырщъаша шы-рацъоу, амала аус злоу уи зырцъажъо, знапа=ы ийоу шиакъу.

А8суаа ржъытъ космогониатъ гъаанагара излащъо ала, адунеи шайа уаа ы6ъу айара ажъюангьы ае7ъа кыдуп, =ыц ииз ауаюы ажъюан ие7ъахъ кыдлоит. И8сраны ийоу ие7ъахъ кыдшъоит. Ае7ъа шкыд-шъо збаз ауаюы «сие7ъахъ кыдуп, сие7ъахъ кыдуп!» – щъа ищъароуп. Абри ажълар рмифологиатъ гъаанагара асиужет ихы иаирхъеит апо-ет зынёаск даэа хырхар0ак зауз а7акы агъылыршъаразы4

Исащаит ирщъам0ан сабацъа4– уие7ъахъ кыдна7ы – умшъан!Аха снацъа наз6ъыскыз ае7ъа,Икыдшъеит, а7ъар0 еи8ш, и=шъан.

зие7ъахъ кыдшъаз, магиара зауз ажъа6ъа (сие7ъахъ кыдуп!9 рщъара ада даэа лшарак изаар8шёом ауаюы, ус ауп ишышьа6ъыряъяъоу ажъ-лар ражъар=иаратъ идеологиа=ы.

Аха апоет уи агъаанагара иаиааиуа даэа гъаанагарак иёбоит, ами-фологиа иахыл=иааз ахшыюзцара ихы иархъаны, зынёа даэа концеп-циак ахь икылигоит иажъеинраала4

24 25

– Чоу! – щъа сэыхъа иа7ъа сна7айьан,Адъышшара сны6ълеит скаууа.Ицон най а7ла6ъа саюыйьйьан,А8ша цъгьа слымща= ишъышъуан.

снеиуан адъышшара сэеиуатъны,снеиуан, най шьхеи =аюеи сырхыссие7ъахъ ша8ша8уа сна7аххны,Икашъаанёа снам7асны искырц!

Ари, инеи7ыху аметафора ззащщъар ауа, астрофа зеияьа0ам ала ил-наршеит апоет июым0а аидеиа аар8шразы.

И7егь иазгъа0азар ахъ0оуп, ари ажъеинраала=ы апоет ир=иаратъ хъыцшьа аепикатъ хъыцшьа ишахыл7шь0роу. хыхь ишащщъаз еи8ш, апоет ажълар рдоущатъ дунеи иахыл7шь0роу а87ам0а датънатъит, уи исахьаркыгоу ма0ъахъхеит зынёаск даэа идеиа =ыцк ача8аразы, ашьа6ъыряъяъаразы.

Щазлацъажъо ар0 аю-жъеинраалак р=ы апоет ихы иаирхъоит жълар ражъар=иаратъ поетика ахьынтъ иаагоу асимволикатъ хшыю7ак, уи апоет иа8и7о алирикатъ ха=сахьа6ъа рсахьаркыратъ иаша ашьа6-ъыряъяъаразы цхыраагёара ауеит, аюым0а6ъа рыхшыю7ак гъылнар-шъоит, а8с0азаара аиаша иа=агылаёом, иханар0ъаауеит.

Ажъакала, щзыхцъажъаз ажъеинраалагьы, има3ымкъа апоет най-най иию6ъазгьы р=ы кырынтъ иманшъаланы ихы иаирхъоит афоль-клортъ сахьаркыратъ стихиа, уи уасхырхоит, 6ъаарыхыр0ахоит кы-р5ьара иара ир=иаразгьы, и=ыцу а8суа мила0тъ сахьаркыратъ систе-ма а87ара=гьы.

А8хьаю дзыз=лымщахаша, и7ауланы дзырхъыцша а0оурых амоуп апоет иажъеинраала «Амща5ьыраа ргара ашъа». трагизмла и0ъу ари алирикатъ жъеинраала а8и7еит апоет 1940 шы6ъсазы.

Амща5ьырра атема иазхьам8шыз, юым0ак азызымкыц 8суа шъйъы-ююык, поетк дыйаёам шамахамзар а8суа литература=ы. д. Гълиа ипоема «сара схъыш0аара», самсон №анба идрама «Амща5ьыр», И. Папас6ьыр, ё. дарсалиа рповест6ъа, Иуа кояониа, Ш. хокерба, Ан. А5ьын5ьал, м. лашъриа ражъеинраала6ъа, убас ирацъаюны а8суа поетцъа, ашъйъыююцъа кыр юым0а азыркхьеит XIX-тъи ашъышы6ъ-сазы а8суа жълар аиаёаареи аи6ъхареи ирыбжьазыргылаз атрагедиа

ду, амща5ьырра. Б. Шьын6ъба уи атема кырынтъ ир=иара=ы дазаа0-гылахьеит. Иащгъалащаршъап кыр тъым бызшъахь иеи0агоу ироман «Ацын7ъарах». А7ыхътъантъи июым0а ду «Ахащъ еиюса» адайьа6ъа р=гьы иащ8ылоит уи иадщъалоу ах0ыс6ъеи афакт6ъеи. XIX-тъи ашъ-ышы6ъсазтъи А8сни а8суааи р0оурых з7о, уи аам0а сахьаркны иаа-зыр8шуа (алитература, амузыка, а=ыхан7а9 дарбанзаалак ари ах0ыс ду высшьа имаёам.

А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=гьы амща5ьырра иадщъалоу уи иахыл=иааз а87ам0а6ъа хаз 3ыдала (атематика аганахь ала9 иургылар йалоит, жълар рмузыкатъ фольклор а=гьы ари ах0ыс ду иахыл=иааз, ажълар иа8ыр7аз ашъа6ъагьы ма3ёам (Гаграа рымща5ьырра ашъа, ?абалаа рымща5ьырра ашъа, далаа ржьыжъга уб.и7.9.

Иахьа илегендахаз, итрагедиатъ щъам0а6ъахаз, аим0ахара ду иахыл-=иааз а8с0азаара=ы а0ы8 змаз, ажъабжь6ъеи ашъа6ъеи иахьагьы иу-ащауеит А8сны, насгьы А8сны ан0ы7 ийоу а8суаа рыйнытъгьы (еи-щаракгьы )ыр6ътъыла, Шьамтъыла уб. и7.9.

Ажъеинраала «Амща5ьыраа ргара ашъа» апоет июит :ар0, :ыр0тъылатъи Анаука6ъа ракадемиа Абызшъадырра аинститут аспирантура=ы а7ара ани7оз. уи а7ара ицыз7оз аспирант-а0оу-рыхююы Баё Бигъаа архив6ъак р=ы ибеит амща5ьырра иазкыз ама-териал6ъа рацъаны. убар0 аматериал6ъа ирылан сахьа0ыхюык и0ы-хым0а4 мща5ьыр 8щъыск аяба=ы лхъы3ы ды8сны дылкуп, ас6ьарцъа ахъы3ы длымхны амшын даларыжьуеит. Июыза ии8шааз аматери-ал6ъеи игъы0шьаагаз асахьеи даара ддырхъыцит. Игънигеит апо-ет, иара убасйан7ъйьа июит иахьазы А8сны ан0ы7гьы еицырдыруа, иашъахаз, мила0тъ гимнк айара аемоциатъ мчхара зауз, а87ам0а «Амща5ьыраа ргара ашъа».

Ари ажъеинраала а0оурых игъаларшъо Б. Шьын6ъба июуеит4 «схатъ юым0а6ъа ра87аразы зынёа има3ёан саам0а (аспирантура дан0азтъи аам0азы – В.9 А. … схы амца аркызаргьы аам0а сымаё-амызт. Аха уеизгьы зынёак ак смыюёаргьы сылшомызт. А3къынра с0агылан, абзиабаратъ лирика ажъеинраала6ъа иаща исзыманшъа-лан, егьызюит жъабайа рйынёа. Иара убасйан ауп ианызюыз «Амща5-ьыраа ргара ашъа»… :ар0 5ьарак щаицынхон а0оурых айъша и0аз аспирант Баё Бигъааи сареи. уи А8сны а0оурых азы архив6ъа р=ы аус ахьиуаз и8ыхьашъеит амща5ьырра а7ыхъала ма0ъар6ъак. ур0 ир-щъон4 англыз яба6ъак амща5ьыр6ъа )ыр6ътъылайа ргаразы ага=а иа-

26 27

адгылан, иазкуаз 0артъаны амшын агъахьы ианынаскьалак апалуба 0абгон, уа иа6ътъаз зегьы амшын а7ахь ицон. Аяба егьйамлаёазшъа юа8хьа ага=а иаадгылахуан. уи анаюс Б. Бигъаа иман сахьак4 амща5ь ыр ан и8сыз лхъы3ы длымхны а0ыр6ъа мшынуаа амшын дшар0аз унарбон. Абар06ъа санры8хьа, санрыхъа8ш ашь0ахь ауп агарашъа аюра нап анасыркы. Аха акьы8хьра уадаюхеит. еищарак 5ьоукы рхы рыхнахит ацъащъа6ъа4

уандухалак, Амшын еи6ъаур0 уюныжъ6ъа имыёёахьоуАйарма рыйъных архышьна6ъа,Амца еи6ъу7ап ицъахьоу.

«Амща5ьыраа уры8хьоит арахь, уи шъар0оуп!» – рщъон ур0. сар-гьы уаща сашь0амлеит, аха сажъеинраала аёъык-юы5ьак ихюылааны ирыман, Ишыйалаз сыздыруам, ари аюым0а и8ыхьашъеит ашъа6-ъа ра87аюы Иван лакрба. Игъы иахъазар акъхап, длатъан амузыка июит. А8сны Асср ашъащъареи акъашареи рансамбль арепертуар иалеи7арцгьы и0аххеит. Аха изхъар0оузеи, ашъа атекст шьа6ъыр-яъяъам. Иван лакрба игъы и0еикит уеизгьы-уеизгьы абри ашъа ацъ-ыргара.

)агалан 1940 шы6ъсазы ссср Анаука6ъа ракадемиа :ыртъылатъи афилиал, А8суа институт аусзуюцъагьы алархъны, Айъа имюа8ыр-гон асессиа. А8суа институт адиректор А. м. №о3уа икабинет а=ы ирацъаны ийан саси-8шъымеи, асессиа иалахъыз ауаа, академик с. %ьанашьиа днарыла7аны. Иван лакрба ихы иаирхъеит абри аи6ъ-шъара. Ичамгъыр иманы уахь дныюналеит. зны дырза8хьеит ажъе-инраала атекст, нас ачамгъыр иан7аны ирзищъеит.

Ашь0ахь, иара И. лакрба ишсеищъаз ала, акабинет а=ы ийаз зегьы ргъы иахъеит, зылаяырё аахайъйъла6ъазгьы йалеит.

– *сыхъа амаёами абри ашъа зегьы иращартъ еи8ш ацъыргара1 –днарыдгылеит Иван.

«Амузыкагьы ажъеинраалагьы бзиоуп, сара сгъанала 8ырхага амо-уроуп!» – ищъеит зегь ра8хьаёа с. %ьанашьиа, ажъеинраала ааимхны иищъаз ажъа6ъагьы нани7еит, инапгьы ла7аиюит. егьыр0 ийазгьы ина6ъдыряызит. Иван лакрба дгъыряьа7ъа, и0абуп щъа наращъаны дындъыл7ит. уи нахыс игъы и0акыз анагёара мариахеит».

Абри а0оурых ду змоу ажъеинраала игъаларшъо апоет ищъоит даэа5ьарагьы4 «1940 шы6ъсазы, сара 23 шы6ъса ир0агылаз, :ар0 а6ала6ь Абызшъадырра аинститут а=ы аспирантура с0ан. Апоезиеи анаукеи еиласыгёоит щъа са=ын. А8суа бызшъеи а8суа жълар р0оу-рыхи зны8шуаз шъйъык, документк саюсыжьуамызт.

Энак зны абиблиотека=ы исым8ыхьашъеит «Исторический вестник» захьёыз, 1891 шы6ъсазы и0ы7ыз ажурнал. уи адайьа6ъа р=ы икьы8-хьын николаи ладариа истатиа «На заре моей жизни» щъа хыс измаз. Астатиа ахы инаркны а7ыхъанёа 1876-1877 шы6ъс6ъа рзы ийалаз амща5ьырра акъын изызкыз. николаи ладариа дшыхъы3ёаз амща5-ьырра аёхы7ра баа8с да8ыхьашъеит. зыёбахъ цъыраагаз астатиа, ари ихигаз амыйъмабара6ъа аазыр8шуа гъалашъароуп.

Абар аюадахьы зыёбахъ цъыраагаз астатиа ацы87ъаха ищанащъо4 «…Над умирающими плакали не одни родители, но и все женщины и род-ственники. Матери кричали, рвали, на себе волосы… Трупы молюток бро-сали в море, невзирая на отчаянное сопротивление матерей…. Я помню, как одна мать ни за что не хотела, чтобы ее ребенка выбросили на море и долго скрывала его смерть. Абхазы знали об этом, но молчали. Она дер-жала мертвого ребенка на руках, прижатого к груди, и когда кто-нибудь из турок проходил мимо, начинала разговаривать с ним, как с живым. Так скрывала она его до тех пор, пока на пароходе не начал распространяться трупный запах. Тогда сделали обыск, и нашли мертвого ребенка. Но мать и тут не хотела отдавать его. И тогда ребенка все-таки вырвали из ее рук, и бросили в море, она сама пыталась броситься за ним. Ее с трудом удержа-ли, крик этой матери до сих пор раздается в моих ушах…»

николаи ладариа истатиа сана8хьа, юымш роума хымш роума изуа, исщъо акы са6ъымшъо, ахагацъа реи8ш, суада хъы3ы сыюна-гьежьуан.

нас снатъан изюит, иагьахьёыс7еит «Амща5ьыраа ргара ашъа». …усйантъи А8сны аищабыра иалахъыз 5ьоукы ари ашъа аёбахъ анра-ща, рхы аарыхнахит. «Амща5ьыр6ъа А8сныйа рырхынщъра ауп ари ашъа ищанащъо! Изахьёузеи нас «уандухалак Амшын еи6ъа ур…» уи йалашьас иамоузеи1» Абас иаяьуа-и8суа, ажъеинраала зюыз сара сла8шы6ъ7аны инасышь0алеит. нас уи ашъа ацъыргара йалозма, и7арйаца ашъ6ъа надыркит.

Аха 0оурыхла и7абыргу … 7ъахышьа амаёам, мышк ахы, мышк а7ыхъа иара иазалху а0ы8 ааннакылоит.15

28 29

Апоет ари аюым0а а87ара=ы ишаабо еи8ш, ихы иаирхъеит а0оу-рыхтъ материал. Иара аибы0аразы иалихит ажълар ргара ашъа аформа. Апоет иажъеинраала, иара убас, иадигалт афольклортъ са-хьаркыратъ цхыраагёа6ъа (акомпозициа, ашъа аформа, арефрен9. Ар0 афольклортъ ма0ъахъ6ъа, хым8ада, иаздырщаит ажъеинраала адинамика, алиризм.

згъы шь0ы7уа ацъ6ъыр8а6ъауа ур7ысуа урымами,А8ша унырдоит а8ра шла6ъа,Аим7ъаю ияба угарами.

Шьышь, нани, шьышь, нани,уцъа сар8ыс, уанани,рыюны уйам уаби уани,Амшын еи6ъа уамами.

уандухалак Амшын еи6ъаур0, уюныжъ6ъа имыёёахьоу,Айарма рыйъных архнышьна6ъаАмца еи6ъу7ап ицъахьоу!

Апоет ир=иаратъ тематика даара и0баауп, уи иажъеинраала6ъа рзикуеит еиуеи8шым а8сабареи ауааи рыюну7йа иахьеи-уахеи ийа-ло, а8с0азаара=ы а0ы8 змоу ах0ыс6ъеи афакт6ъеи. Аха апоет или-рика=ы а8садгьыл атема еища а8ыжъара агоит. Абри щазлацъажъо ажъеинраала=ы конкретла ани а8еи рха=сахьала иааир8шуагьы а8садгьыл ауп, дызлацъажъогьы уи алахьын7оуп4

Асаба а6ътата аюны архъара=,Иубоит ащъа мюашьахуа,Икных, икных! уи а6ъ8ара=,О, изылшода иалшахуа.……………………………….нас уи ащъа у8садкылаз, Ахьыё зларгоз уабацъа,Аха7а-иха7а, у8садгьылазра8хьа унагыл а6ъ8ацъа!

А8садгьыл абзиабара, ан лы3къын иахь илырхо ажъа6ъа – и8сад-гьыл аха6ъи0разы ды6ъ8аю дуны дйаларц азы – ар0 агъаанагара6ъа емоциала ияъяъахеит апоет иманшъаланы афольклор асахьаркыратъ лшара6ъа ихы иахьаирхъаз иабзоураны.

Б. Шьын6ъба иажъеинраала6ъа кыр р=ы ихы иаирхъоит еиуеи8-шым афольклортъ форма6ъа, аепитет6ъа, еилаяьахьоу афразиоло-гиатъ еицааира6ъа. уи моу алирикатъ юым0а6ъа кыр хьыё6ъасгьы ири0оит афольклор а=ы иащ8ыло ажъеицааира6ъа («Агара ашъа», «коф0а шкъакъа», «?ъа7ъа», «Шьардаам0а»9.

Ажъа «ашъа» апоет иажъеинраала6ъа р=ы шьарда5ьара иащ8ы-лоит, уи ашъа апоет лымкаала дыззыйоу ажъа6ъа ишыруаку юа-шьом; уи ала жълар рашъеи ражъеи апоет иажъеинраалеи реиуара-реигъыцхъра 3ыдала иазгъеи0арц ши0аху юашьом.

Б. Шьын6ъба иайара а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ражъартъа-шьеи, рашъеи, рпоетикеи, егьыр0 асахьаркыратъ цхыраагёа6ъеи зхы иазырхъаз, уи алшара6ъа зыр=иара=ы йазарала7ъйа еихазщаз рхы8-хьаёара ма3уп.

хаз 3ыдала иазаа0гылатъуп 1941-1945 шы6ъс6ъа иры7анакуа апе-риод азы апоет иа8и7аз А5ьын5ьтъылатъ еибашьра иазикыз апоези-атъ юым0а6ъа. усйантъи ща8садгьыл ду ахьчара, аи6ъырхара хы6ъкы хадахеит Асовет щъын06арра ажълар6ъа зегьы рзы. Акалами аб5ьа-ри анеийарартъуаз аам0азы Б. Шьын6ъба ир=иара ахырхар0агьы аэа8сахыр акъхеит. уи аам0азы апоет ир=иаразы зегьы иреищау иха-доу акъхеит А8садгьыл ахьчара атема. Ари аим0ахара ду иа0ахын иаарласны а6ъ=ы0ра. уи шь0ызхуаз ажанр, еищарак шъагаала еи7ы-хым апоезиатъ юым0а6ъа ракъхон. уи азы ицхыраагёа духеит ажъ-лар рашъа асахьаркыратъ лшара6ъагьы. А8садгьыл ахьчара аидеиа апоет ибзиабара зюыда ади7еит. А8садгьыл ахь ар=иаюы имаз аб-зиабара аханатъ ирны8шуан иа87ам0а6ъа, уи ацъанырра и8с0азаара мюа еснагьгьы иацын. уи цъащъа лашаны иргъылсуеит июым0а6ъа зегьы. Аибашьра иазку апоет иажъеинраала6ъа, ибаллада6ъа раяьы-рак реи=каара=ы йазара дула ихы иаирхъеит ажълар рашъеи ражъеи рылшара6ъа. хыхь иазгъащ0ахьеит жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа апоет ир=иара=ы а0ы8 ду шааннакыло. уи лассы-лассы ир=иарамюа зегьы а=ы дрызхьа8шуан а8суа жълар хкы-хкыла рашъа6ъа, р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи. А8суа жълар рашъеи ражъеи, рфырха7ареи зны8шыз ан7ам0а6ъа ридеиеи ртемеи цхыраагёара

30 31

руеит апоет аибашьра иазикыз июы0а6ъа раяьырак ра87ара=гьы, а8садгьыл ахьчаюцъа рха=сахьа агъылыр0ъаара=ы.

%ьара-5ьара апоет а8хьаю дхьаир8шуеит ижълар знысыз а0оурых мюахь. уи аганахь ала и3ыдоуп Б. Шьын6ъба иажъеинраала «А8суа еибашьцъа шъахь». Апоет ари иажъеинраала=ы ажълар р0оурых ина-р7ауланы дазхьа8шуеит, игъалаиршъоит зы8садгьыл ахьёи ахьымё-яи зыхьчоз афырхацъа6ъа кьагъа, Ща5ьара0 – ур0 =ыр8шыгахароуп иахьа а8садгьыл б5ьаршь0ыхла изыхьчо аибашьцъа рзы.

Б. Шьын6ъба А5ьын5ьтъылатъ еибашьра иазикит акымкъа-юбамкъа ажъеинраала6ъа, апоема, абаллада. А8хьаюцъа еицырдыруеит апоет иажъеинраала6ъа4 «Аибашьюы ихъыцра», «сталинград ам7ан», Асо-вет еидгыла афырха7а Владимир Щаразиа изку ацикл, «Апартизан» уб.и7. А8садгьыл ашъар0а яъяъа иан0агыла, айазаареи, айамзаареи щъа алахьын7а аёбараан, а6ъылаюцъа аб5ьар кны ир=агылоз ахацъа ирывагылеит алитературеи айазареи рха0арнакцъагьы.

Ас еи8ш а0агылазаашьа аныйоу аам0азы, ишащщъаз еи8ш, ар=иаюцъа реищараюык хьа8шуеит жълар репикатъ традициа6ъа рахь, уи аса-хьаркыратъ лшара6ъа аепикатъ фырхацъеи кыр5ьара рюым0а6ъа ирыларгалоит. Айазара аха0арнакцъа оперативла а8с0азаара аэа-лархъразы рхы иадырхъоит аепос алшара6ъа, =ыр8штъыс иааргоит ажълар репикатъ юым0а6ъа рперсонажцъа рфырха7ара.

Б. Шьын6ъба аибашьра ашы6ъс6ъа рзы ииюыз ажъеинраала6ъа р=гьы ихы иаирхъеит а8суа жълар рфырха7аратъ епос а3ыдара6ъа акыр. еищарак апоет уи аам0азтъи июым0а6ъа ирыйънуп аепос ацъа, иажъа 8йоуп, ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа рбызшъа рны8шуеит, еищарак иажъеинраала6ъа4

ерцахъ на8шит аэеи7ыхны,И6ъюит абжьы =аца.«Шъгыл, сы3къынцъа, шъаб5ьар шь0ыхны,Аяа дызбоит ааигъаёа!»16

Иащгъалащаршъап ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа «*шькьа=-и8а манча», «Ина8ща кьагъа» уб.и7. р=ы иащ8ыло абжьыргара6ъа, мам-заргьы4 «Шънеибац, шънеибац, а8суаа ры3къынцъа». Жълар репос айнытъ дааизшъа ауп дышгылоу камсагъ. з8аза7ъ дыш0ахаз защаз иага игъы =накаазаргьы иащаз4 «митъ йалама 3къынак д0ахазар, хьёы игарц ауп аха7а дзиуа!» – ищъеит.

В. Щаразиа изку ацикл иалоу ажъеинраала «Аб» композициалагьы жълар рфырха7аратъ епос иазааигъоуп4 ашъа5ьщъацъа рааира, аб идырт иаш0а иа0алаз зааиуа, аха иара иеиликаарц ии0аху и8а и0а-хашьа (хьыёла акъу, хьымёяла акъу9 ауп; иищъо ажъа6ъагьы жълар репикатъ идеологиа иахыл=иааит4

А7ъуара… О, мап, уи иа0ъам,лаяырёыла ахьыё къабатъым!И7ъуатъу щар0 аёъгьы дщамам,Володиа а7ъуара и0ахёам!

Аюбатъи ажъеинраала иара афырха7а хада Ащаразиа изкуп. Арайа-гьы апоет иажъеинраала аепос а8йара6ъа рыла ирхиоит. дызгашаз ахымюас зы6ъшъаз афырха7а ауасиа0 ажъа рзынижьуеит июызцъа. Ажъеинраала=ы апоет ищараку йазарала ихы иаирхъоит афоль-клор асахьаркыратъ лшара6ъа, уи аформула6ъа, ажъеицааишьа, аи=каашьа. Арайа афольклор астилизациа ауп еищарак иащ8ыло, аха уи айазара ду иахыл7ыз стилизациоуп4

Жъабала атанк6ъа амца р=ыдыдуаАнемсаа 6ъылара идъы6ъыр7аз,драбашьын алюа хъашь рхылбыбуа,И8ыххаа адъеиужь и6ъыз7аз.

А8суа ха7а Щаразиа 3къын,дызгаша ахымюас и6ъымшъеи.И6ъшайьо и6ълацъа изылайъын,уара узы щайоуп щъа иарымщъеи!

А0акгьы нареищъеит дрыхъаччан4– Ащащаи, ак сыхьыз 5ьышъымшьан!Шънеиха, нас аибашьцъа имшъаёо,ха7ак абрайа унымхароуп!

Владимир Щаразиа афырха7ара ду йаи7еит. Акымкъа-юбамкъа аяа итанк6ъа атанк8эыга бзарбзанла ийъыбаса иеилеи7еит. А7ыхътъа-ны иаргьы д0ахеит. Апоет а8суа еибашьюы илшаз аха7ара аар8шра-

32 33

зы, афырха7а7ъйьа и6ънаго ажъа ащъаразы омашъа йазарыла ихы иаирхъеит а8суа жълар ражъар=иаратъ традициа, 3ыдала репикатъ традициа асахьаркыратъ ма0ъахъ6ъа. Ащаразиа иха=сахьа иугъала-наршъоит *шькьа=-и8а манча аха7еи, А5ыр-и8а данайаеи, Ина8-ща кьагъеи рха=сахьа6ъа, а6ъылаюцъа ир=агыланы зыжълар зыхь-чоз, уи зхы а6ъыз7аз афырхацъа. ур0 реи8ш иаргьы – иащщъап апоет иажъа6ъа рыла – «ича8еит ахьё ду ха7ала, аибашьра мцабз адъа=ы»; дыйамкъа з6ы0а еимыр7ъаз, хаха-хымш ныйъа ахьыбжьаз, шьыб-жьаанёа ирыхьёаны, а6ъылаюцъа рыхъ0а иа6ъыршъаны, зыжълар рхы иа6ъи0ызтъыз, аха уи аибашьра=ы дызгашагьы ахы зы6ъшъаз аха7а-иха7а иеи8ш.

Щаразиа изку ацикл а7ыхътъантъи ажъеинраала «Афырха7а игъ-аларшъара», ахы ишащъо еи8ш, гъалашъара щасабла июуп. Ари аюым0а=ы апоет ицирхырааит ажълар рашъа, 3ыдала аепикатъ ашъа, апоетикеи асахьаркыратъ лшара6ъеи. А8щъызба дылгъалашъ-еит аибашьра иалагаанёа а6ы0ан, ажълар реизара=ы, ра8хьаёа дан-цъыр7ыз илбаз ар8ыс. Щахъа8шып апоет июым0а афырха7а исахьа 0ыхшьас иеи0о4

ус, даа0алеит аш0а а7ыхъа эыуаюык, дааласын,Ашъащъацъа даарыдххылт «чоу!» щъа дкъалаауа,:ъралагьы ар8ыс 6ъы8шын.нас дынэыжъ8ан уа,Их0ыр8ашла а8ша а7асуа, дны6ълеит дкъашауа.

+ыр8шы щасабла ара иаащгаз ажъеинраала ахъ0агьы мюашьарада иащнарбоит ате6ст асинтаксиси алексикеи жълар репикатъ ашъа6ъа рарсенал айнытъ ишаагоу («афырха7а игъалашъара», «ус, даа0але-ит аш0а а7ыхъа эыуаюык «чоу!» щъа дкъашауа», «нас дынэыжъ8ан» («дэыжъ7ит» имщъеит апоет9, «ибжьы нагеит нас акищъа, д8ырёеит уи зынёас» уб.и7.9. Иара убас ажъеинраала аекспрессиа иа7оу, аин-тонациа – зегьы щхьадыр8шуеит жълар репикатъ традициа6ъа рахь.

Ари ажъеинраала аюбатъи ахъ0а а87ара=ы апоет 3ыдала ихы иаир-хъеит ажълар рфырха7аратъ ашъа ажанр, аформа, апоетика4

уёбахъ ирхыюыз щашьха6ъамроушъа и8хоит А8сынра,

ргъашьамх ар7ырит ашла6ъа,Ахьыр8ар гылт ушьоура.

узлы7ыз а8суаа рха7арамцабзны иулан уи айъых.Ажъытъгьы аяацъгьа ихьацараИщалшоз ануп а0оурых!

Иуча8еит ахьё ду ха7алаАибашьра мцабз адъа=ы.Аяацъгьа днухуан мцабзлаурыстъыла акаршъра агъа=ы.

зы8садгьыл азы зхы иамеигёаз, уи аи6ъырхара зхы а6ъыз7аз, зфыр-ха7арала ахьё-а8ша зча8аз Ащаразиа 3къын ажълар афырха7аратъ ашъа изырщъеит, уи да8соуп щъа иры8хьаёеит.

Жъынгьы-=ангьы зыжълар ира8хьагылаюхаз, а8садгьыл ашъар0а иан0агылаз аи6ъырхаразы зхы иамеигёаз, ашьа азказ0ъаз рашъа а8хьарцеи ачамгъыри иан7аны ирщъон.

Апоет ажъеинраала=ы ихы иаирхъеит афольклортъ епитет6ъа4 «аха7ашъа», «аяацъгьа», «бжьы гъыкыла», «ахьё ду», «8сра з6ъым ахьё»; аи=ыр8шра6ъа4 «лащъахёушъа ахцъы илы6ъу», «уёбахъ… мро-ушъа и8хоит», «жъюантъи хьшьыцба7ас»; иеилаяьахьоу ажъеицааи-ра6ъа, асимвол6ъа4 «зы8садгьылаз зых иамеигёоз», «ахьё ду зча8аз», «д8ырёеит уи зынёас» уб.и7.

Апоет ажъеинраала «сы8шалас» июит 1958 шы6ъсазы, аха темати-кала А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ашы6ъс6ъа рзы ииюыз аюым0а6ъа ирзааигъоуп, иры7аркуеит.

Яъяъала ихъу, а8сра ааины изыдгылаз аха7а игъалашъоит а8сад-гьыл, иащъшьа, иан, иаб. Аха7а и8сра алак0а дан0а8шуагьы, дыш-ха7оу даанхоит – абри акъзар йалап, ма3к ирмарианы ищъазаргьы, апоет иажъеинраала бзиа6ъа ируаку «сы8шалас» аидеиа хада4

О, сы8шалас, са исызгъыку,Аан=асрада амюа и6ъу,Иумюатъны А8сны ункыдгыл,сащъшьа хъы3ы дгъыдкыл-дхыдкыл,

34 35

– Башьа-за7ъы деибгоуп! – сызщъа,– Ихъра шъар0ам, даауеит! – сызщъа.

О, сы8шалас, о, сы8шалас,А7ыхътъантъи сашъа уалаз!унлыхълачча сан ахцъышла,дым7ъуалааит сан лабжышла.

О, ихьан0ами ан лгъырюа,– Бы3къын деибгоуп, даауеит! – сызщъа.О, сы8шалас, сущъоит насгьы,саб ицъумёан сыш0ахазгьы;

– Ща8садгьыл ду амца анакыз,ды6ъ8он у3къын, ды6ъ8он аёъыс,Шъар0ак ныжьны дымцеит зымюа,уимыр8хашьеит! – абрик сызщъа.

уи а8сра а=а8хьагьы ихаш0ёом ауаюытъыюса изы и8шьоу А8сад-гьыли дызлиааз ауааи.

А8садгьыл ахьчаю д0ахеит аибашьра адъа=ы ха7а7ас, ды6ъ8он уи идгьыл амца анакыз аёъы щъа, ишь0ахьйа дхьам7ит, дызхыл7ыз имыр8хашьеит. Ажъеинраала аидеиа-моралтъ 7акы хдыркъшоит а7ыхътъантъи ацъащъа6ъа4

Шъар0арак ныжьны дымцеит зымюа,уимыр8хашьеит! – абриак сызщъа.

Ари ажъеинраалагьы ажълар р=а8ыцтъ традициа излазааигъоу рацъоуп. ра8хьаёа иргыланы4 апоет арайа ихы иаирхъеит ха=сахьа щасабла а8шалас, ари хы7хыр0ас иамоу ажълар р=а8ыцтъ сахьар-кыратъ хъыцшьа аформоуп. зааигъара уаюытъыюса дыйам ауаюы а8шалас шъа5ьщъара изнаурц дащъоит (персонификациа9. Ажъеин-раала апоетикагьы иащгъаланаршъоит адиалогтъ форма змоу ашъа. Аибашьюы дащъоит а8шалас хаз-хазы иащъшьеи, иани, иаби и0ы-ёшъа рызнанагаразы (арыцхъ х8агьы фольклортъ хы8хьаёароуп9. уи анаюсан, ажъеинраала ра8хьатъи ацъащъа инаркны а8хьаю ины-

руеит ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа р=ы иащ8ыло, хыр8ашьа змам атрагедиа амотив. Аюым0а аинтонациеи аритмикатъ процесси ма3к иадамзаргьы ирзааигъоуп ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа рритми-кеи, ринтонациеи, рпоетикеи.

1947 шы6ъсазы апоет июит айазара аганахьала 40-тъи ашы6ъс6ъа рзтъи алирикатъ 87ам0а6ъа иаарылыщъщъо ийоу ажъеинраала «Ахъ-ра ашъа».

Ари ашы6ъс азы апоет инапы и7ихыз аюым0а6ъа зегьы амажортъ, гъышь0ыхга тонла июуп («Ю-мракы», «Амюан», «москва», «уи гъадуроуп сара сзы», «)ынч июныйа дцон Шьаруан», «Иращ0ап щабжьы», «Эаанбзиала, ажь яырлеит», «Ащъыс»9, рформагьы ашъ-еи8ш еихышъшъа-еихышъшъа ицоит. Шы6ъс6ъак ра8хьа аб5ьар зкыз, зы8садгьыл ахы иа6ъи0тъны зыюныйа ихынщъыз, ацъма0ъеи аэагеи ирызгъышьуа анхара-ан7ыра нап азыркыз а5ьажълар рус-рщъыс, рыгъ0ыха рны8шит ари ашы6ъсазы апоет ииюыз ажъеин-раала6ъа зегьы.

Щъара а0ахым, ирацъоуп ари аам0азы апоет дзыргъыряьо ах0ыс6ъеи афа6т6ъеи4 еилгеит аибашьра, ажълар 0ынч анхара нап адыркит, ур0 рнапы а8сабарагьы ианырит, ауаатъыюса ры8с0азаара аияьтъразы а5ьа рбоит, ал7шъа бзиа6ъагьы роуа иалагеит. Ари а0агылазаашьа ауаюы ахъыцра бзиа6ъа иззыр7ысуа, аизщара амюа и6ъу, аин0ъыла-ра иа=у 8с0азаароуп. Абар0, ма3к иадамзаргьы, щзыхцъажъази, ус хыхь еи6ъща8хьаёази, аибашьрашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа рзы а0ышъ-ынтъалара иалагаз а8с0азаара иазку ажъеинраала6ъа зегьы неидкы-ланы агъыряьара ргъылыжжуеит, ищараку апоет иоптимизм рны8-шуеит. зйазара иаща-иаща аизщара-аин0ъылара иа=ыз Б. Шьын6ъба ар0 иа87ам0а6ъа даара р7акы иашьашъалоу аформагьы рзы8шаара илиршоит. Игъышь0ыхгоу, ашъа мелодиа иазааигъоу ацъа рыйъни7-оит (иащщъап4 «Амюан», «уи гъадуроуп сара сзы», «Ащъыс» уб.и7.9.

Ажъакала, ари аам0а а0оурых апоет ир=иам0а6ъа рыла 07аатъыс ищауазар, дара рымацара ракъыз0гьы хы7хыр0а хадас ийоу абри еи8ш ийоу а8с0азаара ахсаала щауан4 0ынчроуп, ажълар йыйда-=ыйда бзиа ирбо, иааёагоу, ихырщагоу рус6ъа ир=уп, ихандеиуеит, крыруеит, крырфоит, иауан-иашъан зыёбара уадаюу проблема ыйаё-ам рыюну7йа, еин0ъылароуп, аи6ъшаща0реи абзиабареи ащра руеит.

Аха адунеи и6ъынхо ауаатъыюса на5ьнатъ аахыс р0оурых а8ышъа зынёа даэакуп ищанащъо. Иарбан аам0азаалак, иага ауаажъларратъ

36 37

8с0азаара маншъалазаргьы, хъы3ык иадамзаргьы, ур0 рыжъюан зырхъашьуа, реизыйазаашьа зрашо, а8с0азаара мюа8ысра зшьа-щауа, еи7азйьо фа6тор6ъак йамларц залшаёом. Б. Шьын6ъба ар0 ажъеинраала6ъа аниюуаз аам0азы А8сны ажъюан 8с0щъацкгьы хыршъламкъа иауйахыз, аха апоет игъы и7аххны дзыршъащъаз, асовет жълар зегь реи8ш, а8суа жъларгьы агъырюа цъгьа рзаазгаз аибашьра= иахьиааиз, ауаа рыюн6ъа, р0аацъа рахь ихынщъны, 0ынч анхара-ан7ыра нап ахьадыркыз, енергиа =ыцла аизща-зыяьара, аин0ъылара рэахьазыркыз акъхоит. Амца блыра иал7ны, иаз-гъышьны аи0а=иара ю-напыкла изкыз, ра8хьайа ры8с0азаара ла-шахарцаз, а7еицъа ак рыгымкъа еи7аююы рааёаразы а8хёы каз0ъаз ауаа дырзышъащъон апоет.

Щазлацъажъо ашы6ъс азы апоет иа8и7аз ажъеинраала6ъа, афор-меи а7аки рганахьала иага иеи=каазаргьы, иажъа иага иртъазаргьы, арайа зыёбахъ щщъаз ажъеинраала6ъа рыда уаща инапы акагьы ы7им-хыз0гьы, щъарада, ир=иаратъ биографиазы уиайара з7азкуаз аам0а-хомызт аюынюажъатъи ашы6ъс6ъа. Ари ир=иаратъ аам0а, абас щщъар ауазар, кыр ихьысщахон, ибжатахон (апоет э8ныщъа дук злаиум0аша аэы7гагьы ыйан усйан – аконфликтдара атеориа9.

Айаза ду ишийазшьоу еи8ш Б. Шьын6ъба иищъаз ашъа, игъы еи7-ызхуа а8с0азаара (аибашьра ашь0ахь ажълар анхара-ан7ырахь ри-асра9 р=иаюык иащасаб ала ахъ0аа аи0еит, аха уа даанымгылт. Из-банзар апоет ижълар иуадаюыз, аха иёбатъыз даэа з7аара дукгьы ра8хьа и6ъгылан. уи аз7аара ду высшьа амамызт апоет изы. Абри аам0азы ауп Б. Шьын6ъба ианиюыз хыхь щазлацъажъаз ажъеинраа-ла6ъа ирылкьны, тематикалагьы 7акылагьы зынёа хаз 3ыдала игы-лоу а87ам0а шьахъ «Ахъра ашъа». Апоет машъырла дазхьам8шит абри аам0азы ажълар рашъа.

А8суа жълар аам0ала (30-50-тъи ашы6ъс6ъа9 р0агылазаашьа анэеимыз, ры8с0азаара=ы азалымдара яъяъа а0ы8 анамаз, рыш-кол6ъа анаркыз, ма3к иадамхаргьы агъынамёара иаахтны ащъара аныйамлоз аам0азы апоет р=иаратъ бызшъала, исахьарку маанала (абас щщъар йалозар9 ищъеит игъ0ыха, ижълар рыгъ0ыха. уи агъ0ы-ха ащъара=ы зеияьыйам аюызара изнауеит ажълар рашъа, 3ыдала – «Ахъра ашъа».

Б. Шьын6ъба данхъы3ыз, ра8хьаёа ианиащаз аахыс ари ажълар рашъа 3ыдала дазыйоуп. уи ищаракёоу аемоциеи аморалтъ-етикатъ

мыч ду змоу, ауаюытъыюса идоуща алшара рацъа зны8шуа ажълар рашъа ду6ъа иреиуоуп. Абас еи8ш ийоу ашъа аниаща ауп м. Горки илаяырё и=ащъщъы4 «Изакъытъ бзиабара дуузеи ирыяроу абас зыжъ-лар рзы ашъа ащъара зылшо ауаа!» – щъа анищъаз.

Абас еи8ш игъыряъяъагаз ашъа акъын апоетгьы щазлацъажъо аа-м0азы ии0ахыз, игъ0ыха н0каа7ъйьаны ащъара зылшашаз ашъа. уи и8шааит ижълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа р=ы. Айаза ду ишийазшьоу еи8ш, иара аформа ихы иархъаны апоет иа8и7еит илирикатъ юым0а бзиа6ъа рыгъ0а игылоу, 7акылагьы атъылауаюратъ пафослагьы идуу ажъеинраала «Ахъра ашъа».

Иазгъа0атъуп апоет, афольклор алшара6ъа ирыбзоураны, ишил-шаз апоезиа иаша7ъйьа иеиуоу аюым0а а87ара. Ара а8хьаю ибоит хаз-хазы ийоу ю-сахьаркыратъ (афольклор, алитература9 дунеи6ъак реизааигъарагьы, реи8шьымрагьы. Иеи8шуп ур0, зынёаск акъым-заргьы, адъахьтъи 0еи08шла, йазшьала, аха иеи8шёам ур0 з7оу аи-деиатъ еидара6ъа. Иаащгап абри ажъеинраала шеибгоу4

Ахъра иахъыз ауаю ижьыАжь-=а иаряьашт еимашьшьы.Аха уанёа ахъ дышь0оуп,И0ахцъа икъшан ихатъоуп.Иа8хьа иащъоит а8хьарца,Иа6ъдыряызуеит ихааёа,уа, ищъала, ищъала макьана,А0ла 8сирири, 8сийъана!

дыйоуп даэа чмазаюык, Ибацъагь ыйоуп аёъырюык.уи ибзиабара а7ла анюа,Ащъа еи8ш дахъит агъырюа.Ихъра мжьыжькит ишакъым,уа, иш8азиуеи яьара з6ъым!Иаба6ъи7а ахъырбяьыц,зхаан а6ьра зымгъыяьыц!Из0арыда игъы зыжьжьо1хьаахэыга, и8сы изыршьо1

38 39

уа, ищъала, ищъала макьана,А0ла 8сирири 8сийъана!

А6ьра хьымёяыс изшьо афырха7а, агъырюацъгьа ащъеи8ш дахъзар-гьы, зынёа зегь шицъымёыц макьана илша6ъаша кыр шыйоу агъра щиргоит апоет. Ажъеинраала хыркъшоуп а8хьаю гъыярак изынзы-жьуа гъы0гага бжьыла, зычщара дууз ахацъа рашъа ажъа6ъа рыла4

уа, ищъала, ищъала макьана,А0ла 8сирири, 8сийъана!

ма3к иадамхаргьы, хаз 3ыдала ахцъажъара а0ахуп апоет ибзиаба-ратъ лирикеи ажълар р=а8ыцтъ поезиеи реизыйаазашьеи реи=цаареи аз7аара. Б. Шьын6ъба ир=иам0а=ы абзиабаратъ лирика иааннакыло а0ы8, а8суа лирика а=иара, аизща-зыяьара аганахьала, уи хаз жанрк ащасаб ала аин0ъылареи ашьа6ъгылареи аз7аара=ы иа7анакуа рацъ-оуп. Баграт Шьын6ъба иоуп а8суа поезиа=ы зегь ра8хьа гъаартыла, цъанырра ц6ьа згым жъеи=каала, жъа8шёала абзиабара ашъа азыз-щъаз. ра8хьаёатъи и6ъы8шра иадщъалаз иажъеинраала6ъа («*щъыз-бак лахь», «коф0а шкъакъа» уб.и7.9 инадыркны а7ыхътъантъи ашы6ъс6ъа рыла иа8и7аз алирикатъ жъеинраала6ъа («Иауит а6ъа кыд7ъаны», «Ахьёыртъра», «Ийалази, нас, иараби», «*а7еи6ъа7ъа къачала», «раида гъышьа, сщъоит», «Амра 8хозар ишащъшащъуа», «А8суа 8щъызба коф0а шкъакъа» уб.и7.9 рйынёа агъра щдырго-ит апоет ир=иара=ы апоезиа ари ажанр а0ы8 3ыда шааннакыло Б. Шьын6ъба ар0 иа87ам0а6ъа рлирикатъ фырха7а ицъанырра хию-аёом, игъы и0оу аахтны ищъоит, арайа ийаёам алак-юакра, гоу-гоу ацъажъара. хыхь щазлацъажъаз апоет иажъеинраала6ъа р=ы еи8ш, абзиабара иазку июым0а6ъа р=гьы иащ8ылоит ажълар ртрадициатъ (р=а8ыцтъ9 фольклор иахыл7шь0ра6ъоу асахьеи=каашьеи, аформу-ла6ъеи, амотив6ъеи.

Б. Шьын6ъба ибзиабаратъ лирикеи жълар рпоезиеи еиуазтъуа – рыюбагьы р=ы ийаёам а6ъы8сычщара, аха=сахьа6ъа конкрет6ъоуп, афырхацъагьы ирыцътъымуп агъкащара. Абзиабара – ари =ароуп, гъыяра дууп, гъаартыла еицъажъароуп, цъанырра ц6ьоуп. Щъара-да, Б. Шьын6ъба ибзиабаратъ лирика ианы8шит адунеи амила06ъа рклассикатъ литература а8ышъагьы. дарбан поетдузаалак иара иа8-

хьа ийаз айазацъа р8ышъа ихы иаирхъоит, иныруеит, уи а8ышъеи иара ийыбаюи анеицылалак, ииуеит и3ыдоу, даэа поетк инапкым0а иаламюашьо алирика иаша7ъйьа.

Ишдыру еи8ш, Баграт Шьын6ъба ир=иам0а зегь аанкыланы щахъа8-шуазар, абзиабаратъ лирика иа7анакуа мыцхъгьы ыйаёам, аха а8суа профессионалтъ поезиазы =ыцаартыроуп. Апоет а8суа поезиа=ы амюа азааиртит абзиабаратъ лирика, ашь0ахь уи иа7агылаз а=ар и7егь еихарщаит ари ажанр.

Ахы ш8еики апоет абри атема ир=иарамюа =ыц дананылоз аам0аз1 1936 шы6ъсазы абзиабара атемала июыз ажъеинраала иахьёи7еит «Ашъа». Аюым0а даэа хьёык аи0аргьы йалон, аха макьана уи афоль-клортъ стихиа аэайъыгара ицъыуадаюуп. Илирикатъ персонажгьы абзиабара илызцъыр7ыз амца шлыцрана7аз атъоуп илщъо, иаахтны лцъанырра ахтра дацъы8хашьоит (иащщъап, ажълар ражъар=иара=ы, рашъар=иара=ы ацъанырра уи айара а0ы8 амам, аха=сахьа аар8шы-шьас, ча8ашьас иамоугьы адъахьтъи а0еи08ши ахныйъгашьеи рса-хьа0ыхроуп9. А8щъызба лцъанырра ашъа иамалдеит (ашъаны иущъ-ар йалоит, уи зегьы ирзеи8шуп, 8хашьараёам9.

Ари ажъеинраала асиужет адунеи алирика=ы на5ьнатъ аахыс апо-етцъа аёъырюы рхы иадырхъахьеит4 0ы8щак р8ызбак дылгъа8хеит, аха иара игъы даэаёъы илы0йъеит. Ари асхемала ишюу юашьаёом Б. Шьын6ъба иажъеинраалагьы («Ашъа»9, аха уи илирикатъ фырхацъа рха=сахьа6ъа амила0тъ цъа рыйъни7еит, ацхыраара из0азгьы а8суа фольклор асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа роуп щщъар ауеит4

мра ла8шыла адунеи гъыряьоит,с8ен5ьыр иадшылт ашъахъа.Шъ0ышла июычаз сбащча =ыхеит,уааишьа збоит щъа с8ен5ьыр снахеит,Анайъ хы7уан еи7ыхъхъа.

Щаш0а а7ыхъа са усымдыри,Алар5ь къаруан имцаха.уйамч йьашьеи, ххьа къадыри,х0ар8а шкъакъеи, ужъюахыри, рыла умюашьеит, сгъаца8ха!

40 41

Ажъеинраала асинтаксис, алексика, аперсонаж исахьа0ыхшьа (адъ-ахьтъи и0еи08ш, има0ъа, иэы акъаршьа9 – зегьы жълар рашъа арсе-нал иа7каруп, иеиуоуп.

Апоет абзиабара иазикыз ажъеинраала6ъа ряьырак 5ьабаада уаюы ирхикаауеит ажълар рашъа ацъа, иащщъап, «коф0а шкъакъа» (19389, «Ахьёыртъра» (19569, «*а7еи6ъа7ъа :ъачала» (19609, уб.и7. Ар0 ажъеинраала6ъа рых8агьы ажълар рлаф ашъа, ачамгъыр а=ы инеимда-ааимда иадырщъоит, ашъа6ъа рформала июуп (актъи а=ы адиалог ыйамзаргьы, ар8ызба игъа8хаз, коф0а шкъакъа зшъу, персо-наж7ас ажъеинраала=ы лыйазаара сиужетла иаз8хьагъа0оуп («Бара бакъзар, игъаран7ъаз, исщъо аабырща»9.

«коф0а шъкъакъа» иазкны игъаанагара жълар рашъа, ражъа ша-нырыз, иша7кару азгъа0о с. зыхъба июуеит4 «Баграт Шьын6ъба ир=иам0а аетап6ъа зегьы р=ы афольклор яъяъала иан8ышит, 8сыс иахоуп щщъоит уи иалацъажъалак зегьы щаиц=акны… Ари, хым8ада, ииашоу хшыю7акуп, ада зщъаз7ам ауп… Афольклор аны8шуеит щъа ащъара мацара=гьы щанаангыла, уи акгьы аанагаёом. Аус злоу иша-ны8шыз щзеилкаауазар ауп».17

Изакъызаалак 5ьара 8с0азааратъ =ы7гак амамкъа аюым0а зиу-ам… Арайа эы7гас ийалаз, ла8ш7ашъара щасабла иниасыз, акоф0а шкъакъа зшъыз а0ы8ща 8шёа лха=сахьа акъхоит. Автор ишищъо еи8ш, ари ажъеинраала а87ара=ы ихы иаирхъоит ажълар рашъа иацу ате6ст ахъ0ак4

уа, бара, уа инеиуа,коф0а шкъакъа зшъу,Арахь баа8шишь, хаир бымбеитИрщъо бмащауеи.

Ажъеинраала аи=артъышьа, ацашьа, ажъа6ъа зегьы ажълар рашъа ауп хы7хыр0ас ироуз. Ашъа амелодиагьы ажълар роуп иа8ыз7аз. Абри ажъеинраалеи егьыр0 ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа хы7хыр0ас изауз дрылацъажъо июуеит апоет4 «хыхь зыёбахъ щамаз ашъа6ъа раас0а хазшъа игылоуп «коф0а шкъакъа». Ииаша7ъйьаны уи еи8ш ашъа ажълар иа8ыр7еит.

Абар уи иацырщъоз ажъа6ъагьы4

О, бара, уа инеиуа,коф0а шкъакъа зшъу,Арахь баа8шишь, хаир бымбеитИрщъо бмащауеи1!

Ари астрофа иахыганы даэак рщъо смащаит сара санахьёа. 1937 шы6ъсазы уи ажълар рашъа амотив ала, даэак ала иащщъозар, уи ажъеинраала ашъага и0агёаны, цъащъа6ъакгьы 5ьара-5ьара схы иар-хъаны ахьё иамазгьы ахымхкъа изюит алирикатъ жъеинраала «ко-ф0а шкъакъа».

Ари ажъеинраала анылеит апоет ра8хьаёатъи иажъеинраала6ъа ре-изга, 1938 шы6ъсазы и0ы7ыз «А8хьатъи ашъа6ъа». Автор излеищъо ала ари ажъеинраала иацрихыр акъхеит х-строфак. уи зыхйьаз атъы далацъажъо апоет июуеит4 «Исгъалашъоит, ийалазеи щъа аз7аара аныйас7а4 «Изахьёузеи, «Бара бакъзар игъаран7ъаз1» уажътъи аа-м0аз дызус0ада игъаран7ъан иубаз!» – щъа инас=адырхьит. саргьы уа сэааныскылар акъхеит. уи ашь0ахь такъы аам0а 7хьаны ишьа6ъ-сыргылеит иацрыхыз ах-строфакгьы.

Ишакъхалак ажъеинраала 0ы7ит, =ырщъала из7азгьы рацъахеит. дук мыр7ыкъа исащауа салагеит, сара сцъащъа6ъа жълар рашъа иа-ла7аны, иара ус ашъала, ма агитара, ма ачамгъыр иан7аны ирщъауа. Иуадаюёам ари маёас иа7оу аилкаара. Акы, сара сцъащъа6ъа, еи0ас-щъахуеит, жълар рашъа ашъагаа и0агёаны ийа7ан, юбагьы – «О, бара, уа инеиуа!» – щъа а8щъызба лы6ъ=ыз0ыз ар8ыс игъ0ыха6ъа цъырна-гартъ ийазар акъхарын уи ажъеинраала. Ажъа6ъа «Амща5ьыраа рга-ра ашъеи», «Шьардаам0еи», амузыка а8ыз7аз Иван лакрба иакъ-ыз0гьы, «коф0а шкъакъа» амузыка, ахы инаркны а7ыхъанёа ажълар иртъуп, аха атекст1 Ажъеинраала жълар ргъы иа6ъшъаны ашъаны ирщъо ийалазар, уи бзиами» - щъа июуеит апоет «Амща5ьыраа ргара ашъа», «Шьардаам0а», «коф0а шкъакъа» рзы ажъа6ъак», щъа – апо-ет ажурналист ии0аз аинтервиу а=ы.

Арайа а0ы8 амоуп ажълар рашъеи апоезиеи реи=цаара афакт, аз7а-ара. Аха шамахамзар, ажълар рашъа ар=иаюы июым0а6ъа р=ы аныр-ра йана7оз0гьы, иара ищамоу афакт иащъо даэакала ахы аанар8шит. Айыбаю ду злаз апоет иажъа6ъа жълар рашъа иаднакылартъ айа-ра рйазара халт, щъаа рыбжьамкъа иеилаёюеит. Баграт Шьын6ъба иажъеинраала6ъа а8суа композиторцъа рашъа6ъа р=ы кыр5ьара

42 43

рхы иадырхъахьеит. ур0гьы ажълар ргъы иахъаны ирщъоит, жълар ирашъа6ъан изхъа8шуагьы ма3ёам. уи иащъо апоет иажъеинраала-6ъеи ажълар рбызшъеи рашъеи реизааигъара акъхоит.

Б. Шьын6ъба ир=иареи ажълар рашъеи реи=цаара, 3ыдала «коф0а шкъакъа» аира иазкны еи0ах игъаанагара ищъоит истатиа «Ажъеи ашъеи еилаёюароуп» а=гьы.

Апоет июуеит4 «Исщъарц ис0аху, афольклор хк6ъа реизгара сеилаща-ны снапы асыркызар, схатъ р=иам0а айынгьы уи ихархъага дуны ис-зыйалазар, ари машъырым, аханатъ жълар рдоущатъ беиара азыщъа исылааёаз абзиабара иабзоуроуп».18

Ажълар рашъа Б. Шьын6ъба ир=иара агъамч иазнарщаит, иар7аулт ицъалашъара6ъеи ихъыцра6ъеи, итематика ар0бааит, аха=сахьа6ъа еилыхха раар8шра=ы ицхыраагёа духеит. уи иара апоет кыр5ьа-ра дазаа0гыланы далацъажъахьеит. Ар0 зегьы апоет ир=иара айаз-шьа6ъа 0ыз7аауа изы кыр имюа6ъ7агоуп, автор ир=иаратъ дунеи а07аара=ы ацхыраара ду йана7оит.

Абрайа щазлацъажъо апоет иажъеинраала «коф0а шкъакъа» али-рикатъ ха=сахьа апоет и8с0азаара=ы а0ы8 лаша ааннакылт, уи лха=сахьа най-найтъи ир=иара=гьы кырынтъ игъалаиршъоит. уи азы акъхоит апоет изищъазгьы4 «…сыбжьы зы6ъсыргаз, аха зынза7ъык-гьы сара исызхьам8шыз коф0а шкъакъа сгъа=ы иаанлыжьит ахаан сара сзы 8сра-ёра з6ъым аха=сахьа. зны-зынлагьы иара сазхьамщъыр амуа с0анаргылт.

уахык 7хыбжьон 8хыёла са8хьа даацъыр7ит уи коф0а шкъакъа, аха ажъак ласщъаанёа адыд сар=ыхеит. уи а8хыё иазыскит ажъеинра-ала «И0абуп адыд!» хараёа Италиа, Флоренциа а6ала6ь а=ы юа8хьа сыла8ш ды7ашъоит коф0а шкъакъа, аха ишыйалац, дсызхьам8шит, дны7аща дцеит. убри ала8ш7ашъара иахыл=иааит сажъеинраала «А8суа 8щъызба, коф0а шкъакъа». уажъ ааигъа даэа зныкгьы саз-хьащъит уи аха=сахьа, изюит ажъеинраала «Юа8хьа коф0а шкъакъа». Абри аюым0ала, издыруада наёаёа щаи8ыр7зар уи маёа-маёа исы-шь0оу аха=сахьеи сареи».19

Ари апоет иажъеинраала игъаанагареи игъ0ак6ъеи рзы шьарда има0ъахъуп автор ир=иара а8сихологиа иазхьа8шуа рзы. уи ища-нащъо рацъоуп ир=иаратъ дунеи а0баара, аилкаара аус азы.

Ажълар рашъа акомпозициа, аформа а7ыхътъантъи, хыхь щзых-цъажъаз аю-жъеинраалак р=ы лаб=аба а0ы8 аиуит4 адиалог, ахыркъ-

шашьа, алаф ущъа – зегьы ишьа6ъдыряъяъоит Б. Шьын6ъба ар0 иажъеинраала6ъа ажълар рыбзиабаратъ ашъа6ъа-ахьёыртъра6ъа шракъу шьа0ас ироуз.

Ар0 а8шь-жъеинраалакгьы ашъа иазааигъоу рформеи, иласу, еихышъ-ашъа ицо рцъащъа6ъеи, рбызшъа ц6ьеи ирыбзоураны иахьагьы ажъла-ри ашъащъаратъ ансамбль6ъеи гъахъа дус ийа7аны инарыгёоит.

Баграт Шьын6ъба ийыбаю иаща-иаща ишъыцы8хьаёа аэа8сахуан ажълар ражъар=иара иазнеишьа. ра8хьатъи иажъеинраала6ъа р=ы афольклор асиужет, амотив, аформа иаща а8ыжъара амаз0гьы, най-най уи акапан иаща има3хоит илирика=ы. уи ахархъашьагьы аэа8-сахуеит. Щъара а0ахым, апоет ир=иам0а6ъа р=ы а7ыхътъанынёа ихы иаирхъоит афольклор асахьаркыратъ лшара6ъа, аха арайа а8ыжъа-ра змоу апоет индивидуалтъ р=иара ауп.

Апоет ажълар ражъар=иара дшазыйоу бзианы ищъоит хыхь кы-рынтъ щзызхьа8шыз истатиа «Ашы6ъс6ъа рышь0а=ы»4 «Апоет ийа-зара, ма амила0 поезиа а3ыда йазшьа, мамзаргьы абызшъа абеиара ущъа и7егьгьы аз7аара6ъа ианрылацъажъо, сара сгъанала даараёа акра7анакуа ийоуп ин0кааны ахатъы фольклор адырра»…

А7ла дацда изгылома, адацгьы зыряьацаша ахьыйам иалшозеи1 дарбан шъйъыююзаалакгьы, аёъы еищаны егьи еи7аны, иахьцалакгьы 5ьара акала ир=иам0а ианым8шыр залшом ажълар р=а8ыцтъ щъам0а. Ийам, ийам шущъо, 5ьара ахы аацъы7намырщъщъар йалаёом.

Иаща и7аулахоит апоет июым0а6ъа р7акы, рформа6ъа ихы иа-ирхъогьы реи8шымра рацъахоит. Аха уи даэа з7аароуп, уи най щалацъажъоит.

ус анакъха, еи0ащщъап апоет ир=иара=ы ес6ьынгьы ихы ишаирхъоз афольклортъ формула6ъа, амотив6ъа,асимвол6ъа, иара убас жълар ражъар=иара апоетика,асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа, ажъа8йа6ъа. +ыр8штъыс иаащгар йалоит ажъеинраала6ъа4 «Ае7ъа6ъа еи8ш-ны и8хашам…» (19369, «)акъажъык дыйан…» (19429, «Апартизан» (19429, «раида гъышьа сщъоит» (19689, «Амра иаблыз асакара…» (19699 убас егьыр0гьы.

Апоет илирика=ы еищарак ихы иаирхъеит ажълар рашъа6ъа рахьтъ ю-жанрк рформеи рпоетикеи. Актъи – ахьёыртъра6ъа рформа, еи-щаракгьы абзиабара иазку алирикатъ жъеинраала6ъа р=ы; аюбатъи – афырха7аратъ ашъа аформеи апоетикеи илира-епикатъ жъеинра-ала6ъа р=ы «Ахра ашъа», В. Щаразиа изку ажъеинраала6ъа рцикл, «Апартизан» уб.и7.

44 45

Баграт Шьын6ъба ес6ьынгьы даз=лымщан ижълар рбызшъа. Абыз-шъа аганахьала ийаи7о а8шаара6ъа рыбзоурала есымша иазщауан ийазара, уи иарбеиеит, еи=накааит июым0а6ъа 7акылеи формалеи. Апоет июуеит хыхь иащарбахьоу астатиа=ы4 «Ари аус сыз=ыз иснар-беит (ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа реизгареи аус рыдулареи. – В. А.9 апоезиа ахы7хыр0а аёыхь, исна0еит наунагёа жълар ражъа абзиаба-ра, избеит ажълар р=ы и0ы7уа ажъа зайа амч амоу, сазааигъанатъит уи зласахьарку амаёа».

Абар0 амаёа6ъа4 а8с0азаара аган рацъа иагъыла8шны абара, ажъ-лар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа калам 8ын7ала, цъащъа-цъащъала реидыйъ-шъалара, реизгара, акьы8хь разырхиара, р0ыжьра, жълар ражъа ес-нагьгьы а07аара, аус адулара «н7ъашьа змам» ижълар рбызшъа ае-стетикатъ лшара6ъа рыла июым0а6ъа рырбеиара роуп апоет жълары зегьы дырпоет дуны, дыр=ахъщъаюны дйаз7аз.

АБАллАдА:ъА

Б. Шьын6ъба илирикатъ жъеинраала6ъа реизга «А8хьатъи ашъа6ъа» (19389 ан0ижь ашь0ахь дрыз-хьа8шуеит, иэ8ишъоит инеи7ыху аепикатъ 87ам0а6ъа ра87ара=гьы.

Ищаюсыз ашъышы6ъса 40-тъи ашы6ъс6ъа рзы апо-ет иа8и7еит абаллада6ъа4 «Асаби», «Гъында-8шёа», «А=ырпын», «ри7а», «Юы5ьа аишьцъа». Б. Шьын6ъба ир=иам0а6ъа, 3ыдала абаллада6ъа дрылацъажъо мушь-ни лашъриа ииашаны иазгъеи0еит4 «Два последних про-изведения («А=ырпын», «ри7а». – В. А.) по многим при-знакам трудно отнести к жанру баллады: сложный сюжет, наличие отступлений, развернутые пейзажи, разнообразие

размеров – все это нарушает традиционное представление о балладе. Это скорее небольшие поэмы, написанные на сюжеты народных легенд».20

Апоет иа87ам0а6ъа ры07ааюы ишазгъеи0аз еи8ш, ар0 аюым0а6ъа шьа=а =ыц6ъан, 8ышъаран автор изы най-най, иаща инеи7ыху ае-пикатъ 87ам0а6ъа ра87арахьы аиасразы. м. лашъриа ишазгъеи0о еи8ш, Б. Шьын6ъба ибаллада6ъа шьа0ас ирымоу жълар иа8ыр7аз алегенда6ъа роуп, арайа иащ8ыло жълар ражъар=иара иахыл7шь0-роу аха=сахьа6ъа роуп4 ахьчаю, аэыбяайаза-аизарауаю, Гъында-8шёа – нар0аа репос аха=сахьа. Аха ар0 аюым0а6ъа ирны8шит Баграт Шьын6ъба ир=иара=ы иа8хьайа р=иаюык иащасаб ала аизщара амюа дшану, уи и0шъоу афольклортъ жанр6ъа рылшара6ъа р=ы дааным-гылакъа, ур0 рыр0баара иэазишъоит. Ар0 абаллада6ъа жанрк аща-саб ала айазшьазы июуеит м. лашъриа4 «Эти баллады, в жанровом смысле, стоят где-то посредине между эпическими поэмами Когониа и поздними полотнами самого Шинкуба, в которых освоение народного творчества происходит на совершенно иной основе…».21 Апоет ийаза-ра аизщара аган ахь ала м. лашъриа игъаанагара иашоуп, щъарада. Арайа ма3к иадамхаргьы иазхьа8штъуп ар0 абаллада6ъа щъа апоет изыхьёи7аз ржанртъ 3ыдара6ъа. Баллада6ъоу ур0, ма даэа жанрк ай-азшьа6ъа иаща ирнубаалартъ ийоу1

Абаллада фолькортъ жанрк ащасаб ала иахьиз Провансаль (иахьа Францызтъыла иа7анакуеит9 ауп, ра8хьаёа. Абжьаратъи ашъы-шы6ъса6ъа рзы ари ажанр иеиднакылон жанртъ хыл7шь0рала еиза-

46 47

аигъам, еиуеи8шым, аха ажълар рашъа6ъа рсиужет змаз ащъам0а6ъа-ашъа6ъа. ра8хьаёа иара иа7анакуаз абзиабара иазкыз акъашаратъ ашъа6ъа, арефрен зцыз ракъын. Xlll-XlV ашъышы6ъса6ъа рзы уи =иеит Италиагьы. Аха уи ашъа иацры7уеит арефрени, акъашареи (данте, Петрарка9. Иара убас ари ажанр =иоит Франциа ащъын06ар-ра ащ0ынра=ы, аха уи уайа щъаак аэ0анагёоит4 уи ишь0нахуеит уаа-нёа иара иатъымыз аформа (х8а-х8а цъащъа ийоу астрофа, изызку аха=сахьа афырха7а изырхоу, арефрен 3ыда9. Ара иа0ахын щъаак зыэ0азыгёоз 8сахра зымуа апоезиатъ техника. XVl ашъышы6ъсазы афранцыз баллада аныёаауеит.

Англиеи Шотландиеи иащ8ыло абаллада аформак, даэа 7акык шь0нахт4 арайатъи ажълар рщъам0а абаллада асиужет змоу, афыр-хацъа ирызку, арефрен зцу ашъоуп. уи ашъа зызку, ийалахьоу а0оу-рыхтъ ажъабжь6ъеи, алегенда аформа зма6ъоуи роуп.

Ари ажанр инеи7ыхны и=иоит, авторцъа ёъырюы азхьа8шуеит. XVlll ашъышы6ъсазы европа атъыла6ъа кыр р=ы ажълар рашъа ёъы-рюы апоетцъа рыр=иарамюа=ы има3ым а0ы8 ааныркылоит. най-най ари ажанр иащагьы аэеи7нахуеит. уи иазхьа8шуеит4 Вальтер скот, Биорнс (Англиа-Шотландиа9; анемец поетцъа4 Шиллер, Щоете, Щаи-не; аурыс поетцъа4 Жуковски, Пушкин, лермонтов. Аха арайа ари ажанр ишь0нахт («аэарыц6ьеит»9 даэа 3ыдара6ъакгьы4 асиужет а0о-урых ах0ыс анаюсангьы ма афырха7ара, ма алахьеи6ъ7ара зны8шуа ажълар рашъа шьа0ас иоуит. уимоу, аирониа, атрагизм (ауаю и0аха-ра9 айазшьа анышь0нахуагьы ыйоуп.

Асовет литература=гьы ари ажанр иазхьа8шыз апоетцъа ма3ёам, иащщъап, аурыс литература=ы4 н. тихонов, е. Багрицки, к. симонов уб. и7.

Иааркьа=ны иащщъозар, иахьазы абаллада алиро-епикатъ жанр иа7анакуа афольклори, амузыкеи, апоезиеи р=ы иащ8ыло, инеи7ыху сиужетла еи=каау, аромантикатъ цъа зыйъну 87ам0оуп.

хыхь иеи6ъща8хьаёаз апоетцъа периодк ишатъымгьы, рбаллада6ъа рыйны еищараёак изызхьа8шуаз алакъ-мифологиатъи а0оурыхтъи тема6ъа роуп. Щъара а0ахума, абаллада а=иарамюа=ы ийан аам0а иа-шьашъалаз ар=иаратъ =ыцалагалара6ъагьы.

А8суа литература=ы абаллада иа7анакуа, ма жанрла уи иазааигъоу, ар=иам0а6ъа щ8ылоит имыцхъцъамкъа. ур0 иреиуоуп Б. Шьын6ъ-ба ибаллада6ъа4 «Асаби», «Гъында 8шёа», «А=ырпын», «ри7а»,

«Абнатъ баллада»; Вл. Ан6ъаб июым0а6ъа «Гъында», «А8хьарца», «Ашъуа ие7ъа», «Ан лзы абаллада»; Ан. А5ьын5ьал ибаллада «Ине-иуеит юы5ьа»; :ь. Агъмаа ибаллада «А=ырпын».

Ажъакала, Б. Шьын6ъба ибаллада6ъа ирны8шит адунеи асахьар-кыратъ литература6ъа р8ышъа ахы8ша, ур0 зегьы, ра8хьаёа иргыла-ны шьа0ас ирымоу ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа-ашъа6ъа роуп.

Абаллада а0оурых аам0ала аформеи а7аки рганахь ала, аэша8саху-аз еи8ш авторцъагьы дара рыр=иара апринцип6ъа рыла рхы иадыр-хъон. убри азын ауп абаллада а07аара=ы изызку аформа, асиужет, аи=артъышьа ущъа – асахьаркыратъ еи=каара аганахь ала а07ааюцъа изрымоу еиуеи8шым агъаанагара6ъа. уи зыхйьо иара абаллада, жанрк ащасаб ала, изнысыз амюеи формалеи 7акылеи а8сахра6ъа иаиуз акъхоит.

убри азы акъхоит Баграт Шьын6ъба абаллада6ъа щъа зыхьё7аны иеидикылаз, иа8и7аз асахьаркыратъ юым0а6ъа хьащъа-8ащъада фор-малеи 7акылеи жанрк иа7анакуеит щъа ащъара зыуадаюугьы.

Аха ус иага ийазаргьы, ажълар рашъа – абаллада 0оурыхла изнысыз аэы8сахра6ъа иоуз рыла щахъа8шуазар, апоет ар0 щзыхцъажъараны щайоу июым0а6ъа абаллада6ъа щъа ахьрыхьёи7аз азы ажанр а3ыда-ра дацъхьа7ит щазщъом, и0ыз7аауа рыйнытъ гъынамёара зыйалаёом, э8ныщъа узи0ом.

Апоет ра8хьаёа акъны ари ажанр дазхьа8шит 1940 шы6ъсазы. убри ашы6ъсаны Б. Шьын6ъба иа8и7еит абаллада «Асаби». Апоет ир=иара айазшьеи р=иаюык иащасаб ала иеизщареи азгъащ0озар ари машъырша6ъ ийамлаёеит. убри аам0азы ауп, айыба-ёыба зхызгаз апоет иажъеинраала ду «Амща5ьыраа ргара ашъагьы» ана8и7аз. А8суа жълар насы8ла рпатриархалтъ 8с0азаара иалиааз, дышхъы3ё-аз жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа, ржъытъ ажъабжь6ъа, рашъа6ъа хкы рацъала иара иащауаз, дызлиааз анхаюыжълар ры8с0азаара бла7а-рыла избар0ахаз, за8хьайа ипоетхараны ийаз изы ари хъы змаёамыз школахеит. Ишазгъащ0ахьоу еи8ш, ра8хьаёа жълар рашъа6ъа а6ьаад ахь аиагарала зыр=иара ахы зкыз, даныюеидас, ихатъы р=иам0а6ъа ра87ара=ы ур0 ряьажъюахеит апоет изы. уи ашь0ахь, а7ара ду дал-ганы :ар0 аспирантура дан0ала, ила8шщъаа аэар0бааит, а0оурыхтъ юым0а6ъеи архивтъ материал6ъеи р=ы ибо далагеит ижълар знысыз а0оурыхтъ мюа ахьан0ара6ъа, ижълар ирхыргаз агъайра6ъа, рйыба-ёыбара6ъа, трагедиала и0ъыз рых0ыс мюа. Ар0 зегьы идыр0бааит

48 49

апоет ир=иаратъ интерес6ъа, жанрла, идеиала и7аулахеит, хы8хьаё-арала и0баахеит дзыз=лымщахаз атематикеи аидеиа6ъеи.

А8сны а0оурыхи а8суаа рмила0 айазшьа6ъеи ры07аара азин анры-мамыз аам0азы, Б. Шьын6ъба :ар0 ихигаз и7арашы6ъс6ъа дыррала игъыл0ъааит, 7арауаюык, ажъар=иаюык иащасаб алагьы изщаит, де-ин0ъылт. Абар06ъа рышь0ахь ауп Б. Шьын6ъба июым0а6ъа р=ы атра-гизм зны8шыз анота6ъагьы анцъыр7ыз («Амща5ьыраа ргара ашъа», «Ахъра ашъа», «ри7а», «Юы5ьа аишьцъа», «А=ырпын» уб.и7.9.

Апоет зегь ра8хьа иа8и7аз абаллада «Асаби» июит 1940 шы6ъсазы. убасйан ауп июыза Баё Бигъаа, аспирантура иц0аз, и0оурыхтъ мате-риал6ъа р=ы иибаз, а8суа мчыла зы8садгьыл иахырцаз, мшынгъы-ла )ыр6ътъылайа амюа и6ъыз ирхыргаз агъайра6ъа зщъоз дана8хьа, издыр7ысыз ахъыцра хьан0а6ъа ианырхыл7ыз «Амща5ьыраа ргара ашъагьы».

Абаллада «Асаби» а7акы щхьанар8шуеит алахьын7а иадщъалоу а8суа миф6ъа ржанр ахь. Алахьын7а хыр8ашьа шамам атъы зщъо асиужет6ъа ма3ёам иахьагьы а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы. Шъйъыла ишь0ых6ъоугьы рхы8хьаёара ма3ёам.22

Арайа иаащгап =ыр8штъы щасабла 1971 шы6ъсазы ианыс7аз амиф. уи ищъеит кътол а6ы0ан инхо Шьо0а %ьалаяониа. усйан ихы7уан 44 шы6ъса. Аинформатор ажъабжь абас далагеит4 «Алахьын7а зшо ашацъа роуп. убри иазкны жъабжьк абыргцъа рыйнытъ санхъы3ыз исащаит, иузеи0асщъоит.

дыйан 3къынак. *щъыс дааигартъ айара и6ъра неихьан. зны ны-йъара дшыйаз, ахълара анихьёа, 6ы0ак а=ы, шьоук р=ы дымюахы7ит. Ауха данышь0ала, ацъара иэазикуан еи8ш, ашацъа ааин, ахъыблы ины6ътъеит – уаха абар0 а8шъмацъа ир0оу динасы8хааит =ыц иины игароу ахъы3ы, - рщъан, ицеит.

Ари защаз аха7а игъам8хеит, уащама, ашацъа ирщъаз. Ари илызщаа-нёа и8шуада, ищъан дюагылан, иэааилеищъан, ийама аа08ааны, агара игараз ахъы3ы иналыяришьын, дцеит, дыбналт

Ари а3къын дыйоуп. Жъабайа шы6ъса 7ит, жъохъ шы6ъса 7ит. ус дыйоуп, насы8ла деи6ъшъом. Аам0агьы кыр 7ит, иаргьы иар8ысра бзиа днахыщъщъоны, еизара дук а=ы 0ы8щак дибеит. дищъеит, дааиге-ит, дманшъалахеит 0аацъала ари ауаю. *ы0к аам0агьы набжьысзар акъхап, ар0 еишьцылахьан. уахык зны, абри аха7а и8щъыс лцацха ашъахс0а шаныз ибеит.

– Ари ашъахс0а ибну иаанагои1 – щъа длаз7ааит.

– уи закъи умбо, – лщъеит, – сёыйны агара сангараз, аэны 3къы-нак с0аацъа дрысасзаап. Ауха дюагылан, айама насяыршьны дцаза-ап. Аха сы8сраны сыйамзаарын, ахъшътъыюцъа сеи6ъдырхеит. Ари аха7а идырт и8щъыс илныз ашъахс0а иара ийама а0ы8 шакъыз, аха иаулеищъахуаз.

Изхысщъаауа, ауаюы ашацъа илахь ианыр7аз дзахы8аёом. умбо, ани ахъы3ы дысшьит щъа дылхы7ны дцеит, аха дым8сёеит. Ашацъа иа6ъыр7аз йалеит» (схатъ архив – В. А. 9.

Б. Шьын6ъба ибаллада=ы ийаёам алахьын7а иазку амиф аидеиа. уи моу, асиужетгьы уахьынтъ иаагаёам. Арайа апоет иааигаз ах0ыс а8с0азаара=ы а0ы8 зауыр алшоз фа6торуп. Афольклор, мамзаргьы амиф адунеи ахь зынёаскгьы ийаёамшъа иащбоит. Аха ажанр аганахь ала ари аюым0а абаллада ащъаа6ъа ир0агёоуп формалагьы 7акыла-гьы. ус анакъха, жълар рашъа – абаллада иахыл7шь0роуп 0оурыхла ари апоет иоригиналтъ 87ам0агьы.

Арайа а0ы8 амоуп а7ыхътъантъи аам0азы абаллада авторцъа рю-ым0а6ъа р=ы а0ы8 зауз аирониагьы. Автор «Асаби» а=ы зха=сахьа ааир8шуа ауаюы 0еи08шлагьы гъа0алагьы акы згым иоуп. Аха ма3к а8хьаю гъюарак ии0оит абри абысйак деи=кааны, акы згым иакъны дзааир8шуазеи щъа. Автор абаллада ахы икуеит абас4

Эыуаю ха7ак дкъаша-къашоБна дук агъ0аныднеиуан. Амза лаша-лашоИюагылт и0ъны.

х0ар8а-р6ьа6ьа ачыхъ ыргьало,Иарак изшаёан,Иащъа хъыш ду наидщало,раёныла ихюаёан.

Иххьа къадыр айъына6ъаИа7ъоушъа и8хауан.Иэеи6ъа щарак аэим0акъа*агьа иэырбауан.

Абаллада аха=сахьа иащгъаланаршъоит а8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рдунеи, ур0 рфырхацъа дызлареи8шым щъа

50 51

егьщбаёом ари абаллада=ы ийоу ауаю ха7а (и8шра-исахьа, има0ъа-июы0ъа, иаб5ьар, иэыкъаша9. Аха=сахьа аи=каара=ы апоет ихы иа-ирхъо асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа зегьы а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рарсенал иеиуоуп, ищараку стильла еибаркуп. Аха абрайа а8хьаю гъыюбарак изцъырызго 3ыдара хъы3ык ыйоуп. зегь рыла иеи=каау, иеибы0оу аха7а ма3к ихьысщара щзырбо цъащъак алеи7е-ит апоет ибаллада=ы4 «Иащъа хъыш ду наидщало, раёныла ихюаёан». «Иащъа наидщало» щъа ашъа а87ацъа иззырщъоз, уи аныйъгара ма3к иза0ъамыз иакъын, уи хыччаран, иагьирониан. Баграт Шьын6ъба зегь рыла ишьахъу (формалагьы, 7акылагьы9 ибаллада=ы ихы иаир-хъеит ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа р=ы а0ы8 змоу асахьаркыратъ маана – ауаюы мыцхъы ищаракра, мыцхъы иларйъразы. уи а8хьаю ибар0ахоит аюым0а инагёа-аагёаны дана8хьалак.

Абаллада а7акы иааркьа=ны абас ийоуп4 эыуаю ха7ак бнала дыш-неиуаз, хъы3ык ибжьы иащаит. Абжьы ахьгаз даннеи, сабиак дибеит, ахшцъа ихьыкъкъа, «ибырфын хахъ амза ала8хо…». Ари деигъыря-ьеит аэыуаю, «даашь0икъыцъааит, дизгъайуазшъа, машъырла дзыни-аз». зымюахь иццакуаз аэыуаю ахъы3ы ашъюа агъаюара дын0аршъны имюахь дцоит. Аха уи а8хьа абаллада афырха7а ищъоит4

схынщъыр, унаган са саннаёеиулыс0ап ааёатъыс.уаанёа иухыз Ажъеи8шьаа дурыла8ш хаа нцъа7ас,уагьзахы8ом иузыхъшьадуусгьы лахьын7ас.

Юаха-юымш ачара=ы ифон, ижъуан. зынгьы дэыжъланы дэырбон. Иэыбяайазара да7аэырбо аэы ирхъмаруан а5ьар р=ы.

Ахымш рыэны эыла деикъа8хо, и6ьаф йа7аны даадгылт ашъ-юа гъаюа. хашъалахъыс исоуз даа0ызгап щъа д0а8шызар, ахъы3ы ды8с-хьан.

Алашьцара уи даларшъынИбла6ъа цахьан,Ибырфын хахъ ашьа алашын,Ама0 дырфахьан.

Ауаюы ашацъа илахь ианыр7аз хыр8ашьа амам щъа иры8хьаёон ажъытъан, амиф аам0азы, ауаатъыюса ра8хьаёатъи реилазаараан (урысшъала – первобытный общинный строй щъа изышь0аз аам0а9. Ауаюы а8сабара=ы а0ы8 змаз айалара6ъа (явление), ах0ыс6ъа ирйаз-шьаз, изыхйьоз аилкаара даз=лымщан, зегьы а0ак ры0ара иэазишъ-он. Ари абаллада ажъытътъи амифтъ идеологиа иахыл7шь0роу, хыр8ашьа змам алахьын7а иатъу иа=агылоит, иаща аам0ала арахь иааскьагоу даэа идеологиак. Алахьын7агьы ыйоуп, аха ауаюы иэеи=икаар, илахьын7а даэакала ийалар ауеит, ацъцар0а6ъа амоуп щъа агъаанагара=ы щнанагоит. Ари агъаанагара зны8шуа ажълар рщъам0а6ъа р=гьы иащ8ылоит има3ымкъа, еищарак ашацъа ирызку амиф6ъа р=ы.

Абаллада «Асаби» атрагедиа айазшьа аиут аперсонаж и0ахара, а8хьаю игъы =накаауеит, игъы инархьуеит, зегь рыла ак згымкъа щъа а8хьаю иибаз ауаюы агънымыюреи, агъцарамкреи ахьааир8шыз азы.

ра8хьаёа абаллада=ы апоет зсахьа 0игаз аха7а еи=каа, агъ0ахьы игънаалам айазшьа6ъа идащбалазаргьы, иара имдырра иахйьаны арыцщара ду аныйала, аэырэеишьа да6ъшъеит – аиаша дацъхьам7ит, ажъак ала ихараз ибеит, идикылт. уи алагьы а8хьаюцъа рыла=ы даа-иртъ, хара имхъыцра иахйьаны дзы6ъшъаз, иауз агъала а8хьаюцъа ицеиюыршартъ айынёа ауаюра ааир8шит, ихарахаз дацъхьам7ит4

дшанхан, ихы иазищъауадгылан4 «Иха7а,Анцъа иакъым изызшауаАуаюы илахьын7а,Ауаюы, нас, уаюытъыюсоуп,Из0о а=щъара,лахьын7ам уи, амдыр сылоупуш0ахаз уара!

Идеиалагьы темалагьы иа7анакуа аам0а аган ахь алагьы даэа хыр-хар0ак амоуп абаллада «Гъында 8шёа». Ари аюым0а апоет иа8и7еит А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду ашыкьым0азы – 1943 шы6ъсазы.

Апоет илирика щанахцъажъоз иазгъащ0еит А5ьын5ьтъылатъ еи-башьра (1941-1945 шш.9 иазку автор июым0а6ъа р=гьы а0ы8 шамоу ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа – 3ыдала аепикатъ ашъа6ъа ридеиеи

52 53

рформеи. Арайагьы апоет ир=иам0а а87ара=ы ихы иаирхъеит, даз-хьа8шит ажълар рашъа-ражъа – 3ыдала нар0аа ирызку аепос аса-хьаркыратъ лшара6ъеи аидеиеи. А8суа жълар ржъытъ фырха7аратъ аам0а иар=иаз аепикатъ фырхацъа рыхьё6ъа ирыдщъалоуп апоет иа-ам0азтъи афырха7ара аазыр8шыз а8садгьыл ахьчаюцъа рыхьё6ъа.

Баграт Шьын6ъба ир=иам0азы с. зыхъба ишазгъеи0аз еи8ш, ий-азшьарбагоуп ажъытъи а=атъи реимадара, реилышьра, реи8шь-ра, еи6ъ=ыр0уа рыйа7ара дахьаз=лымщахаз. «Ажъытъ айнытъ иа-аигон иахьагьы, уа7ъгьы ищахъаша аидеиа6ъа, атема6ъа».23 ур0 реи=ыбаара, исахьаркны а8хьаю изнагара дазйаза дууп апоет.

Гъында 8шёа ижъытъёатъиу нар0аа ирызку аепикатъ 87ам0а ду аха=сахьа6ъа дыруаёъкуп.Ари аха=сахьа айазшьеи аи=каашьеи рыла иазгъащ0озар, адунеи ажълар6ъа иа8ыр7ахьоу ажъытъ аепика-фырха7аратъ 87ам0а6ъа р=ы иащ8ыло аха=сахьа ду6ъа дреиуоуп хьащъа-8ащъада. Гъында 8шёа 0еи08шлагьы гъа0алагьы лашьцъа нар0аа ду6ъа ирыцназго аёъ лоуп. нар0аа репос а=ы иащ8ыло ащъса рха=сахьа6ъа дрылкаауп. еищарак аепос а=ы дызлалкаау, лы8шёара-ла ауп. уи знык иадамзаргьы дызбаз ила хылкуеит, игъы лытйъоит, лы8шёара наунагёа игъа=ы иаанхоит.

Гъында 8шёа лха=сахьа абаллада=ы А5ьын5ьтъылатъ еибшьра ду аам0а хьан0а-5ьбара иа7анакыз ах0ыс иа6ъ=на0уа айа7ара илшеит апоет. уи лха=сахьа а8садгьыл ду иасимволуп. лашьцъа зегьы лара дрыхьчоит, аяа иры6ълаз щъа0ыхла и=агылоуп4

И0аххеит уи иэанышъаёанАбри атъыла дабашьырц,Гъында шеишеи тъыс дныйа7ан,уи лмазара далачарц.

Апоет ари нар0аа ражъабжь6ъа рфыр8щъызба лха=сахьа иара ды-з0агылаз аам0а 5ьбара иадищъалоит.

Абар Гъында дна8шы-аа8шуа,)ынч дахьы7оу лбащчара…Инихъа8шын изхымхёоИрщъеит лыбла 8агьа6ъа,

лара ишлымоу дызцъымшъаёонар0аа лашьцъа гъакьа6ъа.

Гъында лашьцъа адырра рыл0еит аяа дша6ълаз ры8садгьыл. уи акъхеит.

нар0аа гылеит ишышъюыкыз…рашьла и8ылеит адъы архъара=,Ирылшеит аяа ихьацара,Гъында дынхеит лы8садгьыла=,лашьцъа иргеит аха7ара!

Ишаабо еи8ш, апоет ибаллада формала ажълар рашъа ахы8ша аны8шуеит исахьарку аха=сахьа а87ара=ы (аперсонаж6ъа, асахьар-кыратъ цхыраагёа6ъа4 аха=сахьа а87ара=ы ажъала ражъар=иара ар-сенал иатъу ажъартъашьа, асимволика, аепитет6ъа, ашъа ащъашьа аформа иатъу ацырхыраагёа6ъа уб.и7.9.

Иааидкылан иазгъа0азар ахъ0оуп Б. Шьын6ъба А5ьын5ьтъылатъ еибашьра ду иазикыз ажъеинраала6ъеи(ур0 хы8хьаёарала ирацъам, аха апоет ирылаигёаз рацъоуп9 а7ыхътъаны щзыхцъажъаз абаллада «Гъында 8шёеи» ажълар з0агылаз аам0а хьан0азы агъыяра рыз0оз юым0а6ъан, ргъы арха7он, а6ъ8арахь, аиааирахь иры8хьон. Ар0 ар=иам0а6ъа ридеиеи ищарщъои иахьагьы а8хьаю изы ирхъыцгоуп, иры7аркуа рацъоуп, иактуалтъуп, иааёагоуп.

1947 шы6ъсазы Баграт Шьын6ъба иа8и7еит иара ир=иаразы маца-рагь акъымкъа, а8суа поезиа зегь азы ишедевру, а8суа сахьаркыратъ литература абзиабаюцъа зегьы зызгъдуу, формалагьы 7акылагьы ихатъроу а87ам0а, абаллада ажанр иа7анакуеит щъа и8хьаёоу аюы-м0а шьахъ «А=ырпын».

хыхь кырынтъ щазаа0гылахьеит апоет июым0а6ъеи ажълар ражъа-р=иара а3ыдара6ъеи реи=цаара аз7аара.

Абаллада жъытъ аахыс жанрк ащасаб ала, 0оурыла изнысхьоу амюа щан8шылар иащбоит, ари ажълар р=а8ыцтъ р=иара иахыл7ыз, кыр еи0акра6ъа шаиуз, иахьазы алитературатъ жанр иша7анакуа. Аха ус иага ийазаргьы, иара 8сабарала изхыл=иааз ацъа айънуп, йазшьала-гьы излахьы8шу ыйоуп (амотив6ъа, иара иазйазшьоу аформа, аиро-ниа, атрагедиа, асиужет, аемоциа9. Ажъеинраала артъашьа, ажълар

54 55

рашъа-ражъа аи=каашьа, ашъа амелодиа, ащъоу мариа6ъа рхархъара, аидиома6ъа, даэа бызшъак ахь еи0ам7уа, абар0 зегьы абаллада даэа мила0 жъар=иара дунеик а=ы ииз, а8суа сахьаркыратъ литература иаднакылт, иацъахеит, иажьхеит. Щъарада, ари зыбзоуроу Баграт Шьын6ъба иоуп. Аха иазгъа0атъуп, а8суа литература=ы, уи а=иаразы ама0ъахъ бзиагьы шыйаз – а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рду-неи, уи а8ыз7аз рйазареи ренергиеи. Ийан, ихиан афольклора=гьы, алитература=гьы иахьы6ъяьацашаз а0ы8.

Абрайа еи0ах 3ыдала абаллада ажанр сзазхьа8шыз машъырёам. Б. Шьын6ъба иа8и7аз абаллада6ъа рахь хаз 3ыдала игылоуп, хыхь ишазгъащ0аз еи8ш «А=ырпын». Щъарада, иащщъар ауеит, сахьаркы-ратъ йазшьала ари а87ам0а балладоуп щъа, аха иара асиужети, иа-лоу аха=сахьа6ъа рхымюа8гашьеи, а0оурых аам0еи, рыбзазашьеи (быт9 афольклор изладщъалоу, еи6ъща8хьаёаз афа6т6ъа рганахь ала има3уп, абызшъа, ашъа иазааигъоу ажъеинраала артъашьа, аидеиа аганахь ала атрагедиа зхыл=иааз ах0ыс атъы щамщъозар. Апоет ари иа87ам0а=ы а0ы8 амоуп и3ыдоу ар=иаратъ знеишьа. Б. Шьын6ъба абаллада а8сабара 7ауланы и0и7ааит. уи асахьаркыратъ лшара6-ъа йазарыла7ъйьа ихы иаирхъеит алитературатъ 87ам0а ача8ара-зы. Ажъак ала, ажълар р=а8ыцтъ щъам0ахьынтъ абаллада а87ара=ы (асиужети, аха=сахьа6ъа реи=каашьеи уб.и79 а0ы8 змоу ма3уп, ула ихгылам, аюым0а аи=каара иалаёюоуп, ихтым, афольклор ахьтъ ише-ибгоу автор ибалладахь ииагам. Ари апоет р=иаюык иащасаб ала ийазара ду иайазшьа 3ыдоуп, хым8ада. Ажъак ала, автор ажълар ражъар=иара, ражъа артъашьа, ащар0а-асыр0а умбо июым0а иалаи-ёюеит, иа7а7ъахуп.

Щазаа0гылап абаллада а7акы, асиужет аганахь ала аюым0а ацашьа, уайа а0ы8 змоу ах0ыс6ъа реи=каашьа. Автор абаллада ахы икуеит днавамла-аавамлакъа, лагалажъада, уи иаразнак аюым0а иа7анакуа ах0ыси а0агылазаашьеи щрылеигалоит4

:ы0ак а=ы хар змамызха7а шьахък дынхон.ха0алагьы цъгьара зламызуаюыс дры8хьаёон.дынхагъышьон йыйда-=ыйда,Иаргьы д0аацъаран,

дныйъаломызт усда-щъысдадыз=ызгьы хьчаран.

Арайа иаабо ауаюы, ишырщъо еи8ш, анхаю нага, з0аацъа бзиа иныйъызго, зхатъ 5ьабаала зымгъахъ аазрыхуаз, зтъы-зымаа ыйоу, ламысла иныйъо уаюы зюыдоуп.

Акы за7ъык уи игу – жъаха шы6ъса ахшара дшизы8шыз иаам0а цеит, уи гъныргоит и8шъмеи иареи. Абаллада афырха7а и6ърахь даннеи, иаща ины8шуа иалагеит игъырюа4

И6ърахь даннеи, иаща ицъыр7уаИбеит игъырюа,дахь7еидахаз цъгьа дархъыцуаднатъалон зымюа…

Ахшаара дызмоу иажъра шкъакъоупдимоуп гъыяыр0ас.димоугъышьар – лахьеи6ъ7агоуп,дзеигъыяуазеи нас!

Абас еи8ш ийоу илахьеи6ъ7агоу а0агылазаашьа асахьа 0ихуеит апоет ибаллада алагам0а=ы.

Аха ишырщъо еи8ш, ари ауаю дыз6ъымгъыяуаз насы8 лашак изы8-шызаарын, ихы-и=ы лашеит, и8с0азаара игьамадаз щъа ии8хьаёоз а7акы аиуит4

Жъаха шы6ъса дыз6ъымгъыяуаздиоуит иара а7еи.Чча8шь з7ымшъо маёа ихъыцуазИбла6ъа мыччеи.«Ана5ьалбеит сы7ъюан мыёёарцсыйазма!» - ищъауан,Аам0а цон, а7еи дар8ысхарц,мшызща изщауан.

Аб ирахъ ашьхайа ианкаицоз, а8а иаб дидгьыжьыло дищъеит саргьы сга щъа. Аб мап изымкит, и8а дима дцеит ашьхайа. Ашь-

56 57

ха цъщъыра=ы, арахъ рщъыр0а 0ы8 ылхны итъеит. «знык ианхала, нас и0ынчуп, //арахъ уайа ищъуан, //дёыяра8шьёа а3къын дрыцуп, //акищъа дйьауа». Апоет июым0а=ы а6ы0а, ашьха, а8сабара рсахьа 0ихуеит омашъа игънааланы. Ауаагьы, а8стъ6ъагьы, а8сабарагьы хаарак ры7оуп, изюыдоу 0ынчроуп, гъы0гагоуп арайа ащра зуа. Ас ишыйоугьы ща8хьайа абри аидеиала а8с0азаара зюыда-8шёа шынау-нагёамхо зны8шуа нота6ъакгьы а7ибаауеит а8хьаю. Апоет дмыцца-кёакъа щазыйаи7оит ща8хьайа ийалараны ийоу х0ыск, игънаалам, и5ьбароу еи0арсрак.

зны аб даа8са-д6ьы8аха ашъарыцарахьтъ дхынщъуеит а0ы8ахь. уажъазы деи6ъмшъеит.

дтъоуп дазхъыцуа ахъа= ихьыз,Иагь5ьеишьеит цъгьаёа,Иахьа ашьыбжьон аб6ъа иреияьыздеихсын, икъкъаёаИахьа=ащаз уа бахъ а8шьын,Анеира цъгьаёан.днахагылеит, иа8хьа икажьынАгъыш7а яраёа.

уи акъхеит икажьыз аб «из6ъаршъшъо иа8хьа июа7йьан», ицеит и0акъкъа.

дзы6ъшъаз иахищъаара да6ъымшъо, дхъыцуа дыштъаз, икъша-мыкъша игылаз а5ьма, аёар ааилаююит, а0ы8 иажълеит ирщаны. убри аам0азы,

Щаи! – щъа дюа7йьеит аб еи0амщъа,дхысырц дыхианы.Абар, иа8хьа а=ырпынраеилашъшъеит зназы.мшъызшъагьы ибеит ак ацъаара,дагьхыст ишьразы.уа дацласхан ихы а0йьараднахаххит деихан,Иара и8аза7ъ уаяеимшхара,уа дышьны дышь0ан.

Ийалеит автор щаззирхиоз уаяеимшхара, аб еи0амщъа и8аза7ъ ина-пала и8с0азаара далихит. Аупа нкаршъны и8аза7ъ даарэеины дны-шь0еи7ан, дихатъаны а=ырпын арщъара далагеит. Ианаацъылашоз

ды8сит игъы 8жъан,Илак ууа и0ы8 ианхалазА8сцъа ирхатъан.

Абас игъы0шьаагаха ихиркъшоит апоет ибаллада «А=ырпын».А7ыхътъаны извыстъым ак ауп апоет ибаллада иалаиргылаз аб

ишъарыцара иазку аепизод. Ашъарыцаю деихсит, ишьит аб6ъа иреи-яьыз. Анеира шыцъгьазгьы, иишьыз данаахагыла, иара юа7йьан ице-ит и0акъкъа. Ари ашъарыцаюи Ажъеи8шьи ирызку амиф ахьынтъ иа-агоу щъам0оуп. Аха абри абаллада=ы уи залеи7еи апоет1 сахьаркы-ратъ еидарас из7еи7еи автор1 Ийалап Ажъеи8шьаа ирызку амиф6ъа р=ы ишыйоу еи8ш, ашъарыцаю дзеихсыз Ажъеи8шь иимфацыз акъ-зар, агънаща да7алазар1 уи акъзар изыхйьаз ихшараза7ъ и0ахара1 Ажъакала, абра иаащгаз аепизод апоет июым0а атрагизм аряъяъара-зы иалеигалеит щъа ащъара азин щамоуп щъа щгъы иаанагоит.

Щъарада, апоет ибаллада ажълар рщъам0а6ъа рмотив6ъа, рйазшьа6-ъа анубаалоит, аха жълар рыбзазара= а0ы8 заур алшоз а0агылазаа-шьеи ах0ыси роуп ари аюым0а=ы ихадоу. Амашъыр иахыл=иааит хнырщъышьа змам атрагедиа. Апоет ийыбаю зюыдеи ийазара дуи ирыбзоураны а8суа 8хьаю иоуит алитературатъ шедевр, асахьаркы-ратъ юым0а йаима0.

уи анаюсан, абрайа ма3к иадамхаргьы щрызхьа8шып апоет ийыбаю дуи ийазареи шьахъла изны8шыз аб жъым0ацъгьа и0агылазаашьа, игъайра еи6ъа7ъа зны8шыз ажъа6ъа. Акааме0 ззыйалаз, знапала зы7ъюаншьап ы7ызхыз ауаюы иажъа6ъа гъы=каагоуп, мыткъмоуп, гъы0шьаагоуп4

Игъы мыжда гъай ашъалаИрдарц и0аххеит4«сыбла 0ысхит са снапала,Шь0а сдунеи лашьцеит.

58 59

Иужъша аёыхь ахы 7намхыцызт,уара угъыяыр0ан.уан лызхара улзымааёацызтИш8алури, уан!

дысзаауеит щъа агъыяра лымоуп,ды8шуп иахьаэны,лнапы ихшьны агъашъа= дгылоупукъымжъ кьа= ёахны.

даныцъазгьы лы8хыё уалан,уан, ажърацъгьа, уан!Алабаза7ъ уан=ащъалан,улызнаргоит, уан!»

Айаза арайа ихы иаирхъеит амыткъма аформа, уи абаллада ажанр айазшьа щъаа6ъна7еит, игъы0шьаагоу а7ыхътъантъи аккордхеит аюым0азы.

Аха апоет арайа имыргылт акъа8. Ари итрагедиахаз х0ыс хиркъ-шоит а8хьаю изы иащагьы игъы=каагоу сахьала. А8сабара, арахъ, зегьы 5ьабоит. Аб неи0амщъа а=ырпын шаирщъоз, дышгъырюоз ир-шеит, и8сгьы ааихы7ит4

Арахъ икъшеит уахь инхалан И5ьабозшъа и8шын,Имжащъаёо рэеивахалан, рых6ъа шь0ых иркын.

Абас шаанёа аб игъайуаз И=ырпын яызуан.Агъай ашъа най из=аюуаз Абахъгьы гъын6ьуан.

Иаацъылашеит, аб дабайаз, ды8сит игъы 8жъан,Илак уыууа а0ы8 ианхалаз А8сцъа ирхатъан.

1948 шы6ъсазы Баграт Шьын6ъба иа8и7еит иара абаллада щъа ии8хьаёо аюым0а «ри7а». Ари а87ам0а шоуп ю-хъ0акны4 19 «ри7а»; 29 «Юы5ьа аишьцъа».

Апоет, зегь ра8хьа иргыланы, ибаллада аниюуаз ихы иаирхъеит иара 1947-1948 шы6ъс6ъа рзы ажъабжьщъаюцъа рыйнытъ иани7аз ащъам0а6ъа. ур0 агъылоуп Баграт Шьын6ъба 1990 шы6ъсазы и0и-жьыз, иара иан7ам0а6ъа раяьырак еидызкылоз ашъйъы «Ахьыр7ъ-а7ъа» (Айъа, 1990 ш. 9. Аёиа ри7а иазку ащъам0а6ъа ю-сиужетк ани7-еит апоет 1947 шы6ъсазы калдахъара а6ы0ан инхоз 83 ш. зхы7уаз Шълиман Щагба ийнытъ. Актъи ащъам0а иахьёуп «Ахащъ еи6ъа7ъа», аюбатъи «А0ыяь шкъакъа». Ар0 аюбагьы жанрла еивгоуп, еидызкыло щъа ийоу рыюбагьы р=ы иащ8ыло аперсонаж6ъа аёъ роуп – А8шысба-6ъа. егьыс, ар0 аю-сиужетк з7азкуа хаз-хазы ийоу жанр6ъоуп. Арайа а0ы8 амоуп жълар рщъам0а6ъа р=ы иащ8ыло аконтаминациа, – еиуе-и8шым ажанр6ъа щъам0ак а=ы реидкылара. Б. Шьын6ъба ар0 ащъа-м0а6ъа хаз-хазы иргылеит, аха рыюбагьы х0ысла иакны ишаар8шу щбоит ажъабжьщъаю аюбатъи ищъам0а ахы шикуа айны4 «ри7а ийа-леит щъа ирщъо даэа ажъабжькгьы уасщъап». Ажъакала, ар0 аю-х0ыск ахьыйалаз 0ы8к а=ы оуп. уигь иеиднакылоит ар0 аю-щъам0а6ъак. ри7а иазку даэа щъам0акгьы ануп хыхь зыёбахъ щъаз ашъйъа=ы. уи иахьёуп «ри7а». А6ьаад иани7еит ари ащъам0а Баграт 1948 шы6ъ-сазы Гагра араион Бзы80а а6ы0ан Бганба рамшьыхъ ийнытъ. Ари ащъам0еи Шълиман Щагба ийнытъ иан7оу «А0ыяь шкъакъеи» 7акы-леи сиужетлеи жанрлеи иеизааигъоуп, хкык иатъуп.

Абар0 а7ыхътъантъи аю-щъам0ак ирышьашъалоуп 1948 шы6ъсазы Очамчыра араион №лоу а6ы0ан Аслан-и8а нестор :ацъба ийнытъ апоет иани7аз асиужет «Аёыжь зэаз0аз ауасахьча»-гьы.

Абрайа иеи6ъща8хьаёаз апрозатъ щъам0а6ъа ажъытъан ашъаны ишырщъоз юашьом. уи шьа6ъиряъяъоит рамшьыхъ Бганба ищъам0а=ы ахьча а8хьарца иацищъо ажъа6ъа4

сгаёа ила срыцщашъымтъын,Шъыма7ура саргьы са=ын… Б. Шьын6ъба ибаллада актъи ахъ0а хазы иащгозар, асиужет змоу

автор дыз0агылоу аам0а аазыр8шуа, иа7анакуа жъеинраалоуп. Ажъеинраала а7акы иааркьа=ны абас ийоуп4 асовет аам0азы 8хнык азы 8сшьара иааз ауаа, ри7а аёиа абаразы ихалаз драцъажъоит абырг А6аюба Йансоу. Ажъа6ъа неимда-ааимдо рхы-р7ыхъа атъы

60 61

анеибырщъа, Йансоу ирзеи0еищъоит ри7а иазку ажъытъ ажъабжь6-ъа. Абырг ищъоит4

зны ишъасщъап а8щъысеиба дзы6ъшъаз атъы,уи ашь0ахь юы5ьа аишьцъа ирзеибауз атъы.

Апоет А6аюба изеи0еищъаз, а8щъысеиба ри7а зыхьёыз илызкыз, алегенда далацъажъаёом, ажъеинраала=ы лыхьё щъоуп айароуп. уи диасуеит аюым0а аюбатъи ахъ0ахьы. Ари алегенда рызкуп юы5ьа аишьцъа ныгъи нызи. легендоу, балладоу ари асиужет змоу аюы-м0а ахъ0а щъа аз7аара ы6ъщаргылар ауеит. Щахъа8шып алегенда фольклортъ жанрк ащасаб ала ишазгъа0оу, иаазыркьа=у алитера-туратъ енциклопедиа=ы. Алегенда =ырщъала иа87оу ажълар ирщъа-м0оуп, изщъогьы изащауагьы и5ьашьахъу (ишаноу9 х0ысны иахъа8-шуеит, шьа0ас иамоуп ифантастикоу (илакъу9 ах0ыси аха=сахьа6ъеи. Аам0ала иа7анакыр ауеит ииасхьоу, щаз0агылоу, ийалараны ийоу ах0ыс6ъа.24 Афантастикатъ легенда рхыл=иаауеит ажълар рсоциал-утопиатъ ма рдинха7аратъ зхъыцра6ъеи ргъаанагара6ъеи. Адунеии а8сабареи р=ы ийало ах0ыс6ъеи а0ы8 змоу афакт6ъеи реилкаара, а0ак ры0ара иазыркуеит иара. А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы иалыркаауеит4 акосмогониатъ (адгьыли, ажъюани, ае7ъа6ъеи шыйалаз9; агеографиа-топонимикатъ (а0ы8хьыё6ъа, амшын, аёиас, а6ы0а уб.и7. а0ы8хьыё6ъа шииз9; аетногенетикатъ (ауаа, амила06-ъа адунеи ишы6ънагалаз иазку9; азоологиатъ (а8стъ6ъа, а8саатъ6ъа рира иазку9 уб.и7.

Алегенда6ъа рпоетикатъ сахьаркыратъ юаёара кыр ишыщаракугьы, ур0 зыдщъалоу, хырхар0ас, 7акыс ирымоу адырреи аморали раар8ш-реи рыхъшьареи роуп. убри айнытъ алегенда хырхар0а хадас, хы6ъ-кыс иамоу акосмогониатъ, аетнологиатъ, а0ы8 иа7анакуеи, адин-ха7аратъ, асоциал-политикатъ зхъыцра6ъа рызхьар8шра ауп.

Арайа иазгъа0азар ахъ0оуп щъа щгъы иаанагоит, абри аюыза ахшыюзцара-агъаанагара4алегенда иага аэа8сахыргьы (атрансфор-мациа ахьыргьы9 ишфольклортъ жанру иаанхоит шамахамзар (асо-вет аам0азтъи апоетцъа рлегенда6ъа ареволиуциеи А5ьын5ьтъылатъ еибашьреи ирызк6ъоу ртъы щамщъозар9, уи иахьагьы ажълар рщъа-м0а6ъа р=ы а0ы8 амоуп. Абаллада знысыз а0оурых мюа ищанащъо эакуп. уи афольклор ишахыл7шь0роугьы, апоетцъа ирыбзоураны

афольклор ацъа шанубаалогьы, иаща илитературатъ жанрхеит. Анс акъ, арс акъ, абалладеи алегендеи рщъаа6ъа еилыхёам. Иаах7ъаны абри шь0рала ибаллада7ъйьоуп, абри легендаха0оуп щъа ащъара аныуадаюу ыйоуп, ишхазы жанр6ъоугьы. рйазшьа6ъа функциала ианеи0анаиааиуа ыйоуп.

Щахъа8шып ар0 афольклортъ жанр6ъа рйазшьа шаар8шу атъым бызшъа6ъа ржъар а=ы4 «Легенда – предание, необыкновенная история, выдаваемая за достоверную, приукрашенная достоверная история.

Баллада – лиро-эпический жанр в поэзии, музыке и фольклоре, длин-ная сюжетная песня романтического содержания».25

Ишаабо еи8ш, алегенда щъам0оуп, а8с0азаара=ы а0ы8 змам, и5ьаушьа-ша ах0ыс иазку, ииашоушъа, ийалахьоушъа иаар8шу ах0ыс иазкуп.

Абаллада лиро-епикатъ жанруп, и5ьашьахъу 0оурыхуп, ииашо-ушъа, ийалахьоушъа ир8шёоу (иёбоу9 х0ысуп.26

Ажъакала алегендагьы абалладагьы ажълар р=а8ыцтъ р=иара иа-хыл7шь0роу, асахьаркыратъ литературагьы иаднакылаз, еизщаз, иахьагьы зы8сы 0оу жанр6ъоуп. Апоетцъа ёъырюы рыр=иара=ы ур0 ыйоуп, хым8ада, иахьагьы.

Абри аганахь ала Б. Шьын6ъба а7ыхътъаны щзыхцъажъо иа87ам0а иаща алегенда иазааигъоуп, аха абаллада айазшьа6ъагьы аны8шит. Арайа апоет ихы иаирхъеит ар0 аю-фольклортъ жанр6ъа рйазшьа6ъа (асиужет, аха=сахьа6ъа, асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа9. ур0 шьа0ас иныйа7аны, афольклори асахьаркыратъ литературеи рылшара6ъа еи=ыбааны иа8и7еит жъеинраалала июу алитература иаднакылаз аюым0а6ъа.

ри7а иазку ажълар рщъам0еи авариант6ъеи, афольклор еизгаюцъеи а07ааюцъеи кыр аныр7ахьеит. №ыдала, ари-абри ауп щъа, ажълар рщъам0а авариантк апоет ихы иаирхъеит щъа щазщъаёом. Аизга6ъа ирын6ъоу авариант6ъа 07ааны, сиужетла инагёа-аагёеитъит иара ихатъы 87ам0ала. Ари аюыза агъаанагара иаща ииашоуп, уи убартъ ийоуп ажълар ражъащъа авариант6ъеи апоет июым0еи уанры8хьа-лак, ианеи=ур8шлак ашь0ахь.

Абаллада «ри7а» аюбатъи ахъ0а «Юы5ьа аишьцъа» а7акы иааркьа=ны абас ийоуп4 А8шыцба ныгъ ирахъ иманы дышьхашъон, уахь дыйаёан, еищарак аёиа ри7а акъша-мыкъша. Иашьеи7бы ныз а6ы0ан рыюны ашъ ааиртуан – уа дыйан. ныгъ кыршы6ъса дычныр-ны и5ьабаа иалиршаз и8саса разйыла и=ион, имарымажан. И5ьабаа

62 63

ахьи8ылоз даара игъалайара бзианатъуан. *хынрак азы иашьеи7-бы дхалоит иашьа еищабы ибара. ныгъ иашьа иаара деигъыряьеит. Адырюаэны уи иашьа иеищъеит а6ы0ахь дылбаар ши0аху, кыр шы6ъ-са зыжълар ирылам8шыцыз рбара дшазгъыкуа. дна8шы-аа8шны, агъылара-азлара, ауа-а0ахы днарылсны ибар и0ахуп. даанёа ирахъ рбара ныгъ иашьеи7бы инапы иани7еит. нызгьы уи дазыразхеит. А7ыхътъаны ныгъ иашьеи7бы игъы иэани7еит4 ри7а аёыжь а=ы аб7ара амза аэанеиюнашо ашана йалоит. )ыяь6ъак ию0ы7ны а8саса ирзаалоит, арахъ ыршайьо ирылалоит ир0тъуа. рыбжьы цъгьахоит. Аха адъахьы удъылым7ыроуп, ур0 урымбароуп.

ныгъ дцеит а6ы0арахь. ныз даанхеит а8саса р=ы.ныгъ ианищъаз ауха иа6ъыршъаны абжьыцъгьа 7ысит адъахьы, аха

ныз иашьа ишиеищъаз еи8ш ичщаны адъахьы ддъылым7ит. Ашьыжь ирахъ марымажаха ибеит, дгъыряьа7ъа игъарихит. Аюынтъ раангьы адъыл7ра иа6ъымккъа иршеит. Ахынтъ раан изымычщартъ абжьы анцъгьаха «щаи!» щъа дындъылйьеит. Абар ассир! Ауаса6ъа еилазыр-гьыжьуа а0ыяь6ъа 5ьашьатъуп. Ае7ъеи8ш рыбла6ъа 0ы5ь5ьаауеит, рхъы шкъакъоуп, илакъуп рхьы-разын тъыюа6ъа.

А0ыяь 5ьашьахъ6ъа ныз ихацъа ишны6ъ8шыз аёыжь иа7ъа рэа-р0еит, ур0 ирышь0алт ирщаны а8сасагьы, али-8си рыбжьара аёыжь инахълабга ицеит. нызгьы дыгъжъажъо даа6ъхеит аёиа ахы6ъ.

Ирахъ изычщауа дыйазма ныгъ, ирласны дхалт и0ы8 ахь. дахьаа-из алаламбатъ ибеит. кыр шы6ъса ихы-и8сы ры6ъ7аны еидикылаз ирахъ абайоу, аёиа илахълабга ицеит. Иашьа ди6ъымчны аюныйа ддъы6ъи7еит, иара и=ырпын арщъо аёиа ахы6ъан днатъеит. Шаанёа иуазыруан и=ырпын, ашьжьым0ан аёыжь агъ0а уасак нал7ит, уи иа-шь0аланы а8саса зегьы ю0ы7ын, и6ъ0ъаа ины6ъгылт айъара.

ныз хара дымцацкъа ды8шызаарын, дынцъырйьан «щамкьа0еи» щъа ашъащъареи акъашареи далагеит. Ари защаз арахъ неи6ъйьашан, наёаёа рэар0еит аёыжь. Ари зызхымгаз ныгъ 8ы0рак дадырсызшъа дгылан, нас дууаёа ды8еит ацъ6ъыр8а еимйьара днахълашъеит.

Ацы8хь6ъа къашеит данырхьыс,дагеит уи, акъхеит уаяеимшхара,Ихабар йамлеит уи нахыс!

Абас трагедиала ихыркъшоуп апоет жълар р=а8ыцтъ щъам0а иалх-ны иа8и7аз, хьащъа-8ащъада иара иавторра, инапы зны8шуа иажъе-

инраланы июу асахьаркыратъ 87ам0а, абалладеи алегендеи рйаз-шьа6ъа еилазыгёаз «ри7а. Юы5ьа аишьцъа».

А8хьаю ибар0оуп ари аюым0а хы7хыр0ас ишамоу (ажанр, асиужет, амотив6ъа, афырхацъа-аперсонаж6ъа9 ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа. уи ашьа6ъыряъяъара а0ахёам. Аус злоу, изызхьа8штъу апоет ажъ-лар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ихы ишаирхъаз ауп. Арайа а0ы8 амоуп ажъытъёатъи ауаюы иа8и7аз аицрицъа (аюаза6ъа9 рмиф (близнечный миф) амотив инаркны алегендеи абалладеи рйынёа а=иарамюа (транс-формациа9 ианысыз жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р0оурых. Щъарада, заатъи амиф ар0 аам0ала иаща ихьшъаны ииз а87ам0а6ъа р=ы иа-аннакыло а0ы8 зынёа има3ёоуп. Амиф а=ы ишдыру еи8ш, ийаёам асахьаркыра иеиуоу айазшьа6ъа. Алегендеи абалладеи р=ы ийоуп аемоциа, ах0ыси аха=сахьа6ъеи рыхъшьара, реи=каара. Ажъак ала арайа щзыхцъажъо абаллада (алегенда ацъагьы зыйънубаало9 жълар ражъар=иара айазшьала иеи=каауп, ацъа айънуп.

Аус злоу, щзыхцъажъо автор иа87ам0а=ы изызхьа8штъу апоет ажъ-лар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ихы ишаирхъаз, р=иаюык иащасаб ала дшаз-неиз ауп.

Авариант6ъа акьы8хь збахьоу шма3ымгьы, ари абаллада зегьы прозала, еи0ащъарала ауп ишан7оу.

Апоет ра8хьаёа иргыланы, ари ажъытъ ажъабжь (алегендеи абал-ладеи рйазшьа6ъа шь0ызкааз9 иазалихит аформа. уи илиршеит автор ийазареи ийыбаюи ирыбзоураны инагёоу асахьаркыратъ ли-тература иатъышь0рахаз, зегь рыла инагёа-аагёоу абаллада шьахъ а87ара. Жълар рбаллада=ы уи зызку иха=сахьеи их0ыс6ъеи имыр0-баакъа, иааркьа=ёаны ищъоуп. Апоет ари ибаллада=ы ифырхацъа-гьы, ах0ыс6ъагьы, а8сабарагьы рйазшьеи рха=сахьа6ъеи гъыл0ъаа-уп, исахьаркуп, иеи7ыхуп. Автор дреигёаёом алитература асахьар-кыратъ цхыраагёа6ъа, ур0 рыла июычоит ифырхацъеи а8сабареи рсахьагьы. Абаллада ахы акуеит аюым0а аха=сахьа хада и8с0азаара, инысымюа ин0каа-аа0кааны асахьа а0гарала4

есышы6ъса ирахъ иманыдышьхашъауан А8шыцба ныгъ,рреитщъа иуаса дры8хьаныдазкылсуан аёиа 8шёа ахы6ъ.Иеи7бы инапала7ъйьа ииааёаз

64 65

дыйан, уи ихьёымзи ныз.уи иакъын 0ынхасгьы имаёазА6ы0ара= рыюнашъ ахьартыз.Ихы данйъышлан даныйала,Иашьеи7бы дааныжьны хара,Жъа-шы6ъса дычныруан имала,рахъ гъар0ак ихашъалт иара.Иикуаз, иишь0уаз марымажанАмахъюа хи7ъар ибзахон.

зегь рыла дманшъалан и5ьабаа иабзоураны, тъым5ьара «на8хыц-ла илияьяьаз, насы8ла и=ион иуаса». И3къынра зыдирёлаз и5ьа8са бжьамёит, анцъа ишищъара дыйоуп.

И8суа шъа6ь ин0а7а а0ащъ0еи,Ашъалйь амреи8ш дцъырйьа-цъырасуа, еимырйьауа дрыбжьан геи-шьхеи.

Арайа иаабо асахьаркыратъ литература иатъу аха=сахьа а87ашьо-уп, – аидивидуалтъ р=иара иашьашъалоу аметод. Автор детальла ин0каа-аа0кааны и0ихуеит абаллада афырха7а иха=сахьа4 и8с0азаа-ратъ мюа, ийазшьа, иус, и0еи08ш, игъ0ахъыцра6ъа.

уи анаюсан, иазгъащ0ап апоет шайа ифырха7а игъалайара хазыр0ъ-аауа а8сабара асахьа ш0ихуа, уи иблахкыгоу а8шёара, ах0ыс6ъа зе-гьы апоет ийыбаю иабзоураны щ=а8хьа =ыхан7ак еи8ш илаша-лашо иащ=а33оит4

И=ырпын иащъо агъ=ыяьашъа,мардак длатъалон дна8шуа,Арюаш6ъа иалйьо и=а8хьашъа,Агъгъащъа ицон еилашуа.И0ы8-ла, иаюсуа аэыкъаша,Аэыр6ьа6ьа нас0хашъа итъан.И7айа абахъ6ъа аэрыкъаршаИкеи-кеиуа ри7а шь0ан!

Омашъа еилыхха иааир8шит апоет аёиа ри7а асахьа, ашьха а8са-бара аи0асра6ъа шымюа8ысуа щала ихиргылоит; асахьа6ъеи аам0а

еи0асра6ъеи рйазшьа щцъа-щжьы ианырыртъ асахьа а0гара шьахъла илиршоит4

А8шацъгьа уыууа а0ащъылараИ0ырлашьцо уахь ианык=аз,Ицъгьахоит ри7а а0а8шылара,И8шааны и0атъоит шьаршъ7ас,Анаатъ абра иан0агьыжьуа,Аёыжь иа7ъа 0ы7уеит а0ра,Ацъ6ъыр8а гылан еиламлашьуанырцъ-аарцъгьы идырбзоит айъара,Ирлашо ихы33алоит амацъыс…Эазныхгьы, и0ынчуп аёыжь иа7ъа,)ы8щак и=ыхаз игъыряьа7ъалхы-л=еи8ш, игьам-гьамуеит иара,Эазныхгьы, ахьёы ных0ъалоушъа,Иаюычоит амра ашъахъа…А8шацъгьа иаркараз ацъ6ъыр86ъаИцъоуп…

Ари, хыхь ишащщъаз еи8ш, ажъа азйаза ду инапы и7игаз а8саба-ра асахьа мёанра угъы зырлашо, убла хызкуа ауп. Ара иащ8ыло аи=ыр8шра6ъеи, аепитет6ъеи, инеи7ыху аметафора6ъеи, исахьарку аюым0а аюычага6ъеи, ача8ашьа6ъеи – зегьы асахьаркыратъ литера-тура арсенал айнытъ иаагоуп, хым8ада. А=ыр8ш6ъа иаащгаз ирщъо-ит уи 3ыдала шьа6ъыряъяъара а0ахны ишыйам.

А7ыхътъаны, апоет июым0а хиркъшоит ажълар ржъытъ щъам0а6-ъа (еищарак амиф6ъа ирхыл7шь0роу9 р=ы иащ8ыло ахыркъшашьа (Абрыскьыл, аёюеира – адгьыл 0абгара уб. и7.9 ала4

Ирщъоит, и0нагауа ийазшъакыр аам0а ри7а абзаласа,рреит щъа ахьча ибжьы 0ыюуашъа,еибарйаауазшъа ауаса.

Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ес6ьынгьы дышрыз=лымщау, ир=иа-ра=ы ур0 йазарала7ъйьа ахархъара шроуа аны8шит Б Шьын6ъба 1975 шы6ъсазы акьы8хь збаз ишъйъы «Ажъа». Ари аизга ианылеит

66 67

апоет а7ыхътъантъи ашы6ъс6ъа рзы ииюыз иажъеинраала6ъагьы, насгьы кыр шы6ъса раахыс ир=иара инаваргыланы а5ьабаа зыдба-ланы а8сышъала ирцъажъаз аурыс, а6ыр0уа, ащъаанырцътъи апое-зиа аклассикцъа рюым0а6ъеи.27

Ари ашъйъы иануп има3ымкъа, ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа рсахьаркыратъ арсенал айнытъ иаагоу аформа6ъа ахархъара шро-уз зны8шуа ажъеинраала6ъагьы («схъыцуа сгылоуп са7ъца кны», «Аёышара», «Аёиас6ъа», «Ака7ъара са сынхалт», «Ашъа», «раида гъышьа сщъоит»9.

Б. Шьын6ъба ар0 иажъеинраала6ъа р=ы ажълар рщъам0а аепизодтъ йазшьазар иамоу, ашъйъы иани7аз абаллада6ъа4 «кьагъа хьыёкам-шъеи», «Ашъа5ьщъаюи» р=ы афольклортъ сиужет хьащъа-8ащъада а8ыжъара агоит. убри айнытъ хаз 3ыдала азаа0гылара р0ахуп ар0 аюбагьы. Баграт Шьын6ъба ар0 аюым0а6ъа рсиужет6ъа ааигеит ажъ-лар р=а8ыцтъ поезиа айнытъ. уи анаюсан, афольклортъ сиужет ада-гьы, апоет арайа ихы иаирхъеит, уи апоетика. Ищъатъуп, арайа апоет ихы иаирхъо ар0 асиужет6ъа, акымкъа-юбамкъа, авариант6ъагьы на-ц7аны, иара инапала иани7ахьоугьы шыйоу.

Абаллада «кьагъа хьыёкамшъа» апоет епиграфс иаци7еит ажълар р=а8ыцтъ щъам0ахьтъ, 3ыдала, а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъахьтъ ацъащъа6ъа4

«рхи-р7ыхъеи дыдмацъысшъа даха8еит,най ин0алахьаз аим7ъаюцъа»,

Б. Шьын6ъба ибаллада шьа6ъгылоуп а8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа «на8ща кьагъа» асиужет ала. Ари шьа6ъыряъя-ъара щъа а0ахны ийаёам. уи ус шакъу заа а8хьаю иазыйа7ара иэази-куашъа апоет аепиграфгьы «ажълар рашъахьтъ» иааигоит, уи анаю-сан, иазгъа0атъуп исахьаркыратъ хы6ъкы аконкреттъ ёбашьа шеи0аз. Июым0а иахьёим7еит апоема, ма ашъа щъа. Аюым0а иа7аюуп абаллада щъа. Ари, щъарада, машъырша6ъ ийаим7еит жълар рпоет – арайа уи иа8хьа и6ъиргылаз аз7аара, – сахьаркыратъ щасабтъ, – жълар рпоема – рашъа аформа иа3ыдахаз даэа конкреттъ хырхар0ак аиуит.

Ина8ща кьагъа – а8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ епос а=ы еицырдыруа аперсонаж изку асиужет6ъа егьма3цъам. Жанрла ур0 реищарак а6ъылара6ъа ирхыл7шь0роу афырха7аратъ ашъа6ъа, ажъ-

абжь6ъа иреиуоуп. Аха ийоуп ур0 рыдагьы даэа сиужет6ъак Ина8ща кьагъа фырха7а хадас дызма6ъоу. даэа х0ыс6ъак ирзку ажъабжь6-ъагьы (иаагап, жълар рновелла «Ианиашьа иха7ашьоуп»9.

Излаабо ала, Б. Шьын6ъба ибаллада а87ара=ы ихы иаирхъаз а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа асиужет ауп. Аха иазгъа0атъуп, апо-ет жълар рашъа асиужет а6ьаад ахь аиагара акъым иэыззикыз. уи айаза7ъйьа иащасабала, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а апоетика бзиаёаны ишидыруа мюашьахуа, жълар рфырха7а кьагъа изку ашъа асиужет дашь0амгылеит, ихимюылааит. Арайа а0ы8 амоуп ал8шаара. Апоет ибаллада=ы ийаёам ирацъаны жълар рашъа=ы иащ8ыло ах0ыс6ъа4 а6ъылаюцъа а6ы0а шеимыр7ъо, ауааи рырахъи ахцаны ишкарцо, афырха7а дышрыхьёо, рдиалог – реи6ъ=ы0ра6ъа, дышриааиуа, а7ыхътъаны и0ахара.

Апоет ар0 ах0ыс6ъа зегьы ажълар рщъам0а асиужет днашь0агыланы раар8шра дашь0амлаёеит. уи иаща хшыюзцара азиуит, абас щщъар йа-лозар, зегь ала8шхыр8ага еи8ш еидызкылоз, апоет ибаллада аидеиа аар8шра иаща ин0кааны изылшаша аепизод (иара арайагьы жълар рашъа апоетика иайазшьоу – иркьа=ны ащъара ихы иаирхъеит, апер-сонаж иха7ара йаи7ахьеит, щара иаабо а6ъылаюцъеи иареи рдиалог ауп, насгьы ийалаз ах0ыс а6ъыёбара9. кьагъа иха7ара жълар ирщъа-хьеит, уи азирхоит апоет, жълар рашъащъаю иащасабала. Арайа ав-тор ибаллада аидеиа хада апрофессионалтъ литература иашьашъа-лоу асубиективтъ зхъыцра6ъа рахь икылигоит.

Афольклор а=ы кьагъа ихьё ажъа «аха7а» (аепитет9 адгылоуп иузай-ъым0хо. уи ашъа аханы нахыс иацуп. дызха7оугьы и6ы0а аим7ъаюцъа ахьахьирхъыз, иуаажълар ахьеи6ъирхаз ауп. Афольклортъ 87ам0а=ы, уи апоетика азакъан6ъа рыла, афырха7а ииуа, илиршо аус6ъа рылоуп ихьё злаа8шуа, дха7азтъуагьы, дара ур0 иха7ара ус6ъа роуп, жълар рашъагьы да8сазтъуа, зегьы ирылымшо ахьилиршо азоуп.

Щъарада, Б. Шьын6ъба ур06ъа зегьы бзианы идыруеит, аха ажълар рашъа асиужет ашь0ра дхыланы ддъы6ълар, иоригиналу, илитерату-ратъу асахьаркыратъ юым0а шиза8ым7о идыруеит. убри азы акъхо-ит жълар ра87ам0а6ъа дагьрыгъ0амскъа, аха иахьынёахъ0оу имыр-мыцхъыкъа ихы иархъаны и=ыцу, ажълар рашъа анаюсангьы, а8хьаю даэакгьы иазщъаша аюым0а иаша7ъйьа а87ара илзыршазгьы.

Апоет ибаллада асиужет цъащъа иааркьа=ны абас ийоуп. кьагъеи а6ъылаюцъа рахьтъ инхази (аепос а=ы ишыйоу еи8ш9 рдиалог, ажъ-

68 69

лар рашъа=ы ишыйоу еи8ш акъымкъа ур0 реи8ыр7ра, афырха7а и6ы0ахь ихынщъра, а7ыхътъаны кьагъа ифырха7ара азышъащъара иазку апоет исубие6тивтъ хъыцра6ъа.

Ажъак ала ах0ыс6ъа ирымоу а0ы8 зынёаск има3уп. еищарак арайа иаабо, апоет адиалог ихы иархъаны ийаи7о асцена6ъеи асубие6тивтъ хьа7ра6ъеи ззущъар ауа автор ихшыюзцара6ъа роуп. Щъара а0ыхым, ща8хьайа ишаабо еи8ш, ар0 зегьы раар8шра=ы автор еищарак ихы иаирхъо афольклортъ поетикатъ формула6ъеи але6сикеи роуп.

Ас еи8ш ийоу аюышьа форма (афольклортъ мазеии апрофессио-налтъ литературатъ мазеии реила7ъара – реи=ыбаара9 автор иса-хьаркыратъ юым0а адраматизм щаранакуеит, абаллада аидеиатъ хырхар0а иаща даэа конкреттъ 7акык ана0еит.

Жълар рашъа ахы акышьа щбом Б. Шьын6ъба ибаллада алага-шьа=гьы4

«– Щаи, щаи уара а6ъылаю, уаашъюык ирцъынхаз,дудыруама нас уюызцъа зхым0ала и0ахаз1– Шыё7ас щаилазырёыёаз, ахь0а щаркны,убжьы 7рыхъ7ъа анщалаю инаркныкьагъа шуакъыз здырхьан».28

Апоет афольклортъ материали уи асахьаркыратъ формеи ихы иархъаны иааир8шит и=ыцу ахшыю7ак6ъа. Ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа=ы а7ыхътъаны инхаз а6ъылаюцъа иреиуоу а8хьа ахысра азин ии0оит афырха7а. уи дхысуеит, а7ыхътъантъи дзгашаз ахы и6ъшъеит уб. и7. щахъа8шып абри асцена апоет ихы ишаирхъо. кьагъа а6ъылаюцъа рахь инхаз ибжьы и6ъиргоит4 «ухыс нас, а6ъы-лаю сузшьуазаргьы убап!» – щъа. уи ахысра ацымхърас4

«мап, кьагъа, схысёаргьы, са схым0а уазшьуам,Иурщаз хьёи-8шеи,Ирныюуеит геи-шьхеи!нас кьагъа дха7ашъоуп, аха7ара 8суам!» щъа а0ак йаи7еит.

Апоет иара иищъарц ии0ахыз аперсонаж ила ищъеит. Ари аюыза аха=сахьа айа7ашьа афольклор иаздырёом, уи хырхар0ас иамоу, иа-хьынтъаауа, апрофессионалтъ литературайынтъ ауп. Ажълар кьагъа

ашъа зизырщъаз шьамхылагьы гъа0алагьы дахьха7аяъяъаз, жълар рус азы ихы дахьамеигёаз азы ауп. Щпоетгьы ари абаллада ззикуа кьагъа иха7ароуп, аха иеищарак акцент ззиуа4 «А7х лашьца есааира ныщъан изыршаз, хъы3и-дуи 6ы0ак рха6ъи0ра зылшаз», изышъащъа-ра ихьёыргара адагьы иаща инар0баа-нар7ауланы ифырха7ара иса-хьа а0ыхроуп. Арайа апоет афольклортъ форматъ лшара6ъа рщъаа д0ы7уеит. Афольклортъ сахьаркыратъ лшара6ъа ир8ишьуеит аса-хьаркыратъ литература иамоу алшара6ъагьы. Ари агъаанагара ища-моу шьа6ъдыряъяъоит абаллада атекст егьыр0 ахъ0а6ъагьы. кьагъа епикатъ фырха7ак иащасаб ала, а6ъылаю дхысразы иди7оит, ус и7а-суп афырхацъа реим0ахра=ы4

«умхысёои, а6ъылаю!» – еи0агахт абжьы.Аха а6ъылаю дгылоуп иуапа д0ашьшьы.

Абар0 ацъащъа6ъа изныкымкъа еи0еищъоит апоет, аха ари афоль-клортъ поетика мацара иа7асу еи0ащъарам. Апоет ас зыйаи7о уи анаюсан иищъо ахшыюзцара амзызркразы акъхоит4

А8сра дзащъозеи, агъыряьара ззы8шыз1Иарбан тышацъгьоу кьагъа дыз0а8шыз1

А0акгьы йаи7оит4

Ахра цаяь-цаяьра уажъ дахьхалаз дласны,дышзымхалоз идырит уи даэазны.уажъ илшаз иха7ара ишь0ахьйа ишь0ан,Идырит, уаща изац7о дыйам ушь0ан!

Щъарада, ажъларгьы аепос а=ы иа6ъыёбоит а6ъылара, ауаа рхыр7ъ-ара – рыхшьаара, аха еищарак ар0 иреи8шу аепизод6ъа ашъа=ы фон-ра руеит афырха7а хада иха=сахьа иаща ащаракразы, ашъа да8са-харц азы. Аепикатъ етика изла7анакуала, ар0 реи8ш ийоу ашъа6ъа р=ы шъа5ьщъаюыс аёъ даанижьуеит афырха7а хада. Б. Шьын6ъба ибаллада=ы ихы иаирхъоит ари афольклортъ поетика иеиуоу амо-тив, аха а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа р=ы иащ8ыло афраза «и0ахаз урымаз шъа5ьщъаюыс» – ахшыю7ак мацаразы акъым изищъо.

70 71

Апоет арайагьы дыр0ы7ит жълар р=а8ыцтъ щъам0а асахьаркыратъ 87ашьа ащъаа6ъа. кьагъа имшьыкъа инижьыз иеищъоит4

«Иш8айау7ари шъа5ьщъара ула,мазлоу ахаан измамыз уаюрак.Акгьы зхарамыз шы6ъихыз жъларык,Асабицъа аибара шьрыхьёаз.уаща ишзымаауа рабацъа ахьцаз,Анацъа ракъзар – рхы дыр8ы8лап,Ащъса6ъа ашъы5ьангара рёахлап.ур0 иахъаэырц ийоу агъырюа,рыгъ0а уаагыланы ажъа сызщъа4?ъыуараси, 5ьабараси – рымцхърас,Шъыёахреи гъырюареи – рымцхърас…:ъылареи аияареи – рымцхърас,Ил0агылан дыршъилааит мазлоу,мазлоу шиакъу рдырааит ацъгьа злоу1»

Арайа ишаабо еи8ш, апоет ибаллада афырха7а хада ила ищъо-ит июым0а идеиа хадас иамоу ахшыю7ак. Автор конкретла акцент азуны иазгъеи0арц и0ахуп июым0а=ы4 ганкахьала, мазлоу июызцъа идыр=ио ацъгьара6ъа ишры6ъыёбатъу, даэа ганкахьалагьы, ажълар ражъар=иара=ы асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа ихы иархъаны, ажъа еинраалала дщареикуеит, ашъа изищъоит аха7а-иха7а кьагъа.

Ацъгьеи абзиеи рконфликт, ур0 ааибра рымамкъа реи=агылара, ажълар репос а=ы аконфликт хада6ъа иреиуоу, иара афольклор а=гьы асахьаркыратъ литература=гьы и=ыцу проблемам «кърыжъ-аа ир6ълоу», аха уи айазара жъра а6ъу аища, иаргьы жъра а6ъым. насгьы, асахьаркыратъ йазара=ы, дырмит иажъа6ъа рыла иащ-щъозар «апоезиа=ы (иащщъап – айазара=ы – В.А. 9 зегь ма0ъахъуп», амала арайа аус злоу – иащщъо иарбану акъым – щъашьас иащ0о, ишеи=ащкаауа ауп.

Б. Шьын6ъба ибаллада=ы афольклор иааннакыло а0ы8 акапан акъым ихадоу, уи артадициа апоет шайа ацхыраара ина0оз ауп аус злоу, иоригиналу аюым0а а87ара=ы. Жълар ры8с0азара=ы имыёуа-им8суа айазшьа, жълар рзы ахы амеигёара – ажълар рашъащъаюцъа днарышь0агыланы ашъа азщъара иа8саны и8хьаёеит апоет4

зхатъ шьала щашьха6ъа хьёы нагёа рныз7аз,Азеи8ш насы8 азы цща7ас зыэхыз7аз,Шъышы6ъса гъымбыл6ъа зыёбахъ рзымгаз,зыёбахъ ахы6ълашахь ажълар ирёхызгаз,ес–шъа8шь ирыциуеит, ийаёоуп иашъа.Иащщъап нас ашъа – кьагъа хьыёкамшъа!

Б. Шьын6ъба афольклортъ-епикатъ «аха7а» анаюсангьы ибаллада афырха7а ихьё иаци7еит ажъа «хьыёкамшъа», уигьы епитетуп. Щъара а0ахым, арайагьы ийоуп жълар ражъар=иара ащасаб ала аха=сахьа а87ара, аха даэа 8штъык, даэа йазшьак аанахъеит. Арайа аха7а-ра мацара ахьёщъара адагьы уи аха7ара ахькылуса, иахыл=иаауа ахъшьарагьы аны8шит. Ари апрофессионалтъ поет исубиективтъ р=иара иатъу йазшьоуп.

Ажъакала, апоет жълар р=а8ыцтъ жъар=иара алшара6ъа йазарала ихы иархъаны, апрофессионалтъ литература аканон6ъа дры6ъный-ъаны, ур0 рыюбагьы еи=ыбааны, еиласаны иа8и7еит инагёоу, аса-хьаркыра згым, щаам0азы изщъо змоу, изщъо рацъоу, агуманизм а8й-ара6ъа7ъйьагьы ирышьашъалоу, ишьахъу асахьаркыратъ юым0а. сгъанала, ари =ыр8шыга наёоуп апрофессионалтъ шъйъыююцъа рзы, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ридеиатъи рпоетикатъи сахьаркыратъ лшара6ъа рхы ишадырхъаша аганахь алагьы. Ари аюым0а=ы насы8-ла еиниеит ажълар ргени иахыл7шь0роу, шъышы6ъсалатъи р8ышъа иар=иаз еиуоу абаюхатъра ду змоу, иара амаёа6ъа н0ырщъцааны из7-аз, иара айазареи асахьаркыратъ юаёареи рйынёа ихалаз апрофесси-оналтъ поети. Ас щщъар ауеит Баграт Шьын6ъба ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рсахьаркыратъ лшара6ъа ихы иархъаны иеи=икааз, иа8-и7аз июым0а6ъа неиюымсрада, шамахамзар, зегьы рзы.

хыхь щазлацъажъаз абаллада ана8и7аз ауп апоет аам0ала егьи ию-ым0а «Ашъа5ьщъаюгьы» аниюыз. Ар0 аю-87ам0ак рюышьа астильгьы кыр еизааигъоуп. Актъи а=ы еи8ш арайагьы ахархъара роуит ажъ-лар р=а8ыцтъ щъам0а асиужети асахьаркыратъ цхыраагёа6ъеи. уи анаюсан, «Ашъа5ьщъаюгьы» абаллада ажанр ала июуп (апоет июым0а ахы «абаллада щъа а7аиюуеит9, аригь иаци7оит ажълар рщъам0ахьтъ иаагоу аепиграф4 «Аибашьра йалаанёа ащъа выр-выр йаи7ахуан, аи-башьра аныйала, а0ра7ъйьа изыз0ымхыз». Аха хыхь щзыхцъажъаз абалладеи «Ашъа5ьщъаюи» формалагьы ха0алагьы излеи8ш6ъамгьы

72 73

ыйоуп. А7ыхътъантъи ана8и7оз апоет ихы иаирхъаз ажанр иаща иа-зааигъоуп, иащгъаланаршъоит фырхацъа6ъак ирызку афольклортъ ашъа кьа=6ъа.

уи адагьы, афырхацъа ирызку ашъа кьа= апоетика анаюсан Б. Шьын6ъба ари абаллада=ы ихы иаирхъеит афольклортъ хьёыртъ-ра6ъа рпоетикагьы. Ари аганахь ала апоет ибаллада формала (аса-хьаркыратъ цхыраагёа, афольклортъ лексика, еилаяьахьоу афразио-логиатъ еицааира6ъа4 аепитет6ъа, аи=ыр8шра6ъа, инеи7ыху аме-тафора6ъа, ашъа аформа9 иаща иазааигъоуп, иа=ы8шуеит, жанрла-гьы а6ъ=на0уеит щщъар йалоит, Жана Ачба ихьёыртъышьа айазшьа 3ыдара (иаагап =ыр8штъыс ажълар рашъащъаю ихьёыртъра «Чрыг салуман ишьышьахаз»9.29

Ар0 афольклортъ ашъа6ъа, щъара а0ахым, рформа6ъа, рылша-ра6ъеи реихьёара6ъеи ихы иархъаны Б. Шьын6ъба иа8и7еит аюы-м0а =ыц, алитературатъ юым0а иаша7ъйьа. убри иабзоураны апоет июым0а=ы ищауит даэа 0агылазаашьа6ъак, ажълар рашъа6ъа ир3ы-даны, июым0а аидеиатъ хырхар0агьы даэа5ьара ахы кылнагеит.

Жана Ачба ихьёыртърашъа и=а8наэуеит аурыс щъын06ар ихаан ачын уаа ирым7а6ьа6ьоз нхаюцъа6ъак, аамыс0ара зэазызкуаз, аха уахьгьы ирыдрымкылоз, анхаюра за0ъазымшьоз, ур0 ринтерес6ъа зхатъы интерес6ъа ираюызхуаз ауаа гьангьаш6ъа иреиуаз Чрыг са-луман июызцъа. Ашъащъаю-асатирик ирониа бызшъала дыхьёиртъу-еит иашъа ззикуа ауаюы4

Адунеи ала иззеи6ъымшъаз Чырг салуман хъашацъгьа)ауади-аамыс0еи кьапуа-гы0 щъа ирылахаз!

Абас ийаз ацхыраара ани0ахха иара эыхьшьыр0ас имаз ихам7гылт, дызхыл7ыз анхаюыжълар иреиуаз ицхраашаз, ас арыцщара дзы6ъ-шъаз дайъырблаар зылшозгьы, эмырща йар7еит. Иаащгап =ыр8ш-тъыс ашъа ацы87ъахак4

Шьащан иаш0а=ы щъщъа-бжьы цъгьак геит,Ийалазеи1 – сщъан, – Чрыг салуман дыршьит, – рщъеит.Шьащан ды7йьан, иэы ахы цъгьахан, драюнагеит,)ахъ3ы3 ды7йьашан, – аха игъы 7аяоуп, дацъшъеит,сарлы8 ды7йьашан, – ажъащъара дадхалт…30

Ашъа н7ъоит аюым0а зегь азы, иара а7акы хадазы хыркъшара зуа аирониа зхьыщъщъы ийоу ацъащъа6ъа рыла4

ра8хьаёатъи сха7а ёыяъаа рла6ъа дысцъырфеит,уажътъи сха7агьы хыш илаба дысцъагеит!

Ауаюы д0ахеит, аха атрагедиа йамлаёеит, избанзар, ажълар рашъа 7акы хадас иамоу – азалымдара йаз7о ацъгьа да6ъшъар, ус иахъ0ан азы да6ъшъеит, илаи7аз ауп иааирыхыз, и6ънагоуп щъа а8хьаёара а8йара ды6ъныйъоит ашъащъаю арайа. Ажълар ргъаанагареи афоль-клортъ идеологиеи еи6ъшъоит, х0ак еиц0адыршъуеит.

нас ихы иаирхъазеи Б. Шьын6ъба ибаллада аюра=ы ажълар рфыр-ха7аратъ ашъа кьа=6ъеи ахьёыртъра6ъеи рсахьаркыратъ лшара6ъеи рарсенал ахьтъ1 Излеи8шузеи ар0 а87ам0а6ъеи апоет ибалладеи1 Излеи8шымзеи1 Аидеиатъ хырхар0а= акъу, мамзаргьы рыюбагь р=ы акъу иахьы8шаатъу уи1

ра8хьаёа иргыланы щалацъажъап апоет июым0еи ажълар р=а8ыцтъ 87ам0а6ъеи еиуарас ирымоу. хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш, апоет ари абаллада=гьы ажълар рщъам0а иеиуоу, ашъа айнытъ иаагоу ажъа6-ъа рыла еибы0оу ацъащъа6ъа епиграфс ийаи7оит. Аха ар0 абалла-да6ъа 7акыла ишеи8шым еи8ш, репиграф6ъа р7ак6ъагьы еи8шё-ам. «кьагъа хьыёкамшъа иацу аепиграф хьёы згаз иха7а ихьё а0га-ра, иэхъа8хьыё аны8шуазар, «Ашъа5ьщъаю» иацу аха7ара айынёа изымюаёаз ашъыргъында изы ирщъаз ажълар рашъа, рыхьёыртъра иахыл=иааз акоуп (арайа щазлацъажъо аепиграф6ъа рпоетикатъ форма акъёам, ридеиатъ хырхар0а ауп9.

уи анаюс, апоет актъи ибаллада=ы дрызхьа8шуеит афольклортъ 87ам0а аформагьы асиужетгьы. Арайа формалагьы сиужетлагьы Б. Шьын6ъба июым0а жълар ражъар=иара иахьазааигъаёоу рацъоуп. уи а6ъ=иара6ъа р=гьы (ажъа артъара, ажъеинраала аизхша-еизшъара, ажълар рле6сика, афольклортъ формула6ъа уб. и7.9 афольклор иаб-зоуроу рацъоуп.

Б. Шьын6ъба ибаллада «Ашъа5ьщъаю» епиграф щасабла иац7оу4 «Аибашьра йалаанёа ащъа выр-выр йаи7ахуеит, аибашьра аныйа-ла, а0ра7ъйьа изыз0ымхыз», аюым0а зегь азы илеитмотивны ийоуп. Апоет ари аюым0а=ы иааигеит амща5ьырра ашы6ъс6ъа рзы ийалаз, ма ийалар зылшоз ах0ыс6ъа рахьтъ акы. Ас6ьар мчыла зы8садгьыл

74 75

иахцаны икарцаз щъсеи-хацъеи реи6ъырхара рылдыршеит афыр-хацъа рашъа зэа8сазтъыз, зы8садгьыли зыуаажълари рзы згъы былу-аз ар8арцъа. Аидыслара=ы дара рахьтъ ёъырюы 0ахеит, аха жъларык ауаа наунагёа атъым дгьыл айнытъи атъра еи6ъа7ъа иацъырыхьче-ит, дара ры8с0азаара ахъ ала.

Аха ас ха7арыла рхы мюа8ыргомызт зегьы4

суаз7аауеит, дыйазма уа :ъы5ьмахан1– Амюа даюнагеит аэы ахы цъгьахан.– мац дабайаз, ианасуаз адаул1– Шьыбжьышь0ахьынёа дзахым7ит абйъыл…– Ибзиоуп, аха дабацеи уазба6ь1– Ашъшьыра дзы7ым7ит, дасуан аба6ь.– кан иащагъышьар иаразнак дшъыхьёон.– Цалайьак ды6ътъан, акъыт6ъа и8хьаёон.

Жана Ачба ихьёыртъра аформеи Б. Шьын6ъба ибаллада иазали-хыз аформеи реизааигъара – реи8шра асиужет ашьа6ъыряъяъара усйак а0ахны ийаёам. усгьы иазгъащ0ап ар0 аюбагьы ражъа артъа-шьа шеи8шу. уаагьы араагьы форма хадас ийоу – жълар р=а8ыцтъ поезиа ирацъаны а0ы8 змоу ажъа еинраалашьа аформа – аз7аареи а7аки, адиалог аформа ауп. уи анаюс, апоет ифырхацъа рха=сахьа аибы0ашьа=гьы дазхьа8шуеит ажълар ражъар=иаратъ хархъашьа – ифырхацъа рйазшьа6ъа злаа8шуа ируа-ирщъо ала ауп, уи алоуп ахъшьарагьы зларауа. Иара убас, апоет иле6сика ирбеиоит афоль-клортъ ле6сикала. Има3ымкъа ибаллада иалеигалеит аепикатъ ме-тафора6ъа, аха=сахьа айазшьа аазыр8шуа, инеи7ыху, еилаяьахьоу ажъеицааира6ъа. Иащщъап, абас ийа6ъоу4 «Ашъшьыра дзы7ым7ит, дасуан аба6ь», «ацалайьа ды6ътъан, акъыт6ъа и8хьаёон», уб. и7.

Афольклортъ поетика ауп иахы7хыр0оу абаллада ахыркъшашьа-гьы. Апоет июым0а аперсонаж и=ала рыхъ ишьоит, иры6ънаго ры-з8и7ъоит «и8сыз ишыбзаз»4

ур0 ры8сы 0азаргь, и8сит ишыбзаз,хьымёяыла исшъа5ьщъарц ауп сэыжълан сзааз.Исуалу здыруеит, сцап шъа5ьщъара,Аха анышъ иаз0о сыздырам дара!

Аха Б. Шьын6ъба абри абаллада=ы ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а ажъ-еинраалахь аиагареи уи аформа ихы иархъаны аюра=ы даангылаз0-гьы, и=ыцу, иоригиналтъу аюым0а иза87омызт. Щъара а0ахым, арайа а0ы8 амоуп ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рыр=иашьа-ра87ашьа ай-азшьала иеи=каау иоригиналу асахьаркыратъ юым0а а87ара4 даэака-ла иащщъозар – астилизациа. Аха ари астилизациа аформазы мацара апоет ихы иаирхъо стилизациам. Ари аюыза аметод ар=иаюы июым0а асахьаркыратъ лшара6ъа щаранакит, еи7нахит, ащъаа6ъа ар0бааит, ахшыю7ак «ар8сабаратъра» (аиаша7ъйьа – асахьаркыратъ иаша9 ал-шеит, игъылыр0ъааны «и8йаны» аи=каара арманшъалеит.

Автор афольклор асахьаркыратъ система инаваргыланы р=иаюык иащасаб ала ихы иаирхъоит, хым8ада, апрофессионалтъ йазара ал-шара6ъагьы4 аритмика-интонациатъ аихша-еихшара, ажъеинраа-ла аформеи а7аки р0ибагара-реи6ъыршъара, апоетика аганахь ала ажъеинраала асиужет аи=каара уб. и7. Ажълар рашъа=ы ийало ах0ыс ашъащъаю далахъёам, уи ашъа=ы йалашьа имаёам, арайа ашъащъаю афакт аконстатациа азиуеит. Ашъа аемоциатъ 7акы аар8шра=ы ац-хырара ду йана7оит амелодиа. уи афольклортъ поетика иа3ыдаро-уп. Жълар рашъа=ы ашъеи (амелодиа9 ажъеи реицзаара неиюымсры-да а0ы8 амазар, апоет ибаллада=ы ари аемоциа ганахьала, ас щщъар йалозар, аидара иа7оу аритмикатъ интонациатъ шьа6ъгылашьоуп. Б. Шьын6ъба ибаллада=ы автор исубие6тивтъ хъшьара а0ы8 аанна-кылоит, уи иузайъым0хо хъ0аны иацуп аюым0а.

насгьы, иазгъа0атъуп апоет ир=иара даэа йазшьа 3ыдакгьы. Ав-тор ибаллада6ъа рконтекст6ъа р=ы р=а8ыцтъ щъам0а асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа р7акы и8сахуеит, ур0 апоет июым0а аидеиа иашьашъ-алоу, ахшыюзышь0ра аадыр8шыртъ иеи0еикуеит. Апоет ибаллада «Ашъа5ьщъаю а=ы ихы иаирхъо аепикатъ параллелизм, «Ацалайьа ды6ътъаны акъыт6ъа и8хьаёон», ажълар риумортъ хьёыртъра=ы автор дырхыччоит абзамыйъ6ъа, згъа7ъа жъпоу, игънымюу ауаа. Арайа ийаёам а6ъёбара, ара а0ы8 змоу баю злам, абас щщъар йало-зар – ахыччароуп. Ашъйъыюю иажъа6ъа рыла иащщъозар, ари «иашоу хыччарам».

Баграт Шьын6ъба ибаллада=ы ари афольклортъ сахьаркыратъ цхы-раагёа иаанахъеит июым0а аконтекст иашьашъалоу даэа 7акык, ишь0-нахит зынёаск ашъа=ы ийаёам даэа функциак, даэа 8штъык. Ашъа=ы иащ8ыло аперсонаж иха=сахьа изюыдоу аччара акъзар иащзаанаго,

76 77

абаллада=ы уи ацымхърас а6ъёбароуп а0ы8 змоу. Ахьёыртъра=ы иа-агоу аперсонаж, ус змамкъа, ацалайьа и6ътъаны акъыт6ъа зы8хьаёоз иха=сахьа щ6ьышъ ачча ы6ънарххуазар, абаллада=ы иащ8ыло агъай-ра иан0агылаз, даэа 0агылазаашьак а0ы8 анамаз аам0азы, абзамыйъ ийаи7аз йаз7аз, амшгаю ийынёа зхы лазырйъыз аха7а иха=сахьа даэа йазшьак шь0нахит, а8хьаюгьы аччара иацъыхароу даэа хъыцра6ъак изаанагеит.

Б. Шьын6ъба ир=иаратъ мюа=ы, ишаабаз еи8ш, абаллада ажанр и3ыдоу а0ы8 ааннакылоит.

Апоет ибаллада6ъа ахьеизикыз ирылаим7аёеит ажъеинраала-6ъа иргъылаиргылаз июым0а «Абнатъ баллада». уи сиужетлагьы, еи=каашьалагьы абаллада ажанр иа7анакуеит, щъарада. Ари аюы-м0а иамоуп адиалог аформа. Абаллада аперсонаж шар8азык азы абна дны7алт, уайа иибо ассир6ъа, аршанхага6ъа ртъы еи0ащъо и=ынеихеит. Аэацъ щъара6ъа еибархъмаруеит, ран нырцъ ишьны ишь0оуп.

уаща иибазеи ссирс1 %ьдук си-8шатлакъи зегьы ззы8шыз, х-юык ахацъа а8йара иа=уп, амахъ6ъа гъыряьоит4 «//Аиха8сыхъ бжьы ба-шаз 5ьыршьон,// А7ларкъыкъ нас-насуаз 5ьыршьон».

А7ла6ъа, а8ша иасуаз рыбяьы кыдщъаны иагон. Анаатъ ирыжълаз ауаюы ихароушъа иры8хьаёоит.

А7ыхътъантъи аз7аара4

– ргъала рщъазар ус имёакъа,Гъыжьжьагакгьы рамщъаёакъа1..

Абас а0ак йаи7оит алира-епикатъ юым0а афырха7а4

– усгьы сщъеит, сырзеилыргазар4«И7егь сы8харын сымразар,Шъхызжъартъ сасрымызт сы8шазар,сыбла6ъа хьчаюыс ишъымаз,Шъы8сы сымажъда, са8шъымаз!»

Ари аюым0а=ы а8хьаю ибартъ ийоуп, абаллада иара ажанр а8йа-ра6ъа ишыр0агёоу. уи аны8шуеит аюым0а аформеи, аи=каашьеи, ар-тъашьеи. Ара ийоуп алира-епикатъ йазшьа, а8с0азаара=ы а0ы8 заур

ауа, аха зыгъра агара уадаюу, ах0ыс6ъеи афакт6ъеи. Афольклор ай-азшьа6ъагьы ма3ымкъа ианы8шуеит (аперсонификациа, – а7иаа6ъа зы8сы 0оу реи8ш рха=сахьа6ъа ра87ара, асахьаркыратъ цхыраагёа-6ъа9 апоет агуманизм иаша ацъа зыйъни7аз ари абаллада.

Б. Шьын6ъба 3ыдала дазыйоуп абаллада ажанр. убри азы акъхоит апоет А8сны жълар р5ьын5ьтъылатъ еибашьра анеилга, иаа6ъырц-цакны июит даэа балладакгьы. уи хьёыс иеи0еит «зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз – и6ъёам 8сра» (А=атъ баллада9.

ма3к иадамзаргьы ари абаллада иащгъаланаршъоит апоет еицыр-дыруа иажъеинраала «А8шалас». убри иажъеинраала=ы иащ8ыло аформула6ъеи, амотив6ъеи, агъаанагара6ъеи ахархъара роуит апо-ет ибаллада=ы. Ажъеинраала=ы афырха7а а8шалас дащъоит ихабар и0аацъа рйынёа анагаразы (иеибашьра, и0ахара-и0ахашьа атъы9. Абаллада=ы аб и3къынцъа аибашьра амца иалаёыз, и0ахаз, рыбаю соуазар щъа гъыярак иманы реибашьра мюа данылеит4

«Ахюыкгьы ш0ахаз ран илашъымщъан,Щаи, уара аёъкгьы усзынхаз 5ьысымшьази!№къын йады5ь, уашьцъа урышь0амлар умуит,сынтъа акъымзи ухъы анааинышъшъылаз…

Аб дяьа7ъы-яьа7ъуа игъылацъа иреищъоит4

Иац ашьыбжьышь0ахь д0ахеит щъа ауп исашъщъаз,Ибаю сауанда, дыбзоушъагьы збарын.

Аб дгъыяуеит и8а аи7бы и8сы 0азар щъа4

– дад, аибашьра=ы иага руахк йалоит4дыйам, д0ахеит щъа и0ахцъа еибар7ъыуан,Иарах д8а8ашькны а6ъылаю ды8хьеицон,сы3къын и8сы ш0оу синиаргьы йамлои1 –Гъыярак былы-былуа игъа7а ин0а8хеит.Июны дзымтъеит, амюа дны6ълеит никъала.»

Аб амюа дахьы6ъу аибашьра иахыл=иааз а=аас0а6ъа днарылагыле-ит. Ила иабоит абас еи8ш асахьа6ъа4

78 79

«еилыблаауп, и8ыххаауп аюн6ъа,Ихыршьааз а7ла6ъа йъайъан еилажьуп,Алюа хъашь халоит, абылфюы =ацоуп,Амюа6ъа 0айъа-0а=оуп, ржьышъа6ъа 0ыжъжъоуп.

уи ина6ъырццакны иащауеит ха7а бжьык4

Ари хюык и3къынцъа реищабы ибжьоуп4– Изакъызеи, саб, лахьеи7ыхрак умам,у3къынцъа щзы акъзар, уащцъымшъан, щаибгоуп!саб, уара уакъын ажъаны изщъалоз4«зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз – и6ъёам а8сра!»

А8а аищабы д0ахеит Гъымс0а ахы6ъан, иара убри юахыс дгылоуп абрайа деи6ъных и8садгьыл ахьчаразы.

И8а аищабы уа дааныжьны имюа дны6ълоит аб никъала, егьыр0 и3къынцъа ирлахьын7ахаз еиликааразы.

Аб Айъа данналагыла, еи0ах акаю-акающъа ха7абжьык иащаит, ц6ьа дёырюызар, изхам7артъ агъыбжьанытъ ибжьы ауп иащауа4 и8а аища-бы иищъаз ажъа6ъа еи0ащъо, агъыбжьанытъ =ааи0уеит.

«Амцабз иагъыларкит щзы6ътъаз атанк,А0ы7ха щмаёеит, щаилаблит зегьы.Щаит, амар5ьа, шънеибац, а8суаа ры3къынцъа!А8сны азыщъа ашьа каз0ъаз, а8суаа ры3къынцъа!Щтанк акгьы амыхьёеит, хатъ шьала иащёрыжъит,Щар0 иа6ътъаз щакъзар, щазынтъык щаибгоуп!Щ0ы8 алхуп, наёаёа уайа щаанхоит!

Иным7ъо аибашьра знысыз амюа дны6ълеит аб игъы дын0ахъыцуа.уи амюа дшы6ъыз къыдры дырсны Очамчыра днаёеит. дцоит

Игрыйа ицо амюа даныланы. Иибац ауп ийоу.ус аб иащауеит даэа бжьыкгьы =ацаёа. уи и8еи7бы игъы0шьаагоу

ибжьоуп4

Изакъызеи, саб лахьеи7ыхрак умам,у3къынцъа щакъзар, щахюыкгьы щаибгоуп!

А8а иа7бы Игры а8шащъа=ы д0ахеит. Аяа ибомба иватйъацыз да-цйьеит…

Иащауеит аб еи0ах и8а аи7бы ибжьы4

с0ахаз 5ьумшьан, сгылоуп сшъа6ь агъ0а кны,Гъашьан садырсызшъа, саанхеит абрайа,Гъаяша6ъ ищажъло изеихгом шьа=ак!

з8ацъа 0ахаз аб ищъоит4

– №къын йады5ь, усйак улшоит щъа сыйамызт,сынтъа акъымзи ухъы анааинышъшъалаз…дадраа, сы3къынцъа, схала7ъйьа схынщърым,Аибашьра н7ъазар, шъмаалои нас аюныйа1Шъангьы дрыцщауп, агъырюа дашъмырган!

И3къынцъа а0акс абас рщъоит4

– Щаб, ус ахь8оущъо! Щацъхьа7уам щ0оуба,«Шъахьгылац шъгылаз, шьа=акгьы шъеи0ам7ын!»Щар0 щзыщъа закъануп Ща8садгьыл ад7а!

зы3къынцъа збаз аб дгьежьны амюа ды6ълеит аюныйа. Ари еицъоу иарбану ауаюытъыюса изы, 7еила еикъа0ъы ийаз аха7а и7ъюаншьап ыёит. Аха уи и3къынцъа м8сёеит, зегь реища дара рзы ихадаз, адъы иззы6ъыз рыуаюреи ры8садгьыли рыхьчеит, уи алагьы еи6ъдырхеит дара ур0!..

Апоет трагедиала и0ъу ибаллада хиркъшоит гъыярала, 8еи8ш ла-шак зхыл7уа ацъащъа6ъа рыла4

ха7а дыз6ъымшъац ийоузеи1 никъала,И3къынцъа ибеит, иащаит, даауеит ихала.Аха6ъи0ра мра ахалашоит А8сны.зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз – и6ъёам а8сра!дара аишьцъа-фырхацъа гылоуп еи6ъных,Эынлагьы уахынлагьы ры8садгьыл рыхьчоит!

80 81

Арайа щазлацъажъаз аюым0а йазшьала абаллада ажанр иша7ана-куа ашьа6ъыряъяъара мариоуп. Автор уи иадигалаз асахьаркыратъ цхыраагёа6ъеи асиужет6ъеи, аи=каашьеи абаллада адунеи ахь щна-нагоит. Арайа ийоуп иара ажанр иатъышь0роу айазшьа хада6ъа зе-гьы. уи анаюсан, абаллада=ы ахархъара аиуит а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рахьтъ иаагоу аформула6ъа, атроп6ъа, амила0 йазшьа зны8шуа азхъыцра6ъа рдунеигьы.

Абаллада ахы «зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз – и6ъёам а8сра» жъа8йо-уп, афольклор цъа айънуп, аха анаюсангьы ищанащъо кыр а7анакуеит а8суа идунеихъа8шышьа аар8шра аганахь алагьы.

Ан лыхёыёаара4 «Ахюыкгьы ш0ахаз ран илашъымщъан», иащъогьы амила0 иа3ыдоу айазшьа6ъа иреиуоуп. Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъа, 3ыдала а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи р=ы иащ8ыло аидеиа6ъа ры6ъ=ыр0уеит абаллада=ы иащ8ыло ажъа6ъеи ащъоу6ъеи ридеиатъ хырхар0а6ъа4 «Изакъызеи, саб, лахьеи7ыхрак умам, у3къынцъа щзы акъзар, уащцъымшъан, щаибгоуп!» мамзаргьы, хьыёла и0ахаз афырха7а иажъа6ъа4 «сызгаша ахы ахьсы6ъшъаз Гъымс0а ахы6ъан ауп, исеихсызгьы дзымцеит, дас0еит аёы». ма иа-ащгап а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рйынтъ иаауа, аха иахьагьы афырха7ара иазку ашъйъ6ъа р=ы иащ8ыло ацъащъа6ъа4 «Щаит, ама-р5ьа, шънеибац, а8суаа ры3къынцъа, ашьа каз0ъаз, а8суаа ры3къ-ынцъа!»

Ажъак ала иащщъозар, апоет ду ийазара иабзоураны, жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рсахьаркыратъ лшареи иара ийыбаю амчхареи реилаёюара иабзоураны а8хьаюцъа ищауит асахьаркыратъ юым0а на-гёа, абаллада шьахъ. Ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа р=ы иаар8шу афырхацъа4 *шькьа=-и8а манча, Шары0хъа-и8а мсоус0, Абаяь-и8а *ара, Акшба Гьаргь убас егьыр0гьы ирыцлеит хьыёла-8шала зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз, зыжълар зыхьчаз хюеишьцъа а6ърахьы-мёа6ъа. ур0 наунагёа иаанхоит изхыл7ыз рыжълар ргъалашъара=ы 8сра-ёра ры6ъымкъа.

уи анаюсан, а8суаа рыйазаара 3ыдара6ъа еидызкыло ра8суара из-лащанащъо ала, хьымёяыда, хьыёла и0ахаз ауаюы дызюыдоуп, хьымёя имам, ажълар ражъеи рашъеи дры8соуп, еищаракгьы зыжълар рыхьёи рыхьымёяи зыхьчаз, насгьы зхы а6ъыз7аз аха7а. Ажълар кыр з7а-зкуа ры8с0азааратъ философиа зыр7абыргуа ажъа6ъа4 «уи дым8сёе-

ит, уи идунеи и8сахит», абас еи8ш ийоу ахацъа роуп изызку. Абар0 рюызцъа ауаа зюыда6ъа ажълар ианырхыл7уа ауп а8с0азаара агьама анамоу, а=иареи аизщареи ащра аныруа жълар ры8с0азаара=ы. Абри ахшыю7ак ауп цъащъа йа8шьны иагъылгоу Б. Шьын6ъба ибаллада шьахъ. «зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз – и6ъёам а8сра».

Б. Шьын6ъба ир=иаратъ 8ышъа=ы ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа рсахьаркыратъ лшара6ъа ас еи8ш ихы иахьаирхъо а0ы86ъеи амо-мент6ъеи рацъаны иащ8ылоит. уи бзианы иащбар0оуп щазлацъажъаз абаллада6ъа р=гьы.

Ари афакт юашьарада ишьа6ънаряъяъоит ажъа азйаза ду ир=иара аформатъ л7шъа6ъа иащагьы ишыщаранакыз, ипоезиа аидеиатъ щъа-а6ъа шар0бааз, ишар7аулаз ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а алшара6ъа.

82 83

АеПОс

АхрА ИА+АхАз

1964 шы6ъсазы Баграт Шьын6ъба икьы8хьит идра-матъ юым0а «Ахра иа=ахаз». Апоет, хыхь щзыхцъажъ-аз инеи7ыху июым0а6ъа реи8ш (ибаллада6ъа, щзых-цъажъараны ийоу ахъы36ъа ирызку иажъеинраала6ъа, ипоема6ъа9, ари адрамагьы асиужет аагоуп еицырды-руа а8суа жълар рщъам0а «Ахра ашъа» айнытъ. Ара иазгъа0атъу4 апоет июым0а6ъа зегьы р=ы еи8ш, афоль-клортъ сахьаркыратъ цхыраагёа6ъеи асиужети апоет иа87ам0а=ы ишь0ырхит аформа =ыци, а7аки, ахырха-р0еи. Ашъа=ы а0ы8 змоу аидеиа хада автор ир0бааит,

ажанр иашьашъаланы айа7ара илиршеит. Ауаатъыюса пату еи6ъы-р7ароуп, еиха7гылароуп, еибачщароуп, аилибакаара рымазароуп, еихёыёааны ауаюра аадыр8шыроуп. Абас еи8ш ийоу, ауаатъыюса ирзеи8шзар зыхъ0оу ауаюра йазшьа анырцъыёлак, реилибакаара ан-хьысщалак, а8хас0а, атрагедиа ахыл=иаауеит. Абри ахшыю7ак ауп ажълар рашъа идеиа хадас иамоу. уи аидеиа ауп апоет идрама=ы ихадоу а0ы8 аанызкылогьы.

Ани, уи л8ацъа Йансоуи Шьансоуи (ашъа=ы конкретла ур0 ры-хьё6ъа щъаёам9 реизыйазаашьа6ъа, ажанр алшара6ъа ихы иар-хъаны, апоет ищараку атрагедиа айынёа июеигоит аюым0а. Ари адраматъ юым0а шьахъла ианы8шит апоет а8суа жълар р7ас6ъеи хы8хьаёара рацъала еибарку р6ьабзи, рлеишъеи, рыхныйъгашьеи ин0кааны ишидыруа. уи ир=иара а8ышъеи, ийазареи рылшара6ъа ар0бааит, ищъаа6ъна7еит.

Б. Шьын6ъба идраматъ юым0а, хыхь ишащщъаз еи8ш, «Ахра иа=ахаз» шьа0ас, хы7хыр0ас иамоуп жълар рашъа «Ахра ашъа». уи мюашьарада, аха рыцщарас ийалаз, иахьа уажъраанёа еи6ъханы ийоу ари ашъа, ладагьы юадагьы ирщъо амелодиа мацара ауп. Инагёоу ашъа атекст (ажъа6ъа9 нымхаёеит. Икьа=у атекст ануп Б. Шьын6ъ-ба иеизигаз, иеи6ъиршъаз 1959 шы6ъсазы и0ы7ыз ашъйъы «А8суа жълар рпоезиа». Иаащгап иара шеибгоу4

уа, уара хъаша, ахра= уцъар, ула=йьа уцап,уа, у3къын за7ъы =а-блакьан а5ьма дрыцыс7ап,

Исыбаргъузеи, иара еи0амщъа!уа, убра ула=йьар, у8щъыс 8шёа дсырлагалап, исыбаргъузеиубас шаанёа ахра иа=ахаз иашьа диргъа0еиуан,Албаашаразы ахра иашьа да=игеит,Ибаргъузеи, ащащаи, гъыряьа, уа.

еицырдыруа ари жълар рашъа ду, хым8ада шьа0ас иаиуит апоет идраматъ юым0а. Б. Шьын6ъба, н7аюык иащасаб алагьы ибзианы идыруан ари ашъа, иара иазку ащъам0а6ъагьы.

Адрама аи=каашьа злайоу ала, апоет ихы иаирхъаз инеи7ыху апро-затъ щъам0а акъхоит.

Иаащгап, сара кътол а6ы0ан ()оумышь ащабла9 1970 шы6ъсазы ажъабжьщъаю, 67 шы6ъса зхы7уаз уарлам А6ъ0арба и=ы ианы-с7аз атекст4 «Ийан юы5ьа аишьцъа. Ишаанагара инхон-ин7уан. Аищабы д0аацъаран, аи7бы макьана ус дыйан, уащама, а0аацъара даламлацызт.

Абар0 энак рэааибыр0ан, ицеит шъарыцара, ашьхайа. Ашьха ианыз 6ы0ак еиуазар акъхарын ур0. даара иныйъеит, аха егь рым8ыхьамшъе-ит. умбо ийалаша. Аищаб инахараны бяабк ашьха иа=ибааит. ддъы6ъ-леит, аха ицъыхълошъа аниба, ишь0ахьйа ддъы6ълеит, кыр дааскьеит, аха ицъыхълеит. Ажъак ала, ацайьа да=ахеит. Ари ибоит иашьа, аха ийаи7ои. нас ус иёбеит, игъы 8ызжъаша ак сызщъар, дысмырцъар, де-и6ъхар здыруада, йаи7ан, иашьа иацъажъара далагеит. Аха иеищъозеи, уи ауп иущъара. даалаган, иашьа иацъажъара х0еикит.

– уара, – ищъеит, – ахра уалйьар у8ыххааса уцап, унаганы анышъ унас0ап. у8щъыс са дысзынхап, 8щъысс дызгап, ухъы36ъа ма7уцъас ийас7ап, а5ьма ирыцыс7ап…

Абас мацара, иабалак шищъоз иашьа дмырцъакъа иршеит. Ашара анааи, иашьагьы ииулак ацайьа да=ысит, дылбааит. Аиашьа еища-бы игъы еийъы33оит, мамеи6ъара и=атъоуп. Аи7бы дгъыряьа7ъа иашьа иа8хьа днагылан, аюныйа ицоит шь0а. Ишааиуаз ацща зхыз аёиас иныэ8ынгылт. Аиашьа еи7бы ацща агъ0аны днеиуаны еи8ш, ишь0ахь игылаз аищабы ишъа6ь ааихихын, а7ы6ь щъа иашьа дие-ихст. Ажъак ала дишьит, аёы деи0еит ибаюгьы уаюы изым8шаауа.

Ари ихала аюны дааит. Иан диаз7ааит, уашьа дабайоу щъа. Азнык азы исыздыруам, ищъан, мап икит. Аха 0аха анилым0аёа ийалаз зе-гьы иан иаахтны илеищъеит.

84 85

– Ааит, уара абзамыйъ, уашьа унапала дыш8оушьи, уцъар ахра уагоит щъа дшъаны ашара уахьигёеит, абри ш8аузеилымкааи. усым-бан, сыла уа8ыр7, щъа дыщъщъеит. Ари ийалаз зегьы иха=ы ианеи-дикыла, азалымдара баа8с шыйаи7аз анеиликаа акъхап, ашырщъа и=ынеихан иашьа дахьишьыз днеин а7ы6ь щъа ихы инагъыди7ан, аёы иэеи0еит.

Абри ажъабжь санхъы3ыз саб ищъоны сащахьеит. Иара абни «Ахра ашъа» щъа ирщъогьы зхыл=иааз абри игъы0шьаагахаз ах0ыс, аишь-цъа р0ахароуп».31

Ишаабо еи8ш, ари ащъам0а хыхь иаащгаз атекст а7кыс сиужетла иаща инагёа-аагёоуп. Ах0ыс ащъам0а=ы ийоугьы н0каа-аа0каауп, си-ужетла инагёоуп.

Б. Шьын6ъба дышхъы3ыз жълар рашъа6ъеи рщъам0а6ъеи дрыла-аёан, арайа ихы иаирхъаз ащъам0агьы, ашъагьы, хым8ада кырынтъ иащахьан. Жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи рашъа6ъеи кыршы6ъса иа-ныз7ои и0ыз7аауеи аёъ иащасаб алагьы ур0 ин0кааны ишидыруаз, йазак иащасаб алагьы ихы ишаирхъаз аны8шит щзыхцъажъо адра-матъ юым0а.

Апоет июым0а а8и7еит жанрла идраманы, иагьахьёи7еит адраматъ поема щъа. Ишаабо еи8ш, апоет жълар рашъа ажанр даэа жанрк ахь ииегеит. Адрама=ы ийоуп аха=сахьа6ъа4 ан, аишьцъа Йансоуи (аища-бы9, Шьансоуи (аи7бы9, нара, – Йансоу и8щъыс, юы5ьа а3къынцъа хъы36ъа – Йансоу и8ацъа. ха=сахьа6ъак ращасаб ала апоет ры8сы 0еи7еит ашьха6ъа, ажъюан, а8стъ6ъа. ур0 персонаж6ъак ращасаба-ла июым0а=ы а0ы8 рзалихуеит. Иаащгап зныкымкъа апоет идрама=ы «ирцъажъаз» ашьха6ъа рашъа4

Ашьха6ъа шьхахомызт,Имюаскьар абас!Амра 8ха рха8хомызт,Иамюаскьар абас!Ашьха рюаш6ъа яьызар,Юадантъ 7айа ицоит.Ауаю игъы яьызар,?айантъи дхъыннагоит!

Ашьха6ъа ари анырщъо Йансоу дарыхь0шьуа ацайьа дана=аха

ашь0ахь ауп. Шьансоу иахьынёаилшоз иашьа игъы аряъяъара да=уп, аха иашьа дшъар0ахаёеит.

нас, ашьха6ъа рашъа гоит еи0ах4

Ашьха6ъа юадароуп,рхалара мариам!Ахра-кнаща гъаюароуп,нас, агъаяьра зламАрахь ии0ахузеи1дама0ъам иара.Гъымшъа ибаргъузеи,Имюа гоуп хара.

Шьансоу ибоит иашьа цхыраара шизим0о. Йансоугьы и8еи8шцъ-гьа данышъоит, иашьа еи7бы ахрахь июеира и0ахым, д0ахар щъа дшъоит. Абас еи8ш адраматъ 0агылазаашьа аныйалоуп Шьансоу а7ыхътъаны иашьа игъы 8жъаны иеи6ъырхара иэаназик.

Аашаанёа иашьа еищаб изы игъы8жъагаз шищъоз иааиршеит. Аи-щабгьы ала8ш-=а8шы аниоу ахра да=ыст.

Адрама=ы инар0бааны иаар8шуп Йансоу ихъы36ъа реихъмар-ра, зхала ихынщъыз нара лха7еи лареи рдиалог; иани иареи ре-ицъажъара.

Ажълар рщъам0а=ы еи8ш акъымкъа адрама=ы Йансоу иашьа дигъ0-асны атыша деи0оит.

уажъшь0а сабацои, сдунеи лашьцеит,А7ыхътъантъиёа сгъыяра хъашеит!дырюегь сашьа изы 8сыхъа сымам,ега изызухьазаргьы, щаишьцъоуп.сыш8акаижьри1 нас иана0аххаИхы деигёом, сеи6ъирхоит юа8хьа…

зашьа еи7бы ишьра амюа а6ълара зэазызкыз аиашьа еищабы Йан-соу ищъоит4

убжьы зумыргозеи, мшъан, о, Шьансоу!слащъит абаа8сы, снеиуеит уаас8ыл!

86 87

Иажъа6ъа рышь0ахь атышахь ды8оит. Их0ар8а ихшъаны арахь иа-анхоит.

Иара убас атрагизм аюаёара айынёа инагоуп л8а аищабы изы ищъоу ан лажъа6ъагьы4

Адунеи ахлымёаах азынижьит4«Гаёарала зашьа гъакьа дызшьыз!»…Шъышы6ъса царгьы,уи ажъабжь =ыцымхозар, иажъышам,рйъыяагас 5ьоукы рзы ирщъалоит…Аха уи дзыхшаз, дзааёам0оу, иан,Илзырщъарызеи1 Иш8алы8сыхъоу1

Ийалаз ахлымёаах анеилылкаа ан л8а ди6ъымчны иалщъоит4

най усымбан, сма0ацъа злакым…уашьа бзиахъ, гаёала душьит.уи ауаю угъы еибаркны,Ахра уа=игеит! уаща усымбан!

Ар0 реицъажъара ашь0ахь Йансоу ихьыз агънымыюра анеиликаа (ашьха6ъеи иареи реицъажъара ашь0ахь9, иашьа атыша дахьеи0аз днеин, иаргьы атыша иэеи0оит. Игъы0шьаагоуп, зхы а0ы8 а=ы иаа-из Йансоу имоналог.

Апоет ари идрамоу ипоема=ы ихы иаирхъоит егьыр0 ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рахьтъ еиуеи8шым ажанр6ъа, амотив6ъа. на-р0аа ражъабжь6ъа рйны иаагоуп Шьансоу игъы ир=ыцырц азы иищъаз ажъа6ъа4 сасрыйъа дза0ъазымшьакъа, дымгакъа хьыёрацара ицаз иашьцъа агъайра иана6ъшъа, дрыхьёаны еи6ъирхеит.

сасрыйъа дна8шызар, шьхак агъа=ы,Иашьцъа еилагылан, хыл8ак нархоу7аратъы.Ахь0ацъгьа ирысыз, рымч зегь ашъан,рыц6ъа еихагылом, хыхъашьак рымам,ур0 ржакьа6ъа ашьашьал йана7ан,ршьамхы илахысын асаара ишь0асуеит.

– Ишъыхьзеи, сашьцъа, щаит, абаа8сы! – Ищъан, сасрыйъа, днарыдыххылеит.

нар0аа4 – уда 8сыхъа щамам, щаи6ъурхароуп, уагьщаияьуп, – рщъе-ит.

– Щаи, ара сыйоуп, акы шъацъымшъан! – ищъеит, сасрыйъа аха7а. ае7ъа6ъа иреищаз ах=а юагъыд7ан, илаишь0ит.

Ижжаёа ишлеиуаз жъюан лашарбага,Иашьцъа рыгъ0а7ъйьа инкащаит иара!зыцхахъ еихашъыз, р=ы еилго ийалеит,рыбла6ъа ччеит, рха=6ъа лашеит.

А0ъщъа6ъа рцъа рыйънуп аишьцъа ран зы3къынцъа рымюа зныщъо лажъа6ъа. ра8хьа дниасны, дра8гыланы ахы3мы36ъа 8ы7ъ7ъаны иры6ълы8соит, илщъоит а0ъщъа4

ла8шыцъгьа мышь0ацъгьа,деилаблааит абра7ъйьа!лахъа-7ъыхъа 0астлаяра-7ъыяра 0аст!..32

Ара иащ8ылоит а8суаа рыбзазара иатъу ашъарыцара аэазыйа7ара зны8шуа аритуалгьы. Аишьцъа ирщъоит Ажъеи8шьаа рашъа4

Ар0 еицныйъо еи8ымхаша,дади, дади, о-о-о.Ашьха ду6ъа злы8ха щауша,дади, дади, о-о-о.хра цы8хьаёа шъыла8ш щацупдади, дади, о-о-о.%ьма-ссазаргьы цъа-8хьаёара,рабажъзаргьы, рабажъ йагъа,храла имюасуеит а6ъасаб6ъа,Инарылйьаз ща иащ6ъашьуп,)ы8-цы8хьаёа а0амща еи=ажьуп,дади, дади, о-о-о.

88 89

А0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа, а6ъылара6ъеи а8садгьыл ахьча-реи ирызку ахы8ша аны8шит ан лы3къынцъа ан0аха ашь0ахь илщъо, ауаз ажъа ззащщъар ауа, лажъа, ийалахьоу ах0ыс4

сзеигъыряьо юы5ьа а8ацъа сыман,ур0 ду6ъамзи, абранёа июаёон…Аха ицеит рых0ыр8а6ъа сызныжьны,Иабацеи1 Иахьымааша ауп иахьцаз!Избанда, аёъ хъыл8ы-е7ъ иакъын,егьи – шар8ы-е7ъа иакъын. ур0 анибамырёалеит адунеи.

Ан зажъра цъгьахаз лыэлыряъяъоит, лэеидылкылоит, илгъалалыр-шъоит ииасхьоу х0ыск4

сара сан быжьюык а8ацъа лыман,раб днарыла7ан ишызынтъыкыз,еибашьра идъы6ълеит. А8садгьыл шъар0ан,рабгьы даргьы, ааюык ахацъа,еибганы изыхнымщъит, и0ахеит!Асакаса еихык-еи7ыкныАш0а= иааган ианаадыргыла,сан днаскьан, даарылагылт рыгъ0а,Ак змыхьыз иеи8ш д7ъыуомызт…Ихъы маацызт лы3къын еи7бёа,дхьахъхъа, даа6ътъарызшъа, уа дахьышь0азАнылба илзымычщазт, лылабжыш6ъалёамюа инахьыжжит. егьыр0 аищабацъаднарыхъа8шын4 «Ари асаби хъы3дышъзымыхьчеит, шъ0ахара зы8соузеи,Шъхацъаёамзаап шъар0!»

Абасгьы налщъан, лы3къын еи7бы ихъамц налгъыдлыщъщъалеит. Ари игъы=каагоу трагедиоуп, зызхара а8с0азара иалам8шыцыз, а=ааёага, иижъша аёыхь ахы ы7намхыцызт, и8с0азара =ах7ъеит. Аха ари ах0ыс хьан0а ариашашьа амоуп – а8садгьыл ахьёи ахьымёяи, аи6ъырхареи, ахьчареи иатъуп4 уи аи6ъырхара зхы а6ъыз7аз ахацъа

рылша хьёы амоуп, ур0 жълар рашъа= наунагёа иаанхоит ифырхацъ-аны, ихьёырщъаганы. Аха ан зы3къынцъа хара амхъыцра иахйьаны зы8сын7ры кьа=хаз иры8сыхъоузеи1 Иаащгап уи дшазыйоу зны8шуа ацъащъа6ъа4

«уигь агъырюа лыман, саргьы исымоуп,лара илыцъ0ахеит ааюык ахацъа,сара – юы5ьа. Аха сара сгъырюалашъуп, илашьцоуп, тышоуп 7а змам!»

Аха арайа ан зажъра цъгьахаз лы8с0азаара зынёа измырхъашьыша гъыярак лымоуп4

сишь, сишь! мез ибжьы сащаит щъа сыйоуп,«нанду» щъа и=ы0уа исышь0амкъа ийам!Арахь мюа ыйаёам, нан, арахь тышоуп,уахь шъыйаз, нан, уахь снеиуеит сара.

зы8садгьыл зхы а6ъыз7аз ры8сра атрагедиа ахылым-=иаа-ёеит,избанзар ур0 р0ахара ацымхърас, рыжълари ры8садгьыли еи6ъ-дырхеит. Атрагедиа ду ахьыйоу Йансоуи Шьансоуи р0ахашьа=оуп, атрагедиа7ъйьа, хара амхъыцра иахыл7ыз арыцщара ду. Аха а8с0а-заара иага алашьцара аха8аргьы, зегь дара роуп, аёыхь шы7хъраауа еи8ш, 5ьара лашак, 5ьара гъыярак ацуп ес6ьынгьы. уи йазара дула аар8шра илиршеит Б. Шьын6ъба идрама ан7ъам0а асценала. Ийоуп а8с0азара еихазщаша ама0ацъа, дыйоуп ран, дыйоуп хкы рацъала еи-ларсу а8с0азаара згъы7агёаны, изманы иааиуа аха7ам8щъыс йъыяа ду-Анду.

А8хьаю агъра игоит андуи ани р7еицъа а8с0азаара иа8шъымацъа-ны рааёара шрылшо. уи ауп ирщъоугьы анду лажъа6ъа4 «Арахь мюа ыйаёам, нан, арахь тышоуп. уахь шъыйаз, нан, уахь снеиуеит сара!» уахь – инаунагёоу, н7ъара з6ъым а8с0азаара амюахь! Абри ауп апо-ет щзызхьаир8шуа, июым0а шьахъ «Ахра иа=ахаз» идеиа хадасгьы иагъылоу.

90 91

АхрА АШъА

Аюажъатъи ашъышы6ъса 60-тъи ашы6ъс6ъа рзы Б. Шьын6ъба жъашы6ъса аус адиулон иажъеинраалоу ироман «Ахра ашъа».

Абри аюым0а далацъажъо, а8суа литература07ааю, Ба-грат Шьын6ъба ир=иам0а 3ыдала а07аара=ы зыхъ0аа дуу Вл. А7нариа июуеит4

«…Абхазская устно-поэтическая поэзия, давшая в свое время такой сильный толчок зарождающейся молодой ли-тературе не перестает влиять и на творчество современных абхазских поэтов. Но, если зачинатели абхазской литерату-ры Д. Гулиа и И. Когониа не могли еще полностью освобо-диться от прямого влияния устно-поэтических трагедий, и

часто не шли дальше из литературной стилизации, то Б. Шинкуба, как представитель больше возросшей культуры, стоит на новой эстетической точке, и подходит к устному творчеству родного народа со сложившем-ся общественно-историческим мировозрением, которое позволяет ему на основе народного сказания создать новую поэтическую концепцию, совершенно новое, не похожее ни на один из устных вариантов, художе-ственное произведение со своим сюжетом, композицией и поэтической техникой»33.

Ара ишаабо еи8ш, Б. Шьын6ъба июым0а гъыцъс иаиуз ажълар рашъащъара иа8сахаз афырха7а, анхаюы3къын кьахь Ща5ьара0 иха=сахьа, и8с0азаара ах0ыс мюа акъхоит. Ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа ир=иаратъ 87ам0а6ъа ращасаб ала и0ышъын-тъалахьаз инагёа-аагёаз ажълар репикатъ ашъа6ъа ракъзар, кьахь Ща5ьара0 изку ашъа ихьшъоу ам0а изла7анакыз ала, даэа йазшьа6-ъакгьы шь0нахит. дызлиааз аам0а а0агылазаашьа айазшьа6ъа ари ашъа афырха7а инырит. Аам0ала заа жълар иа8ыр7аз афырхацъа (*шькьа=-и8а манча, Шары0хъа-и8а мсоус0, А5ыр-и8а данайаи, Ина8ща кьагъа уб. и7.9 рхы6ъкы, рус хада – жълари ры8садгьыли рыхьчара акъын изызкыз. ур0 ры6ъ8ара хы6ъкы хадас иамаз а6ъы-лаюцъа раанкылара, ры8хьацара, рыхьчара акъын. кьахь Ща5ьара0 изку ашъа=ы ар0 ах0ыс6ъа рцымхърас ийоу асоциалтъ мотив ауп. уи ауп ари ашъа а7акы хада еидызкыло, ашъа=ы а0ы8 змоу ах0ыс6ъа-гьы 7а7яъыс ирымоу.

Апоет ари аюым0а=ы ажълар р=а8ыцтъ щъам0а иа8на7аз кьахь Ща5ьара0 иха=сахьа фырха7а хадас дыйоуп. Аха алитературатъ 87ам0а7ъйьа а87ара=ы жълар р=а8ыцтъ, рсахьаркыратъ лшара6ъа инарываргыланы ахархъара аиуит иара иатъу асахьаркыратъ лите-ратура айазшьа6ъагьы. уимоу, ур0 ирымоуп а8ыжъара (асиужет, афабула, аха=сахьа6ъа р0аёра-ра87ара алитературатъ сахьаркыратъ цхыраагёа6ъа уб. и7.9.

Б. Шьын6ъба ари а87ам0а аюразы кыр а5ьабаа ихы иаирбеит, ию-ым0а афырха7а хада дызлыиааз аам0а 0оурыхла а07ааразы. XIX– ашъышы6ъса ан7ъам0еи XX-тъи ашъышы6ъса алагам0еи роуп автор июым0а аам0ала иа7анакуа. усйан А8сны иааихьан, ршьа-пы рщахьан акапиталисттъ еизыйазаашьа6ъа. А8суа патриархалтъ 8с0азаара ауаажъларратъ еизыйазаашьа =ыц6ъа аланагалахьан. уи иахыл=иаауеит а=ыц еи0анеиааира6ъа. Абар06ъа зегь аз8хьагъа0а-ны ауп апоет ари аепикатъ 87ам0а ду, иажъеинраалоу ароман, аюра нап заиркыз. Жълар рашъа апоет дхьанар8шит афырха7а дызлиааз а0оурыхтъ аам0ахь.

хыхь иаащгаз агъаанагара шьа6ънаряъяъоит апоет ищаюсыз ашъы-шы6ъса 60-тъи ашы6ъс6ъа рзы и0ы7ыз иалкаау июым0а6ъа реиз-га актъи атом иаци7аз а8хьажъа «Ашы6ъс6ъа рышь0а»4 «Жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ан7о а6ы0а санрылаз акъын. 1948 шы6ъсазы, 0агалан, Гъдоу0а араион О0щара а6ы0ан щайоуп Шь. Инал-и8еи са-реи. Щаи0оуп еицырдыруа а8хьарцарщъаюы Йас0еи Арс0аа. Щшеицъ-ажъоз, абрайа ицъыр7ит кьахь Ща5ьара0 и0ыёшъа, 7абыргуп, уаа-нёагьы издыруан жълар рфырха7а иёбахъ6ъа, аха ра8хьа абрайоуп иахьеилыскааз Ща5ьара0 ихаану ауаа иахьагьы ишыйоу, иара а8шъ-ма щаз0азгьы зныкымкъа дшибахьаз, О0щара а6ы0ан акъын иара иэахьишьызгьы. Адырюаэны щнаган иащирбеит кьахь Ща5ьара0 да-хьы7ъахыз аща8гьы.

уи ауха Йас0еи июна0а=ы ауп ра8хьаёа ашъйъы иахьаныс7аз кьахь Ща5ьара0 ихщъаау жълар рпоемеи афырха7а иан лмыткъмеи. Абри ауха инаркны ешыратъи анхаюы 3къын иха=сахьа 0аха снам0о иала-геит. егь5ьашьатъымзи нас4 ауаю иибац баша нхаюы 3къынак, ана-пан7ара7ъйьа ззымдыруаз, шъара йам7акъа да=агылеит асоциалтъ залымдара. И8шаарц, насгьы ихьчарц иа6ъикит ананамгеи агъайи рзин. 1905-1907 шы6ъс6ъа рызтъи актъи аурыс револиуциа анеилашу-аз акъын, ешыратъи анхаюы 3къын и6ъгылара6ъа анымюа8ысуаз…

92 93

А8сны еи8ш афеодалтъ цъынха6ъа ахьыяъяъаз, акапитализм а=иара иахйьоз арыцщара6ъа, а7арадара, ажъытъ лашьцара, ашьоура, аха даэа ганкахьалагьы иадшылон актъи ареволиуциа ашъа8шь ду… Ана-ара и7йьон аэ8ыхъшъ еи8ш знап амца а7аз, ргъайра ихы7уаз. ур0 ацы8хь6ъа руак ахьынкашъаз и7нарйьаз мцазар акъхап кьахь Ща5ьара0 и6ъгыларагьы.

Абас нап асыркит абри атема уадаю иалхны, ешыратъи анхаюы 3къын иха=сахьа агъ0а инаргыланы, амэхак кыр инар0бааны, иажъ-еинраалоу юым0ак а87ара. Иаарыц6ьаны 10 шы6ъса садхалеит аюра. хаз шъйъны и0ы7ит «Ахра ашъа» 1965 шы6ъсазы. Ирщъоит, ан илыхшаз зегь ра7кыс иаща а5ьабаа здылбалаз дреияьалшьоит щъа. уи акъу, сюым0а6ъа зегь рахьтъ «Ахра ашъа» иаща ирылкаашъа сахъа8шуеит».34

Ишаабо еи8ш, апоет инеи7ыху июым0а иазкны иищъаз а07ааюы даа-ра дзыз=лымщахаша агъаанагара6ъа изцъырнагоит. Автор иажъеин-раалоу ироман хьащъа-8ащъада хы7хыр0а хадас иаиуз ажълар ражъа-рашъа иа8сахаз кьахь Ща5ьара0 изку ашъа6ъа ракъхеит.

уимоу, иара Арс0аа Йас0еи июны Грышьа Аиба ийнытъ иани7-аз ашъа егьыр0 авариант6ъа раас0а инагёа-аагёоуп. Апоет кьахь Ща5ьара0 их0ыс, иха=сахьа, иара ишазгъеи0аз еи8ш, кыр шы6ъса даз=лымщан, игъы и7хон. Апоет кьахь Ща5ьара0 иха=сахьа, иуаюра, их0ыс игъбылра икит, датънатъит. Ира ишищъаз еи8ш, кыр аам0еи кыр 5ьабааит ади7еит. И0и7ааит афырха7а дыз0агылаз аам0еи а0а-гылазаашьа6ъеи ин0каа-аа0кааны, убри анаюсан нап аиркит инеи7-ыху, ашь0ахь ироманхаз аюым0а ду «Ахра ашъа» а87ара.

м. лашъриа, Б. Шьын6ъба ироман «Ахра ашъа» иазкны ииюыз инеи7ыху истатиа «Ахра ашъа» а=ы ищъоит4 «Апоет Баграт Шьын6ъ-ба илшеит абри аюым0а=ы а8суа жълар знысхьоу аам0а, ркультура, р7ас, ржъытъ 0оурых азы иахьа уажъраанёа ищъамыз, уаюы игъы иахъаша сахьаркырала ажъа =ыц ащъара, уаю дзызхъыцша, и7аулоу аха=сахьа6ъа рцъыргара.

Ароман аюны7йатъи мчыс, гъа8шьс Ща5ьара0 кьахьба дамазаргьы, цъеижьс, 8ашъс, гъыс а8суа жълар зегьы амоуп. «Ахра ашъа» а8суа жълар ирыхщъаау, зымэхак 0баау, здайьа6ъа р=ы а8суа нхаюыжълар, а8суа мила0 ааскьатъи еи8ш, наскьатъи р0оурыхгьы цъыргоу, ами-ла0 цъа зхоу 0оурыхтъ юым0оуп.

Ароман «Ахра ашъа» а0оурыхтъ-фырха7аратъ тематика иазку, драмара зуа социалтъ романуп. уи исахьаркны иааир8шуеит щшъы-

шы6ъса алагам0аз, еищарак 1905-1907 шш. рызтъи аурыс буржуа-зиатъ револиуциа анымюа8ысуаз аам0азы А8сны 0агылазаашьас иамаз4 анхаюыжълри 0ауади-аамыс0еи реизыйазаашьа, ареакциеи адемократиеи реи=агылара. Ароман ахы инаркны а7ыхъанёа иаацъ-ыр7уа дарбанзаалакгьы абри асоциалтъ 8с0азаара дадщъалоуп»35 – щъа азгъеи0оит истатиа=ы м. лашъриа.

уи иашоуп, аха ус7ъйьа ийазма усйан1 м. лашъриа 3ыдала иазгъе-и0еит ароман афырха7а хада и0ы8и ироли ароман зегьы а=ы. диа-шоуп астатиа автор абас анищъо4 «Аюым0а актъи адайьа инаркны а7ыхътъантъи айынёа дубоит ароман фырха7а хадас иамоу а8суа нхаюы кьахьба Ща5ьара0. уи иоуп автор шьа=ацы8хьаёа ила8ш зху… Б. Шьын6ъба ихы иаирхъоит зыёбахъ имоу афырха7а изку ажълар рщъам0а. Аха кьахь Ща5ьара0 – ари мифологиатъ фырха7-ам, а8с0азаара=ы ийаз, зых0ыси зы8сышьеи иахьанёагьы ауаа иргъа-лашъо ешыратъи нхаюуп».

Аха уи анаюсан м. лашъриа иищъо агъаанагара4 «Ща5ьара0 фыр-ха7ас дызмоу абри аромангьы – жълар р=а8ыцтъ щъам0а иалху р=иам0аёам. «Ахра ашъа» зегь ра8хьаёагьы – автор ифантазиа иаё-баз, ибаюхатъра иащна0аз юым0оуп», – щъа ащъара ма3к аиаша иацъ-ыхаразар йалап.

Ганкахьала, м. лашъриа диашоуп, щъарада Б. Шьын6ъба ироман аиндивидуалтъ р=иара иатъышь0роу 87ам0а дууп, арайа иащ8ыло а0оурыхтъ 0агылазаашьеи ах0ыс6ъеи а8суа жълар ры8с0азаара=ы а0ы8 змаз факт6ъоуп, аха ажълар рашъа иар=иаз афырха7еи уи ды-з0агылаз аам0еи шынеибакъу афольклор адунеи иадщъалоуп, хы7-хыр0а хадас иаиуит апоет июым0а формалагьы 7акылагьы. Избан-зар, Б. Шьын6ъба дхызхыз жълар ражъар=иара игъана0аз афырха7а, апоет иажъа6ъа рыла иащщъозар иалнахыз, иа8саны иабаз («Иална-хыз далнахт, иа8сам дабаёом»9 исахьарку афольклортъ ха=сахьа ажъ-лар иа8ыр7еит, ус анакъха, апоет «ибаюхатъра иащна0аз» аха=сахьа жълар ражъар=иара, ражъартъарагьы иатъышь0роуп. уи аха=сахьа ихы иархъеит иара иитъу, иа8и7аз асахьаркыратъ юым0а=ы. Арайа насы8ла иеи6ъшъеит жълар ргении айыбаю ду змаз апоет игъамчи, ир=иаратъ лшареи.

уи адагьы, ишазгъащ0ахьоу еи8ш апоет ари илитературатъ юым0а=ы ахархъара роуит ажълар р=а8ыцтъ р=иара а87ашьеи, ар-тъашьеи (асиужет, акомпазициа, апоетика, асахьаркыратъ цхыраа-

94 95

гёа6ъа4 аепитет, аметафора, аи=ыр8шра, ашъа айазшьа 3ыдара6ъа уб. и7.9 рйазшьа6ъагьы. Аиашаз Б. Шьын6ъба ироман «Ахра ашъа» аиндивидуалтъ р=иара иахыл7ыз юым0оуп, аха извыстъым гъаана-гароуп ари аюым0а=ы и3ыдоу, ган рацъала зхы аазыр8шуа жълар рашъа асахьаркыратъ лшара6ъагьы шыйоу, уи аюым0а=ы а0ы8 иа-аннакыло шхатъроу автор июым0а а87ара=ы, ар0 зегьы рыхъ0аа ду шыйоу автор ироман «абаюи ацъеи-жьи» р=ы. Щъара а0ахума, ишащ-щъаз еи8ш, кьахьба Ща5ьара0 жълар р0оурыхтъ ашъа иатъу, иар=иаз фырха7оуп, ха=сахьоуп, аха апоет иа87ам0а=гьы фырха7а хада-ра зуа ха=сахьахеит. Б. Шьын6ъба жълар рашъа ина0аз, иаликааз афырха7а исахьаркра=ы асахьаркыратъ литература, 3ыдала алите-ратуратъ роман ажанр а8йара6ъа дры6ъныйъеит. Арайа а0ы8 амо-уп, хархъара азууп, мушьни лашъриа ишищъаз еи8ш, автор ифан-тазиеи аиндивидуал-р=иаратъ хы0щъааи рылшара6ъагьы. Щъарада, кьахь Ща5ьара0 иха=сахьа Б. Шьын6ъба ироман а=ы афольклор алшара6ъа инарываргыланы ианы8шит асахьаркыратъ литература айазшьа 3ыда6ъагьы. уи аха=сахьа ажълар рашъа иар=иаз шакъу-гьы, автор июым0а=ы ишь0нахит алитература иатъу айазшьа6ъагьы, апоет ифырха7а идеиала, 7акыла далаирхъит дыз0агылаз а0оурыхтъ аам0а иатъыз асоциал-политикатъ 8с0азаарагьы.

А. Гогъуа, Б. Шьын6ъба июым0а ду иазкны ажурнал «Алашара» №1, 1967 шы6ъсазы иани7аз истатиа=ы июуеит4 «Ари апоема ала, ав-тор щ0оурых «иахьахьуаз» 5ьара инапы а6ъикит, иааир8шит а8сы аха7аны, литературатъ 0ынханы ажълар ири0еит… кьахь Ща5ьара0 и6ъгылара, зегьын5ьара иахьахьыргёаз, ихьё-и8ша лакъ7ас еи0ар-щъо иахьыйалаз а=ы аам0а иабзоуроу рацъоуп».

)оурыхла уахъа8шуазар А. Гогъуа иищъо иашоуп4 «кьахь Ща5ьа-ра0… усйантъи анхаюыжълар ра8хьа игылаз р7еицъа дрылукаартъ дыйан… 7ара змамкъа жълар «руниверситет» иалгахьаз, а8суа ла-мыси, а8суа жълар рйазшьа ссир6ъеи… зда-зшьа иалаз, изы8с0азаа-раз ар8ысын. убри айынтъ ауп уи ийны изаа8шыз ашъа6ь агъыцъ икылагылахьаз ахыза7ъ еи8ш, дыз0нарйьаз ажълар ргъа=ы ашь0ы7-ра иа=ыз агъамч, агъыяра, ахы6ъкы =ыц. уи усйан дхыза7ъын, аха, ашь0ахь излаа8шыз ала, жълар рыюны7йа ахыза7ъ6ъа рацъаёаны рыр0ъара напы аларкхьан, ргъы и0ашъахьан акъиц, аиашаз а7ыхъ-тъаны амцабз7ъйьа зхылйьаз».36

Апоет ин0кааны и0и7ааит афырха7а дызлиааз, дыз0агылаз а0оу-рыхтъ аам0а, ихы-и8сы, игъы иалигартъ айынёа д0и7ааит, уи аам0а

иалиааз анхаюы 3къын, жълар рашъа иа8сахаз афырха7а кьахь Ща5-ьара0. Апоет ибзиа7ъйьаны идырит дзыз=лымщахаз ауаюы дзакъ-ыз, ийазшьа, илшара6ъа, ифырха7ара мзызс иаиуз афакт6ъагьы. кьахь Ща5ьара0 ихьё-и8шеи иха7ареи А8сны иахы7ъаз 7акыс иа-маз. Афырха7а иаам0азгьы, ща8хьайагьы а8суа жълар рыхдырра=ы иха=сахьеи ихы8шеи р7акы шьахъла иеиликааун апоет. Ас аюым0а а87ара адырреи, агъамчи, айыбаю дуи а0ахын, адъахьала уахьахъ-а8шуа адунеитъ литература=ы има3ымшъа убоит абри еи8ш ийоу асахьаркыратъ 87ам0а6ъа. Аха инагёаны, ин0кааны, инар7ауланы уагъыла8шыр, ари аюым0а аформа иа7анакуа зегьы =ыцуп. «Ари апоет Баграт Шьын6ъба итъуп, уаща адунеи а=ы аэаёъы «иеиха0ы8» узанбаалом… «Ахра ашъа» адунеи литература иалкьны хазы игыла-ёам, уи ианырит адунеитъ литературагьы а8ышъа рацъаны, аха ара а0ы8 яъяъагьы ннакылеит – 3ыдала а8суа жълар р=а8ыцтъ р=иареи алитературеи ртрадициагьы. Аформа аганахьала иащщъозаргьы аре-алтъ литература атрадициа6ъа р8ышъа нагёа иатъу юым0а =ыцуп «Ахра ашъа».37

Абрайа щазлацъажъо а=ыцра аны8шуеит афырха7а хада иха=сахьа аи=каашьагьы. кьахь Ща5ьара0 дуаю нагоуп, уи и0еи08ши игъа0еи еицнаргоит а8суа ха7а иуаюра иуаюроуп, аиаша дадгылоит, ахъахъа да=агылоит, айыба-ёыбеи ахъымгареи ир=агыланы а6ъ8ара иарё-рыжъыз фырха7оуп.

Автор иа8и7аз аха=сахьа иаяацъа драяоуп, нышъара и6ъёам, аха ур0 даныр=агылоугьы дызлариааиуа, зегь ра8хьаёа иуаюралоуп, ур0 ра7кыс иара хараёа дщаракны дааир8шуеит. «,,,кьахь Ща5ьара0 иха=сахьа иадщъалоуп… акыр хшыю7ак, уи иха=сахьа иадщъаланы иёбоуп а0оурыхи аам0еи ишры7анакуала акыр аз7аара – абзиаба-реи ауали, ауали ауаюреи; абзиеи ацъгьеи, ажълар р8ареи аб и8а-реи, асоциалтъ залымдара иахыл7ыз еиуеи8шым ацъгьахъыцра6ъа, аи7айъайъара6ъа рыз7аара6ъа. Абар0 зегьы ирылыщъщъо игылоуп, 0оурыхла аэазны иеи8шымкъа з7акы щаракхаз, з7акы =ыцхаз абзиа-бара ду – ажълар рус азы а6ъ8ара, а8с0азаара азкра. Абри ныйъызго дрылыщъщъо дгылоуп «Ахра ашъа» а=ы иара кьахь Ща5ьара0».

Алы6ьса Гогъуа Б. Шьын6ъба июым0а ду а8суа литературеи а8суаа рдоущатъ культуреи рзы 7акыс иамои иахьынёаёырнаго дахьалацъ-ажъо июуеит4 «Баграт Шьын6ъба ипоетика, 30-тъи ашы6ъс6ъа рзы аёыхь еи8ш щмила0тъ доущатъ 7ауларахь июы7шъаз, иахьа амахъ0а

96 97

рацъа, айъы7ъа рацъа змоу, зхатъы мюа амшынахь илызхыз поети-ка яъяъоуп. Абри апоема (астатиа автор «Ахра ашъа» поемоуп щъа и8хьаёоит. – В.А.9 еи8шу, апоема иа0ахыз аматериал ду, хкы рацъала 8штъы рацъала, дацрацъала еиларсыз, а0оурыхтъ факт6ъа инадыр-кны аетнографиа айынёа, аюнадара еи8ш ийаз а7ас6ъа инадыркны ареволиуциа атеориа айынёа – зегьы «напы» яъяъала еилырганы, са-хьаркыратъ ма0ъахъра руа, досу иахьрыхъ0аз, еища «рэахьаадыр8-шышаз» иргылт. Ари абаюхатъра яъяъа иапоетикоуп, иамчуп».

Б. Шьын6ъба заатъи и=ара шы6ъс6ъа раан, ипоезиа=ы ра8хьаё-атъи ишьа=а6ъа анеихигаз еи8ш, уи шамахамзар ажълар р=а8ыцтъ 87ам0а6ъеи,иеищабацъа (3ыдала дырмити Иуеи9 рпоезиа анырра амаз0гьы, дырхьы8шымыз0гьы, ибаюхатъра 3ыда иабзоураны иаар-ласны ари анырратъ етап даиааины, йазарала аи=ыбаара илиршеит ажълар р=а8ыцтъ р=иара атрадициа6ъагьы, а8суа литература атра-дициа6ъагьы, адунеитъ литература, 3ыдала апоезиа асахьаркыратъ лшара6ъагьы. убар0 зегьы ирыбзоураны ищауит зынёа и=ыцу, даэа юаёарак айынёа инагоу, йазарала изюыдоу, даэа поезиатъ культурак иаламюашьо Баграт Шьын6ъба ир=иара-сахьаркыратъ дунеи.

Б. Шьын6ъба ииашаны иазгъеи0еит, дарбан шъйъыююзаалакгьы, аёъы еищаны, егьи еи7аны, иахьцалакгьы 5ьара акала ир=иам0а иа-ным8шыр залшом ажълар р=а8ыцтъ р=иам0а щъа. уи зыр7абыргуа апоет игъаанагара6ъа щ8ылоит и6ъгылара6ъеи, ишъйъ6ъеи ирыци7-ахьоу иа8хьажъа6ъа ущъа кыр5ьара рыйны.

лымкаала ажълар ражъар=иара а7ак ду амоуп щъа и8хьаёоит уи еищаракгьы и3къыну, аабыкьа ииз, а=иара, а0ышъынтъалара иа=у алитература6ъа рзыщъан. Апоет ийазаразы, амила0 поезиа а3ыда йазшьа6ъа реихащара6ъа рзы, абызшъа арбеиаразы ущъа убас алите-ратура адунеи кыр ганрацъала аи=каара=ы даараёа ирацъоуп иа7а-накуа ахатъы фольклор адырра (анырра9 ашъйъюыратъ традициа =ыц иахьышьа6ъгыло алитература6ъа р=ы.

Апоет ихы иаирхъоит еиуеи8шым амюа6ъа ажълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа рхархъара=ы. хыхь изныкымкъа иазгъащ0ахьеит апоети жълар ражъар=иареи реи=цаареи атъы. Аха ар=иаюы уи дшазнеиуеи ихы ишаирхъози аам0ала еи8шёам. дыш6ъы8шыз зыбзиабара икыз ажъ-лар рщъам0а6ъеи рашъа6ъеи нап аиркуеит ур0 а6ьаад ран7арала. ра8-хьаёатъи иажъеинраала6ъа йазшьалагьы формалагьы ажълар рашъа иазааигъоуп, иацырйьоуп. Аха апоет изщацы8хьаёа идырра аин0ъы-

лара амюа ианы6ъла нахыс, афольклор а3ыдара6ъа – асахьаркыратъи а7акытъи йазшьа6ъа рхархъашьагьы аган рацъа шь0нахит. Ийоуп уи афолькортъ сиужет6ъа им8сахёакъа ир=иам0а6ъа гъыцъс ианроуа, еи-щаракгьы абаллада6ъеи ахъы36ъа ирызку алакъ-поема6ъа р=ы.

Аха ийоуп има3ымкъа апоет жълар ражъар=иара амотив6ъеи аха=сахьа6ъеи р=иаратъ ма0ъахъык ащасаб ала ихы иархъаны асиу-жет =ыц6ъа ана8и7огьы. Иаащгап абаллада «Гъында-8шёа». Ари абаллада, а8суа фольклорист Шь. салайаиа ишазгъеи0аз еи8ш, на-р0аа репос амотив6ъа рыла ишеи=кааугьы, иааидкыланы а7ыхъ-тъантъи аепос асиужет акъёам шьа0ас иамоу, «уи харантъ социалла литературатъ реминисценциак ащасаб ала уи аепос угъаланаршъо-ит ауп, изызкы7ъйьоу щазну аам0азтъи (апоет иаам0азтъи – А.В.9 ах0ыс6ъа роуп».38 Иара убасшъоуп апоет а7ыхътъанёа иа8и7аз а8суа жълар р5ьын5ьтъылатъ еибашьра зны8шыз абаллада «А8сад-гьыл зхы а6ъыз7аз, и6ъёам а8сра» ша87оугьы. Апоет абаллада ахьё ахыц6ъа ир0акны иаци7еит «а=атъ баллада» щъа. Ари абаллада=ы ищамоу ажълар рфырха7аратъ ашъа ахы8шеи адоущаи роуп. Аюым0а аи=артъышьагьы а7акгьы автор ихи, и8си ирылихыз ауп.

Ажълар рашъеи рщъам0а6ъеи 7а7яъыс, мюа6ъ7агас ийалеит апо-ет кыр и5ьабаа зди7аз иажъеинраалоу ироман «Ахра ашъа» азгьы. Аромани ажълар рашъеи ражъар=иара=ы реизыйазаашьа аз7аара аюым0а а07аара=ы и3ыдоу а0ы8 ааннакылоит. хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, уи азы автор игъаанагара6ъа, игъалашъара6ъа р=ы ибзианы, инеи7ыхны дрылацъажъахьеит. Автор ишазгъеи0аз еи8ш, 10-шы6ъса аус адиулон ари а87ам0а ду. Афольклортъ сиужет6ъеи амотив6ъеи, аха=сахьа6ъеи, уи асахьаркыратъ лшара6ъеи (апоетика, ажъа артъа-шьа, абызшъа уб. и7.9 шьа0ас ишамоугьы, ари аюым0а хараёа ур0 рщъаа6ъа ир0ы7ит. Инеидкыланы аюажъатъи ашъышы6ъса алага-м0азтъи А8сны асоциал-политикатъ, ауаажъларратъ 0агылазаашьа кыр инар0бааны аар8шра илиршеит автор. Аха еи0ащщъап, иара апо-ет ишазгъеи0аз еи8ш, ари зпанорама кыр и0баау аюым0а а87ара=ы ажълар ражъар=иара арольгьы кыр ша7анакуаз, ауаюы ибар0оу а0ы8 шамоу, уи шымюа6ъ7агахаз.

Абрайа иааркьа=ны акъзаргьы ищъатъуп Б. Шьын6ъба ир=иара=ы ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа инар0бааны ихы ишаирхъаз ипрозатъ юым0а6ъа р=гьы. Апоет, ишдыру еи8ш, еищарак апроза даназхьа8ш еицырдыруа йаза дук иащасаб ала данышьа6ъгыла ашь0ахь ауп, аха

98 99

арайагьы уи ихы ааир8шит ихатъроу апрозатъ юым0а6ъа дравторны. ра8хьаёатъи иажъабжь «Чан0а дааит» инаркны иахъ0оу а0ы8 аанна-кылоит афольклор, уи анырра, иаща аэеи7нахуеит а0оурыхтъ роман (аубых жълар ирбайахаз9 «Ацын7ъарах» а=ы. уи амэхак 0баахоит ганрацъала а7ыхътъаны иа8и7аз ироман «Ахащъ еиюса» айны.

Б. Шьын6ъба ироман «Ахащъ еиюса» ада изайаразаалак фольклортъ материалк 5ьара икьы8хьны ищамаёамшъа щайазаргьы, абри ароман амацарагьы а8хьаю инеидкыланы иха=ы иааигар илшон а8суа фоль-клор ажанр-тематикатъ еилазаара. убас ирацъоуп ара ахархъара змоу ажанр6ъа4 аепос (нар0аа, Абрыскьыл, а6ьабзтъ поезиа, еиуе-и8шым анцъахъ6ъа ирызку аныщъара6ъа9, агарашъа6ъа, абзазаратъ поезиа, ахьёыртъра6ъа. Ахъы3тъы фольклор, ахъы3ы хъмарра6ъа, ажъарццак6ъа, ажъа8йа6ъа, ущъа убас ирацъаёаны жанрлеи тема-тикалеи еижълантъым ар=иам0а6ъа. Ганкахьала, убар0 зегьы ирыб-зоураны ароман «Ахащъ еиюса» а8суа литература=ы даэак иаламюа-шьо аетнографиа-бзазратъ йазшьа аанахъеит. даэа ганкахьала, щара ищауит панорама 0баала а8суа 6ы0а, а8суа жълар р0агылазаашьеи ры8с0азаареи зны8шыз асахьаркыратъ юым0а ду, ган рацъала, йаза зюыдала еибы0оу ароман. д. Гълиа ироман «кама3ы3» азы аюажъ-атъи ашъышы6ъса 1900-1910-тъи ашы6ъс6ъа рзы а8суаа ры8с0азаа-ра иаенциклопедиахазар, Б. Шьын6ъба ироман «Ахащъ еиюса» 20-30-тъи ашы6ъс6ъа рызтъи жълар ры8с0азаара ганрацъала ишь0ызхыз, р0оурыхтъ 8с0азаара шьахъла изны8шыз прозатъ сахьаркыратъ ен-циклопедиоуп щщъар, аиаша аха0а акъхоит.

А7ыхътъаны и0ы7ыз автор иеизга6ъа зну а-5-тъи атом а=ы апо-ет иани7еит заа (1951-1961 шы6ъс6ъа рзы9 ииюыз ажъабжь6ъа4 «ламшьа7ъ илахьын7а» (1951 ш9, «мюамш» (амюасюы иан7ам0а9 (1961ш.9. Иара абри атом а=ы хазы иануп «Ажъабжь6ъа» щъа хыс из-и0аз ипрозатъ юым0а кьа=6ъа4 «Ани алаб3ашь мыжда 8шааны исыз-наг», «Акааме0 йалеит» уб. и7., зынёа ийоуп 8шь-жъабжьк, аам0ала иры7аркуеит 1951 ш. инаркны 1993 шы6ъсанёа. №ыдала иазгъа0атъу – автор ар0 ажъабжь6ъа рзеи8ш хыц и0акны иа7аиюуеит4 «Жълар р=а8ыц щъам0а6ъа шьа0ас ирымоуп» щъа. Ажъак ала, апоет заагьы (еищарак ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ран7ара нап анаиркы аахыс9 апроза=гьы ихы а8ышъара далагахьан.

Ихадоу, абар0 хыхь еи6ъыща8хьаёаз ажъабжь6ъа р=гьы иаабоит ажълар ражъар=иара има3ымкъа анырра шроуз. Аха автор ипро-

затъ юым0а6ъеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи реи=цаара, а7ыхъ-тъантъи6ъа р0ы8и рроли автор июым0а6ъа р=ы алацъажъара хара щагоит, насгьы уи аз7аара апоет ир=иам0а6ъа ры07аара=ы хаз 3ыда-ла ахцъажъара з0аху, кыр з7азкуа, и07аатъу проблемоуп.

Щаиасп Б. Шьын6ъба ироман «Ахра ашъа» ажълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа ныррас ийар7ази, ур0 автор июым0а=ы 0ы8си рольси иаа-ныркылаз аз7аара алацъажъарахь. Автор июым0а ажълар рфырха7-аратъ епос шьа0ас ишаиуз шьа6ъыряъяъара а0ахёам. уи иара Баграт Шьын6ъба хыхь иаащгаз игъалашъара=ы дазаа0гыланы далацъ-ажъеит. Аус злоу4 1) иарбану 3ыдала из7азкуа ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рйнытъ ахархъара зауз а=а8ыцтъ 87ам0а-ашъа, Б. Шьын6ъба ироман «Ахра ашъа» айны; 2) насгьы ажълар ражъар=иара иеиуоу а87ам0а ар=иара аганахь ала хархъашьас иаиуз (ал8шаара, аха=сахьа аибы0ашьа, асиужет ахархъашьа уб. и7; аса-хьаркыратъ цхыраагёа6ъа рарсенал а0ы8и арольи9.

Абрайа ма3к иадамхаргьы, ирзаа0гылатъуп а8суа жълар р0оурыхтъ-фырхъа7аратъ ашъа6ъа рдунеи, ур0 0оурыхла из7азкуа аам0еи, р7ак6ъеи, рсахьаркыратъ 3ыдара6ъеи.

А8суа 0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы инеи7ыху а0ы8 ааныркылоит. Ар0 а87а-м0а6ъа нар0ааи, Абрыскьыли, А8сщаи ирызку ашъа6ъеи ащъам0а-6ъеи раас0а иаща иааигъоу аам0а иа7анакуеит.

А0оурыхтъ-фырха7аратъ 87ам0а6ъа ирны8шуа р0оурых йазшьа-6ъеи рсахьаркшьеи рыюаёара иаанар8шуа а8суа жълар мила0к аща-саб ала, аконсолидациатъ процесс ианахысуазтъи аам0оуп. убри айнытъ арайа а0ы8 змоу асахьаркыратъ хъыцшьа, сахьаркла иаща ищаракуп, из7азкуагьы аам0ала ихьшъоу афеодалтъ еизыйазаашьа6-ъа рпериод азы акъхоит.

дара абар0 зыёбахъ щамоу р0оурых-фырха7аратъ ашъа6ъеи ащъа-м0а6ъеи иащшар ауеит циклла ианиз-иан=иаз аам0а аганахь алагьы.

ур0 шазар ауеит иана87аз аам0еи рмотив хада6ъеи рйазшьа6-ъа злайоу ала х-гъы8кны4 1) атъым 6ъылаюцъа ир=агыланы а6ъ8ара иазку а87ам0а6ъа (ашъа6ъа, ажъабжь6ъа9; 2) асоци-алтъ еи=агылара6ъа ртъы зны8шуа ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи; 3) амща5ьырра иазку а87ам0а6ъа – жълар ргъайра6ъеи, рых7ъара-рхыёаареи зны8шуа ашъа-мыткъма6ъеи, игъы0шьаагоу ажъ-абжь6ъеи. Ар0 ашъа6ъа излеи8шым шыйоу еи8ш еидызкыло

100 101

амотив6ъеи айазшьа6ъеигьы ыйоуп (ажъа артъашьа – ащъам0а6-ъа рсиужет рпоетикатъ бызшъа, алексика уб. и7.9.

уи адагьы, а7ыхътъантъи ашъа6ъа ргъы8, – амща5ьырра иазку ашъа6ъа р=ы а8хьатъи аю-гъы8к иры7аркуа ащъам0а6ъа рйазшьа6ъа рны8шуеит, аха ур0 р=ы иащ8ыло ихадоу амотив6ъа арайа рэеидыр-кылт (а8садгьыл азгъыбылреи асоциалтъ мотив6ъеи9.

Абрайа щазлацъажъо ихьшъоу афеодалтъ еизыйазаашьа6ъа раан ииз ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ р=иам0а6ъа еиуеи8шым ажан-р6ъа р=ы иащ8ылоит, рхы аадыр8шуеит. ур0 иреиуоуп аепикатъ, алира-епикатъ, алирикатъ ашъа6ъеи, аепика-прозатъ жъабжь6ъеи ащъам0а6ъеи.

А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рдунеи, реи=каашьа, рйазшьа инар0баа-нар7ауланы и0и7ааит а8суа фольклорист Шь. салайаиа иусум0а «А8суа жълар рфырха7аратъ епос» а=ы (шъахъ-а8ш4 Ш.Х. Салакая. Избранные труды. В трех томах. I-том. Эпическое творчество абхазов. Сухум – 2008. (Ст. 128-188).

Б. Шьын6ъба ироман а=ы 3ыдала ихы иаирхъеит аепикатъ ашъа6ъа рйазшьа зны8шуа ажълар р0оурых-фырха7аратъ ашъа «кьахь Ща5ь ара0 иашъа».

уи адагьы ищъатъуп кьахь Ща5ьара0 их0ыс иахыл=иааз еиуеи8-шым ажанр6ъа иреиуоу ашъа6ъа (афырха7аратъ ашъа, амыткъма, иара ибрагьратъ 8с0азаара иадщъалоу ажъабжь6ъа, ихы8ша, иха7а-ра зны8шыз ащъам0а6ъа9 апоет июым0а=ы ахархъара шроуз. Щъара а0ахума, ар0 еи6ъаща8хьаёаз ажълар ражъар=иареи рйазареи иртъу ащъам0а6ъа апоет инапкра айазареи айыбаюи ирыбзоураны июым0а ду а=ы даэа 8штъык, даэа р=иаратъ йазшьа6ъакгьы шь0ырхит.

«кьахь Ща5ьара0 иашъа» жанрла асоциалтъ еийарамра иахыл=иааз, аи=агылара6ъа зны8шыз а87ам0а6ъа (ашъа6ъа, ащъам0а6ъа…9 иры7-аркуеит.

А8суа жъларгьы, егьыр0 амила06ъа зегьы реи8ш, шъышы6ъсала ирыхьчон ры8садгьыл а6ъылаюцъа рыйынтъ. Аам0ала уи а6ъ8ара иацлеит рыюны7йа а0ы8 змаз аи=агылара6ъагьы. Ари аи=агылара ажълар6ъа зегьы рыюны7йа а0ы8 амоижь0еи краа7уеит, ащра-търа инаркны афеодалтъ формациагьы на8шьны, акапиталисттъ еизыйа-заашьа6ъа рйынёа. Ииаиуа-и7еиуа, ияъяъоу – и8сыэу уб. и7. ес6ьын-гьы, жъытъ-натъ аахыс иахьа уажъраанёагьы аи=агылара6ъа рхы-л7уан, мила0цы8хьаёа дара рхатъ 3ыдара6ъа рыманы.

А8сны а0оурых а=ы ирацъаны а0ы8 аман ажълар азалымдара иа=агыланы ры6ъ8ара, ма фырхацъа6ъак асоциалтъ еийарамра анышъара з0ахымыз ры6ъгылара6ъеи. Ар0 ах0ыс6ъа ирызкны ажъ-лар иа8ыр7он ашъа6ъа, ащъам0а6ъа, ажъабжь6ъа. ур0 а87ам0а6ъа щъам0а6ъаны, шъа6ъаны жъытъ ажъабжь6ъаны иахьа уажъраанёа-гьы иааит. кьахь Ща5ьара0 изку ащъам0а, ашъа, агьыр0 ащъам0а6ъа излареи8шым – уи зхыл=иааз ах0ыс аныйала аам0ала арахь иааскьа-гоуп, 3ыдала ищаюсыз ашъышы6ъса 20-тъи ашы6ъс алагам0азы ауп.

Анхаюы 3къын кьахь Ща5ьара0 амчымхара да6ъшъеит, амашъ-ыр импы7йьеит. зыхныйъгашьа маншъалаёамыз ёа8шь-и8а Омар, Ща5ьара0 тъамбаша6ъ данизныйъа, димшьыр амуит. уи нахыс кьахь Ща5ьара0 абна дылалар акъхеит. Анхаюы 3къын уи нахыстъи их0ыс6ъа ирызку ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи иахьа уажъраанёагьы из-щъо у8ылоит, еищарак иара дахьиз ешыреи Бзы8ын а6ы0а6ъа р=и. ур0 зегьы ирны8шит иуаюреи, иха7ареи, ихныйъгашьеи ртъы зщъо ах0ыс6ъеи афакт6ъеи. Ажъак ала, кьахь Ща5ьара0 ихныйъгашьа иаб-зоураны жълар рашъар=иареи ражъар=иареи ирхыл7ыз афырхацъа4 Ина8ща кьагъа, А5ыр-и8а данайаи, Ашъы данайаи, Шары0хъа-и8а мсоус0, Башныхъ-и8а Щи0, *шькьа=-и8а манча ущъа убас егьыр0-гьы рплеада шьахъ да7анакуеит.

Щаиасып Б. Шьын6ъба ироман а87ара=ы конкретла ихы иаирхъаз кьахь Ща5ьара0 изкны ажълар иа8ыр7аз ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи ралкаара, разгъа0арахь.

ра8хьаёа акъны кьахь Ща5ьара0 изку ашъа акьы8хь абеит 1941 шы6ъсазы Айъа и0ы7ыз д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи еи6ъдыршъаз аизга «А8суа жълар рпоезиа» ашъйъа=ы. уайа ианылт ю-текстк4 1. «кьахь Ща5ьара0 изы ашъа». Ари ашъа ани7еит м. Гочуа, 1934 шы6ъсазы Гъдоу0а араион А3андара а6ы0ан. 2. «Иуа и6ъла и7еибащъа»… Ари ашъагьы Гълариа8ща лида илщъам0аны 1934 шы6ъсазы А3андара а6ы0ан иани7еит м. Гочуа. уи анаюсан кьахь Ща5ьара0 изку ашъа атекст6ъа анылт Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз азгъа0а6ъа зци7аз ашъ-йъы «А8суа жълар рпоезиа». уи 0ы7ит Айъа 1959 шы6ъсазы.

Ари аизга ианылт атекст6ъа х8а. ур0 рахьтъ юба аныз7аз Б. Шьы6ъба иоуп4 1. «кьахь Ща5ьара0». Ашъйъы иацу акомментариа-6ъеи азгъа0а6ъеи р=ы ща8хьоит4 «А8хьарца ашъаны иацищъоит Аиба Грышьа, 50 шы6ъса ихы7уан. Гъдоу0а араион, О0щара а6ы0а дынхо-ит. Иахьагьы ирацъаюуп кьахь Ща5ьара0 дыздыруа. Изларщъо ала

102 103

ешыра а6ы0ан дынхон. 2. «кьахь Ща5ьара0 иан лмыткъма». Ари ашъа атекст Ваниа Аиба ищъам0оуп. 35 шы6ъса ихы7уан. Гъдоу0а араион, О0щара а6ы0а, иан7оуп 1939 шы6ъсазы. Ианыз7аз дарбаёам. 3. «кьахь Ща5ьара0». Гъдоу0а араион, А3андара инхоз Гълариа8ща лида илщъам0оуп, иани7еит м. Гочуа 1934 шы6ъсазы.

Абра хыхь еи6ъаща8хьаёаз ашъа6ъа ртекст6ъа рнаюсан. Б. Шьын6ъ-ба 1949 шы6ъсазы Гъдоу0а араион дъры8шь а6ы0ан маадан Бата-и8а са6аниа ийнытъ иани7аз, кьахь Ща5ьара0 изку афырха7аратъ ашъа, ануп апоет афольклортъии аетнографиатъ материал6ъеи еи-дызкылаз иеизга «Ахьыр7ъа7ъа».

уи анаюсан, 1959 шы6ъсазы и0ижьыз «А8суа жълар рпоезиа» иа-нылаз Аиба Грышьа ищъам0аны апоет иани7аз «кьахь Ща5ьара0 иашъа» атекстгьы ари ашъйъахьы ииагоуп.

кьахь Ща5ьара0 изку абра еи6ъаща8хьаёаз ашъа6ъеи амыткъма6ъеи роуп акьы8хь збахьоу. Аха ийоуп има3ымкъа жъабжьны иа87оугьы. Аха ур0 рахьтъ акьы8хь збахьоу шьарда ирацъам. зегь ра8хьаёа акъны кьахьба Ща5ьара0 изку ашъа ищаюсыз ашъышы6ъса 20-тъи ашы6ъс6ъа рзы нотала ианыз7аз к.В. ковач урысшъала ийаи7аз акомментариа6ъа р=ы июуан4 «Хаджарат был абрек с некоторым ре-волюционным уклоном в своих действиях. Очень долго он вел борьбу с правительственными войсками и был неуловим. Однажды он заноче-вал в одном доме в селе Джирхва. Хозяин дома оказался предупрежден-ным человеком. Ночью он дал знать властям, что у него находится Кяхба Хаджарат. Услышав сквозь сон шум приближавшихся солдат, бросился бежать. Хозяин дома бросил в него топор и ранил его ногу. Все же, Хад-жарату удалось выбежать из дома. Войска долго преследовали его. По-чувствовав большую слабость от потери крови, и видя, что ему не уйти, Хаджарат застрелился».39

А8сышъала кьахь Ща5ьара0 изку =ырщъалатъи ажъабжь ра8хьаёа акъны иани7еит 1962 шы6ъсазы Шь. салайаиа, мгъыёырхъа а6ы0ан Грышьа %ьыкырба ийнытъ.40

Абрайа щзыхцъажъо Ща5ьара0 изку ажъабжь6ъа рнаюс 3ыдала иа-заа0гылатъуп афольклорист с. зыхъба 1975 шы6ъсазы ииун 10 рзы ешыратъи анхаюы сангълиа Шьаабан Йъшъышъ-и8а ийнытъ иа-н7аз атекст.

Ари ажъабжь ра8хьаёа акъны аизга «А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ щъам0а6ъа» ирнылт 1978 шы6ъсазы. Ари ашъйъы иа-

нылаз ащъам0а6ъа зегьы аныз7аз, акьы8хь иазырхианы а8хьажъеи аз-гъа0а6ъеи зюыз с. зыхъба июуеит4 «Ишдыру еи8ш, XX ашъышы6ъса алагам0азы асоциалтъ еийарамра иа=агыланы и6ъ8оз анхаюы кьахь Ща5ьара0 0оурыхтъ ха=уп. ешыра а6ы0ан дынхон»,41– щъа.

Икьы8хьу, афырха7а изку ажъабжь6ъа рахьтъ зыёбахъ щамоу ащъ-ам0а шъагаалагьы 7акылагьы, ишь0нахыз ах0ыс6ъагьы рыла иаща игъыл0ъаауп, инагёа-аагёоуп.

Ари ащъам0а иаща ауаюы дзаз=лымщахаша4 ажъабжьщъаю ха0ала дидыруан кьахьба Ща5ьара0. уи июны дтъахьан, дгылахьан. Абри азы акъхоит ари а7ыхътъаны зыёбахъ щамоу ащъам0а иаща изынагёа-аагёоу. Асоциалтъ еийарамра6ъа рйазшьа6ъагьы конкретла иаща ианы8шуеит, уаанёа иан7аз, хыхь зыёбахъ щамаз атекст6ъа раас0а. Ари ащъам0а зегь ра8хьа иаща изазхьа8штъу4 арайа егьыр0 афырха7а изку ашъйъ6ъеи ащъам0а6ъеи р=ы раас0а инар0бааны иалацъажъоуп афырха7еи а0ауади реизыйазаашьа, реи=агылара, а7ыхътъаны а0ау-ад ишьра зыхйьаз амзызи ах0ыс6ъеи, а0агылазаашьа6ъеи.

Щъарада, ари зыбзоуроу ажъабжьщъаю з0ыёшъа имоу ауаюы иара и6ы0а дахьеиуоу, дахьигъылоу акъхоит. уи издырёом инеи7ыхны афырха7а данбрагь нахыс их0игаз, и8с0азаашьаз, дзынйьа-дзын8аз атъы. ур0 иаща ин0кааны ирны8шуеит Бзы8ын иан7аз ашъа6ъеи ащъам0а6ъеи. Аха ур0 р=ы ины6ъыр8шшъа, има3ёаны ауп ишаар8-шу анхаюы 3къыни а0ауади реи=агылара, рконфликт зыхйьаз. с. зыхъба иан7ам0а=ы ажъабжьщъаю ин0кааны, хы6ъкыла, конкретла инар0бааны дазаа0гылеит анхаюы 3къыни а0ауади реи=агылареи а7ыхътъантъи ишьра зыхйьаз а0агылзаашьа6ъеи ах0ыс6ъеи. Б. Шьын6ъба ироман «Ахра ашъа» сахьаркыратъ юым0ак ащасаб алеи, уи афольклортъ шьа0а6ъеи, асахьаркыратъ лшара6ъеи, хархъашьас ироуз айазшьеи алкааразы иааркьа=ны иаащгап ажъабжьщъаю сангъ-лиа Шьаабан Йъшъышъ-и8а ищъам0а а7акы иааркьа=ёаны4 ёа8шьаа ешыра а6ы0еи ааигъа-сигъеи ийаз адгьыл6ъеи, 300 дес0ын рйынёа иртъын. дара рымада имамкъа аёъгьы уи адгьыл а=ы анхара азин имаёамызт. кьахьаа рхатъы дгьыл рымаёамызт.

Гыд ёа8шь-и8а, Ща5ьара0 ии0еит адгьыл, а6ъаарыхразы. Аха де-с0ынацы8хьаёа ишъалар акъын 100-100 маа0 хь-8арала. кьахьаа ры-рахъ Аёа8шь идгьыл6ъа р=ы ищъуан, уи азы иршъалар акъын ащъа-рыша. А0ауад ихъура и0ан ирацъаюны ама7уцъа. насгьы анхацъа Ахьиба6ъеи, къаёааи, иареи аиуара рыман – акыкахш рыбжьан.

104 105

уи иащагьы иаряъяъон Аёа8шь-и8а илшара, уи анаюсангьы иара Ачаа дрымащъын, уигьы инырра амэхак ардууан. Гыд ды8суеит, Ща5ьара0 иабгьы идунеи и8сахит. Гыд и8а Омар, Ща5ьара0 датъеи-бомызт, дицъымяын. кьахь Ща5ьара0 даби8аза7ъын азы ма3к ина8-ын7аны игъы 0ганы дааёан, иащъшьцъа ивагьежьуа ак игдырхомызт, дазкны дрыман, и=ар7ара, ишъыр7ара рыздыруамызт. Иаб иэы бзи-аёа, зегь рыла иеи=кааз Ща5ьара0 щам0ас ии0еит. Ийамчи икъадыри хьыла и6ъ7ан. Ибзианы иэеилаищъон. Ас иэеи=каареи, аёъ ишь0ахь агылара йазшьас иахьимамыз 0ауади-аамыс0еи иргъа8хомызт.

усйантъи аам0азы аныщъа6ъа рзы имюа8ыргон ахъмарра6ъа, аиц-лабра6ъа4 аэырыюра, аэырхъмарра, эыщъ7ъыла аинда0лара6ъа, ахащър8ара ущъа.

Ща5ьара0 абар0 аицлабра6ъа иэрылаирхъуан, аиааира6ъагьы игон. Ари ихы ихнахуан Омар ёа8шь-и8а. Ща5ьара0 ха7а кьа=к иоуп ди-ацлабшан, аха иара иайара инагамыз нхаюы 3къынак ийынёа ихы анагара иа0ъеишьомызт. Аха зны изымычщазт эыщъ7ъыла дижълеит Ща5ьара0, аха уаща ум8сит, егьилымшеит.

нас Омар иёбеит Ща5ьара0 иэы имихырц. Ща5ьара0 мап икит, иэы иим0еит, иаш0а и0ицеит Ахьибеи Акъаёбеи, аэы азы инеиз. Омар дрызгъааит ибзыцъашьцъа, дры6ъма6арт, Ща5ьара0 иэы анизаарым-га 0аацъаныла иши0иуаз щъа. защ ицъшъаз абзыцъашьцъа икаианы ищъеит Ща5ьара04 – Шайа ущъо а8ара уащ0оит, а8ара щзымшъаргьы уэы узщархынщъуеит, – рщъеит. Ща5ьара0 икаианы ищъаз рыцщаишьан, и8сы иамаз, ищъан аэы ри0еит, амала ражъа анынармыгёа ишахьир-хъуазгьы реищъеит. Аха Омар аэы ауирхынщъуаз. Ща5ьара0гьы иур-шъоз иакъмызт, ар0 еи=анамгалар амуит.

Омар урала-0баарыла днаёан, амчгьы иман. Ща5ьара0и иареи ане-и6ъшъа напышьашъала имеи6ъ8ар амуит. Ща5ьара0 Омар иэы дылэ-ыжъищъан, дышь0аряъяъаны дикит, аха Омаргьы ус инукылоз иакъ-мызт. Ща5ьара0 ди77ърааны длаи6ътъан ихъаэра далагеит. уаща 8сыхъа анимоуёа Ща5ьара0 итапанча аа0иган, илеигъыд7ан дишьит. Омар данишь ашь0ахь, дымцакъа а8сы дирэеит, ихы их0ыр8а на7-а7аны иуапа наи6ъиршъит. уи ашь0ахь ус ищъеит4 – угънаща уара иумаз, …амалыжъ азы ухы 0аурхеит. сара угъыла сакъын, эабаажък исымаз уа7ашьыцны, усыцымхъмарын щъа уэсуршьит. Аха саргьы сахыухт, уаргьы уэахыухт, – ищъеит Ща5ьара0. нас Омар иащ0ынра=ы днеин иан Ач-8ща ус леищъеит4 – Бы3къын ала6ъа дыр=абым7ан,

абра дкажьуп… Аэы уахь июеит, иаргьы баргьы ала6ъа шъырфааит, сыэгьы скъадыргьы бы3къын и8сы иас0еит. Бы3къын ибзыцъашьа Ахьибагьы Акъаёбагьы раас0а сара сихъеит, и8сы иас0еит, уахь нар-цъыйа ма 8суа7ас далахъмарып! – ищъеит.42

уи анаюсан ажъабжьщъаю инар0бааны далацъажъоит Ща5ьара0 абна данылалеи дылалаанёа ийаи7аз, дзынйьаз-дзын8аз ах0ыс6ъа рацъаны.

ёа8шь-и8а Омар ибзыцъашьцъа хаз-хазы драцъажъеит Ща5ьара0.Шъыхныйъгашьа злайаз ала ашьра шъы6ънагон, аха шъхьы8шуп,

ишъанасыжьуеит, сыюни сащъшьцъеи кьыс рмоуроуп, сынхара щбы-луеит щъа иалагаз р7ыхътъа ы6ъсхуеит, сара ара ааигъа сыйазаауе-ит, шъцаны шъыхъ8ща анышъ дашъ0, – щъа реищъеит. Ща5ьара0 июни иащъшьцъеи иэы8хьакны дырхыла8шуан, ашь0ахь иэы8хьеикит. еи-щаракгьы эы7ъахыр0ас иахьимаз Бзы8ын а6ы0а6ъа4 О0щара, %ьыр-хъа, Гар8 ущъа убас егьыр0 а0ы8 8хьакыр0а6ъа р=ы акъын. уи анаю-сан Ща5ьара0 8щъыс дигеит, дызна8хазгьы иабхъа иоуп.

кьахь Ща5ьара0 икра иашь0ан рыэкын7а 0ауади-аамыс0еи, усйан-тъи аурыс иха0арнакцъа ёъырюы. А7ыхътъаны чарщъарала ияъяъаны забхъа иихъыз Ща5ьара0 Гар8йа иэахьи7ъахуаз, иаща иахь8хьакыр0аз дцоит. Аха арайагьы ацъгьащъацъа йалеит. маан дырмит дза8хьа-гылаз астражникцъа аникъша, иэрым0акъа итапанчала иэишьуеит.43 кьахь Ща5ьара0 изку ашъа6ъа руак и0ахашьазы ищъоуп абас4

Ирдыруазааит ииуа нхаюыжълар,сзыхдырйьаз, сзы6ъдырёыз 0ауадаа,сан мыжда……И8халшьоит иахьсы8сыр0ахаз, сащъшьцъа рыцща6ъа рыйазшьала,Ируа иа6ъымшъо сан ддыр8хашьашт, Иахьа уажъраанёа са с=ахъы алан, Иахьа нахысгьы най иалызгоит…Астражцъа уманы узы8шузеи, Ащы, шь0а уааи, маан дырмит, узышь0аз Акьахьба дмазеиупеи! Амала башаёа ухы умыргъыяын, ма чынк, ма мидалк уоураны уйам, сажъахъ зхазмырш0къан иназыгёазгьы,

106 107

Гъыкала салам шъзынсыжьуеит, заана7ы и0абуп щъагьы шъасщъоит, уаа, раидари уаридара гъышьаёа, уаа, раидари Ща5ьара0 рыцща! Итапанча илымщар0а инадкыланы – Бзиала! – щъа илеи6ъикшеит иара ахъаша! Изурызеи, исщъарызеи сара ахъаша, А8щъыс еиба лы3къын-за7ъ сами!Иахьсгъыяыр0амыз 8сыр0ас исоуитуаа хъашабга, сара агъай рыцща.44

Ишаабо еи8ш, кьахь Ща5ьара0 трагедиала и0ъу асоциалтъ еизыйа-заашьа6ъеи, аколониалтъ 0агылазаашьеи ирыхъхаз ха=уп.

Асоциалтъ мотив6ъа зны8шыз афырха7аратъ ашъа6ъагьы еи8шё-ам. Иаащгап ашъа «къы5 капытеи самахьхъааи рашъа». Арайа асо-циалтъ мотив 8сыэуп, уимоу самахьхъааи кы5 капытеи рхыл7шь0-ра (раамыс0ареи рынхаюреи9 зынёаск иалацъажъаёом ашъащъаюцъа, ажъабжьщъаюцъа. ур0 реимак а=ы зынёаск иаабаёом асоциалтъ мо-тив. даэа усуп, Бяажъ салумани кьахь Ща5ьара0и ирызку ашъа6ъа. Ар0 а7ыхътъантъи6ъа анииз аам0а арахь иаща иааигъоуп. насгьы усйан асоциалтъ еибарххара6ъа А8сны а0ы8 зауз аколониатъ поли-тика ахылйьа-=ылйьа6ъа ацхраауан, ауаа еиюшаны еи=анаргылон. уи иадгылаз дшыйаз еи8ш издызымкылозгьы ыйан. Аха иара абрай-агьы а8с0азаара иахыл=иаауаз а8суа жълар жъытъ-натъ аахыс иаар-гоз реизыйазаашьа6ъа, асоциалтъ еийарамра6ъа рконфликт зыр8-сыэуаз, изырюоз а6ьабзи амораль-етикатъ факт6ъеи аяыякра айынёа инаргомызт. А0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа р=ы иащ8ыло афыр-ха7а изы ищъоу ажъа6ъа4 «анхаюыжълар иргъашьамхыз» иа7анакуа а8суа жълар зегьы ракъын. Асовет аам0аз иан7оу ашъа6ъа р=ы а0ы8 змоу ацъащъа6ъа4 «Аамыс0еи 0ауади дырха7ахъын кьахь Ща5ьара0», ущъа 5ьарак-юы5ьарак егьыр0 ашъа6ъа р=ы иащ8ыло ахъшьара6ъа-гьы зыхйьаз асоветтъ идеологиа ахы8ша акъхоит.

усйан ареволиуциа йалаанёатъи аам0а иатъыз а8с0азаашьа, ажъытъ аам0а иатъу хъар0ара злам быржуазиатъ цъынха6ъоуп щъа и8хьаё-ан. уа ийаз зегьы баа8суп. Аам0а =ыц а=ы ауп зегьы ахьыбзиоу, хы-хьынтъ (асовет еищабыра рйынтъ9 3ыдала илбаашь0ыз агъаанагаро-уп ииашоу щъа, а6ъ7ара6ъа закъанла ишьа6ъыряъяъан. Ари аам0аз-

тъи ашъащъаюцъеи ажъабжьщъаюцъеи из0агылаз аам0а рэанрааланы имшъащъар ауамызт, аха иахьынёауа рэацъырыхьчон, ацъцар0а6ъа ры8шаауан.

А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ры07ааюы В. къаяъаниа имоно-графиа «А8суа жълар р=а8ыцтъ поезиа аи=артъышьа» (Айъа, 2010, ад. 155) айны июуеит4 «Ахьёыртъра6ъа реи=артъышьа ахархъарала иа87оу асовет аам0азы ииз ахьёыртъра6ъа… а8ыз7аз ажъабжьщъа-юцъа апоетцъа роуп. ус шакъугьы ра87ам0а6ъа ажълар инар0баа-ны ирыла7ъан. Амала =иашьас ироуи, акьы8хьгьы иш8анылеи щъа аз7аара цъыр7уазар, 0акс ийа7атъу акоуп4 асовет аам0азтъи атота-литартъ режим а87а7а заахоз, уи иарйъатоз ажълар ра8хьагылаюцъа – ащъын06арратъ усзуюцъа рымацара ракъмызт, уи «иарйъышуан» зегьы4 ажъабжьщъацъагьы, афольклортъ текст6ъа аныз7оз а7арауа-агьы» (шъахъа8ш асовет аам0азтъи жълар рпоезиа знылаз, Баграт Шьын6ъба 1959 шы6ъсазы иеи6ъиршъаз аизга «А8суа жълар рпое-зиа», ад. 25-409.

Асовет аам0а иатъыз аидеологиа рны8шит а8суа поетцъа, ашъй-ъыююцъа ёъырюы. Ишдыру еи8ш, аидеологиа айазара иана6ъыяъ-яъо, айазара кыр5ьара ихьысщахоит. уи изацъымцеит а8суа йазара, акультура, алитература аус знапалакыз 8ы0юык ар=иаюцъагьы.

А8суаа р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы моу, асовет аам0азтъи а8суа шъйъыююцъеи апоетцъеи зацъымцеит уи аидеологиа (аконфликтда-ра атеориа, асоциалисттъ реализм уб. и7.9. Аха ус иага ийазаргьы, а8суа шъйъыююцъеи апоетцъеи иреияьу рюым0а6ъа шьахъла ирны8-шит иащхысыз ашъышы6ъсазтъи щажълар ры8с0азаашьа аган рацъа, р0оурыхтъ 8с0азаара.

«Ахра ашъа» иахьа уажъраанёа иахцъажъахьоу ишазгъар0аз еи8ш (А. Гогъуа, м. лашъриа, В. А7нариа, Б. Гъыргълиа уб. и7.9, ари аю-ым0а аира а8суа сахьаркыратъ литература=ы х0ыс духеит.

Автор аюым0а иадигалаз амаяеи а07аареи (а0оурыхтъ 0агылазаа-шьеи, афырха7а хада, уи ижълар ражъар=иара ишаны8шызи9 аус адулареи иры6ъирёит жъа-шы6ъса. уи аюра нап алеикит 1954 шы6ъ-сазы, инаигёеит 1964 шы6ъсазы. Ари аюым0а ишь0нахит инар0баа-ны XX - ашъышы6ъса алагам0азтъи асоциал-политикатъ 0агылазаа-шьа ин0каа-аа0кааны. Аюым0а ха=сахьа хадас даиуит 0оурыхла ийаз усйантъи асоциал-политикатъ 8с0азара иалагылаз анхаюы 3къын кьахь Ща5ьара0. хыхь иазгъащ0ахьеит автор ари аха=сахьеи иареи

108 109

реибадырра шыйалаз атъы, уи а0оурых а07аареи иара изкыз ашъа-6ъа ран7ареи ирыдщъалоу и5ьабаа6ъа ртъи.

«Ахра ашъа» иалацъажъахьоу ажанр аганахь ала еиуеи8шым агъаана-гара6ъа аадыр8шуеит, шьоукы ари аюым0а фырха7аратъ ашъоуп рщъо-ит, даэа шьоукы ари драматъ поемоуп щъа иры8хьаёоит, даэа шьоукых поемоуп, ма аромантикатъ поема айазшьа амоуп щъа азырщъоит.

сгъанала, иаща диашоуп м. лашъриа. уи Баграт ари июым0а зегь рыла ароман ажанр иеиуоуп щъа и8хьаёоит4 «По нашему убеждению, «Песня о скале» является романом в стихах гораздо в большей степени, нежели «Мои земляки». В самом деле, Б. Шинкуба в этом произведении воссоздал обширную картину национальной жизни на определенном историческом отрезке во всех ее противоречиях, в сложных взаимоотно-шениях социальных характеров. В центре – образ Кяхбы. Сюжетная ли-ния романа представляет историю жизни и внутреннего развития героя, что есть одним из основных признаков жанра».

уи анаюсан, Б. Шьын6ъба ироман афырха7а иаща игъылыр0ъааны ганрацъала иха=сахьа аар8шразы июым0а иалеигалеит усйантъи аа-м0азтъи асоциалтъ еилазаара иаха0арнакцъаз4 0ауади-аамыс0цъеи, анхацъа, урыстъыла ачиновникцъа, Ольденбургтъи апринц, аенрал, Иаков ауас0а, ареволиуционер ущъа уб. и7.

кьахьба Ща5ьара0и, аурыс чиновникцъеи, уи дызкырц ишь0оу а0а-уад мары0хъа истражникцъеи, анхаюыжълар рха0арнакцъеи – аро-ман а=ы а0ы8 зауз аха=сахьа6ъа зегьы ищар0еит и0баа-0ыцъу, игъ-ылыр0ъаау усйантъи асоциалтъ 8с0азаара зны8шуаз асахьа нагёа-аагёа. «Ахра ашъа» асиужет аи=каашьа аганахь ала иащгъалащаршъап д. Гълиа ирооман «кама3ы3». Ари ароман шьа6ъгылоуп хаз-хазы ийоу ановелла6ъа рыла. Ановелла6ъа зегьы еидызкыло ароман апер-сонаж хада кама3ы3 лоуп. егьыр0 ароман иалоу аха=сахьа6ъагьы4 лан, лаб, лаб иашьцъа, )а0лас0ан, 0ауади-аамыс0еи, анхацъеи – ры-зегьы ароман аха=сахьа хада иадщъалоуп анс акъ, арс акъ.

Б. Шьын6ъба ироман Ща5ьара0 иха=сахьа иеиднакыло, хаз-хазы ийоу апоема6ъа ззущъар ауа рыла ишьа6ъгылоуп. ур0 апоема6ъа р=ы иаар8шу аха=сахьа6ъеи ах0ыс6ъеи зегьы ароман аха=сахьа хада Ща5ьара0 иха=ра гъылдыр0ъаауеит. Иара инаур рны8шуеит, иара идщъалоуп. Ароман ахы инаркны а7ыхъанёа ари аха=сахьа цъащъа йа8шьны иагъылсны ицоит.

дара зегьы ааидкыланы ищар0оит 20-тъи ашы6ъс алагам0азтъи а8суа жълар ры8с0азаашьа игъыл0ъаау а0оурых асахьа-хсаала.

хаз3ыдала щаа0гыланы щазхьа8шып ароман афырха7а хада Ща5-ьара0 иха=сахьа автор ишааир8шыз айазшьа. зегь ра8хьаёа ари аха=сахьа, хыхь иазгъащ0ахьеит, ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа иахыл7шь0роуп. Жълар рашъа афырха7а ийазшьа6ъа зегьы идубаалоит4 дфырха7оуп, дыяъяъоуп, дгъымшъоуп, игъа0а иа6ънаго 0еи08шла деибы0оуп, ахьёи-ахьымёяи р7акы идыруеит, аиаша дад-гылаюуп, ахъахъа да=агылоит.

даэа ганкахьала, Ща5ьара0 ароман асиужет аэартлацы8хьаёа, аэе-и7нахцы8хьаёа игъаанагара6ъагьы рэеи0аркуеит, уи дызлиааз, ды-з0агылоу аам0а асоциалтъ йазшьа6ъагьы иныруеит, уи аам0а иар=ио азалымдара6ъа дыр=амгылар амуит. Ар06ъа зегьы атрагедиа айынёа ихалаз ах0ыс6ъа ирхыл=иааит. Иааркьа=ны иащщъозар, апоет жълар рфырха7аратъ ашъеи исахьарку алитературеи рсахьаркыратъ лша-ра6ъеи еи=ибааит йазара дула, уи иабзоураны ищауит инагоу аса-хьаркыратъ литература иатъу, ищараку аюым0а шьахъ «Ахра ашъа».

Ароман аха=сахьа хада кьахь Ща5ьара0 бахъа8шь7ас дрылыщъщъо-ит ахъы8шёа6ъа реи8ш иааикъыршаны игылоу Шаба0и, мары0хъ-еи, аурыс енрали ущъа егьыр0 аха=сахьа6ъеи.

Б. Шьын6ъба жълар рашъар=иареи ражъабжьщъареи иалиааз, бзиа избаз, ин0кааны и0ыз7ааз аёъ еи8ш, уи алшара6ъа ир=иара=ы мюа-6ъ7агас иман, йаза дук иащасаб алагьы ихы иаирхъон.

Щзыхцъажъо ароман а=ы апоет инапкым0а ирацъаны ажълар рашъа айазшьа6ъа аны8шит. Автор ари аюым0а ду а=ы ур0 рсахьаркыратъ йазшьеи, рылшареи ирцъажъеит исахьарку литературатъ бызшъала. уи щбар0оуп аюым0а асиужет аи=каашьа=ы, аха=сахьа6ъа исахьар-кны рюычара=ы асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа4 ажъа артъашьа, ае-питет6ъеи, аи=ыр8шра6ъеи, амотив6ъеи, ажъа8йа6ъеи рхархъашьа-6ъеи р=гьы.

Аам0а апоет июым0а=ы дшазнеиуа, ихы ишаирхъо аганахьала щахъа8шуазаргьы, иащбар0оуп афольклор аам0еи ароман а=ы аам0а ацашьеи реи6ъ=ы0ра, реизааигъара. Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы 3ыдала аепос а=ы, аам0ала ахьа7ра6ъа ыйаёам, х0ыск анаюс даэа х0ыск цоит, ароман а=гьы автор ихы иаирхъо ажълар рашъа=ы ах0ыс6ъа рцашьа айазшьа ауп4 кьахь Ща5ьара0 и3къынра, изщара, нас а8с0азаара=ы дзы6ъшъо ах0ыс6ъа, аам0ала еишь0агыланы ицо-ит, алитература=ы еиуеи8шым йазшьала аам0а ахархъара иамоу (ахьа7ра6ъа, х0ыск нагёамкъа иааныжьны, даэа х0ыск ахь аиасра, ма

110 111

афырха7а дызлагылоу аам0а иатъу ах0ыс намыгёакъа, ма инагёаны, ииасхьоу аам0а иатъу х0ыск ахь ахьа7ра уб. и7.9 ари ароман иану-баалаёом.

Ароман а=ы ашъа асиужет ахархъара анаюсан, а0ы8 3ыда аанна-кылоит ажълар репикатъ ашъа иатъышь0роу астиль. Ароман, ишаз-гъащ0ахьоу еи8ш, апоет ишоит апоема6ъа ззущъар ауа ах6ъа рыла. ур0 ах6ъа ма иажъа8йоуп, ма иафоризма6ъоуп. Аюым0а актъи ахы иахьёуп4 «Ашъа, ашъа ариуеит». уи анаюсан ицо ахгьы ажъа8йоуп излалаго4 «Ахащъ уршыргьы и8жъоит».

Ас ажъа8йала, ма идиомала зхы икуа ароман ахъ0а6ъа има3ымкъа иащ8ылоит ароман а=ы. Иащщъап4 «Ацъгьа зуз – цъгьарыла д0ахоит»; «Аб5ьар лашъуп, иахьурхаз ауп иахьцо» уб. и7. Ароман а=ы иаагоу аха=сахьа6ъа роума, ах0ыс6ъа роума, реи=каара-ра87ара=ы апоет кыр5ьара ихы иаирхъеит афольклор иатъу асахьаркыратъ цхыраагё-атъ6ъагьы. Ажълар ирщъо афоризм4 «А8сны абаагъара акъыршоуп. Абаагъара аихатъ гъашъ сапатла иаркуп. Абаагъара – ачеи5ьыкоуп, агъашъ – аламыс ауп», игъащ0ап апоет ихы ишаирхъаз4

на5ьнатъ А8сны баагъарала икъыршан,Абаагъара чеи5ьыкан, уи ала ихьчан.Абаагъара агъашъа= асапат а=ан,еицамкуаз аламыс ца8хас иазшан.45

Ажълар рйъыяареи рйыбаюи зны8шыз ажъа8йа6ъа, афоризм6ъа ущъа убас егьыр0гьы афольклор иа7анакуа еиуеи8шым асахьаркы-ратъ цхыраагёа6ъа кыр5ьара иащ8ылоит ароман а=ы. уи анаюсан, ищъатъуп даэакгьы. Апоет ихы иаирхъо ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъа ржанр аума, рсиужет аума, рмотив6ъа роума апоет ироман асиу-жети акомпозициеи, аха=сахьа6ъа ра87ара=ы асахьаркыратъ хы6ъ-кы аганахь ала иаща иахьахъ0оу иргылоуп, аюым0а аформеи а7аки ргъылыршъара=ы и3ыдоу а0ы86ъа рзалхуп.

Апоет июым0а=ы ихы иаирхъо ажъа8йа6ъагьы ароман аидеиа хада аар8шра=ы цхыраагёара руеит4 ирыхъ0оу а0ы8 рзалхуп аюым0а зе-гьы ма ахъ0ак а7акы еидызкыло, ахырхар0а азалызхуа ма0ъахъ6ъо-уп4 «Ашъа, ашъа ар=иауеит»4 «Ахащъ уршыргьы и8жъоит»; «Ацъ-гьара зуз цъгьарала д0ахоит»; «Аёиас иаго ащъщъабжь иащаёом» уб.

и7. Ажъа8йа6ъа арайа машъырла иадгалам автор июым0а, ур0 зегьы 7акыла хы6ъкык-хы6ъкык рзалхуп. Актъи ажъа8йа, афоризм ззущъ-ар ауа, аюым0а аконтекст а=ы даэа 7ак дук шь0нахуеит4 жълар рашъа апоет иашъа ду ахыл7ит. уи ашъа ажъа8йа ащъаа6ъа ир0ы7ны, ине-и7ыху ашъа ду а87ара=ы хы7хыр0аны ийалеит.

Аюым0а афырха7а хада ийазшьеи ихныйъгашьеи иугъаладыршъо-ит ажълар рфырха7аратъ ашъа6ъа рперсонаж6ъа рыхныйъгашьеи рйазшьа6ъеи. Иаащгап Ща5ьара0 и8с0азаара а7ыхътъантъи амш иадщъалоу ах0ыси, ихныйъгашьеи, иажъеи зны8шыз ароман ахъ0а айнытъ епизод6ъак4

Ща5ьара0 дхалан даа6ъгылт ахъада,даа6ъгылт, уаща дюаскьарц дыйам уажъшь0а,Ийаи7озшъа икъшаны ийаз рцас,даа6ъгылт уи д0ынчёа, д5ыхёа байа7ас.…ус иаарылаюит иргыло рхъы-ржьы,Акаю-акающъа Ща5ьара0 ибжьы4– уа ишъхашъмырш0ын сажъа защауа!ра8хьаёа инсыжьуеит нхаюыр8ар ииуа!с0ахеит щъа игъыряьо баша ргъы иажьеит,мцабзк ахьыцъо, шъы-мцабзк лашоит.мрахъагак ны6ъсыр33азар ахъада,+ыц игыло ирылшап амра аха0а!

Иаащгаз ацы87ъаха иащъоит ибзианы, апоет йазара дула афольклор асахьаркыратъ лшара6ъа рхархъара дшазыманшъалоу (ажъа8йа-6ъа, афоризм6ъа, алексика уб. и7.9, аюым0а афырха7а хада иха=сахьа аар8шреи ихныйъгашьеи реи=каара=ы ажълар р=а8ыцтъ щъам0а иатъу арсенал инар0баа-нар7ауланы ихы иаирхъоит, илитерату-ратъу аха=сахьа гъыл0ъааны аар8шра=ы цхыраагёа ду ауеит.

Иара абри жълар рфырха7аратъ ашъа а7аки аформеи роуп иаабо анаюсантъи асцена=гьы.

суасиа0 еи0азщъо шъар0, сашьцъа сшъыщъауеит,уи а0ауад дызласшьыз стапанчасан лцъа-лжьы иадуп, шълыщъар, ишъыл0ауеит,+ыц игыло исызрышъ0, амар5ьа!

112 113

лашарак сшазы6ъ8оз шьанас иазхап,напышьашъалазаргь, ур0 сеилдыргап!46

Ара иаащгаз ацы87ъаха иащгъаланаршъоит а6ъылара6ъа ирызку аепикатъ ашъа6ъа р=ы иащ8ыло афырхацъа (Шары0хъа-и8а мсоус0, А5ыр-и8а данайаи уб. и7.9 а7ыхътъантъи руасиа0 ажъа6ъа.

Ажълар рфырха7аратъ ашъа ацъа рыйънуп, уи адоуща рны8шуеит Ща5ьара0 а7ыхътъантъи астражникцъа рхы мары0хъа изырханы иищъо ажъа6ъагьы4

Ащы, мары0хъа башаёа узгылоузеи1уласыр – ума7ура иазеияьуп.Ал за7ъ узад7уам, ушъама, ийоузеи1уааи, узышь0аз Акьахьба дмазеиуп!Аха, ма чынк, ма 5ьарк уоураны избом,унапы хъымга=ы сы8с0ы7ра йалом!..Икьарахъ дюахеит, инацъа на7акуа,нас ихьшъашъаёа илымщар0а инадкылдна7хеит, мыц зымщъозгьы хысит а7ы6ьщъа,даагьежьы-гьежьын дны6ъщауеит адгьыл,дны6ъщауеит уи адгьыл дышшъырёа,Ажьы ахьыр щъа дшъозшъа, 8шьаала, дласёа…47

+ыр8штъык ащасабала абра иаащгап ажълар рашъа=ы кьахь Ща-5ьара0 иажъа6ъа шаар8шу4

Ащы, шь0а уааи, маан димитр,узышь0аз Акьахьба дмазеиупеи!Амала башаёагьы ухы умыргъыяын,ма чынк, ма медалк уоураны уйам!сажъахъ зхазмырш0къан иназыгёазгьы,Гъык ала салам шъзынсыжьуеит,уаа, раидари, уаридара, гъышьаёа,уаа, раидари, Ща5ьара0 рыцща!Итапанча илымщар0а инадкыланы,– Бзиала! – щъа илеи6ъикшеит, иара хъаша!48

Ароман аха=сахьа нагёа6ъа иреиуоу щъа ззащщъар ауа Йъараса лха=сахьа ача8ара=ы апоет ихы иаирхъеит ажълар р=а8ыцтъ р=иара асахьаркыратъ лшара6ъа ирхыл7шь0роу аформеи аи=каашьа6ъеи.

Ароман а7ыхътъантъи ах6ъа руак «А8хыёи алаб=абеи» а=ы кьахь Ща5ьара0 8хыёла Йъараса дибоит. Аща8ы иэахьи7ъахуаз а=ы хъымш 7уеит аёъгьы дмааижь0еи. Ихъра ахьаа дзыргъам7уази июызцъа ры-маареи шыгънигоз, ашар8азы хъы3ык илацъа н0ааит.

убасйан 8хыёла Йъараса ди0ааит.зных иа8хьа даагылеит лара диашаёа…дышь0ы8раап ущъап, уажъымзар уажъы,Ар8ыск иеи8ш деилащъоуп – лкаба, лкъымжъы…49

Ща5ьара0и Йъарасеи реицъажъара аепикатъ ашъа ацъа айънуп, рбызшъагьы ахьынтъаагоу афырха7аратъ ашъа6ъа рдунеи айнытъ ауп4

угыл, Ща5ьара0! Иу8хьоит у6ълацъа!Иубома саргьы сшыйоу сеи6ъныхла!..къантра къадыруп адыхщъа уэыжъла!Айамчы наи0о, ибла д0а8шуан…Игъырха7ахан лыбжьы иащауан!..– Аха бсыхъа8шишь, саяацъа сщъын3аны,Абраскьыл иеи8ш, щъагъыжьла сырщаит…

А0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа р=ы ишыйоу еи8ш, Йъараса Ща5ьара0 игъы лыряъяъоит, иааигъа дыйоуп4

– Щаит, иухьзеи нас, Ща5ьара0 гъеи7амхаеихымцас уаман еснагь ашьан7а!уацънымхартъ ухъуп щъа уёбахъ рщъеит, аха.мамоу, кьыс умам, уеибгоуп, аха7а!..Аргъайцъа ирымазааит ари аща8ы,уара угыл а6ъ8арахь, иааг унапы!–Щаит, сыш8амгыло! – анищъоз иа6ъыршъа, дахьца изымдыруа лара дицъйьалеит.дцъарщаны даа6ътъеит… зегь йалеит шанашъа.50

114 115

Ишаабо еи8ш, ари ароман а=ы ищамоу асахьа, ах0ыс иащгъала-наршъоит ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа р=ы а0ы8 змоу Шары0хъа-и8а мсоус0и, *шькьа=-и8а манчеи ущъа убас егьыр0гьы рыщъсеи дареи реицъажъара, рхацъа аибашьрахь амюа иандъы6ъы-р7оз аам0азы. Иара убас абри асцена=ы, ароман ах6ъа р=ы кыр5ьа-ра еи8ш, арайагьы Ща5ьара0и Йъарасеи реицъажъара иайънубаало-ит аепос аромантикатъ цъеи, аепикатъ бызшъеи, алексикеи.

Ажълар рлирикатъ ашъа айазшьеи аформеи аны8шуеит Шаба0 иащъшьа Шьамсиа ачамгъыр иан7аны илщъо ашъа4

«Адиуан дны6ътъан ишь0ылхт ачамгъыр,лгъы лыжьжьагъышьап ашъак ахы лкыр4«…д0ауадума, даамыс0оума сызщъауа1Эышь0ыбжьыла са дыздыруеит исзаауа!Шънеи8ыла6ъа, даауеит, даауеит ащ и8а!Аш0а а7ыхъан и8еи8еиуеит их0ыр8а…»Илщъоит, илыркьыкьуеит ашъа ахапа,Аха дыйам, дэыжъым7ит ащ и8а!»51

Иащгъалащаршъап жълар рыбзиабаратъ ашъа6ъа рйнытъ иахьагьы еицырдыруа ашъа ацъащъа6ъа4

«Аш0а а7ыхъан эыуаюк дааиуеит», уб. и7.

Афольклор арсенал иатъу аформеи а7аки ароман а=ы апоет кы-р5ьара ихы иаирхъоит. насгьы арайа иазгъащ0ап, апоет а7ыхътъан-тъи асахьаркыратъ лшара6ъеи, аха=сахьа6ъеи, амотив6ъеи р=иаюык, йаза дук иащасаб ала июым0а шалеи=икаауа, иара иатъны, иацъаны, иажьны айа7ара шилшо.

Аюым0а=ы инар7ауланы, инар0бааны иаар8шуп а8суаа рыбзазара асахьа лаб=аба изны8шуа афакт6ъеи ах0ыс6ъеи. А8суа нхаюы, а8суа аамс0а, има3заргьы, усйантъи аам0азы ицъыр7хьаз а8суа интел-лигенциа рха0арнакцъа (ар7аюцъа, ачынуаа уб. и7.9 а8с0азаара=ы ишыйаз давамгылакъа рха=сахьа6ъа ры0гара илшеит апоет ари аюы-м0а ду а=ы.

Автор ироман а=ы и5ьабаа ду зди7аз Шаба0 иха=сахьа, и6ъ=иа6ъаз иреиуоуп. з7ареи здырреи 7аулоу, а8суа7ас зааёара щараку, апатри-

от иаша, зы8садгьыли зыжълари згъы рзыбылуа, иаам0а дыз0агылаз А8сынгьы зышьа0а6ъа рщара иа=ыз акапиталисттъ еизыйазаашьа айнытъ хеи6ъырхагас ийоу а8суара ауп, жъытъ-натъ аахыс еихарщаз, иахьа уажъраанёа ирыман иаауа, аморал-етикатъ 8йара6ъа роуп щъа и8хьаёоит. А8суа ихныйъгашьа, илеишъа иалшо рацъоуп, ахеи6ъыр-харазы абзиара6ъа рацъаны иамоуп, ауадаюра уа6ъшъаргьы, ухы анрааланы уэеи=укаар ауеит. убар0 зегьы, а8суа дзеиуазаалак, ихы ианизархъа деи6ънархоит щъа и8хьаёоит Шаба0.

Иара иажъа6ъа4

А8суаа щаугозар, щара щтъы хазуп,Щара щхазы а7кыс, аёъы изы щразуп…

Щабацъа ртъы а7кьыс еияьыз егьсымбеит, – ущъа абас ийоу агъаана-гара6ъа рыла и0ъуп Шаба0 июны7йатъи идунеи.

Аха а8суа жълар иааины инарыдгылаз а0оурых-социалтъ еизыйа-заашьа6ъеи ржъытъ 7ас6ъеи еи=агылоуп. Абри а0агылазаашьа да-нышъар и0ахым Шаба0, уи акъхеит и8с0азаара а7ыхътъагьы змы-рэеиз. Апоет июым0а=ы афольклор асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа рхархъара анаюсангьы има3ымкъа ихы иаирхъоит а8суа жълар рых-ныйъгашьа, рыбзазара зны8шуа афакт6ъеи а0агылазаашьа6ъеи.

Ажъак ала иащщъозар, ароман а=ы а0ы8 зауз ажълар рашъа айны зхы ы7ызхыз, иара иатъу иашьашъалоу асиужет акъзар, уахьынтъ ауп иахьаауа аюым0а астильгьы. Адиалог6ъа реи=каашьа, ароман афыр-хацъа ра87ара=ы ихы иаирхъо абызшъеи, рмила0тъ дунеи аар8шреи, зегьы ирны8шуеит а8суа жълар рбызшъеи, рйазшьеи, рыбзазашьеи, ур0 зегь уасхырс ироуз а7ыхътъантъи6ъа роуп. А=ыр8штъ6ъа рзы хара ицатъым, июым0а ахы инаркны а7ыхъанёа излеибарку усйан-тъи аам0а иатъу а8суаа ры8с0азаашьеи, реизыйазаашьа6ъеи, рйаз-шьа6ъеи раар8шралоуп. Иащгъалащаршъап Шаба0 аурыс енрал ие-ищъо ажъа6ъа4

са8сыуоуп, иса0ъам, уажъа6ъа рыцкы,усасуп, уа8сыуамзаргьы, уаща0ыр збоит.

Иааиз акапиталисттъ еизыйазаашьа6ъа Шаба0 ахъшьара шри0о, апатриархалтъ 8с0азаара иалиааз, уи макьана зшьа-зда иалоу аёъ

116 117

иеи8ш ауп дышрыхъа8шуа, дагьшырзыйоу. уи иахыл7ыз, иааёаз ауаа4

ур0 0ах дыззымдыруа, 8садгьыл щъа змам,ршьапы хырйьайьазаргь, ахь0а иакуам.ур0 роуп иахьабалак ахъа зыжуа,ур0 роуп иахьагьы нхаюыжълар зыршуа.д0ауадыз дынхаюыз, уахъа8ш нащар,Ишеишьцъоу гъа0аны рнапы еикъдыршар,кыр щаи6ънархозар, убри щаи6ънархоит,мап анакъха щара щ7ыхъа 87ъоит.

Ари агъаанагара зны8шуа, ишьа6ъзыряъяъо аха=сахьа6ъеи аепи-зод6ъеи рацъоуп ароман а=ы.

Абрайа ма3к иадамхаргьы азаа0гылара ахъ0оуп апоет дыз0агы-лаз аам0а иатъыз аидеологиа июым0а а87ара=ы ныррас ийана7-аз аз7аарагьы. хыхь зыёбахъ щамаз, Баграт ироман «Ахра ашъа» иазкны мушьни лашъриа ииюыз астатиа=ы ари аз7аара ма3к да-заа0гылеит.

Автор ароман иалеигалаз аурыс револиуционер Иаков иха=сахьала усйан ащра зуаз аидеологиа ахъ0аа аи0еит. Аха, рыцщарас ийалаз, и7арадаз, а6ы0а иалиааз а8суа нхаюы3къын ареволиуционер айынёа июагара аиаша иацъыхарахоит. 1905-1907 шы6ъс6ъа раан урыстъы-ла а0ы8 змаз ареволиуциатъ 7ысра А8снынёа изымааит. уи ахылйьа-=ылйьа, иащщъап, А8снынёа иааёазаргьы а8суа нхаюыжълар рыюны7йа нырра щъа акагьы азыйам7еит, изымааит, ажъак ала иущъозар а8суа жълар уи ареволиуциа рыдыркыланы иащбом а0оурых а=ы.

1917 шы6ъсазтъи ареволиуциа атъы щщъозар, уи иаща анырра йа-на7еит, ажъларгьы иаща иадгылт. уи зыбзоуроу еищаракгьы аболь-шевикцъа рлозунг6ъа4 «Адгьыл анхаюыжълар иртъуп, азауад6ъеи афабрика6ъеи – аусуцъа!», «Ажълар6ъа зегьы зинла еийароуп!» – щъа иа8ыр7а6ъаз роуп. еищаракгьы а8суа жълар агъыяра рна0еит а7ыхъ-тъантъи алозунг. Шъышы6ъсала а8суа жълар ззы6ъ8оз аха6ъи0ра ацъаара рбеит, а8суаа р7еицъагьы еи=ыркааит А8сны аха6ъи0разы аибашьцъа ргъы8 «кьараз». А8сны жълар еилыркааит из7аз аколо-ниалтъ уяъ а7ы7разы 0агылазаашьа6ъак шыйалаз, ирымхыз рхьы8-шымразы а6ъ8ара аам0а шааиз.

Апоет кыр 5ьабаа адибалт Иаков иха=сахьа аар8шреи Ща5ьара0и иареи реи0анаиааиреи, реизыйазаашьа6ъеи рзы аепизод6ъа ра87ара. Аха рыцщарас ийалаз, арайа еивахеит асахьаркыратъ иашеи а0оурых аиашеи. А0оурых а=ы а0ы8 змамыз ихы0щъаахаз афакти ах0ыси ир-зыйам7еит исахьарку, аиаша айынёа июагоу, типра зуа аперсонаж Иаков иха=сахьала.

уи анаюсан, иара зыёбахъ щамоу аидеологиа и8ырхагахеит автор ироман а=ы а0ы8 зауз х0ыс6ъаки ха=сахьа6ъаки ра87ара=гьы. Асо-циалтъ еи=ыхара6ъеи аизыйазаашьа6ъеи урыстъылеи А8сны ю-хъык рыбжьан. А8сны ийамызт урыстъыла а0ы8 змаз ащра-търа, А8сны ащцъеи анхацъеи реизыйазаашьа даэа 7акык аман, уи зырэеиуаз аин-ститут6ъа рацъан4 ахъ8щара-абзыцъашьра, акыкахш, аищабы иха7-гылара, аюнадара, аиныршъара, а8щъыс пату лы6ъ7ара уб. и7.

Ар0 зегьы еи=ыркаауан, иар8шёон, иарэеиуан ажълар ры8с0азаара, хыр8ашьа змамыз щъаа6ъак йана7он, и8йараны уи иа7агылон неию-ымсрада даамыс0оума, дынхаюума – зегьы, щъарада, ийан ур0 а8йа-ра6ъа еилазгозгьы, аха уи ажълар неиюымхрада иа6ъыёбон.

Абри аз7аара дазаа0гыланы далацъажъо а8суа етнолог О. маан июуеит4 «Многими авторами XIX и начала XX вв., описавшими бытовую культуру абхазов, а в особенности в материалах Сухумской сословной по-земельной комиссии, отмечалось, что в Абхазии не существовало крепост-ного права в его классической форме, как это имело место в России…

Причины отсутствия у абхазов, и у других горских народов Кавказа крепостного права, были обусловлены конкретно-историческими усло-виями жизни… Это обстоятельство способствовало сплачиванию всех слоев населения и у стоновлению демократической формы правления внутри общин. О наличии в обществе: народного правления свидетель-ствует и тот факт, что право высшего сословия как покровителей общин были ограничены, несмотря на то, что занимали в иерархической струк-туре… более высокую ступень, были только первыми среди равных».52

Асоциалтъ еи=агылара6ъа ароман а=ы ма3к ир5ьбарацъеит апоет, уи зыхйьазгьы, ишащщъахьоу еи8ш, асовет аам0азтъи аидеологиа акъхоит, уи инырит ма3к, насгьы даэакала азнеишьагьы ус имариа-мызт. убри азы акъхоит апоет ироман иалоу ха=сахьа6ъак ишынеи-баку бзиарак рыдубаалом (Гыд, нащарбеи, Омар уб. и7.9, егьыр0 рхы инаркны ршьапы айынёа иц6ьоуп шъышъырак рымам, ииашоуп.

118 119

ма3к ауаю игъы еихьнашьуеит, апоет ихи, и8си, ийыбаюи, ийаза-реи зегьы зыд7аны иа8и7аз ауаюы лаша, а8суаа рйазшьа бзиахъ6ъа рныйъгаю Шаба0, и8сышьа шыйалазгьы.

Ари ма3к иар8сыэит 0еи08шлагьы гъа0алагьы илашоу ауаюы иха=сахьа. А8хьаю агъра изгом, ауаю ду ауаю зюыда, зегь рыла игъ-наалаз ауаю нага, хагак, нанамгак иеи8ш аёлагара а7айа и0а8сра.

уза6ъшаща0хом Шаба0 инхара, нымха-хым7ъак инхара айынёа иларйъны асахьа а0ыхрагьы4

Акъаскьа хыр6ъа6ъоит, аарла аэынкыл,Акалам6ъа 0ышъшъахьеит абыркьыл,Ашыцламшъ ахыб зымюарак,Ашь0ахь иадгылоуп бжаюа-бжаёа рак,Аэхыр8ар0а хынааит, ац6ъа хыжъжъа…

Ари иаащгаз асахьа Шаба0 иха=сахьа егьацнам7еит. даэа усуп, иащ-щъап, аха7а напы згыз, мчымхарыла зынхара нызмыжьыр амуз Ща5-ьара0 иаш0а асахьа акъыз0гьы апоет арайа дызлацъажъо а8с0азаара аиаша акъхон, сахьаркыралагьы аиаша иатъхон.

Ааёара бзиа змаз, гъа0алагьы 0еи08шлагьы зашьа ицназгоз Шаба0 иащъшьа сырма ила0ъоума абас ацъажъара4

Щаи 8хашьарами, Шаба0 уара узын,Ауал6ъа, ауал6ъа, нас анаёын!Ччархъроуп, дон-кихотроуп, дида, блаа0ых!И7ухырц уашь0оуп щабацъа рйъых!Арахь а6ъёаара иа=уп ир0ынхаз,сан лым0а исымаз иабайоу смацъаз1Исцъуёан, иу0иит… диида, шъаркы,хи-8си роуп, иашь0ада сара сразйы!..53

Ар0 ара иаащгаз ацъащъа6ъа формала апоет ийыбаю аюаёара=ы июа-ганы ийазаргьы, Шаба0и сырмеи рха=сахьа6ъа акагьы рыцрым7е-ит, ма3к ихьысщарымтъызар.

Ароман а=ы ишщъоу ала, ёа8шь-и8а Омар «а0а0ын =ызхуа а6ьа-ран5ьцъа» щъа, и7кьы7кьашьаны зыёбахъ имоу Ща5ьара0 датъеибом, и5ьабаа8са ишъом, дихыччоит, ихьё ацымхърас «Ащма0ажъ и8а»

щъа ауп дышишь0оу. Апоет абрайа дызлацъажъо аизыйазаашьа-6ъа ма3к ираяьцъеит, а8штъ6ъа ирыжъпацъеит. дхырхцъазар йалап асовет аам0азтъи аидеологиа иатъыз а0оурых азнеишьа айазшьа алитература=ы а0ы8 змаз асоцреализми рметод6ъа. даэакуп зынёа иащъо Омари кьахь Ща5ьара0и реизыйазаашьазы афольклорист с. зыхъба ешыра а6ы0ан 1975 шы6ъсазы сангълиа Шьаабан ийнытъ иани7аз ажълар рщъам0а. уи хыхь щалацъажъахьеит.

Ас еи8ш ийоу аюым0а ду а=ы а0ы8 змоу, има3-са3у ззущъар ауа аихьымёара6ъагьы алитература а0оурыхи айазшьеи ирылацъажъо алитература07ааю дрывымсыроуп. уи асахьаркыратъ литература а0оурыхи, а0агылазаашьеи обиективла раар8шра апринцип иатъуп.

Щъара а0ахума, Б. Шьын6ъба ийыбаюи, ийазара дуи, и8ышъа на-гёеи ирыбзоураны дызлагылаз аам0а иатъыз аидеологиа даиааины иа8и7еит иахьа а8суа сахьаркыратъ литература=ы иалкаау а0ы8 аа-нызкылаз аюым0а ду.

120 121

*ШькьА+-И*А мАнЧА АхА?еИ БААлОу*ЩА мАдИнеИ

(АЖълАр рАШъеИ АПОет Ир+ИАм)еИ9.

Ишдыру еи8ш, Баграт Шьын6ъба ир=иаратъ биогра-фиа иаз=лымщау ауаюы изы жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи апоет ир=иареи реизыйазаашьеи реи=цаареи аз7аара иа7анакуа акыр ирацъоуп. А8суа литературеи афоль-клори 0ыз7аауа а7арауаа аёъырюы апоет ир=иам0а6ъеи а8суа фольклори реи=цаара аз7аара аёъы има3ны, егьи иаща инеи7ыхны, иазаа0гыланы иалацъажъахьеит (хъ. Бяажъба, Ш. Инал-и8а, Ш. салайаиа, В. А7нариа, с. зыхъба, В. кожинов, л. Арутиунов, у. далгат уб.и7.9

Б. Шьын6ъба поетк, шъйъыююык, н7аюык-07ааюык иа-щасабала ишьа6ъгылара=ы зегь реища ицхрааз ижълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа роуп щщъар аиаша акыр щазааигъахоит. Арайа еи0азгъащ0ап уи афакт.

Иара игъалашъара6ъеи, истатиа6ъеи, и6ъгылара6ъеи р=ы ари аз7а-ара кырынтъ дазаа0гылахьеит. Ишдыру еи8ш, Б. Шьын6ъба диит №лоу а6ы0ан, анхаюы и0аацъара=ы. усйантъи аам0азы а8суа нхаюы и8с0азаараз, инхашьа-ин7ышьаз, ихныйъгашьаз, инеишьа-иааишьаз рыла а8суа юна0а ишь0нахуаз рацъан, игъыл0ъаан, адъахьтъи, итъы-мыз анырра6ъа иаща ирцъыхьчан. Ипоетхараны ийаз ахъы3ы изы ари акыр а7анакуан, иааёареи иеизщареи аус а=ы хъы змамыз 0агы-лазаашьан, хы7хыр0а шьахъын най-най ар=иара зы8с0азаахараны ийаз ауаюы изы, ир=иара, аизщареи, аин0ъылареи рзы.

Иахъ0оуп щъа щгъы иаанагоит абрайа иазгъа0азар Б. Шьын6ъба, зегь ра8хьа иргыланы, ажъа азйаза дук иащасаб ала, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа анырра ду шир0аз, уи иара дахьалиааз адагьы, данеиз-ща ур0 ран7ара-ры07аара=ы а5ьабаа ду ибеит. А8сны ахи-а7ыхъеи дрылсны, кыршы6ъса иеизигон ажълар рашъа6ъеи, ражъабжь6ъеи, афрагмент6ъеи, авариант6ъеи рацъаны а6ьаад иани7он. Фолькло-ристк иащасаб ала ур0 рсиужет6ъа гъылыр0ъааны ишьа6ъиргылт («Абрыскьыл»9. Иани7аз атекст6ъа ирыци7еит 07аарадыррала инеи7ыху азгъа0а6ъеи акомментариа6ъеи. Ажъакала, инар7ауланы и0и7ааит жълар ражъар=иара адунеи4 апоетикеи, аха=сахьеи, айаз-шьеи. Ари зегьы цхыраара ду7ъйьахеит иара ихатъы р=иаразы.

убри инаваргыланы апоет изы имюа6ъ7агахеит д. Гълиеи И кояо-ниеи рыр=иара, ур0 ирзырхаз иара имаз рыбзиабара адагьы ин0каа-аа0кааны и0и7ааит ар0 а8суа сахьаркыратъ литература аклассикцъа рыр=иам0а6ъа, рйазшьа6ъа зегьы, ур0 иара акырынтъ ишазгъеи0а-хьаз еи8ш, =ыр8шыга шьахъхеит иара ир=иарамюа=ы, шъйъыююык иащасаб ала ишьа6ъгылара=ы.

Иаащгап апоет ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа дшырзыйаз атъы зщъо игъалашъара4 «Исщъар сылшоит, схы здыруа саныйала, сгъыряьа-ра6ъеи схъыцра6ъеи р=ы ашъа иааннакылеит 8сахшьа змам а0ы8. разйыла убри еи8ш а0аацъара=ы сызщауан, иахьеи-уахеи ашъа ахьы-юныюуаз, ачеи5ьыка еи8ш ща0ыр ахьа6ъыз. сан ибзианы ачамгъыр алырщъон (иахьагьы исымоуп уи ачамгъыр 7ъахны9, сащъшьа еищабы сан ил=ыл7аахьан. сан ланшьа гъакьак ды8хьарцарщъаюын, лашь-цъа шъащъаюцъан. лассы-лассы, еищарак аёын 7х6ъа раан, щаюны еи6ъшъалон ажъабжьщъаюцъа, ашъащъаюцъа, а6ьача6ьцъа. Исгъа-лашъоит, арбаяь6ъа аккащъа иааилар8саанёа сгъы хы0-хы0уа ала-къ6ъеи ажъабжь6ъеи санырзыёырюуаз.

Абар0 зегьы шъышъык еи8ш баша инасаюсны имцеит, сгъа=ы иа-анрыжьт рышь0а. сшыхъы3ыз еилыскаауа салагеит, ауаюы ифатъ, ижътъ, ишъ7атъы рнаюсангьы, игъы зыр0ынчша, игъы зырха7аша, агъыряьа из0аша 5ьара акы ши0ахыз.

мшаэнеи8ш исгъалашъоит4 а8хын, зуа0ъа ашшара 87ъаны аиар0а иамаз а3а8шьаюцъа «Ахъра ашъа» шизырщъоз, иаргьы ахапа аа-рымданы акающъа ибжьы ан0игоз, дадяьазкыланы ишищъа-шищъоз илацъа шын0аауаз»54.

Апоет игъалаиршъоит ажълар ирщъоз ашъа6ъа «Атларчо8а», «уа Анцъа дыз0оу ибаргъузеи», «ёиуауа», «Ахра ашъа», алерс6ъа ущъа уб.и7. Шайа гъахъа ду изааргоз, ур0 имфа-имжъ ес6ьынгьы рзыёы-рюра дшазхиаз. «усйан иабаздыруаз, аха ари насы8 0агылазаашьаза-арын сара сзы. Жълар р=а8ыц щъам0ахьтъ ишь0ыскааит има3ымкъа ажъабжь6ъа, алакъ6ъа, аныщъара6ъа, ашъа6ъа (алерс6ъа9. сроман «Ахащъ еиюса» иа8хьалакгьы ур06ъа гъеим0ар залшашам. Ин0кааны ищъатъуп, дара убар0 ракъёоуп сгъы и0амыз салазыргаз4 аюра а0ахуп щъа акалам ааган исзыркызгьы,абжьы 0гашьагьы са6ъзыршъаз.

уанхъы3ыз абас угъы 0зыргъыряьааз, имрахъагаха угъы и0алашаз, уандухалакгьы ухьагъгъа уза8ыр7уам. Исщъарц ис0аху4 афольклор хк6ъа реизгара сеилащаны снапы асыркызар, схатъ р=иам0а айынгьы

122 123

уи хархъара дуны исзыйалазар, ари машъырым, аханатъ жълар рдо-ущатъ беиара азыщъа исылааёаз абзиабара иабзоуроуп»55, – ищъоит апоет эа5ьара.

Апоет ишазгъеи0аз еи8ш, ихы идыруа даныйала нахыс афольклор и8с0азаара иахъ0акны ийан. Ари аз7аара иара кыр5ьара ицъажъа-ра6ъа, июым0а6ъа р=ы ин0кааны далацъажъахьеит.

уи анаюсан, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ран7аюык иащасаб ала-гьы илиршаз рацъаёоуп. Иара иани7аз ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъа иахьазы хъы змам малуп, а8суа жълар зегьы рзы идуёёоу байоуп, 0ынха дууп рдоущатъ культура адырразы, а07ааразы. «А5ьын5ь-тъылатъ еибашьра дуёёа ашь0ахь а6ы0а6ъа срылан, еизызгон жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа, има3ым ианыс7азгьы, а8хьаю иидыруагьы ыйоуп, аха ийалап, макьана икьы8хьым еищазаргьы», - азгъеи0оит апоет. насы8ла ур0 кьы8хьла, хазшъйъны а0ыжьра дахьёеит апоет а8суа-6ыр0уа еибашьра иалагаанёа. уи дахьымёаз0гьы, а6ыр0уа фашистцъа ирблыз А8суа институти Архиви р=ы ийаз хъы змамыз анапылаюыра6ъеи адокумент6ъеи рлахьын7а рлахьын7ахон. Ари ашъйъа=ы апоет афольклортъ материал6ъа реизга=ы иеидикылт иа-ни7ахьаз ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи аетнографиатъ материал6ъ-еи рацъаны «Ахьыр7ъа7ъа» щъа хыс изи0аз а=ы.

най а8хьаю изы изаюстъым ажъа6ъа ааигоит апоет4 «сара сгъы а6ъбзиоуп ихъы3ы-иду исылшаз щажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа реизгара=ы, аха уеизгьы агъынамёара сымоуп. Иарбану уи1 Ийам, рдунеи ры8саххьеит усйан сара сзы6ъшъаз, а8хьарца азйазацъа ссир6ъа, ашъащъацъа ду6ъа. срыдтъаланы, р=ы иаа0шъоз сахьёаны снапала ианыс7ар акъын, уажъ еи8ш усйан ийамызт а0аюга, ийазар-гьы сара ис8ыхьашъартъ еи8ш а0агылазаашьа сымамызт. Аха ианы-с7аз ашъа иалаз ажъа6ъа ракъын, иабайоу дара ашъахк6ъа рха0а1». (Арайа Б. Шьын6ъба дыз=у ашъа6ъа рмелодиа6ъа нотала ашь0ыхра акъхоит – В.А.9. «Ишдыру еи8ш, к. ковач ашъа6ъа реищараёак но-тала ишь0ихит. Аха акомпозитор ицныйъацъа ирзаным7еит ашъак иалаз ажъа6ъа»,56 – ищъоит апоет.

ра8хьаёа иргыланы, Б. Шьын6ъба ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа анани7оз, дрызхьа8шит, иаликааит 3ыдала нар0аа ражъабжь6ъеи, Абрыскьыли, а8суа жълар рпоезиа еиуеи8шым ажанр6ъеи. убрай-оуп илшара рацъа ахьаа8шыз. Апоет иан7ам0а6ъа реизга6ъа юба4 «А8суа жълар рпоезиа» (1959),»Ахьыр7ъа7ъа» (19909 хъы змаёам 0ынханы ийалеит а8суа культура а0оурых азы.

«Ажълар рашъахк ар=иаратъ мч6ъа ар=ыхоит, иащагьы иар7аулоит ацъалашъара6ъа, апоет иа8и7араны ийоу аха=сахьа иащагьы еилых-ха ибар0ахартъ еи8ш мрахъага7ас акы иза6ънар8хоит», – ищъоит апоет июым0а6ъа реизга V атом ианылаз истатиа «Ашъеи ажъеи еи-лаёароуп» а=ы.

Апоет и6ъы8шра ашы6ъс6ъа иры7аркуа аам0азтъи ир=иара=ы ажъ-лар ражъеи рашъеи а0ы8 ду шааннакылаз щалацъажъахьеит автор 3ыдала илирика иазку ахъ0а=ы. Ауаюы данхъы3у иибо, иащауа иаща игъникылоит. уи анырра яъяъа йана7оит и8с0азаара най-найтъи аам0а=ы. Апоет данхъы3ыз иащауаз ашъа6ъа, ажъабжь6ъа игъа=ы иаанхоит наунагёа.

уи агъахъа из0оз, иащщъап иаах7ъаны, ажълар рашъеи ражъеи ры8-шёара, рыхаара, рйъыяара зны8шуаз ракъын.

Ишазгъащ0ахьоу еи8ш, апоет дызлиааз ижълар рйазшьеи рыхныйъ-гашьеи ийазшьан, ихныйъгашьан. убри азы акъхоит изымариахаз Б. Шьын6ъба ир=иара=ы, а8хьатъи июым0а6ъа инадыркны а7ыхътъан-тъи6ъа рйынёа изилшаз, ихы изаирхъаз ажълар ражъеи рашъеи рйа-зара аган6ъа зегьы. н7аюык, 07ааюык иащасаб ала уихъа8шуазаргьы уи илиршаз рацъаёоуп.

№ыдала щазаа0гылап уи жълар ражъар=иара иеиуаз шани7оз, дшазнеиуаз аз7аара. убри аган ахьала 3ыдала ахцъажъара а07аа-ра, иа8соуп Б. Шьын6ъба иани7аз а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи». Аха уахь щаиа-саанёа иазгъа0атъуп «афатъ, ажътъ, ашъ7атъы» адагьы ауаюы игъы-и8сы иа0аху щъа апоет щаззхьеир8шыз аз7аара. Ауаюытъыюса имоуп ю-8с0азаарак4 акы – уи цъала-жьыла ийазаара, егьи – адоущатъ 8с0а-заара – апоет ищъашьала, «агъыр0ынчга, агъырха7ага, узыргъыря-ьаша» - ажъак ала – ауаюытъыюса июны7йатъи идунеи – ихи-игъи ир0оу а8с0азаара. уи ауаюы егьыр0 зы8сы 0оу, 8стъи 8саатъи дре-и8шзымтъуа июны7йатъи ийазшьа, ихныйъгашьа ракъхоит.

А8суаа, егьыр0 амила06ъа р=ы еи8ш акъхап, ирыман рхатъ 3ыда йазшьа, дара иртъу, иахьа лассы-лассы рхы иадырхъо, ажъала иащ-щъозар – рменталитет. уи акъхоит егьыр0 амила06ъа щреи8шзым-тъуа, иахьа уажъраанёагьы ищаманы щааиуа, щагьеи6ъзырхо мила0к ащасаб ала.

Б. Шьын6ъба ир=иара зегьы =ыр8шыга дууп абри амила0 йазшьа аар8шра аган ахь ала. уи ир=иара зегьы асаркьа еи8ш ианы8шит

124 125

а8суаа ры8с0азаара аган рацъа. уи ир=иара иаланагёеит жълар ражъар=иара атрадициа инар7ауланы, уи ала иеихеищаит иара ихатъу ир=иарагьы. Ари, щъарада, иа0ахын абла7ары, айыбаю зюыда, а7ара-дырра. Абар0 ах8агьы насы8ла рэеидыркылт апоет ир=иара=ы. Апо-ет, иара ишищъо еи8ш, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рдунеи ишьеи-идеи ирылан. «Ийам, ийам шущъо, 5ьара ахы аацъырнагоит», - щъа иара ишищъахьоу еи8ш, ир0бааит, иар8шёеит, иар7аулеит апоет ир=иара зегьы. уи цхыраагёа духеит апоет ихатъы литературатъ р=иара=ы иахьатъи алитературатъ жъеинраала ашьа6ъыргылара=ы, алитературатъ бызшъа аэыр0баара, аэеи7ыхра, аэрыц6ьара. уи аганахьала, а8суа литература аха0арнакцъа ду6ъа дырмити Иуеи инарываргыланы Баграт ир=иара иалшеит а8суа литература ашьа6-ъыргылареи а=иареи аус а=ы кыр. уи иеи7ихит, ир=иеит а8суа лите-ратуратъ жъеинраала айазшьа, аформа, уи ашъара-азара=ы и8ышъа кыр щна0еит а8суа сахьаркыратъ литературазы, амюа иаша и6ъна7е-ит. Ал7шъа бзиагьы аиут ща8хьайа а8суа сахьаркыратъ литература а=иареи аизщареи амюа аган алагьы.

Ишазгъащ0ахьоу еи8ш, еи0а иащщъаргьы имыцхъхом, апоет фоль-клористк (н7аюык9 иащасабала хъы змаёам ажълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа ран7ара=ы илша шдуу.

Ажълар рашъа6ъеи, рфырха7аратъ-0оурыхтъ щъам0а6ъеи, рыхьё-ыртъра6ъеи рацъаёаны а8суа доущатъ культура а0оурых иазынижьит. Иара 3ыдала хыхь ишазгъащ0азеи8ш, ра8хьаёа зан7ара далагаз на-р0аа ражъабжь6ъеи Абрыскьыли роуп. уи аганахь ала иеидикылт А8сны ахи а7ыхъеи дрылсны иеизигаз ар0 ащъам0а6ъа рвариант6ъа акыр. Ишьа6ъиргылт, иеидикылт «Абрыскьыл» асиужет н0кааны. уи 7арадыррала иеилыршъшъаны, авариант6ъа рацъаны иан7аны, и07ааны, иеи=ыр8шны ишьа6ъиргылт «Абрыскьыл» атекст нагёа. Щъарада, апоет, ан7аюы, а07ааюы кыр 5ьабаа адибалт, ари ар=иам0а ду а07аара, уи иабзоураны а8суа доущатъ культура иазирхынщъит зда ыйам агениалтъ 87ам0а ду. Иащщъар щалшоит, адунеи ажълар6ъа иа8ыр7ахьоу адоущатъ 87ам0а дуёёа6ъа «Абрыскьыл» акыщъа иры-лагалоуп щъа. уи зыбзоуроу а8суа жълар рыр=иаратъ йыбаю ду ауп, ашьа6ъырхареи аёыргареи р=ы Баграт ироль, илша хъы амаёам, щщъар ииашаха0ахоит, иагьгънаалоуп.

нар0аа ирызку ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи Абрыскьыли ран7ара=ы ихъ0аа аныйаи7а ашь0ахь, Баграт ран7ара далагеит иеиуеи8шым

ажанр6ъа иры7аркуа жълар рщъам0а6ъа4 ашъа6ъа, алерс6ъа, ахьё-ыртъра6ъа, а0ъщъа6ъа, ажъа8йа6ъа, афырха7аратъ ашъа кьа=6ъа, инеи7ыху асиужет6ъа змоу а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа, але-генда6ъа ущъа а8суа жълар рдоущатъ 8с0азаара зны8шыз а87ам0а6ъа ран7ара. №ыдала ара ирзаа0гылатъуп апоет иани7а6ъаз а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа, иара иа8хьа, ишь0ахь ус еи8ш ашъа6ъа аны-з7аз убрахь инала7аны.

А0оурых-фырха7аратъ ашъа6ъа зегь ра8хьа ианылеит д. Гъли-еи хъ. Бяажъбеи иеи6ъдыршъаз ашъйъы «А8суа жълар рпоезиа». И0ы7ит 1941 шы6ъсазы Айъа.Аюбатъи ихар0ъаау 0ы7ит 1972 шы6ъ-сазы57.

убри ашъйъа=ы иануп *шькьа=-и8а манча изку хъы3и-дуи бжь-сиужетк, бжь-ашъак. руак иахьёуп «А8шькьача-и8а мы3а». Ари аизга=ы 5ьаргьы иу8ылаёом Баалоу-8ща мадина лтъы зщъо атекстгьы. Аизга ианылаз аизга6ъа, атекст6ъа кьа=6ъоуп. Иреищау «А8шькьача-и8а мы3а», ийоуп 66 цъащъа. егьыр0 – 8-10 цъащъа иреищаёам.

Ари ашъа ануп, д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи реизга. Иани7еит щъа дар-боуп А. н. Генко. Иани7еит Гъ. Яъарзалиа8ща, 18 шы6ъса зхы7уаз лыйнытъ, 1928 шы6ъсазы.

Абжьыуаа р=ы ашъа афырха7а ихьё «*шькьа=-и8а» анырщъогьы ыйоуп58.

Ари аизга иану афырха7аратъ ашъа6ъа р=ы 5ьарак ауп иахьащ8ыло а8щъыс лыхьё4

Аха7а мгъар0а и0ызгаз *шькьа=-и8а манча,Асланыхъа +аша 8щъысс даазгаз,Энак шьыбжьаанёа лбаха змауз. (Гълиа, Бяажъба 1972, 257).най щазлацъажъараны ийоу аз7ааразы иааркьа=ны акъзаргьы иа-

заа0гылатъуп А. к. Генко 1928 шы6ъсазы )хьына а6ы0ан Гъ. Яъар-залиа8ща лйынтъ иани7аз ашъа аформеи а7аки, егьыр0 излареи8шуи излареи8шыми.

Инеи7ыху Гъ. Яъарзалиа8ща илщъаз ашъа а7акы ааркьа=ны абас ий-оуп4 мы3а аррацара и6ъшъеит. И8щъыс игъы лыряъяъоит, деибы0аны аррахь длышь0уеит. *ы0к 7хьан, а8хыё баа8с идылбалт – алащъа еи6-ъа7ъа игъы и6ътъазшъа… мы3а аибашьра=ы д0ахоит. Июызцъа а8сы дааргоит июныйа, анышъ дар0оит иша8у еи8ш. Ашы6ъс цъымза ана-дыркуаз аэны мы3а и8щъыс лха7а итапанча аишъама0ъа иаалылхын4

126 127

«Абри сы6ънагазар, и0йьааит, мамзар имы0йьааит, лщъан, ашьапы даахан, ианаа0йьа, дахьагашаз ахы лы6ъшъеит». ларгьы лха7а ивара анышъ дар0еит (Шъахъа8ш4 А8суа жълар рпоезиа. д. Гълиеи, хъ. Бя-ажъбеи еи6ъдыршъаз. 1972 шы6ъсазы и0ы7ыз, ад. 43-459.

*шькьа=-и8а манча изку ащъам0а6ъа, ашъа6ъа, ажъабжь6ъа рны-лахьеит кыр аизга6ъа. убар0 иреиуоуп4

1. А8суа жълар рпоезиа (Гълиа, Бяажъба, 19729;2. А8суа жълар рпоезиа (Шьын6ъба, 19599;3. А8суа жълар ражъабжь6ъа, рашъа6ъа.59

4. А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ щъам0а6ъа. 60

5. А8суаа рщъам0а6ъа.61

*шькьа=-и8а манча изку ащъам0а6ъа щ8ылоит уарла-шъарла и0ы7-уа, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа зныло ашъйъ6ъеи аизга6ъеи р=гьы.

убар0 зегьы рахьтъ 3ыдала щазаа0гылоит Б. Шьын6ъба 1959 шы6ъ-сазы и0ижьыз ашъйъы «А8суа жълар рпоезиа» иану, зегь реища инеи7ыху, игъыл0ъаау афырха7аратъ ашъа «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи». д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи еи6ъдыршъаз аизга ианылт *шькьа=-и8а манча изку ашъа6ъа 6. ур0 рахьтъ 5 – шъа кьа=6ъоуп, фрагмент щасабла ийа6ъоу (сиужетла инагёа6ъам9 роуп. Акы, «А8шькьача-и8а мы3а», ишазгъащ0аз еи8ш, иаща ине-и7ыхуп. Ашъа=ы афырха7а хада инаюсангьы ийоуп иани и8щъыси рха=сахьа6ъагьы рыхьё6ъа амырбакъа. Иара абри авариант аныле-ит Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз аизгагьы. Аха арайа уи ахьё 8сахуп «*шькьа=-и8а манча» щъа. Ар0 аю-тексткгьы хы7хыр0ас ирымоу ак шакъу шьа6ъдыряъяъоит аю-шъйъык р=ы ийоу азгъа0ара6ъа.Баграт Шьын6ъба иеизга=ы иану атекст иа7аюуп абас4 «Гълиза Яъарзалиа8-ща илщъам0оуп, Очамчыра араион )хьына а6ы0а инхоз, 18 шы6ъса лхы7уан, иан7оуп 1928 шы6ъсазы» щъа.

д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи реизга ианыр7аз авариант иащъоит4 «Яъарзалиа-8ща Гълиза илщъам0оуп, 18 шы6ъса лхы7уеит, )хьына а6ы0а, Очамчыра араион. Иани7еит А. н. Генко, 1928 шы6ъсазы» щъа. Б. Шьын6ъба иеизга иану атекст азгъа0еи иацу а=ы дарбаёам ианыз7аз. уи анаюсан, Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз аизга иану ашъа (ащъам0а9 иа7аюуп4 «Ачамгъыр иан7аны ирщъоит» щъа. д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи реизга иану атекст а=ы ари аюыза а7аюёам. Ишаабо еи8ш, ар0 аю-текстк аёъы илщъам0оуп, ианан7оу аам0агьы аю-еизгак р=ы аам0ак ала иарбоуп, ажъак ала аёъы ишылщъам0оу юашьом, аха

ан7аюцъа, аизга6ъа реи6ъыршъаюцъа разгъа0а6ъа еи6ъшъом. уи анаюсан Б. Шьын6ъба иеизга иану атекст иаща икьа=хеит, ийоуп 55 цъащъа, д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи еи6ъдыршъаз аизга иану ийоуп 66 цъащъа.

д. Гълиа, хъ. Бяажъба рышъйъы айнытъ4

– Иухьзеи улахь еи6ъуп, – анылщъа,– сылахь абеи6ъым, схъыцыр0а6ъа рацъахеит,Арра ацара сы6ъшъеит, – ищъеит.– Ааит, абаа8сы, уха7ажълами, угъы каумыжьын,уаб5ьар ма0ъа уабхъараа идырхиап,уэи-укъадыри, у0аацъа идырхиап,уцъама0ъа сара исырхиап.урхиа, уеи6ъыршъа удъы6ъащ7ап.

Б.Шьын6ъба иеи6ъиршъаз аизга айнытъ4

– улахь еи6ъуп, иухьзеи1 – анылщъа– сылахь зеи6ъу, схъыцыр0а6ъа рацъахеит,Арра ацара сы6ъшъеит, – ищъеит.– Ааит, абаа8сы, уха7ажълами,угъы каумыжьын, – щъа наиалщъеит.

хыхь иаагоу иацу а8шь-цъащъак (д. Гълиа, хъ.Бяажъба реизга9 Б. Шьын6ъба иеизга атексти еи6ъшъоит. (Иазгъа0атъуп абрайа иаащ-газ аю-цы87ъахак еи=щар8шыр ишащбар0ахо реи8шымра6ъагьы. Иаащгап а=ыр8штъы, актъи атекст4 /- иухьзеи, улахь еи6ъуп, аныл-щъа /- сылахь абеи6ъым, схъыцыр0а6ъа арцъахеит, - ищъеит/; аюбатъи атекст4/-улахь еи6ъуп, иухьзеи анылщъа, -/ сылахь зеи6ъу, схъыцы-р0а6ъа рацъахеит/. Ишаабо еи8ш, арайа ажъа6ъаки асинтаксиси 8са-хуп актъи иа=щар8шуазар. насгьы, аюбатъи атекст а=ы ийаёам актъи а=ы ийоу цъащъа6ъак. Актъи ашъа=ы ийоу ажъа «иагьлырхиеит» 8са-хуп аюбатъи атекст а=ы (Б. Шын6ъба иеизга9 «иагьдырхиеит» ала уб. и7. Аивгара6ъа рымоуп аю-текстк еи=ыр8шны щрыхъа8шуазар. уи анаюсангьы, има3ёам ар0 аю-текстк р=ы ацъащъа6ъа ахьеи6ъымшъо-гьы. Аюбатъи аизга ащъоу6ъа р=ы ажъа6ъа реишь0агылашьа 8сахуп, актъи иа=ур8шуазар.

128 129

Иаащгап абрайа иазгъащ0аз афакт шьа6ъзыряъяъо ацъащъа6ъа аю-текстк рыйнытъ4

I. Ашьжьым0ан даныюагыла,«уаа, ди-ди, исщъо бащауама», – лщъеит,«Аа, ибуазеи», – щъа иан лыбжьы аагеит.«Иаха бы3къын 8хыёла дызбеит».«Изакъызеи иан хкыдйьа» – щъа аа=ыл0ит,«Алащъа еи6ъа7ъа игъы и6ътъа,*хыёла дызбеит, сара рыцща».«дыйамзар акъхап, иан хкыдйьа» –лыбжьы аалыргеит иан а0акъажъ.уи еибырщъан иахьынхьа8шызАш0а а8ын7ан даа0аргалахьан.

II. Ашьжьым0ан даныюагыла,– уаа, деда, исщъо бащауама, – лщъеит.– Аа, ибуазеи, нан, - лщъеит– Иаха 8хыёла бы3къын дызбон.– Изакъызеи, нан, хкыдйьа!– лащъа еи6ъа7ъак 8хыёла избеит.– дыйамзар акъхап, иан хкыдйьа! –уи еибырщъан иахьынхьа8шыз,Аш0а а8ын7ан даа0аргалахьан…

Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз аизга=ы иану ашъа атексти д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи реизга=ы иану атексти анеи=щар8шы иаабоит аивга-ра6ъа4 аюбатъи (Шьын6ъба9 атекст а=ы ащъоу6ъа р=ы ажъа6ъеи ажъ-еицааира6ъеи ры8сахра адагьы ибжьажьуп (иамхуп9 ацъащъа6ъа. Ажъакала аюбатъи аизга иану ашъа атекст аредакциа азууп ущъар ауеит. Б. Шьын6ъба иеизга иану ашъа иахьёуп «*шькьа=-и8а ман-ча». Ахы иа7аюуп4 «Ачамгъыр иан7аны ирщъоит» щъа. уи анаюсан, иащбартъ ийоуп мюашьарада, ар0 аю-варианткгьы хы7хыр0ак шры-моу (вариантк ауп щъагьы злащщъаша акагьы щкцъам9, рыхьё6ъа ше-ивгоугьы. Щгъанала Б. Шьын6ъба ари атекст (ашъйъы ианылахьаз9 им8сахцъакъа аредакциа азиузшъа ийоуп (асинтаксис, ацъащъа6ъа реиюшара, уи айара егь зымщъо, ашъа а7акы усйак айара ацзым7о

щъа ии8хьаёаз ацъащъа6ъа ралхра9, 5ьара-5ьара ащъоу6ъа р7акы да-ламкьыскъа ажъа6ъа р0ы86ъа еи0еикит уб.и7.

сгъанала арайа иазаа0гылатъуп даэа гъаанагаракгьы4 Яъарзалиа8-ща лщъам0а ашъа хьёыс иамоуп «А8шькьача-и8а мы3а» щъа. Ари ахьё егьыр0 авариант6ъа р=ы уаща 5ьаргьы иащ8ылаёом. насгьы ари ахьё тъамбаша6ъ ирщъо ахьё 3ыда6ъа иреи8шуп. Арайа, ари ашъа=ы уи ахшыю7ак аар8шёам изыхйьазаалак. ус акъзаргьы, ари ашъа ахьё машъырла ийалаз ак акъым. Иащгъалащаршъап, с. зыхъба 1973 шы6ъсазы лыхны, са6аниа манча %ьын5ьы6ь-и8а ищъам0аны иа-ни7аз *шькьа=-и8а манча изку инеи7ыху ажъабжь. уи щахцъажъа-раны щайоуп анаюсйа 7айа.

д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи реизга ашъйъы ианыла6ъаз рнаюсгьы Б. Шьын6ъба иеизга=ы ийоуп даэа вариант6ъакгьы4

1. «*шькьа=-и8а манча» Гъдоу0а араион, Аацы а6ы0а, сеидый Ар3елиа ищъам0аны 1941 шы6ъсазы иан7оу (ианыз7аз дарбаёам9.

2. «*шькьа=-и8а манча». Ари атекст иацуп абас ийоу акоммента-риа4 А8сны зегьы еицырдыруа *шькьа=-и8а манча, даныюагыла-7ъйьа, имч а8ышъара данналагаз ашъоуп ари ажъабжь кьа= иащъо. Очамчыра араион А0ара а6ы0ан инхоз Шьааб Бы0ъба ищъам0оуп, л. къы7ниа иани7еит 1929 шы6ъсазы.

3. «*шькьа=-и8а манча» (ианан7ои, изщъази, ианыз7ази арбаёам акомментариа6ъеи азгъа0а6ъеи р=ы9.

А7ыхътъаны4 Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз аизга ианылт инеи7ы-ху, инагёа-аагёоу, сиужетлагьы игъыл0ъаау, шъагаалагьы афыр-ха7а изку егьыр0 ашъа6ъа раас0а кыр иеищау ащъам0а, «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» щъа хьёыс изауз. Аизга иацу Б. Шьын6ъба ийаи7аз акомментариа6ъеи агъа0а6ъеи р=ы июуеит4 «*шькьа=-и8а манча ихщъааны ашъа6ъа рвариант6ъа ихы иархъа-ны, насгьы ажъабжьны ищъаз ащъам0а6ъа дыр=ы8шны еиби0еит, еи=икааит абри ащъам0а Б. Шьын6ъба», – щъа.

Ари агъаанагара ахшыю7ак иазхьа8шуа (ашъа ашъйъы ианылаз, апоет еи=икааз, еиби0аз атекст9, иан0и7аауа ианащъо кыр имюа6ъ7а-гоуп, и6ъгылоу аз7аара4 – Ари ашъа ажълар ира87ам0оу, апоет аус анадиула ашь0ахь илитературатъ юым0ахоу1 – щъа а0ак айа7ара=ы. уи иа7анакуа краанагоит,кырёа ицхыраагёоуп и0ыз7аауа изы.

хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш, еиуеи8шым аваринат6ъа рызегь фрагмент-фрагментла ищъоу 87ам0а6ъоуп (иаща инеи7ыху, аха си-

130 131

ужетлеи шъагаалеи Б. Шьын6ъба «иеи=икааз» аас0а иаща икьа=у Гълиза Яъарзалиа8ща ачамгъыр иан7аны илщъоз атъы щамщъозар. Аха уигь Б. Шьын6ъба иеи=икааз аас0а шъагаалагьы сиужетлагьы инагёам9.

Прозала ийоу ащъам0а6ъа рахьтъ иаща иазхьа8штъуп а7арауаю афольклорист с. зыхъба лыхны а6ы0ан инхоз са6аниа манча %ьын5ьы6ь-и8а ийнытъ иани7аз манча изку, ажъабжьны ищъоу а87ам0а. (Шъахъа8ш4 А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ щъа-м0а6ъа. Иани7еит, акьы8хьа иазирхиеит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи июит с. зыхъба. Айъа, 1978, 35-349.

Б. Шьын6ъба, иара ищъашьала, «иеиби0ази иеи=икаази» ашъеи ари ажъабжьи сиужетла изызку афырха7еи рганахь ала иеизааигъоуп, хы7хыр0ак ауп ирымоу, аха иахьеива6ъоугьы ма3ёам. с. зыхъба иани7аз ажъабжь а7акы иааркьа=ны абас ийоуп4 Ажъытъан Ах3ы8-сы дынхон *шькьа=-и8а щъа аёъы. даарак пату з6ъыз аёъ иакъмызт иара. И8а манчагьы уаю башак иоуп щъа дры8хьаёон. зны ах3ы8-сатъык 8щъыс дищъеит Ашътъыла. уаашъюык а0ацаагацъа а0аца дрыманы ишааиуаз, аёъы иэырюашьаны даарылалан, деилыркаанёа р0аца дым7арсны дцеит. Ари аус иа6ъшъаз ах3ы8саа гьежьит Ашъ-ыйа, а0аца лы8шааразы. ур0 дрыццеит манчагьы. Ах3ы8са6ъа егь-рылымшеит – р0аца дырзым8шааит. манча а0аца лырхынщъра ихы иади7еит. А0ацаагацъа усйангьы игъра ргомызт, аха и6ъшаща0хеит. Илшо щбап йар7еит. деибыр0ан эыла, б5ьарла, дцеит. Амчыбжь аан7ъоны, а=щъара ири0аз аэны а0ацагьы дирхынщъит, дызгазгьы д=ащъаны дааигеит.

манча ихьё цеит – аха7ара ааир8шит.Ари ащъам0а=ы ажъабжьщъаю иаци7еит даэа епизодкгьы. манча

ашьха дшышъарыцоз нхы7ынтъ рщъра иаауаз шьоук ибеит. манча идырт ар0 нхы7ынтъ Ах3ы8сыйа рщъра щъа ишаауаз. Ашъа6ь юары-леи7ан, аёъ ида зегь ишьит. Аёъы, шъа5ьщъаюыс инижьыз, дхысын манча иуа0ъашъпара 8и7ъеит. Ашь0ахь шъа5ьщъаюыс инижьызгьы дишьыр акъхеит. А8сцъа рэеины, раб5ьар 8хьакны, иишьыз и5ь-ма иманы, алаба иэан7аны дылбааит и6ы0ахь. Ишьапы айазацъа и=арщъеит, аха ахьаа аман, алаба икын, сшьапы сыхьуеит, ищъалон.

манча 3къынак диман, ус ищъеит4– саб! Абри уара манча аха7а щъа ухьё цахьеит, ауаа уёбахъ рщъоит

нхы7и-аахы7и, х-хъы3ык сшьапы иа6ъшъеит щъа амцхъ хьаас иук-цъеит, – ищъеит.

сы3къын илшара 8ысшъап, ищъан, ауаа еизганы рхъы йаи7еит. И3къын аишъа иахатъоу рыма7 иуеит. Аишъа иахатъаз манча ищъе-ит их0ыс6ъа, ихигахьоу, дзы6ъшъа6ъахьоу рзеи0еищъаразы. Иаргьы да6ъшаща0хан, ивагылаз и3къын ишьапы илалырйьаны илабашьа лаирсын, кыр аам0а дцъажъон. И3къын иаб дцъажъона7ы ичщаны дгылан. Иаб ацъажъара даналга, илабашьа данюаха, иара адъахьы дындъыл7ын, ишьапы рыц6ьаны, и=ащъаны дааин, аишъа иахатъаз рыма7 аура дналагеит. Абас манча и3къын ичщарагьы 8ишъеит.

Абра иеи0ащщъаз атекст н7ъоит абас4 «манчагьы дыяъяъан, аха и3къынгьы абанс илшеит», – щъа.

Арайа иаащгаз ащъам0а=ы а0ы8 амоуп ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рзы ийазшьа3ыдоу аконтаминациа (еиуеи8шым асиужет6ъа реиц7а-ра, реи=ыбаара9.

Ишаабо еи8ш, ари жъабжьны иеи0ащъо манча иха7ара6ъа ирызку ащъам0а, сиужетла иара иеи8ш6ъоу афырха7аратъ ашъа6ъа рсиу-жет6ъа р=ы а0ы8 змам аепизодгьы адигалт ажъабжьщъаю (и3къын и8ышъара иазку9. Ас еи8ш ийоу асиужет еищарак а0ы8 ахьамоу а=а8ыцтъ жъабжь6ъа р=ы ауп. Ари ажъабжь аха=сахьа хада манча иха7ара игъыл0ъааны аар8шра иазщъоуп. уи аюыза исахьарку «ама-ана» (художественный прием9 ажълар р=а8ыц р=иам0а6ъа р=ы а0ы8 амоуп.

*шькьа=-и8а манча изку афырха7аратъ ашъа6ъа (акьа=6ъагьы убрахь инала7аны9 хыхь ишазгъащ0аз еи8ш, сиужетла иаща иеи7ы-хуп, инагёоуп щщъар ауеит Яъарзалиа8ща Гълиза лщъам0а [д. Гълиа, хъ. Бяажъба 1972: 44-45]. Ари атекст, мыцхъы инар0бааны акъ-ымзаргьы, иаща ианы8шит, ишь0нахит а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа аи=каашьа, асиужет иа7анакуа ах0ыс6ъа зегьы ирзааигъоуп. Иркьа=ны иаащгап ари ащъам0а а7акы. манча аибашьра ацара и6ъ-шъеит. И8щъыс дырхианы имюа ды6ъыл7оит. Аибашьра=ы аха7а-ра ааир8шуеит. дызгаша ахы и6ъшъоит. И8шъма 8щъыс ишы6ъыс цъымза а=щъара ан8ыр7ъоз ауха лха7а икьарахъ (итапанча9 ала лэ-ылшьуеит4

Ишы6ъс цъымза а=щъара 8ыр7ъеитА8схъра ду ауразы.И8щъыс л0аацъагьы ауха иааит,Аюныйа дыргарцгьы иа6ъкны ийан.

132 133

уи аам0азы дааюна8алан,Аишъа ма0ъа инылылхынИтапанча лгъы ины7алкит.«Абри сы6ънагозар, и0йьааит,мамзар и0ымйьааит», – лщъан,Ашьапы даахан, ианаа0йьа,дахьагашаз ила6ъшъеит.Ахы илы6ъшъаз усс илымкит,Ашьа илыл7уаз акашъа илымбеит.Абас ала уи дниасит,ларгьы днага анышъ днар0еит.

Иаща икьа=6ъоу (сиужет змам9 манча изку ашъа6ъа р=ы ма иэхъа8-хьыё рщъоит, ма иха7ара ахъ щаракны иаазыр8шуа ажъа лы8шаах6ъа рыла еи=ыркаауеит рашъа, ма иха7ара зны8шыз х0ыск, ма х0ыс6ъак ирызкуп.

%ьын5ь 6ьа6ъоушъа еизицауан,Быяька8сан еи8ш еилаирёыёон…зна8сыргъы7а зыхъшъ загаз,згъыбжьымцъа зых0ацалагаз,зкъадыр махагьы ззыма0разыз,Иа дхысцы8хьаёа аёъ длаишь0уан,уаа, рада, уаридара. (Гълиа, Бяажъба 1972: 45-46)

Афольклор 87ам0а6ъа зну аизга6ъа р=ы иащ8ыло манча изку, икьа=у ашъа6ъа р=ы, ишащбо, ашъащъаю щзызхьаир8шуа афырха7а ихьё щаразкуа ахъшьара6ъеи ифырха7ара айазшьа6ъеи, дзы6ъшъаз ха7арыла дшаиааиз атъы зщъо х0ыск, ма х0ыс6ъак имыцхъымкъа ирзааа0гылоит4 «*шькьа=-и8а манча хъаша, иара дыйамкъа и6ы0а еимыр7ъеит, хаха-хымш иныйъхьаны, шьыбжьаанёа дрыхьёеит», «Аха7ара мгъар0а и0ызгаз *шькьа=-и8а манча» (д. Гълиа, хъ. Бя-ажъба, 1972, ад. 429.

Ашъа еи=каауп афольклор а=ы иащ8ыло афырха7а ийаз-шьеи их0ыс6ъеи ищараку, илы8шааху, аформула6ъеи атроп6ъеи (аи=ыр8шра, аепитет6ъа уб.и7.9 рыла4

зкъадыр маха зыма0разыззгъыбжьымацъа зых0ацалагаз.Аха7ара ыйана7 зыхьё камшъо.Имшъо аха7а гъы яъяъа змоу*шькьа=-и8а манча ха7а! (Шьын6ъба 1959: 113)

А=ыр8штъ6ъа и7егь иаащгар щалшоит аизга6ъа иакымкъа-юбамкъа ирну ашъа6ъа (авариант6ъа9 рйынтъ. Апоетика аганахь ала щахъа8-шуазаргьы ар0 ашъа6ъа злеи=каау а0оурыхтъ фырха7аратъ ашъа6-ъа р=ы ахархъара змоу, и0ышъынтъалахьоу ашъа аи=каара=ы ашъ-ащъацъа рхы иадырхъо афольклор а=ы а0ы8 аанызкыло атроп6ъа4 асахьаркыратъ жъеи=каара6ъеи, ащъашьа6ъеи, ажъа ртъашьа6ъеи, аепитет6ъеи, аи=ыр8шра6ъеи, зны-зынлагьы инеи7ыху аметафора ззущъар ауа рыла ауп. Ажъар=иара, ажъартъара, ажъахыркра ага-нахь ала а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа егьыр0 ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ржанр6ъа раас0а инагёа-аагёоуп. Ажъа асахьаркыратъ лшара6ъа рганахь ала а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъеи, ахьёыртъ-ра6ъеи, алирикатъ (има3заргьы9 ашъа6ъеи рпоетика иаща и00ъаауп, асахьаркыра-индивидуалтъ р=иара иазааигъоуп, уахьынтъ ауп ахы ахьы7нахуа, =ыц ашьа6ъгылара иалагаз аюыратъ литературагьы, ёыхтар0асгьы иамоу уи акъхоит.

А=ыр8штъ6ъа рзы хара ицатъёам. Иаащгап ур0 еи6ъащ8хьаёаз ажълар рашъа6ъа рахьтъ щазлацъажъо агъаанагара шьа6ъзыряъяъо =ыр8штъ6ъак а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рахьтъ4

*шькьа=-и8а манча

уаа, раидара, уаридара,уаа, *шькьа=-и8а манча ха7а!%ьын5ь 6ьа6ьоушъа иеизицауан,:ъы5ьма ла8сшъа даарылсуан,Быяька8сан еи8ш еилаирёыёон (Шьын6ъба 1959: 111).

Шары0хъа-и8а мсаус0

Инарцъ мюа ды6ълагъышьеитИа0ыр лха7а днаихагылан,

134 135

Акка-ккащъа и0аарых зегьыдахь7ъыуагъышьоз илщъауан.Иуа-игъыцхъы ртъы ныйъылгеит,Июызцъагьы ишрыхъ0аз дныйъеит. (Иара уа4 120)

А5ыраа рашъа I

раид ахацъ6ъа, шъана5ьалбеит,раидагъышьагьа раид сиуама,раид агъайцъгьа, уан лхылсеитИара адунеи мыжда уаароуп, – ищъеит.Иара адунеигьы мардуануп, – ищъеит.Аязаа шъырга шъшызынтъыку,Ашъареи а8среи еима0ъагъышьамдад, ахацъ6ъа шъааидибацал,Шъзыргъыряьаша шъа6ъшъеит, – рщъеит,Ажъытъ ахацъ6ъа, шънеибац рымщъеи!доусу ианиашьа иха7ашьоуп щъауарада гъышьа, дад гъыряьара. (Иара уа4 139).

А5ыраа рашъа II

уаа, ес ииуа ирыциуа,уаа, ес и8суагьы ирыц8суа,А5ыр-и8а данайаи ха7а!задан а8сара зыхчымщараз,Арйыз абаара хыла и0азырбаз… (Иара уа4 139).

Алитературатъ жъеинраала6ъа ирзааигъоу айазшьа6ъа ма3ым-къа иащ8ылоит ашъа6ъа р=ы4 «Абаяь-и8а *ара», «Ина8ща кьагъа», «Башныхъ хъи0 иашъа», «Абыжью еишьцъа ращъшьа за7ъи Акыш Гьаргьи», «еды м3ы», «Ащъатышь смиал иашъа» уб.и7. Алите-ратруатъ жъеинраала кыр иазааигъоуп ахьёыртъра6ъеи абзиаба-ратъ ашъа6ъеи. уайа иащ8ыло асахьаркыратъ цхыраагёа6ъагьы а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рйнытъ иаауа ма3ёам. Ажълар ра87ам0а6ъа – рашъа6ъеи алитературатъ жъеинраалеи реизааигъара шьахъла ианы8шит «къы5 капытеи самахьхъааи рашъа» ахъ0ак4

«уи макьана дма5ьанам.Аёын 7ыхгьы ма3ёам,Ашьхарахь мцъылашацт,Шар8ы иа7ъа мгылацызт,Арйыз макьана илашьцоуп,А8с0щъа еи6ъа7ъа ахатъоуп.Аё-7ъа8шь еибафоит,Агрыбза ма6аруеит,Аэаршьлар а0ахуп,

Шар8ы ие7ъа иазы8шуп», – щъа, а0ак ри0еит къы5 самахьхъаа тъамбаша6ъ ианихцъажъа. дарбан поету, иага иажъа дазйаза дузар-гьы зажъар=иара амыр8шёара ари жълар рйазара ду зны8шыз иажъ-еинраалоу ашъа!

Б. Шьын6ъба, иара ишищъаз еи8ш, «*шькьа=-и8а манча иахщъаа-ны (иа87оу9 ашъа6ъа рвариант6ъа ихы иархъаны, насгьы ажъабжьны ащъам0а6ъа ийазгьы дыр=ы8шны иеиби0еит, еи=икааит абри ащъа-м0а». Ищанащъозеи ари апоет абра иаащгаз иажъа а7акы1 Аибы0ареи аи=каареи апоет ир=иара иатъуп, иа87ам0оуп щъа щазщъода1 Иааигаз ажълар рашъа, «иеиби0аз, иеи=икааз» анаюсангьы, ар=иара аганахь ала иара апоет иитъу щъа кыр адащбалартъ ийоума1 Ажълар иа8ы-р7аз кыр изац7ама апоет1 Абар0 аз7аара6ъа р0ак щзыйа7ар иеилкаа-хоит ари аюым0а ажълар рымацара иртъу, апоетгьы иитъу а87ам0а, ихъ0аа ахьынёайоу.

А8хьа щазаа0гылап ари апоема (поемоуп, хым8ада, шъагаалагьы, йазшьалагьы9 ажълар ражъар=иара иахьынёахыл7шь0роу, иахьынё-атъышь0роу аз7аара. Щъарас иа0ахузеи, ари ашъа ду а8ыз7аз ажъ-лар роуп. уи шьа6ъыряъяъарас иа0ахузеи! д. Гълиа, хъ. Бяажъба, Б. Шьын6ъба, м. лакырба, к. Шьайрыл, Ш. салайаиа, с. зыхъба, А. Аншба инадыркны иахьа а8суа жълар ражъар=иара 0ыз7аауа а7а-рауаа4 з. %ьопуа, В. къаяъаниа, Ц. Габниа8ща ущъа убас егьыр0гьы рйынёа ажълар рашъащъаюцъеи ражъабжьщъаюцъеи рыйнытъ ианы-р7ахьеит а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа иреиуоу а87ам0а6ъа рацъаны. Щзыхцъажъо *шькьа=-и8а манча изку ашъагьы уи ажанр иа7анакуеит.

А0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа нар0аа рашъа6ъеи ражъабжь 6ъеи, Абрыскьыли, А7анааи ирызку ажъабжь6ъа раас0а аам0ала

136 137

иаща арахь иааигъоуп. ур0 ажълар иана8ыр7оз ихьшъоу афеодалтъ аам0азы ауп щъа и8хьаёоуп. дара ур0гьы шоит йазшьала еи8шым а87ам0а6ъа рыла. Ш. салайаиа излазгъеи0аз ала, ар0 а87ам0а6ъа ушар ауеит х-гъы8кны (шъахъа8ш4 Салакая Ш. Х. Избранные труды в трех томах. lll-том сухум, 2008):1. А6ъылара6ъа ирызку ашъа6ъа, ажъабжь6ъа; 2. Асоциалтъ

еийарамра зны8шуа а87ам0а6ъа; 3. Амща5ьыраа ирызку жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа.

Иеи6ъща8хьаёаз ажълар р=а8ыцтъ байа6ъа х8аны ишащшазгьы иеи-дызкылогьы рацъоуп. Ар0 р=ы иащ8ылоит ирзеи8шу асиужет, амо-тив6ъа, аидеиатъ хырхар0а, асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа, апоетика ущъа уб.и7.

Ашъа *шькьа=-и8а манча изку уи аам0азы жълар ры8с0азаара агъ0ылса иахыл=иааз 87ам0оуп. уи анаюсан, ари ашъа иеиднакы-лаз аха=сахьа6ъа зегьы ажълар ражъар=иара иахыл7шь0роуп. Шъа-ла ищъоугьы, жъабжьны ищъоугьы 7акыла, хырхар0ала иеивгаёам. Ажъак ала, ари ашъа а8ыз7аз ажълар роуп.

Щазлацъажъо, Б. Шьын6ъба иеи=икааз ашъа «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» ажълар рщъам0а6ъа излареи8шу шыйоу еи8ш излареи8шымгьы ыйоуп. Щарзаа0гылап ур0 айазшьа6ъагьы. ра8хьаёа иргыланы, ари ашъа а7аки асиужети иааркьа=ны иеи0-ащщъап4 дынхон А8сны *шькьа=-и8а манча щъа ха7ак. И6ърагьы кыр ифахьан, ихьё-и8шагьы хара инаюхьан. уи ихьё-и8ша наюхьан бжьюы-еишьцъа ращъшьаза7ъ Баалоу8ща мадина лйынёагьы. уи илеиэырбоз ахьыр8ар рацъан, л0ыёшъа иащахьан манчагьы. дыз-барц инеиуаз зегьы рзы ишылщъоз «аёъ даауеит» щъа акъымкъа «акы аауеит» щъа акъын.

ус ишыйаз Баалоуаа рынхара-раш0а даа0алт иэыиа7ъа да6ътъаны ха7а еи=каак. уи гъал0еит мадина, ахан дахьы6ътъазынтъ. ра8хьаёа акъны, ари иааиз аха7а и8шра-исахьа, ича8ашьа дыхнахит Баалоу8-ща мадина. Иагьылщъеит4 «Аш0а а7ыхъан эыуаюык дааиуеит…», – щъа. лашьцъагьы ларгьы асас дрыдыркылт пату и6ъ7аны. Ажъака-ла, манчеи мадинеи гъа8хеибашьеит. мадина лашьцъа ачара 7аул уны ращъшьа дир0еит манча. манчагьы нхы7и-аахы7и ажълар ад-галаны ачара 7аул иуит. хаха-хымш чаран, а8шьымш рыэны манча амщара=ы дааин, и8щъыс илеищъеит А8сны а8с0ыр ша6ълаз. манча-ха7а ар дра8гыланы деибашьит Щагъашъ. А8суаа аиааира ргеит, аха

даргьы р=ы и0аха6ъаз йалеит. Фырха7а7ас иеибашьыз манча дыз-гарыз ахы и6ъшъеит. хымш иаанкылан аибашьра. А8шьымш руха мадина а8хыё лбоит4 Шьха щаракык а=ы д=ащъаны дышь0оушъа, лгъы алащъа еи6ъа7ъа ы6ътъоушъа, ха8ыцлагьы илхыкъласуашъа. мадина лы8хыё ланхъа илзеи0алщъоит. Анхъа л0аца лгъы лыр0ын-чуеит, уи иаанаго манча цъгьара изыз0аху амч еи6ъа7ъа6ъа зегьы р0ахароуп щъа.

Аха убри аам0азы агъашъахьтъ «О, манча щъа абжьы гоит. Иан да-наадъыл7, илбоит манча июызцъа иара асакаса дан7аны ишааиуаз. д7ааит лара4 – Ийалазеи, – щъа, дара а0ак ацымхърас ахацъа рашъа аа0дырйьеит. Иан илдырит эеи шыйамыз. уи июызцъа рыйнытъ иеи-лылкааит лы3къын ха7а7ас дыш0ахаз.

Аха7а ишихъ0аз д7ъуаны, манча анышъ дамардеит.А8сыжра ашь0ахь мадина лха7а има0ъа6ъа аалышъ7аны дцеит

лха7а ишьоура, Щагъашъйа. хымш ан7ы ар аибашьра хыртит, еи-лашюыкит, аха аёъгьы а7ахара и0ахёам, рымч6ъа ка8сеит. убри аа-м0азы а8суа еибашьцъа рышь0ахь ала эыуаю яъяъак

дшааиуаз а8с0ыр даарылаххит,д7ъиуа, дхынщъуа даарылагьежьт,Эыщъ7ъылагьы шьоук кеийьон,Их8ша цъгьа шьоук арблайьон,И7ъаабжьы гъы87ъагаёан.

А8суаа рыр аиааира агеит иаарылаххыз аэыуаю ибзоурала. Ар ры-шь0ахьйа ианыхынщъуаз ащ и0аххеит абри аэыуаю иеилкаара, щам0а дук иа0ъашьара. манча иха7ара аазыр8шыз аэыуаю иааигъара ащ данааи, иара дааэыжъ8ан

Акъалё хыл8а най ихихит.лыхцъы сымсыл лакьы-лакьуа,Ины6ъы8сеит лыжъюахыр6ъа.лхы-л=ы гъыкы мра ка8харан,Аэеи6ъа эыуаю, афыр8щъыс,Абжьюеишьцъа ращъшьаза7ъы,*шькьа=-и8а и8щъыс лаша,Баалоу8ща мадина.

138 139

Абас ихыркъшоуп ажълар ражъар=иара иахыл7шь0роу, рйазшьеи, рыхныйъгашьеи шьахъла, йазара дула изны8шыз, еицакра з6ъым ажъабайа ду.

Арайа щазлацъажъаз а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа асиужет *шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» Б. Шьын6ъба иеи=икааз, иеиби0аз, аус здиулаз (р=иаратъла и5ьа зди7аз9 ауп. Ари, ишаабо еи8ш, иеидкылоуп, иаща иха0ъаауп, инагёоуп егьыр0 *шькьа=-и8а манча изк6ъоу ашъа6ъа раас0а4 «Он, естественно, полнее каждого отдельно взятого варианта песни. Но заметим, что в сводный текст составителем не внесено ни одного эпизода, даже штри-ха, не характерного для народных вариантов историко-героических пе-сен. В своде нашли лишь более систематизированное, последователь-ное изложение.

Сюжет, приведенной нами эпической песни находит двоякую разработ-ку в абхазской народной поэзии. В одних случаях героиня – жена погиб-шего воина, заступает на месте мужа и победа в бою фактически одер-живается ею. В других же случаях роль жены более ограничена. Она как и в первых вариантах, вдохновляет мужа на подвиг, а затем с почестями хоронит его, но сама вместо того, чтобы выступить с оружием против врага, кончает жизнь самоубийством, доказывая тем самым свою пре-данность супругу. Именно, так завершаются лирико-эпические песни «О Пшкяч-ипа Манче-герое» (Гулия, Бгажба 1941: 98-100), «Шарытхуа-ипа Мсоуст (Шинкуба 19594 116-121) и некоторые другие».

Абрайа иаащгаз Ш. салайаиа ари ашъа иазку игъаанагара иащна0о-ит азин иащщъарц, апоет – ажъа азйаза, ир=иаратъ хъ0аагьы шыйоу ари а87ам0а аибы0ара=ы, аи=каара=ы. Шьын6ъба 87аюык, 07ааюык иащасаб ала, и7аулаёаны инарщъы-аарщъны и0и7ааит ари ашъа а8са-бара, аи=каашьа, ибзиаёаны идыруеит уи «а8сы ахь0оу». Апоет ил-шон ари ашъа асиужети афырхацъеи ирызкны, жълар ражъа еи=каа, ражъартъра ихы иархъаны иа8и7ар ихатъ юым0ак. Аха ажъа азйаза ду ус йаим7еит. уи ажъар=иаю, поет дук иащасаб ала ари ашъа давам-гылакъа, фрагмент-фрагментла ийаз, иан7а6ъази иара инапала иа-ни7а6ъази зегьы еи=ыршъшъаны и07ааны, ихы, игъы, и8сы иалжьны иеи=икааит (ари ара апоет иажъоуп9 апоема ду, а8суа исахьарку ажъа щаразкыз, иёырзгаз асахьаркыратъ 87ам0а хатъра. Щъарада, ара ийо-уп апоет ир=иара, ийыбаю зны8шыз а=ыр8штъ6ъагьы, афактор6ъа-гьы. хыхь ишащщъаз еи8ш, ажъа азйаза ишьа6ъиргылт, и0ир0ъааит

а87ам0а цы87ъаха-цы87ъахала ийаз ахъ0а6ъа, еи=ыбааны (ус баша еи8шьрала акъымкъа9 иаку, логикала асахьаркыратъ 8йара6ъа иры6ъшъо, инагёоу аюым0а ду щаи0еит.

уи анаюсан, ажълар рашъа апоетика алшара6ъа июагёаны, ихы иархъаны асахьаркыратъ литература иазааигъаитъит 8сабарала. ус анакъха, иащщъар ауеит, ари апоема ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ирылхны ийа7оу исахьарку июым0а6ъа иреиуаха0оу 87ам0оуп щъа. ус ащъара азин щаз0о даэа факт6ъакгьы аащгап.

1990 шы6ъсазы и0ы7ыз Б. Шьын6ъба иани7аз жълар рщъам0а-6ъа еидызкыло аизга «Ахьыр7ъа7ъа» иацу а8хьажъа аредактор ийнытъ» а=ы Ш. салайаиа июуеит4 «Абри аизга иалукааша асовет шъйъыююы,… Б. Шьын6ъба шы6ъсы рацъалеи л7шъа дулеи имюа8и-го ар=иаратъи а7арадырра-еилкааратъи усура ахьтъ и3ыдоу ган6ъ-ак еихызшьаало шъйъуп. Арайа 5ьаракны еидкылоуп уи и3къынра шы6ъс6ъа инадыркны иахьа уажъраанёа ха0ала а6ьаад иани7аз, еи-уеи8шым ажанр6ъа иры7аркуа а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа…

Ашъйъы иагъылалт иара убасгьы фырхацъа6ъак ирыхщъаау ашъ-а6ъеи ажъабжь6ъеи рвариант6ъа ирылхны, даара дрыцкла8шны, рфольклортъ цъаюа меицаккъа Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъаз, иеидкы-лоу атекст6ъагьы («Абрыскьыл», «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баа-лоу8ща мадинеи»9…

Инеидкыланы, ашъйъы имюашьо ианы8шуеит Баграт Шьын6ъба афольклортъ материал6ъа а6ьаад ахь иахьиаигаз мацара анаюсан-гьы, ур0 уи ирыди7аз ир=иаратъ мч6ъагьы. убри азоуп иара иахъ0-а7ъйьаны аизга аи6ъыршъаюык иащасаб ала ихьё арбара азмыр-хакъа, ашъйъы авторк иащасаб ала дзарбоу». Ш. салайаиа игъаана-гара иашоуп щъа исы8хьаёоит саргьы. Аха аредактор игъаанагара иаща игъыл0ъаахоит ищъоу4 «…ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи рвариант6ъа ирылхны, рфольклортъ цъаюа меицаккъа» щъа ахьиюуа иаци7аз0гьы уи ахшыю7ак 3ыдала иаща игъылзыр0ъаауа даэа ажъа6ъак4 «ашъа6-ъеи ажъабжь6ъеи рвариант6ъа ааидкыланы, ирылхны, рфольклортъ цъаюа меицаккъа» щъа. Ари агъаанагара иащагьы ишьа6ънаряъяъон а7ыхътъаны аредактор Б. Шьын6ъба иеидикылаз ашъйъы авторра 7а7яъыс иеи0аз ахшыю7акгьы.

Абра хыхь щзыхцъажъаз ахшыю7ак ашьа6ъыряъяъаразы кыр а7а-накуеит Б. Шьын6ъба аизга «Ахьыр7ъа7ъа» иагъылеи7аз апоема «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» 7ыхътъажъак

140 141

ащасаб ала иаци7аз игъаанагара. ма3к иоуцъазаргьы иаащгап иара шеибгоу4 «Аибашьрашь0ахьтъи ашы6ъс6ъа раан, а8суа жълар рпое-зиа хаз-шъйъны и0сыжьырц сана=ыз, А8снытъи аинститут анапюы-ра6ъа рархив а=ы има3ымкъа ис8ылеит еиуеи8шым аам0а6ъа рзы иан7аз, иеицырдыруа а8суа жълар рфырха7а *шькьа=-и8а манча изкыз ащъам0а6ъа. ур0 рахьтъ поезиала мацара иа87аз аизга иала-с7еит (уахъа8ш «А8суа жълар рпоезиа». Айъа, 1959 ш., ад. 108-114). Абар0 ир3ыданы уа ийан инеи7ыхыз апрозатъ щъам0а6ъагьы, ур0 *шькьа=-и8а манча иха7ара6ъа рыдагьы, инар0бааны ирны8шуе-ит Баалоу8ща мадина лыёбахъ, иащщъап, манчеи лареи шеибабаз, ишеинасы8хаз, нас лха7а аибашьра=ы дан0аха, иаб5ьар лйъын7аны, иэы 0уяан да6ътъаны, а8с0ыр дшыр=агылаз, убри алагьы лха7а ишьа шылуз ущъа уб.и7. Иалкаангьы иазгъа0атъуп4 ур0 ащъам0а6ъа проза мацараны ишыйамыз, жъпа5ьара жъеинрааланы ишу8ылоз.

Ийалап абар0 ажъеинраалатъ цы87ъаха6ъа ажъабжьщъацъа иашъаны ибжьадыргылоз0гьы, уи еи8ш азнеишьа, иащщъап щъа-м0ак а=ы апрозеи апоезиеи реила8сара, жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа р=ы лассы-лассы уаюы и8ылоит. ур0 8ы7ъ7ъа-8ы7ъ7ъа ишыйазгьы ащъам0а иагъылы33он, сахьаюыра хъшьара=ы а8ыжъа дара ироуртъ ийан. Инеи8ынкыланы ащъам0а6ъа ражъабжь ртъашьа6ъеи ахъ0а6-ъеи реи6ъ=ы0реи уанрызхъыцлак, абри еи8ш агъаанагара уазкылсуе-ит4 жълар рфырха7а *шькьа=-и8а манча изкыз инеи7ыхыз щъам0ак шыйаз, иара ианасакьащъыз аёъгьы иахьизаным7аз иахйьаны ише-ибгаз изымааёеит щара щ=ынёа, ажъабжьщъацъа иахьа цы87ъаха6-ъак роуп иргъалашъо. Агъра ганы сызлайоу ала, ари ащъам0а иара иашьашъалоу, иащщъап, «Ина8ща кьагъа иашъа», «%ыраа рашъа» реи8ш ашъаны ирщъауан, аха 0оурыхла, иара а7акы злайоу ала, ажъытърахь иаща инаскьан. *шькьа=-и8а манча иёбахъ ладагьы-юадагьы ирацъоуп, кашъарак а6ъым, изку ашъагьы мшаэнеи8ш иа-хьагьы акающъа ирщъоит, аха ищамамызт щара атекст нагёа.

*шькьа=-и8а афырха7а изкыз ащъам0а6ъа зегьы еихыряяаны са8-хьа ины6ъыс7еит. рых6ъеи р7ыхъа6ъеи неи=ыр8шуа с=ынасхеит.

Бжакы – ажъабжь алагам0а мацара иазкын, егьыр0 агъ0а, иаанхаз – афырха7а и8садгьыл ихы ша6ъи7аз адагьы, иаадыр8шуан афыр8-щъыс мадина лфырха7ара6ъа… Ар0 щъам0а еибгак ишацы87ъаха6-ъаз сацъымюашьо агъра сгеит. Прозала ащъам0а6ъа р=ы асиужет иаща иеилыккан, убри схы иархъаны, еи8ысшьит, еилассеит ур0 апоезиатъ

цы87ъаха6ъа, егьрыл7ит инагёоу аепикатъ щъам0а «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи».

Апоема аиндивидуалтъ р=иара аха=ы шаны8шуа, ар=иаюы инапы шадкылоу, уи иабзоураны ишхадароу бзианы ирщъоит ара иаащгаз апоет иажъа6ъеи ищъоу6ъеи. Ажъала ищъази ажъабжьны иа87ази зегь нагёа-аагёаны и07ааны, ажълар рашъеи ражъеи ры8сабара дагъыла-ланы игъа0аны ишьа6ъиргылеит, (уигьы хаз3ыдалатъи ар=иара иай-азшьоуп9, иа8и7еит иоригиналу асахьаркыратъ юым0а нагёа. «еи8-ысшьит, еилассеит ур0 апоезиатъ цы87ъаха6ъа, егьрыл7ит инагёоу аепикатъ щъам0а», – абри иаащгаз апоет ицитата ибзиаёаны иащъоит уи ари аюым0а кыр аам0еи 5ьабааи шади7аз, фольклористк иащасаб алагьы, авторк иащасаб алагьы инар7ауланы, ин0кааны иш0и7ааз а8суа жълар репос а8сабара, айазшьа, жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа реизгаюык иащасаб алагьы.

Б. Шьын6ъба абри щазлацъажъо апоема иавторра 7абыргызтъуа гъаа-нагароуп айыбаю шьахъ змаз а8суа фольклорист Артур Аншба иажъа6-ъагьы4 «… песни и сказания о Манче относятся к известным по многочис-ленным записям песням о набегах. Точнее об отражении набегов.

Необходимо произвести сопоставление различных, вариантов и версии сказаний о Манче, тем более учитывая, что есть попытки поэму Шинку-ба о Манче и Мадине выдать за народную эпическую поэму. Ш. Х. Са-лакая пишет, что в «сводный текст составителя (т.е. Шинкуба. – А.А.) не внесено ни одного эпизода, даже штриха, не характерного для народных вариантов историко-героических песен. В своде они нашли лишь более систематизированное, последовательное изложение». Это совсем не так. Дело даже не в том, что Шинкуба более пространно, более развернуто излагает известные в абхазском фольклоре мотивы и эпизоды, что само по себе свидетельствуют об индивидуальном поэтическом творчестве. По его собственному признанию, при создании поэмы он использует не только песенные варианты, но и прозаические тексты о Манче, т.е. пере-лагает прозу в стихи. Но этим не исчерпывается его работа над поэмой. Он добавляет в поэму мастерски стилизованный им эпизод о мести жены героя за смерть ее мужа. Этот эпизод не только не встречается в народ-ных вариантах песен и сказаний о Манче, но его нет вообще во всем фольклоре абхазов».

Абра иаащгаз а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ры07аара з5ьа-баа ду адыз7ахьоу, иара иазкны акапиталтъ 07аам0а6ъа а8ыз7а-

142 143

хьоу а8суа 7арауаа Ш. салайаиеи А. Аншбеи ргъаанагара6ъа ма3к еи=агылозаргьы, дара ишьа6ъдыряъяъоит Б. Шьын6ъба инапы и7и-хыз ари щазлацъажъаз апоема иоригиналу хатъы 87ам0ак ащасаб ала ишахъа8штъу.

уи анаюсан а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа рфырхацъа6ъа рыщъ-са6ъа еищарак рыхьё6ъа щъаёам. *шькьа=-и8а манча и8щъыс лыхьё Асланыщъа +аша щ8ылоит 5ьарак4

«Аха7ара мгъар0а и0ызгаз *шькьа=-и8а манча,Асланыщъа +аша 8щъыс даазгаз,Энак шьыбжьаанёа лбара змоуз»(Шъахъа8ш д. Гълиеи хъ. Бяажъбеи и0рыжьыз ажълар рашъа-

6ъа реизга иану *шькьа=-и8а манча иашъа, Гъынба Алиас ищъа-м0аны хъ. Бяажъба 1941 шы6ъсазы а6. А3андара иани7аз атекст9; Шары0хъа-и8а мсоус0 и8щъыс лыхьё Иа0ыр щ8ылоит афырха7а изку ашъа6ъа р=ы; Баалоу8ща Шьамсиа щъа хьёыс илыманы ийоуп 5ьарак «Баалоу8ща Шьамсиа» щъа хьёыс измоу ажъабжь а=ы. Ари атекст афырха7аратъ ашъа6ъа, ажъабжь6ъа ирхыл7шь0роуп щщъар ауеит. Иаащгап ажъабжь а7акы иааркьа=ны. Баалоу8ща Йазырхан, зы8шёареи зеи=каареи хара инаюхьаз, дым7аирсит ашъуа %ьаным. Ари защаз Йазырхан лащъшьеи7бы Шьамсиа ха7ама0ъала лэеи-лащъаны дишь0алт лащъшьа дым7азырсыз. дрыхьёеит. Ашъуа %ьа-ным дылшьуеит, лащъшьа длырхынщъуеит. Шьамсиа абна дылалт. *ы0рак ан7ы, абна дылым7ыр амуит. даалаган, Ашъырха дцаны %ьаным изааигъаз хъы3ык дым7арсны даалгеит, ааёаращъа. ?абал, маршьанаа р=ы дналгеит, ашъуа %ьаными лареи реиныршъара=ы цхыраара лзырурц. Ари защаз дал маршьанаа рхы иа6ъыр7еит, щ0ынхацъа руаёък дышьны рхъы3гьы дым7алырсуа щъа.

Абри а7ыхъала ?абал маршьанааи дал маршьанааи ахйа рыб-жьалт, аибашьра айынёа инеибагеит.

Ишаабо ала, ари ах0ыс 0оурыхла идыру, XIX ашъышы6ъсазы ийа-лаз усуп. Амща5ьырра йалаанёа Баалоуаа рыжъла иеиуаз къыдыр0а иш0анхаз шьа6ъзыряъяъо аюыра6ъа ыйоуп.

Баграт Шьын6ъба иеи=икааз а87ам0а=ы аперсонаж Баалоу8ща ма-дина апоема алагалара зыбзоуроу иара иакъхоит4 юбагьы ахьё ма-дина а8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ирыздырёом, уи нхы7ынтъ (аедыгьа6ъа р=ы еищаракгьы9 иаагоу хьёуп. Ищаюсыз ашъышы6ъса аюбатъи азыбжа аахыс ауп а8суаа рхъы36ъа ирыхьёыр7о ианалага

ари ахьё. Ажъак ала, ари аха=сахьа лыхьё апоет ир=иара иадщъалоуп, иара иихъыцыз, иалихыз хьёуп щщъар, аиаша щацъыхарахом щъа щгъы иаанагоит.

уи анаюсан, апоет ашъа аи=каашьа, апоетика ихы иархъаны аса-хьаркыратъ литература иашьашъаланы иеи=икааит ари апоема. Аюым0а=ы ащра зуа алитературатъ жъеинраала иатъу аформоуп. Арайа ийаёам ажълар рашъа мелодиала иеи=ызкаауа арефрен6ъа, ашъа аряызцъа ирщъо ажъа6ъа. уи 8сахуп асахьаркыратъ литерату-ра ажъеинраала ртъашьала. Ашъеи ажъеи реилагёара (арефрен6ъа, жълар рашъа ащъашьа а3ыдара6ъа9, апоет иажъа6ъа рыла иащщъо-зар, айазшьа арайа и8саххеит исахьарку алитература, 3ыдала ажъе-инраала артъашьа, аи=каашьа айазшьала. насгьы апоет иеи=икааз аюым0а=ы ащра ауеит алитература иатъу аритми арифмеи, иара убас егьыр0 ажъеинраала жъеинраалазтъуа аформа6ъагьы.

Иаащгап =ыр8штъ6ъак, ажълар рашъеи Б. Шьын6ъба ажълар рашъа иалхны, иеи=икааз апоемеи рахьтъ текст6ъак. Ажълар рашъа4

1.манча иашъа

Ани 3къыни иеибаирааёомызт*шькьа=-и8а манча!згъыбжьымацъа зых0ацалагаззна8сыргъы7а зыззагаз*щъыск иаалыхшаз ха7акИзы защъа иамыхауаз… (Гълиа, Бяажъба 19724 42)

2. *шькьа=-и8а манча

*шькьа=-и8а манча ?абал дынхон+ыц даныюагылаз7ъйьа акъын,дныйъон, а8ышъара дашь0ан,зны иэеи6ъа хьышьаш да6ътъаны,дгьыл харакрахь дхынщъны дшаауаз,еи6ъных эцъа-шъюык иара инаи8ылт.– мшыбзиа6ъа! – реищъеит ур0,

144 145

Аха а0ак щъа имащаёеит иара.Ихьымёяишьеит абри цъгьаёа,днары6ъйьашан амюа рзикит… (Шьын6ъба 19594 108)

3. уаа, *шькьа=-и8а манча хъаша,Иара дыйамкъа и6ы0а еимыр7ъеит.хаха-хымш иныйъахьаны,Шьыбжьаанёа дрыхьёеит,уаа, раидагьы уаридарауаа, *шькьа=-и8а манча ха7а!– уаа, еим7ъаны шъар0 ицо,саёъуп, аха сщъа0ща шъсыргом,сыуаажъларгьы соушъыжь! – ищъеит… (Иара уа4 111)

уажъы щахъа8шып Б. Шьын6ъба р=иарала напы здикылаз а87ам0а «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» айнытъ цы87ъахак4

*шькьа=-8а манча аха7а,Имшъаёо агъы зыз0аз,Имаа8саёо ашьамхы з7аз,зтъыла=ы иуаю нагаз,нхы7и-аахы7и зыёбахъ наюхьаз,И6ърагьы крифахьан,*сра з6ъым ахьё ирщахьан.*шькьа=-и8а манча аха7а,Иищъаз наигёар акъын,Иаяа дишьыр акъын.Иуа-и0ынха рацъаюёан*щъыс дизырщъар р0ахынИгъа8хоз щъа уаю димбеит,Аам0алагьы кыр ца6ъеит. (Иара уа4 123)

Арайа а7ыхътъаны иаащгаз ацы87ъаха хыхь иаащгаз атекст6ъеи мыцхъ еивгара рымамкъа ийоуп адъахьтъи рформеи реи=каашьалеи.

Аха=сахьа аи=каашьеи асахьаркыратъ цхыраагёа6ъеи ахархъара за-узгьы арсеналк айнытъ иаагоуп, ажъартъашьалагьы уи айара еив-гамшъа убоит азнык азы. Аха 3ыдала урзаа0гыланы ианеи=ур8шлак, излеи8шымгьы ыйоуп4 актъи6ъа р=ы иаща а0ы8 амоуп ашъа иатъу айазшьа, ажъа6ъа реицааира ажъеинраала=ы еи8ш ишъам-изам (уи ханар0ъаауан, еи=накаауан ашъа иацу арефрен, абжьыйа6ъа реи7-ыхра – амелодиа аэ0агёара, анагёа-аагёара9; а7ыхътъантъи а=ы иаащ-газ ацы87ъаха=ы ийоуп аритмика, аихшъа-еизшъара, арифма.

уи анаюсан, ари апоема ззащщъаз иамоуп инеи7ыху, х0ысла еидщъа-лоу, афырха7а дызнысыз амюа щзырбо инагёа-аагёоу асиужет. Щъарас иа0ахузеи, ари аюым0а злеибы0оу, излеи=каау асахьаркыратъ цхыра-агёа6ъа, афырхацъа аюым0а иалоу зегьы, ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6-ъа ирышьашъалоуп, уантъ иаагоуп, шьа0асгьы ирымоу афольклор адунеи ауп. Аха айаза ду инапа=ы ари ажълар рашъа еихы7ъ7ъа-еи=ы7ъ7ъа еиуеи8шым ащъам0а6ъа р=ы фрагмент-фрагментла иа-щ8ылоз еидкылахеит. уи залыршахаз ажълар ргенира шьала-дала игънызкылаз, изнырыз апоет ийыбаю ду иабзоураны ра8хьаёатъи а0е-и0ы8ши, аи=каашьеи, асиужети щазирхынщъит, уи ала иагьа8и7еит зе-ияьа0ам алитературатъ сахьаркыратъ юым0а шьахъ. Апоема=ы ищамоу аха=сахьа6ъа4 манча, мадина манча иан, инеизакны ара рха=сахьа гъылыр0ъаауп, алитературатъ ха=сахьа6ъа реи=каашьа реи=каашьоуп. Ируа-ирщъо, фрагмент-фрагментла акъымкъа инагёа-аагёоуп, апоема=ы а0ы8 змоу ах0ыс6ъа иналс-аалсны (афольклор а=ы ишыйоу – ихадоу ах0ыс6ъеи аха=сахьа6ъеи реи6ъы8хьаёара мацара=ы иаанмыжькъа9 акъымкъа иеи7ыхуп, и0ыр0ъаауп, ах0ыс6ъеи аха=сахьа6ъеи рган6ъа зе-гьы ин0каа-аа0кааны рсахьа 0гоуп.

Ажълар рашъа6ъа р=ы ах0ыс ааркьа=ны, ихадоу мацара иалацъажъ-озар, апоет уи ах0ыс инагёа-аагёаны игъылир0ъаауеит, литературатъ ха=сахьала иеи=икаауеит. Ажълар рашъа=ы афырха7а и8щъысщъара иэшазыйаи7о цъащъак, ю-цъащъак азхозар, Б. Шьын6ъба ипоема=ы уи асахьа, иаща и0баауп, афырха7а иха=сахьагьы иаща ганрацъала иаар8шуп4 манча л0ыёшъа иащаит ?абал инхоз Баалоу8ща мади-на. хьёи-8шеи згымыз, имрака8хараз Баалоу8ща дызбап щъа иёбеит манча4

лаш0а айынёа снаёап, – ищъеит,дсынасы8зар, дысщъап, – ищъеит.

146 147

Шы6ъсы найьак дыз6ъымтъацыз,Иэыхъа иа7ъа аа0игаит,езгьагь къадыр на6ъи7ахит,Иаргьы убас иэааилеищъахит4Ихьтъы майа, ияъакьиа йама, Их0ар8а шкъакъа, ийаитан еи6ъа,Исах0ан еимаа, шьацъха-шьацъха,Ащъа ча8а, икьарахъ цыр-цыр,деихытыруа, деихышъашъо,Ахьхьа-хьхьащъа дынэыжълахит,дэыркъашауа иаш0а д0ы7ит,Иаш0а аханы кьышьмеи йаи7еит,нас аэыю ийамчы ийьеит,Иахьи0ахыз иэы 0йьеит.

Ас еи8ш ин0каа-аа0кааны игъылыр0ъаау асахьа6ъа, айазшьа6ъа рыла еи=каауп ари жълар рашъа зхы7хыр0ахаз, Баграт Шьын6ъ-ба инар7аулаёаны и07ааны инапы и7ихыз ари апоема шьахъ. Аса-хьаркыратъ юаёара ахьынёайоу ала щахъа8шуазар Баграт Шьын6ъ-ба иа87ам0а «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» Иуа кояониа ишедевр «Аба0аа Беслани» иреиуоу, йыбаюла ишь0и-бахуа, а8суа сахьаркыратъ литература иахьёырщъага6ъоу, адунеи алитература иа8на7ахьоу ашедевр6ъа ирылау8хьаёаша юым0а6ъо-уп. дара рыюбагьы хыл7шь0ралагьы, еи=каашьалагьы, 7акылагьы зынёа иеизааигъоу, йазарыла ищараку, а8суа литература ахьё 0ыз-газ юым0а дуёёоуп.

А7ыхътъаны еи0азгъащ0ап Б. Шьын6ъба йаза дук иащасаб ала а5ьабаа здибалаз, инар7аулаёаны зы8сабареи, зеи=каашьеи, хъыц-хъыц и0и7ааз, иеи=икааз, инагёа-аагёаны, ажълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа ирылхны иа87аз апоема «*шькьа=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи» а8суа сахьаркыратъ литерату-разы их0ыс дуны ийалеит.

Апоет ажълар рашъа апоетика алшара6ъеи асахьаркыратъ литера-тура еи=каашьеи (аритм, арифма, алитературатъ бызшъа9 ицырхраа-ны а8хьаюцъа ири0еит а8суа сахьаркыратъ литература иатъышь0ра-хаз, зегь рыла ишьахъу алитературатъ 87ам0а ду.

Ахъы№:ъА Ирызку АПОезИА

Ажъеинраала6ъа

хаз 3ыдала ирзаа0гыланы рылацъажъара, ры07аа-ра ахъ0оуп Б. Шьын6ъба ахъы36ъа ирызкны иа8и7аз ажъеинраала6ъеи алакъ-поема6ъеи. Арайа омашъа иб-зианы иаа8шит апоет ийыбаю алшара6ъа жъеинраалала аи=каара=ы, ажъа артъашьа=ы, ажълар рашъа, рбызшъа рйазшьа6ъа апоет ир=иара=ы йазарала ахархъара=ы.

А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа р=ы и3ыдоу а0ы8 ааннакылоит ахъы36ъа ирызку еиуеи8шым а=а8ыцтъ р=иам0а6ъа4 агарашъа6ъа, ажъархъмарра6ъа, ахъы3-ыжьжьага6ъа, ахъы36ъа «рыбз 8ызэуа» ажъеицааира-

6ъа, ажъарццак6ъа ущъа аб. и7. А8суаа рхъы36ъа шы6ъсык юышы6ъ-са ир0ысаанёа ааёага хадас ирымаз агарашъа6ъа ракъын. «Ажълар шъышы6ъсалатъи р8ышъа иднарбеит4 а8ш6а данур7ысуа, иаща ирлас ацъа д0анагалоит. убри азоуп 5ьабаа дук ацымкъа ир7ысы-га ма0ъахъны агара зырыёбаз. Аха уи ар7ысра мацарагьы аздмыр-хеит, агара агарар7ысра аритм ина8ыршьит иара иашьашъалоу ашь0ыбжьеи=каара6ъа, амузыкатъ4 «Шьышь наани, уа наани, хъыхъ наани, уа наани». Ари аи0ащъа (арефрен9, меижьарада, а8суаа рмузы-ка фольклортъ традициа=ы а6ъра ду змоу амелодиа6ъа иреиуоуп… Ас еи8ш зритмика еилыххоу аи0ащъа ацъыр7ра иабзоураны ага-рашъа ийъандоу амелодиа шь0нахуеит еихышъшъо ритмеи=каарак ах0а аэ0анагёоит.67

машъырша6ъ ийамлаёеит Баграт Шьын6ъба ир=иара ра8хьатъи ашьа=а6ъа ахъы3тъы поезиа иахьадщъалаз, уи иара дызлааёаз, дыз-лиааз, дызлашъаз адунеи, – зегь реища изааигъаз а0агылазаашьа даз-хьа8шит.

ра8хьаёа ииюыз ажъеинраала иахьёуп «Ажъытътъи агарашъа». уи анаюсан апоет иа8и7оит актъи иажъеинраала тематикала иа-зааигъоу даэа юба4 «Агара ашъа», «Амща5ьыраа ргарашъа». Ажъ-лар ридеал еиуеи8шым аам0а6ъа рзы агъ0акра6ъа иааиуа шьахъла ирны8шит ар0 ах-жъеинраалак. «заатъи ир=иара иа7анакуа актъи ажъеинраала=ы а8ыжъара амоуп игароу ахъы3ы дшъарыцаю наган ийалара («уа, и=ыхара базы8шыз, Ала алырйьан аэа зшьыз, уа,

148 149

абри ар8ыс иакъымхои, Шы6ъсык ала дха7амхои»9. Арайа апоет жълар р=а8ыцтъ ащъашь0ыбжь шамахамзар, дазгъакьан даанхеит, а7акы еицеимкит. Аюбатъи агарашъа=ы а8ыжъара а0оуп аам0а =ыц иар=иаз, асоциалисттъ ргылара иатъышь0роу аидеал – ауаюы дусую яьеюны ийалара, а5ьаус азышъащъара…

уцъа, сы8ш6а, 0ынч ухалауабиз умгъырюан.уи дшахтиоруп, 5ыр напыладашь0оуп амаден…

раса махъ7ас уйатароупАмзеи8ш ука33ауаб иус6ъа имудароуп,Ар8ыс еилфа3а.

Ажълар иаща ирыла7ъаз «Амща5ьыраа ргарашъа» захьёу егьи ажъ-еинраала= Б. Шьын6ъба дазышъащъоит а8суа аби8ара6ъа аёъырюы рхы з6ъыр7аз аус – ахьы8шымреи аха6ъи0реи ридеа4

Шьышь нани, шьышь нани,уцъа сар8ыс уанани,рыюны уйам уаби уани,Амшын еи6ъа уамами.………………………….нас уи ащъа у8садкылаз,Ахьыё зларгоз уабацъа,Аха7а-иха7а у8садгьылазра8хьа унагыл а6ъ8аюцъа».68

Ар0 еи6ъаща8хьаёаз, щазлацъажъаз ах-жъеинраалак ирны8шуеит алитературатъ жъеинраала аи=артъышьа инаваргыланы, ажълар р=а8ыцтъ а87ам0а6ъа, – 3ыдала ажълар рашъа ажъала аи=каашьа – апоетика айазшьа6ъагьы. Ажъак ала, арайа а0ы8 амоуп ю-йазарак рсахьаркыратъ лшара6ъа реи=ыбаара, р0ибагара.

Апоет ир=иаратъ 8с0азаара зегьазы, ишазгъащ0ахьоу еи8ш, имюа-нызаюхеит ажълар рашъеи ражъеи рсахьаркыратъ лшара6ъа. дан-

хъы3ыз игъа=ы, иха=ы а0ы8 аанызкылаз ажълар рашъеи ражъа еи=каарахь иоуз абзиабара айазара еиханащаит, игъылнар0ъааит 7акылагьы 0еи08шлагьы (аформа9, ур0 ихадоу акы акъны ийале-ит автор ийазаразы, ир=иара аус зегьы азы. уи хыхьгьы кырынтъ иазгъащ0ахьеит. Арайа аус злоу, апоет ихы иаирхъаз, дзызхьа8шыз ажълар ражъар=иара иатъу атема6ъеи, аидеиа6ъеи, аха=сахьа6ъеи рнаюсангьы а07ааюы ихаданы иазгъеи0аша, ур0 реи=каашьеи ражъ-артъашьеи рйазшьа6ъеи апоет ихатъы юым0а6ъа ра87ара=ы, ийаза-ра аюаёара=ы 0ы8с иааныркыло акъхоит. Ажъак ала, апоет ийазареи ажълар ражъартъашьа айазшьеи реи=цаара, апоет р=иаюык иащасаб ала иеизщазыяьара=ы ур0 цхырарас ир0аз, ийазара ахьынёаюаргаз акъхоит. Апоет ажълар рашъа-ражъа ихы иархъаны, алитература абызшъахьы ииаганы ийаи7аз, иеи=икааз аганахь ала и=ыцу кыр изщъама, изыча8ама1 Абри аз7аара а0ак айа7ароуп апоет ир=иареи ажълар рщъам0а6ъеи реи=каара, реизыйазаашьа 0ыз7аауа ауаюы изы ихадоу аус.

Б. Шьын6ъба данхбы5ыз нахыс, иащауаз ашъа6ъа (еищаракгьы ахъ-ы36ъа ирызкыз, дара ирщъоз9 а6ьаад ан7ара далагахьан.

Абар уи азыщъан апоет иищъо4 «Ажъеинраала6ъа рыюра сзалагаз. уи сгъазыр8хаз, егьарааны сазхъыцхьеит, аха еилкаашьа сза0ом. са-лагеит ус, сара схала. Аха сызлагаз оуп иущъаша!

Аюны ма агъылара исаща6ъоз, насгьы сара схала =ырщъала исдыр6ъ-озгьы нала7аны ажълар ражъеинраала6ъа, ахьёыртъра6ъа а6ьаад ран7ара салагеит. уажъгьы исгъалашъоит акык-юбак, иащщъап щан-хъы36ъаз ашъаны иащщъон, амшцъгьа ианахнарйьалак4

:ъеи си ?абалйа уца,Амра и8хо арахь уааи!

ма еицырдыруа ахъы3ы хъмарра иацу ажъа6ъа4 Ина, ина,Юа8а, юа8асеиуандыка!..ма ахьёыртъра иала7ан ирщъоз4

Юажъижъаба 8у0 кылигеит,Абаз 8са чак а0нихит,

150 151

мы6ъ дюеиаанёа зегь иамхафеит,№лоу дюеиаанёа хы-ёмахк ижъит…

ма 7акык змаёамыз ажъа еи6ъы8хьаёара6ъа4

уанаана уана-кьыркьыр,*ендарада, дача хъа8са.

рифмала ихыркыз ажъеинраала6ъа (усйан арифма абаздыргъы-шьоз, амала ацъащъа ан7ъам0а=ы ашь0ыбжь6ъа реи6ъыршъара сых-нахуазар акъхарын94

А0ащмада 6абадаАла дырфеит лабада.

Абар06ъа иреи8шыз ажъеинраала6ъа рыла ихасыр0ъааит ишаана-гара ийаз зеи8ш тетрадк… сызцъы8хамшьоз аёъык-юы5ьак стетрад аахтны сырза8хьалон.

Ах8атъи акласс а=ы сантъаз акъын (19289 №лоу ашкол ахь р7аюыс дащзаарышь0ит тарас Гындиа… уи а8сшъа щир7он… Энак аюра щаман. дасу щаютъ6ъа щхы ры6ъыр8сны аюра ща=ын. Арбага акъзу, аперо акъзу акы с0аххан, сеимдо сшъыра сын0алеит. сажъеинраа-ла6ъа зныз сзеи8ш тетрад цъырганы, са8хьа апарта и6ъ7аны, сеим-дон. Ашь0ахь уа ишы6ъыз схаш0ны, аюра сеи0аналагеит. Щар7аюы щюышьа6ъа дрыхъа8шуа дшааиуаз, стетрад аа6ъхны днахъа8шит. Аурок ианалга даасы8хьан, ари уаха аюныйа изгоит, са8хьарц с0а-хуп щъа сеищъеит. Аиашаз, даара иаасцъымыяхеит, исеищъарызеишь щъа хьаас ийас7еит.

Адырюаэны аурок алагам0азы, тарас а7аюцъа даарылагыланы, сте-трад юеи7ыхны инадирбеит. Бзиак йаз7аз аёъ иеи8ш сирэхъеит. уи моу, сан7ам0а6ъа акык-юбак райарагьы а7аюцъа дырза8хьеит.

хымш ракъу, 8шьымш ракъу агъыряьара схагаланы саман, 5ьарак сызтъомызт, м7ъыжъюада с8ыруа адъы сы6ъын…».69

Ара иаащгаз ах0ыс апоет игъалашъара иа7анакуа рацъоуп =ыц аира амюа и6ълаз алитературазы. Б. Шьын6ъба ихъы3ра аан, ашъа6ъа анани7оз а8суа литература а8хьатъи ашьа=а6ъа аныйана7оз ауп. усйан и0ы7хьан д. Гълиа, И. кояониа, даэа аёъык юы5ьак рышъ-

йъ6ъа, рюым0а6ъа. Аха дара убар0гьы рыр=иара ахы шакыз жълар рашъа6ъа ран7ара, а6ьаад ахь аиагара ала ауп. уи акъын =ыр8шыгас ирымаз =ыц аюра знапы азыркыз апоетцъа =арацъа зегьы. Абас7ъй-ьоуп д. Гълиа данхъы3ыз аюра дшалагаз, уи а6ьаад иани7он ажълар рашъа6ъа, рыхьёыртъра6ъа. Иащгъалащаршъап ацъащъа6ъа4

Аб хъы3ы тъыюа ду,Абнахь иагеит абга ду. уб. и7.Ийаёамызт алитература а8ышъа. Цхыраагёара рзызуаз р=а8ыцтъ

щъам0а6ъа ракъын. уи ала акъын =ыц ииуаз алитература ахы шаку-азгьы, уасхырс иамаз.

Б. Шьын6ъба зегь ра8хьа ииюыз иажъеинраала иахьёуп «Ажъытъ-тъи агара ашъа», автор иажъеинраала ахьё иа7аиюит ахыц6ъа ир0ак-ны4 «Ажълар рщъам0а иа=ыр8шуп» щъа. Апоет =а иажъеинраала хы7-хыр0ас иаиуз аахтны ищъоуп. Иара июит 1930 шы6ъса рзы. Апоет усйан ихы7уан 13 шы6ъса. убас, ра8хьатъи а8ышъа6ъа иреиуоуп4

«сара сгъыряьоит, сара сы8оит» (1931ш9, «ёыркъи» (1932 ш.9, «?ъа7ъа» (1933 ш.9, «махази аёызлани» (1934ш.9, «А6ъеи аси ашь-хайа шъца» (1934ш.9, Ар0 ара еи6ъыща8хьаёаз ажъеинраала6ъа ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рформеи рмотив6ъеи рны8шуеит, уи ашьа6ъыряъяъара а0ахёам.

Ахъы36ъа ирызку жълар рпоезиа 0ыз7аауа а7арауаа ишырщъо ала, ур0 ишоит юбаны4 19 ахъы36ъа ирызкны адуцъа иа8ыр7о ашъа6ъа4 29 дара ахъы36ъа ирщъо, иа8ыр7о ашъа6ъа. Абра хыхь еи6ъаща8хьа-ёаз апоет иажъеинраала6ъа аюбатъи агъы8 иа7анакуеит щщъар аиа-ша щацъыхарахаёом. Избанзар, апоет =а ажъеинраала6ъа ана8и7оз жълар рашъа6ъа рнырра яъяъала ишины8шуа юашьаёом. уи дали-ааит, иахьеи ухеи иащауан иаргьы ищъон. даэа усуп абар0 ажълар рашъа6ъа ийыбаю иабзоураны шайа асахьаркыратъ литература ай-азшьа иза0аз формалагьы 7акылагьы.

Иаащгап ажълар ргарашъа авариантк апоет иажъеинраала а=ыр8шразы4 Ажълар иа8ыр7аз агарашъа4

хъыхъ наани, уа наани,Шьышь наани, уа наани!уан даанёа ум7ъыуан,уаб даанёа ум=ыхан!Шьышь наани, уа наани,

152 153

хъыхъ наани уа наани!рабнацъа дыцъоуп,рабнагъ игъуп,раёынакъты 8сары-8сары,рабнакъты бзары-бзары.70

Б. Шьын6ъба иажъеинраала «Ажъытътъи агарашъа».

– уа, абри ар8ыс дыцъоума1Игара-лас 0ынчума1– уа, дыцъами, дыцъоуп.Ихам хъы3ы цыяцъоуп.– дыцъоу-дыцъаму сыздыруам,Аха усгьы уи д7ъыуам.– уа рабнагъы игъыми,уа рабнацъа дыцъами.– уа абри ар8ыс дыцъазарБара ишыбщъо дыйазар,уа, и=ыхара базы8шыз,Ала алырйьан аэа зшьыз,уа, абри ар8ыс иакъымхои,Шы6ъсык ала дха7амхои.71

Излеи8шузеи абар0 ажъеинраала6ъа, – актъи ажълар иа8ыр7аз, аюбатъи,– апоет июым0а1 Иеи8шуп рыюбагьы – изызку агара ига-роу ахъы3ы иоуп. Аха=сахьа аар8шра=ы ацхыраагёа6ъа ргъы86ъа ахьеи6ъ=ыр0уа ыйоуп. Апоет ихы иаирхъо алексикеи ажъа еицааи-ра6ъеи ашъа=гьы иащ8ылоит («рабнагъ игъуп, рабнацъа дыцъоуп», раёнакъты 8сары-8сары, рабнакъты бзары-бзары» уб. и7.9.

Излеи8шым. Апоет иажъеинраала=ы а0ы8 амоуп адиалог. Ацъ-ащъа6ъа реи=каашьа, ажъа артъашьа, афольклор ацъа рыйънуп, аха арайа ащра зуа алитература айазшьа зауз апоетика ауп (аритмика арифма, арефрен айамзаара9. Апоет дыш6ъы8шёазгьы, иара изгъа-кьаз дызлааёаз, ажълар рашъа, ихы иархъаны иа8и7еит илитерату-ратъ юым0ахаз еихышъшъа-еихышъшъо ийоу, ажъеинрала шьахъ. Ари зегь ра8хьа иргыланы изыбзоуроу апоет 6ъы8ш ийыбаю зюыда акъхоит. Арайа ар=иаюы ицъащъа6ъа ртъоуп, иажъеинраала асахьар-

кыра литературатъ щъаа6ъа ир0агёоуп. Арайа ащра зуа алитература иатъу аформеи а7аки ры8йара6ъа роуп.

Ажълар рашъа анырра шамоу юашьом апоет иажъеинраала «сара сгъыряьоит// сара сы8оит». – Иащгъалащаршъап апоет ю-томкны и0ы7ыз июым0а6ъа реизга актъи атом иани7аз «Ашы6ъс6ъа рышь0а=ы» иааиго ашъа ацъащъа6ъа4

«:ъеи си ?абалйа уца, // Амра и8хо арахь уааи!». Иаащгап ю-строфак ийоу ари ажъеинраала шеибгоу4

сара сгъыряьоит, сара сы8оит,Шь0а хъыл8азуп, ашъшьы хылоит.са стъаёамызт иахьа 0ынч,са иеизызгоит щамх айъын5ь

уара уйъиа, уара у3иа,сара иеизызгоит абарбан5ьиа,хъыл8ы е7ъеи8ш най хара,уа=ыз нас ака33ара.72

А6ы0ан ииз, изызщаз ауаюы ила иаахгылоит, иа8хьа ииасуеит ан-хара иадщъалоу аа8ыназтъи игъыр=ыцгоу асахьа. Илашоу, изюыдоу а=ара иахыл7уа бжьыла ашъа азищъоит апоет =а а5ьа, а5ьа ауаюы игъы зыр=ыцуа, агъахъа изаазго, игъалайара бзиазтъуа.

Аа8ынтъи анхара иадщъалоу апоет омашъа гъыкала и0ихуа аусу-ра асахьа а8хьаюгьы иныруеит, игъалашъара=ы иааиуеит ихъы3реи и=ареи ирыдщъалоу илашоу, игъахъоу асахьа6ъа.

Ахъы36ъа рыхъмарра иазкуп апоет иажъеинраала «ёыркъи». Ажъ-еинраала шьа6ъгылоуп хъ-строфак рыла, иамоуп имариоу асиужет-гьы. А8хын ахъыл8азтъи асахьа, аёыркъи6ъа илаша-лашо ианаацъ-ыр7уазтъи асахьа, а8хьаю гъалашъара гънаалак изаазго ах0ыс-сахьа! дарбанзаалак а6ы0а=ы ииз, изызщаз ихъы3ра=ы инхаз асахьа лаша игъаланаршъоит, ари ажъеинраала.

Щгъыла 8щъызба хъы3 ёыркъи,ра8хьа ианылба аёыркъи,ссирс, 5ьашьахъыс илымки,сара дсаз7ааит4 «Изакъи1»

154 155

Щара щаюуа, щаюуа щцон,соупцъа хыл8а ныйъысцон.уи аныйаз хъыл8азын,Ащауа йъандаёа иласны,Амза 3а8шьон щара щзын.

Омашъа иеилыкка йазара агымкъа илшоит апоет а8хынтъи ахъы-л8аз асахьа а0ыхра, а8хьаю ибоит, иащауеит ари аам0азы имюа8ысуа ахъы36ъа рыхъмарра аазыр8шуа асцена, уи моу иара а8хьаюгьы да-лахъуп ари ахъмарра. Шайа игънааланы и0ыхузеи ахъы36ъа рыхъ-марра зны8шуа ах0ыси асахьеи4

Аёыркъи6ъа еилас-юеиласуан,А8шартйъац еи8ш дара тйъацуан,Щрыхьёеит шащщъоз, дара бжьаёуан…Аха усгьы ур0 щрыхьёон,рым7ъыжъюа6ъа неикъа8сон,Иааган снапы иансыртъалон, ёыркъи хъы3ы дсыдсыртъалон,Иара убасгьы ашъа сщъон4

еи0ах ашъа, агарашъа щгъалазыршъо, ажълар рашъа ацъа зыйъну, рыбжьы хаа-гънаала зхоу, аха апоет =а ийыбаю зюыда иабзоураны ажълар рашъеи апоет иажъеи рщар0а-сыр0а умбо иахьеиласахаз, иахьеи=ыбаахаз4

«уан даанёа ум7ъуан,уаб даанёа ум=ыхан,ур0 анааилак удырхиап,хышла-гъышла уркъабап.

Ажълар рашъа, ахъы36ъа ирзырхоу «?ъа7ъа» асахьаркыратъ лша-ра6ъа, айазшьа6ъа аны8шит апоет иажъеинраала формалагьы 7акы-лагьы уи иахыл7шь0роуп. Б. Шьын6ъба иажъеинраалагьы иазыни-жьит уи ажълар ирщъам0оу ашъа ахьё, «?ъа7ъа».

Ажълар рщъам0а шьа6ъгылоуп апрозеи ажъеинраалеи рыла4

«?ъа7ъа дышнеиуаз, а7ыс амахъ и6ътъаны ашъа шащъоз иащаит. «схы 0найьеит ари а7ыс, изырпарпаруазеи» – ищъан, а7ыс дашь0а-гьежьын икит. Ахъыц6ъа зегьы аа7хны ицъщъынта8саёа иоуишь0ит. Аха 8ы0к ан7ы, а7ыс ахъ =ыц ааит, ашъагьы ишащъац ащъара иала-геит. ?ъа7ъа ды8сын, дыржит. Инышъын0ра иахагылаз а7ла амахъ и6ътъаны а7ыс абас ашъа ащъон4

?ъит, 7ъит, 7ъит,?ъа7ъа 7ъит.?ъа7ъа ды8сын,дюамгылеит.хъыжъ ир8ы8ын, хъ=а ааит.?ъит, 7ъит, 7ъит.

Ари ажълар рщъам0а асиужет ала ишьа6ъгылоуп апоет иажъе-инраала а7акгьы. Амала ажълар рщъам0а апоет жъеинраалала иеи=икааит. насгьы, арайа иаща ажъеинраала иайазшьоу аконкре-тра анубаалоит4

дынхон аёъы, ихьёын ?ъа7ъа,

Акыр ижъпан ?ъа7ъа игъа7ъа.Айарма7ыс абжьы кар7ъаАшъа шащъоз иащаит ?ъа7ъа

?ъа7ъа и0аххеит ахъда ных7ъа, Ам7ъыжъюа6ъа неила8ы7ъ7ъа,

Икырц ишь0ырц, а7ыс иа7ъа.Абас ийан ?ъа7ъа игъа7ъа.

Энак абащча=ы и6ътъаны айарма7ыс ашъа шащъоз аниаща алаба-ламсы агъыди7еит ашъащъара иайъихразы, аха

Иамуит а7ыс 8рит,Ахъыжъ баша инкаббит.

156 157

?ъа7ъа даны8сы ашь0ахь, ес аа8ынра, айарма7ыс иара изкны ашъа ащъоит абас4

– Гъагъа-7ъи, Гъагъа-7ъи, Гъагъа-7ъи, са сайъы7уам иахьеи уа7ъи.?ъа7ъа ды8сын, дзымгылеит,хъыжъ ка8сан, хъ=а ааит,?ъи, 7ъи, 7ъи.

Излеи8шузеи 7акылагьы формалагьы абар0 аю-а87ам0ак1 ра8хьа-ёа иргыланы р7акы акоуп. Юба, Б. Шьын6ъба иажъеинраалеи ашъеи рперсонаж6ъагьы аёъ роуп. х8а, афольклор форма иазааигъоуп апо-ет иажъеинраалагьы (ахьёыртъра айазшьа, аллитерациа, ашъа ахъ0а а7акы юба-юба цъащъа р0агёара уб. и7.9.

Излеи8шым4 ашъа иамам иазку аформа Б. Шьын6ъба июым0а али-тература иатъу ажъеинраалала ича8оуп. Ахшыю7ак ацашьа, ашьа6-ъыргылашьа, ажъеинраала айазшьа 3ыда6ъа ахархъашьа, – апоет июым0а шьа0асгьы ма0ъахъысгьы ишь0накааз ажълар рашъа арсе-нал ишеиуоугьы, автор илиршеит и=ыцу, илитературатъу ажъеинра-ала шьахъ а87ара, аюым0а 0агёоуп асахьаркыратъ литература а7аки аформеи.

Б. Шьын6ъба абар0 абра щзыхцъажъаз иажъеинраала6ъа аниюуаз зынёа д6ъы8шёан, ихы7уан 14-15 шы6ъса.

Иажъеинраала6ъа доущала дырзааигъан, ахъы36ъа рыхъмарра6ъа ры8с0азаара шьала-дала, гъа0ала иара иитъыз, дызлагылаз дунеин.

Апоет 6ърала доущала изщац8хьаёа ир=иаратъ интерес6ъагьы рэы-ры8сахуан, ирызщауан, иуаюра дан0ыс, поетк иащасаб ала ир=иара а8ышъеи ийазареи анеин0ъылаз ашь0ахь ауп уи еи0ах ахъы36ъа ирызку ажъеинраала6ъеи алакъ – поема6ъеи аниюыз. Щъарада, апоет ихъы3ра аам0а ес6ьынгьы игъалашъон, уи шьа6ъдыряъяъоит а-40-60-тъи ашы6ъс6ъа раан инапы и7ихыз иажъеинраала6ъа4 «О, шъа-байоу, шъымюа абахоу1» (1940ш.9 «Айъантъи №лоунёа» (1967.9, «Щаи шьыри сыйанда (1967 ш.9 уб. и7.

хаз 3ыдала апоет ахъы36ъа ирызку апоезиахь данхьа8шыз, р=иаюык иащасаб ала дан0ышъынтъала, алирика=гьы аепос а=гьы ихатъроу аюым0а ду6ъа инапы ианы7их ашь0ахь ауп. №ыдала аам0а-ла уи иа7анакуеит еищарак 1958-1984 ашы6ъс6ъа. Ар0 аюым0а6ъа реищарак апоет ихы0щъаа иатъу роуп, аха ур0 рыюны7йагьы иу8ыло-

ит жълар р=а8ыцтъ 87ам0а6ъа рйазшьа змоу, ур0 «рыма0ъала» июы-чоу, ма дара рсахьаркыратъ цхыраагёа6ъа (асиужет, ашъа аибы0а-шьа, «Аилащъашьа»9 релемент6ъа рыла июычоу ажъеинраала6ъа. убас ийоу жъеинраала6ъоуп4 «А7ы7ындра (1974ш», «?ис (1974ш.9», «Ацъыкъбар (1974ш.9», «Ашъйъы захьёузеи (1984ш9» уб. и7.

Щазаа0гылап омашъа иеи=каау, афольклори асахьаркыратъ ли-тературеи рыюаёара айынёа йазарала июагоу апоет иажъеинраала «?ыхъабаба абгахъы3ы». Ари аюым0а шьахъ хъы3гьы дугьы ирзе-и8шу, гъахъарала зы8хьара угъа8хо 87ам0оуп. Ари драмоуп. А8са-бара зюыда 0ынчуп. №ыт бжьык уащауам 5ьаргьы. ус4

И6ъас-6ъасуа бгахъы3ык,Абна иаа7алеит шьыжьык.

№ытбжьык гомызт, икаууа,Абна гылан иёрюуа.

Абгахъы3ы шааиз гъаз0аз а8стъ6ъа зегьы ааилауа0ырит. Ащъын7ъ-ра8шь, ахьажь, алащъа, ардъына, айарма7ыс, – зегьы дара рйазшьа-ла рыбжьы дыргеит, аха зегьы ира8нагеит айарма7ыс4

ус иаацъыр7ит айарма7ыс,Ищаракыз зегь ры7кыс

?лак ины6ътъан – Шъиит! Шъиит!мура гъа0ан ишъышъит.

– Иааины ийоуп щара щ=ы,?ыхъабаба абгахъы3ы!

мура на7йьеит, еилашит,Абна рцъажъо иара шит.

?ыхъабаба цеит ганха!?ыхъабаба цеит хагъха.

уи ашь0ахь абна=ы 0ынчрахеит. А8саатъ гъыряьеит, – иеи6ъхеит. А8сабарагьы а0ынчреи а8шёареи азынхеит4

158 159

Абна =ыхан, еилы5ь5ьон,з6ьы шъахъала амра ччон.

Амахъ хъы36ъа тартаруан,реилащъага шъыршъыруан.

А8саа гъыряьон, ашъа рщъон,мура 0ынч аюныйа ицон.73

Ажъеинраала ишаабо еи8ш, ажълар рашъа ацъа айънуп. уи зла-шьа6ъщаряъяъо амзыз6ъа щамоуп. Ажъеинраала злеи=каау ажълар рашъа6ъа рсахьаркыратъ цхыраагёа6ъа рыла ауп, ур0 ирзааигъоуп. Ара а0ы8 амоуп афольклор а=ы иащ8ыло аепитет6ъа, аи=ыр8шра6ъа4 абгахъы3ы 7ыхъабаба, ахьажь йыж-йыж, уб. и7. Автор аха=сахьа6ъа шааир8шуа дара а8саатъ6ъа и0ырго рыбжь6ъа рылоуп4 Ащъын7ъ-ра8шь, – 3ыт-3ыррыт, 3ыт-3ыррыт; ахьажь, – йьаажь, йьаажь, алащъажъ, – йырр, йырр; ардъына, – =ы6ъ, =ы6ъ, =ы6ъ; а7ларкъыкъ, – тыгъ, тыгъ, тыгъ; айарма7ыс, – шъиит, шъиит. Йазшьалагьы а8стъ6-ъа ирызку алакъ иеи8шуп апоет ари иажъеинраала щщъар, аиаша иазааигъахоит. Арайа апоет и0ихыз асахьа 8с0азаара нагёак ыйоуп. А8сабареи а8саатъ6ъеи а8стъ6ъеи игънаалоу р0ынчра, нас ашъар0а-ра, аилауа0ырра, нас еи0ах а0ынчра, уи иаанагаз илашоу, иеилы5-ь5ьо а8сабареи а8стъ6ъеи реицынхара иахыл7уа, иар=ио агармониа, а8шёара ауп.

Ажълар рашъеи ражъеи рыйънышьшьы апоет иажъеинраала6ъа4 «Аёыхь», «Ашъйъы захьёузеи1», «къыкъыни Цъабажъи», «Шъар0 исашъщъеишь уи змааноузеишь1!» «Шъааи-сааи, шъааи-сааи» (ари ажъеинраала иа7аюуп Аибаркыра щъа9, «Ахьажь», «Ардъына» (ари ахъы36ъа рашъа6ъа, ажълар рашъа ахъы36ъа ирызку иазааигъоуп9, «Ианба1», «Гач щъатъхам7а», уб. и7.

Ажълар р=ы иахьагьы а0ы8 змоу, ахъы3тъы фольклор айазшьа иа-шьашъалоуп апоет иажъеинраала «Аэёара». Ари ажъеинраала иащ-гъаланаршъоит ахъы3хъмарра «%ьит». Игъащ0ап апоет иажъеинраа-ла ахы шикуа4

Инна-ина, юа8а-юа8аАш0а а7ыхъан ийоуп амба.

Шъааи, нас, щаикъшаны щаидтъалап,Щнацъкьара6ъа неидащщъалап.

Автор ари ахъмарра апроцесс 0ихуеит, далырхуеит зыла хы-зюо, нас егьыр0 рэырёоит. Ашь0ахь зыла хызюаз зэызёаз и8шааро-уп, ианибалак ра8хьа амба=ы дааир алахюара эаёъы и6ъшъоит… Ажъеинраала=ы ахъы36ъа рыхъмарра иацу ажъа еицааира6ъа ихы иаирхъоит апоет4

%ьит зоущъаз уара уиа8ысроупкьац щъа амба шьайа уахьысроуп!Ина-ина, юа8а-юа8а,Аш0а а7ыхъан ийоуп амба.

Юа8аршъшъа, сеуандыка,%ьит зарщъаз арахь уэцъырга.74

Ишаабо еи8ш, апоет ари иажъеинраала=ы ажълар рашъа6ъа, ахъ-ы36ъа рыхъмарра иазкны ирщъо юа-шъак «%ьит», «Ина-ина, юа8а-юа8а» рформа6ъеи рсахьаркыратъ лшара6ъеи ихы иаирхъоит.

160 161

АлАкъ ПОемА:ъА

хаз 3ыдала рызхьа8шра, рыхцъажъара иа8соуп апо-ет ажълар рлакъ6ъа рсиужет6ъа ирылхны, ихы иархъа-ны, иа8и7аз алакъ поема6ъа. А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ржанртъ еилазаара=ы иагьырацъам а8стъ-6ъа ирызку алакъ6ъа. Изыхйьазаалак Б. Шьын6ъба ипоема6ъа ра87ара=ы а8стъ6ъа ирызку алакъ6ъа али-кааит. Иааидкыланы автор ипоема6ъа ири0аз ахгьы ищанащъоит ур0 хы7хыр0ас ирымоу. уигь азмырхакъа ур0 еидызкыло ахы ахыц6ъа ир0акны апоет иа7аиюит «Ажълар рщъам0ахьтъ» щъа. ус анакъха, ар0 аюым0а6ъа хы7хыр0ас ажълар рщъам0а6ъа шрымоу шьа6ъыряъяъа-ра а0ахёам. Арайа а07ааюы изы ихадоу4 иабанёаилшеи

автор жълар ражъар=иара асахьаркыратъ цхырагёа6ъа июым0а6-ъа р=ы рхархъара, иныркылозеи ур0 апоет иоригиналтъ юым0а6ъа реи=ырцаара – рыча8ара аганахь ала акъхоит.

Б. Шьын6ъба ипоема «Иаирума» (амшъ къашара9 а8суа поезиа, 3ыдала апоема6ъа рахьтъ ашедевр6ъа ируаку, июит 1960 шы6ъсазы. Ари апоема жълар рашъа ахы7хыр0а аган алагьы иахьёын, акьы8хь збахьоу даара има3уп. Акы за7ъык, «Амшъ рашъа» ануп Б. Шьын6ъ-ба иеи6ъиршъаз «А8суа жълар рпоезиа» ашъйъа=ы. Ари ашъа м. са6аниа ищъам0аны ашъйъы иани7еит Ив. лакрба 1954 шы6ъсазы.

Иара уи атекст6ъагьы даара икьа=уп, иаащгап ишеибгоу4

еерума шугьарума,Иарма-ныйъа Йъарэарума,Ааи-маиа Йъарэарума,Чаарымкыра Йъарэарума,Шьапатъума,Йъарэарума,у8а-сы8а! *айь-сайь!75

Апоема «Иаирума» ин0каа-аа0кааны и0ыз7ааз ибоит ари аюым0а=ы Б. Шьын6ъба конкретла амшъ иазку, ма даэа 8стъ6ъак ирызку ашъ-а6ъа рхархъара мацара а=ы дшаанымгылаз. Апоет ихы иаирхъеит жълар рашъа иатъу, иа7анакуа асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа (асиу-жет, амотив6ъа, аха=сахьа артъашьа-аи=каашьа уб. и7. нар0баа-

ны. Акьы8хь иабахьоу ашъа хъы3ы асиужет амаёам. Б. Шьын6ъба ипоема иамоуп ах0ыс6ъеи асахьа6ъеи н0кааны иахьаа8шуа, инагёа-аагёоу, исахьарку асиужет. Амала иазгъащ0ап4 абрайа иаащгаз ашъа аформа, абызшъа, аи=ыр8шра, ажъеицааира6ъеи астрофеи р3ы-дара6ъа адгалоуп, иагьаны8шит апоет ипоема. Арайа а0ы8 амоуп ажълар рашъеи алитературеи рсахьаркыратъ лшара6ъа йазара дула реи=каара, реиларсра.

Б. Шьын6ъба, ажъа азйаза дук иащасаб ала, абри аюым0а=ы макси-малла иааир8шит ийыбаю алшара6ъа зегьы, ажъа сахьарк инар7ау-ланы аус адулара илиршеит. Иащщъар ахъ0оуп абра, Б. Шьын6ъба поетк иащасаб ала, ийыбаю дуи ийазара щараки рнаюсангьы ибзиаёа-ны ишидыруаз дызлиааз ижълар рбызшъеи, р=а8ыцтъ р=иам0а6ъеи, рдунеии, иаащгап абра, апоет ажъа дшазыйаз, уи 7аулаёаны иши-ныруаз, атъы зщъо игъаанагарак4 «Поет щасабла сара даэакы иеи8-шымкъа яъяъала крыз7азкуа щъа исы8хьаёоит ажъа аус адулара. Абызшъа рдыруеит зегьы, иалацъажъоит, ргъы и0оу аларщъоит. Аёъ данцъажъо исащаланда ущъап, еи6ъыршъаны, а8сы аха7аны ищъоит, егьи данцъажъо еилажъжъа-еила88ы, иаразнак угъы аакыднахуеит. ус анакъха, ийоуп абызшъа азйазацъа, аха ур0 ра7кыс хараёа дйаза-зароуп ашъйъыююы… Идыруазароуп ажъа акапан, ц6ьа иащауазаро-уп уи ажъа иахоу абжьы хаа, есымша иа8хьа игылоушъа ибозароуп уи ажъа и0нахуа асахьа. Абар0 зегьы инапайны иааигарц азы ашъй-ъыююы иуалуп ихатъ цъаюа ина0аз асахьаркыратъ цъанырра, анаю-сангьы, иахьеи уахеи тъамюахъ мукъа ижъар арбеиаразы аусура.»76

Абрайа апоет з0ыёшъа ищъо «ажъа аус адулара» а8хьаюгьы а07ааю-гьы ирбартъ ианы8шит апоет щазлацъажъо ипоема. Ажъа аус аду-лара анакъха, уи иа7анакуеит арайа ажълар рашъа асахьаркыратъ 3ыдара6ъа инар7ауланы 07ааюык р=иаюык иащасаб ала, а07аара, ур0и апоет июым0а апоема иадигало ир=иаратъ хы0щъаа иа7анакуа амаяеи (аматериал9 реидкылара, реиласара, реинраалара. Абра (ах-шыю7ак9 щазлацъажъо шьахъла иаадыр8шуеит Б. Шьын6ъба иажъ-а6ъа4 «Ажъа ишъаны изаны а0ы8а=ы ианургылалак, агъашьа еи8ш ияъяъахоит, и8шёахоит, ихаахоит, иуанащъо агъра уго уйалоит. ус акъымкъа, ажъа иара иахьа0ы8у ианузмыргылалак, ирзымбжьаз аэы еи8ш иуарчануа иалагоит, и8сыдахоит, игъы8жъагахоит. Идыруп, ахаан аахыс, зегь ра8хьаёагьы ашъйъыююы ибызшъа ирбеиароуп егьараангьы н7ъашьа змам ижълар рбызшъала.»77

162 163

Апоет иажъа6ъа «н7ъашьа змам ижълар рбызшъа» иа7анакуа хы-м8ада, абызшъа мацарагьы акъым, уи ишь0нахуа ажълар рдоущатъ культура иа7анакуа и0баа-0ыцъу хкырацъала иеиларсу жълар рйаза-ра ахк6ъа зегьы ракъхоит, – 3ыдала ажълар р=а8ыцтъ р=иара иа7а-накуа зегьы.

Б. Шьын6ъба апоема «Иаирума» аниюуаз ир=иаратъ 8ышъа еин0ъ-ылахьан, р=иаюык иащасаб алагьы ихатъроу инагоу айазара аганахь ала алирикеи аепикатъ юым0а ду6ъеи дравторын. Аригьы щъарада апоет дзырманшъалоз, игъыхътъы дахьызыгёоз 0агылазаашьан.

Апоема еи=каауп амонологи адиалоги рыла. Амшъгьы, амшъщъар-гьы, ахьчагьы «ирщъо» иаща амонолог иатъуп адиалог аас0а, ажъа-кала арайа а0ы8 змоу агъ0ахъыцра гъныхъ7ыс0ала ацъажъароуп, аюганкгьы ирзымбатъбарахаз а0агылазаашьа иахыл=иааз асцена да-ла8шуеит а8хьаю. Апоема а7акы иааркьа=ны абас ийоуп4 Шьхацан ашьха и6ъыз, шьхы7ын агара иаваз ахьча энак иёбеит и6ы0арахь дцарц. Ихьа0ра аашь0ихын, ишъа6ь хъаа-заа нылабга» ижъюа инхи-шьын амюа дны6ълеит. дышнеиуаз «ахьа наа аду иам7аны, ахьацъ-йъыншьа иашь0аны, иару-мару шыйар7оз даарылашъеит дшым-гъыяёоз». Амшъи амшъщъари ахьча данырба азнакызы иаашанхеит, мышъйъыш ийъышыз амшъи амшъщъари акъашара иалагеит. Ари збаз ахьчагьы рцкъашара далагеит, далашыюкит. *ы0к ан7ы д6ьы8-аха данаангыла, даахьа8шзар, иабайоу амшъгьы амшъщъаргьы, ины7аба ицеит4 Абас амшъ амшъщъаргьы иаргьы ры8сы ргеит.

Шь0а апоема ацашьа а=иашьа щнашь0агыланы игъащ0ап аи=каашьа, аха=сахьа6ъа «реилащъашьа», апоет июым0а асиужети акомпозициеи. Апоема аи=каара=ы автор ихы иаирхъеит адрама аформа, уи ищара-икит аюым0а адинамика. Аха=сахьа6ъа ры0гара=ы, хым8ада, автор ихы иаирхъеит ур0 конкретла ируа-ийар7о, рыхныйъгашьа рйаз-шьа6ъа раар8шрала. дара зегьы хазхазы «рцъажъареи» рыхныйъ-гашьеи рха=сахьа6ъеи ра87ара=ы автор ихы иаирхъеит афольклор иатъу асахьаркыратъ йазшьа, еищарак ийар7о аазыр8шуа айазшьа-6ъа рыла4 «каща-бяала Йъар-эар», – амшъи амшъщъари; «хъаа-заа нылабга» – ашъа6ь, «д6амсароума, дкъашароума», уб. и7. Ажъак ала, автор афольклор а=ы асахьаркышьа айазшьа ихы иаирхъоит. еищарак апоема иалоу аха=сахьа6ъа рха=ы злаа8шуа ийар7о, рхы-мюа8гашьа алоуп. Ажълар рашъа апоема зегьазы имюа6ъ7агоу реф-ренра ауеит. уи анаюсангьы ашъа ацъащъа6ъа апоема=ы кыр5ьара

леитмотивра ауеит апоема зегьы азы. Аригьы иаанаго апоет шайа ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа дырзааигъоу, шайа ин0ырщъцааны и0и7аахьоу оуп.

Апоема ахы куп ажълар рашъа ацъащъа6ъа рыла4

Иаирума, шугьарума1Иару-мару, шугьарума1

нас иаразнак апоема аперсонаж хада6ъа ируаёъку ахьча иха=сахьахь диасуеит4

Шьхацан ды6ъын ашьхара,Шьхы7ын даван агара,дадын7ъалон ахьчара,дахьцалакгьы аза7ъра,Ишь0а8ало ишь0аёанАбас ахьча дыйаёан78

Энак ахьча иза7ъра иамеикит. Иёбеит «Иаас лаба 8агъаёа», «Ихьа0-ражъгьы иаз6ъын7а», а6ы0арахь амюа ды6ъларц. «дцоит уи дкаща-бяалошъа,// Аёыблара далоушъа». дцъырйьа-цъырасуа дышнеиуаз дшанхеит4

мшъи мышъщъари шын0аацъаз…Ахьа наа аду иам7аны,Иару-мару шыйар7оздаарылашъеит дшымгъыяёоз!

Амшъгьы азныказы иаашанхеит. Амшъщъаргьы дгъар0еит ахь-ча. Амшъи амшъщъари инеимда-ааимдо ийар7ара иалацъажъоит, ашь0ахь ирыёбит акъашара иалагарц. Иибаз изымбатъбарахеит ахь-ча. Ар0 рыкъашара дышь0на8ааит иаргьы, акъашара далагеит.

Амшъщъар ран ахь рхы рханы ирщъоит4

узыцъшъозеи, йъар-эар1рапа-рапа йа7ала!

164 165

даэа 8ы0рак щаакъашар,нас узцозаргьы уцала.

№и-3и, да8-да8,О, реро, рерашьаАбнарахь щнеихап,Ожъ ищамбеит ацашьа!

Ара иаащгаз ацъащъа6ъа айаза ду инапы и7хуп, жълар рашъа ай-азшьа6ъа азныжьуп, аха алитература ахы8шагьы аны8шуеит (ацъ-ащъа6ъа рыртъашьа, аритмика, арифма, ащъоу нагёа9.

Ажълар рашъа асахьаркыратъ лшара6ъа апоема=ы уаюы ибар0о-уп, «Иаирума йъарэарума, иарманыйъа шугьарума» уб. и7. Афоль-клортъ формоуп ззащщъар ауа, 7ак змам ажъа6ъоуп, аха апоема аи=каашьа=ы, ахы акра=ы автор дарманшъалеит. Ашъа амелодиа абжьоуп апоет июым0а зегьы ианыюуа, ашъа ашъашьа-азашьа ауп апоема формас, ажъеинраалартъашьас иамоугьы4

Иаирума, шугьарума1Иару-мару шугьарума1Иарманыйъа Йъарэарума1Йъарэар ахъда 5ьоущарума1лаб=абоума, лакъума1Амшъ ирымоу чароума1А7ы6ьщъагьы схысрыма1рыкъашара 8ыскрыма1

Амшъи, амшъщъари, ахьчеи рха=сахьа6ъа раар8шра=ы абас еи8ш ийоу ажъеинраала аформа аликааит апоет. Щъарада ара иащбар0оуп ажълар рашъа амелодиеи ажъартъашьеи кыр ишхъар0ахаз апоет ио-ригиналу июым0а а87ареи аи=каареи р=ы.

Апоема асиужет иааркьа=ны хыхь щалацъажъахьеит, уажъ щахъа8-шып апоема шхыркъшоу4

Ахьча даагылт д6ьы8аха,уи дщаш-8ышуа дхьышьархха,даана8шызар дны7ыккеит,

мшъи мышъщъари ны7абгеит.хъаа-заа хьшъашъаёа,ус инхеит иуауаёа…Абяьыжъ за7ъык, ишь0ыббыз, Шьапы рацъа и7нарпыз,Ащауа ц6ьа иалууа,?айа итъон ихиалауа.– Щаит, сыш8аржьеи, и6ъын7ъаз,– Иарамшк абна илан7ъаз! –ды7йьеит ахьча ды7йьаёеит,Иаб5ьар шь0ыхны дрышь0алеит!

Аха иааг, дара ны7аба ицеит, ахьчагьы «ишь0а8ало ишь0аз» из-а7ъра ааизынхеит. Апоет ари ахъы36ъа ирзырхоу апоема июым0а-6ъа зегьы 3ыдала ирылы33аауеит формалагьы 7акылагьы. Аиумор згъылыжжуа ийоу ажълар ражъар=иара айазшьа лаша6ъа зны8шуа агъахъа рацъа изаанагоит а8хьаю. уи зыбзоуроугьы щщъап4 ари аюым0а=ы насы8ла иеи6ъшъеит ажълар ражъар=иара асахьаркыратъ форма лы8шаахи айыбаю ду змоу, ар=иаратъ 8ышъала инагоу айа-за7ъйьа инапкра зюыдеи.

Баграт Шьын6ъба ипоема «Айарма7ыси абгахъы3ы 7ыхъабабеи» июаанёа ари алакъ дазхьа8шхьан, – июхьан ажъеинраала «Абгахъ-ы3ы 7ыхъабаба» щъа хьёыс изи0аз. Ари алакъ-жъеинраала асиужет ауп иамоу апоемагьы «Айарма7ыси абгахъы3ы 7ыхъабабеи.» рыю-багьы шьа0ас ирымоу лакък асиужет ауп.

Ажъеинраала=ы иааркьа=ёаны иаар8шуп абгахъы3и, алеи, а8саат-ъ6ъеи реизыйазаашьа.

Абгахъы3ы збаз а8саатъ6ъа ааилауа0ырит. Айарма7ыс ала мура иа8хьеит. мура анааи абгахъы3ы бналт. Абри ауп ажъеинраала=ы ийало ах0ыс сиужетс иамоу.

Апоема=ы ах0ыс6ъа рхы8хьаёарагьы хараёа еищауп, аха=сахьа6ъагьы иаща инеи7ыхны ихыркуп, рйазшьа6ъа, рыхныйъгашьа6ъагьы иаща ин0каа-аа0кааны, игъылыр0ъааны иаар8шуп. Ари апоема=ы афоль-клор ама0ъахъ анаюсангьы алитература иатъу аи=каашьагьы инар0-бааны а0ы8 ааннакылоит4

зны иаа0гыло зны и6ъас-6ъасуа,А7ыхъа акъзар асаара ишь0асуа,

166 167

%ьара ишнеиуаз бгахъы3ык, А7ла ахьынтъи иащаит бжьык. Ина8шызар абна а=ы6ъан,Айарма7ыс амахъ и6ътъанАмахъ акъзар шъ0ыла ихюан,Избан акъзар аа8ынран.

нас, алакъ а=ы ишыйоу еи8ш, автор уи ашь0а дынхылан ддъы6ъ-лоит.

Абгахъы3ы гъыбзыяуа айарма7ыс ажьарц иалагеит, аха егьалым-шеит, – айарма7ыс азымжьеит. А7ыхътъаны цъгьала ала6ъа ирыцъ-цаз, а7ла агъаюара=ы зэыз7ъахыз абгахъы3ы а7ыхъа иазгъаан иа-наа0нарщъщъа4

Ама7уар6ъа налапапан,Икны илахан 7ыхъабабаАжъюан йьайьа надырбеит,Абгахъы3ы неимдырххеит.

Ишаабо еи8ш апоет алакъ ан7ъашьа еи8ш ихимыркъшеит апоема. уи абгахъы3ы а8сы ш0аз инижьт. Ажъакала, автор ала6ъа абгахъ-ы3ы а8сы ш0ырхуаз атъы имщъеит. насгьы ипоема хиркъшоит игъ-наалоу анхаюцъа рымхурс0а=ы русуреи а8сабара а8шёареи асахьа а0ыхрала4

Арашъацъа рэеилахала, Ащащаищъа рус6ъа руеит.Амхы еиужь а8ша хыхъхъала,А5ьы6ъреи6ъа шъыр-шъыруеит.

Айарма7ыс абжьы еихсыяьёом,Ишащъац еи8ш ашъа ашъоит.Ажъюан иа7ъа шъахъацк хыршълам, Ишка8хац еи8ш амра 8хоит.

Идиалла и0ъу а8сабара асахьоуп арайа иаабо. Ари афольклор а=ы иу8ылаёом, асахьаркыратъ литература иатъу йазшьоуп, методуп.

Аюбатъи апоема «Аёыс гъымшъа» – гьы иеицырдыруа, – аёыси, а0сыси, ащъыси, зы6ъшъаз ахьан0ареи, аёыс айъыяареи агъымшъа-реи ирыбзоураны ишеи6ъхаз иазку алакъ шьа0ас иамоуп.

Алакъ асиужет 8сахрак аим0еит апоет. Арайа а0ы8 змоу прозала ийоу алакъжъеинраалахь аиагароуп. Аус злоу апоет иажъеинраале-итъыз алакъ поезиала шайа а8сы аха7аз ауп. Щна8ыюланы иащщъап, апоет абри апоема жъеинрааланы аи=кара=ы а8ышъа дуи, идырреи ийазареи дшырмеижьаз. Иаащгап щгъаанагара шьа6ъзыряъяъо стро-фа6ъак4

Атрым! Атрым! Аёыс шь0ы8оит,Иахьынщалоит абыяь =а.– уаангыл аёыс, ахьча ды6ълоит,Амахъ уи0ап ика=а! –

Аёыс иар0аз амахъ ннажьит,Абнаршъырахь ахы археит,Аёара6ъа зегь канажьит,Ахьча изгъам0еит, ицъынхеит!

Аёыс рыниоит ийьалаз а0сыси ащъыси. ур0 7лак а=ы рэы8хьаркит, аха ааигъа ийаз абгахъы3и, абга дуи, амшъи игъар0еит. Аёыс гъым-шъа ахшыю7арра иабзоураны, иага мыйъмабара6ъа иры6ъшъазар-гьы, ириааит, аюызцъеи иареи иеи6ъхеит.

Ашар8аз ахьча кьарантыхъ дрыхьёеит4

Ирахъ иман абна дыл7уан,Ишых8азгьы дара еицын.Абна аргъыряьон, абна архъыцуанАхьча инеигоз а=ырпын!

*агьа-8агьа аёыс неиуан,Ажакьа па щаракуа,Акьа8а хъы3 къаталеиуа,А0сыс цон ахы шь0акуа.

Ащъыс акъзар, ашьап ау6ъаны7арйъало иццакуеит.

168 169

Абас ур0 8ырхыга рмоукъаАёыс гъымшъа еи6ънархеит.

Б. Шьын6ъба ипоема=ы ийоуп алакъ иазымдыруа йазшьа6ъакгьы4 автор июым0а аперсонаж6ъа ирзи8шаауеит 3ыдала дара рйазшьа-рха=сахьа аазыр8шуа а8штъ6ъа, рыхныйъгашьеи р0еи08ши гъыл-зыршъо асахьаркыратъ цхыраагёа6ъа4 «абгахъы3ы, – асас мыжда абла къицуп, икъеи-къеиуеит имцаха»; абгаду, – ихнар5ьа5ьеит аха8-ыц»; «йъар-эар абла6ъа цымцымит»; «аёыс гъымшъа, 8а7акъаталеи», а0сыс, – «кьа8а хъы3 къаталеиуа, ахы шь0акуа»; ащъыс, – «ашьап ду6ъа ны7арйъало». Ар0 рыдагьы а=ыр8штъ6ъа шма3ым апоема=ы а8хьаю ибар0ахоит.

Щъарас иа0ахузеи, апоема= автор ихы иаирхъоит афольклор айаз-шьа 3ыда6ъагьы4 асиужет аи=каашьа, аепитет6ъа, алакъ а=ы а0ы8 змоу аи0ащъара6ъа (атриада9, алакъ абызшъа.

Иеицырдыруа а8суа лакъ «Аюс0аи а8суа ччиеи рлакъ» асиужет ала ишьа6ъыргылоуп апоет ипоема «Аюс0ааи анхаюи». Аюс0аа амюа ды6ъуп, дцоит аёъ дабазбари, аёъ дабазжьари щъа,

%ьоук ирюашьарц, 5ьоук ижьарц…

кьан=аак ийамыз аюс0аа ахащъ дшы6ъгылаз дааидгылоит нхаюык. настъи реицъажъара – реицлабра=ы анхаюы да7амхаёакъа аюс0аа из7аара6ъа зегьы р0ак йаи7оит. А7ыхътъаны амш ианалацъажъо аюс0аа ус ищъоит4

– ус анакъха амш хъы3ын,– +арщасым0ак иазхаёан!

Анхаю а0акс4

– Щаи, иш8асаущъо, мшъан абас1зегьы ирдыруеит амш зеи8шраз4Ащъыс 0ырцеит шьыжьым0ан,*ак ахшеит уа хъылбыэхан!

Аюс0аа егьилымшеит, анхаюы акагьы диза=амкит, ражъеи6ъ8ара=ы аиааира игеит. Апоема хыркъшоуп алакъа=ы ийам хшыю7акыла4

Юыс0аа мёышъа даа=ахеит,даахъыц-хъыцын, усгьы ищъеит4– Ассир сала8шит абар,хшыюла дбеиазаап аяар!Юыс0аа дуеияашам уажъшь0а!сымюа иоум0еит нарха! –Ищъан дны7абеит хагъха.

Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а, 3ыдала алакъ «ёыжъи 7ажъи»79 асиуже-ти акомпозициеи (аи=артъа-аи=каашьа9 роуп Б. Шьын6ъба ипоема «Имтъаз аёыс» шьа0ас иамоу. Аха арайа заа иазгъа0атъуп, ари алакъ шьахъ апоет р=иаюык иащасаб ала дшазнеиуа. Алакъ а=ы Аё аюыза а7а аёы ианхна7а, аёы иамнахырц азы кыр а8стъ6ъа р=ы ирыщъоит, шъсыцхраа щъа. ур0 мап ркёом, аха а7а иацхрааразы акака р0аххе-ит. ур0 ир0ах6ъаз зегьы рынагёара аё а=на7ы, а7а аёы иагеит. Ажъ-ак ала, ари алакъ аидеа хада ауаа ргъымбылра, хи-8си мацара щъа рыйазаара а6ъёбароуп.

Б. Шьын6ъба ари алакъ асиужет акомпозициа ипоема шьа0ас ие-и0еит, аха аидеиа даэа хырхар0ак ахь ирхеит. уи апоема ахгьы иа-ны8шит, – «Имтъаз аёыс». Имтъакъа аа8сара йам7а зхы6ъкы анагёа-ра зэазызкызгьы дарбанзаалак а6ъ=иара бзиа изы8шуп, игъыхътъы наёоит щъа агъаанагароуп ари апоема идеиа хадас иамоу.

Аиха7гылареи аицхыраареи рызхьа8шра («ёыжъи 7ажъи»9, агъны-мыюра, – уаюымроуп, рыцщароуп, хыр7ъагоуп; ари хым8ада а6ъё-бара зы6ънагоу усуп. хацънымырха ауаюы инапы злеикыз а7ыхъ-тъанынёа анагёара, – ха7ароуп уаюроуп («Имтъаз аёыс»9, уи аща0ыр иа8соу, ауаюы дщаразкуа, дуаюызтъуа7ъйьо йазшьа зюыдоуп.

Апоет абри аидеиа хада анагёара шилшаз гъащ0ап ипоема ашь0ра щанхыланы4

Анкьа ийаз аёыс шкъакъаИахьыз шъащщъап иацым7акъа4Атрым-трымщъа аёыс шнеиуаз…Иаарыхйьашеит ал=ыс дац6ъа.

Иахьынкащаз ийан ажра,Аёыс шкъакъа аёамюа та8шьра

170 171

Щъын7ъа цырак надтаталеит.Аёыс ал=ыс иам7а8алеит.

Аёыс изы6ъшъаз агъам8хеит, ус анащъоит ал=ыс4

– сымюа а8ыхьа уааин уангыло!Щъын7ъак сы6ъ0ъо, нас саанкыло!

Бяьыцла ашьшьыщъа сёамюа рыц6ьа! –

Ал=ысгьы ус иуршъо ак акъёамызт, иа7амхаёакъа а0акс ащъоит4

– уаха сымам, най ус8ырц6ьа! –ус иаацъажъеит ал=ыс хытыр.

Аёыс шкъакъа иащаз агъы и7аст, ал=ыс ианащъаз шагъам8хаз анар-дырт иаразнак4

– Щаит, уара ал=ыс, ал=ыс хымдыр!сёамюа урыц6ьом уара бяьыцла,ушсызныйъаз ас ламысла,Ауаса6ъа рлымща айынёа,сара инасгап хъыл8азынёа! –

Абас ахы икуеит апоет июым0а. нас иащзеи0еищъоит аёыс шкъакъа аныйъара6ъа, уи зынйьаз, изын8аз ах0ыс6ъа.

ра8хьаёа аёыс неиуеит ауаса6ъа р=ы.

– са сзы6ъшъаз абас-абас оуп.Ал=ыс хаха амахъ цъшъыр7ъа!Ал=ыс хаха а7ыхъа 8ышъ7ъа! –

ащъеит аёыс шкъакъа. Ашьац тата иашьцылахьаз ауаса6ъа мап ркит, ахъа3а6ъа ирфо албяьы афара!

Аёыс гъааит. Ицеит абгахь, уигьы мап акит. нас инеит ашъарыцаю зама иахь. уайагьы эеи амащаит. уи ашь0ахь аёыс цоит ащъына86ъа рахь ашшра, аха ур0гьы иа0ахыз анеилыркаа дара рзы иш7оурамыз

рбеит, аёыс иахам7гылеит. Аёыс гъаан 7ис иазцеит, аха аёыс иащъаз зынёа ианамырщаит. Аёыс шкъакъа зы6ъшъаз ранащъоит хаз-хазы ащи ащкъажъи, ур0гьы аёыс иащъаз иахамы7гылт. Изы6ъшъаз гъын-го ишгылаз аёыс иабеит арашь. уи ианащъеит изы6ъшъаз-изын8аз. Арашь, уара узы6ъшъаз насы8дароуп, ащъеит4

нас ироуёан иаакьыркьыритуи змааназгьы ащ идырит…Ащ дшъан ащкъажъ дна8хаирсит,Ащкъажъ лыцгъы ахы дны6ъсит.

Ацгъы юа7йьан ашъ инасит,Ащъына86ъа на8ханарсит.

нас ащъына86ъа зама иаб5ьар а7яа ина6ъпапеит, зама ишъа6ь а7яа ащъына86ъа ирфошъа аниба, абга деихсит, абга ауаса6ъа ирысит, ау-аса6ъа 0рысны ал=ыс иажълеит. Ал=ыс иагьа аэар5ьа5ьазаргьы аёыс шкъакъа «аёамюа иа=ахъмарит»

Аёыс гъыряьан иаащъар-8сарит.Абяьыц6ъагьы 8шьала, Идрыц6ьозшъа ампахьшьала,

Аёыс ёамюа дырказказит,Ина6ъыршъан 8шаласк насит…

Аёыс гъыряьоит иамам тъахаИа7акъашоит ал=ыс хаха!

Абас ийоуп, абри омашъа иеи=каау, Б. Шьын6ъба инапы и7ихыз апоема шьахъ иааркьа=ны а7акы.

Ари аюым0а иа8хьаз ауаюы имбарц залшом апоет иа87ам0а а6ъ=иара6ъа раяьырак, ийыбаю зюыда ийазара щараки рнаюсангьы, жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рыхазынара6ъа (асиужет, акомпозициа, апоетика9 ишрыбзоуроу. уи ианы8шуеит апоема алагам0агьы4 «Ан-кьа ийаз аёыс шкъакъа, /Иахьыз шъасщъап иацым7акъа»… Иащгъа-лащаршъап алакъ6ъа ралагашьа4 «Ийан лыгажъыки 0акъажъыки»,

172 173

«Ажъытъан зны ийан ажъабжьк»… ахьёыртъра6ъеи, абзиабаратъ лирикеи иреиуоу ащъам0а6ъа ралагашьа4 «А8щъыс еиба лы3къын за7ъы ихьыз шъасщъап». Апоема=ы има3ым а0ы8 ааныркылоит аи0-ащъара6ъа4

Ал=ыс абяьы ауаса амыситАуаса6ъа са исхымхъыцит.Ал=ыс абяьы ауаса амысит, Ауаса6ъа абга рмысит,Абга зынёак исхымхъыцит…

Апоема=ы ийало ах0ыс6ъа ирыцлацы8хьаёа а8хьатъи ах0ыс анаю-сан ицо атъы зщъо ацъащъа ацлоит. ус мацара а7ыхътъанынёа4

Ал=ыс абяьы ауаса амысит,Ауаса6ъа абга рмысит,

Абга зама дашькламхысит,зама иаб5ьар а7яа бжьымсит,Ащъына86ъа рыц еихымсит,?ис ащъына8 8ханамырсит.

ус мацара ащи ащкъажъи рйынёа ицоит ах0ыс6ъа реи0ащъара. Иара убас ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рпоетика иайазшьа6ъоуп ажъе-инраала юба-юба цъащъала ршара, иааиуа ахшыю7ак ур0 аюцъащъак р0агёара. Апоет ипоема=ы ихы иаирхъеит ажълар рашъа аи=каашьа айазшьа6ъагьы.

А7ыхътъаны иащщъар ауеит, Б. Шьын6ъба ипоема «Имтъаз аёыс» а=ы афольклори алитературеи рсахьаркыратъ йазшьа6ъа реи=ыбаареи, реицырхыраареи аганахь ала щахъа8шуазар, уи илакъ поема6ъа йазара дула ирылыщъщъа6ъо ируакуп.

Б. Шьын6ъба, ара щаззаа0гылаз апоема6ъа рнаюсангьы инапы и7ихит даэа ю-поемакгьы4 «Ащи анхаюи», «Адауи а3ын3еи». Ар0 аюбагьы, щзыхцъажъа6ъаз апоема6ъа реи8ш, йазара дула иеи=каау сахьаркыратъ юым0а6ъоуп. Абар0 апоема6ъа зегьы ааидкыланы щрыхъа8шуазар Б. Шьын6ъба ир=иара мацаразгьы акъымкъа, а8суа сахьаркыратъ литературазы их0ыс дууп, иара иар=иаз аюым0а ду6-

ъа 7акылагьы сахьаркыралагьы иаарылыщъщъа6ъо иреиуоуп. А8суа сахьаркыратъ литература а0оурых а=ы ар0 байа ду6ъан иаанхоит. Аурыс поет ду Пушкин ипоема-лакъ6ъа аурыс литература=ы иаа-ныркыло а0ы8 аюыза а0ы8 ааныркылоит ур0 а8суа литература=ы.

А8суа бызшъа зюыда шь0ызкааз ар0 апоема шьахъ6ъа, Баграт Шьын6ъба ир=иаратъ мюа=ы иалкаау а0ы8 ааныркылоит.

Апоет ир=иара зегьа=ы ажълар ражъар=иара, ражъартъашьа а0ы8 ду шааннакылаз шьа6ъыряъяъара дукгьы а0ахёам, уи ес6ьынгьы ир=иарамюа=ы мыругас, мюанызаюс иман.

ха0ала иара уи аз7аара дазаа0гыланы кырынтъ далацъажъа-хьан (иащгъалащаршъап иажъа6ъа4 «ийам, ийам шущъо 5ьара ахы аакылнарщъщъоит»9. Аха абар0 апоема6ъа ра87ара=ы апоет ийазара даара аэеи7нахт, арайа ийоу жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа рхархъашьа даэа иаща ищараку юаёарак айынёа июеигеит ажъа азйаза ду. Арайа ар0 аю-йазарак рсахьаркыратъ лшара6ъа рщар0а-сыр0а умбо еила-соуп. Афольклори алитературеи реи=цаара аз7аара аганахь ала ар0 аюым0а6ъа э8ныщъак узрыдбалом, ишъоуп, изоуп иеи=каауп; апоет инапкым0а зда цар0а амам айазара аюаёара айынёа июагоуп. Акри-тик р. :апба ишазгъеи0аз еи8ш, «Б. Шьын6ъба ахъы36ъа ирызкны иа8и7аз ажъеинраала6ъеи апоема6ъеи «абырлаш еи8ш иагъылы33а-ауеит а8суа хъы3тъы литература».80

174 175

АжълАр р+А*ыцтъ щъАм)А:ъА рАн?Ареи ры)?ААреи

АБрыскьыл

Б. Шьын6ъба ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ран7ареи ры07аареи аус аганахь алагьы илиршаз рацъоуп.

А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа ран7ара, реизгара Б. Шьын6ъба дан6ъы8шыз нахыс нап аиркит (уи хыхь-гьы 5ьара иазгъащ0ахьеит9. Апоет уи аинтерес иащагьы икит 1934 шы6ъсазы, Айъа ар7аюратъ техникум дан0аз, самсон №анба ашъйъыююцъа =арацъа еизганы м. Горки а8суа шъйъыююцъа =арацъа ирзиюыз ашъйъы данырза8-хьа ашь0ахь. Апоет :ар0 аспирантура дан0аз ажълар

рщъам0а6ъа дрыз=лымщазарц иабжьигеит, а8суаа р0оурыхи рыбза-зареи бзианы издыруаз, уи иазгъакьаз, иеицырдыруаз а7арауаю ду с. %ьанашьиа. уи ашь0ахь, Б. Шьын6ъба ищаюсыз ашъышы6ъса а-40-50-тъи ашы6ъс6ъа рзы аус иуан А8суа бызшъеи, алитературеи, а0оурыхи ринститут а=ы а7арадырра усзуюыс. Абар0 ашы6ъс6ъа рзы уи есышы6ъса дцалон ихала, ма аекспедициа6ъа дрылахъны А8сны араион6ъа рахь, афольклортъ ма0ъахъ6ъа реизгаразы. ур0 ашы6ъс6ъа ирылагёаны уи дрылсит а8суа 6ы0а6ъа зегьы. насы8ны усйан ры8сы 0ан ажъабжьщъаюцъа шьахъ6ъа, жълар рашъащъаюцъа, а=ырпын, а8хьарца, ачамгъыр азырщъоз, айыбаю шьахъ змаз ауаа.

Ганкахьала, ар0 ашы6ъс6ъа шыуадаюызгьы, Б. Шьын6ъба гъахъа-ра дула игъалаиршъоит, насы8сгьы и8хьаёоит а8суа жъабжьщъа-юцъа, ашъащъаюцъа ссир6ъеи иареи реи6ъшъара – реи=цаара. убар0 ашы6ъс6ъа ирылагёаны апоет илиршеит хъы змам ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи рашъа6ъеи хкырацъала ран7ара.

Ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа анани7оз аам0а далацъажъо Б. Шьын6ъба июуеит4 «уанёа уарлашъарла, аха 1946 шы6ъса инаркны мызла а6ы0а6ъа срылан, ианыс7он ажълар р=а8ыц щъам0а6ъа. Ис-гъалашъоит, 0агалан шыкьым0ак азы, амашьына саа6ъ7ны, снала-леит Гагра араион Бзы8 а6ы0а. Иниасит х8айа шы6ъса, а6ы0а6ъа инарылга-аарылганы инагаз сымюа снанагеит Гал араион Чхъа-р0ал а6ы0анёа. Иаща и87ъароуп щъа, амюаду снаны7ны мюахъас0а-ла с=ынасхон. зны амхы ахьыдрашъоз, даэа зны ажь ахьыр0аауаз,

а8сыжра=ы снанагон, снанагон ачара ахьыруазгьы… хъылбыэхак агъашъ аартны сахьазымдырёоз а8шъымак имёырха сын0алон…

усйантъи снапюым0а6ъа аацъырганы, абяьыц юаза6ъа еихыршъ-шъо с=анынасхалак, 5ьара бяьыц6ъак аццышъ шры6ъ8соу збоит. ус анакъха сзацъажъози сареи усйан аэщъа щаэщъатъан, ихааёа амца щан-шуа… Иаасырщъуеит даэа бяьыц6ъак, аюы цъыкъбар6ъа инрыжьыз ашъыта6ъа а6ьаад ианпыййалоит, июашьаёом, ари астол, ма аишъа щанахатъаз ианыс7аз абяьыц шакъу.»81

Ауаюы даз=лымщахартъ ийоуп апоет ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа зыйнытъ иани7оз ажъабжьщъаюцъа рйыбаюи рйазшьа6ъеи ахьаз-гъеи0о. ур0 0еи08шлеи йазшьалеи ишеи8шымыз еи8ш йыбаюлагьы гъынкыралагьы еи8шёамызт. Аёъы иащаз шиащаз иеи0еищъон ак ацым7а, ак агмырха4 егьи дын0гыла аа0гыло, дызлацъажъо ах0ыси афырхацъа рыхныйъгашьа6ъеи ахъшьара6ъа нары8шьуа, иара дшырзыйоу (акоментариа6ъа9 азгъа0о еи0еищъон4 «ур0 а0-щамадцъа ссир6ъа аёъи-аёъи ха=ыла иеи8шыз, аха йазшьалагьы цъажъашьалагьы еи8шымызт. Аёъы алагара ицъыхьан0ан, з7аа-ра6ъак наи0о, аицъажъара ахы узырхъыхъыр, нас иара иаауми-8аауан, убасгьы дацраланы и=ынеихон, апыййащъа и7аны имазшъа… егьи, дузы8шны дтъазшъа, иаразнак ихиртлон иажъа. Аёъы иищъаша дазхъыцуа, ибжьы 0аа-мааны дналагон иажъабжь, егьи аяьаца-яьацащъа ибжьы агъылацъа рйынёа инаюуан, иеи0еищъоз ах0ыс иара иха0а далахъызшъа, ибла6ъа ирбазшъа, убас агъра ухаир7он иажъа. Ахюык – «ирщъоны исащахьоу…» щъа иажъабжь ахы икуан, аи0ащъарахь иаща иадицъылон, уи акъын лассы-лассы ихы изаирхъоз «ищъеит – ищъеит».

даэаёъых, ицъыригоз ажъабжь убри айара даланахалан дамоуп, иан7о ушишь0оу гъеи0аёом, аха иш8айау7ари, усйан иажъа аи8йьара узыгъаяьуам, иан7о уцалароуп. А0аюга сымаз0гьы, ажъабжьщъацъа ирщъоз абжьамыжьрадагьы, ур0 рыбжь6ъеи рщъашьа а3ыдара6ъеи еи6ъымхози.81

Абрайа иаазгаз апоет иажъа6ъа р7акы ма0ъахъ дууп ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа 0ыз7аауа а7ара уаа рзы адагьы уи иаз=лымщау, а8хьаюцъа зегьы рзы.

Б. Шьын6ъба на8шюы-07ааюык иащасаб ала акъымкъа, иара дызлиааз, ажълар рдоущатъ культура иазгъакьоу, абзиабара дула иаз=лымщаз аёъ иеи8ш дахьазыйаз ауп ари аус а=ы а6ъ=иара бзиа6ъагьы зирщаз. Ари хым8ада, аиаша ха0а акъхоит.

176 177

Апоет и0ацъу аам0ак шааиоулак а6ьаадахь ииаигон ажъабжьщъацъеи ашъащъацъеи, иеиюымхрыда ирщъоз зегьы. Аха, 3ыдала, Б. Шьын6ъба дрыз=лымщан, еищарак аепикатъ 87ам0а6ъа4 нар0аа ирызку ашъа6ъеи ажъабжь6ъеи, а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъа; а6ьабзтъ поезиа, ахьёыртъра6ъа, алирикатъ поезиа, Абрыскьыл изку ащъам0а6ъа.

ха0ала ара иани7а6ъази, иара иа8хьа акьы8хь збахьаз жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъеи ааидкыланы 1959 шы6ъсазы и0ижьит, ашъйъы «А8суа жълар рпоезиа». усйантъи аам0азы ари ашъйъы а0ы7ра х0ыс дуун а8суа доущатъ культура а0оурых азы.

Иара убас апоет хаз3ыдала а-40-50тъи ашы6ъс6ъа рзы даара ирацъ-аны иани7еит Абрыскьыл изку ащъам0а6ъа. ур0 рызегьы фрагмент щасаблоуп ишыйоу, идуу, инагёа-аагёоу, щъам0а дук ишахъ0аку убартъ ийоуп дара.

Иара иани7а6ъази, иара иа8хьа иркьы8хьхьаз,авариант6ъеи ихы иархъаны Б. Шьын6ъба иеи6ъиршъеит, ишьа6ъиргылт, афольклортъ р=иам0а айазшьа ина6ъыршъаны, ак иара иатъым адымгалакъа, игъ-ыл0ъаау, иара ажълар рыр=иам0а ажанр иатъу айазшьала иеи=каау а87ам0а ду.

Ажъакала иащщъозар, апоет 07ааюык иащасаба ала ижълар еи0а-шьа6ъыргыланы ирызирхынщъит ра87ам0а ду Абрыскьыл.

Абас еи8ш сиужетла, композициала иеидкылоу, игъылыр0ъаау атекст Б. Шьын6ъба ра8хьаёа икьы8хьит ажурнал «Алашара №2» айны, 1957 шы6ъсазы. Аурысшъахь иеи0аганы 1961 шы6ъсазы хаз шъйъны апоет икьы8хьит «Абхазские сказания» захьёу а8суа епоси а0оурыхтъ-фырха7аратъ ашъа6ъеи знылаз ашъйъа=ы.

Аинтерес ду а7оуп Б. Шьын6ъба ишьа6ъыргыланы хазшъйъны и0ижьыз «Абрыскьыл» иаци7аз а8хьажъа. Ари а8хьажъа=ы ибзиа-ны иаа8шуеит апоет и5ьабааи иусушьа айазшьеи4 «Ашъышы6ъ-са6ъа ирызры7амырёыз жълар рфырха7а иажъабжь6ъа иахьагьы 6ы0ас уахьнеилакгьы, инеимда-аимдо, ишырщъац ирщъоит. ?абыр-гуп, ажъабжьщъацъа еи8шны ирыздыруам, иу8ылоит уи ажъабжь ибзиаёаны изгъалашъо, инароунгьы иалацъажъо, егьыр0 ирщъоит и8ы7ъ7ъа-8ы7ъ7ъа, аха Абрыскьыл иёбахъ змащац, изакъызаалак уи итъык згъалашъо, сара сыхъ0аахь ала Абжьыуаа р=ы аёъгьы дсы6-ъымшъеит…

1949-1951 шы6ъс6ъа раан шьардаюык ажъабжьщъацъа рахьтъ ианы-с7еит Абрыскьыл изку ащъам0а6ъа, икьа=угьы инеи7ыхугьы неиц7а-ны зынёа 25 вариант… ур0 ааихыряяаны, ины6ъ7аны уанрыхъа8ш-

лак, иугъаладыршъоит, анкьа зны иеибгаз, нас и8эыз, зы8эыха6ъа-гьы цырцыруа ика8соу ахьтъы гъыгъым.

Аи8шьыр0а6ъа аны8шыргьы, ибзиамзи еи0ашьа6ъыргылазар уи ахьтъы гъыгъым1 Ажъакала, иащщъарц иащ0аху, авариант6ъа ирылх-ны еизадоу атекст а87ароуп.82

Иаща инеи7ыху авариант6ъа шьа0ас иныйа7аны, егьыр0 авариант ма36ъа неидкыло, и3ыдоу епизодк нмыжьёакъа иаку атекст шьа6-ъиргылт апоет. Иаащгап уи апроцесс иазку Б. Шьын6ъба иажъа6ъа4 «убар0 (авариант еи7ых6ъа – В.А.9 шьа0ас иныйа7аны, егьыр0 ава-риант6ъа рахьтъ иаща иоригиналу, иаща «а8сы злоу» аасыдхаланы асиужет ащъаа6ъа ир0ымгакъа, 7акылеи композициалеи еи=ыбаауа, ак ахьынамёо даэакы иалахар0ъаауа, иара иамоу астиль азныжьуа, с=ынасхан, Абрыскьыл изку ажъабжь6ъа еи6ъсыршъеит, еилассеит ихар0ъаау щъам0акны».

Иаку атекст аи6ъыршъара=ы Б. Шьын6ъба иара иани7а6ъаз рнаю-сангьы ихы иаирхъеит иара иа8хьа ианыр7ахьаз атекст6ъагьы.

1962 шы6ъсазы Айъеи москвеи ра8хьаёа акъны и0ы7ит нар0аа ре-пос «нар0 сасрыйъеи 99-юык иара иашьцъеи». Ари культуратъ х0ыс дуун а8суаа ры8с0азаара=ы. уи атекст р5ьабаа ду ад7аны еи6ъдыр-шъеит а8суа 7арауаа к. Шьайрыли, Шь. Инал-и8еи, Б. Шьын6ъбеи. Абри ашъйъы ан0ы7 ашь0ахь 1963 шы6ъсазы, эаюра0агалан Айъа имюа8ган нар0аа репос аз7аара6ъа ирызкны зегьеидгылоутъи а07а-арадырратъ конференциа. Ари аконференциа а8шьгареи амюа8га-реи р=ы а8хьа игыла6ъаз дыруаёъкын Б. Шьын6ъба. уи моу, абри аконференциа Айъа амюа8гара инициаторс иамаз иара иакъын.

Абри а07аарадырратъ конференциа ашь0ахь а8суа жълар репос иаща иаз=лымщахеит аепос6ъа 0ыз7аауа а7арауаа рацъаюны. уи на-хысоуп а8суаа нар0аа ирызку репос егьыр0 кавказ и6ъынхо ажъ-лар6ъа репос6ъа рыгъ0аны иара иатъыз а0ы8 анааннакылагьы.

хыхь зыёбахъ щщъаз Б. Шьын6ъба иани7аз, иикьы8хьыз а8суа жълар ражъар=иара (рашъа6ъа, рщъам0а6ъа9 иеиуоу а87ам0а6ъа хъы змам культуратъ байа6ъоуп щажълар рдоущатъ 8с0азаара=ы. ур0 зе-гьы рыхъ щаракны иршьахьеит а07ааюцъагьы, а8суаа р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа ирыз=лымщауи абзиаюцъеи зегьы.

хаз 3ыдала иазаа0гылатъуп, зыхъшьара щаракны ишьатъу Б. Шьын6ъба иан7ам0а6ъа ажълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа еидызкылоз, 1990 шы6ъсазы и0ы7ыз ашъйъы «Ахьыр7ъа7ъа» (Айъа. Ашъйъ0ы-жьыр0а «Алашара». 1990 ш.9.

178 179

Ари аизга=ы иеизакуп Б. Шьын6ъба кыр шы6ъса иеизигоз, ха0а-ла акьы8хь иани7ахьази акьы8хь зымбацзи ажълар р=а8ыцтъ щъа-м0а6ъа, ашъа6ъа. ур0 зегьы аклассификациа рзиуит; жанр-жанрла иеихишеит, апоезиа хазы, апроза (ащъам0а6ъа9 хазы; арайа ианыле-ит ажъытъ щъам0а6ъа инарываргыланы а=атъ щъам0а6ъагьы. Ашъ-йъы иацуп 07аарадыррала июу а8хьажъа, аизга ан7ъам0а=ы иануп инеи7ыху азгъа0а6ъа. Ашъйъы ианылаз ащъам0а6ъа ра8хьаёа акъны икьы8хьуп, ур0 зегьы иара иани7а6ъаз роуп. А6ьабзтъи абзазаратъи поезиа нар0ааи Абрыскьыли, алакъ6ъеи, алегенда6ъеи, ажъа8йа-6ъеи инарываргыланы ашъйъы ианылеит а07аарадырратъ хы7хы-р0ак ащасабала изызхьа8штъу, адоущатъи аетнографиатъи бзазара айнытъ иаагоу а87ам0а6ъа4 аныщъагатъ6ъа ирызку аматериал6ъа, анаплых6ъа рыйа7ашьа, анапйазара6ъа ртъы зщъо ащъам0а6ъа, иара убас 3ыдала иазгъа0атъу – а8суа къашара6ъа ирызку ащъам0а6ъа. ур0 зыйнытъ иан7оу ха0ала уи иазйазаз ауаа хатъра6ъа, зуаюреи, здырреи, з8ышъеи 0ибагоз ауаа ракъын. Ар0 зегьы иахьагьы а07аа-радырратъ интерес адагьы апрактикатъ интересгьы рымоуп, имюа6-ъ7агоуп а8суа къашара6ъа иц6ьаны рышьа6ъыргылара зэазызшъо ахореографцъа – айазацъа рзы.

Абра имыцхъхарым щазаа0гылар иеицырдыруа а8суа 7арауаю, афольклор07ааюы Шь. салайаиа иажъа6ъа4 «Ашъйъыююы, а7арауаю Б. Шьын6ъба ижълар рщъам0а6ъа иргъыла7ъаху ахазынара а8хьаёа ишинырыз, ишидикылаз, шъйъыла-быяьшъыла юрала-8хьарала акъ-ёам, ишинырызгьы 8сабарала, цъаныррала, шьала-далоуп. уи идо-ущатъ 8хьанеию ду дырмит Гълиа иеи8ш иха0агьы ар0 ащъам0а6ъа дрылиааит, дрылааёоуп, уи иара ихатъы 8сабароуп, ихатъы доущатъ дунеиуп. уи иаанагом, щъарада апоет и8сабара ина0аз мацара=ы да-ангылт, жълар ражъа-рашъа иа7оу амаёа6ъа ры7хра иазкны теори-атъ зыйа7арак имоуёеит щъа. еицырдыруа усуп, ари аганахьалагьы Б. Шьын6ъба реища иазыйа7оу айазацъа дшыруаёъкугьы» .83

даэак ала иащщъозар, арайа насы8ла еи6ъшъеит апоет хыл7шь0ра-ла дызлиааз, дзааёаз а0агылазаашьа ина0аз айыбаю зюыдеи, а7ара-дырра зыйа7ареи. ур0 ирыцуп дара ирзырхаз, и7аулаёаз апоет иб-зиабара.

зегь ра8хьаёа иргыланы абар0 еи6ъыща8хьаёаз айазшьа6ъа4 айыбаю зюыдеи уи жълар ражъа – рашъахь имаз абзиабареи, а07аарадырратъ зыйа7ара бзиеи, ирыбзоуроуп апоет, а7арауаю ир=иаратъ еихьёара шьахъ6ъагьы.

Ахы?хыр)А:ъА

1. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга х-томкны. III-атом, Айъа. 1979 ш. ад.510.2. Иара уа. Ад. 510-541.3. В.л. Цвинариа. творчество Б. В. Шинкуба. тбилиси. 1970.4. Б. Шьын6ъба. хыхь иарбоу ишъйъы. Ад.483.5. Иара уа. Ад. 484.6. Б. Шьын6ъба. Ажъеинраала6ъеи апоема6ъеи. хъ. Бяажъба.

А8хьажъа. Айъа, 1956 ш. 7. В. ?нариа. «Амила0тъ поет ду» Агазе0 «А8сны йа8шь». 1987,

маи14.8. Б. Шьын6ъба. хыхь иарбоу аизга. I-атом. Ад. 23.9. В. ?нариа. хыхь иарбоу иусум0а. Ад. 37-44.10. Иара уа.11. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга III-томкны.I-том. Айъа 1978.

Ад. 25.12. Иара уа. Ад.25.13. иара уа. Ад. 35.14. Иара уа. Ад. 34.15. Б. Шьн6ъба. Июым0а6ъа реизга.V-атом. Айъа. 2003. Ад. 306–

313.16. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга 8шь-томкны. I-Айъа 1987. Ад.

14617. с. зыхъба. Баграт Шьын6ъба и8с0азаареи ир=иам0еи. Айъа.

2009. Ад. 125.18. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга х-томкны. Айъа. 1979, III-

атом. Ад. 511.19.Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга. V-атом.Айъа. 2003. Ад. 511.20. М. Ласуриа. Творчество И. А. Когониа и развитие этических жанров

абхазской советской поэзии. Сухуми. 1979. Стр. 116.21. Иара уа. Ад.11622. А8суа жълар р=а8ыцтъ щъам0а6ъа. 12-томкны. VII-атом. Иеи6ъ-

лыршъеит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи люит. Ц. Габниа8ща. Айъа. 2002ш. Ад.107-112.

23. с. зыхъба. Иарбоу аусум0а. Ад.125.24. Краткая литературная энциклопедия. Москва, 1967, т.-IV. Стр. 90.

180 181

25. Большой словарь иностранных слов. Москва. 2002. Стр. 78, 346.26. Аюёба у.Ш. А5ьын5ьал д.с. Алитература атеориа ашьа0а6ъа.

Айъа. 2008 ш. Ад. 148–169. 27. Б. Шьын6ъба. Ажъа. Ажъеинраала6ъеи аи0ага6ъеи. Айъа, 1975.28. иара уа. Ад.113-116.29. А8суа жълар рпоезиа. еи6ъиршъеит, азгъа0а6ъа июит Б.

Шьын6ъба. Айъа, 1959 ш. Ад. 207–213.30. Иара уа. Ад. 201.31. Ахра иа=ахаз. Иан7оуп 1970 шы6ъсазы кътол а6ы0ан. уарлам

:ъ0арба ищъам0оуп. Иуаюра=ы дыйан. А8суа07ааратъ институт афо-нотека. Автор иан7ам0а.

32. Б. Шьын6ъба июым0а6ъа реизга 8шь-томкны. II-атом. Айъа, 1988. ад. 278.

33. В. ?нариа. хыхь иарбоу ашъйъы. Ад. 82.34. Б. Шьын6ъба. Иалкаау июым0а6ъа ю-томкны. I-атом. Айъа.

1967. Ад. 28-29.35. м. лашъриа. «Ахра ашъа». Аж. «Алашара», №6, 1965. Ад. 84-

94.36. А. Гогъуа. «Апоет идгьыл къаза а0оурых». Аж. «Алашара», 31,

1967. Ад. 71-76.37. Иара уа. Ад.76. 38. Ш. салайаиа. Б. Шьын6ъбеи а8суа фольклори. Агаз. «А8сны

йа8шь», 1992, маи 15, №86.39. к. ковач. 101 абхазская песня. Сухми, 1929.40. А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а6ъа – Ахрестоматиа. еи6ъир-

шъеит, а8хьажъеи, аилкааратъ статиа6ъеи, азгъа0а6ъеи июит, афило-логиатъ 07аарадырра6ъа рдоктор, академик Ш.хь. салайаиа. Айъа, 2009 (аюбатъи а0ыжьра9. Ад. 470.

41. А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ щъам0а6ъа. Иани7еит, акьы8хь иазирхиеит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи июит с. зыхъба. Айъа. 1978 ш. Ад.188.

42. Иара уа. Ад.189.43. Иара уа. Ад.192.44. А8суа жълар рпоезиа. еи6ъиршъеит, а8хьажъеи азгъа0ара6ъеи

июит Б. Шьын6ъба. Айъа. 159. Ад. 159-160.46. Б. Шьын6ъба июым0а6ъа реизга 8шь-томкны. II- атом. Айъа,

1988. Ад. 170.

46. Иара уа. Ад. 272.47. Иара уа. Ад. 272.48. Б. Шьын6ъба. Ахьыр7ъа7ъа. Айъа. 1990. Ад.54.49. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга 8шь-томкны… Ад. 269.50. Иара уа. Ад. 270.51. Иара уа. Ад.202.52. О.В. маан. Апсуара в социальных отношениях абхазов (XVIII–

первая половина XIX века). Сухум. 2012 г. Стр. 8-9.53. Б. Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга…II атом, Айъа. 1988. Ад. 20154. Б. Шьын6ъба июым0а6ъа реизга. V-атом. Айъа, 2007. Ад. 306.55. Иара уа. Ад. 307.56. Иара уа. Ад. 307.57. А8суа жълар рпоезиа. еи6ъдыршъеит, азгъа0а6ъа рюит д. Гъли-

еи хъ. Бяажъбеи. Айъа. 1972.58. Иара уа. Шъахъа8ш №55.59. А8суа жълар ражъабжь6ъа рашъа6ъа. еи6ъдыршъеит А. Анш-

ба, с. зыхъба, Шь. салайаиа. Айъа, 1970.60. А8суа жълар р0оурыхтъ-фырха7аратъ щъам0а6ъа. Иеи6ъиршъе-

ит, иани7еит, азгъа0а6ъа июит с. зыхъба. Айъа, 1978.61. А8суаа рщъам0а6ъа. еи6ъиршъеит з. %ьапуа. Айъа. 2000 ш.62. Ш. Салакая. Избранные труды в трех томах Т.I, Сухум. 2008. Стр.

116-121.63.Б. Шьын6ъба. «Ахьыр7ъа7ъа». Ш. салайаиа. Аредактор. Айъа.

1990 ш. Ад. 2.64. Иара уа. Ад.78.65. А. Аншба. Абхазский фольклор и деиствительность. Тбилиси. 1982.

Стр.205-206.66. Баалоу8ща Шьамсиа. Аг. «А8сны», маи 10, №44-45. Очамчыра

араион %ьгьарда а6ы0а 1941 ш. иани7еит е. Аёынба. Акьы8хь =ыц иазирхиеит р. Гъажъба.

67. В.А. къаяъаниа. А8суаа р=а8ыцтъ поезиа аи=артъышьа. Айъа. 2010 ш. Ад. 156.

68. В.А. къаяъаниа Иара уа. Ад. 159–160.69. Баграт Шьын6ъба иалкаау июым0а6ъа ю-томкны. Ажъеинраа-

ла6ъеи апоема6ъеи. Актъи атом. А8хьажъа. Ашы6ъс6ъа рышь0а. Айъа, 1967 ш. Ад. 13-14.

70. А8суа жълар р=а8ыцтъ р=иам0а. 12 томкны. I-атом. Атом еи-

182 183

6ъиршъеит, акьы8хь иазирхиеит, а8хьажъеи азгъа0а6ъеи июит афи-лологиатъ 07аарадырра6ъа ркандидат В. А. къаяъаниа. Айъа, А8щъ-ыншъйъ0ыжьыр0а. 2008 ш. Ад.377.

71. Баграт Шьын6ъба. хыхь иарбоу атом. Ад, 37.72. Иара уа. Ад.38.73. Иара уа. Ад. 39.74. Баграт Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга 8шь-томкны. I-атом.

Айъа. Ашъйъ0ыжьыр0а «Алашара». 1987. Ад. 472-472.75. Иара уа. Ад.486.76. А8суа жълар рпоезиа. еи6ъиршъеит а8хьажъеи, акомментари-

а6ъеи, азгъа0а6ъеи – Б. Шьын6ъба. Айъа. 1959. Ад.282.77. Баграт Шьын6ъба. Иалкаау июым0а6ъа ю-томкны. I-атом.

А8хьажъа4 Ашы6ъс6ъа рышь0а. Айъа – 1967 ш. Ад. 30-31.78. Иара уа.79. Баграт Шьын6ъба. Июым0а6ъа реизга. *шь-томкны. Актъи

атом. Айъа. Ашъйъ0ыжьыр0а «Алашара», 1987. Ад.497. Шь0арнахыс щазлацъажъо ахъы36ъа ирызку апоема6ъа рцы87ъаха6ъа ахьынтъаа-гахо абри ашъйъы айнытъ акъхоит. Адайьа6ъа4 497-535.

80. р. :апба. А8садгьыл 8сыс иахоу. Акритикатъ статиа6ъа. Ар=иаратъ ха=сахьа6ъа. А8щъын0шъйъ0ыжьыр0а. Айъа. 1911ш. Ад. 7.

81. Баграт Шьын6ъба. Ахьыр7ъа7ъа. А8хьажъа ацымхърас. Айъа. Ашъйъ0ыжьыр0а «Алашара». 1990. Ад.3.

82. Баграт Шьын6ъба. Иара уа. Ад. 271-272.83. Ш. салайаиа. Баграт Шьын6ъбеи а8суа фольклори. Агаз. «А8с-

ны йа8шь». 1992 ш., 15 маи.

Ах:ъА

А8хьажъаI Алирика……………………………II Абаллада6ъа……………………..III Аепос………………………………1. Ахра иа=ахаз………………………………………………2. Ахра ашъа………………………………………………….3. *шька=-и8а манча ха7еи Баалоу8ща мадинеи (ажълар рашъеи

апоет ир=иам0еи9………………………………………………………………...

IV Ахъы36ъа ирызку апоезиа.1. Ажъеинраала6ъа………………………………………2. Алакъ поема6ъа………………………………………3. А8суа жълар рщъам0а6ъа ран7ареи ры07аареи.Абрыскьыл.

184 185

ВлАдИмИр БАБАхь-И*А АГрБА

Б. Шьын:ъБА ипоезиеи АжълАр р+А*ыцтъ щъАм)А:ъеи

ВлАдИмИр БАБАхОВИЧ АГрБА

Поэзия б. Шинкуба и устное народное творчество

Аредактор е. АжьибаАкорректор р. Арс0аа8щаАкьы8хьюы Шь. %ьапуа8ща

Аформат 60х90 1/16. Ийа7ъ. акьы8хь бяь. 11,5.

Атираж 500. А8йа87а № 33.

А8сны ащъын06арра

«Акьы8хь юны»

Айъа, ешба имюа, 168.