АԤСНЫТӘИ АҲӘЫНҬҚАРРАТӘ УНИВЕРСИТЕТНАРҬДЫРРЕИ АДӘЫНТӘИ

АФОЛЬКЛОРҬҴААРЕИ РЦЕНТР

АФОЛЬКЛОРТӘ КУЛЬТУРА АДУНЕИ

Асериа аҭакзыԥхықәу аредактор

З. Џь. Џьапуа

Асериа аԥҵоуп 2011 шықәсазы

АԤСУАА РФОЛЬКЛОР ҬЫРҚӘТӘЫЛАТӘИ

АНҴАМҬАҚӘА

З. ЏЬ. ЏЬАПУА ИРЕДАКЦИАЛА

I

аҭыжьымҭа

Н А Р Ҭ А А

АҟәаНААР2014

ББК 82. 3 (5Абх) Џь 56

ЕиқәдыршәеитЗ. Џь. Џьапуа, А. П. Какоба, Н. С. Барцыц

Атекстқәа аҭыжьра иаздырхиеитЗ. Џь. Џьапуеи Н. С. Барцыци

Аԥхьажәеи азгәаҭақәеи иҩитЗ. Џь. Џьапуа

Афотосахьақәа ирхиеитА. П. Какоба

Аграфикатә сахьақәа ҭихитБ. Р. Џьапуа

Аҭыжьра азырхиара далахәын С. О. Ҳаџьым

АԤСУАА РФОЛЬКЛОР ҬЫРҚӘТӘЫЛАТӘИ АНҴАМҬАҚӘАЗ. Џь. Џьапуа иредакциала. I аҭыжьымҭа: Нарҭаа. Аҟәа:

НААР, 2014. 304 д.

Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр еиҿна­кааз «Аԥсуаа рфольклор ҭырқәтәылатәи ан ҵам ҭақәа» ак­тәи аҭыжьымҭа еиднакылоит мшын­нырцә инхо аԥсуаа рнарҭтә ҳәамҭақәа. Арҭ анҵамҭақәа ибзиан ирныԥшуеит XIX ашәышықәсазы иахгаз аԥс уаа рхылҵшьҭрақәа нарҭаа рҳәам­ҭақәа шырдыруа, иа хьанӡагьы ишааргаз. Ашәҟәы аатуеит ААР академик Зураб Џьапуа истатиа неиҵых «Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҿаԥыцтә дырра» ала (Октаи Чкотуа аҭырқәшәахь еиҭа­гамҭа ацны).

Аизга рзырхоуп Амшын еиқәа еиҩ нашаз аԥсуаа ажәытәӡатәи ркультура иазҿлымҳау зегьы.

© НААР, 2014

5

З. Џь. Џьапуа

ҬЫРҚӘТӘЫЛА ИНХО АԤСУАА РҾАԤЫЦТӘ ДЫРРА

1Аԥсуаа – Кавказ иашьагәыҭу аетносқәа иреиуоуп.

Жәытәнатә аахыс, ашәышықәсақәа ирылган иаарго рха­ҭара иабзоураны, кавказтәи аци вилизациатә акзаараҿы дара рлагала мҩашьо иҟоуп. Аԥсуаа рыԥсадгьыл шьҭоуп Аахыҵ­Кавказ аҩада­мраҭашәаран, Кавказ ду аҳаракыреи Колхьидатәи алаҟәыреи ирыҵаркуа 8,7 нызқь метр­ԥшьыркца иҟоу, иуникалтәу адгьыл аҿы.

Урҭ хылҵшьҭрала ирзааигәоуп абазацәеи, аубыхцәеи, ачерқьесцәеи, аедыгьацәеи, аҟабар дацәеи. Аҭҵааҩцәа реиҳараҩык аԥсуа­адыгаа рхылҵшьҭра рыдырҳәалоит Азиа Маҷ аҩадахьтәи ахәҭаҿы инхоз, збызшәагьы згәыла­цәа ахаттцәа рбызшәа иатәышьҭраз ажәлашьҭрақәа – кашкааи абешлааи. Ас еиԥш иҟоу алкаа аҟаҵараан хшыҩзышьҭра рыҭан кашкааи абешлааи рхыл ҵшьҭратә хьыӡқәеи адыгааи аԥсуааи ржәытә хьыӡқәеи реиԥшзаара – кашагаа, касогаа, касагаа, аԥсилаа, абшилаа. Насгьы, аҭҵааҩцәа ишырԥхьаӡо ала, ажәытәӡа аахыс, абешлааи кашкааи назлаз, аԥсуа­адыгаа ахьынхоз ҳәа иԥхьаӡан Мраҭашәаратәи Кавкази, Азиа Маҷ иазааигәоу аҭыԥқәеи, Амшын еиқәа аҿықәи (Ардзинба, Чирикба 1991: 10).

Аԥсуа бызшәа адунеи абызшәақәа рахьтә ижәытә­ӡатәиқәоу ируакуп. Абаза бызшәагьы иар гьы нхыҵкав­казтәи абызшәатә ҭаацәара аԥсуа­адыга махәҭа иаҵанак­уеит. Аҭҵааҩцәа изла рыҩуала, аԥсуа­адыга гәыԥ иржәытә быз шәаны иҟазар ҟалон ҳера ҟалаанӡа III–II азқьы­шықәсақәа рзы ажәытәтәи Азиа Маҷ иатәышьҭ раз ауаа злацәажәоз, иԥсхьоу ахатт бызшәа (Чирикба 2012а: 23).

6

700 нызқь раҟара зхыԥхьаӡара наӡо аԥсуаа нхоит Аԥсны Аҳәынҭқарраҿы еиԥш, уи анҭыҵгьы: Урыстәыла тәи Афедерациеи, ԥасатәи Асовет Еидгыла аҳәынҭқаррақәеи, Мраҭашәаратәи Европеи, Еиду Америкатәи Аштатқәеи, еиҳаракгьы Ҭырқәтәылатәи Ареспубликеи, Аҷареи, Ааи­гәатәи Амрагылара аҳәынҭқаррақәеи рҿы. Аԥсуаа, нхарҭа ҭыԥла абасҟак ихараны ишеидыгоугьы, ишаны адунеи ишалаԥсоугьы, зегьакоуп, аԥсшәа (ма аԥсуа­абаза бызшәа) аԥсы ахьҭоу аҭыԥқәа рҿы атрадициатә фольклортә куль­турагьы макьаназы еиқәханы иҟоуп, уимоу аҽарҿыцуеит, иҿиоит уҳәар ҟалоит.

Ҭырқәтәылеи, Ааигәатәи Мрагылареи, Мраҭа шәаратәи Европеи ирыҵаркуа аҳәынҭқа ррақәа рахь аԥсуаа нанагеит (егьырҭ кавказтәи ашьхарыуааи дареи еицны) еиуеиԥшым аҭоурыхтә хҭысқәа рышьҭахь, еиҳаракгьы аҳратәра аамҭа­зы аурыс­кавказтә еибашьра иахҟьаны. Убри аҟынтә иа­хьазы аԥсуаа реиҳараҩык рҭоурыхтә ԥсад гьыл иаҟәыгоуп. Ҭырқәтәыла мацара инхо аԥсуаа рхыԥхьаӡара наӡоит, хыҵхырҭақәак рыла – 200 нызқьҩык, даҽа хыҵхырҭақәак рыла – 500 нызқьҩык рҿынӡа. Уахь ишҳәыԥкыз иагеит 1864 шықәсанӡа Аԥсны инхоз аԥсуаа ретнографиатә гәыԥқәа 13 рахьтә ашьхара иаԥныз – далаа, ҵабалаа, ԥсҳәаа, аибгаа, аҳҷыԥсаа, Аԥсны агәы ианыз – абжьаҟәаа, гәмаа, аҟәаа, асаӡқәа – ахал ҵы саа, цәџьаа. Османтәи аимпериахь иахы­ган, иара убас хыԥхьаӡара рацәала бзыԥааи аб жьы уааи.

Аԥсуаа жәытәнатә аахыс идырҿиаз рфольклор аҭ­ҵаара иахьанӡагьы шьаҭас иамоу еиҳараӡак XIX ашәы­шықәса аҩбатәи азбжа иааркны Аԥсны аҩныҵҟа иан­ҵоу аматериалқәа роуп. Арахь уи аамҭазы 50 процент иреиҳаны аԥсуа фольклортә традициа здыруаз, ины­ҟәызгоз ауаа адепортациа рызун, ихырҵәан. Шалуа Инал­иԥа ииашан ишазгәеиҭо еиԥш, «XIX ашәышықәса аҩбатәи азбжазы аԥсуаа рыбжаҩык Ҭырқәтәылаҟа рах­гара аԥсуа фольклор ацәыӡ дуӡӡа анаҭеит. Амҳаџьы рра захь ӡыз ари ахырҵәара иацын аԥсуа жәлар рматериалтәи рдоуҳатәи культура арҿиамҭақәа рацәаны рыԥхасҭахара, рҭахара. <…> Убри аамҭазы, жәаҳәарада, дара (аԥсуаа.

7

– З.Џь.) ирыцны, ҳаԥсадгьыл иалҵны ицеит жәлар рпо­езиа арҿиамҭа хазынақәа рацәаны» (Инал­ипа 1977: 132–133). «Аԥсны разҟыдахеит, иҭарцәын иара агәҭатәи аетнографиатә хәҭаҿгьы. <…> Ашәыр­ҵлақәа зхаанхаз, ибнарахаз ашҭақәа рымацара иаанхеит, ԥсыуак ихабар убом, ԥсыуа шьҭыбжьык уаҳауам» – ҳәа иҩуан Нико Марр (Марр 1938: 177).

Иуҳәар ҟалоит, аԥсуаа рхырҵәареи аԥсуа фольклор аматериалқәа ранҵара аус ахацыркреи аамҭала еиқә шәеит ҳәа. «Иара зыԥсадгьылаҿ инхаз жәлар рашәаҳәаҩцәеи ра­жәабжьҳәаҩцәеи ргәалашәараҿ иҟаз рахьтәгьы ирацәа ны ианаамҭаз ианҵамхеит, рыԥсҭазаара ианалҵуаз ирыц­ԥсит имаҷымкәа аҿаԥыцтә рҿиамҭақәа» (Инал­ипа 1977: 133). Османтәи аим периа ҿы аԥсуа традициатә культу­реи афольклори рматериалқәа ранҵара акраамҭа уаҩ даҿӡамызт. Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рфольклортә дырра шәы­шықәса инарзынаԥшуа зынӡа кьыс амаӡамкәан ин­ханы иҟан. Ухаҿы излааугои, убри аамҭа иалагӡаны аԥсуа фольклортә культура закә ҿыгҳарақәоу иныбжьахәаша ицаз!

Зыԥсадгьыл иахыргаз аԥсуааи урҭ рашьцәеи (абаза­цәеи, аубыхцәеи, адыгааи) рхырҵәара аҭоурых атәы зҳәо аҭҵаамҭақәа рахьтә ихадарақәоу иреиуоуп: Дзидзария 1982; Анча бадзе 1976: 84–90; Инал­ипа 1971: 257–310; 1990; 1992; 1995; Лакоба 1990: 26–44; Ачугба 2010: 94–152; Аргәын 2011; Аргун 2012; Чирикба 2012б; Гожба 2010а; 2010б; 2010в; Джигетский сборник 2012; Бигуаа 2011: 181–304; Тхайцухов 1992: 54–79; 2003; Кумахов 2006; Во­рошилов 2006; Хафизова 2010; Кумыков 1994; Кушхабиев 1993; 1997; 2007.

Аԥсуаа рбызшәеи рмилаҭтә традициақәеи атәым дгьыл аҿы реиқәырхара алзыршаз аҭа гы ла заашьақәа иреи уоуп урҭ реиҳараҩык рыԥсад гьыл аҿы рынхашьа иашьашәа­лан, етникатә гәыԥла рҽеидкылара, Аԥсны да ра злыҵыз аԥса бара еиԥшныршьалаз аҭыԥқәа рҿы ртәара.

8

2Аԥсуа­адыга диаспора рбызшәақәеи, ртрадициатә

куль туреи, рфольклори рыҭҵаараҿы имаҷымкәа алагала ҟарҵахьеит европатәи аныҟәаҩцәа, аҵарауаа. Урҭ, хым­ԥада, еиҳа алшарақәа рыман, зымҩа кыз, усҟантәи Асовет ҳәынҭқарра аихатәы ԥарда иннакылоз аҭҵааҩцәа раасҭа.

Убас, Ҭырқәтәылаҟа иахыргаз аубыхцәа рҿы 1898 шықә сазы днеит Даниа атәылауаҩ А. Бенедикстен, еиуеиԥшым анҵамҭақәагьы ҟаиҵеит. Аубых бызшәа аҵа разы Ҭырқәтәылаҟа ицахьан аҵарауаа Адольф Дир­ри (1913 шықәсазы) Иулиус фон Месароши (1930­тәи ашықәс қәа рылагамҭазы). Урҭ имҩаԥыргоз аҭҵаарақәа раан ианырҵеит аубых фольклор атекстқәа гьы: алакә­қәеи, ажәаԥ ҟақәеи, ажәаҳәахьақәеи (шәрыхә.: Dirr 1927, 1928; Meszaros 1934).

Зыԥсадгьыл иахыргаз аԥсуа­адыгаа рбыз шәа қәеи рфольклори рҵараҿы даҽакы иалаҩа шьом адунеи зыхьӡ еицадыруа афранцыз ҵа рауаҩ, аиҿырԥшратә мифоло­гиеи, аепоси, индоев ропатәи ацивилизациеи, адинқәеи, кав казтәи абызшәақәеи рыҭҵааҩы Жорж Диумезил илагала. Иара аубых бызшәа дазҿлымҳахеит 1920­тәи ашықәсқәа рзы, Сҭампылтәи ауниверситет данапро­фессорыз аамҭазы. 1931 шықәса инаркны иҭижьит кав­казтәи абызшәақәа рграммати катә еилазаашьақәа ирыз­кыз аусумҭақәа жәпа кы. 1955–1971 шықәсқәа рзы Жорж Диумезил Ҭырқә тәылан акырынтә адәынтәи аҭҵаа­рақәа мҩаԥигеит аԥсуааи, аубыхцәеи, адыгааи рҿы. 1960 шықәсазы иаԥиҵеит «Кавказтәи атрадициақәеи абыз­шәақәеи рзы Анатолиатәи адокументқәа» зыхьӡиҵаз асе­риа ҿыц. Ари асериаҿы иҭыҵыз аусумҭақәа иргәылоуп аҵарауаҩ ифонетикатә нҵамҭақәеи урҭ ирыцу абызшәатә ҭҵаарақәеи. Уи лассы­ласс дзыҿцәажәоз аинформантцәа рҿынтә даликаауеит иареи Ҳанс Фогти рыбзоу рала еи­цырдыруа иҟалаз, ибызшәа шидыр уаз зынарцәымҩа иқәлаз аҵыхәтәантәи аубых Ҭеифиқь Есенч (1904–1992). Иара, иан даԥсыуан азы, аубых бызшәеиԥш, аԥсшәагьы бзиаӡаны идыруан. Уи иҿынтә Жорж Диумезил ианиҵеит

9

аԥсуа фольклор атекстқәа 11 (Dumezil 1967). Аҵарауаҩ илингвистикатә ҭҵаарақәа ирылагӡаны иани ҵон, ҭҵаа­радыррала ииашаны, акомментариқәа рыц ҵа ны иҭижь­уан аԥсуа­адыгаа рфольклортә матер иалқәа (шәрыхә.: Dumezil, Namitok 1955: 1–47; 1956: 439–459; Dumezil 1957; 1959; 1960a; 1960b; 1962; 1965; 1967; Зыхәба 1972: 57–74; Гәажә ба 1986б; 1987; Убыхский фольклор 2001).

Жорж Диумезил аубых бызшәа аҵара иадиԥхьалеит еи­цырдыруа анорвег кавказдырҩы Ҳанс Фогти иара иҵаҩы, афранцыз ҵарауаҩ Жорж Шарашиӡеи (Charachidze 1965; 1989). Ҳанс Фогт, акыршықәсатәи иҭҵаарақәа ирыбзоу­раны, еиқәиршәеит аубых бызшәа ажәар, афонологиатә ҭҵаарақәеи атекстқәеи ацҵаны (Vogt 1963). Ари аусумҭа акрызҵазкуа лагалахеит аԥсуа­адыга бызшәадырраҿы. Ажәар иацу афольклортә текстқәа хәы змам материалқәоуп аубых бызшәеи афольклори рыҭҵааразы

Адолф Дирри, Иулиус Месароши, Жорж Диумезили, Ҳанс Фогти уҳәа, европатәи кавказ ҭҵааҩцәа рышьҭа

Чрыгба Виачеслав ажәабжьҳәаҩ лыҿцәажәараан (Ҭырқәтәыла, Амчқьеҩ ақыҭа)

10

дхы ланы, Ҭырқәтәылан инхо аԥсуа­адыгаа рбыз шәа қәеи, рфольклори, ртрадициатә культуреи рзы акыр аҭҵаарақәа мҩаԥигахьеит алингвист Виачеслав Чрыгба. 1991 шықәса раахыс (усҟан Леидентәи ауниверситет аҿы аус зуаз) акыршықәсатәи иекспедициатә ԥшаа рақәа ирыбзоура­ны, аԥсуа­адыга диаспора реиланха шьеи, ретнографиатә гәыԥқәеи, рбызшәақәеи рдиалектқәеи рзы здаҟам аусум­ҭақәа иҩит, хыԥхьаӡара рацәала афольклортә бжьын ­ҵамҭақәа ҟаиҵеит аԥсуааи, аубыхцәеи, абазацәеи рҿы (шәрыхә.: Чирикба 1994; 1995; 2012а; 2012б; Chirikba 1996a; 1996b; шәрыхә., иара убас ари ашәҟәы иану иара иан ҵам ҭақәа: № 8, 9, 11, 13).

Ҭырқәтәылатәи ашьхарыуаа рыҭҵаараҿы иалкаау аҭыԥ ааннакылоит адиаспораа рхаҭақәа рхаҭарнакцәа ру­сура. Избан акәзар урҭ ари аус азы зегь реиҳа рҭагылазаашьа маншәалоуп: рыжәлар ҩныҵҟала ирдыруеит, иахьеи­уа­хеи ирбоит, ираҳауеит. Аха, ирыцҳарахаз, уи аус зҽазызкыз зынӡа имаҷыҩхеит, иаҳҳәап, афольклорҭҵаара мацара занааҭс ишьҭызхыз иахьанӡагьы аӡәгьы дыҟам.

Сгәанала, ара аханатә иӡбахә ҳәатәуп раԥ хьатәи аԥсуа профессор Мысҭафа Быҭәба. Ҩҩ­университетк ирыл­гахьаз, Анкаратәи ауниверстет аҿы аус зуаз, аԥсшәеи, аҭырқәшәеи, афранцыз бызшәеи, анемец бызшәеи здыр­уаз ҵарауаҩын иара. Аа­мзы раҟара аус ауан Ҭырқәтәылан иааиртыз аԥсуа школ. Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рхатәы бызшәала аԥхьареи аҩреи рылшо аҟаҵара иҽазҵәылхны дашьҭан. 1919 шықәсазы Сҭампыл иҭижьит ҭырқәтәыла­тәи аԥсуа хәыҷқәа рзы анбан шәҟәы (“Cergues elifbe apsifsele. Vizviz: Abitp M. Ašigse 1. Istampeil, 1335–1919”)1, аха уи ахархәаразы азини аҭагылазаашьеи ҟамлеит ари аҳәынҭ қарраҿы. Ҵабыргуп, уаан ӡагьы, XIX ашәышықәса анҵәамҭазы, Шьрын Ҷкалапыуа ишьақәиргылахьан аԥсуа алфавит. 1910­тәи ашықәсқәа рзы ашаԥсыӷ енрал Рашьыҭ Ефендии, уи иԥшәмаԥҳәыс Ҳасибе Ҷан­ԥҳаи, усҟан 12 шықәса зхыҵуаз Омар Беигәааи, ажәытә османтәи агра­

1Шәахә. Мысҭафа Быҭәба ихаҭареи ианбан шәҟәи ирызку Хәыхәыт Бӷажәба истатиа (Бӷажәба 1991).

11

фика шьаҭас иҟаҵаны, ишьақәдыргылеит аԥсуа алфа­вит. Иара алоуп Омар Беигәаа адинхаҵаратә текстқәа реиҭагара дызлалагазгьы (Бигуаа 1999: 82).

1920 шықәсазы Мысҭафа Быҭәба, кавказтәи иныҟәара­қәа ирылагӡаны, Аԥсны дааит. Ара иара дрықәшәеит, Дыр мит Гәлиа, Андреи Ҷоҷуа, Семион Ашәхәаҵаа уҳәа, ус­ҟантәи аԥсуа интеллигенциа рхаҭарнакцәа аӡәыр ҩы, Аҟәа еиҿкааз Амҳаџьырқәа русқәа рзы аилак ала хәы лаҩцәа. Агазеҭ «Аԥсны» аномерқәа ирнылеит Мысҭа фа Быҭәба иԥсадгьыл аҿы иҟазаара иазкыз ас татиа қәа (Бӷажәба 1991: 196). Уи дзацәажәоз иреиҳәеит: Ҭырқәтәыла аԥсуаа рхыԥхьаӡара 200 нызқьҩык рҟынӡа ишынаӡо, урҭ зегьы аԥсшәа шырҳәо, ауниверситет иалгахьоу хәҩы­фҩык шы­ҟоу, ар ирылоу афицарцәа, аинралцәа шырацәаҩу, аҭырқә­шәа ззымдыруа аԥсуаа шыҟоу, дара издыруагьы аԥсшәа акыр еиӷьны ишырҳәо. Иазгәеиҭеит аԥсуаа атәым дгьыл аҿы рыбзазашьа атәы (аԥш, аҭаҭын шаадрыхуа), зегьы амсылман дин шрымоу, Аԥснынтә иахгаз рахьтә макьана зыԥсы ҭоу шмаҷҩым, урҭ зегьы рыԥсадгьыл ахь ахынҳәра ишазгәышьуа.

Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рҭоурыхи, рмифо ло гиеи, рфоль­клори рҵараҿы алагала ӷәӷәа ҟаиҵеит аԥсуадырҩы, афольк лорҭҵааҩ, абызшәадыр ҩы, аҭоурыхҭҵааҩ, арҵа­ҩы, апоет, апублицист Омар Беигәаа. Ари аус иара иԥсҭа­заа ра зегьы азикит. Аԥсуаа ахьынхо ақыҭақәа дрылсны, хыԥхьаӡара рацәала аетнографиатә, абыз шәатә, афольк­лортә материалқәа еизигеит. Урҭ рышьаҭала ҭырқә­шәала иаԥиҵеит акымкәа­ҩҩбамкәа аусумҭақәа (ҿыгҳа­рыла иугозар, 200 кьыԥхь бӷьыц иреиҳаны) – аԥсуааи егьырҭ ашьхарыуа жәларқәеи рҭоурыхи, ретнографиеи, рфольклори, ркультуреи ирызкны: «Аԥсуаа рмифоло­гиа жәытәӡатәиума?» (Büyüka 1971), ҩҩ­томкны иҟоу «Ауаа тәыҩса рцивилизациа аира аԥхьаӡатәи аамҭа иаз­ку кавказтәи ахыҵ хырҭақәа» (Büyüka 1985, 1986) уҳәа убас егьырҭгьы. Автор арҭ иҭҵаамҭақәа рҿы иааи гоит еиуеиԥшым ажәытәтәи аԥсуаа рынцәахәқәа, нарҭаа ре­пос аперсонажцәа уҳәа рыхьӡқәа, иҽазишәоит урҭ рети­

12

мологиа аҟаҵара. Аԥсуа мифологиа ажәытә бырзентәи, нас азиамаҷтәи аҳәамҭақәеи ирҿырԥшны иҭиҵаауеит (шәрыхә.: Инал­ипа 1990: 23–32; Бигуаа 1999: 82–84; Кил­ба 2011; Папа­ԥҳа 2012, 2013; Гәажәба 1990а; 1990б; 1996а).

Омар Беигәаа иусумҭақәа рыҩныҵҟа инеи ҵыхны ахархәара рымоуп еиуеи ԥшым ажанр қәа ирыҵаркуа афольклортә матер иалқәа, зны­зынла – атекстқәа шеибгоу иааганы, даҽазын гьы – рҵакқәа еиҭаҳәаны. Нарҭаа репос асиужетқәеи амотивқәеи ирылхны, иара исахьаркыратә лаԥшҳәаала иаԥиҵон афольклортә жәеинраала қәагьы. Руслан Гәажәба излазгәеиҭо ала, Омар Беигәаа ианиҵахьан 6000 инареиҳаны афольклортә текстқәа (Гәажәба 1977: 81). Ишәҟә қәа иргәылоу аматериалқәа, насгьы ус ақьаад ианҵаны Аԥсныҟа иааиҭиуаз атекстқәа рахьтә ԥыҭк Рус­лан Гәажәбеи Сергеи Зыхәбеи иркьыԥхьхьеит (Гәажәба, Хьациа 1977: 82–83; Гәажәба 1980б: 47–48, 59–61; 1989б: 83–84; 1996а; 2008б: 108–118; 2008в: 181, 188; 2008г: 143–146; 2012в: 175–182; Зыхәба 1996б; 1997). Уи иара ихаҭагьы иҿаԥыцтә дырра даара иҭбаан.

Иазгәаҭатәу, Омар Беигәаа зкьыԥхьра да хьымӡаз има­тер иалқәеи иҭҵаамҭақәеи маҷым кәа иаанханы иҟоуп. Урҭ анапылаҩырақәа реилыргареи акьыԥхь разырхиа­реи лнапы алакуп иара иҵаҩы, ицхырааҩ, аҭҵааҩы, аиҭагаҩ, ашәҟәыҩҩы Маҳинур Папа­ԥҳа. Омар Беигәааи лареи русеицуразы шәахә. «35 шықәса Беигәаа Омар иаа­нда» захьӡу, ааигәа ажурнал «Алашара» адаҟьақәа рҿы илкьыԥхьыз (Емма Кьыл­ԥҳаи Нурбеи Ламиеи аҭыжь­ра иаздырхиаз) лҩымҭа (Папа­ԥҳа 2012, 2013). (Маҳи­нур Папа­ԥҳа Омар Беигәаа инапылаҩырақәа акыр ҳлырбеит, урҭ рҭагылазаашьазы лгәы шынамӡо, ац­хырааҩ цәа шлымам атәы ҳалҳәеит, 2004 шықәсазы Ҭыр қәтәыла афольклортә експедициа мҩаԥызгоз Шоҭа Салаҟаеи, Адгәыр Какобеи, сареи, Сҭампыл, лара лофис аҿы ҳаныҟаз.) Ихымԥадатәиу усны избоит Омар Беигәаа инапылаҩырақәа рҭыԥ рықәҵара, насгьы иусумҭақәа аԥсшәахь реиҭагара. Убас, иара иԥсы шҭаз, Маҳинур Папа­ԥҳа дицырхырааны, еиҭеигаз (иара иҳәон, лара

13

илыҩуан) иҭҵаамҭа «Аԥсуа мифологиа жәытәӡатәиума?» анапылаҩыра Аԥсуаҭҵааратә институт адиалектологиатә лабораториаҿы Емма Кьыл­ԥҳа лнапхгарала аҭыжьра азырхиара иаҿуп.

Маҳинур Папа­ԥҳа, Омар Беигәаа иҭҵаарақәа рҿы иц­храара, иҭынхаз анапылаҩырақәа аус рыдулара анаҩс­гьы, Ҭырқәтәыла аԥсуа диаспора ртрадициатә культура

Беигәаа Омар

14

аихаҳаразы, амырӡразы илыллыршо џьашьатәуп: аҭырқә­шәахь еиҭалгоит Аԥсны аҭоурыхи акультуреи ирызку аус­ум ҭақәа, алакәқәа, илҵоит аԥсуа хореографиатә культу­ра, еиҿылкаауеит ашәаҳәаратә, акәашаратә ансам бльқәа (шәахә.: Șınkuba 2000; Beygua 2000; Papapha 2001b; Warada 2007; Șamba 2008; Zuhba 2009), илыҩуеит асахьаркыратә ҩымҭақәа, аҭоурыхтә ҭҵаамҭақәа (Papapha 2001a; Пап­ба 2012), алитератураҭҵааратә статиақәа (Papapha 1998), ианылҵоит афольклортә рҿиамҭақәа. Атекстқәа анҵаны Аԥсныҟа иаалгон, Руслан Гәажәба изаалҭиуан. 1973 шықә­са инаркны Аԥсныҟа данаауаз иаалгаз аматериалқәа иреи­уоуп: ажәаԥҟақәа, ашәақәа, ажәабжьқәа, аҵәыуарақәа (алақ марқәа) (шәахә.: Гәажәба, Хьациа 1977: 83–84; Гәажә­ба 1980б: 48–49).

1975 шықәса инаркны акырынтә иԥсадгьыл ахь даахьан Ҭырқәтәыла ачемпион, хьӡи­ԥшеи змаз аспорт азҟаза, аԥсуа­адыга культуратә еилазаара анапхгаҩы Орҳан Шам­

Папа-ԥҳа Маҳинур, Џьапуа Зураб (Сҭампыл ақалақь)

15

ба. Аԥсуаа рҭоурыхтә ԥсадгьыл ахь рхьарԥшразы уи имҩа­ԥигоз аусқәа рацәан (Инал­ипа 1990: 32–33). Аԥсныҟа даацыԥхьаӡа амагнитофон иҭаҩны иааи гоз, Ҭырқәтәыла аԥсуаа ахьынхо ақыҭақәеи ақалақьқәеи рҿы ианиҵоз афольклортә, ает но г рафиатә материалқәа аԥсуаҭҵааҩцәа ири ҭон, Аԥснытәи аҳәынҭқарратә музеи архив аҿы ишьҭеиҵон. 1975 шықәсазы, 11­ҩык аԥс уаа рхыԥхьаӡара даланы данааз, иааигаз абжьынҵамҭақәа реиҳарак Кәарацәгьа (Иарџьа) ақыҭан инхоз Аӡынба (Пашә­иԥа) Шьефқьеҭ иҿынтә иҭаҩуп. Орҳан Шамба иара ихаҭагьы информантк иаҳасабала дбеиан, иидыруаз рацәан (шәахә. Зыхәба 1977). Иара ибжьынҵамҭақәа рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: нарҭаа репос, афырхаҵара­ҭоурыхтә ашәақәеи аҳәамҭақәеи уҳәа, еиуеиԥ шым афольклортә жанрқәа ирыҵаркуа арҿиам ҭақәа (шәрыхә. иара ианҵамҭақәеи иҳәамҭақәеи рахьтә Сергеи Зыхәба, Анатоли Хьациа, Руслан Гәажәба ркьыԥхьымҭақәа: Зыхәба, Хьациа 1976; Зыхәба 1996б; 1997; Гәажәба, Хьациа 1977: 84–87; Гәажәба 1980б: 40–47, 52, 53–58; 1996в; 1996г; 2008б: 118–124, 130–131, 134–135, 136–138; 2008г: 137–139; 2010: 58–59, 119–121, насгьы ари аизга иагәылоу атекстқәа: №5, 22).

Иахьазы Орҳан Шамба Аԥсныҟа иааигоз, иааиҭиуаз амагнитолентақәа рхаҭақәа, шамахамзар, еиқәымхеит. Ажәытә кассетақәа ирну ианҵамҭақәа (дара маҷымкәа иҟоуп, урҭ ирылазар ҟалоит Аԥсны еиқәымхазгьы) ациф­ратә техникахь риагара даҿуп иара иԥҳа Зеррин Шам­ԥҳа. Лара лхаҭагьы афольклортә материалқәа анылҵоит, ахореографиа дазҟазоуп, аԥсуара змырӡырц иашьҭоу ҭырқәтәылатәи аԥсуаа дреи уоуп.

Мшын­нырцә инхо ҳџьынџьуаа рфольклортә рҿиам­ҭақәа ранҵареи реиҭаҳәареи ирызҿлым ҳан ашә­ҟәыҩҩцәа Џьамал Ҳараниа, Џьенгьиз Бганба, Џьамал Абыгба, Шьинаси Ҭраԥшь. Урҭ 1970­тәи ашықәсқәа ина­дыркны Аԥсныҟа ианаауаз иааргон, ма иаарышьҭуан афольклортә текстқәа ақьаад, мамзаргьы амагнитолента ианҵаны. Иазгәаҭатәу, урҭ рфольклортә напылаҩырақәа реиҳарак алитературатә знеишьа иазааигәоуп, иа ра убас

16

рлитературатә ҩымҭақәагьы афольк лортә дырра иа­гәыл иаауеит, уи аҳәаақәа ирҭагӡоуп. Рфольклортәи рли­тературатәи рҿиамҭақәа ибзианы ирныԥшуеит ихырҵәаз аԥсуаа рҭоурых аӡыблара, рдоуҳа анарха, рыԥсадгьыл аб­зиабара.

Арҭ ашәҟәыҩҩцәа ианырҵаз, ма дара еиҭар ҳәаз афольк­лортә материалқәа рҿы иуԥылоит – нар ҭаа инадыркны ажәаԥҟақәа рҟынӡа – еиуеиԥшым ажанрқәа ирыҵаркуа арҿиамҭақәа. Урҭ ранҵамҭақәеи рҩымҭақәеи рыхәҭак еиуеи ԥшым аҭыжьымҭақәа рҿы иркьыԥхьхьеит Руслан Гәажәбеи, Сергеи Зыхәбеи, Анзор Мықәбеи: Џьамал Ҳара­

Шамба Орҳан

17

ниа (Гәажәба 1980б: 49, 51, 52–53, 62–64; 1989б: 84–91; 1996б; 1996в); Џьенгьиз Бганба (Гәажәба 1991а: 172–183; 1996в; 2010: 12–45, 48–49, 74–123, 126, 141–153, 155–163, 221–230; Гожба 2005; 2008; Зыхәба 1996а; 1997; Џьамал Абыгба (Абыгба 2002: 211–223); Шьинаси Ҭраԥшь (Гәажәба 1980б: 49–51).

Џьамал Ҳараниа 1980­тәи ашықәсқәа рзы Адаԥазар ақалақь аҿы иҭижьит Ҭырқәтәыла инхо аԥсуа поетцәа

Ҳараниа Џьамал

18

(Џьамал Ҳараниа, Ешьреф Гындиа, Филиз Бган­ԥҳа, Џьен­гьиз Бганба) ражәеинраалақәа еидызкыло ашәҟә қәа ҩҩба. Арҭ аизгақәа иргәылоуп афольклортәи асахьар­кыра тәи рҿиамҭақәа: хыԥхьаӡара рацәа ла ажәаԥҟақәа, «иаарту афольклортә ҟазшьа змоу аҳәамҭақәа» (Аҵнариа 1989: 418) – ауаҩы қьачақь Ҵҟәыҵҟәа Гәагәуа изку алаф­қәа. 2005 шықәсазы Џьамал Ҳараниа иҭижьыз ишә ҟәы «Еибаԥшаауаз» иагәылоуп ажәеинраалақәеи, аҿаԥыцтә ҳәамҭақәеи, ажәаԥҟақәеи (Ҳараниа 2005).

Афольклортә текстқәа анҵаны Аԥсныҟа иаа зышьҭқәоз иреиуоуп, иара убас: Симбери, Ардашьыни, Аифери Бга­наа (Гәажәба 2010: 45–48, 59–74, 123–126), жәлар рмузыка иазҟазоу Есаҭ Ахба (Гәажәба 1996б; 1996в; 2008б: 107, 117; 2008в: 175–176, 179–182, 184, 186; 2008г: 147; Warada 2007), Дурсун Начҟьебиа (Саӷариа) (Гәажәба 1989б: 91).

1984 шықәсазы Феҳми Агрбеи Џьа мал Ҳараниеи еиқәыршәаны иҭрыжьит аԥсуа­аҭырқәа жәар. Анаҩс 1990 шықәсазы Феҳми Агрба уи ажәар («Аԥсуа бызшәа аҭырқә бызшәа ажәар») харҭәааны еиҭаҭижьит (Агрба 1990).

1990­тәи ашықәсқәа иаадыркны афольклори аетно­графиеи рзы акыр аудио­видеонҵамҭақәа ҟарҵахьеит Сельчықә Сымсыми Зеҳра Ҵәыџь­ԥҳаи. Сельчықә Сым­сым аԥсуа фольклори атрадициатә культуреи ирызкны даара узызҿлымҳахаша асаит ааиртит (www.apsuvara.com). Уа иҭагалоуп аԥсуаа рҭоурыхи ркультуреи зныԥш­уа еиуеиԥшым ацәажәарақәа, адискурсқәа, ақьабзқәеи, ақьа бзтә ашәақәеи, акәашара қәеи, егьырҭ ашәаҳәаратәи ажәабжь еиҭаҳәаратәи рҿиам ҭа қәа.

Убас, Сақариа инхо аԥсуаа аԥсшәа дырҵареи аԥсуара рылааӡареи ишаҿыц иаҿуп Фаарықә Ажьибеи Ирфан Хәаҷааи.

Аԥсуара ахьчаразы, аӡыргаразы иҟарҵо маҷ ӡам Ҭырқә­тәылаҟа аҭаацәара иалалаз – Гәындеи Маринеи Анқәаб­ԥҳацәа, Аира Қап­ԥҳа. Гәында Анқәаб­ԥҳа аԥсуа етногра­фиеи афольклори рзы аматериал еизылгоит, аԥс уа чара иазкны адиссертациа лыҩуеит. Еиқәыршәаны иҭлыжьит аҭырқәа­аԥсуа еиҿцәажәага жәар (Ankuab 2007). Марина

19

Анқәаб­ԥҳа лакәзар, Ҭырқәтәыла аԥсуаа рхәыҷқәа жәлар рашәақәа длырҵоит, жәлар рхореографиа дазҟазоуп.

Ихатәы фольклортә нҵамҭақәа ҟаиҵоит Ҭырқәтәыла иҟоу Аԥсны ахаҭарнак Владимир Аҩӡбагьы. Уаанӡагьы уи аԥсуа диаспораа рызҵаарақәа дрызхьаԥшуан (Аҩӡба 1974).

1930­тәи ашықәсқәа рзы Аҷара инхо аԥсуаа ретногра­фиазы аусумҭа аԥиҵеит Қьаазым Ҷолоҟва (шәахә. Зыхәба 1967: 217).

Афольклори аетнографиеи ирызку аинформациа маҷымкәа ирнылоит Ҭырқәтәыла аԥсуа­ады га диаспо­ра ахаҭарнакцәа иҭрыжьуа ажурналқәа – «Нарҭ» (Ankara) «Кафкасиа» (Istanbul).

Аҳәаанырцә инхо аԥсуаа рҭоурыхтә ԥсадгьыли дареи реимадаразы иҟарҵо рацәоуп Аԥсныҟа ихынҳәыз адиа­

Бганба Џьенгьиз

20

спора ахаҭарнакцәа иреиуоу Ҭе мыр Ачыгәба, Октаи Чко­туа, Ҳаири Қәҭарба.

Аҷара инанагаз аԥсуаа рҭоурыхи, рыбзазареи, ртра­диц иатә культуреи акыр аусумҭақәа рзикхьеит (иканди­даттә диссертациагьы уахь иналаҵаны) аетнограф Ҭемыр Ачыгәба. Урҭ рахьтә шәрыхә. Аҷара инхо аԥсуаа рматериалтә культура, реиланхашьа, аҭаацәара рала­лашьа, рыжәлақәа рхылҵшьҭра, рбызшәа аҽыԥсахшьа, ретникатә ҭоурых уҳәа ирызкны хыԥхьаӡара рацәала ииҩыз аҭҵаамҭақәа: Ачугба 1978; 1985; 1987а; 1987б; 1987в; 1988а; 1988б; 1989; Ачыгәба 1986; 1990. Аҵарауаҩ ааигәа иҭыҵыз имонографиеи егьырҭ истатиақәеи рҿы дырзааҭгылоит аԥсуаа (ретнографиатә гәыԥқәа зегьы) ахыр гаанӡа рыԥсадгьыл аҿы реиланхашьеи, рҭоу рыхи, рхырҵәашьеи рызҵаарақәа (Ачугба 2010: 94–152; 2012). Аетнограф Аҷара имҩаԥигаз адәынтәи иҭҵаарақәа рҿы акыр аетнографиатәи афольклортәи материалқәа аниҵа­хьан, аха урҭ зегьы кьыԥхьны иҟам, ихаҭа излеиҳәо ала, еиқәхазгьы маҷуп.

1991 шықәсазы раԥхьаӡа акәны Аԥснытәи аҳәынҭқар­ратә университет аҿы аҵаразы мшын­нырцәынтә иааз аҿар ргәыԥ иалаз Октаи Чкотуа, Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рыԥсадгьыл ахь рхьарԥшразы имҩаԥиго хкы рацәала еи­лоу аусқәа инарԥынҵаны, аҭырқәа­аԥсуа аԥсуа­аҭырқәа жәар, аицәажәага бзиа (абызшәадырҩы Сариа Амҷ­ԥҳа дилахәны) еиқәиршәеит (Амҷ­ԥҳа, Чкотуа 2010), аԥсшәахь еиҭеигеит Ҳаири Қәҭарба ироман «Сыхдырҵәеит, сыхҵәа­раххеит» (Аҟәа, 2009), Мысҭафа Быҭәба кавказтәи иныҟәа­рақәа ирызку игәалашәарақәа (Быҭәба 2009), аҭырқәшәахь еиҭеигеит Адиле Аббас­оглы лгәалашәарақәа (Abbasoğlu 2008), Руслан Гәажәба еиқәиршәаз ашәҟәы Џьенгьиз Бган­ба ианҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи (Bganba 2013).

Ашәҟәыҩҩы, ажурналист Ҳаири Қәҭарба аҭырқә шәахь еиҭеигеит Гьаргь Амҷба иҭоурхытә ҭҵаамҭак (Amıҫba 1993), Баграт Шьынқәба ироман «Ацынҵәарах». Иара ихаҭа ҭырқәшәала иҩит асахьаркыратә рҿиамҭа неиҵых, хыхь

21

зыӡбахә сҳәаз баҩхатәрала иаԥҵоу ароман. Аамҭак азы ателеканал «Абаза» аҿы имҩаԥигон автортә дырраҭара бзиа «Аԥсадгьыл агәеисыбжь».

Зыԥсадгьыл иазыхынҳәыз Дыжын Чуреи Ҭыр қә тәыла инхо адыгааи аԥсуааи рхореогра фиа аҭҵаара лнапы ала­куп (Чуреи 2006; 2008; 2011).

Адиаспораа рхаҭарнакцәа рахьтә аӡәырҩы (Омар Беи­гәаа, Џьамал Ҳараниа, Ешьреф Гындиа, Филиз Бган­ԥҳа, Џьен гьиз Бганба, Џьамал Абыгба, Шьинаси Ҭраԥшь, Ма­ҳинур Папа­ԥҳа, Алԥ Хәынџьа, Ҳаири Қәҭарба уҳәа) ашә ҟәыҩҩцәа зыԥсадгьыл иаҟәыргаз аԥсуаа рҭоурых са­хьар кырала иаадырԥшхьеит иаԥырҵаз рлитературатә рҿиа ­м ҭа қәа рҿы (шәахә: Аҵнариа 1989; Бигуаа 1999: 77–101; 2000; 2008а; 2008б; 2011: 181–238; 2012а; Мықәба 2002).

Ҭырқәтәыла инхо егьырҭ ашьхарыуа жәлар қәа (еиҳаракгьы адыгақәа) рҭоурыхи, ретнографиеи, рфоль­клори рыҭҵааразы адиаспораа рхаҭарнакцәа иҟарҵахьоу рахьтә иалкаазар ҟалоит Агаче Муҳиттин Унали, Батыраи Едыџьи (Озбек), Оздемир Озбаии русура. Аҵарауаа Баты­раи Едыџьи (Озбек) Оздемир Озбаии нарҭаа рҳәамҭақәа ирызкны аҭҵаамҭақәа аԥырҵахьеит (Özbek 1982; Едыдж 2013; Özbay 1990; 1995).

Мшын­нырцә инхо аԥсуа­адыгаа рбызшәа қәеи, ртради­циатә культуреи, рфольклори рыҭҵаара ҿы зыԥсадгьыл аҿы инхо, аҭыԥантәи аҵарауаа, ашәҟәыҩҩцәа, егьырҭ аинтузиастцәа рлагалагьы шьҭа иара ахатә ҭоурых амоуп. Аԥхьаӡа игылоуп араҟа Гьаргь Ӡиӡариа «Амҳаџьырреи XIX ашәышықәсазтәи Аԥсны аҭоурых апробле мақәеи» захьӡу иусумҭа дуи Баграт Шьынқәба иҭоурыхтә роман «Ацынҵәарахи». Виачеслав Бигәаа ишазгәеиҭо еиԥш, «XIX ашәышықәсазтәи ажәлар рҭоурых аазырԥшуа аҩымҭақәа рахьтә урҭ иреиҳау макьана иҟаӡам, кавказҭҵаареи кав­казтәи ашьхарыуа жәларқәа рмилаҭтә литера турақәеи рҿы» (Бигәаа 1996: 165). Урҭ рнаҩсгьы, аԥсуаҭҵаареи еиуеиԥшым аҟазара хкқәеи рҿы ицәырҵит ахгара аҭоу­рыхи иахыргаз рбызшәеи, ркультуреи, рхаҭареи ирызку арҿиамҭақәа маҷымкәа.

22

Ҭырқәтәылаҟа иагаз аԥсуа­адыгаа рҿы аԥсуа ҵарауаа рахьтә аԥхьаӡа акәны днеит Симон Басариа. Аҵарауаҩ 1910, нас 1918 шықәсазы Ҭырқә тәылаҟа иныҟәарақәа раан ашьхарыуа жәларқәа рыбзазашьа ибеит. Ашьҭахь ииҩыз истатиақәа рҿы дазааҭгылоит аԥсуа­адыгаа рыҟазшьа, рхаҭара араҟагьы ишырцәымӡыз. Сҭам пыл дзыҿцәажәаз Ҭырқәтәылатәи академиа аԥсуа студентцәа иарҳәеит – рмилаҭтә хаҿра аиқәырхаразы аус шыруа, ара иахьаа­нагаз иҭырқәартәырц ишаҿу, ашколқәа рҿы ашьхарыуаа рашәақәа ддырҵаларц, ранбан шәҟәы рҩырц, рмилаҭ маҭәа еиқәдырхарц ргәы ишҭоу. Аҵарауаҩ иазгәеиҭоит, аԥсуа­адыгаа Ҭырқәтәылан еицырдыруа ахаҭарақәа (ар­уаа, аҵарауаа, анџьнырцәа инадыркны адип ломатцәа рҟынӡа) шрылиааз, «Меџьлис» захьӡыз ахеидкыла шеи­ҿыркааз, уи иалаз аделегациа ахеиқәырхаразы Парижҟа, Лондонҟа ишцаз, абас ашьа цқьа злаз ауаа ҟамлар, атәым дгьыл аҿы амилаҭтә ҟазшьа аиқәырхара шалымшоз, апрофессор Мысҭафа Быҭәба аԥсуа хәыҷқәа рзы анбан шәҟәы шиҩыз уҳәа (шәахә.: Басария 1913; 2003: 115–118).

1927 шықәсазы аԥхьатәи аԥсуа профессио налтә фи­лологцәа (усҟан академик Нико Марр иҵаҩ цәа) Арсен Аҳашбеи Виктор Кәыкәбеи, аубых бызшәеи аетногра­фиеи рҵаразы, Ҭырқәтәылаҟа ицараны иҟан, аекспеди­циа апрограммагьы еиқәыршәаны ирыман (Хашба 1972: 126–129). Нико Марр дзықәшаҳаҭхахьаз ари апрограмма хықәкыс иаман аубых бызшәа анҵара, уи афонетикатә, аморфологиатә, алексикатә ҷыдарақәа ргәаҭара, аԥсшәеи аубых бызшәеи реизыҟазаашьа ацклаԥшра, насгьы ау­быхцәеи аԥсуааи ртрадициатә культура аҭҵаара. Аха Сҭампылынӡа ацара зылшаз Виктор Кәыкәба иоуп (Ар­сен Аҳашба дыззымцаз еилкаам). Ҵабыргуп, иара уигьы ихықәкы неигӡартә еиԥш аҭагылазаашьа ирымҭеит уатәи амчрақәа. Астудент даныхынҳә ашьҭахь, 1928 шықәсазы ииҩыз аихшьалаҿы изларбоу ала, нанҳәамза 22 инаркны ԥхынҷкәынмза 10­нӡа Сҭампыл далырмыжьит, аубыхцәеи аԥсуааи ахьынхо аҭыԥқәа рахь дрышьҭаанӡа ҳәа дыԥшын.

23

Иҟалаз уиоуп, Виктор Кәыкәба Ҭырқәтәылаҟа ицара кавказаа зынӡа илаԥшықәҵан ианрымаз аамҭа иақәшәеит. Ииу лак ииԥшааз черқьески, апрофессор Мысҭафа Быҭәба дназлаз, ԥшьҩык аԥсуааи иарҳәеит: Ҭырқәтәыла асулҭан данахырҳәа ашьҭахь иааиз амчра ҿыц, асулҭан шәидгылан ҳәа, уаанӡа зҭа гылазаашьа хар амамыз ашьахыруаа уажәы ирышьклаԥшуа ишалагаз, атәымуаҩ (еиҳарак Асовет Еидгыла еиуоу) дара рахь дшынармышьҭуа. Урҭ рҟынтә еиликааит: аҭырқәа револиуциа ашьҭахь аԥс­уааи ачерқьесцәеи рахьтә изылшаз шықәҵыз, еиҳа ­ракгьы Бырзентәылаҟа (аԥсуаа 200­ҩык рҟынӡа уахь иш­цаз), иаанхаз рықәхра ишаҿу. Дзыниаз изларҳәаз ала, Ҭырқәтәылан аԥсуаа рхыԥхьаӡа ра 300 нызқьҩык рҿынӡа инаӡоит, рбыз шәа еиқәырханы иааргоит, аубыхцәагьы иахьеиланхо аҭыԥқәа рҿы рбызшәа бзианы ирдыруеит, аха иуадаҩхеит рыԥсҵәыуаратә ҵасқәа, рныҳәарақәа, рмилаҭтә маҭәа реиқәырхара. Еиликааит 1912 шықәсазы, аԥсуааи ачерқьесцәеи еидгыланы, Сҭампыл акультура­рккаратә ҵакы змаз Аԥсуа­черқьес комитет шеиҿыркааз. Акомитет хықәкыс ишамоу – алфавитқәеи арҵага шәҟә­қәеи реиқәыршәара, аетнографиатә матер иал аизга­ра, жәлар рмилаҭтә ныҳәақәа реиҿкаара, аҽырыҩрақәа рымҩаԥгара. Уи ишалшаз Сҭампыл аԥсуааи ачерқьесцәеи рхәыҷқәа рзы ашкол аартра, аха Ҭырқәтәыла амчра ҿыц анааи, урҭ зегьы шадыркыз, Акомитет ахыбра ахаҭагьы шдырхәашаз (Кукба 2007: 127–132).

1960­тәи ашықәсқәа рзы ҩынтә Ҭырқәтәылаҟа дцеит аҭаҭын акультура знапы алакыз агроном Игор Григо­лиа. Уи уа иҟазаара иалагӡаны, Омар Беигәаа дназлаз, аӡәырҩы аԥсуаа дрыниеит. Иџьашьатәу, ари ауаҩ, етно­графк, фольклористк дааидҩыло, иибаз­иаҳаз аниҵеит: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа реиҳараҩык усҟан Аԥснытәи рашь цәа рхабар шырзымдыруаз, рбызшәа рҳәоит, аԥсуа­ра ныҟәыргоит, ашәҟәыҩҩцәа, аҵа рауаа ыҟоуп ҳәа ишыҟамыз; дзацәажәоз ибзиан ишыргәалашәоз рабацәа, рабдуцәа зныҵыз ақыҭақәа рыхьӡқәа; Омар Беигәаа

24

Аԥсны аҭоу рых иазку аматериалқәа рацәаны ишеидикы­лаз, хьаас ишимоу рхатәы бызшәала аҵара ахьырым ҵо, аԥсышәала акьыԥхьга ахьрымам; мшын­нырцә тәи аԥсуаа аԥсыуала ишынхо, аҭаҭын, ажь, ауҭраҭыхқәа, ашәыр шаа­дрыхуа, аԥсуа чысқәа (абысҭа, аҟәыд, аџьыка, асыӡбал, аиаҵәара, ацыца уҳәа) шыҟарҵо; еиҳарак ҩызцәас ирымоу ачерқьесцәа шракәу; изланхо рҿы ҳаҭыр шрықәу; асас­дкылара, ачеиџьыка, аихаҵгылара, аиҳаб пату иқәҵара шрымоу; еиуеиԥшым жәлар рашәақәа («Ачарашәа», «Аҽа­гашәа», «Амҩашәа») шырҳәо (шәахә. Аргәын 2011: 98–101).

Шалуа Инал­иԥа излазгәеиҭо ала, Игор Гри голиа 1965 шықәсазы Ҭырқәтәыла аԥсуаа ра шәақәеи егьырҭ атекстқәеи рыбжьынҵамҭақәа ҭаҩны Аԥсныҟа иааигеит. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟан афырхаҵаратә ашәа (ҩҩ­вариантк аманы), Аиргь рашәа, нарҭаа ран лашәа, Абрыскьыл (Абрц­кьыл) изку аҳәамҭа авариант ҿыц уҳәа ирацәаны (Инал­ипа 1990: 11). Аха, рыцҳарас иҟалаз, урҭ анҵамҭақәа бжьаӡит, иахьанӡагьы рхабар еилкаам.

Мшын­нырцәтәи аԥсуааи аубыхцәеи рҭоу рыхи, ретно­графиеи, рфольклори акыр усум ҭақәа рзикит аетнограф, аҭоурыхдырҩы, афольк ло ри алитературеи рыҭҵааҩы Шьа­луа Инал­иԥа. Аҵарауаҩ, 1968 шықәсазы (Гьаргь Ӡиӡа­риеи, Зураб Анчабаӡеи, Вианор Ԥачлиеи, Владимир Аҩӡ­беи иареи еицны) Ҭырқәтәылаҟа иныҟәарақәеи, Жорж Диумезил иҿцаареи (ирыб жьаз асалам шәҟәқәа рыла), хыԥхьаӡара рацәала еидикылаз аҭоурыхтә, аетнографиатә, афольклортә хыҵхырҭақәеи рышьаҭала иҩит аҭоурых­етнографиатә усум ҭа хатәрақәа – аубыхцәа рҭоурыхтә етногра фиеи аԥсуааи дареи ретнокультуратә еизы ҟа­заашьақәеи ирызкны (Инал­ипа 1971: 257–310; 2012)2, Ҭырқәтәыла, араб ҳәынҭқаррақәа рҿы – Балкан, Атлан­тика аԥшаҳәақәа рҿы уҳәа – инхо аҳәаанырцәтәи аԥсуаа ирызкны (Инал­ипа 1990)3, XV–XIX ашәышықәсақәа рзы

2Аубыхцәа рҭоурыхи ркультуреи ирызку Шьалуа Инал­иԥа инеиҵыху имонографиа анапылаҩыра ихатәы архив аҿы ишьҭоуп, аҭыжьрагьы даара иаҭахны иҟоуп.

3 Шәахә. ашәҟәы иазку арецензиа: Зыхәба 1990.

25

Аԥсны аетникатә ҭагылазаашьа иазкны (Инал­ипа 1992), хаҭала асаӡқәа ирызкны (Инал­ипа 1995).

Аҭҵааҩы арҭ иԥшаарақәа рҿы абызшәеи афольклори ихадароу хыҵхырҭақәоуп уҳәар ҟалоит. Убас, аубыхцәа ирызку иусумҭаҿы иазгәеиҭоит аԥсуааи аубыхцәеи рбыз­шәатә, рфольклортә еишьашәаларақәа (Инал­ипа 2012: 304–336). «Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа» захьӡу ишәҟәаҿы иал­каан ирзааҭгылоуп адини, амилаҭтә хдырреи рызҵаарақәа. Аҵарауаҩ иазгәеиҭоит Мысҭафа Быҭәба, Жорж Диумезил, Ҳанс Фогт, Жорж Шарашиӡе, Игор Григолиа, Омар Беигәаа, Орҳан Шамба, Џьамал Ҳараниа, Маҳинур Папа­ԥҳа, Рус­лан Гәажәба хыԥхьаӡара рацәала аматериалқәа шанырҵаз (Инал­ипа 1990: 59–77).

«Асаӡқәа» захьӡу, иҵегь инеиҵыху Шалуа Инал­иԥа иҭҵаамҭа ахқәа руак азкуп адоуҳатә культура (Инал­ипа 1995: 221–239). Араҟа инарҭбааны иарбоуп асаӡқәа рҿы (Аублаа­рныха, Ца­ных, Ах­ных, Чыгәырх­ных, Аҳаш­ных уҳәа) еиуеиԥшым ашьҭрақәеи ажәлақәеи рыхьӡқәа ирыдҳәалаз, изымҵаныҳәоз аныхақәа шырацәаз, иԥшьоу аныҳәарҭақәа, аҵлақәа, аџьрақәа шыҟаз. Иазгәеиҭоит, асаӡқәа иреиуаз аԥсуаа (ала, ахаҳә уҳәа ирызкыз) има­ҷымкәа акультқәа шрымаз. Аҵарауаҩ игәы иаланы иҳәоит, асаӡқәа, рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа рыҭҵааразы, рхаҭақәа рҿынтә анҵамҭақәа шимам. Аха, Аԥснытәи ажәабжьҳәаҩцәа (Сеидыҟ Агрба, Сеидыҟ Гадлиа уҳәа) ирҭаз афольклортә дырра ихы иархәаны, излеиҩуала, асаӡқәа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа акыр ибеиан, ирацәаны ирҳәон афырхаҵаратә ашәақәа, Мард­иԥа Мардасоу еиԥш иҟаз ашәарыцаҩцәа ирызку амифологиатә, аҭоу­рыхтә ҳәамҭақәа. Еиқәиԥхьаӡоит асаӡқәа рыӡбахә зҳәо ажәаԥҟақәа. Шьалуа Инал­иԥа агәра игоит асаӡқәа нар­ҭаа рҳәамҭақәагьы шырдыруа, аха рыԥсадгьыл аҿы иҟа­наҵы урҭ занҵамхеит. Ари агәаанагара шҵабыргыз шьақәырӷәӷәахеит Ҭырқәтәылан (Ақбалық ақыҭан) асаӡ рхылҵшьҭра еиуоу ажәабжьҳәаҩ Садеҭҭин Аиқәысбеи иԥҳа Аисуни рҿынтә аҭҵааҩцәа (Виачеслав Чрыгба, Зураб Џьапуа, Адгәыр Какоба, Арда Ашәба) нарҭаа ражәабжьқәа

26

ананырҵа ашьҭахь (шәрыхә. ари аизга иану атекстқәа: №8–11, 23).

Шалуа Инал­иԥа иара ихаҭа мшын­нырцә инхо аԥсуаа рфольклортә рҿиамҭақәа ани ҵартә аҭагылазаашьа имо­уит, аха Аԥснытәи ажәабжьҳәаҩцәа рҿынтә еизигеит аԥс­уаа рхыр ҵәара иазку аҳәамҭақәа маҷымкәа. Урҭ рыхә­ҭак еидкыланы, «Амҳаџьырра иазку жәлар рҳәамҭақәа рыҟнытә» ҳәа хыс иаҭаны, икьыԥхьит (Инал­иԥа 1985).

Адиаспораа рҭоурыхи ркультуреи рҵараҿы илага­ла маҷым аԥсуа­абазааи ачерқьесцәеи Адунеижәларб­жьаратәи рассоциациақәа рлахәы ла, Аԥсны анҭыҵ инхо рҭоурыхтә ԥсадгьы ли дареи реимадаразы еиҿкааз ахеи­дкыла «Аԥсадгьыл» ахыҵхырҭаҿы игылаз, напхгара­гьы азҭоз, иахгоу аԥсуаа рыԥсадгьыл ахь рырхынҳә­ра аус акыр иазааԥсахьоу аетнограф Иура Аргәын. Уи изныкымкәа аныҟәарақәеи аекспедициақәеи мҩаԥига­хьеит аҳәаанырцә инхо аԥсуаа рахь, хыԥхьаӡара рацәа ла ақыҭақәеи ақалақьқәеи рҿы ажәабжьҳәаҩцәа дрыҿ цәа­жәаны, анҵамҭақәа ҟаиҵахьеит. Урҭ адәынтәи аматер­иалқәа макьаназы иҭыжьны ишыҟамгьы, дара рышьаҭала аҵарауаҩ акымкәа­ҩҩбамкәа аҭҵаамҭақәа иҩ хьеит (Аргәын 1999; 2003; 2011; Аргун 2004; 2012).

«Дал. Ҵабал. Ажәытәи аҿатәи» захьӡу аетнограф иҭоу­рых­етнографиатә ҭҵаамҭа актәи ахәҭаҿы далацәа жәоит: далааи ҵабалааи рет но графиатә ҭагылазаашьа, рҭоу рых (архео логиатәи аетнологиатәи материалқәа ры ла), рсоциалтә еизыҟазаашьақәа, ркультура, рыбза за шьа, рхырҵәара аҭоу­рых, атопонимика, ажә лақәа. Аҩ ба тәи ахәҭаҿы ирзааҭ гылоуп: зыԥсадгьыл ианыҵыз (далааи ҵабалааи назлоу) аԥсуаа рҭоурыхи ркультуреи раарԥшра иазку ахыҵхырҭақәа, урҭ рҵас­рқьабз, рчараушьа, аԥсыжра шымҩаԥырго, ахырҵәара аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәам ҭақәеи рсахьаркыратә литературеи ишырныԥшуа, рыхдырра, рбызшәа, рыԥсад­гьыл ахь рырхынҳәра уҳәа ирзырхоу азҵаарақәа жәпакы. Автор иаҵшьны иазгәеиҭоит аԥсуаа рахгара атема рҿа­ԥыцтәи рсахьаркыратәи литература даара иҵарны иша­нырыз. Иааигоит ахырҵәара иахылҿиаауа ажәаԥҟақәа,

27

ашәақәа, аҳәамҭақәа, асахьаркыратә ҩымҭақәа, Ҟаҭмас­иԥа Ҳалыбеи иашәа инаркны, Иуа Коӷониа ипоемақәа рҿынӡа.

Аҷараҟа инанагаз аԥсуаа рыбзазареи ркультуреи рыҭ­ҵаа ра иазкуп аетнограф Галина Ҭарџь ман­иԥа (Копеша­виӡе) ихадароу лусумҭақәа (Копешавидзе 1978; 1985).

Иара убас араб тәылақәа (Шьамдгьыл, Иорданиа, Ирак уҳәа), насгьы Израиль, Бырзентәыла, Иран, Судан инхо аԥсуаа рхылҵшьҭрақәа ртрадициатә культура аҭҵаара зы 1960­тәи ашықәсқәа рзы аԥхьатәи ашьаҿақәа ҟалҵеит ает­нограф Л. Қәыч бериа­ԥҳа (Қәычбериа­ԥҳа 1971). Аҭҵааҩы иазгәалҭоит Иорданиатәи аԥсуа студентцәа аматериал­қәа реизгараҿы ацхыраара шлырҭаз. Лара лажәақәа рыла, арҭ аҳәынҭқаррақәа рҿы аԥсуаа реиҳараҩык аԥсуа хьыӡқәа ныҟәыргоит; аҿар рыжәлақәаҵәҟьа рхашҭхьеит, аха дара зегьы Абаза ҳәа жәласы иныҟәыргоит; аԥсуаа дара рхаҭақәагьы изланхо арабцәагьы ибзианы ирдыруеит шьҭрала изусҭцәоу; аԥсуа ҳәсақәа арабцәа ирыццаӡом; Иорданиатәи аԥсуаа рҿы еиҳа еигәыцхәу роуп аибага­ра иашьҭоу; анацәеи абацәеи еихырааӡалахьоу аҷкәыни аӡӷаби реибагара еиҳагьы иахәҭаны ирыԥхьаӡоит; аԥсуаа арабцәа раасҭа аамҭа ганы аҭаацәара иалалоит; ачарақәа шыруа арабцәа рҵасқәа рылоуп; изакәызаалак арыжәтә џьбара ржәуам, аԥсылманра рылаҽӡаны иҟоуп; ирацәоуп ҩыџьа аҳәса змақәоу; ҩыџьа­хҩы иреиҳаны хшара рааӡа­ӡом (Иара уа: 77–79). Анаҩс аетнограф инарҭбааны дазааҭ­гылоит ажәла «Абаза» аҭоурых (Иара уа: 79–81).

Афольклорҭҵааҩ Сергеи Зыхәба аԥсуа диас пора рфоль­клори ртрадициатә культуреи дрыз хьаԥшуа далагеит 1964 шықәсазы, аԥхын, Аҷара имҩаԥысуаз аекспедициа даналахәха инаркны. Усҟан ианиҵеит ирацәаны афольк­лортәи аетнографиатәи материалқәа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: алакәқәа, аҳәамҭақәа, алегендақәа, ажәаԥҟақәа, ацу фа рақәа. Аекспедициа ашьҭахь ииҩыз Аҷара инхо аԥс­уаа рыбзазара иазку астатиаҿы дырзааҭгылоит: ихдыр­ҵәаз аԥсуаа рҭоурых, реиланхашьа, рҵасқәа, рқьабз қәа, рфольклор, рбызшәа ирызку азҵаарақәа (Зыхәба 1967; 1976б: 53–61).

28

Аҵарауаҩ 1972 шықәсазы ажурнал «Алашара» адаҟьа­қәа ирниҵеит Жорж Диумезил 1967 шықәсазы Париж иҭижьыз «Аԥсуа етиудқәа» (Dumezil 1967) иагәылоу Ҭырқәтәылан ианҵоу аԥсуа фольклор аматериалқәа 11, алатын гра фи кахьтә иахьатәи аԥсуа ҩырахь ииаганы, алагалажәа рыцҵаны (Зыхәба 1972).

Ҭырқәтәылаҟа иагаз аԥсуаа рхылҵшьҭрақәа рҟынтә афольклорист атекстқәа аниҵо далагеит 1975 шықәсазы. Ҭырқәтәылантә Аԥсныҟа иааз 11­ҩык аԥсуаа рҿынтә иа­ниҵеит «150 напылаҩыратә даҟьа инареиҳаны еиуеиԥ­шым афольклортәи аетнографиатәи материалқәа» (Зыхәба 1976а: 72) – ақьабзтә ашәақәа, амифқәа, ажәаԥҟақәа, афырхаҵара­ҭоурыхтә ҳәамҭақәа, алафқәа. Анаҩс 1990 шықәса нанҳәамзазы Ҭырқәтәыла аԥсуа қыҭақәа акыр­џьара рҿы аекспедициатә ԥшаарақәа мҩаԥигеит. Аҭҵааҩы 1975 шықәса раахыс еизигаз абарҭ аматериалқәа, нас­гьы Ҭырқәтәылантә (Орҳан Шамба, Џьенгьиз Бганба уҳәа) изаарҭиуаз абжьынҵамҭақәеи анапылаҩырақәеи рыхәҭак ажурнал «Алашареи» агазеҭ «Аԥсни» рдаҟьақәа рҿы алагалажәақәа рыцҵаны икьыԥхьхьеит (Зыхәба, Хьа­циа 1976: 74–78; Зыхәба 1977; 1996а; 1996б; 1997), аха урҭ аматериалқәа рӷьырак зегьы макьанагьы анҵаҩы ихатә архив аҿы ишьҭоуп. Џьенгьиз Бганба мацара изааишьҭит 200 инареиҳаны ажәаԥҟақәеи акымкәа­ҩҩбамкәа жәлар рашәақәеи (Зухба 1978; Зыхәба 2004).

Аҵарауаҩ «Нарҭаа репос Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклор аҿы» ҳәа хьӡыс измоу иста тиаҿы дырзааҭгылоит: мшын­нырцә инхо аԥсуаа рфоль­клор аизгараҿы иҟаҵоу аԥхьатәи ашьаҿақәа, нарҭаа рҳәамҭақәа адиаспораа ргәа ла шәараҿы макьана ин­ханы ишыҟоу, ианҵоу аепикатә ҳәамҭақәа аԥснытәи рвариантқәа ишырцәыхарам (Зухба 1994).

Даҽакы иузадкылом XIX ашәышықәсазы их дырҵәаз аԥсуааи егьырҭ ашьхарыуа жәларқәеи рҭоурыхтә ҵабырг аазырԥшуа аматериалқәа реизгараҿы аҭоурыхҭҵааҩ, афольклорист Руслан Гәажәба иҟаиҵахьоу. Уи ари аус хац­ир кит зынӡа дышқәыԥшӡаз. 1970­тәи ашықәсқәа рзы,

29

Москва Алитературатә институт аҿы аҵара аниҵоз Сир­иан тәи уа аҵара зҵоз аԥсуа Аҳмаҭ Кәыџбеи иареи анеи­бадыр инаркны, асалам шәҟәқәа рыбжьалеит аԥсуа диа­спора ахаҭарнакцәеи иареи. Аҳәаанырцәынтәи аԥсуаа изаарышьҭуа иала геит рҿаԥыц ҳәамҭақәа. Атекстқәа изызыҩуаз, ма амагнитолента изанызҵоз рахьтә аԥхьа­тәиқәа иреиуоуп: Маҳинур Папа­ԥҳа, Ардашьен Бганба, Есаҭ Ахба, Ҟансоу Ашәеиба. Анаҩсҟа аҭҵааҩы агәыӷьра зҭахыз арҭ аимадарақәа еиҳа­еиҳа ирӷәӷәон, имаз ацк­лаԥшрақәагьы дырзаанымкылеит. Ашәҟәқәа рыбжьысуа иалагеит Омар Беигәаа, Орҳан Шамба, Џьенгьиз Бган­ба, Џьамал Ҳараниа, Шьинаси Ҭраԥшь уҳәа реиԥш иҟаз аԥсуааи иареи.

Абарҭ аимадарақәа ирыбзоураны, Руслан Гәажәба еидикылеит аԥсуа диаспораа рфольклор аҿынтә 500 инареиҳаны хәы змам анҵамҭақәа. Зҿыгҳара 60 кьыԥхь бӷьыц инаӡо ари аизга еидкылан иҟоижьҭеи 30 шықәса иреиҵам, аха, изыхҟьазаалак, макьанагьы иҭыжьымкәа иҟоуп. Ҵабыргуп, аҵарауаҩ ажурналқәеи, агазеҭқәеи, еиуеиԥшым егьырҭ аизгақәеи рҿы арҭ аматериалқәа ма­ҷым кәа икьыԥхьхьеит (шәрыхә.: Гәажәба, Хьациа 1977; Гәажәба 1980б; 1989б; 1991а; 1991б; 1996б; 1996в; 1996г; 2008б; 2008в; 2008г; 2010: 5–163; 2012б; 2012в; Гожба 2005; 2008; Абаза, Гожба 1996). Иикьыԥхьхьоу афольк­лортә нҵамҭақәа ржанртә еилазаара еиуеиԥшым: нарҭаа рҳәамҭақәа, Бырцкьыл изку аҳәамҭа, амифологиатә­қьабзтә, акульттә ашәақәа, аҭәҳәақәа, аҵәыуарақәа (алақ­марқәа), аныҳәарақәа, афырхаҵара­ҭоурыхтә ашәа қәеи аҳәамҭақәеи, ажәаԥҟақәа, аҿаԥыцтә жәабжьқәа, ахь­ӡыртәрақәа, алафқәа, ахәыҷтәы фольклор – ацуфарақәеи еиуеиԥшым ашәақәеи.

Аҭҵааҩы икьыԥхьымҭақәа реиҳарак аԥхьа жәақәа ры­цуп (Гәажәба 1977; 1980а; 1989а; 1996а; 2008а; 2012а). Урҭ рҿы ирзааҭгылоуп аԥсуа диас пораа рҭоурых, рфольк­лортә материалқәа анҵаны изаазышьҭуа русура аҵакы, иикьыԥхьуа атекстқәа анызҵаз, ишиԥшааз, ранҵашьа уҳәа ирызку азҵаарақәа. Иара убас Руслан Гәажәба ажур­

30

нал «Алашара» адаҟьақәа рҿы, аубых жәлар рҭоурыхи рфольклори ирызку аԥхьажәа рыцҵа ны (Гәажәба 1986а), икьыԥхьит Ҭырқәтәылан Жорж Диумезил ианиҵаз ау­бых материалқәа (афранцыз бызшәахьтә аурысшәахь еҭеигеит Р. Криучков, аурысшәахьтә аԥсшәахь еиҭеигеит ашәҟәыҩҩы Анатоли Лагәлаа) (Гәажәба 1986б; 1987).

Руслан Гәажәба имоуп хыԥхьаӡара рацәала ашьха­рыуа жәларқәа рхырҵәара иазку ахыҵ хырҭақәа еидкы­ланы. Ирацәоуп аԥсуа диаспораа рҭоурых азы ииҩхьоу аусумҭақәа (шәрыхә.: Гожба 1988; 1991; 1993; 1994; 1996; 2000; 2010а; 2010б; 2010в; 2012). Хықәкыла иҽазишәоит аԥсуа­адыга диаспора рхаҭарнакцәа рахьтә баҩ хатә­рала еицырдыруа иҟалаз ауаа рхаҭара қәа реилкаа­ра. Абарҭ иҭоурыхтә ԥшаарақәа рышьа ҭала Аԥснытәи аҳәынҭқарратә музеи аҿы 1980­тәи ашықәсқәа рзы

Гәажәба Руслан

31

аҵарауаҩ иааиртит XIX ашәышықәсеи XX ашәышықәса алагамҭеи ирыбжьаркуа Аԥсны аҭоурых иазкыз аҟәша. Напхгара зиҭоз ари аҟәшаҿы еидикылеит хыԥхьаӡара рацәала хәы змам ахыҵхырҭақәа.

Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклор ани ҵахьеит, икьыԥ хьхьеит алингвист Анатоли Хьациа. Урҭ рхыԥ­хьа ӡараҿы иҟоуп Ҭырқәтәылан ианҵаны иаарышь ҭыз аматериалқәеи ара Аԥсны дзықәшәаз адиаспораа рха­ҭарнакцәа рҿынтә ианиҵаз атекстқәеи (Хьациа 1978; 1992а; 1992б; Зыхәба, Хьациа 1976; Гәажәба, Хьациа 1977).

Аҷара инанагаз аԥсуаа ражәаҳәа иазкуп алингвист Ем ма Кьыл­ԥҳа лдиссертациатә усумҭа шьаҭас из­моу лышәҟәы «Баҭымтәи аԥсуаа ражәа ҳәа аҷыдарақәа» (Кил ба 1983). Автор лмоно г рафиаҿы дазааҭгылоит Аҷа­ра инхо аԥсуаа рҭоурых, иара убас иазгәалҭоит шәы­шықәса еиҳаны зыԥсадгьыл иаҟәыгоу ражәаҳәа иаиуз аԥсах рақәа шырацәам, дазааҭгылоит уаҟа аԥсшәеи аба­за бызшәеи рдиалектқәа шеинырыз, ишеилаӡҩаз атәы. Аратәи аԥсуа бызшәаҿы иалылкаауеит ангистәи феритәи ацәажәашьақәа.

Ашәҟәы иацуп аҭҵааҩы, адиссертациатә усумҭа даҿ­наҵы (1976–1980), Баҭым инхо аԥсуаа рҿынтә иҟалҵаз абжьынҵамҭақәа рҿырԥштә қәак. Рыцҳарас иҟалаз, усҟан ашәҟәы иагәыламлаз ланҵамҭақәа аибашьраан (1992–1993) ибжьаӡит. (Еиқәхаз рахьтә шәахә. ари аизга иагәылоу атекст №12).

Аҵарауаҩ аԥсуа бызшәа адиалектологиа азҵаарақәа ирызку егьырҭ еиуеиԥшым лу сум ҭақәа рҿгьы еиҳараӡак шьаҭас иҟалҵо, иҭыл ҵаауа зыԥсадгьыл иаҟәыгоу аԥсуаа рҿынтә ианҵоу атекстқәа роуп (Кьыл­ԥҳа 1980; 1998; 2000; Килба 2000; 2012). Аԥсуаҭҵааратә институт аҿы еиҿкаау, Емма Кьыл­ԥҳа напхгара зылҭо, адиалектологиатә лабо­раториаҿы Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа, ма зыԥсадгьыл ахь ихынҳәыз ҳџьынџьуаа ражәаҳәа аҵаразы акыр аусқәа ха­цыркуп. Алабораториа аусзуҩцәа реиҳараҩык (Алина Ач­ԥҳа, Фатима Лакыр­ԥҳа, Нурбеи Ламиа) рдиссертациақәа абри атема иазкуп.

32

Убас, Алина Ач­ԥҳа Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа ражәа­ҳәа алексикатә ҷыдарақәа ҭылҵаауеит. Уи аԥсуа диаспо­ра рфольклори, ретнографиеи, рбызшәеи рзы аматериал аизгара далагеижьҭеи акрааҵуеит. 1990­тәи ашықәсқәа иаадыркны изныкымкәа Ҭырқәтәыла дцаны, афольклортә бжьынҵамҭақәа ҟалҵахьеит (шәрыхә. урҭ ры шьа ҭала лкьыԥхьымҭақәеи лыҭҵаамҭақәеи: Ач­ԥҳа 2003; 2004; 2010а; 2010б; Ачба 2012а; 2012б; Гәажәба 2010: 106–115, 127–148). Аам ҭак азы имҩаԥылгон ҳдиаспораа ирызкны арадио дырраҭара «Аԥсадгьыл абжьы».

Фатима Лакыр­ԥҳа, лдиссертациатә усумҭа ате ма – «Аԥсны анҭыҵ инхо аԥсуаа (Ҭырқәтәыла, Сириа) ражәа­ҳәа афонетикатә, аморфологиатә ҷыдарақәа» – инақәыр­шәаны, афольклортә нҵамҭақәа аус рыдылулоит (Гәажә ба 2010: 104).

Нурбеи Ламиа иҭиҵаауеит зыԥсадгьыл ахь ихынҳәыз аԥсуаа ражәаҳәа аҷыдарақәа (Ламиа 2011).

Адиалектологиатә лабораториаҿы Емма Кьыл­ԥҳа лнап х гарала Омар Беигәаа иҭҵаарадырратә усумҭақәа (Ма ҳи нур Папа­ԥҳа лыбзоурала аԥс шәахь еиҭагоу) аҭыжь­ра разырхиара иаҿуп, иркьыԥхьуеит иара ихаҭара иазку астатиақәеи, агәалашәарақәеи, агәаанагарақәеи (Килба 2011; Папа­ԥҳа 2012, 2013).

Аҳәаанырцәтәи аԥсуааи абазақәеи рцәажәа шьа аҷы­дарақәа ҭылҵаауеит, ажәарқәа еиқәлыр шәоит алингвист Сариа Амҷ­ԥҳа (Амичба 1993; Амҷ­ԥҳа 2000; 2002; Амҷ­ԥҳа, Поздниаков 2002; Амҷ­ԥҳа, Чкотуа 2010).

Иара убас абызшәадырҩы Хьыбла Амҷ­ԥҳа дрызҿ­лымҳауп европатәи аԥсуааи абазақәеи рцәажәашьа аҷы­да рақәеи рҭоурыхи (Амичба 2003; Амҷ­ԥҳа 2009).

Ҳдиаспора рфольклортә, ретнографиатә ма тер иал қәа анырҵахьеит Сергеи Габниа (шәахә. ари аизга иану иан­ҵамҭа №3), Марина Барцыц­ԥҳа, Нонна Ҭхәаз­ԥҳа, Шьа­зина Џьапуа­ԥҳа уҳәа убас егьырҭгьы.

Аԥсуа­адыга диаспора рҭоурыхи, рфольклори, рлите­ратуреи акыр инарҭбааны иҭиҵаауеит аҵарауаҩ­алитера­турадырҩы Виачеслав Бигәаа (Бигәаа 1996: 130–165; Би­

33

гуаа 1999: 77–101; 2000; 2008а; 2008б; 2011: 181–304; 2012а; 2012б). Аҭҵааҩы арҭ иусумҭақәа рҿы игәаанагарақәа цәыригоит хыԥхьаӡара рацәала ахыҵхырҭақәа шьаҭас иҟаҵаны, насгьы, зегь ирыцку, аҳәаанырцә инхо нхыҵааи аԥсуааи рҭоурыхи ркультуреи ирызку аҭҵаамҭақәа инеи­ҵыху рбиблиографиа шьақәиргылеит (Бигуаа 2011: 239–304; 2012б).

Нхыҵкавказтәи адиаспораа рсахьаркыратә литерату­ра иазку аҭҵаамҭақәа иреиуоуп Казбек Султанови Лиубов Балагова­Кандури рус умҭақәагьы (Султанов 2000; 2005; 2007; 2012; Балагова­Кандур 2007; 2009).

Иара убас ҭырқәтәылатәи аԥсуа диаспора рлитерату­ратә рҿиара инеиҵыху астатиа азикит Владимир Аҵнариа (Аҵнариа 1989: 400–424). Ахҵәара атема аԥсуа са­хьаркыратә литература ишаныԥшуа иазкуп Уасил Аҩӡбеи Виачеслав Бигәааи еицырҩыз астатиа (Авидзба, Бигуаа 1993). Фольклореизгаҩык, поетк иаҳасабала Џьенгьиз Бганба астатиа изикит Владимир Агрба (Агрба 2010).

Мшын­нырцәҟа иахгоу ҳашьцәа рҭоурыхи рразҟи раарԥшраҿы иҟаҵоу маҷӡам апублицистика ажанр аҿгьы. Дырмит Гәлиа («Алашара». 2008. №1. Ад. 70) иааиркны ҳаамҭазтәи ажурналист цәа рҟынӡа акыр статиақәа ркьыԥ­хьхьеит, акыр радио­теледырраҭара еиҿыркаахьеит. Убарҭ иаарылукаартә иҟоуп: 1920 шықәса иааркны агазеҭ «Аԥсны» (№30–31) ианылоз астатиақәа (Мысҭафа Быҭәба Аԥсны иаара иазкыз уҳәа); Руслан Гәажәба ааигәа иикьыԥхьыз агазеҭ «Аԥсны ҟаԥшь» 1925–1926 шықәсқәа рзы ианыз астатиақәа (Гәажәба 2012б); Борис Ҭыжәба абри агазеҭ аҿы иикьыԥхьхьаз истатиақәа – «Ҭырқәтәылаҟа – ҳашьцәа аԥсуаа рахь», «Аԥсара инаркны Адаԥазарынӡа», «Атәым жәҩан аҵаҟа, атәым дгьыл аҿы», «Аџь­ҵла цәа жәозҭгьы заҟа аҳәарыз…», «Сҭампыл аԥсуаа анбананагеи?», «Уарҳан Ашамба», «Аԥсны. Кавказ. Ҭырқәтәыла», «Аӡы ахьышьҭрахь игьежьуеит» уҳәа («Аԥсны ҟаԥшь» 1990. №№184, 186, 190, 193, 195, 206, 209, 219), иара убас ишәҟәы «Аԥсуа ҭоурыхтә публицистика» (Аҟәа, 2004); аҭоурыхҭҵааҩ Баџьгәыр Саӷариа иусумҭа (Сагария 1995; Саӷариа 1996);

34

Нелли Ҭарԥҳа (лара лоуп еиқәзыршәаз, аԥхьажәа зҩыз Омар Беигәаа иажәеинраалақәа реизга «Асҭампылтәи аԥсуа бжьы». Аҟәа, 1990) лҩымҭақәа: «Шьардаамҭа Шьам­тәылан», «Аԥсад гьыл ахьаа: Агәы еиҟәшаз ахьаа» (Аҟәа, 2007), «“Быҷкәын сара, ччара зхашҭыз…” Омар Беи­гәаа иуазашәа­ергьашәа» («Алашара». 2011. №3); Ви­тали Амаршьан «Сҭампылтәи агәашәқәа» («Алашара». 2008. №2), «Аигәныҩра» («Алашара». 2009. №1) захьӡу истатиақәа; Платон Бебиа – «Ҭырқәтәыла жәеинраалала сахысуан» («Аԥсны». 1991. 02.), Анзор Мықәба – «Амҩақәа, Амҩақәа…» («Алашара». 1988. №1), «Акыр иаԥсоу аԥхьаҩ!» (Абыгба 2002: 3–35), еизга «Ҳхы ҳзаиааир...» (Аҟәа, 2004) иагәылоу истатиақәа (ад. 3–92, 106–117, 124–137), «Ҳаџьы­Османтәи аубыхцәа» (Мукба 2012), Кац Маан изку ис­татиа (Мукба 2003); Алықьса Аргәын аҳәаанырцәтәи иныҟәарақәа рахьтә игәалашәарақәа (Аргун 1982); Игор Марыхәба истатиақәа (Марыхәба 1977; 2006а; 2006б: 93–112; 2011: 263–670); Вахтанг Аԥҳазоу аибашьраан (1992–1993) Аԥсны ахьчараз игылаз адиаспораа рхаҭарнакцәа, ҭыр қәтәылатәи аԥсуа дернеқьқәа русура, аҳәаа нырцәтәи аԥсуаа рҭоурыхтә ԥсадгьыли дареи реимадара азҵаарақәа ирызку истатиақәеи иочеркқәеи (Аԥҳазоу 2002; 2004); Диана Шам­ԥҳа «Аигәныҩра» захьӡыз лтеледырраҭара; Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа ирызкыз Виачеслав Сақаниа ителерепортажқәа; ҳазҭагылоу аамҭаз Сырма Ашә­ԥҳа лтеледырраҭара «Агәыӷра» (Ашә­ԥҳа 2009); Геннади Ала­миа еиқәыршәаны иҭижьхьоу ажурналқәа – «Абаза», «Ачерқьесцәа рдунеи»; Виачеслав Бганба редакторс дыз­маз агазеҭ «Абазамҩа»; Вахтанг Аԥҳазоу редакторс дыз­моу агазеҭ «Аԥсадгьыл агәеисыбжь»; Ҭырқәтәылантәи иааны Аԥсны еибашьуаз ирызку Диана Ах­ԥҳа лыстатиа (Ахба 1995) уҳәа убас егьырҭгьы.

Арҭ аҭыжьымҭақәеи ателедырраҭарақәеи ҳдиас по раа рфольклори ртрадициатә культуреи рзы даара узыз ҿлым­ҳахаша аматериал ргәылоуп. Уи хазы иззааҭ гылатәу, иҭ­ҵаа тәу зҵаароуп.

35

Ашәҟәыҩҩы­аҵарауаҩ Борис Гәыргәлиеи ҭырқәтәы­латәи аԥсуа диаспораа рхаҭарнакцәеи акыр еимадан. Уи, аҳәаанырцәтәи иныҟәарақәа раан, насгьы Аԥсныҟа иаа­уаз ҳџьынџьуаа рыҿцәажәараан, ианиҵеит хыԥхьаӡара рацәала афольклортә рҿиамҭақәа: афольклортә жәеин­раалақәа, ажәаԥҟақәа, ацуфарақәа, алакәқәа, аҳәамҭақәа, ажәабжь кьаҿқәа, ахәмаррақәа, иара убас аԥсуаа рыжә­лақәа (Гәыргәлиа 2000; 2002). Аҭҵааҩы ианҵамҭақәа реи­зга иациҵаз аԥхьажәаҿы дырзааҭгылоит аԥсуа диаспо­раа рфольклор аилазаашьа, уи ахатә хаҭара, аори гиналтә ҟазшьа шамоу, иазгәеиҭоит иаҭахны ишы ҟоу уи систе­мала аизгаразы аусқәа реиҿкаара. Иаликаауеит иахьазы адиаспораа рҿаԥыц рҿиам ҭақәа рҿы еиҳа аԥыжәара ры­моуп ҳәа ииԥхьаӡо ажанрқәа: аҿаԥыцтә жәабжь кьаҿқәа, ажәаԥҟақәа, ацуфарақәа, аҭәҳәақәа, аҿаԥыцтә жәеин­раалақәа, ахьӡыртәрақәа, афырхаҵаратә, агенеалогиатә ҳәамҭақәа.

Борис Гәыргәлиеи, Анзор Мықәбеи, Олег Шамбеи, аԥ­хьа жәа ацҵаны, хазшәҟәны иҭрыжьит «Ҭырқәтәыла ин хо аԥсуаа ражәаԥҟақәа» ҳәа хьӡыс измоу аизга (Аҟәа, 2003).

1993 шықәсазы, Аԥсны аибашьра анцоз, Ми род Гәажә­беи, Рушьбеи Смыри, Фениа Аҩӡ­ԥҳаи Ҭырқәтәылаҟа рныҟәарақәа раан, Ми род Гәажәба ииҩыз амшынҵаҿы («Ҭырқә тәыла тәи аныҟәарақәа рахьтә») иааигоит даара узыз ҿлым ҳахаша ахҭысқәа, аибабарақәа, аиҿ цәажәара­қәа рымҩаԥысшьа, ианиҵоит Ҭырқә тәылан иуԥыло аԥсуа жәлақәа рацәаны, иахьынхо аҭыԥқәа рыла еихшаны (Гәа­жәба 2006: 229–275; Гожба 2012).

Аҳәаанырцә инхо аԥсуааи аубыхцәеи рҭоурых азы аԥшаарақәа мҩаԥыргоит Тарас Гыцба, Денис Чачха­лиа, Светлана Џьергьениа­ԥҳа, Лариса Ҵәыџь­ԥҳа, Геор­ги Чочиев, Есма Гәыргәлиа­ԥҳа, Баграт Шьынқәба (Б.У. Шьынқәба имаҭа) уҳәа убас егьырҭ аҭҵааҩцәагьы (Гыцба 1972; Чачхалиа 1998; 1999: 104–121; 2012а; 2012б; 2012в; 2012г; 2012д; 2012е; Джергения 2010; Цвижба 2001; 2012; Чочиев 2004; 2011; Гәыргәлиа­ԥҳа 2006; Шинкуба 2004).

36

Аԥсуаа рхәыҷқәа аԥсшәа, аԥсуа кәашарақәа, ашәақәа дырҵаразы акырынтә мшын­нырцә ицаны аус рухьеит Алла Ашә­ԥҳа, Лиудмила Хьыбб­ԥҳа, Кандид Ҭарба, Ва­лери Ҭаниа, Анатоли Қьецба, Роза Чамагәуа­ԥҳа, Алықьса Аршба, Мазлоу Ақаҩба уҳәа убас егьырҭгьы.

XIX ашәышықәсазтәи аԥсуааи ешьарала урҭ ирзааи­гәоу ажәларқәеи рхырҵәара атрагедиа асахьаркыратә литературеи аҟазареи ишырныԥшыз атәы ҳҳәозар, ша­махаӡак акәым зар, ԥсыуа шәҟәыҩҩыкгьы дыҟам ари ате­ма иазкны арҿиамҭақәа аԥызымҵац. Урҭ ирылҳәҳәо иҟоуп Самсон Ҷанба идрама «Амҳаџьыри» Баграт Шьынқәба иро ман «Ацынҵәарахи», Даур Занҭариа иповест «Чыу Иа ­қәыԥ иуахҭеи». Иара убас аԥсуа сахьаҭыхыҩцәеи аком по­зиторцәеи амҳаџьырра иазку рырҿиамҭақәа рхыԥ хьаӡара маҷӡам. Аҟәа Амҳаџьырцәа рыԥшаҳәаҿы ир гы лоуп ас­кульптор Геннади Лакоба авторс дызмоу, ахҵәара иасим­волу абаҟа.

Ҭырқәтәыла инхо абазақәа ртрадициатә куль ту разы акыр аҭҵаамҭақәеи анҵамҭақәеи ҟаиҵа хьеит аетнограф Михаил Ҭҳаиҵыхә (Тхайцухов 1992; 2003; 2005).

Адыга ҵарауаа ракәзар, урҭ мшын­нырцә ин хо рашьцәа рҿы рекспедициатә усурақәа еиҳагьы асистема рыманы еиҿкаан, ианырҵахьоу ама териалқәагьы рхыԥхьаӡара рацәоуп. Асқер Гадагатль иԥшааарақәа рнаҩс афолькло­рист Раиса Унарокова еиқәлыршәаз аҭҵааратә проект «Адыгаа – Ҭырқәтәылан» инақәыршәаны, афольклор­етнографиатә експедициақәа мҩаԥ ган Ҭырқәытәыла еиуеиԥшым ақалақьқәеи ақыҭақәеи рҿы 1997–1999, 2002 шықәсқәа рзы. Урҭ рылҵшәақәа рыхәҭак кьыԥхьуп «Ҭырқәтәыла инхо адыгаа рфольклор» захьӡу аизгаҿы (Уна­рокова 2004а). Арҭ аекспедициақәеи егьырҭ аԥшаарақәеи ирылахәыз афольклорҭҵааҩцәеи аетнографцәеи акыр аматериалқәеи аҭҵаам ҭақәеи ҭрыжьхьеит (Унарокова 2004б; Гутов 2000; Ципинов 2000; Соколова 1995; Бижоев 2006). Ҳаамҭазы Ҭырқәтәылан адыга фольклор активла еизыргоит афольклористцәа Мадина Паштовеи (Пашто ва 2011а; 2011б; 2012а; 2012б) Мураҭ Табишеви.

37

32004 шықәса, рашәарамзазы Аԥсуаҭҵааратә инсти­

тут аԥхьаӡа акәны еиҿнакааит аофициалтә експедициа, Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклор аизгаразы. Аекспе­дициа ҳалахәын Шоҭа Салаҟаиеи, Адгәыр Какобеи, са­реи. Аԥшаарақәа мҩаԥаҳгеит аԥсуаа еиҳа ирацәаҩны иа хьынхо аҭыԥқәа – Диузџье, Адаԥазары, Инегьиоль ақа­лақьқәа рыкәша­мыкәша ишьҭоу ақыҭақәа рҿы. 30­ҩык иреиҳаны аинформантцәа ҳрыҿ цәажәеит. Урҭ рахьтә зҿаԥыцтә дырра еиҳа инеиҵыхыз иреиуоуп: Мыса Қапба (Сҭампыл), Баҳреҭҭин Қәҭарба (Кәтыбла) (Диузџье, Мҵара ақыҭа), Зеқьы Қапба (Диузџье, Уанаҿаа рқыҭа), Адем Махариа (Болу ақалақь аҿынтә Диузџье иаҳзааз), Рушьҭы Қәҭарба (Адаԥазары, Малан ақыҭа), Садие Маан­ԥҳа (Адаԥазары), Фуаҭ Быҭәба, Недим Агрба (Инегьиоль, Мезиҭ ақыҭа). Хыԥхьаӡара рацәала (15 кассета рҿынӡа) аудио­видеонҵамҭақәа ҟаҳҵеит, афотосахьақәа ҭаҳхит.

Џьапуа Зураб, Салаҟаиа Шоҭа, Какоба Адгәыр (Сҭампыл ақалақь)

38

Ианҵоу аматериал ажанртә еилазаара ҭбаауп, урҭ рхы­ԥ хьаӡараҿы иҟоуп: нарҭаа рҳәамҭақәа, аҭәҳәақәа, ами­фологиатә ҳәамҭақәа (еиҳаракгьы амиф­ҵабыргқәа), аб зазаратә лакәқәа, афырха ҵара­ҭоурыхтә ҳәамҭақәа, ажәаԥҟақәа, егьырҭ ажанр ссақәа, аетнографиатә матер­иал рацәаны.

Ҳекспедициатә усура мҩақәырҵон, иахьеи­уахеи иҳа­вагылан: Гиви Дапуа (Аԥсны Арепатриациазы акомитет уысҟан еиҳабыс иҟаз), Владимир Аҩӡба (Ҭырқәтәылан Аԥсны ахаҭарнак), Илҳан Кәаӡба, Маҳинур Папа­ԥҳа (Сҭампыл), Фериҭ Смыр, Ерол Уанаҿа (Диузџье), Зеҳра Ҵәыџь­ԥҳа (Адаԥазары), Таифур Ақаҩба, Тургут Ҟарчаа (Инегьиоль) уҳәа убас егьырҭгьы.

2007 шықәса, цәыббрамзазы Анкара имҩа ԥысуаз Ам­ра гылаҭҵаара адунеитә конгресс (ICANAS­38) Аԥсуа ҭҵаа­ратә институт аҿынтә ҳалахәын Сима Ҭар­ԥҳаи, Арда Ашәбеи, сареи. Иҳамҩатәны Адаԥазары азааигәара ишьҭоу Бычқыдере ақыҭан ҳаанҿасны, аекспедициатә ԥшаарақәа мҩаԥаҳгеит амза 7 инаркны 9­нӡа. Ҳзыҿцәажәаз – Неџь­меҭҭин Цәлохәа (аубых), Лиутфи Арӡынба (ахалҵыс), Иаҳиа Акәытба уҳәа – ажәабжьҳәаҩцәа рҿынтә имаҷым­кәа аудио­видеонҵамҭақәа ҟаҳҵеит, ҳзыниаз аԥсуа чара ҭаҳхит, иара уа иаҳбаз аинформантцәагьы маҷҩым. Арҭ адәынтәи ҳаҭҵаарақәа зегь рыла идырманшәалеит – Се­льами Агрба (зыҩнаҭа ҳаҟаз аполициа аполковник), Биу­лент Аҩӡба, Бедиз Кәарацхьалиа­ԥҳа, Ерсин Кәыҵниа, иара убас хыхь зыӡбахә сҳәахьоу Владимир Аҩӡбеи Илҳан Кәаӡбеи.

Абарҭ адәынтәи аҭҵаарақәа ҩҩба аргама исдыр­беит, ганкахьала, мшын­нырцә «даҽа Аԥснык шыҟаз», их дырҵәаз ҳажәлар рхылҵ шьҭ рақәа рфольклор заҟа ибе­иаз, еилазаашьала заҟа еиԥшымыз; даҽаганкахьала, аԥсуа қыҭақәа ҭазырцәуа урбанизациа, абызшәатәи акуль ту ратәи алаӡыҭра, ассимилиациа араҟа заҟа иц­цакны ицо. Ҭырқәтәылатәи Ареспубликаҿы иаанхе­ит (аҳәара сҭахым, аха ахаҭа иа шоуп) инагӡаны аԥсшәа зҳәо, афольклортә дырра змоу аҵыхәтәантәи абиԥарақәа.

39

Убриазы аԥсуа ҵарауаа убри афольклортә дырра си­стемала, ҭҵаарадыррала ииашаны аизгара уажәнатә (уашьҭан акәымкәа, уажәнатә!) ҳаналамга, абри адоуҳатә хьырҵәаҵәа нықәӡаа ицар алшоит.

Абас иуадаҩу аҭагылазаашьазы, аҳәаанырцә тәи аԥс уаа рфольклортә культура иахьынӡауа аиқәыр хара заҟа иак­т уалтә зҵаароу азгәаҭаны, 2008 шықәса зы (алинг вист Виа­чеслав Чрыгба далархәны) ишьақәсыр гылеит аҳәаанырцәтәи аекспедициатә проект – «Аԥс уаа – Ҭырқәтәылан». Апроект аҳәаақәа ирҭагӡаны, инеи ԥынкылан 10­шықәса рыҩныҵҟа аҭҵаарадырратә екс пе ди циақәа мҩаԥгалахоит.

Апроект ишьҭнахуа аҳасабтәқәа рахьтә иха дара­қәоуп: Ҭырқәтәылан аԥсуаа реиланхарҭа ҭыԥқәа, ақыҭа­қәа рҭаара, рыҭҵаара, атрадициа мырӡкәа иаазго ауаа рыԥшаара; хыԥхьаӡара рацәала аинформантцәа рыҿ­цәажәара; жәлар ртрадициақәа еиҳа ибзианы, активла еиқәха ны иахьыҟоу аҭыԥқәа рыԥшаара; Аԥс ны еизгоу аматериали ҭырқәтәылатәи анҵам ҭақәеи реидҳәалашьа, реихылҿиаашьа, иахьынӡеи зааи гәоу, ма иахьынӡеицәыхароу агәаҭара; афольк лор­етнографиатә нҵамҭақәа рархиви уи аелектронтә версиеи раԥҵара. Хымԥада, апроект аус хадақәа раԥхьа игылоуп ианҵахо аматериалқәа аус рыду­лара: урҭ рыхҩылаара, асистема рыҭара, рыҭҵаара, ауди­ои авидеои рыцҵаны рҭыжьра.

Арҭ адәынтәи аҭҵаарақәа рылҵшәақәа шьа ҭа бзиа­ны иҟалар рылшоит Ҭырқәтәыла инхо аԥсуа диаспораа ртрадициатә культура нарҵаулан аҭҵааразы, атекстқәа згәылоу аизгақәа рсериа аҭыжьразы, адиалектологиатә ԥшаарақәа рзы, иааидкылан аԥсуаа рҭоурых­культуратә ҭынха ашьаҭақәа рцәыргаразы, аихаҳаразы. Ама териалқәа анаҳҵоит еицамкыкәа, дара рыԥ сабара хаҭа иалымхыкәа, абыжьгьы асахьагьы еилазыгӡо, ҳаамҭазтәи ацифратә тех­ника ахархәарала.

Апроект Аԥсны Ахадара анадгыла ашьҭахь (хаҭала усҟан Ԥыза­Министрс иҟаз Александр Анқәаб), 2009 инаркны есышықәса Ҭырқәтәылаҟа аекспедициақәа рымҩаԥгара ҳалагеит. Урҭ иры лахәхахьоу аҵарауаа аԥсуаа ахьынхо

40

Ҭырқә тәыла ахы­аҵыхәа ҳрылсхьеит, хыԥхьаӡара рацәала хәы змам атекстқәагьы анаҳҵахьеит.

Иазгәаҭатәу, 2011 шықәса раахыс, Аԥснытәи аҳәын­ҭқа рратә университет аҿы Нарҭдырреи адәынтәи афольк лорҭҵаареи рцентр анаартха инаркны, арҭ аекс­педициатә ҭҵаарақәа реиҿ каара мҩаԥысуеит Ацентр атематика аҳәаа қәа ирҭагӡаны.

2009 шықәса, рашәарамзазы ихацҳаркыз адәынтәи афольклорҭҵаара иалахәыз (Виачес лав Чрыгбеи, Арда Ашә беи, сареи) ҳаԥ шаа рақәа ргеографиа акыр иҳарҭбааит, аҭҵаа ра ды рратә ԥшыхәра аҳасабала. Ҳаҟан Инегьиоль, Есқьишьеҳир, Билеџьиқ, Қәҭаҳиа, Измиҭ, Адаԥа зары ақа­лақьқәа ирыҵаркуа ақыҭақәа рҿы.

Сҭампыл ҳзыниаз Кадыр Арӡынба, Есаҭ Ахба уҳәа рҿынтә афольклортә информациа ананаҳҵа ашьҭахь, Ине­гьиоль (Мезиҭ, Қьесҭанеаланы, Рушьҭиақьеҩ / Қаҩаа рқыҭа уҳәа, далаа, ҵаба лаа ахьынхо аҭыԥқәа рҿы) ҳзыҿцәажәаз ажәабжьҳәаҩцәа иреиуоуп: Иԥеқьнур Саӷариа, Ҭенгьиз Ақаҩба, Надгәа Кәаӡба, Кадем Гәлиа, Фуаҭ Быҭәба, Недим Агрба уҳәа убас ирацәаҩны.

Есқьишьеҳир ақалақь акәша­мыкәша ишьҭоу, аԥсуаа ахьынхо ақыҭақәа (Немли, Мысыиуз / Баӷҳабла уҳәа) ҳрыл­сит, ҳрыҿцәажәеит Ҭана шаа рыжәла еиуоу аԥсуаа, абаза­қәа (ашьхарыуаа), акыр атекстқәа анаҳҵеит ҳамҩа ԥызгоз, Ҭашьқьоԥры инхо Тургут Кәаӡба иҿынтәгьы.

Билеџьиқ иатәу ақыҭақәа (Саарныч, Алынџьа, Елмалы уҳәа) рҿы ҳрыҿцәажәеит – Фаҳриа Ҟарач (Аанаа)­ԥҳа, Фе­ридун Аанаа, Биулент Абыгба, Аиқәуҭ Аӡынба, Назми Хьа­циа, Орҳан Џьакыуа уҳәа аинформантцәа.

Анаҩс ҳаиасит Қәҭаҳиа иаҵанакуа ақыҭақәа (Аиқы­рықчы, Кызылџьора) рахь. Уа ҳрықәшәеит Ақьылье Кьаҿ­ԥҳа, Сеиыҭ Хылԥа­хҵәа, Бесим Ҳәмат уҳәа ажәабжь ҳәаҩ цәа.

Ашьҭахь Измиҭ иаҵанакуа ақыҭақәа (Машь уқьие, Дер­бент, Узунҭарла) рҿы ҳрыҿцәа жәеит – Шьиукриу Емин­Берзеқь (аубых), Леила Уанаҿа (Лакыр)­ԥҳа, Ерсин Ҷан­ԥҳа, Иулке Пал­ԥҳа, Севгьи Тәан­ԥҳа, Ерқул Тәанба уҳәа аинформантцәа.

41

Измиҭынтә Адаԥазарыҟа ҳаниас, акыр қыҭақәа – Кәузлуқә, Қәурҭқьеҩ, Соуксу (Џьгьарда), Малан, Будаилы (Ԥсырцха) – ҳрылсны, аӡәырҩы аԥсуаа ҳрыҿцәажәеит. Урҭ иреиуоуп: Ҳасан Абашь, Иашьар Лаҵба, Енвер Иаш­ба, Маҳир Палба, Ашьық Аҩӡ­ԥҳа, Месуҭ Аиқәысба, Феҭи Қәачба, Феҭи Џьапуа, Рушьҭы Қәҭарба, Севим Бадиа­ԥҳа, Ҩымран Арӡынба.

Иааидкылан 2009 шықәсазтәи ҳекспедициатә ныҟәа рақәа иаҳдырбаз даара ирацәахеит, иаҳ ԥы лаз аҿаԥыцтә дырра аартрак иаҳзаҩызан. Убысҟан еиҳагьы агәра згеит ҳазлагаз апроект заҟа иахәҭаны иҟаз. Арҭ ҳусурақәа зырманшәалоз, иҳадгылаз иреиуоуп – Ҭальаҭ Қапба, Тургут Ҟарчаа, Феи­зи Аԥҳазоу (Инегьиоль), Муҳаррем Ҭамбиа, Тургут Кәаӡба (Есқьишьеҳир), Несрин Ԥыс­ԥҳа, Ерсин Ашәыҟәба, Ердинџь Цәлохәа (Билеџьиқ), Ниази Чқәы, Џьеваҭ Гырџьын (Қәҭаҳиа), Сами Гожь, Гәында Анқәаб­ԥҳа (Измиҭ), Фаарықә Ажьиба, Биулент Аҩӡба (Адаԥазары).

Даара рылҵшәақәа бзиахеит 2010 шықәсаз тәи ҳаԥшаа­рақәагьы (урҭ еиҳа иалкаан сыр зааҭгылоит аладахьҟа). Усҟан ҳусура даара идырманшәалеит: Илҳан Кәаӡба, Аиџьан Бадиа, Аидын Аҩӡба, Џьеиҳан Сангәлиа.

2011 шықәса, цәыббрамзазы ҳескпедициатә гәыԥ (Ад гәыр Какобеи, Сима Ҭар­ԥҳаи, сареи) аус аауан ақа­лақьқәа Инегьиоль, Ԥазарџьық, Есқьишьеҳир ирыҵар­куа ақыҭақәа (Қьесҭане, Мезиҭ, Қаҩаа рқыҭа / Рушьҭие, Карақьеҩ / Османие, Диуздаа, Алынџьа, Ҭашьқьиуԥру уҳәа) рҿы. Ҳзыҿцәажәаз ажәабжьҳәаҩцәа (Несрин Ҵәыз­ԥҳа, Нааильаи Ресмиаи Қап­ԥҳацәа, Муаззез Уарданиа­ԥҳа, Набаҳаҭ Аԥҳазоу, Сервер Амҷба, Фаиз Џьаԥра, Не­дим Агырба, Гаази Быҭәба, Наа физи Баақи Абыгбақәа, Хәсини Џьаамалеҭҭини Қаҩаа, Кадем Гәлиа, Ерол Хәараа, Ремзи Абрыскьыл, Муҳлис Абаӷба, Нурҳан Аан­ԥҳа, Гаа­зи Џьаԥра, Беқьир Ашьхараа, Ҳиџьмиҭ Мац­ԥҳа, Тургут Кәаӡба, Суааҭ Иылдырым (иаԥсыуахаз аҭырқәа), Ме­џьиҭ Ҟлыч уҳәа) рҿынтә иҟаҳҵеит хыԥхьаӡара рацәала аудио­видеонҵамҭақәеи афотоҭыхымҭақәеи. Ари ҳусура аиҿкаараҿы иҳадгылеит, ҳамҩаԥыргеит: Таифур Ақаҩба,

42

Ҭальаҭ Қапба, Кәыркәмаз Кәаӡба, Ирфан Қапба, Аира Қап­ԥҳа.

2012 шықәса, рашәарамзазы адәынтәи ҳаҭ ҵаарақәа хацҳаркит Синоп ақалақь аҿы. Аекспедициа иалахәыз (Адгәыр Какобеи, Есма Ҭодуеи, сареи) ҳрыҿцәажәеит Енџьамеидан ақыҭаҿы – Кәашьар Лакәаҩ­ԥҳа, Османие ақыҭаҿы – Ҳаиреҭҭин Мельбыхә (ашаԥсыӷ), Ақли мақ ақыҭаҿы – Наџьмеҭҭин Аҩӡба. Синоп ҳусура еиҿыркааит Еџье Ҭраԥшь­ԥҳа (зыԥсадгьыл ахь ихынҳәхьоу археолог), Сизаи Шларба, Иқсан Ҭраԥшь, Иуқсель Аҩӡба уҳәа убас егьырҭгьы.

Синопынтә ҳамҩа хан Ҳаузаҟа. Ари ақалақь иазааи­гәоу Ҳурдас ақыҭан ҳрыҿцәажәеит абаза қәа (ашьхарыуаа) аӡәыр ҩы. Урҭ рахьтә ифольклортә гәалашәара акыр иҭ­баауп Рамазан Барчан (Зоурым). Уиашьҭахь ақалақь Ҭур­ҳал иаҵанакуа ашьха қыҭа Фындаџьах инхо абазақәа (тапанҭаа) ҳрыҿцәажәеит. Ара ҳусура зырманшәалаз иреи­уоуп: Раҳми Ажьиба, Оуз Ӡӷала, Ерқәуҭ Арӡынба.

Ашәба Арда ажәабжьҳәаҩ лыҿцәажәараан (Ҭырқәтәыла)

43

Арҭ ақалақьқәеи ақыҭақәеи еимданы, ҳаиа суеит Ада­ԥазарыҟа. Аратәи ақыҭақәа (Сариер, Балбаллы, Аџьы­ ельма, Карачоқьеқь уҳәа) рҿы аӡәырҩы аинфор мантцәа ҳрыҿ цәажәеит – 101 шықәса зхыҵуаз Лиутфи Ажьиба, Џьавиҭ Ашәба, Сеифеҭҭин Уасиа, Ҳыльми Инаԥҳа, Му­зиен Жьи­ԥҳа, Иаҳиа Акәытба, Ардаҳан Абганба, Ниҳаҭ Бадиа, Наавиль Қәачҳа уҳәа ирацәаҩны. Адаԥазарытәи ҳаԥшаарақәа даара ибзианы еиҿыр кааит адернеқь аҿы зхы еидкылоу аԥсуаа. Урҭ иреиуоуп: Муҳарем Акалц­ба, Фаарықә Ажьиба, Ирфан Хәаҷаа, Озқан Чкок, Ерги­ун Самахьхәа, Еқрем Хышба, Аҭилла Ҷанба, Ерол Лаԥшь, Гәында Анқәаб­ԥҳа уҳәа убас егьырҭгьы. Еизаҳгеит 30 сааҭ инареиҳаны аудио­видеонҵамҭақәа, аинформантцәа рфотосахьақәа 1000 рҟынӡа. Ианаҳҵеит 70­ҩык ажәабжьҳәаҩцәа рҿынтә 300 текст инарзынаԥшуа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп: нарҭаа рҳәамҭақәа, анашанатә, абзазаратә лакәқәа, амифологиатә ҳәамҭақәа, амиф­ҵа­быргқәа, алафқәа уҳәа арҿиамҭақәа рацәаны.

2013 шықәсазы (рашәарамза 11 инаркны ԥхынгәымза 1­нӡа) ҳапрокет «Аԥсуаа – Ҭырқә тәылан» ала аусурақәа мҩаԥаҳгеит Адаԥа зары авилоет иаҵанакуа ақыҭақәа рҿы. Аекспедициа иалахәыз – Адгәыр Какобеи, Мадонна Ԥлиеи, сареи – ҳарҭааит аԥсуаа ахьынхо 17 қыҭа: Ионгалық (асаӡқәа ахьынхо), Балбаллы / Калдахәара (бзыԥаа ахьын­хо), Кәузлуқә (асаӡқәа ахьынхо), Сариер (бзыԥаа ахьын­хо), Алҭындере / Беинауҭ (абжьыуаа ахьынхо), Аԥсара (аҳ­ҷыԥсаа ахьынхо), Каилар (бзыԥаа ахьынхо), Караԥынар / Ҷлоу (абжьыуаа ахьынхо), Бычқыдере (асаӡ қәа ахьын­хо), Соуксу / Џьгьарда (абжьыуаа ахьынхо), Реишьиҭбеи / Лыхны (бзыԥаа ахьынхо), Узунџьорман (абжьыуаа ахьын­хо), Месудие (асаӡқәа ахьынхо), Ирфанисаани / Ԥсырцха (бзыԥаа ахьынхо), Ҳарманлы / Цхьынара (бзыԥаа ахьын­хо), Ҳарманҭеԥе (абжьыуаа ахьынхо). Иара убас Адаԥазары ақалақь аҩныҵҟа аӡәырҩы аинформантцәа ҳрықәшәеит. 80­ҩык рҟынӡа атрадициатә дырра зцәымӡыц ауаа ҳрыҿцәажәеит. Қыҭацԥхьаӡа инхо, уаанӡагьы инхоз аԥсуаа рыжәлақәа анаҳҵеит. 80 сааҭ рҿынӡа аудио­видеонҵамҭа ҟаҳҵеит, 3000 фото сахьа ҭаҳхит.

44

Ҳанҵамҭақәа рҿы иҟоуп, шама хаӡак акәымзар, аԥсуа фольклортә жанрқәа зегьы ирыҵаркуа арҿиамҭақәа. Урҭ рахьтә аԥыжәара рымоуп амиф­ҵабыргқәеи, аҭоу­рыхтә ҳәамҭақәеи, аҿаԥыцтә жәабжьқәеи, алафқәеи. Ҳа­жәабжьҳәаҩцәа рахьтә ҟазарыла иалукаауеит: Сельа­ҳаҭҭин Чзым (Лаџаа), Ерсин Арабаа (Араԥ­иԥа), Ердан Гәазаа, Иқьмеҭ Ҵабриа, Феизы Аӡынба, Џьиҳаҭ Ҳәатышь, Ешьреф Гындиа, Илҳан Аилысырба, Ниҳаҭ Ҟарачы, Баақи Матуа, Беқьир Кәырниа, Ферудун Пасаниа, Сельааҭҭин Сергьегьиа (Чықь­иԥа), Фиқьри Ҳәыԥаҭ.

Ҳекспедициатә ԥшаарақәа реиҿкаараҿы ацхыраа­ра ҳарҭеит: Фаарықә Ажьиба, Ирфан Хәаҷаа, Ергиун Са­махьхәа, Ерол Лаԥшь, Межьди Чқәаниа, Али Инаԥҳа, Муҳарем Акалцба уҳәа убас егьырҭгьы.

Хыхь зыӡбахә сҳәаз аекспедициақәа зегьы рышьҭахь, аҭҵаарадырратә еихшьалақәа рнаҩс гьы, Аԥсны амассатә хархәагақәа зегьы (ателехәаԥшра, акьыԥхь уҳәа) ирыҭан адәынтәи ҳаԥшаарақәа рылҵшәақәа рзы инарҭбаау аин­фор мациа (шәахә., иаҳҳәап: Гәажә­ԥҳа 2012а; 2012б; 2012в; Чхамалиа 2013).

Уиадагьы ианаҳҵахьоу аекспедициатә материалқәа рышьаҭала сара (апроект анапхгаҩык иаҳасабала) сҽа­зыскхьеит аԥхьатәи аҭҵаамҭақәеи (Джапуа 2012а; 2012б; Джапуа, Какоба 2013) ажәахә қәеи рыҟаҵара: «Жәлар ркуль­туреи уи аҵара апроблемақәеи» захьӡу аконференциаҿы (Воронеж, 2012 шықәса, лаҵарамза 15 рзы) – «Афольклор­експедициатә проект “Аԥсуаа – Ҭырқәтәылан”: аизгаратә усура аҭоурых»; «Ахԥатәи Урыстәылазегьтәи Миллертә ԥхьара қәа» рҿы (Владикавказ, 2012 шықәса, жьҭаарамза 4–5 рзы) – «Нарҭаа репос аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рҿы»; Адунеижәларбжьаратә ҭҵаарадырратә конференциа «Нар­ҭаа ирызку аҳәамҭақәа – ак заареи аиҩызареи репос» (Нальчик, 2012 шықәса, абҵарамза 21–24 рзы) – «Аҳәаа­нырцә тәи аԥсуаа рҿы иҟаҵоу нарҭаа рҳәамҭақәа рау­дио­видеонҵамҭақәа»; Аԥсуаҭҵааратә институт 57­тәи аихшьаларатә ҭҵаарадырратә сессиа (Аҟәа, 2013, мша­ԥымза 23–25) – «Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклортә дырра (аизгареи аҭҵаареи рҭоурых)».

45

Иазгәаҭатәу, апроект «Аԥсуаа – Ҭырқәтәылан» ала им­ҩаԥаҳгахьоу арҭ аекспедициақәа хәба, иара убас 2004, 2007 шықәсқәа рзтәи аныҟәарақәа рматериалқәа текстологиа­ла аус рыдулара шцац ицоит. Убри аҟынтә Ҭырқәтәылан инхо аԥсуаа рфольклор аҭагылазаашьеи аҷыдарақәеи рзы алкаақәа рыҟаҵара (ҳаҭҵаарақәа уажәнатә иаадырԥшыз шмаҷымгьы) макьана изаацәоуп ҳәа сгәы иаанагоит. Абра иналкааны, иҳанаҭаз зларацәоу ала, сырзааҭгылар сҭахуп 2010 шықәса, нанҳәамза 15 инаркны 29­нӡа имҩаԥгаз аек­спедициа алҵшәақәа.

Ари аекспедициа иалахәыз (Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи, сареи) аус ҳуан аԥсуа диаспораа еиҳа иахьыра­цәаҩу ақалақьқәа Диузџье, Адаԥазары авилоетқәа ирыҵаркуа 13 қыҭа рҿы. Ҳзыҿцәажәаз 50­ҩык аинформантцәа рықәра наӡон 57 инаркны 88 шықәса рҿынӡа, насгьы реиҳа раҩ ӡак хацәан. Ааигәанӡа арҭ ақыҭақәа рӷьырак рҿы аԥс уаа рымацара ракәын инхоз, аха урбанизациа апроцесс ианалага инаркны аӡәырҩы ақалақьқәа рахь ииасит. Ари, хымԥада, ақыҭақәа рҿы аԥсшәеи аԥсуа традициатә культу реи рҭагылазаашьа акыр негативла иаԥсахит. 1920 шықәсазы Ҭырқәтәылантәи Аԥсны иааз апрофессор Мысҭафа Быҭәба Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рбызшәа рхамшҭӡеит, ажәлар реизарақәа рҿы, абзиа­ацәгьа рҿы аԥсышәала маца роуп излеицәажәо, аҭырқәшәа ззымдыруагьы рацәаҩуп (Инал­ипа 1990: 60) иҳәозҭгьы, иахьа уи аҭагылазаашьа шьаҭанкыла аҽаԥсахит, аҭырқәшәа ззымдыруа аԥсыуакгьы дубом, аԥс шәа ззымдыруагьы рацәаҩхеит.

Адәынтәи ҳаҭҵаарақәа излаадырԥшыз ала, Ҭырқә­тәыла инхо аԥсуаа ҳара ҳҿынӡа иаар геит Аԥсны иуԥыло аԥсуа фольклор ажанрқәа ирыҵаркуа арҿиамҭақәа зе­гьы. Хаҭала иугозар, урҭ рахь иаҵанакуеит: архаикатә фольклор ахьтә – нарҭаа ирызку афырхаҵаратә епос; аклассикатә қьабзтә фольклор ахьтә – ашәа рыцара ашәа қәа, егьырҭ акульттәи ақьабзтәи ашәақәа, ачара­шәа қәа, аҭәҳәақәа, аныҳәарақәеи ашәирақәеи; акласси­катә иқьабзтәым афольклор ахьтә – алакәқәа (аԥстәқәа

46

ирызку, ана шанатә, абзазаратә, иҟам­ианым), аҳәамҭақәа (ае тиологиатә, амифологиатә, агенеалогиатә, аҭоу рыхтә, амиф­ҵабыргқәа), афырхаҵара­ҭоурыхтә ашәақәеи аҳәам ­ҭақәеи, ацәажәаратә фольклор (ажәаԥҟақәеи ажәа ҳәа­хьақәеи уҳәа), ҳаамҭазтәи афольклор ахьтә – алаф қәа, аҿа­ԥыцтә жәабжьқәа; ахәыҷтәы фольклор ахьтә – еиуеиԥ шым ажәеинраала хәыҷқәа, ацуфарақәа уҳәа. Арҿиамҭақәа акыр авариантқәа рыманы ицәырҵуеит, иҟоуп еицырдыруа асиужетқәа рвариант «ҿыцқәа». Иаҳҳәар ҳалшоит, Ҭырқә­тәылатәи аԥсуа фольклор, ажанртә еилазаара зеиԥшроу ала, макьаназы зыԥсы ҭоу традицианы иҟоуп ҳәа.

2010 шықәсазтәи адәынтәи ҳусурақәа рҿы зегь иреиҳау қәҿиарахеит аԥсуа нарҭтә ҳәамҭақәа ԥшьба ранҵара. Ҳара ҳҿынӡа ҿаԥыцла иааӡаз нарҭаа репос активла еиҭарҳәон уҳәар ауеит XX ашәышықәсазы, аха XXI ашәышықәса ҳҭалазар аахыс арҭ аепикатә текстқәа еиҳа­еиҳа иԥсыҽны ицәырҵуеит. Убри аҟынтә нарҭаа рҳәамҭақәа рахьтә анҵамҭа ҿыцқәа аепосҭҵааразы иҷыдоу аҵакы рымоуп.

Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа ақьабзтә поезиа атекстқәа ма­ҷымкәа иргәалашәоит. 2010 шықәсазы ранҵара ҳалшеит Ажәеиԥшьаа рашәа ацыԥҵәахақәак(1), аарҩараан ирҳәоз ашәақәа(7), аҭацаагарашәақәеи егьырҭ ачарашәақәеи(7), аҭәҳәақәа(4), аныҳәарақәеи ашәирақәеи(10). Араҟа аҿиара бзиа рымоуп ахортә­хәмарратә ҵасқәа, ачаратә қьабзқәа, урҭ ирыцу ашәақәа, акәашарақәа («Радеда», «Аураашьа»). Урҭ анынарыгӡо, амырзакан адырҳәоит, нас ритмла еиқәыршәаны, лабала аӷәы еицасуеит.

Алакәқәа рахьтә ианаҳҵеит аԥстәқәа ирызку(1), ана­ша натә қәа(7), абзазаратәқәа(12), иҟам­ианым(3). Урҭ иры­шьашәалоу асиужетқәа уԥылоит Аԥсны ианҵоу афольк лор аҿгьы.

Аҳәамҭақәа ҳәа иалҳкааз ажанртә акзаара иаҵанакуа арҿиамҭақәа рахьтә ианаҳҵаз атекстқәа даара еиуеиԥ­шым: аетиологиатә(1), амифологиатәқәа(3), агенеалогиатә­қәа(5), аҭоу рыхтәқәа(13), амиф­ҵабыргқәа(37). Еиҳара ӡак ирыла ҵәоуп, активлагьы рыԥсы ҭоуп амиф­ҵабыргқәа. Темати кала урҭ рахьтә еиҳа аԥыжәара рымоуп Ӡызлан

47

илызку атекстқәа. Иазгәаҭатәу, аԥсуа диаспораа рҭоу­рыхтә ҳәамҭақәа рҿы леитмотивны рҽалыркаауеит дара рабдуцәа рхыр ҵәара, мчыла рыԥсадгьыл рахгара иад­ҳәалоу атрагедиатә хҭысқәа.

Афырхаҵара­ҭоурыхтә ашәақәеи аҳәамҭақәеи рахьтә Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа ргәалашәараҿ еиқәхеит Ажьгье­ри­иԥа Қәчықә(7), Адагәа­иԥа Зақьиари(3), Ҟаҭмас­иԥа Ҳалыбеи(2), Инџьи­Ҳаным, ма Есма­Ҳаным(3), Аҩӡы Гьед­лач(4), Габниа Баҭаҟәа(1), Бӷажә Салуман(1) ирызку асиу­жетқәа. Иазгәаҭазар ауеит, XIX ашәышықәса иатәу арҭ афырхацәа рҟынтә еиҳараӡак ирылаҵәеит зфырхаҵаратә хҭысқәа Ҭырқәтәыла иадҳәалоу аперсонажцәа (иаҳҳәап, Адагәа­иԥа Зақьиари, Инџьи­Ҳаным реиԥш иҟақәоу).

Абзазаратә лирика аҟынтә ианаҳҵеит атекстқәа 8, ацәажәаратә жанрқәа рахьтә – 10 рҟынӡа жәаԥҟеи ажәа­ҳәахьеи. Зегь реиҳа лассы­ласс ражәаҳәа иалоу рҿиам­ҭақәоуп алафқәа(60). Иара убас акыр имаҷымкәа иуԥылоит аҭоурыхтә, ма алаф ҟазшьа змоу аҿаԥыцтә жәабжьқәа.

Ахәыҷтәы фольклор иаҵанакуа арҿиамҭақәа рахьтә ианҵоуп ацуфарақәеи ашәақәеи. Уиадагьы ирацәаны ианаҳҵеит (80 рҟынӡа) амагиатә дунеихәаԥ шы шьа иад­ҳәалоу афольклор­етнографиатә еицәажәарақәа (адис­курсқәа). Арҭ адискурсқәа ҳаамҭазтәи жәлартә культура иатәу, аԥсҭазаареи адунеии ауаҩы дшырзыҟоу зныԥшуа жәабжь қәоуп (Боганева 2005: 73).

Ҳзыҿцәажәаз аинформантцәа рахьтә фольк лортә дыр­ралеи жәабжьеиҭаҳәаратә ҟазары леи рҽалыркаауеит: Саде ҭҭин Аиқәысба (98 шықәса), Феҭи Габниа (80 шықә­са), Ҳасан Аҩӡба (80 шықәса), Ҭальаҭ Аҭрышба (82 шықәса), Суаҭ Ҳәатышь (65 шықәса). Урҭ даара исахьар­кны, ԥсышәа цқьала еиҭарҳәоит шәышықәсалатәи аԥсуаа рфольклортә традициақәа, рҳәамҭақәа рҿы зны­зынла ҭырқәтәылатәи аԥсуа жәаҳәа иалалахьоу аҭырқәа ажәа­қәеи ажәеидҳәалақәеи шцәырҵуагьы. Ажәабжьҳәаҩцәа рҟаза реи, аҿа ԥыцтә культура аҿиашьеи, аҽыԥсахшьеи ргәа ҭара зы иҟаҵан еиуеиԥшым аинформантцәа рҿынтә атекстқәа реиҭанҵарақәа.

48

Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рфольклортә традициа ҳаамҭаз­тәи аҭагылазаашьаҿы, уи аиқә хашьеи аҿиашьеи рҿы иал каазар ҟалоит аформақәа ҩҩба – пассивлатәии ак­тивлатәии.

Иахьазы апассивтә форма шьҭызхыз фольклортә рҿиам ­ҭақәаны иҟоуп уҳәар ҟалоит: ажәытәӡа тәи нарҭаа рҳәам­ҭақәа, анашанатә лакәқәа, аҭәҳәақәа, ақьабзтә ашәақәа, аетиологиатә, амифо логиатә ҳәамҭақәа, ахәыҷтәы фоль­клор. Ҵабыргуп, урҭ макьанагьы рыԥсы ҭоуп, атради­циатә гәалашәара иҵаулаӡоу аҿыгҳара қәа рахьтә «иаа хәыҵ ҷҷалоит». Ажәабжьҳәаҩцәа уажә раанӡагьы ир­гәала шәалоит арҭ архаикатәи аклассикатәи текстқәа. Урҭ «рыҽдырҿыцуеит» аӡырҩҩы, ма анҵаҩы аинформант атрадициатә сиужетқәеи амотивқәеи анигәалаиршәо, ахҭыс қәа данрылеихало. Усҟан еиҳагьы иубарҭахоит арҭ ажанрқәа ирыҵаркуа аҿаԥыцтә дискурсқәа макьана аҭыԥ рацәа шрымоу.

Ҳаамҭазы активтә форма змоу фольклортә жанр­қәоуп: амиф­ҵабыргқәа, аҿаԥыцтә жәабжьқәа, алафқәа, хәҭакахьала – афырхаҵара­ҭоурыхтә ашәақәеи аҳәамҭа­қәеи.

Абриаан иубарҭоуп аԥсуа қьабзқәа рыхәҭаки урҭ ирыд­ҳәалоу афольклортә рҿиамҭақәеи рактуалреи рпрог ма­тикатә ҵаки шырцәыӡуа. Убас Ҭырқәтәылан, иаҳҳәап, Аԥсны макьаназы еиқәханы иҟоу аԥсуаа ртрадициатә ԥсыжратә қьабзқәеи аҵәыуарақәеи аԥсылмантә ҵасқәа зынӡа ирыԥсахит.

Ганкахьала, иуҳәар ҟалоит, Ҭырқәтәылан аԥсуаа рха­ҭара, рҟазшьа аиқәырхара алзыршаз ртрадициатә куль­тура ауп ҳәа. Зыԥсадгьыл иахыган атәым дгьыл ахь иагаз аԥсуаа изланагалаз ауааи, аамҭеи, аҭыԥи рҿы рыԥсҭазаара ирылааӡаз ахымҩаԥгашьа имҩақәнаҵон. Даҽа ганкахьа­лагьы, иара атрадициатә культура ахаҭа аиқәхара, ҳара ҳҟынӡагьы ааӡара зыбзоурахаз еиуеиԥшым аныҳәақәа, аритуалқәа уҳәа рҿы иамаз ахархәароуп.

Аԥсуа диаспораа дара­дара реибабара, реигә ныҩра ада ԥсыхәа рымамызт жәын гьы ҿангьы. Уи ус шакәу дыр ҵа­

49

быргуеит қа лақьцыԥхьаӡа еиҿыр кааз акультуратә центрқәа (адернеқьқәа). Уаҟа аиҳабацәа аҿарацәа ирабжьоит, ҳҵасқәеи ҳқьабзқәеи рыларааӡоит, ԥсышәала еицәажәоит, ашәа рҳәоит, икәашоит. Насгьы, ԥсуаҵас ишаԥу еиԥш, еибабоит ацәгьеи абзиеи рҿы, лассы­ласс имҩаԥырго жәлар реизарақәа, аимҭахарақәа рҿы. Уи, хымԥада, акыр ишьақәнархоит (издыруада, еиқәнархаргьы?) аԥсуа диа­спораа рфольклортә дырра, ртрадициатә гәеисра, рыхдыр­ра.

4Аԥсуаа рфольклортә культура зегьы цәаҳәа ҟаԥшьны

иагәылсуеит афырхаҵара. Уи ус иахьыҟоу «ҭоурыхтә шьаҭас» иамазар ҟалоит аԥсуаа (ма аԥсуа хылҵшьҭрақәа) жәытәнатә аахыс рыԥсадгьыл рымызхырц иашьҭалоз хыԥхьа ӡара рацәала атәым тәылатәи ақәылаҩцәа (нарҭаа зҿагылаз адауцәагьы Ԥшькьаҿ­иԥа Ман ча раа забашь­уазгьы уахь иналаҵаны) ирҿа гылан лассы­ласс ақәԥара ахьрықәшәоз. Аԥсуаа абри рфырхаҵаратә ҭоурыхи рышьха ԥсабареи ишьақәдыргылеит дара ирышьашәалоу амифологиатә дунеидкылашьа. Афырхаҵаратә епос абас аԥсуа фольклор аҿы ирылҳәҳәо жанрны, ма ажанрқәа ирак заараны излаҟоу ала, аепосдыррагьы (нарҭдырра) аԥсуа фольклорҭҵаа ра иахәҭа хаданы иаан­хоит. Уи иазкны аԥсуа ҵара уаа иаԥырҵахьеит 7–8 рҟынӡа монографиатә ҭҵаамҭа.

Аԥсуа епикатә традициа афырхаҵара­ар хаи катә ҿыг­ҳара шьақәдыргылоит нарҭааи Абрыс кьыли ирызку аҳәамҭақәа. Аԥхьаӡатәи шьҭралатәи ауаажәларра рми­фологиеи рсо ц иалтә еизыҟазаашьеи рышьаҭала иҿиаз арҭ ажәытәӡатәи абаҟақәа ҳара ҳҟынӡа иааӡеит ҿаԥыц ла ишеиҭарҳәоз, рсемантикагьы заатәи амифологиатә аамҭа иадҳәалоуп.

Аԥсуаа рҿаԥыц фольклортә культураҿы нарҭаа репос зегь реиҳа ихадароу, аетнос ахаҭара узырбо рҿиамҭоуп. Иара аԥсуаа рмифоепикатә дунеихәаԥшышьа убысҟак иӷәӷәаны иаларсуп, дара рхаҭақәа рхылҵшьҭра нарҭаа

50

ирыдыр ҳәалоит. «Адунеитә ҵакы змоу абаҟа» (Пропп 1958: 395), «Махабхарата», Гильгамеш изку аепос, «Нибелунгаа ирызку ашәа», «Илиада», «Едда», «Калевала» реиԥш иҟоу адунеитә культура ашедеврқәа ирышьашәалоу нарҭаа репос рымоуп Кавказ ашьхарыуа жәларқәа гәыԥҩык, еиҳаракгьы – аԥсуа­абазаа, аубыхцәа, адыгаа, ауаԥсаа, аҟарачцәеи абалҟарцәеи, ачеченцәеи аингушцәеи.

Кавказтәи Нарҭиада аверсиа хадақәа ир уаку аԥсуа нарҭтә епос мшын­нырцә инхо аԥсуаа заҟа ирылаҵәан иҟаз бзиан иаадырԥшуеит, аепос еизаку атекст (Инал­иԥа, Шьаҟрыл, Шьынқәба 1962) анҭыҵ, Омар Беигәаа ииҳәаз ажәақәа: «Ари даара ибзиоуп, аха сара инагӡаны сызрықәшаҳаҭхом аиқәыршәаҩцәа, аԥсуаа нарҭаа репос иҵегь инарҭбааны, иҵегь ибеианы ирдыруеит» (Инал­ипа 1990: 67). Иара убас 1970­тәи ашықәсқәа рзы Маҳинур Папа­ԥҳа ишылыҩуаз ала, Ҭырқәтәылан аԥсуа нарҭтә ҳәамҭақәа здыруа даара ирацәаҩуп (Гәажәба 1977: 81).

Аҳәаанырцәтәи аԥсуаа рнарҭтә ҳәамҭақәа раԥхьаӡа ранҵара иалагаз дреиуоуп (иҟалап, даԥ хьатәизаргьы) Омар Беигәаа. Уи ишәҟәы «Аԥсуа мифологиа жәитәӡатәиума?» (Сҭампыл, 1971) аҿы, ихшыҩҵакқәа рышьақәырӷәӷәаразы, ихы иаирхәоит нарҭаа рҳәамҭақәа рсуижетқәа (Büyüka 1971: 249–251). Маҳинур Папа­ԥҳаи иареи аҭырқәшәахьтә аԥсшәахь еиҭаргаз ари аусумҭа анапылаҩыра ахьышьҭоу Аԥсуаҭҵаа ратә институт адиалектологиатә лабораториа аусзуҩцәа рыбзоурала уантәи иалсхит нарҭаа рҳәамҭақәа хәба. Арҭ атекстқәа анҵан ҳәа сгәы иаана гоит 1950–1960­тәи ашықәсқәа рзы, насгьы дара зҿынтә ианҵоу рыҵаҩымкәа, еиҭеиҭаҳәа рақәаны иҟоуп.

Актәи иаазыркьаҿу атекст (Иара уа: 249–250) Сасрыҟәа доуҳала иира иазкуп(1.2)4. Аҩбатәи атекст (Иара уа: 249–251) аҿы еицылоит еиуеиԥшым аепикатә сиужетқәеи амотивқәеи: Сасрыҟәа доуҳала иира(1.2) + Аинар­жьи Сасрыҟәа изы аихатә гара шыҟаиҵо(2) + Сасрыҟәа ирашь

4 Ахыцқәа ирҭаку ацифрақәа аладахьҟа иану, нарҭаа репос мшын­нырцәтәи авариантқәа рсиужеттә еилазаараҿ иарбоу атемақәа рномерқәа роуп.

51

аамҭакала ишициуа(3) + Сасрыҟәа адауы амца ши­цәиго(4.1). Ахԥатәи атекст (Иара уа: 247–248) аҿы иаарԥ­шуп нарҭаа ран Саҭаныиа лхаҿсахьа – ҳәаа змам лыл­шара, лыԥшӡара, лдоуҳа. Аҳәамҭа Сасрыҟәа нашанала ахаҳә иахылҵра иазку асиу жет актәи ахәҭа еиԥшны ишьақәгылоуп(1.1): зықь­уаса ирықәҵыз аласа шьҭыхны, ҵлак шеибгоу иалху адырди ҳацаҟь дук иалху адырдхеи кны аӡиас ахь лцара. Аԥшьбатәи атекст (Иара уа: 251) Иарчхьауи Хәажәарԥыси Гәында­ԥшӡа дшеи маркыз иаз­ку асиужет ауп(10). Иаазыркьаҿу ари атекст аҿы Гәында­ԥшӡа лымҵарсра иазку нарҭтә ҳәамҭа ахәҭа хадақәа зегьы цәыргоуп: Гәында­ԥшӡа Хәажәарԥыс дшиҳәаз, Иарчхьау дшымҵаирсыз, афырхацәа аԥҳәызба деимакны ишеиба­шьыз, аҵыхәтәаны ишхаҳәхаз (шәахә. Джапуа 1995: 104–105). Омар Беигәаа инапылаҩырақәа иргәылоу ахәбатәи атекст (Büyüka 1971: 246–247) излаҳәо ала, нарҭаа ми­фологиатә хылҵшьҭроуп, урҭ аԥсыуаан, Кавказ инхон, хныҟәгагас ирыман ашәарыцара, рҭаацәара рхыԥхьаӡара 103­ҩык ыҟан(12).

Омар Беигәаа ианҵамҭақәа (ма игәаларшәаны ииҩуаз) рахьтә нарҭаа репос ацыԥҵәахақәа ҩҩба ихатәы архив аҟны исзиԥшааит Руслан Гәажәба. Урҭ рызкуп нарҭаа рхылҵшьҭреи, рыҟазшьақәеи, рыхьӡқәеи(12).

1975 шықәса, цәыббрамзазы Сҭампыл ақалақь аҿы ажәабжьҳәаҩ Ниҳаҭ Пасаниа иҿынтә Ор ҳан Шамба амаг­нитолента ианиҵеит нарҭаа рҳәамҭақәа ҩҩба. Ҳәамҭак (Зыхәба, Хьациа 1976: 76–78) Сасрыҟәа ифырхаҵара хада – амцаагара – иазкуп(4.1). 1980­тәи ашықәсқәа рзы абри аҳәамҭа иара ажәабжьҳәаҩ ихаҭа иҿынтә амагнитолента ианылҵеит Алина Ач­ԥҳа. Аҳәамҭа аперсонаж хада ихьӡ актәи анҵамҭаҿы Сасрыҟәа акәзар, аҩбатәи анҵамҭаҿы Ҭасрыҟәа ҳәа иҟоуп. Аҩ­тексткгьы реиҿартәышьа, ах­ҭысқәа реибаркышьа злаҟоу ала, асиужет хацыркхоит «адгьыл аҵан аӡы ахақәиҭтәра» иазку аҳәамҭа еиԥшны: афырхаҵа дзынио адауы, амца акәымкәа, аӡыхь ауп иихьчо. Аха анаҩстәи ахҭысқәа «амцаагара» иазку асиу­жет еиԥшны иҿиоит: адауы иқәшәара + афырхаҵа изым­

52

дырра + адауы инеигӡо Сасрыҟәа «ихәмаррақәа» + адауы аӡы иҭарҵаара + афырхаҵа дызусҭаз аилкаара + адауы ихәдахҵәара.

Орҳан Шамба ианиҵаз Ниҳаҭ Пасаниа аҩбатәи иҳәам­ҭа (Иара уа: 74–76) афырхаҵеи (аԥҳәысеиба лыҷкәыни) ада уы­ацәаӷәаҩи реиқәшәара иазкуп(5). Анҵамҭаҿы асиу жет хада (адауы­ацәаӷәаҩ иқәшәара) лагамҭаны иа­моуп ақәылаҩцәа рҿынтә ақыҭа аиқәырхара иазку афыр­хаҵара­ҭоу рыхтә сиужет: афырхаҵа, адауы ацәаӷәаҩ диқә шәаанӡа, иқыҭа иақәлоит; ақәылаҩцәа дрыхьӡаны, иуаажәлари рмали ирхынҳәуеит. Афырхаҵара­ҭоурыхтә ҳәамҭеи нарҭаа рҳәамҭеи ас реицылара атрадициа аҟынтә иаауеит узҳәом, уи зыхҟьо ажәабжьҳәаҩ иҿаԥыцтә дырреи иимпровизациеи роуп.

1977 шықәсазы нарҭаа рҳәамҭак анылҵеит Емма Кьыл­ԥҳа Аҷара, Ангиса ақыҭан, ажәабжь ҳәаҩ Назикәа Аӡын (Қәҭалиа)­ԥҳа лҿынтә. Атекст аҿы еицылоит Сас­рыҟәа ихаҿсахьа иадҳәалоу еиуеиԥшым асиужетқәеи амотивқәеи: афырхаҵа доуҳала иира(1.2) + афырхаҵа иашь цәа шеиқәирхо(4.3) + афырхаҵа иаӷацәа еихсны дшыршьуа(8.1). Анҵамҭаҿы аҳәамҭа арҭ ахәҭақәа зегьы даара ихаҭәааны, исахьаркны, рхатәы еиҿартәышьа ры­маны, инеиҵыхны ицәыргоуп.

1980–1981 шықәсқәа рзы Џьамал Ҳараниа Ҭырқәтәы­лан ҩрала ианиҵеит нарҭаа рҳәамҭақәа хԥа. Урҭ атекстқәа ажурнал «Алашара» адаҟьақәа рҿы икьыԥхьит Руслан Гәажәба (Гәажәба 1989б: 84–91).

Нҵамҭак ҟаҵоуп ажәабжьҳәаҩ Беқьир Агәмаа (ақалақь Адаԥазары, ақыҭа Мақсудие) иҿынтә. (Аинформант иа­жәақәа рыла, Ҭырқәтәыла, ақыҭа Ҳаџьы­Шәлиман дын­хон Нарҭ Сасрыҟәа иашәеи иажәабжьи аԥхьарца ианҵаны изҳәоз Аиса Қапба.) Ари анҵамҭаҿы (Иара уа: 84–86) еи­лоуп нарҭтә сиужетқәа ҩҩба: Сасрыҟәеи адауы­ацәаӷәаҩ Бжаҩа­Бжаӡеи реиқәшәара(5) + афырхаҵа адауцәа дыш­рабашьуа, дшыриааиуа(7). Уазҿылмҳахартә иҟоуп еи­цыло асиужетқәа ажәабжьҳәаҩ ишеиԥишьуа: Сасрыҟәа, Бжаҩа­Бжаӡа даниқәшәо, даара дымчыдоуп, иара еиҳа

53

амч змоу дрыниоит; ус шакәугьы, Бжаҩа­Бжаӡа иҟаиҵаз аҳәарала, Сасрыҟәа дахьнанагаз адгьыл иқәынхоз ауаа ҭаха рызымҭоз ақәылаҩцәа нирҵәоит.

Иара абри ажәабжьҳәаҩ Беқьир Агәмаа иҿынтә Џьа­мал Ҳараниа даҽа тексткгьы аниҵоит абҵарамза 10, 1981 шықәсазы (Иара уа: 88–91). Анҵамҭа Гәында­ԥш ӡа лхаҿсахьа иадҳәалоу, иаҳдыруа аҳәамҭақәа зынӡа иреиԥшӡам. Араҟа ахҭысқәа рцашьа даҽакала иҟоуп: Гәында­ԥшӡа бзиа дылбоит аҷкәын ԥшӡа Хьгәы (урҭ реизыҟазаашьа даара иԥшӡаны, исахьаркны ицәыргоуп); Хьгәы Гәында­ԥшӡа лхаҿсахьа аҵлақәа рҿы иҭихуеит, ахаҳә иалхны лбаҟа ҟаиҵоит; лара идылҵоит иуадаҩу аусқәа – аԥсуаа ықәзмыргыло адауцәа ықәихырц, рчара аҽны адауцәа амаҵ дирурц; Хьгәы, идҵақәа дшырҿу, дҭахоит, Гәында­ԥшӡагьы, лгәырҩа лызхымгакәа, дыԥс уеит(11). Нарҭаа репос аҿы иаҳзымдыруа ас ахҭысқәа рыҿиашьа ахҟьазар ҟалоит ажәабжьҳәаҩ иимпровизациа, ма иара анҵаҩы ихаҭа (алитературатә баҩхатәра злаимаз ала) атекст инапы ахигазар, исахьаркыратә лаԥшҳәаа иҵижьзар ауеит.

Џьамал Ҳараниа ахԥатәи итекст анҵоуп ажәабжь­ҳәаҩ Раиф Ҳараниа (ақалақь Ҳендеқь, ақыҭа Кәарацәгьа) иҿынтә (Иара уа: 86–87). Аҳәамҭа Кавказ ауаа ҭынчра ры­зымҭоз, Ҩыџь захьӡыз адауы­уаҩжьыфаҩ Сасрыҟәа дши­шьыз иазкуп(7).

1982 шықәсазы нарҭтә ҳәамҭак ҩрала ианиҵеит Сер­геи Габниа, Аҟәа дзыниаз, Ҭырқәтәылантә (ақалақь Ада­ԥазары) иааз Шьафааҭҭин Ҷанба иҿынтә (Гәажәба 1991а: 183–184). Зҿыгҳара маҷу ари атекст еиднакылоит Сасрыҟәа изку еиуеиԥшым асиужетқәеи амотивқәеи: Сасрыҟәа доуҳала иира(1.2) + афырхаҵа ирашь шициуа, ишааиго, ишибжьо(3) + аеҵәа шкыдиԥаауа(4.2) + афырхаҵа аеҵәа злакыдиԥааз ихҿа ишьапы ишалалаз(8.1) + афырхаҵа ажәҩан ахь дышхалаз(8.2).

1982 шықәса, цәыббрамза 19 рзы нарҭаа рҳәамҭак ҩрала ианиҵеит Дурсун Наҷҟьебиа (Саӷариа) 27 шықәса зхыҵуаз аинформант На мықә Кьылба (ақалақь Диузџье, ақыҭа Дариер) иҿынтә (Гәажәба 1989б: 91).

54

28 шықәса рышьҭахь, нанҳәамза 16, 2010 шықәсазы, ари аинформант иԥшаара ҳалшеит уи ашықәсазтәи аекспеди­циа иалахәыз – Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи, сареи. 28 шықәса раԥхьа ииҳәахьаз аҳәамҭа аудио­видеонҵамҭа ҟаҳҵеит. Текстк еиуеиԥшым аамҭақәа рзтәи анҵамҭа­қәа реиҿырԥшра иаанарԥшит аинформант игәала шәараҿ аҳәамҭа аҵаки ашәа­прозатә формеи еиқәханы ишыҟоу. Аха уеизгьы иубарҭоуп аиҭанҵарақәа рҿы атекст аиҿар­тәышьатәи алексикатәи ԥсахрақәагьы. Насгьы актәи ан­ҵамҭаҿы аперсонаж хада ихьӡ Нашьбабух акәзар, аҩбатәи аҿы Сасраныҟәа ауп. Иҟалап, уи ажәабжьҳәаҩ ихашҭра, ма атекст анҵашьа акәзар изыхҟьо. Аҳәамҭа Сасрыҟәеи адауы­ацәаӷәаҩи реиқәшәара иазкуп(5).

1987 шықәсазы, аӡын Џьенгьиз Бганба ажәабжьҳәаҩ Баҳрие Ҭыҟәа­ԥҳа (ақалақь Диуз џье, ақыҭа Гәма) лҿынтә ҩрала ианиҵеит нар ҭааи адауцәеи реибашьра иазку(7) инеиҵыху аҳәамҭа (Гәажәба 1991б: 176–185). Ашәа қәа згәылагалоу ари апрозатә рҿиамҭаҿы иаарԥшуп шықә­сырацәала, иааиԥмырҟьаӡакәа нарҭаа (еиуеи ԥшым абиԥа­рақәа) агәылшьапқәеи адау цәеи ирҿагылан рабашьра. Аҳәамҭа афабула даа ра еиҵыхуп, иалоу афырхацәа рацәа­ҩуп, рыхьӡ қәагьы иаҳдыруа нарҭаа рыхьӡқәа иреиԥш ӡам.

Аҵарауаҩ Сергеи Зыхәба излазгәеиҭо ала, Адаԥазары ақалақь аҿы, нанҳәамза 31, 1990 шықәсазы иара Џьенгьиз Бганба ихаҭа иҿынтә ианиҵеит нарҭааи агәылшьапқәеи реибашьра иазкыз ҳәамҭак (Зухба 1994: 137). Анҵамҭа макьана џьаргьы икьыԥхьым, аха уи шьаҭас иамоу Баҳрие Ҭыҟәа­ԥҳа лҿынтә аамҭаказ Џьенгьиз Бганба ианиҵахьаз (иаҳахьаз) атекст акәзар ҟалоит.

Шықәсык ашьҭахь (1988 шықәсазы) Џьенгьиз Бган­ба ҩрала ианиҵеит нарҭаа рҳәамҭақәа даҽа хԥа (Гәажәба 1991а: 172–183). Али Чаушь Кәаӡба (ақалақь Адаԥазары) иҿынтә ианҵоу аҳәамҭаҿы (Иара уа: 174–183) еиуеиԥшым асиужетқәа еи лоуп: Аԥсны аҩы шцәырҵыз(9) + Сасрыҟәа адауцәа дышрабашьуа(7) + Сасрыҟәа ажәҩан ахь дышха­лаз(8.2) + Сасрыҟәа амца шааигаз(4.1). Урҭ рахьтә аҳәам­ҭаҿы ихадараны иҟоуп адауцәа рабашьра иазку асиужет.

55

Аҩбатәи атекстгьы анҵоуп иара Али Чаушь Кәаӡба иҿынтә, аха араҟа уи ицх раауеит Шьақьыри Беқьири Тәанаа (Иара уа: 173–174). Аҳәамҭа Сасрыҟәеи агәылшьапқәеи реибашьра иазкуп(7). Ахԥатәи аҳәамҭа хәҭакахьала аҩбатәи атекст аиҭанҵароуп уҳәар ҟалоит, избан акәзар ажәабжьҳәаҩ Шьақьыр Тәанбагьы уи атекст аиҭаҳәара дацхраауан.

Иааидкылан, иуҳәар ҟалоит, хыхь зыӡбахә сымаз Џьа­мал Ҳараниеи Џьенгьиз Бганбеи ранҵамҭақәа рҿы иал каау аҭыԥ амоуп афырхаҵа агәылшьапқәеи адау цәеи дышраба­шьуа, дшыриааиуа атема. Насгьы дара ианырҵаз (ма ирҩыз) арҭ атекстқәа рхатәы ҟазшьа рымоуп. Уи зыхҟьоугьы, сгәанала, анҵашьа форма акәхоит. Ажәабжьеиҭаҳәараан урҭ инеиԥынкылан акәым кәа, ир хаз мыршҭыша аҭыԥқәа адырбон ҳәа сыҟоуп, нас иргәа ларшәаны, литературатә ҩым ҭак еиԥш, ирыҩуазар ҟа ларын.

1991 шықәсазы Виачеслав Чрыгба Ҭырқәтәы лан адик­тофон ианиҵеит нарҭаа рҳәамҭак, абаҩхатәра бзиа злаз ажәабжьҳәаҩ асаӡ Саде ҭҭин Аиқәысба (ақалақь Ада­ԥазары, ақыҭа Ақба лық) иҿынтә. Атекст шьақәгылоуп ҩҩ­сиужетк реилаларала: Сасырҟәа нашанала иира – ахьча аӡнырцәынтәи иааишьҭыз Саҭаныи­Гәашьа илықәшәоит, уи лара лыԥхашьара иахьылшьуеит(1.1) + Сасырҟәа адауы иҿынтә амца шааиго(4.1). Ажәабжьҳәаҩ арҭ асиужетқәа даара ихарҭәааны, исахьаркны, ҟазарыла, емоциала иҳа­ракны еиҭеиҳәоит. Сасырҟәа ииреи амцаагареи ирызку асиужетқәа реилалара акыр итрадициатәу цәырҵроуп аԥсуаа репикатә репертуар аҿы.

2010 шықәса, ԥхынгәымзазы анҵаҩы даҽазнык диқә­шәоит ари ажәабжьҳәаҩ, 19 шықәса раԥхьа иирҳәаз атекст аудио­видеонҵамҭа еиҭаҟаиҵоит. Ари анҵамҭаҿы ажәабжьҳәаҩ актәи асиужет (афырхаҵа нашанала иира) агижьуеит, аҩбатәи асиужет – Сасырҟәа адауы иҿынтә амца шааи газ(4.1) – иациҵоит Сасырҟәа гызмалры­ла адауы­аҽыуаҩ дшишьыз(6) иазку асиужет. Аҵа ра­уаҩ иара убри аҽны ажәабжьҳәаҩ Садеҭҭин Аиқәысба иԥҳа Аисун Аиқәыс (Ашьхараа)­ԥҳа длыҿцәажәаны, лаб

56

иҿылҵааз нарҭаа рҳәамҭа аудио­видеонҵамҭа ҟаиҵоит. Уи атекст ҩҩ­сиужетк рыла ишьақәгылоуп: Сасырҟәа адауы амца шицәиго(4.1) + Сасырҟәа гызмалрыла адауы­аҽыуаҩ дышҭаирхо(6). Аԥҳа даара дазааигәоуп лаб иажәабжьҳәаратә традициа, аха уи лтекст аҿы иубарҭоуп ахҭысқәа рцашьа армариара, арласра, аиҭаҳәарақәа рыркьаҿра, ма рыбжьыршәара уҳәа аԥсахрақәа.

Мызкашьҭахь (нанҳәамза 25, 2010 шықәсазы) Ҭырқә­тәылан аекспедициа иалахәыз (Адгәыр Какоба, Арда Ашәба, сара) ари ажәабжьҳәаҩ ҟаза (Садеҭҭин Аи­қәысба) деиҭаҳаԥшааит, хыхь зыӡбахә сҳәаз иҳәамҭа аудио­виденҵамҭагьы ҟаҳҵеит. Атекст композициатә еиҿкаашьала ак тәи анҵамҭа (1991 шықәсазтәи) еиҳа иазааигәоуп. Уи еиднакылоит афырхаҵа нашанала ии­реи(1.1) амцаагареи(4.1). Аҩбатәи (2010 шықәса, ԥхын­гәымзазтәи) анҵамҭаҿ ицәырҵуа, Сасырҟәа гызмалрыла адауы­аҽыуаҩ дахьишьуа иазку асиужет(6) ажәабжьҳәаҩ ҳара ҳаниҿцәажәоз хазы, зхала иҟоу ҳәамҭаны еиҭеиҳәоит.

Арҭ атекстқәа рыԥшьбагьы (аиҭанҵарақәагьы нала­ҵаны) даара еишьашәаланы еиҭаҳәоуп. Ҵабыргуп, ажәабжь ҳәаҩ итекстқәа еиҭеиҳәацыԥхьаӡа, ажәа қәеи, ажәеидҳәалақәеи, аҳәоуқәеи рҳәашьа, ма рхаҭа қәа ахьиԥ­сахуа адагьы, зны­зынла атекстқәа рҿы еилало асиу­жетқәеи амотивқәеи рҭыԥқәа еиҭеикуеит. Иазгәаҭа тәуп аҵыхәтәантәи анҵам ҭақәа реилазаара ажәабжьҳәаҩ иқәреи ичымазареи шаныԥшыз.

2001 шықәсазы Виачеслав Чрыгба ақалақь Адаԥазары, Малан ақыҭан, абаҩхатәра бзиа злаз ажәабжьҳәаҩ Рушьҭы Қәҭарба иҿынтә амагнитолента ианиҵеит нарҭаа рҳәамҭақәа даҽакы. Атекст Сосрыҟәеи адауы­ацәаӷәаҩи реиқә шәара(5) иазкуп. 2004 шықәса, рашәарамза 14 рзы ари ажәабжьҳәаҩ ихаҭа иҿынтә аҳәамҭа еиҭанаҳҵеит (аудиои авидеои рҿы) Шоҭа Салаҟаиеи, Адгәыр Како­беи, сареи. Аҳәамҭа хынтәны аудио­видеонҵамҭа ҟаҳ­ҵеит Арда Ашәбеи сареи 2009 шықәса, рашәарамза 27 рзы. Анҵамҭақәа рыхԥагьы акыр еизааигәоуп, ихеи­

57

барҭәаауеит. Ус шакәугьы, аҵыхәтәантәи анҵамҭа поетикатә еилазаашьала еиҳа иԥсыҽуп (ажәабжьҳәаҩ игәамбзиареи иқәреи ирхырҟьаны).

2010 шықәса, нанҳәамза 22 рзы ақалақь Ҳендеқь иаҵанакуа Аԥсара ақыҭан, ажәабжьҳәаҩ ҟаза Суаҭ Ҳәатышь иҿынтә нарҭаа рҳәамҭак аудио­видеонҵамҭа ҟаҳҵеит Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи, сареи. Анҵамҭа Сасрыҟәа адауы иҿынтә амца шааиго иазкуп(4.1).

2012 шықәса, рашәарамза 13 рзы ақалақь Адаԥазары, Сариер ақыҭан, Адгәыр Какобеи, Есма Ҭодуеи, сареи ҳиҿцәажәеит Сасрыҟәеи адауы­ацәаӷәаҩи реиқәшәара иазку нарҭаа рҳәам ҭа(5) здыруаз Ердан Гәазаа. 57 шықәса иреи ҳам ажәабжьҳәаҩ ари асиужет 12–13 шықәса анихыҵуаз ианду лҿынтә иаҳаит, иахьанӡагьы ибзиа­ны игәалашәоит, даара аԥсы ахаҵаны, ажәытә лексика еиқәырханы, ажестқәеи амимикеи ацны еиҭеиҳәоит. Ари атекст аудио­видеонҵамҭақәа (сааҭбжак рыбжьаҵаны) ҩынтәны иҟаҳҵеит. 2013 шықәса, рашәарамза 16 рзы ари ажәабжьҳәаҩ ихаҭа иҿынтә атекст еиҭанаҳҵеит Адгәыр Какобеи, Мадонна Ԥлиеи, сареи (ақалақь Адаԥазары, Са­риер ақыҭан).

Аҳәаанырцә инхо аԥсуаа рҿы нарҭаа репос анҵара аҭоурых азы имҩаԥгаз аԥшаарақәа рышьаҭала макьана­зы иҟаҵазар ҟалоит абарҭ алкаақәа:

1. Иахьазы еидкылан иҟоуп ҭырқәтәылатәи аԥс уа диас по раа рҿынтә ианҵоу нарҭаа рҳәам ҭақәа 30 инареи­ҳа ны. Атекстқәа анырҵеит ҭырқәтәылатәи аизгаҩ цәа (Омар Беигәаа, Орҳан Шамба, Џьамал Ҳараниа, Џьенгьиз Бганба, Дурсун Наҷҟьебиа) реиԥш, аԥснытәқәагьы (Емма Кьыл­ԥҳа, Виачеслав Чрыгба, Алина Ач­ԥҳа, Сергеи Габниа, Шоҭа Салаҟаиа, Зураб Џьапуа, Адгәыр Какоба, Арда Ашәба, Есма Ҭодуа, Мадонна Ԥлиа). Аматериалқәа анҵоуп ҩрала, аудиола, видеола. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп 10 рҟынӡа ажәабжьҳәаҩык иҿынтә аиҭанҵарақәа. Арҭ атекстқәа ҿырԥштәы бзиақәоуп ажәабжь еиҭаҳәаратә ҟазареи, аепикатә традициа аиқә хашьеи, аҽыԥсахшьеи рыҭҵааразы.

58

2. Хыхь сызлацәажәаз нарҭаа рҳәамҭақәа абарҭ аепи катә персонажцәа рхаҿсахьақәа ирыд ҳәалоуп: Сас­рыҟәа(26), нарҭаа аишьцәа(4), Иарчхьауи, Гәында­ԥшӡеи, Хәажәарԥыси(2), Саҭа неи­Гәашьа(1). Ишаабо еиԥш, мшын­нырцәтәи аԥсуаа репикатә репертуар аҿы, зыԥсад­гьыл аҿы инхо аԥсуаа рыҟнеиԥш, ихадароу ароль наиг­ӡоит Сасрыҟәа, уи ихаҿсахьа ҷыдала ирылаҵәоуп, иара изку аҳәамҭақәа аԥыжәара рымоуп. Ари ахшыҩҵак даҽазныкгьы иарҵабыргуеит аԥсуа нарҭтә ҳәамҭақәа рҿы (адыга версиаҿгьы ишыҟоу еиԥш) аепос атематикатә еилазаара зегьы еибаркны изку асиужетқәа Сасрыҟәа ихаҿсахьа шакәу изыдҳәалоу.

3. Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа зегь реиҳа иргәалашәо нарҭтә сиужетқәа иреиуоуп: Сас рыҟәа нашанала иира(1.1); Сасрыҟәа адауы амца шицәиго(4.1); Сасрыҟәа ада уы­ацәаӷәаҩ дышиқәшәо(5); Сасрыҟәа (ма нарҭаа зегьы) агәылшьапқәеи адауцәеи шықәырхуа(7).

Арҭи егьырҭ нарҭаа рҳәамҭақәеи мшын­нырцә инхо аԥсуаа ргәалашәараҿы еиқәхеит, рабдуцәа Аԥснынтә уахь ишнаргаз еиԥш, ԥсахра дук рымамкәа. Атәым бызшәеи акультуреи рыҩныҵҟагьы аԥсуаа ржәытәӡатәи нарҭтә ҳәамҭақәа, аханатә ишыҟаз еиԥш, 150 шықәса ирылган раагара рылшеит. Аҳәамҭақәа злашьақәгылоу ахәҭақәа зегьы аԥсуа епикатә традициа иақәшәоит. Аҭырқәа нырра еиҳарак иахьубарҭоу алексика аҩаӡараҿоуп: имаҷымкәа аҭырқәа ажәақәа аԥсшәа иаланагалеит, уи, хымԥада, ианыԥшуеит ажәабжьеиҭаҳәарагьы. Аԥс уа диаспораа рре­пертуар аҿгьы аԥсуа епикатә традициа шыҟац ишынхаз дырҵабыргуеит атекстқәа рҿы иуԥыло аҭыԥқәа, амаҭәартә дунеи адыргақәа, ихадароу афырхацәа рыхьӡқәа уҳәа егьырҭ аҷыдарақәагьы. Нарҭаа рҳәамҭақәа аԥсуа диаспо­раа рфольклор аҿы реиқәхара, нарҭаа репос атрадициа ахаҭа аԥсуаа рҿы адацқәа даара ишыӷәӷәо зырҵабыргуа ҭагылазаашьоуп.

59

Ҭырқәтәыла ианҵоу нарҭаа рҳәамҭақәа рсиужетеилазаара

Асиужет ахьӡ АхалаАсиужетқәа

ирыланыАхыԥхьа­

ӡара

1.1. Сасрыҟәа нырцә­аарцә­ла иира

2 5 7

1.2. Сасрыҟәа доуҳа ла иира 1 2 3

2. Нарҭаа ржьи Сас рыҟәа изы аи хатә гара шыҟаиҵо

_ 1 1

3. Сасрыҟәа ирашь шициуа, ишааиго, ишибжьо

_ 2 2

4.1. Сасрыҟәа адауы амца шицәиго

3 6 9

4.2. Сасрыҟәа аеҵәа шкыди­ԥаа уа

_ 1 1

4.3. Сасрыҟәа иашь цәа шеи­қәир хо

_ 1 1

5. Сасрыҟәеи адауы­ацәа­ӷәа ҩи реиқә шәа ра

8 2 10

6. Сасрыҟәа гызмалрыла ада уы­аҽыуаҩ дышҭаирхо

1 2 3

7. Сасрыҟәа агәыл шьапқәеи адауцәеи дышрабашьуа

5 2 7

8.1. Сасрыҟәа иаӷа цәа еих­сны дшыршьуа

_ 2 2

8.2. Сасрыҟәа ажәҩан ахь дыш халаз

_ 2 2

9. Аԥсны аҩы шцәыр ҵыз _ 1 1

10. Иарчхьоуи Хәа жәар ԥыси Гәында­ԥшӡа дшеимаркуа

1 _ 1

11. Гәында­ԥшӡеи Хьгәи рых­ҭыс

1 _ 1

12. Нарҭаа рцәырҵ шьеи, рҟа­з шьа қәеи, рыхьӡқәеи

3 _ 3

* * *Ашәҟәы еиднакыло атекстқәа аагоуп «Нар ҭаа: Аԥсуа

фырхаҵаратә епос бжь­томк ны / З.Џь. Џьапуа иредакциа­ла» зыхьӡхо аҭы жьым ҭахьтә. Аматериалқәа аус рыдула­раан, уаанӡа икьыԥхьхахьаз атекстқәа иҿыцны афольк­лорҭҵааратә редакциа рызууп, аудио­видеонҵамҭақәа ракәзар, даара ирызхәыц ны, ражәаҳәатә ҷыдарақәа зегьы рызныжьны ихҩылаауп.

Атекстқәа рҿы ахшыҩҵак аилкаара арман шәаларазы иацҵоу ажәақәа ахыц ԥшьырк цақәа ирҭакуп, зеилкаара уадаҩхаз аҭыԥқәа рҿы азҵаара дырга, ма акәаԥрацәа ргы­лоуп, ацифрақәа рыла иаарԥшуп еиуеиԥшым алкаарақәа. Аҳәамҭақәа ирыцу азгәаҭақәа рнаҩс ицоит алитературеи анҵамҭақәа ирылаԥсоу аҭырқә ажәақәа (атекстқәа рҿы урҭ аеҵәа хәыҷқәа рыла иарбоуп) реилыркаагатә жәари.

Иҭабуп ҳәа расҳәоит ашәҟәы аиқәыршәара ҳаҿнаҵы ацхыраара ҳазҭоз, аԥхьажәа аҭырқә шәахь еиҭазгаз, аи­лыркаагатә жәар шьақәзыр гылаз Октаи Чкотуа, иара убас аԥхьажәа арҽеирақәа алазгалаз Фаарықә Ажьибеи Ирфан Хәаҷааи.

61

Z.C. CAPUA

TÜRKİYE’DE YAŞAYAN ABHAZ’LARIN SÖYLENCE BİLGİLERİ

1Abhaz’lar Kafkasya’nın kadim halklarındandır. Yüzyılların

içerisinden süzerek getirdikleri özellikleri dolayısıyla uygarlığa katkıları açıkça görülen bu toplum, günümüzde Güney ­ Kafkasya’nın kuzey­batı kesiminde, Kafkas dağları ile Kolxida ovası üzerinde bulunan 8.700 kilometre karelik benzersiz güzellikteki topraklarında yaşamaktadırlar.

Abhaz’lar köken olarak Abazinler, Ubıx’lar ve Adıge’lerle aynı kaynağa dayanmaktadırlar. Araştırmacıların önemli bir kısmı Abhaz ve Adıge’lerin kökenlerini Küçük Asya’nın yukarı kesiminde yaşayan ve dilleri de komşuları Hitit’lerin diliyle aynı köklere sahip olan Kaşka ve Abeşla’lara bağlarlar. Bilimadamları Abhaz ve Adıge’lerin eski isimleri ile Kaşag, Kasog, Kasag, Apsil, Abeşla ve Kaşka isimlerini birleştirip karşılaştırmakta ve eskiden beri Abeşla’larla Kaşka’ların Abhaz­Adige halklarının yaşadıkları yerlerin, yani Batı­Kafkasya ve Küçük Asya yakınlarındaki karadeniz kıyısındaki bölge olduğunda ortak bir kanaate varmaktadırlar (Ардзинба, Чирикба 1991: 10).

Abazince ile birlikte Kuzey Kafkas dil ailesinin Abhaz­Adıge koluna ait olan Abhazca, dünya’nın en eski dillerinden biri olarak kabul edilir. Bilimad amlarına göre Abhaz­Adige dil grubu M.Ö III­II bin yılları arasında eski Küçük Asya topraklarında yaşayan ve bu gün artık ortadan kalkmış olan Hititlerin konuştuğu dile dayanmaktadır (Чирикба 2012а: 23).

Bu gün sayıları 700.000 kişiyi bulan Abhaz halkı, Abhazya devletinde olduğu gibi, Rusya Federasyonu’nda, eski SSCB coğrafyasında, Batı Avrupa ülkelerinde, ABD’de, Acaristan’da,

62

Ortadoğu ülkelerinde, ama en çok da Türkiye’de yaşamaka olup, dünya’nın dört bir yanına dağılmış durumda bulunuyor. Abhaz halkının buna rağmen, Abhazcanın (ya da Abhazca ve Abazincenin) yaşadığı yerlerde, Abhaz örf­adetleri ile folklörlerini ve kültürlerini yaşatmaya devam ettiğini, hatta yenileyip geliştirdiğini de söyleyebilmekteyiz.

Abhazlar ve diğer Kafkas toplumları, değişik tarihi olaylar nedeniyle ama daha çok Kafkas­Rus savaşları sonucu vatan topraklarından ayrılarak Türkiye, Ortadoğu ve Batı Avrupa ülkelerine sığınmak durumunda kaldılar. Bu gün çeşitli verilere göre sadece Türkiye’de 200.000 ile 500.000 arasında insanımız yaşamaktadır. İnsanlarımızı topraklarından eden bu sürgün dalgasında, 1864 yılına kadar Abhazya’da yaşamakta olan 13 etnografik grup, yani Dal­Tzabal’lılar, Pıshü’lılar, Aybga’lılar, Axçıpsı’lılar, Abjaqua’lılar, Guma’lılar, Aqua’lılar, Xaltzıs’lar, Tçücaa’lar, Abzıp’lar, Abjuwa’lar ile birlikte Abazin’ler, Ubıx’lar ve Adige’ler de vatan topraklarından ayrılmak zorunda bırakıldılar. Дзи дзария: 1982; Анчабадзе 1976: 84–90; Инал­ипа 1971: 257–310; 1990; 1992; 1995; Лакоба 1990: 26–44; Ачугба 2010: 94–152; Аргәын 2011; Аргун 2012; Чирикба 2012б; Гожба 2010а; 2010б; 2010в; Джигетский сборник 2012; Бигуаа 2011: 181–304; Тхайцухов 1992: 54–79; 2003; Кумахов 2006; Ворошилов 2006; Хафизова 2010; Кумыков 1994; Кушхабиев 1993; 1997; 2007.

Bu trajik durumun tek iyi tarafı, soydaşlarımızın ayak bastıkları yeni coğrafyalarda daha önce yaşadıkları yerlere benzer bölgelere mensup oldukları etnografik gruplarla birlikte yerleşmiş olmalarıydı. Bu sayede hem değişik etnografik özelliklerini, hem de folklorik ve kültürel değerlerini daha fazla koruyarak günümüze kadar getirebildiler. Soydaşlarımızın bütün bu değerlerini, yaşadıkları ülkelerde hiç bir izin ve desteğe sahip olmadan, hatta bırakın desteği ciddi bir asimilasyon baskısı altındayken bile korumuş olmaları gerçekten de takdire şayandır. Özellikle Türkiye’de uzunca bir süre uygulanan inkar, asimilasyon ve Türkleştirme politikalarıyla anadilin konuşulması, soy isimlerinin

63

kullanılmasının yasaklanması sonucu insanlarımız adeta sudan çıkarılmış balık durumundaydılar.

2Vatanlarından sürülen Abhaz ve Adige halklarının, dil,

kültür, folklör ve geleneklerinin araştırılmasında Avrupalı seyyahların ve bilim adamlarının çok önemli katkıları bulunuyor. Özellikle sovyet sisteminin demir perdesini aralayamayan bilimadamlarımızın, ellerinin kollarının bağlı olduğu son yüzyıl içerisinde onlar çok daha fazla imkanlara sahip durumdaydılar.

1988 yılında Danimarkalı araştırmacı A. Benediks ten çeşitli aralıklarla Ubıx’lar arasında kalarak derlemelerde bulundu. Ancak Benediksten bu derlemeleri yayınlama fırsatı bulamadı. Ubıx’lar arasında 1913 yılında Adolf Dirri, 1930 yılında da Wilius Fon Mesaroshi, Ubıx folklorü konusunda araştırmalar yaptılar. Bu araştırmalarda çok sayıda masal, atasözleri ve hikayeler kayıt altına alındı (bknz.:Dirr 1927,1928; Meszaros 1934).

Vatanlarından sürülen Abhaz ve Adige halklarının dil ve folklörlerinin araştırılmasında Fransız bilim adamı, mitolog, Hindo­Avrupa medeniyetleri ve dilleri ile Kafkas dilleri araştırmacısı George Dumezil önemli bir yer işgal eder. George Dumezil, İstanbul Üniversitesinde öğretim üyesi olduğu 1920’li yıllarda Ubıx diline ilgi duymaya başladı. 1931 yılından itibaren ise çeşitli Kafkas dillerinin gramerleri ve yapıları ile ilgili çeşitli çalışmalara imza attı. 1955–1971 yılları arasında Abhaz’lar, Ubıx’lar ve Adıge’ler arasında bir çok araştırma yürüttü ve 1960 yılında “Kafkas gelenekleri ve dilleri için Anadolu’dan belgeler” isimli seri bir yayına başladı. Bu seride, araştırmacının fonetik kayıtları ile onlara bağlı dil araştırmaları hep birlikte yayınlandı. George Dumezil ve H.Fogt bu araştırmalarda dünya’da Ubıxça’yı iyi derecede bilen son kişi olarak kabul edilen Tevfik Esenç’in (1904–1992) farkına vardılar. Esenç, annesinin Abhaz olmasından ötürü o dili de iyi bildiğinden, 11 değişik Abhazca folklorik metni de Dumezil kendisinden kaydetmiştir. (Dumezil 1967). Bilim

64

adamı, Linguistik çalışmalarının yanısıra, açıklamalı olarak Abhaz ve Adigece folklorik materyalleri de kaydetmakteydi (bknz.: Dumezil, Namitok 1955: 1–47; 1956:439–459; Dumezil 1957; 1959; 1960 a; 1960 b; 1962; 1965; 1967; Зыхәба 1972: 57–74; Гәажәба 1986б; 1987; Убыхский фольклор 2001).

George Dumezil, Norveç’li tanınmış Kafkasolog H. Fogt ile Fransız bilim adamı G. Şaraşidze’yi Ubıxça öğrenmeye teşvik etti (Сharaсhidze 1965; 1989). H. Fogt, uzun yıllar süren çalışmaları sonucunda fonolojik araştırma metinlerini de eklediği kapsamlı bir Ubıxça sözlük hazırladı. (Vogt 1963). Bu çalışma Abhaz­Adige dilleri araştırmaları için son derece önemli bir kaynak oldu. Eşsiz değerdeki çok sayıda metnin, gramer açıklamaları ve fransızca çevirileri ile birlikte ele alınarak okuyucuya sunulması, aynı zamanda Ubıx dili ve folklörü araştırmacıları için de bu eseri paha biçilmez kılmaktaydı.

Adolf Dirr; İlius Mesaros, George Dumezil ve Hans Fogt gibi Avrupalı araştırmacıların izini sürerek Türkiye’de yaşayan Abhaz­Adige dilleri ile folklör, gelenek ve kültürlerini inceleyen araştırmalarda bulunan ve Hollanda’nın Leiden Üniversitesi öğretim üyelerinden olan Abhaz dilbilimci V. Çrıgba, 1991 yılından beri bu alanda çalışmalarını sürdürüyor. V.Çrıgba, Abhaz­Adige diyasporasının yaşam biçimleri, etnografik grupları ve diyalektleri ile ilgili eşsiz çalışmalarda bulundu. Abhaz’lar, Ubıx’lar ve Abazin’ler arasında çok sayıda sesli kayıtlar da gerçekleştirdi (bknz.: Чирикба 1994; 1995; 2012а; 2012б; Chirikba 1996a; 1996b; ayrıca bu kitaptaki 8,9,11 ve 13 nolu metinler).

Türkiye’deki Abhaz­Adige diyasporası ile ilgili araştırmalarda diyaspora temsilcilerinin katkıları da önemli bir yer işgal ediyor. Zira onlar sürekli olarak halkın arasında bulunduklarından çok daha kapsamlı ve rahat bir çalışma ortamına sahiptiler. Ancak ne yazıkki bu arştırmalarda bulunanların sayıları oldukça sınırlı kaldı. Örneğin bu güne kadar aralarından çıkan bir tek folklör araştırmacısı dahi bulunmamaktadır.

Ancak burada Prof. Mustafa Butbay’dan bahsetmemiz gerekir. Bu kişi, iki üniversite bitirmiş, abhazca, türkçe,

65

fransızca ve almanca bilen donanımlı bir bilim adamıydı. Sekiz ay kadar Beşiktaş’ta açılan Çerkes okulunda yöneticilik yaptı. 1919 yılında ilk Abhazca alfabeyi hazırladı (Cerques elifbe apsifsele (Vizviz: Abitp M. Asigse 1 Istampeil, 1335­1919). Ancak bu alfabenin kullanılabileceği ortam bir türlü oluşamadı. Bu tarihlere kadar 1910 senesinde Çxalapua Şirin’de bir alfabe hazırlamıştı. Daha sonra Şapsığ Raşit Efendi eşi Çanıpha Hasibe ve o dönemlerde henüz 12 yaşında olan Ömer Beyguaa, Osmanlı harflerini temel alarak bir alfabe hazırladılar. Ömer Beyguaa çeşitli dini metinleri çevirirken bu alfabeyi kullanmaktaydı (Бигуаа 1999: 82).

Mustafa Bütba 1920 yılında Kafkasya’ya geldiğinde, Abhazya’ya da geçerek burada Dirmit Guliya, Andrey Çoçua, Simyon Afüqatzaa gibi önde gelen entellektüellerle görüştü. Ayrıca Sohum’da kurulu bulunan soydaşlarla ilişkiler komisyonu üyeleriyle bir araya geldi. “Abhazya” gazetesinde bütün bu görüşmeler ve Mustafa Bütba’nın Abhazya’ya gelişi ile ilgili o dönem çok sayıda makale yazıldı (Бӷажәба 1991: 196). Mustafa Bütba konuştuğu kişilere Türkiye’de yaşayan Abhaz diyasporası hakkında bilgiler verdi. Bütba, Abhazya ileri gelenlerine, Türkiye’de 200.000 Abhaz yaşamakta olup tamamının çok iyi derecede abhazca bildiklerini, hatta aralarında türkçe bilmeyenlerin de bulunduğunu, Abhazya’daki gibi mısır ve tütün ürettiklerini, aralarında sadece altı­yedi kişi kadar üniversite mezunu olmasına karşın çok sayıda paşa bulunduğunu, sürgünü bizzat yaşamış olan çok sayıda kişinin halen yaşamakta olduğunu ve Abhaz’ların tamamının islam dinine mensup olduklarını ve nüfusun büyük çoğunluğunun geriye dönme işteğiyle yanıp kavrulduklarını söyler.

Türkiye’de yaşayan soydaşlarımızın tarihi, kültürü, gelenekleri, mitolojileri ve folklörlerinin araştırılmasında Abhazolog, folklorist, tarihçi, dilbilimci, şair ve araştırmacı Ömer Beyguaa’nın eşsiz katkıları bulunmaktadır. Yüz yıl yaşayan Beyguaa yaşamının tamamını bu araştırmalara vakfetti ve Abhaz köylerini tek tek dolaşarak, etnografya, dil, tarih ve folklör ile ilgili derlemelerde bulundu. Çoğunluğu

66

yayınlanan bu bilgilerin önemli bir bölümü kitaplaştırılarak okuyucuya sunuldu. Bu eserler arasında “Abhaz Mitolojisi Anaç mı?” (Beyguaa 1971), iki ciltlik “Kafkas kaynaklarına Göre İlk yaratılışlar­ilk İnsanlık­Kafkas Gerçekleri” (Beyguaa 1985, 1986). Gibi eserler bulunmaktadır. Bu yayınlardaki çok sayıda folklorik materyal, abhaz toplumunun yaşam biçimi ve dünya görüşü hakkında bilgi edinmek isteyenlere sağlam bir kaynak niteliğindedir. Kitaplarda ayrıca, eski Abhaz tanrı ve tanrıçaları ile Nart destanları ve Abhaz mitolojisi, eski Yunan ve Asya toplumlarının mitolojileri ile karşılaştırmalı olarak ele alınmakta olup, Abhazya tarihi ile ilgili çeşitli bilgilere de yer verilmektedir (Инал­ипа 1990: 23–32; Бигуаа 1999: 82–84; Килба 2011; Папа­ԥҳа 2012, 2013; Гәажәба 1990а; 1990б; 1996а). Eserlerde çeşitli folklorik materyaller ya aynen, ya da açıklamalarıyla birlikte yer almaktadır. Tarihçi Ruslan Guavüba’ya göre Ömer Beyguaa’nın bu şekilde derlediği 6000’in üzerinde folklorik metin bulunuyor. (Гәажәба 1977: 81) Bu materyallerin bir kısmı Ruslan Guavüba ve Sergey Zuxba tarafından çeşitli çalışmalarında yayınlanmıştır (Гәажәба, Хьациа 1977: 82–83; Гәажәба 1980б: 47–48, 59–61; 1989б: 83–84; 1996а; 2008б: 108–118; 2008в: 181, 188; 2008г: 143–146; 2012в: 175–182; Зыхәба 1996б; 1997). Ayrıca Ömer Beyguaa’nın bizzat kendisi de bu tür derlemelerde bulunanlar için eşsiz bir kaynak durumundaydı.

Ömer Beyguaa’nın yayınlanamayan çok sayıdaki çalışmaları ve el yazısı notları ile ilgili, onun hem öğrencisi hem de yardımcısı olan araştırmacı, çevirmen ve yazar Mahinur Papapha ciddi bir çaba içerisinde olup bu çalışmaları okuyucuya kazandırma çalışmaları halen sürdürülmaktedir. En son “Ömer Beyguaa ile birlikte 35 yıl adını taşıyan bir çalışma (Emma Kiılıpha ve Nurbey Lamiya’nın redaksiyonuyla) abhazca olarak “Alaşara” dergisinde seri olarak yayınlandı (Папа­ԥҳа 2012, 2013). (2004 yılında Şota Salakaya, Adgur Kakoba ve Ben çeşitli derlemeler yapmak üzere Türkiye’ye gittiğimizde İstanbul’da Mahinur Papapha ile bir araya geldik. Kendisi bizlere bu materyalleri göstererek, bu bilgilerin elden geçirilmesi ve abhazcaya tercüme edilmesi gerektiğini, ancak

67

bu alanda çalışma yapan kimsenin bulunmadığından yakındı). Bizce de Ömer Beyguaa’nın derlemelerinin ve notlarının elden geçirilerek abhazcaya çevirilerinin yapılması ve yayınlanması büyük bir önem arzetmektedir. Bunun ilk adımı olarak Beyguaa’nın sağlığında bizzat kendisinin tercüme edip Mahinur Papapha’ya yazdırdığı “Abhaz Mitolojisi Anaç mı?” adlı eseri Abhaz Araştırmaları Enstitüsü Diyalektoloji Laboratuarı’nda Doç. Emma Kiılıpha’nın yönetiminde basım için yayına hazırlanmaktadır.

Mahinur Papapha, tüm bu çalışmalarının yanısıra Türkiye diyasporasında yaşayan soydaşlarımızın dil, tarih ve kültür bilinçlerinin geliştirilmesi ile ilgili tarihi ve kültürel yayınların tercüme edilip yayınlanması, koreografik çalışmalar, halk şarkıları gurupları gibi çeşitli çalışmalara da imza atıyor ve (bknz.: Șınkuba 2000; Beygua 2000; Papapha 2001b; Warada 2007; Șamba 2008; Zuhba 2009) folklorik­etnografik materyallerin derlenmesi vs gibi her alanda hizmetlerine devam ediyor. Mahinur Papapha, esasen uzun zamandan beri bu çalışmalarını sürdürdüğünden 1973 yılından itibaren yaptığı derlemelerini Abhazya’daki bilim adamlarına, özellikle de Ruslan Guavüba’ya gönderip araştırmacıların yararına sunmaktaydı (Papapha 2001a; Папба 2012). Gönderilen derlemeler arasında; edebi makaleler (Papapha 1998) atasözleri, şarkılar, hikayeler ve ağıtlar da bulunmaktaydı (bknz. Гәажәба, Хьациа 1977: 83–84; Гәажәба 1980б: 48–49).

Türkiye diyasporasında yakından tanınan ünlü sporcu ve kültür adamı Orhan Şamba ise 1975 yılından itibaren Abhazya ile ilişki kurdu. Orhan Şamba, Abhaz kökenlilerin anavatanlarına ilgilerinin artmasını sağlamak amacıyla önemli çabalar sarfetti (Инал­ипа 1990: 32–33). Ve Abhazya’ya her gelişinde Türkiye’deki Abhazlar arasında yaptığı folklorik ve etnografik derlemeleri de beraberinde getirdi. Bu derlemeler, Abhazya’daki araştırmacıların kullanımına ve devlet müzesi arşivine emanet edildi. Şamba, 1975 yılında 11 kişilik grupla Abhazya’ya geldiğinde de çoğunluğu Kuaraçügea köyünde yaşayan Adzınba (Pafüipa) Şefket’ten derlenen son derce değerli ses kayıtlarını da getirdi. Yaptığı derlemelerin yanısıra

68

Orhan Şamba’nın kendisi de derlemeciler için bulunmaz bir kaynaktı (bknz. Зыхәба 1977). Kendi sesiyle yaptığı kayıtlar arasında Nart destanları, tarihi ve kahramanlık şarkıları ve hikayeler gibi sayısız foklorik materyaller bulunmaktadır. (bknz.: Bu kayıtlardan yararlanılarak elde edilen materyaller S. Zuxba, A. Xeatsiya, R. Guavüba’nın yayınları (Зыхәба, Хьа­циа 1976; Зыхәба 1996б; 1997; Гәажәба, Хьациа 1977: 84–87; Гәажәба 1980б: 40–47, 52, 53–58; 1996в; 1996г; 2008б: 118–124, 130–131, 134–135, 136–138; 2008г: 137–139; 2010: 58–59, 119–121), ve aynı yayındaki 5 ve 21 nolu metinler).

Ancak Orhan Şamba’nın Abhazya’ya getirdiği bu eşsiz metryallerin bulunduğu kasetler, ne yazıkki savaş sırasında yok edildi. Bu gün Türkiye’de kalan kasetler ise (büyük ihtimalle yapılan derlemelerin çok az bir bölümü) kızı Zerin Şamha tarafından dijital ortama kaydedilmektedir. Zerrin Şamha’nın kendisi de derleme çalışmaları yapan, kültür ve sanat alanında yorulmak bilmeden halkının hizmetinde olan bir kültür emekçisi. Çocuklardan oluşan bir ekibe mızıka çalmasını ve abhazca şarkı okumasını öğreterek genç dimağların kültürlerine aşina olarak yetişmelerini sağlamaya çabalıyor.

Türkiye’de yaşayan Abhazların folklorik ürünlerini yaşatma ve kaydetme açısından yazarlar, Şinasi Trapş, Cemal Xaraniya, Cengiz Bganba ve Cemal Abıgba önemli katkılar sundular. Bu insanlar, 1970 yılından itibaren Abhazya’ya her gelişlerinde, ya da birileri gelirken onlarla, Türkiye’de yaptıkları derlemeleri, ya yazıya dökerek, ya da teyp kasetlerine kaydederek anavatana taşıdılar. Aynı zamanda kendi yazılarında da halkın folklorik değerlerinden bolca yararlandılar ve edebi ürünlerinde halkın tarihini, folklörünü, maneviyatını ve vatan sevgilerini dile getirmeye çabaladılar.

Dilini ve geleneksel kültürünü kaybetmemek için gece gündüz emek sarfeden bu yazarların kayıt altına aldıkları materyallerde, ünlü Nart destanlarından tutun, atasözlerine kadar her türlü zenginliğe rastlamak mümkün. Bu yüzden o kayıtlar, Abhaz bilimadamları için eşi bulunmaz kaynaklar arasında yer aldı. Ruslan Guavüba, Sergey Zuxba ve

69

Anzor Mukba bu materyallerden yararlananların başında gelmektedirler: Cemal Xaraniya (Гәажәба 1980б: 49, 51, 52–53, 62–64; 1989б: 84–91; 1996б; 1996в); Cengiz Bganba (Гәажәба 1991а: 172–183; 1996в; 2010: 12–45, 48–49, 74–123, 126, 141–153, 155–163, 221–230; Гожба 2005; 2008; Зыхәба 1996а; 1997); Cemal Abıgba (Абыгба 2002: 211–223); Şinasi Trapş (Гәажәба 1980б: 49–51).

Cemal Xaraniya, 1980’li yıllarda Adapazarı’nda kendi şiirlerinin yanısıra Eşref Gındiya, Filiz Bganıpha ve Cengiz Bganba’nın da şiirlerinin yer aldığı iki kitap yayınladı. Çeşitli şiirlerin, atasözlerinin ve Gogua Tzkuk adındaki hiciv üstadının fıkralarının da yer aldığı (Аҵнариа 1989: 418) “Yeybapşaaz” adlı kitabı ise 2005 yılında Abhazya’da tekrar yayınlandı (Ҳараниа 2005).

Derledikleri folklorik materyalleri Abhazya’ya gönderenlerin arasında Simber, Ardaşen ve Ayfer Bganba’lar (Гәажәба 2010: 45–48, 59–74, 123–126) ve halk müziği alanında uzmanlaşan Esat Axba da bulunmaktaydı: Axba (Гәажәба 1996б; 1996в; 2008б: 107, 117; 2008в: 175–176, 179–182, 184, 186; 2008г: 147; Warada 2007), Dursun Naçkebiya (Саӷариа) (Гәажәба 1989б: 91). 1984 yılında Fehmi Agırba ve Cemal Xaraniya ortak bir çalışmayla Abhazca­Türkçe sözlük yayınladılar. 1990 yılında ise bu sözlük daha da kapsamlı bir hale getirilerek Fehmi Agırba tarafından Ankara’da tekrar yayınlandı (Агрба 1990).

1990’lı yıllarda Türkiye’de yaşayan soydaşlarımız arasındaki folklorik ve etnoğrafik çalışmalar ağırlıklı olarak Selçuk Sımsım ve Zehra Tcütcba tarafından yürütüldü. Selçuk Sımsım daha sonra kayıt altına aldığı hazine değerindeki bu materyalleri www.apsuvara.com adresinde yayınlamaya başladı.

Faruk Ajiba ve İrfan Axuıçba ise Sakarya ili sınırları içerisinde eskiden beri anadil eğitimi alanında önemli çalışmalar yürütüyorlar.

Abhaz diyasporasının, dilinin ve geleneksel kültürünün korunması alanında Türkiye’deki soydaşlarımızla evlenerek oraya yerleşen Ayira Kapıpha ile Gunda ve Marina Ankuab da çeşitli hizmetlerde bulunmaktalar. Gunda Ankuab Abhaz

70

folklörü ve etnografyası ile ilgili materyalleri derliyor ve Abhaz düğünü ile ilgili bir doktora tezi hazırlıyor. Kendisi bir süre önce türkçe­abhazca bir konuşma kılavuzu ve sözlük de yayınladı (Ankuab 2007). Marina Ankuab ise, Türkiye’deki Abhaz çocuklarına Abhaz halk şarkıları öğretiyor.

İstanbulda bulunan Abhazya temsilcisi Vladimir Ayüdzba’nın da eskiden olduğu gibi günümüzde de sık sık derlemeler yaptığı biliniyor (Аҩӡба 1974).)

1930’lu yıllarda ise Batum civarında yaşayan soydaşlarımız arasında Kazım Calakua önemli derlemelerde bulunudu (bknz. Зыхәба 1967: 217).

Türkiyedeki sivil toplum örgütlerimizin yayınladık ları “Nart” (Ankara), ve “Kafkasya” (İstanbul) gibi dergiler, folk­lorik ve etnografik materya llerin yayınlanması alanında da önemli bir işlev yürütmekteler.

Sürgündeki Abhaz halkının dil, tarih ve edebiyatlarının korunması ve anavatanlarıyla ilişkilerinin genişlemesi ala­nında artık anavatanlarına dönmüş olan Timur Açugba, Oktay Çkotua ve Hayri Kutarba’nın da önemli çabaları söz konusu.

Etnograf Timur Açugba, Acara’da yaşayan Abhazların dili, tarihi, kültürü ve gelenekleriyle ilgili çok sayıda eser verdi ve akademik kariyerini de bu alanda yaptı. Acara’da yaşayan Abhazların günlük yaşamları, soy kütükleri ve evlenme biçimlerine varıncaya kadar her türlü ayrıntıya Açugba’nın eserlerinde rastlamak mümkün durumdadır (Ачугба 1978; 1985; 1987а; 1987б; 1987в; 1988а; 1988б; 1989; Ачыгәба 1986; Açugba’nın kısa süre önce yayınlanan eserinde ise Abhaz etnografik gruplarının tamamı ele alınarak sürgün öncesi anavatanlarındaki durumları, tarihleri ve sürgün dönemi hakkında değerli bilgiler dile getiriliyor. (Ачугба 2010: 94–152; 2012).

1991 yılında üniversite eğitimi için Abhazya’ya gelerek anavatana yerleşen gruptan olan Oktay Çkotua, soydaşları­mızın anavatanlarına dönüşleri için verdiği hizmetlerin yanısıra, dilbilimci Sariya Amçıpha ile birlikte Abhazca­türkçe ve Türkçe­abhazca sözlük ile konuşma kılavuzunu yayınladı (Амҷ­ԥҳа, Чкотуа 2010), Çkotua’nın çok sayıda

71

tercümelerinden, türkçe’den abhazca’ya çevirdiği Hayri Kutarba’nın “Sürdüler sürgün oldum” ve “Sürgün sessiz ölür” (Аqva, 2009), romanları ve Mustafa Bütba’nın Kafkasya’da bulunduğu sırada kaleme aldığı “Kafkasya Hatıraları” adı altında Türk Tarih Kurumu tarafından bastırılan anıları ile (Быҭәба 2009), türkçe’ye çevirdiği Adile Abbasoğlu’nun anıları (Abbasoğlu 2008) ve Ruslan Guavüba tarafından abhazca olarak yayınlanan Cengiz Bganba’nın derlemelerini konu alan “Kardeşlerimiz Abhazyamız” adlı kitabı ilk anda akla gelenler (Bganba 2013).

Yazar ve gazeteci Hayri Kutarba, tarihçi Gerg Amıçbanın eserleri (Amıҫba 1993), başta olmak üzere çok sayıda çeviriyle birlikte Bagrat Şinkuba’nın “Son Ubıx” adlı romanını da türkçeye kazandırdı. Yukarıda bahsettiğimiz romanların da yazarı olan Kutarba, Abaza TV’de uzun süre büyük bir ilgiyle izlenen “Vatanın kalp atışları” adlı bir programın yapım ve sunuculuğunu da başarıyla sürdürdü.

Anavatanına dönüş yapan Dijin Çurey’de Türkiye’de yaşayan Abhaz­Adige diyasporası arasında koreografik araştır­malar yapmaktadır (Чурей 2006; 2008; 2011).

Türkiye’deki Abhaz Diyasporasında tarihi ve edebi çalışmalarla, sahip olunan değerleri yeni kuşaklara aktarma görevi, Ömer Beyguaa, Şinasi Trapş, Cemal Xaraniya, Eşref Gındiya, Filiz Bganıpha, Cengiz Bganba, Cemal Abıgba Mahinur Papapha, Alp Hunca ve Hayri Kutarba gibi yazarlar sayesinde gerşekleşebildi (bknz.: Аҵнариа 1989; Бигуаа 1999: 77–101; 2000; 2008а; 2008б; 2011: 181–238; 2012а; Мықәба 2002). Bunlar arasında Hayri Kutarba’nın tarihi romanları önemli bir yer işgal etmektedir.

Türkiye’deki Kuzey Kafkas diyasporası içinde, tarihi, etnografik ve folklorik araştırmalar yapanlar arasında Agaçe Muhittin Ünal, Yediç Batıray Özbek ve Yısmeyl Özdemir Özbay da dikkati çekmektedirler. Yediç Batıray Özbek ve Yısmeyl Özdemir Özbay çeşitli derlemelerde bulundular ve Nart destanları ile ilgili çalışmalar sergilediler (Özbek 1982; Едыдж 2013; Özbay 1990; 1995).

Yurt dışındaki Abhaz­Adıge diyasporası arasında Tarihi, etnografik ve folklorik araştırmalarda bulunanlar arasında,

72

anavatandaki bilimadamlarının çabaları da özel bir tarihe sahip bulunmaktadır. Bu alanda ilk etapta sayılabilecek çalışmalar arasında Gerg Dzidzariya’nın “Muhaceret ve XIX yüzyılda Abhazya’nın tarihi problemleri” adlı eseri ile Bagrat Şinkuba’nın Tarihi romanı “Son Ubıx” önemli bir yer işgal ederler. Viyaçeslav Biguaa’nın da ifade ettiği gibi, “XIX yüzyıla ait tarihi gerçeklerimizi ortaya koyan, Kafkas araştırmaları ve edebiyatı ile ilgili ürünler arasında bu ikisinden daha önemlisi bulunmamaktadır” (Бигәаа 1996: 165). Elbetteki bunlar dışında da çok sayıda araştırma ve edebi eserler sözkonusudur.

Türkiye’deki Abhaz­Adige diyasporasıyla temas kuran ilk bilim adamı Simon Basariya’dır. Simon Basariya, 1910 ve 1918 yıllarında Türkiye’de halkın arasında bulundu ve yazdığı makalelerde izlenimlerine ayrıntılı olarak yer verdi. Buna göre; İstanbul’da konuştuğu bilim damları Abhaz ve Adige’lerin ne kadar sağlam karakterli ve kahraman olduklarını, her şeye rağmen dillerini, kültürlerini ve ulusal bilinçlerini korumak için nasıl gayret içinde olduklarını, bu amaçla okul açtıklarını, alfabe oluşturduklarını, Türkiye’deki önde gelen Askeri, siyasi ve diplomatik kişilerin kendi aralarından çıktığını, yeni oluşturulan Meclis’in de yapılanmasında önemli katkıları olduğunu, Paris ve Londra gibi merkezlerde bu Meclisin meşruiyetini savunanların da hep bu halkın evlatları olduğunu, eğer bu insanlar olmasaydılar Türkiye’nin yeni bir sayfa açmasının bile mümkün olamayacağını kendisine anlatırlar. Simon Basariya, Mustafa Butba’nın Abhaz çocukları için hazırladığı alfabeyi de görür (bknz.: Басария 1913; 2003: 115–118).

1927 yılında ilk profesyonel Abhaz filologlarından olan (Niko Marr’ın öğrencileri) Arsen Axaşba ile Viktor Kukba, Ubıx dili ve etnografisi alanında bilgi sahibi olmak için Türkiye’ye gidiş kararı almışlar ve çalışma programını dahi hazırlamışlardı (Хашба 1972: 126–129). Niko Marr’ın da onayladığı bu çalışma programına göre Ubıx dili kayıt altına alınacak, Fonetik, morfolojik ve leksikolojik özellikleri belirlenecek, Abhazca ile yakınlıkları ortaya konacak, ayrıca Abhaz ve Ubıx’ların geleneksel kültürleri araştırılacaktı. Ancak, İstanbul’a sadece

73

Viktor Kukba gidebildi ve ne yazıkki kendisine rahat bir çalışma izni verilmediğinden geri dönmek zorunda kaldı. Kukba, daha sonra 1928 yılında yazdığı raporda İstanbulda bulunduğu 22 ağustos ve 10 aralık tarihleri arasında şehir dışına çıkışına izin verilmediğini belirtti. Zira Kukba’nın bulunduğu dönem, Kuzey Kafkasya’lıların ve Türkiye’nin zor bir dönemden geçtiği günlerdi. Mustafa Butba’nın daha sonra kendisine ifade ettiğine göre Türkiye’nin yeni yönetimi Kuzey Kafkasya’lıları padişah yanlısı olmakla itham ederek göz altında tutmayı sürdürdüğünden, SSCB’den gelen birisinin aralarında ser­bestçe dolaşmasına müsamaha göstermiyordu. Kukba, bu dönemde 200 kadar Abhaz’ın bu yüzden Yunanistan’da kaçtıklarını, kalanların ise büyük bir tehdit altında yaşadıklarını öğrenir. Yine İstanbul’da konuştuğu kişilerden aldığı bil­gilere göre Türkiye’de yaşayan Abhaz kökenlilerin sayıları 300.000 civarında olup anadillerini de korumaktaymışlar. Ubıxlar ise topluca yaşadıkları yerlerde nisbeten dillerini konuşabilmekteymiş. Ancak ulusal kıyafetler ve bazı geleneklerin korunması iyice güçleşmiş. Kukba aynı günlerde, 1912 yılında Abhaz ve Adıge’lerin dil ve kültürlerini korumak için bir komite kurduklarını, çeşitli alfabeler hazırladıklarını, etnografik materyalleri toparladıklarını, okul açma hazırlıkları yaptıklarını, ulusal bayramlarını yaşatmaya çabaladıklarını da öğrenir. Ancak yeni yönetim, açılan okulu kapattığı gibi, bu komiteyi’de lağvetmiş (Кукба 2007: 127–132).

1960’lı yıllarda Ziraat mühendisi ve tütün uzmanı İgor Grigolya iki kez Türkiye’ye gitti ve başta Ömer Beyguaa olmak üzere bir çok Abhaz ileri geleni ile görüştü. İşin ilginç yanı meskek olarak mühendis olan bu şahıs, bir dilbilimci ve etnograf gibi çeşitli etnografik ve folklorik materyalleri ustaca kayıt altına aldı. Konuştuğu kişilerin Abhazya’da dilleri ve kültürlerinin yaşatıldığından, yazarlar ve bilim adamlarının yetiştiğinden habersiz olduklarını görür. Ancak bu kişiler, dillerini iyi bilmekte, geleneklerini de sürdürmektedirler. Ömer Beyguaa ise anadillerinde eğitim alamadıkları için çok üzülmekte, ama umudunu yitirmeden tarihi materyalleri toplamaya devam etmektedir. Yine yaptığı gözlemlerde

74

Türkiye’de yaşayan Abhaz’ların, anavatandakiler gibi aynı mahsülleri yetiştirdiklerine, yeme içme kültürlerinin değişmediğine, büyüklere saygı ve misafirperverlik gibi temel özelliklerin aynen sürdürüldüğüne ve (“Açarafüa”, “Açagafüa”, “Amyüafüa” gibi) halk şarkılarının da unutulmadığına şahit olur (bknz.: Аргәын 2011: 98–101).

Prof. İnalipa’nın belirttiğine göre İgor Grigolya, 1965 yılında da Türkiye’den çeşitli kayıtlarla döndü. Beraberinde getirdiği yazılı metinlerin yanında çeşitli halk şarkıları da bulunmaktadır. İnalipa, bunlar arasında değişik varyantlarda kahramanlık şarkıları, Nart’ların annesinin, Ayrig’lerin ve Abrıtskiıl’a ait şarkıların yer aldığını belirtir (Инал­ипа 1990: 11)/ Ancak bu kayıtlar günümüzde ne yazıkki kayıptır.

Yurt dışındaki Abhaz ve Ubıx’larla ilgili Şalwa İnalipa’nın da çok sayıda çalışması bulunmaktadır. İnalipa, 1968 yılında Gereg Dzidzariya, Zurab Açba, Viyanor Paçliya ve Vladimir Ayüdzba ile birlikte Türkiye’ye yaptıkları ziyarette elde ettiği bilgiler ve Prof. Dumezil ile aralarındaki yazışmalar sonucu bir araya getirdiği tarihi, etnografik ve folklorik materyalleri değerlendirerek okuyucuya ulaştırdı. Ayrıca Ubıx ve Abhaz halkı arasındaki etnokültürel ilişkiler de bu çalışmalarda ayrıntılı olarak ele alındı (Инал­ипа 1971: 257–310; 2012)

Prof. İnalipa, Arap ülkelerindeki, Balkan ve Atlantik sahillerinde yaşayan Abhazlarla (Инал­ипа 1990) , Abhazya’nın XV–XIX. yüzyıldaki etnik durumu (Инал­ипа 1992), ve özellikle de Sadz’larla ilgili son derece önemli eserler vermiştir (Инал­ипа 1995).

Prof. İnalipa, bu eserlerinde Abhaz ve Ubıx dillerinin durumuna, geleneksel kültürlerine ve foklorik sorunlarına ayrıntılı olarak değinir. Yine Ubıx’larla ilgili çalışmasında Abhazlar ve Ubıx’ların dil ve folklorik kök birliğinden bahseder (Инал­ипа 2012: 304–336). “Yurtdışındaki Abhazlar” adlı kitabında ise dil, folklör, din ve ulusal bilinçle ilgili konulara ayrıntılı olarak değinir ve Mustafa Butba, George Dumezil, Hans Fogt, George Şaraşidze, İgor Grigolya, Ömer Beyguaa, Orhan Şamba, Cemal Xaraniya, Mahinur Papapha ile Ruslan Guavüba’nın materyallerinden bahseder (Инал­ипа 1990: 59–77).

75

Prof. İnalipa,“Sadz’lar” adını verdiği diğer bir çalışmasında ise Sadz Abhazlarının manevi kültürüne yer verir (Инал­ипа 1995: 221–239). Bu eserde ayrıntılı olarak Awublaa­nıxa, Tsa­nıxa, Ax­nıx, Çıguırx­nıx ve Ahaş­nıx gibi kutsal mekanlardan bu mekanların koruyucusu olan aileler ile onların soy kütüklerinden ve dua edilen alanlardan bahsedilir. Bilim adamı, bu çalışmasında bire bir Sadz Abhazlarıyla ilişki kuramadığından sıkça yakınır. Çünkü bu bilgileri (Seydık Agırba ve Seydık Gadliya gibi) bazı yaşlılardan edinmişti. Elde ettiği bilgilerden anlaşıldığına göre Sadz’ların söylenceleri son derece zengindi ve özellikle kahramanlık şarkıları açısından bulunmaz bir kaynağa sahipti. “Mard oğlu Mardasou” gibi mitolojik kahramanlar ve tarihi söylenceler ise olağanüstü materyallerdendi. Prof. İnalipa eserinde Sadz’larla ilgili atasözlerini sıralarken, Sadzların Nart destanları açısından da son derece geniş bir yelpazeye sahip olduklarını belirtiyor. Onun bu görüşlerini Türkiye’nin Sadz köylerinden (Akbalık) birinde Aykusba Saadettin ve kızı Aysun’dan derlenen Nart destanları da doğruluyor. (Viyaçeslav Çrıgba, Zurab Capua, Adgur Kakoba). (Bknz. Bu kitaptaki 8–11 ve 22 nolu metinler).

Şalwa İnalipa büyük sürgün ile ilgili anavatandakilerin anılarını da bir araya getirerek, “Muhaceretle ilgili halk söylencelerinden” adıyla yayınladı (Инал­иԥа 1985).

Türkiye’deki soydaşlarımızın tarihi, etnografisi ve folklörleri ile ilgili kapsamlı araştırmalar yapan bilim adamlarımızdan bir diğeri de Dünya Abhaz­Abazin Halkı Birliği ve Dünya Çerkes Birliği yönetim kurulu üyesi ve “Apsadgiıl” örgütü başkanı etnograf Yura Argun’dur. Yaşamını diyasporada yaşayan soydaşlarımızın anavatanlarına dönüşlerine ve onlarla ilgili çalışmalara adayan bu değerli etnografın defalarca Türkiye’yi ve Abhaz köylerini ziyaret ederek derlediği materyallerden oluşan çok sayıda eseri bulunmaktadır. Yura Argun, yayınladıklarının dışında henüz yayına hazırlamakta olduğu değerli tarihi ve etnografik materyallere de sahip durumdadır. (Аргәын 1999; 2003; 2011; Аргун 2004; 2012).

Yazar, son kitabı olan “Dal, Tzabal. Geçmiş ve günümüz” adlı eserinin ilk bölümünde Dal ve Tzaballıların etnografik durumuna, tarihlerine, toponimlerine ve soy isimlerine değinir.

76

İkinci bölümde ise Sürgünden sonra oluşan diyasporanın tarih ve kültürlerini gün ışığına çıkaran bilgilerle, diyasporanın gelenek ve görenekleriyle, kültür, sanat, edebiyat ve söylencelerini ele alıp, yaşadıkları sürgün trajedisinin folklör ve edebiyatlarındaki yansımalarını ortaya koyar. Kitabın son bölümünde ise Dallıların sürgünü, atasözleri, “Kaytmats yıpa Halıbey” gibi halk şarkılarından İwa Koğoniya’nın destanlarına kadar bir çok eşsiz materyal yer almaktadır.

Acara’da bulunan soydaşlarımızın yaşamlarını ve kültürlerini etnograf Galina Tarcmanipa araştırıp yayınlamıştır (Копешавидзе 1978; 1985).

Etnograf L.Kuçuberiya ise 1960’lı yıllarda, Suriye, Ürdün, Irak, İsrail, İran, Yunanistan ve Sudan’da yaşayan soydaşlarımız arasında kültürel ve etnografik araştırmalar yapmıştır. (Қәычбериа­ԥҳа 1971). L. Kuçuberiya’ya, Ürdün’lü Abhaz öğrenciler çalışmalarında hayli yardımcı olmuşlar. Belirttiğine göre bu ülkelerde yaşayan Abhaz kökenlilerin büyük kısmı halen Abhaz isimlerini kullanmaktalar, ancak gençler tarihi soy isimlerini unuttuklarından genellikle “Abaza” ismini soy adı olarak kullanmaktalar. Sayıca az olmaları ve akraba evliliğinin söz konusu olmaması nedeniyle evlenme konusunda sıkıntıları bulunuyor ve genelde kızlar kendi halklarından olmayanlarla evlenmemeye çalışıyorlarmış. Erkekler arasında ise iki eşli olanlara rastlanıyor ancak çocuk sayısı iki veya üç civarında kalıyormuş. Düğün törenleri de artık islami ve arap usüllerine göre yapılıyormuş. (Қәычбериа­ԥҳа 1971: 77–79 Kuçuberiya eserinin sonunda “Abaza” soyadının tarihi üzerinde duruyor. (Aynı kitap:79­81)

Folklör araştırmacısı Sergey Zuxba, 1964 yılından bu yana diyasporanın geleneksel kültürü ve folklörü üzerinde çalışıyor. İlk olarak Acara bölgesinde yürütülen projelerde çok sayıda etnografik ve folklorik materyal derleyen Zuxba, bu çalışmalarda derlediği masal, kahramanlık hikayeleri, atasözleri ve bilmeceleri bir makale ile yayınladı. Bu makalede ayrıca sürgündeki soydaşlarımızın tarihleri, yaşam şekilleri, gelenekleri ve dilleri ile ilgili ayrıntılı bilgilere de yer verilmektedir (Зыхәба 1967; 1976б: 53–61).

77

Sergey Zuxba, 1972 yılında “Alaşara” dergisi sayfalarında, George Dumezil’in 1967 yılında Paris’te yayınladığı “Abhaz Etüdleri” (Dumezil 1967) kitabında yer alan ve Türkiye’de yaşayan Abhazlara ait olan 11 folklorik materyali latin alfabesinden krile aktararak “Türkiye’de derlenmiş Abhaz folklrörüne ait materyaller” başlığı ile yayınladı. (Зыхәба 1972).

Ayrıca bizzat kendisi de 1975 yılından itibaren Türkiye’deki Abhazlara ait folklorik metinleri derlemeye başladı. Aynı yıl içerisinde Türkiyeden Abhazya’ya gelen 11 kişilik gruptan 150 sayfaya yakın folklorik ve etnografik derlemede bulundu (Зыхәба 1976а: 72). Bu derlemeler arasında ağıtlar, mitolojik söylenceler, kahramanlık hikayeleri, masallar ve atasözleri bulunmaktaydı. 1990 yılının ağustos ayında ise bu kez Türkiye’yi ziyaret ederek Abhaz köylerini dolaşıp derlemelerde bulundu. 1975 yılından beri yaptığı derlemeleri, diyasporadan, özellikle de Orhan Şamba ve Cengiz Bganba tarafından kendisine gönderilen yazılı ve sesli kayıtları özet halinde “Alaşara” dergisi ile “Apsnı” gazetesi sayfalarında yayınladı (Зыхәба, Хьациа 1976: 74–78; Зыхәба 1977; 1996а; 1996б; 1997). Ancak derlemelerin büyük kısmı hala yayına hazırlanmayı beklemektedir. Sadece Cengiz Baganba tarafından bile derlenip kendisine gönderilen çok sayıda halk şarkısı ve atasözü bulunmaktadır (Зухба 1978; Зыхәба 2004).

Sergey Zuxba, “Türkiye’de yaşayan Abhazların folklöründe Nart destanları” adındaki makalesinde, yurt dışında yaşayan soydaşlar arasında yapılan derleme çalışmalarının ilk adımlarında, özellikle Nart destanlarının insanlarımızın hafızalarında hala yaşadığını ve Abhazya’da anlatılanlardan pek farklı olmadığını ifade eder (Зухба 1994).

XIX yüzyılda yurtlarından sürülen Abhaz’ların tarihleri ve folklorleri ile ilgili materyallerin toplanmasında tarihçi ve folklorist Ruslan Guavüba’nın çalışmaları diğer araştırmacılarla kıyaslanamayacak boyuttadır. Ruslan Guavüba Moskova Edebiyat Enstitüsü öğrencisi iken Suriye’li Abhaz öğrenci Ahmat Kucba ile tanışınca derleme çalışmalarına el atmış ve o günden sonra aralıksız sürdürmüştür. O dönemlerde

78

mektuplaştığı çok sayıda kişi, diyasporada yaptıkları derlemeleri kendisine göndermeye başladılar. Yazılı ve bant­kaset kaydı olarak derleme gönderenler arasında önceleri: Mahinur Papapha, Ardaşen Bganba, Esat Axba, Qansou Afüeyba bulunmaktaydı. Zamanla mektuplaşmaya başladığı Ömer Beyguaa, Orhan Şamba, Cengiz Bganba, Cemal Xaraniya ve Şinasi Trapş gibi isimler de derlemelerini kendisiyle paylaşmaya başladılar.

Ruslan Guavüba, kişisel çabalarıyla oluşturduğu ilişkiler sayesinde diyasporada yaşayanlar arasında 500’ün üzerinde paha biçilmez materyal derledi. Bu derlemelerden oluşan 60 sayfalık bir kitapçık ise ne yazık ki 30 yıldır yayınlanmamış durumda bekliyor. Derlemelerin önemli bir kısmı yazar tarafından çeşitli gazete ve dergilerde yayınlanmasına rağmen tamamının bir arada basılmamış olması bizce büyük bir eksiklik (bknz.: Гәажәба, Хьациа 1977; Гәажәба 1980б; 1989б; 1991а; 1991б; 1996б; 1996в; 1996г; 2008б; 2008в; 2008г; 2010: 5–163; 2012б; 2012в; Гожба 2005; 2008; Аба­за, Гәажәба 1996). Yazarın yayınladığı folklorik derlemeler arasında; Nart destanları, Abrıtskiıl efsanesi, ağıtlar, dualar, tarihi ve kahramanlık şarkıları, söylenceler, atasözleri, maniler, fıkralar ve çocuk folklörüne ait bilmeceler bulunuyor.

Araştırmacının yayınlarının çoğunda kapsamlı bir önsöz bulunuyor (Гәажәба 1977; 1980а; 1989а; 1996а; 2008а; 2012а). Bu önsözlerde diyaspora tarihi, derlemeleri gönderen kişiler hakkında bilgiler, araştırmacı ile aralarındaki ilişkiler ve derlemelerin yapılış şekilleri gibi son derece ayrıntılı ve ilginç bilgilere de değinilmektedir. Ruslan Guavüba, bütün bunların yanısıra “Alaşara” dergisi sayfalarında Ubıx halkının tarihi ve folklörü ile ilgili derlemelerin önsözünde de (Гәажәба 1986а), George Dumezil’in Türkiye’de yaptığı derlemelere yer verdi. (Bu materyaller R.Kuriçkov tarafından fransızca’dan rusça’ya, rusçadan ise Anatoli Lagulaa tarafından da abhazca’ya çevrildi) (Гәажәба 1986б; 1987).

Ruslan Guavüba, Kuzey Kafkasya halklarının sürgünü ile ilgili çok sayıda kaynağa da sahip durumdadır. Yazarın Abhaz diyasporası tarihi ile ilgili sayısız makalesi bulunmaktadır

79

(bknz.: Гожба 1988; 1991; 1993; 1994; 1996; 2000; 2010а; 2010б; 2010в; 2012). Bu yazılarda, tarihi trajedi çok değişik kaynaklardan olanca gerçekliği ile açıklığa kavuşturulmakta, Abhaz diyasporasının tarihi, diğer kardeş halkların tarihi ile iç içe ele alınmaktadır. Bu anlamda diyasporanın içinden çıkardığı ünlü kişilikler de okuyucuya tanıtılmaktadır. Ruslan Guavüba, bu çalışmalarının sonucunda Abhazya Devlet Müzesi çatısı altında XIX yüzyıl ile XX. Yüzyıl başları arasındaki Abhazya tarihi ile ilgili özel bir bölüm açılmasını sağladı ve yönetimini de bizzat üstlendiği bu bölümde, eşsiz materyallerin toplanmasına önayak oldu.

Dilbilimci Anatoli Xetsiya’da Türkiye’de yaşayan Abhaz’lar arasında folklorik derlemeler yaptı ve yayınladı. Bunlar arasında Türkiye’de yaşayanların derleyip kendisine gönderdikleri materyaller de bulunmaktadır. Xetsiya ayrıca Abhazya’yı ziyaret eden soydaşlar arasında da derlemeler yapmıştır (Хьациа 1978; 1992а; 1992б; Зыхәба, Хьациа 1976; Гәажәба, Хьациа 1977).

Sürgün sırasında Acara bölgesine yerleşen Abhazlar arasında ise dilbilimci Emma Kiılıpha bir doktora tezi çalışması yürüttü. Yazar, “Batum Abhazlarının kelime özellikleri” adı altındaki araştırmada (Килба 1983). Acara bölgesinde yaşayan Abhazların tarihi ele alınarak 100 yılı aşkın bir süredir vatanlarından uzakta yaşayan bu insanların dillerinde çok az bir değişim meydana geldiği gözlemi vurgulanarak, anavatanda yaşadıkları bölgelerin ağızlarının da kısmen korunmakta olduğunu, ancak Abhaz ve Abazin diyalektlerinin ise sentezlendiği ortaya konmaktadır. Kitapta ayrıca Angis ve Feriye köylerinin konuştukları Abhazca’nın özellikleri de sergileniyor.

Kitabın ekinde araştırmacının doktora tezi çalışmaları sırasında (1976­1980), Batum Abhazları arasında yaptığı ses kayıtlarının dökümlerinden örnekler de yer almaktadır. Ne yazıkki ses kayıtlarının kalan kısımları savaş sırasında yok edilen belgeler arasındaydı (1992–1993) korunabilen diğer derlemeler elinizdeki kitapta yer almaktadır (bknz.: 12 no’lu metin)

80

Araştırmacı, Abhazca diyalektler ile ilgili çeşitli yayınlarında daha çok yurtlarından sürülmüş durumda olan Abhazlar arasında derlenmiş olan metinlere yer vermektedir (Kiıl­pha 1980; 1998; 2000; Kiılba 2000; 2010). Abhaz Araştırmaları Enstitüsü’nde Emma Kiılıpha’nın yönetiminde oluşturulan Diyalektoloji Laboratuarı’nda Türkiye’de yaşayanlar başta olmak üzere Abhazya dışındaki Abhazların dillerini araştırma konusunda yapılanlar azımsanamaz. Laboratuar çalışanlarından (Alina Açıpha, Fatima Lakrıpha, Nurbey Lamiya) doktora tezlerini de bu alanlarda verdiler.

1990 yılından beri diyasporada folklorik ve etnografik materyaller derleyen Alina Açıpha, bugün de Türkiye’deki Abhazların dillerindeki özellikler üzerinde çalışmalarını sürdürmektedir (bknz.: Bu konuda yazılmış olan: Ач­ԥҳа 2003; 2004; 2010а; 2010б; Ачба 2012а; 2012б; Гәажәба 2010: 106–115, 127–148). Alina Açıpha uzunca bir süre de diyasporaya yönelik “Apsadgiıl abjı­ vatanın sesi” radyo programının direktörlüğünü yapmıştır.

Fatima Lakrıpha’nın doktora tezi “Abhazya dışında yaşayan (Türkiye ve Suriye’de) soydaşlarımızın dillerindeki fonetik ve morfolojik özellikler” adını taşımaktadır. Kendisi halen bu alandaki çalışmalarını sürdürmektedir (Гәажәба 2010: 104).

Nurbey Lamiya ise vatana geri dönen Abhazların dillerindeki özellikler üzerinde çalışmakta olup, çok sayıda derlemede bulunmuştur (Ламиа 2011).

Diyalektoloji laboratuarında Mahinur Papapha’nın yardımlarıyla Abhazca’ya çevrilen Ömer Beyguaa’nın eserleri basıma hazırlanmaktadır. Ayrıca Ömer Beyguaa ile ilgili makale, anı ve görüşlerin de yayınlanmasına çalışılmaktadır (Килба 2011; Папа­ԥҳа 2012, 2013).

Türkiye’de yaşayan soydaşlarımızın dilsel özelliklerini araştıran ve bu konuda sözlükler hazırlayan diğer bir bilim insanımız da dilbilimci Sariya Amçıpha’dır (Амичба 1993; Амҷ­ԥҳа 2000; 2002; Амҷ­ԥҳа, Поздниаков 2002; Амҷ­ԥҳа, Чкотуа 2010).

Yine başka bir dilbilimci olan Xibla Amçıpha’nın doktora tezi ise Avrupa’da yaşayan Abhaz ve Abazinlerin dil özellikleri

81

üzerinedir (Амичба 2003; Амҷ­ԥҳа 2009).Türkiye’de yaşayan kardeşlerimiz arasında folklorik ve

etnografik derlemeler yapanlar arasında; Sergey Gabniya (bknz. bu kitaptaki 3 no’lu metin) Marina Bartsıtsıpha, Nonna Tuğazıpha ve Şazina Capuapha gibi çok sayıda araştırmacı da bulunmaktadır.

Abhaz­Adige diyasporasının tarihi, folklörü ve edebiyatı konusunda kapsamlı araştırmalar yapan bir diğer kişi ise, bilimadamı ve edebiyat eleştirmeni Viyaçeslav Biguaa’dır (Бигәаа 1996: 130–165; Бигуаа 1999: 77–101; 2000; 2008а; 2008б; 2011: 181–304; 2012а; 2012б). Viyaçeslav Biguaa bu çalışmalarında ortaya koyduğu tezlerin dışında diyasporada yaşayan soydaşlarımızın tarihleri ve kültürel zenginlikleri ile ilgili kapsamlı bir bibliografya oluşturmuştur. (Би гуаа 2011: 239–304; 2012б).

Kuzey Kafkas diyasporasını ele alan çalışmalar arasında Kazbek Sultanov, Lubov Balagova­Kandur’un makaleleri başta gelir (Султанов 2000; 2005; 2007; 2012; Балагова­Кандур 2007; 2009).

Vladimir Tznariya ise Folklor araştırmacısı bir şair olarak diyaspora edebiyatı üzerine önemli bir makale yayınladı Аҵнариа (Аҵнариа 1989: 400–424). Ayrıca Vasil Ayüdzba ve Viyaçeslav Biguaa sürgünle ilgili edebi eserleri ele alan önemli bir makaleye imza attılar (Авидзба, Бигуаа 1993). Folklor araştırmacısı ve bir şair olarak Cengiz Bganba’nın şiirleri ile ilgili olarak da Vladimir Agırba’nın makalesi bu alanda göze çarpmaktadır (Агрба 2010).

Yurt dışındaki soydaşlarımızın tarihleri ve trajik kaderlerini dile getiren sayısız yazılı, görsel ve işitsel çalışma söz konusudur. Dirmit Guliya’nın (“Alaşara” 2008 No 1 sayfa 70) yazılarından günümüze kadar çeşitli makaleler yazıldı, radyo ve tv programları yapıldı. Bunlar arasında ilk etapta sıralayabileceklerim: 1920 yılından itibaren “Apsnı” gazetesinde (30­31. Sayılar) Mustafa Bütba’nın Abhazya’da bulunuşu ile ilgili makaleler; kısa bir süre önce Ruslan Güavüba tarafından yeniden tıpkı basımı yapılan Apsnı Qapş gazetesinde 1925­1926 yılında yer alan

82

makaleler (Гәажәба 2012б); Boris Tıüvüba’nın aynı gazetede yayınlanan makaleleri “Türkiye’ye–kardeşlerimiz Abhazlara”, “Apsara’dan Adapazarı’na”, “Yabancı gök altında, yabancı topraklarda”, “Meşe ağacı konuşabilseydi neler söylerdi neler...”, “İstanbul’a Abhazlar ne zaman geldiler?”, “Orhan Aşamba”, “Abhazya­Kafkasya­Türkiye”, “Su yatağına geri döner” vs. (Apsnı Qapş 1990. 184,186,190,193,195, 206,209 ve 219.sayılar) ve “Abhaz tarihinden seçmeler” adlı kitabı (Аҟәа, 2004); tarihçi Bacgur Sağariya’nın eseri (Сагария 1995; Саӷариа 1996); Ömer Beyguaa’nın 1990 yılında Abhazca yayınlanan “İstanbul’lu Abhaz’ın sesi” (Аҟәа, 1990) adlı şiir kitabına önsöz de yazan Nelli Tarıpha’nın yazıları: “Şardaamta Şamtüıla”, “Vatanın acısı” (Аҟәа, 2007), “Ben, gülmeyi unutan evladın”, “Ömer Beyguaa’nın feryadı” («Алашара». 2011. №3); Vitali Amarşan’ın makaleleri: “İstanbul’un kapıları” («Алашара». 2008. №2), “Aygunüyra” («Алашара». 2009. №1) Platon Bebiya: “Türkiye’yi şiirle dolaştım («Аԥсны». 1991. 02.), Аnzor Mukba’nın: («Амҩақәа, Амҩақәа…» ), («Алаша­ра». 1988. №1), “Değerli okuyucular” (Абыгба 2002: 3–35), “Nefsimizi yenebilirsek” (Аҟәа, 2004) ve burada 3­92, 106­117, 124­137. sayfalarda yer alan yazıları; “Hacı Osman Ubıxları” (Мукба 2012), Kats Maan ile ilgili makalesi (Мукба 2003); Aliksa Argun: Yurt dışı gezilerinden notlar (Аргун 1982); İgor Maruxba: Makaleler (Марыхәба 1977; 2006а; 2006б: 93–112; 2011: 263–670); Vahtang Aphazou: Diyaspora anavatan ilişkileri ve savaşa gelen gönüllülerle şehit düşenler hakkında yazdığı çok sayıda makale ve “Amtsaxara aamta­ Seferberlik zamanı” kitabı (Аԥҳазоу 2002; 2004); Diyana Şampha: “Aygunüyra” adlı tv programı; Vyaçeslav Sakaniya: çok sayıda tv programı; Sırma Afüıpha: Halen devam eden “Aguığra­umut” adlı tv programı (Ашә­ԥҳа 2009); Genadi Alamiya: “Abaza” ve “Çerkes dünyası” gibi çeşitli dergi ve gazeteler; Viyaçeslav Bganba: Redaktörlüğünü yaptığı “Abazamyüa” gazetesi; Vahtang Aphazou: “Apsadgiıl agueysıbjı” gazetesi. Diyasporadan gelen gönüllü savaşçılar için Diyana Axıpha’nın yazdığı makale (Ахба 1995) ve diğerleri.

Bütün bu tv programları, kitap, dergi ve gazetelerde diyaspora tarihi, folklorü, dili ve kültürü ile ilgili önemli materyallere

83

ulaşmak mümkündür. Biz burada sadece bazı örneklerden bahsettik, elbetteki bu alanın ayrıca ve kapsamlı olarak araştırılması gerekmektedir.

Yazar ve şair Boris Gurguliya ile diyaspora temsilcilerimiz eskiden beri ilişki içerisindeydiler. Onun Türkiye ve Suriye başta olmak üzere yurtdışına yaptığı gezilerde görüştüğü soydaşlarımızdan ve Abhazya’yı ziyarete gelen kardeşlerimizden, folklorik ürünler, şiirler, atasözleri, bilmeceler, masallar, söylenceler, kısa hikayeler, oyunlar ve sülale isimleri derlediği bilinmektedir (Gurguliya 2000; 2002). Araştırmacı, bütün bunları bir araya getiren kitabının önsözünde Diyasporada yaşatılan Abhaz folkloründen ve orijinalliğinden bahsederek, sistematik bir şekilde araştırılıp kayıt altına alınmasının öneminden bahseder. Gurguliya ayrıca, diyasporadaki söylencelerin, kısa hikayelerin, atasözü, bilmece, şiir, mani ve kahramanlık hikayelerinin bolluğundan da söz etmektedir.

Boris Gurguliya, Anzor Mukba ve Oleg Şamba, hep birlikte ve uzun bir önsözle “Türkiye’de yaşayan Abhazlardan atasözleri” isimli bir derleme kitabı yayınladılar (Аҟәа, 2003).

1993 yılında savaş devam ederken Türkiye’ye gönderilen delegasyonda Ruşbey Smır ve Fenya Ayüdzba ile birlikte yer alan Mirod Guavüba, burada tuttuğu gönlükleri “Türkiye’deki yolculuklar” adı altında yayınladı. Kitapta ilginç olaylar, konuşmalar ve sülale isimleri yer alıyor (Гәажәба 2006: 229–275; Гожба 2012).

Yurt dışındaki Abhaz ve Ubıx’larla ilgili Taras Gıtsba, Denis Çaçxliya, Svetlana Cergeniyapha, Larisa Tcütcıpha, Georgi Çoçiyev ve Esma Gurguliyapha çeşitli araştırmalar yürütmekteler (Гыцба 1972; Чачхалиа 1998; 1999: 104–121; 2012а; 2012б; 2012в; 2012г; 2012д; 2012е; Джергения 2010; Цвижба 2001; 2012; Чочиев 2004; 2011; Гәыргәлиа­ԥҳа 2006; Шинкуба 2004).

Türkiye’de yaşayan Abhaz gençleri ve çocukları arasında dil eğitimi ile halk şarkıları ve dansları alanında Ludmilla Xiyipha, Kandit Tarba, Valeri Taniya, Roza Çamaguapha ve Alyoşa Arşba gibi bilim insanı ve sanatçılar önemli çalışmalarda bulundular.

84

XIX. yüzyılda halkımızın yaşadığı sürgün faciasıyla ilgili eser vermemiş Abhaz yazarı ve sanatçısı adeta yok gibidir. Bunların arasında Samson Çanba’nın “Amhacır”, Bagrat Şinkuba’nın “Son Ubıx” ve “Yarık kaya” en önde gelenleridir, ayrıca çeşitli bestecilerin eserleri ile Gennadi Lakoba’nın sürgün anıtı gibi çok sayıda sanatsal çalışma, bu alanda halkımızın birikimi olarak karşımızdadır.

Etnograf Mihail Thaytzux da Türkiye’deki Abazin kardeşlerimizin geleneksel kültürlerini ve folklorik zenginliklerini araştırmak ve derlemelerde bulunmak üzere çalışmalarda bulundu (Тхайцухов 1992; 2003; 2005).

Adige bilim adamları ise bu alanda daha sistemtik çalıştıklarından son derece verimli derlemelerde bulunabildiler. Folklorist Raisa Unarokova’nın yönettiği “Türkiye’de Adige’ler” adlı proje kapsamında 1997­1999 ve 2002 yıllarında Türkiye’deki bir çok kent ve köyde çok sayıda folklorik ve etnografik çalışma gerçekleştirildi ve sonuçlar “Türkiye’de yaşayan Adige’lerin folklörü” adı altında yayınlandı (Унаро­кова 2004а). Bu derlemelerde görev alan diğer folklorist ve etnograflar da çeşitli yayınlarla bu zenginliği okuyucularla paylaştılar (Унарокова 2004б; Гутов 2000; Ципинов 2000; Соколова 1995; Бижоев 2006). Günümüzde ise Türkiye’deki Adige folklörü üzerine Madina Paştova (Паштова 2011а; 2011б; 2012а; 2012б) ile Murat Tabişev çeşitli çalışmalar yürütmekteler.

32004 yılında Abhaz Araştırmaları Enstitüsü, ilk kez derleme

çalışmaları için bir grup bilim adamını Türkiye’ye gönderdi. Şota Salaqaya, Adgur Kakoba ve Zurab Cаpua’dan oluşan grup, Düzce, Adapazarı ve İnegöl’deki köylerde derleme çalışmaları yürüttü ve 30’u aşkın kaynak kişi ile görüştü. Musa Kapba, Fahrettin Kutıbla (Düzce –Mtzara köyü), Zeki Kapba (Düzce Wanaça’ların köyü), Adem Maxariya (Bolu), Rüştü Kutarba (Düzce Melen/Laaç köyü), Saadiye Maanıpha (Adapazarı), Fuat Bütba, Nedim Agırba (İnegöl Mezit köyü) gibi isimlerin kaynak kişiler arasında yer aldıkları bu derleme çalışması

85

sonucunda 15 kaset dolusu materyal toplandı ve fotograflar çekildi. Derlenen materyaller arasında Nart destanları, dualar, mitolojik hikayeler, masallar, tarihi – kahramanlık söylenceleri ve atasözleri gibi eşsiz etnografik ve folklorik değerler bulunmaktaydı. Çalışma süresince Givi Dopua, Valdimir Ayüdzba, İlhan Kuadzba, Mahinur Papapha, Ferit Smır, Erol Wanaça, Zehra Tcütcıpha, Turgut Karçaa gibi isimler önemli desteklerde bulundular.

2007 yılında Abhaz Araştırmaları Enstitüsü çalışanlarından Sima Tarıpha, Arda Aşuba ve ben, Ankara’da gerçekleşen (ICANAS­38) Uluslararası Doğu Araştırmaları Konferansına katıldıktan sonra Sakarya’nın Akyazı ilçesine bağlı Bıçkıdere köyünde derleme çalışmaları yürüttük. Necmettin Açlaxua (Ubıx), Lütfi Ardzınba (Xaltzıs) ve Yahya Akuıdba gibi isimlerle görüşerek çeşitli kayıtlar yaptığımız bu çalışmamızda Selami Agırba, Bülent Ayüdzba, Bediz Kuaratsxeliyapha, Ersin Kutsniya, Vladimir Ayüdzba ve ilhan Kuadzba’nın yardımlarını aldık.

Bu her iki çalışma bana, Abhazya dışında bir başka Abhazya’nın daha varolduğunu göstermişti. Sürgünü yaşayan halkımızın dil, tarih ve kültür değerlerinin her türlü asimilasyona rağmen kısmen de olsa korunuyor olması, zamanında nasıl devasa bir kültürel zenginliğe sahip olduğumuzu da ortaya koymaktaydı. Ne yazık ki görüştüğümüz kişiler, Türkiye’de yaşayan insanlarımız arasında dil bilen ve kültürünü yaşayan son kuşaklardandılar. Bu yüzden sahip olduğumuz değerlerin yok olup gitmemesi için elimizden geleni esirgemeden, sistematik bir şekilde çalışmalarımızı sürdürmeliyiz, zira yarın çok geç olabilir.

İçinden geçmekte olduğumuz sürecin önemine binaen yurt­dışındaki soydaşlarımızın folklorik zenginliklerinin derlen­mesi çalışmaları ile ilgili dilbilimci Viyaçeslav Çrıgba ile 2008 yılında ortak bir proje ortaya koyduk “Türkiye’deki Abhazlar” adı verilen bu projeye göre önümüzdeki 10 yıl aralıksız olarak araştırma ve derleme çalışmaları yürütülecekti.

Proje kapsamında Türkiye’deki Abhaz köyleri ziyaret edilecek, dil, kültür ve folklor alanında kaynak kişiler

86

belirlenerek kendileriyle görüşülecekti. Abhazya içinde yapılan derlemelerle diyasporada elde edilen bilgilerin karşılaştırılmasının yapılıp, hangi konularda paralelelik, hangi konularda da aykırılık taşıdıklarını belirlemek ise projenin ikinci kısmı idi. Bunula beraber, yapılan derlemelerin gerekli çözümlemeler yapıldıktan sonra dijital ortamda arşivlenmesi de sağlanarak yeni kuşakların maksimum düzeyde yararlanmaları hedeflenmekteydi.

Türkiye’de yaşayan soydaşlarımızın geleneksel kültürlerinin derinlemesine incelenmesi ve anlaşılması açısından bu çalışmaların büyük önem taşıdığına inanıyorum. Elde edilen verilerin seri bir şekilde basımı ise dil, tarih ve kültürümüzü daha iyi anlamak açısından son derece elzemdir.

Projeme zamanın başbakanı olan, Cumhurbaşkanı Aleksandır Ankuab destek verince, 2009 yılından itibaren Türkiye ziyaretlerimiz başlamış oldu. Çeşitli gruplarla birlikte bu güne değin çok sayıda yerleşim biriminde bulunduk ve paha biçilmez anlatımlar kaydettik.

2011 yılından beri ise bu çalışmalar artık Abhazya Devlet Üniversitesi bünyesinde oluşturulan “Nart Araştırmaları ve Yurtdışı Folklor Araştırmaları Merkezi” tarafından belirlenen sistematiğe göre yürütülmektedir.

2009 yılında yurtdışındaki folklorümüzü araştırma grubu olarak (Viyaçeslav Çrıgba, Arda Aşuba ve ben) İnegöl, Eskişehir, Bilecik, Kütahya, İzmit ve Adapazarı gibi bölgelerde bulunduk.

İstanbul’da Kadir Adzınba ve Esat Axba gibi soydaşlarımızla görüştükten sonra İnegöl’e bağlı Mezit, Kestane alanı, Rüştiyeköy gibi Tzabal çıkışlı köylerde derlemeler yaptık. Burada konuştuğumuz kaynak kişiler arasında İpeknur Sağariya, Tengiz Akoyüba, Nadgua Kuadzba, Kadem Guliya, Fuat Bütba ve Nedim Agırba gibi kardeşlerimiz bulunmaktaydı.

Turgut Kuadzba’nın yardımlarıyla Eskişehir’e bağlı Abhaz Nemli ve Musaözü (Bağhabla) köylerinde Tanaş ailesinden kişilerle konuştuk ve Abazin’lerle ilgili kayıtlar gerçekleştirdik.

Bilecik’te ise Sarnıç, Alınca ve Elmabahçe gibi köylerde Fahriye Karaçıpha, Feridun Aan, Bülent Abıgba, Aykut Adzınba, Nazmi Xetsiya ve Orhan Cakuwa’dan derlemelerde bulunduk.

87

Daha sonra Kütahya’ya geçerek Aykırıkçı ve Kızılcaören köylerinde Akile Kiaçıpha, Seyit Xılpaxtcüa ve Besim Hümat’ın anlatılarını kayıt altına aldık.

Ardından İzmit bölgesindeki köyleren Maşukiye, Derbent ve Uzuntarla’da Şükrü Emin Bezek (Ubıx), Leyla Wanaçapha, Ersin Çanıpha, Ülkü Palıpha, Sevgi Tüanıpha ve Erkul Tüanba gibi kaynak kişilerle görüştük.

Gezinin son bölümünde ise İzmit’ten Adapazarı tarafına geçerek burada da Kuzulluk, Kurtköy, Soğuksu (Cigerda) ve Buğdaylı (Psırdzxa) köylerini ziyaret edip, Hasan Abaş, Yaşar Latzba, Enver Yaşba, Mahir Papba, Işık Ayüdzıpha, Mesut Aykusba, Fethi Kuaçba, Feti Capua, Rüştü Kutarba ve 2004 yılında da görüştüğümüz Sevim Bediyapha ile Ümran Ardzıba’dan derlemelerde bulunduk

2009 yılındaki derleme gezimiz son derece yararlı olmştu. Yepyeni ve duyulmamış derlemeler gerçekleştirdik. Bu gezi esnasında başlattığımız projenin ne denli önem arzettiğini bir kez daha müşahade ettik. Çalışmamız süresince Talat Kapba, Turgut Karçaa, Feyzi Abhazou, Muharrem Tambiya, Turgut Kuadzba, Nesrin Pısıpha, Ersin Afüıukba, Erdinç Açülaxua, Niyazi Çkua, Cevat Barçın, Sami Goj, Gunda Ankuabıpha, Faruk Ajiyba ve Bülent Ayüdzba gibi kişilerden büyük destekler gördük.

2010 yılındaki ziyaretimiz de İlhan Kuadzba, Aycan Bediya, Aydın Ayüdzba ve Ceyhan Sanguliya’nın katkılarıyla son derece yararlı geçti (bu geziden aşağıda ayrıntılı olarak bahsedeceğim).

Ekim 2011 yılında Adgur Kakoba, Sima Tarıpha ve ben tekrar Türkiye’yi ziyaret ederek İnegöl, Eskişehir ve Pazarcık bölgelerindeki köyleri dolaştık ve Kestane alanı, Mezit, Rüştiye, Osmaniye, Düzdağ, Alınca ve Taşköprü gibi köylerde Nesrin Tcüzıpha, Nalan ve Resmiye Kabıpha, Muazzez Wardaniyapha, Nebahat Abhazou, Server Amıçba, Faiz Capra, Nedim Agırba, Gazi Bütba, Nafiz ve Baki Abıgba, Hüseyin ve Cemalettin Akoyüba, Kadem Guliya, Erol Xuaraa, Remzi Abrıtskiıl, Muhlis Abağba, Nurhan Aanıpha, Gazi Capra, Bekir Aşxaraa, Hikmet Matsıpha, Turgut Kuadzba, Suat Yıldırım, Mecit Qlıç gibi

88

kişilerden derlemelerde bulunduk. Gezi boyunca Talat Kapba, Tayfur Akoyüba, Korkmaz Kuadzba, İrfan Kapba ve Ayira Kabıpha bizlere yardımcı oldular.

2012 yılı haziran ayında aynı proje çerçevesinde Adgur Kakoba ve Esma Todua ile birlikte Sinop kentinden başlayan yeni bir gezi programına başladık. İncemeydan köyünde Koşar Lakoyapha, Osmaniye köyünde Hayrettin Melbıux (Şapsığ) ve Akliman köyünde Necmettin Ayüdzba ile Arkeolog Ece Trapşıpha, Sezai Şlarba, İhsan Trapş ve Yüksel Ayüdzba’nın yardımlarıyla görüşmelerde bulunduk.

Sinop’tan Havza’ya geçtik ve burada Hurdaz köyünde yaşayan Abazin’lerden çok sayıda kişi ile görüştük. Bunlar arasında folklorik hafızası son derece derin olan Ramazan Barçın (Zowrım)’dan önemli derlemelerde bulunduk. Ardından Turhal’a bağlı bir dağ köyü olan Fırndıcak’da (Tramkıt) derlemeler yaptık. Buradaki çalışmalarımızda da Rahmi Ajiyba, Oğuz Dzğala ve Erkut Ardzınba bizlere yardımcı oldular.

Daha sonra Adapazarı’na geçtik ve Sarıyer, Balballı, Acıelma gibi köylerde 101 yaşındaki Lütfi Ajiyba, Cavit Aşuba, Seyfettin Vasiya, Hilmi İnapha, Müzeyyen Jiyipha, Yahya Akutba, Ardahan Bganba, Nihat Bediya ve Nevil Koçıpha ile görüştük. Bu görüşmelerde de Sakarya Derneğinden Muharrem Akaltsba, İrfan Xuaçaa, Faruk Ajiyba, Ozkan Çkok, Ergün Sameyxua, Ekrem Xışba, Atilla Açanba, Erol Lapş ve Gunda Ankuabıpha bizlere destek sağladılar. 2012 yılındaki bu derleme gezisinde 30 saati aşkın video çekimi yaptık, 1000 kadar fotoğraf çektik, 70 kişi ile konuşup 300 sayfa yazılı metin derledik. Derlemelerimiz arasında Nart estanları, masallar, mitolojik söylenceler, fıkralar gibi son derece değerli materyaller bulunuyor.

2013 yılı (11 haziran 1 temmuz arası) “Türkiyeli Abhazlar” projemiz kapsamında Sakarya vilayeti sınırları içerisinde derleme çalışmaları kapsamında Adgur Kakoba, Madonna Pliya­pha ve ben tam 17 köy ziyareti gerçekleştirdik. Bu köyler sırasıyla: Sadz’ların yaşadığı; Yongalık, Kuzulluk, Bıçkıdere ve Mesudiye ile Abzıpların yerleşik oldukları Balballı / Kaldaxuara, Sarıyer, Kayalar, Reşitbey / Lıxnı, İrfansaniye / Pzırdzxa,

89

Harmanlı / Tsxinara ve Abjuwa Abhazlarının köylerinden Altındere / Beynawut, Karapınar / Çlou, Aktefek / Cgerda, Soğuksu / Cgerda, Uzuncaorman / Cgerda, Harmantepe ve bir Ahçıpsı köyü olan Apsara idi. Ayrıca Adapazarı kent merkezinde de çok sayıda kaynak kişiyle görüştük. Gelenekler konusunda bilgili 80 kadar kişi ile konuştuk, köylerde halen yaşayan ve çok önceden göç eden sülaleleri kaydederek, 3000 fotograf çektik ve 80 saatlik de video çekimi gerçekleştirdik. Çekimlerimiz arasında Abhaz folklorünün her alanından konular bulunuyordu. Bunlar arasında ilk etapta mitolojik söylenceler, tarihi olaylar, hikayeler ve halk konuşma sanatından örnekleri sıralamak mümkün. Konuştuğumuz kişiler arasında ise Selahattin Çızım (Lacaa), Ersin Arapyıpa, Erdoğan Guazaa, Hikmet Tzabriya, Feyzi Adzınba, Cihat Hüatış, Eşref Gındiya, İlhan Aylasırba, Nihat Karaçı, Baki Matua, Bekir Kurniya, Feridun Pasaniya, Selahattin Sergegiya (Çikyıpa), ve Fikri Hüpat verdikleri bilgilerle dikkati çektiler.

Gezi boyunca Faruk Ajiyba, İrfan Xuçı, Ergün Sameyxua, Erol Lapş (Pliya), Mecdi Çukniya, Ali İnapha ve Muharrem Akaltsba ile diğer soydaşlarımız ellerinden gelen desteği esirgemediler.

Yukarıda sıraladığım derleme gezilerinin sonrasında yapılan bilimsel değerlendirmeler, Abhazya’daki basın yayın kuruluşları tarafından ayrıntılı bir şekilde ele alındı (bknz.: Гәажә­ԥҳа 2012а; 2012б; 2012в; Чхамалиа 2013). Bunun dışında ben de çeşitli konferanslara tebliğler sundum (Джапуа 2012а; 2012б; Джапуа, Какоба 2013). 2012 haziran ayı sonunda Voronej kentinde düzenlenen “Halk kültürü ve öğrenim problemleri” konferansına “Folklor­ aratırmaları projesi “Türkiye’deki Abhazlar” çalışmasının tarihi”, Vladikafkas’da gerçekleşen “Rusya Miller Okumaları Konferansı” sırasında ise “Yurt dışındaki Abhazlar arasında Nart efsaneleri” ve aynı yıl Nalçik’te düzenlenen “Nart destanlarının birliği ve yakınlığı” konferansına “Yurt dışında yaşayan Abhazlarda Nart destanları­video kayıtları” başlığındaki tebliğlerle katıldım. Abhaz Araştırmaları Enstitüsü 57. Bilimsel değerlendirme toplantısına ise (23–25 Nisan 2013) “Türkiye’de yaşayan

90

Abhazların folklorik bilgileri (derleme ve inceleme tarihi) başlıklı bir tebliğ sundum.

Proje kapsamında gerçekleştirdiğimiz dört ayrı gezinin metinlerinin tamamı ile ilgili tekstoloji çalışmaları aralıksız devam ediyor. Daha önce 2004 ve 2007 yılında yapılan derlemeler de aynı şekilde değerlendirilmeye alınmış durumda. Bu yüzden, Türkiye’deki soydaşlarımızın folklorü hakkında kesin görüşler ifade etmek ve bilimsel değerlendirmelerde bulunmak için henüz çok erken diye düşünüyorum. Ancak her şeye rağmen bu güne kadar ortaya çıkan sonuçlar da azımsanamayacak düzeyde. Bunlardan sadece 2010 yılı ağustos ayında yaptığımız çalışmalardan bir­iki örneği burada sizlerle paylaşmak isterim.

Adgur Kakoba ve Arda Aşuba ile birlikte soydaşlarımızın en yoğun yaşadıkları Adapazarı­Düzce bölgelerinde belirlediğimiz 13 köyde çalışmalarımızı sürdürüyorduk. Yakın zamanlara kadar bu köylerde sadece Abhaz’lar yaşamaktaysalar da son dönemlerde evlerini yabancılara satıp kentlere yerleşmeye başladıklarından demografik yapı bozulmuş durumdaydı. Bu durum, hem Abhazca’nın konuşulma düzeyini, hem de örf ve adetleri olumsuz şekilde etkiliyordu. 1920 yılında Türkiye’den Abhazya’ya gelen Mustafa Bütba’nın verdiği bilgilerden, o dönemlerde Türkiye’de yaşayan tüm Abhazların anadillerini bildikleri ve gündelik yaşamlarında abhazcayı kullandıkları, hatta aralarında çok sayıda türkçe bilmeyenlerin bile bulunduğu anlaşılmaktaydı (Инал­ипа 1990: 60) ancak bu gün, durum tamamen tersine dönmüş olup, ne yazık ki abhazca bilmeyenler sayıca çok daha fazla.

Türkiye’de konuştuğumuz kaynak kişiler, Abhazya’da da karşılaştığımız türden arkaik folklor kalıntılarını günümüze kadar getiren kişilerdi. Konuştuğumuz konular arasında Nartların kahramanlık destanları, av ve düğün şarkıları, ağıtlar, dua ve üfürükler, masallar, mitolojik ve tarihi söylenceler, tarihi şarkı ve hikayeler, atasözleri, tekerleme ve bilmeceler, çocuk şarkıları ve bilmeceleri bulunmaktaydı. Bütün bunlar, değişik varyantlarıyla kayıt altına alındı ve hatta bazı bilinen temaların “yeni” varyantları da karşımıza çıktı. Türkiye’de

91

yaşayan soydaşlarımız arasında hala yaşatılan folklorik ve etnografik değerlerimiz için, zamanla değişime ve erozyona uğraması endişemizi de saklı tutarak, bu gün her şeye rağmen canlılığını koruyor diyebilmekteyiz.

2010 yılındaki yurt dışı çalışmamızda en büyük başarımız, Nart destanlarına yönelik yeni söylencelerle karşılaşmış olmamızdı. Kaynaklarımız günümüze kadar getirdikleri Nart destanları ile ilgili söylenceleri son derece temiz ve akıcı bir şekilde anlatmaktaydılar. Ancak bundan sonra bu söylencelerin de giderek erozyona uğraması söz konusu. Bu yüzden yapılan derlemeler, Nart bilimi açısından da büyük bir önem taşıyor.

Türkiye’de yaşayan soydaşlarımız, geleneksel şiirsel metinleri çok iyi hatırlıyorlar. 2010 yılında orman ve av tanrısı Avüeypşaa şarkısının bazı bölümlerini (1), kuraklıkta söylenen şarkıları (7), gelin alma ve düğün şarkılarını (7), üfürükleri (4), dua ve bedduaları (10) kaydettik. Burada koro halinde söylenen düğün ve oyun şarkılarının (“Radeda”, “Awraaşa”) son derece canlı bir şekilde yaşatıldığını bizzat gördük. Oyunlara, mızıka ve sopalarla tahtaya vurularak tutulan harika bir ritimle koro da eşlik ediyor.

Değişik kaynak kişilerden derlediğimiz masallar, hayvanlarla (1), öğütlerle (2), gündelik yaşamla (12) ve gerçek üstü olaylarla ilgiliydi. Bu masalardaki olaylar Abhazya’da anlatılanlarla aynıydı.

Söylenceler ise değişik konulardan oluşuyordu. Bunları da etnolojik (1), mitolojik (3), genelojik (5), tarihi (13) ve gerçek­mitolojik (37) olarak gruplara ayırdık. Bu bölümde en çok gerçek­mitolojik hikayelerin yaşatılmakta olduğunu belirledik. Bunlardan en canlısı da su perisi Ddzızlan’a ait metinlerdi. Abhaz diyasporasının tarihi anlatımlarında ana temanın ise atalarının anavatanlarından zorla sürülmeleri ile ilgili trajik olaylar olduğunu da belirtmemiz gerekir.

Tarihi­kahramanlık şarkıları ve hikayeler alanında ise Türkiye’de yaşayan soydaşlarımız arasında Ajgeriyıpa Kuçuk (7), Adaguayıpa Zekari(3), Qaytmatsipa Halıbey(2), İnci Hanım veya Esma Hanım )3), Ayüdzı Gedlaç (4), Gabniya Bataqua (1),

92

Bğavü Saluman (1), ile ilgili metinlere rastladık. XIX.yüzyıla ait bu hikayelerde Türkiye ile ilgili olanlar ön plana çıkıyor (Örneğin: Adaguayıpa Zekari ve Esma Hanım).

Günlük yaşamla ilgili şiirlerden 8 adet derledik, konuşmalardan 10 kadar atasözü ve özlü söz kaydettik. Türkiye’deki soydaşlarımız daha çok alaf dedikleri konuşma türünü (60) seviyorlar. Bu yüzden sık sık tarihi ve alaf nitelikli yeni hikayelerle karşılaşmak mümkün.

Çocuk folklorü alanında bilmece ve şarkılar derledik. Bunun dışında 80 kadar geleneksel inanış belirledik ve büyü dünyasıyla ilgili folklorik ve etnografik konuşmalarda bulunduk. Bunlar günümüz yaşamına insanın yaklaşımı ile ilgili hikayelerdi (Боганева 2005: 73).

Soru sorduğumuz tüm kaynak kişiler, folklorik bilgileri ve hikaye anlatımları konusunda kendilerini ayrı tutmaktaydılar: Sadettin Aykuısba (98 yaşında), Feti Gabniya (80 yaşında), Hasan Ayüdzba (80 yaşında), Talat Atrışba (82 yaşında), Suat Hüatış (65 yaşında). Bu şahıslar, arada sırada bir asırdan fazla bir süreden beri yaşadıkları yerde edindikleri yeni dilden bir kaç kelime katsalar da hikayelerini son derece akıcı bir uslupla ve temiz bir Abhazca ile anlatıyorlardı. Kaynak kişinin anlatım sanatıyla, hikayenin doğuşu ve değişimlerini daha doğru gözlemlemek için aynı kişşilerle farklı zaman ve ortamlarda yeni kayıtlar da gerçekleştirdik.

Türkiye’deki Abhazların folklorik geleneklerinin günümüz şartlarında korunması ve geliştirilebilmesi için pasif ve aktif olarak iki ayrı format öne çıkıyor. Bu gün için pasif formatta olanlar: Çok eski olan Nart destanları, bir kısım masallar, geleneksel şarkılar, etnolojik ve mitolojik hikayeler ve çocuk folkllorüdür. Elbette tüm bunlar hala halkın anılarının bir köşesinden bizlere “gülümsemekteler”. Kaynak kişiler bu güne kadar klasik arkaik metinleri anlatım yoluyla günümüze ulaştırdılar. Bu konular ve motifler anlatımcıların anılarında kendilerini yenileyerek zamana karşı korudular. Bu yüzden konuyla ilgili anlatımlar aktif olarak canlılıklarını sürdürüyorlar. Bütün bunların içerisinde folklorik kültürün izleri de apaçık görülebiliyor.

93

Günümüzde aktif formatta olan folklorik konular: Mitolojik­gerçekler, edebi söylenceler, hicivler, tarihi ve kahramanlık şarkıları ve hikayeler olarak sıralanabilir.

İslami geleneklerin geleneksel Abhaz kültürünü bir çok alanda olumsuz etkilediğini gözlemledik, zamanla bazı gelenekler bu yüzden ya önemlerini yitirdiler ya da tamamen ortadan kalktılar. Örneğin Abhazya’da halen yaşatılan cenaze gelenekleri ve ağıt kültürü dini etkiler dolayısıyla diyasporada tamamen ortadan kalkmış durumdadır.

Aslında Türkiye’deki soydaşlarımızın ulusal kimliklerini, geleneksel kültürlerinin koruduğunu söyleyebiliriz. Bu gelenekler, vatanlarından koparılarak yabancı topraklara atılan insanlarımızı, yeni yerlerinde, yeni insanlara ve yepyeni bir zamana karşı gece gündüz korumaktaydı. Başka bir deyişle de geleneksel kültürün kendisi de, değişik bayramlar ve ritüeller yoluyla korunarak günümüze kadar ulaşıyordu. Diyaspora Abhazlarının, kendi aralarındaki ilişkileri, görüşmeleri ve iletişimi sürdürmekten başka çareleri de yoktu. Çeşitli kentlerde kültür merkezlerinin yani derneklerin oluşturulması da bunun en güzel göstergesi. Bu tip merkezler, geleneklerin korunması ve yaşatılması, dilin öğrenilmesi ve halk dansları ile şarkılarının öğrenilip uygulanması için, son derece önemli bir işlevi yerine getirmekteler. Halkın sık sık bir araya gelip problemlerini konuştuğu bu yuvalar, ulusal bilincin korunması için de yol gösterici birer meşale gibi adeta.

4Abhaz folklorik kültüründe kahramanlık teması kırmızı

çizgi durumundadır. Bize göre bunun nedeni, Abhaz halkının başından beri vatanlarını işgalcilere karşı koruma durumunda kalmalarıdır. (Nartların Devlerle savaşları, Pışkiaçıpa Mança’ların mücadelesi de bu bağlamda değerlendirilmelidir). Sık sık saldırganlara karşı çıkma ve eşsiz güzellikteki dağlarını koruma duygusu, onların kahramanlık tarihleri ile mitolojik kabullerini de şekillendirdi. Kahramanlık destanları, bu yüzden diğer Abhaz destanları arasında özel bir yere sahiptir. Nart bilimi de Abhaz folklör araştırmalarında aynı önemi

94

görmektedir. Bu alanda Abhaz bilimadamları tarafından yazılan 7–8 monografik araştırma bulunmaktadır.

Abhazların epik geleneklerini arkaik­kahramanlık destan­ları olan Nartlar ve Abrıtskiıl ile ilgili söylenceler oluşturur. Eski dönemlerdeki sosyal ilişkiler temelinde yükselen bu anıt niteliğindeki destanlar, kuşaktan kuşağa anlatım yoluyla ve mitolojik dönemde yüklendiği anlamını da yitirmeden günümüze dek ulaşmayı başarabildi.

Abhaz folklorik söylence kültüründe Nart destanlarını diğerlerinden ayıran ve daha yüce yapan ona ait epik üretimlerdir. Bu destan, Abhaz halkının mitolojik dünya görü şünü öylesine güçlü etkilemiştir ki, ulusun kendisi de kökenlerini Nartlara dayandırır. “Dünya’nın anlamlı anıtları” (Propp 1958:395), “Mahabharata”, “Gılgamış”, “Nibelungların şarkısı”, “İlyada”, “Edda”, “Kalevala” gibi dünya kültürünün şaheserlerinin bir eşi olan Nart destanları, Kafkas toplumlarından Abhaz­Abazin, Ubıx, Adıge, Oset, Karaçay, Balkar, Çeçen ve İnguş’ların ortak değerlerindendir.

Kafkas Nart araştırmalarının en önemli varyantlarından olan Abhaz Nart efsanelerinin incelenmesi ile ilgili çalışmalarının temeli, XIX. yüzyılın ikinci yarısında Abhazya içinde derlenen materyallerden oluşmaktadır. Ancak burada önemli bir konunun altını da çizmek gerekir. Daha önce de ifade ettiğimiz gibi XIX. yüzyılın ikinci yarısında Abhaz halkının önemli bir kısmı yurtlarını terke zorlanarak sürgüne maruz bırakılmışlardı. Bu nedenle XX. yüzyıl başlarında Nart destanları Abhazya’da kayıt altına alınmaya çalışılırken halkın yarısından fazlasının Abhazya dışında olduğu düşünüldüğünde, trajedinin boyutları daha iyi anlaşılabilecektir. Şalwa İnalipa’nın ifade ettiği gibi “XIX.yüzyılın ikinci yarısında Abhaz halkının Türkiye’ye sürgünleri, Abhaz folklorü için de ağır bir kayıptı. Sürgün, halkın maddi ve manevi alanda son derece ciddi bir hasar görmesine neden oldu. <... > bu dönemde anavatandan sadece insanlar değil, bir anlamda toplumun kültürel hazineleri de sürülmüş oldu” (Инал­ипа 1977: 132–133). Niko Marr ise; “Abhazya zavallı bir durumdaydı, ülkenin ortası etnografik kollarından boşaltılmıştı. <... > “Meyve bahçeleri ve ormanlaşmış araziler

95

tek başına kalmıştı. Ortalıkta bir tek Abhaz görünmüyor, bir tek Abhaz sesi duyulmuyordu” diye yazıyordu (Марр 1938: 177).

Abhaz halkının sürgünü ile Abhaz folklörüne ait materyallerin kayıt altına alınması düşüncesinin doğuşunun da aynı döneme rastladığını söyleyebiliriz. “Ancak vatanda kalanlar arasında halk hikayelerini ve şarkılarını bilenlerden de zamanında derlemeler yapılamadı. Yaşamını yitirenlerle birlikte bu değerler maalesef yok olup gitti” (Инал­ипа 1977: 133). Abhaz etnografik gruplarından tamamen sürülen (Dal’lılar, Tzabal’lılar, Pıshü’lılar, Aybga’lılar, Ahçıpsı’lılar, Abjaqua’lılar, Guma’lılar, Aqua’lılar, Sadz’lar, Xaltzıs’lar, Tcütc’lar) ya da kısmen sürgüne uğrayan (Abzıp ve Abjuwaa’lar) sığındıkları Osmanlı topraklarında geleneksel kültürlerine ve folklörlerine ait materyallerle ilgilenecek durumda değillerdi. Yurt dışındaki soydaşlarımızın folklorik değerleri 100 yılı aşkın bir süre bizler için de gözlerden ırak kaldı. Bu süre içerisinde ne büyük değerlerin kaybolduğunu kestirmek hiç de zor değil! Bunların arasında Nart destanlarına ait nelerin olduğunu kim bilebilir?

Nart efsanelerinin yurt dışındaki soydaşlarımız arasında ne denli yaygın olduğunu (Инал­иԥа, Шьаҟрыл, Шьынқәба 1962) Abhazya’da bu konudaki toplu metinleri gördükten sonra Ömer Beyguaa’nın sarfettiği sözler gayet güzel açıklamaktadır: “Bu metinler de çok güzel ama ben derlemecilerin bu metinlerin eksiksiz olduğu yönündeki görüşlerine katılamam, zira Türkiye’deki kardeşlerimiz bu destanları çok daha ayrıntılı şekilde biliyorlar” (İnalipa 1990:67) yine 1970 yılında Mahinur Papaha’nın yazdığı mektuplara göre de Türkiye’de Nart destanlarını bilen çok sayıda kişi bulunmaktaydı (Гәажәба 1977: 81).

Yurt dışındaki soydaşlarımız arasında Nart efsanelerini derlemeye başlayan ilk kişi Ömer Beyguaa idi. Beyguaa, “Abhaz Mitolojisi Anaç mı?” adlı kitabında dile getirdiği iddialarını güçlendirmek için Nart destanlarından da alıntılar yapmıştı. (Büyüka 1971: 249–251). Mahinur Papapha ile birlikte bizzat tercüme ettikleri bu kitap, el yazısı orijinalinden basıma

96

hazırlanması için Abhaz Araştırmaları Enstitüsü Diyalektoloji Laboratuarı’na emanet edilmiş olup üzerinde çalışmalar devam etmektedir. 1950–1960 yıllarında derlendiğini tahmin ettiğim bahse konu metinleri ben de kitabın orijinal tercümesinden aktardım.

İlk kısa metin (aynı kitap: 249–250) Sasrıqua’nın doğumu ile ilgilidir (1.2)4. İkinci metinde ise (aynı kitap: 249–251) farklı konular ve motifler karşımıza çıkmaktadır: Sasrıqua’nın ruhani doğumu (1.2)+ Aynarjiy Sasrıqua için demirden beşik yapıyor (2)+ Sasrıqua’nın uçan atı Araş da onunla birlikte doğuyor (3)+ Sasrıqua Dev’den ateşi alıyor (4.1). Üçüncü metinde, (aynı kitap: 247–248) Nartların anneleri Satanıya tarif ediliyor, eşsiz güzelliği, tükenmek bilmeyen gücü ve manevi yönü anlatılıyor. Sasrıqua’nın taştan oluşması birinci bölümle aynı şekilde ifade ediliyor (1.1): Satanıya’nın bin koyunun yününü kaldırıverip, bir ağaç boyundaki iği ile yün eğirerek su kıyısına doğru yürümesi anlatılır. Dördüncü metin, (aynı kitap: 251) Yarçxiaw ile Xuavüarpıs’ın Gunda Pışdza’yı paylaşamamaları ile ilgili (10). Kısaltılmış bu metinde ise Gunda Pışdza’nın kaçırılışı ile ilgili söylenceler ana hatlarıyla ortaya konuyor: Gunda Pışdza’nın Xuavüarpıs tarafından nişanlanması ama Yarçxiaw’ın onu kaçırması ve iki kahramanın Gunda Pışdza için savaşmaları, en sonunda da taş olmaları (bknz: Джапуа 1995: 104–105). Ömer Beyguaa’nın el yazısı tercümesindeki beşinci metinde (aynı kitap: 246–247) ortaya konduğu gibi, Nartlar mitolojik varlıklar olup Abhazya ve Kafkasya’da yaşamaktaydılar. Avcılıkla geçinirlerdi, sayıları ise 103 kişiydi (12).

Ömer Beyguaa’nın derlemelerinden (belki de kendi anılarından), Nart destanlarına ait iki bölümü Ruslan Güavüba bana özel arşivinden çıkararak verdi. Bu metinler Nartların soyu, özellikleri ve sayıları ile ilgiliydi(12).

1975 yılında İstanbul’da Kaynak kişi Nihat Pasaniya’dan Orhan Şamba iki ayrı kayıt gerçekleştirdi. Kayıtlardan biri (Зыхәба, Хьациа 1976: 76–78) Sasrıqua’nın en önemli kahramanlıklarından olan ateşi getirmesi ile ilgiliydi (4.1). 1990 yılında aynı kişiden bu kez Alina Açıpha yeni bir

97

derlemede bulundu. Ancak eski kayıttaki Sasrıqua yeni kayıtta Tasrıqua şeklinde telaffuz ediliyordu. Metinlerin her ikisinde de metnin iskeleti ve olayların gelişimi ile “Toprağın altındaki suyun kurtarılması” söylencesi aynısıydı: Kahramanın karşılaştığı devin, ateşi değil de suyu koruyor olması dışında diğer olaylar, ateşin alınması hikayesindeki gibi gelişmekte idi. Dev’le karşılaşma + kahramanın tanınmaması + dev’in kahramanın oyunlarına gelmesi + dev’in suyada dondurulması + kahramanın kim olduğunun ortaya çıkması + dev’in kafasının kesilmesi.

Orhan Şamba’nın Nihat Pasaniya’dan kaydettiği ikinci derleme ise (aynı kitap: 74–76) Kahraman (dul kadının oğlu) ve kötü dev’in karşılaşmalarıyla ilgiliydi (5). Derleme başlangıcının ana konusu, kötü devlerle karşılaşma ve bu devlerden köyü kurtarma mücadelesini ele alan tarihi kahramanlıklardı: Kahraman devlerle karşılaşıncaya kadar köyü saldırıya uğrar; ancak o, devlere yetişerek insanlarını ve mallarını ellerinden kurtarır. Kahramanlık ve tarihi söylencenin Nart destanlarıyla bu şekil birleşmesi geleneksel bir durum değildir ve sadece anlatıcının yeteneği ile fantazisinden kaynaklanmaktadır.

1977 yılında Batum’da Angisa köyünde yaşayan Nazikua Adzınıpha’dan Emma Kiılıpha derlemelerde bulundu. Derlenen metinde Sasrıqua’nın kişiliği ile ilgili deiğişik motifler göze çarpmakta – suda çamaşır yıkayan Nana­Guaşa’nın yakınından geçen çoban, ondan hoşlandığını farkettirir (1.2) + kahraman soğuktan donmak üzere olan kardeşlerini kurtarır (4.3) + kahraman düşmanları tarafından öldürülür (8.1). Derlemede olaylar son derece akıcı ve edebi bir şekilde anlatılmaktadır.

1980–1981 yılında Cemal Xaraniya Nart destanlarını el yazısıyla derleyerek Ruslan Guavüba’ya gönderdi ve bu derleme “Alaşara” dergisinde yayınlandı (Гәажәба 1989б: 84–91).

Bir diğer kayıt da Bekir Agumaa (Adapazarı Mesudiye köyü) tarafından yapıldı. (derleme yapılan kaynak kişinin ifadesine göre Hacı Süleymanbey köyünde yaşayan İsa Kapba,

98

Nart Sasrıqua’nın şarkısını ve hikayesini Abhazlara ait klasik kemençe benzeri bir enstrüman olan Apxeartsa eşliğinde okumaktaymış) bu derlemede (aynı dergi: 84–86) son derece uyumlu bir şekilde iki hikaye yer alır: Sasrıqua’nın kötü dev Bjayüa­Bjadza ile karşılaşması (5) + kahraman kötü devlerle savaşıp onları yenimesi(7). Anlatıcının konuları biribirilerine ustaca bağlayışı son derece ilginç: Sasrıqua Bjayüa­Bjadza ile karşılaştığında son derece güçsüzdür, ama öyle olmasına rağmen Bjayüa­Bjadza’nın davetiyle onların yaşadığı yere gidiyor ve bu bölgedeki insanlara rahat yüzü göstermeyen saldırganları yok ediyor.

Bekir Agumaa’dan bir derleme de 1981 yılında Cemal Xaraniya tarafından yapıldı (aynı dergi: 88­91). Derlemede Gunda Pışdza’nın tarifinin yapıldığı bölümler, konuyla ilgili diğer derlemelere benzememektedir. Burada konular başka türlü gelişir: Gunda Pışdza yakışıklı delikanlı Xigu’yu sevmektedir (onların ilişkisi son derece akıcı bir üslupla tasfir edilir); Xigu, Gunda Pışdza’nın resmini ağaçlara kazımakta, taştan heykelini yapmaktadır. Gunda’da ona çok zor görevler vermektedir. Abhaz’lara rahat yüzü göstermeyen devleri yok etmek, düğünlerinde devlerin hizmet etmesini istemek gibi. Ama Xigu bu dilekleri yerine getirirken yaşamını yitirince Gunda Pışdza’da dayanamayıp ölür (11). Nart destanlarında pek rastlamadığımız bu olayların nedeni, anlatıcının fantazisi, ya da derlemecinin (edebi alanda yetenekli olduğu da göz önüne alınınca) bizzat kendisinin yazıya aktarırken metni sanatsal olarak gözden geçirmiş olması olabilir.

Cemal Xaraniya’nın üçüncü derlemesi Raif Xaraniya’dan (Hendek’e bağlı Quarçügea köyünden) elde edildi (aynı dergi: 86–87). Hikayede, Kafkas halklarına huzur vermeyen Yüc adlı insan etiyle beslenen dev’in Sasrıqua tarafından nasıl öldürüldüğü anlatılır (7).

Sergey Gabniya 1982 yılında Abhazya’ya gelen Şefaattin Açanba’dan Nartlara ait bir hikayeyi yazılı olarak derler (Гәажәба 1991а: 183–184. Metin kısa olmasına rağmen Sasrıqua ile ilgili değişik konuları ve motifleri bir araya getirmektedir: Sasrıqua ilahi doğumu (1.2) + kahramanın atı

99

Araş’da onunla aynı anda doğar ve onu eğitir (3) + kahraman gökten yıldızı koparır (4.2) + kahramanın yıldızı kopardığı ok kendi ayağına batar (8.1) + kahramanı tanrılar göğe alırlar (8.2).

1982 yılı 19 ekiminde Dursun Naçkebiya bir başka Nart hikayesini Düzce’nin Darıyeri köyünde yaşayan 27 yaşındaki Namık Kiılba’dan kaydeder (Гәажәба 1989б: 91).

Aynı kaynak kişiyi 28 yıl sonra 16 ağustos 2010 yılında Adgur Kakoba ve Arda Aşuba ile birlikte Darıyeri köyünde bulduk. Daha önce yazılı olarak derlenen hikayeyi bu kez de görüntülü olarak kayda aldık ve her iki derlemeyi karşılaştırdığımızda da, kaynak kişinin anlatımlarının herhangi bir erozyona uğramadığını müşahade ettik. Sasrıqua ile devlerin karşılaşmasını ele alan bu hikayede sadece kahramanın ismi daha önce Naşbabux iken kim bilir belkide unutkanlıktan olacak şimdi Sasranıqua olmuştu (5).

1987 yılı kışında Cengiz Bganba, Behire Tıqupha’dan (Guma köyünden) yazılı bir derlemede bulundu. Nart’ların devlerle savaşını anlatan bu derlemedeki (7) şarkı sözlerinin içerisinde Nartların uzun yıllar boyunca ejderhalar ve devlerle savaşmaları anlatılıyor (Guavüba 1991:176­185). Hikaye son derece geniş, kahramanların sayısı hayli fazla ve isimleri de bildiklerimizden daha farklıdır.

Sergey Zuxba’nın ifadesine göre ise 31 ağustos 1990 günü Adapazarı kentinde Cengiz Bganba’dan Nartlarla ejderhaların savaşını anlatan bir hikaye derlenmiş (Zuxba 1995:137) ancak hikaye henüz yayınlanmadığı için Cengiz Bganba’nın anlatımı mı, yoksa Behire Tıqupha’dan yaptığı derlemenin bir tekrarı mı? Bilemiyoruz.

Bir yıl sonra (1988’de) Cengiz Bganba Nart destanları ile ilgili üç adet daha derlemeyi yazıya geçirdi (Гәажәба 1991а: 172–183). Kuadzba Ali Çavuş’tan kaydedilen (aynı kitap: 174–183) derlemelerde değişik konular yer alıyor: Abhazya’da şarabın ortaya çıkışı(9) + Sasrıqua’nın devlerle savaşıp, yenmesi(7) + Sasrıqua’nın göğe yükselmesi(8.2) + Sasrıqua’nın ateşi getirmesi(4.1). Bunlar arasında Sasrıqua’nın devlerle savaşı başlıca konuyu oluşturur. Kuadzba Ali Çavuş’tan ikinci bir derleme daha yapılır ancak bu kez kendisine Şakir ve

100

Bekir Tüanba kardeşler de yardımcı olmuşlardır (aynı kitap: 173–174). Hikaye Sasrıqua’nın ejderhalarla savaşını konu alır (7). Üçüncü derleme de ikinci derlemenin aynısı gibidir zira kaynak kişi Şakir Tüanba’dır ve bir önceki anlatıma yardımcı olurken söylediklerini, yani Sasrıqua’nın ejderhalarla savaşını bir kez daha anlatır (7).

Genel olarak söylemek gerekirse hem Cemal Xaraniya’nın hem de Cengiz Bganba’nın derlemelerinde Sasrıqua’nın ejderha veya devlerle sayaşıp onları yenmesi ortak temadır. Ayrıca her iki kişinin diğer bir ortak yönü de derlemelerini yaparlarken (yazarlarken) edebi bir metin yazar gibi davranmış olmalarıdır.

1991 yılında Viyaçeslav Çrıgba Türkiye’de bulunduğu sırada, son derece yetenekli bir anlatıcıdan, Akbalık köyünden ve Sadz Abhazlarından olan Sadettin Aykuısba’dan yeni bir Nart efsanesini teyp kasedine kaydetti. Anlatım iki konunun karışımı ile şekillenmekteydi: Sasrıqua’nın olağanüstü doğumu – çobanın suyun karşısından gönderdiği, Satanıy Guaşa’ya isabet eder ve o da edep yerine sürer (1.1) + Sasrıqua devlerden ateşi getirir (4.1). Anlatıcı her iki konuyu da son derece ayrıntılı bir şekilde, ama aynı zamanda edebi, akıcı ve heyacanlı bir üslupla aktarır. Abhazların epik repertuarında Sasrıqua’nın doğumu ile ateşi getirişinin birlikte anlatılması sıkça rastlanan bir durumdur.

2010 yılı temmuz ayında, Çrıgba aynı kişiyle tekrar biraraya gelir ve 19 yıl önceki anlatımını bu kez de video kaydına alır. Bu derlemede anlatıcı daha önceki anlatımlarına ek olarak; Sasrıqua devlerden ateşi getirir.(4.1) bölümünden sonra Sasrıqua’nın zekasıyla atlı devi nasıl öldürdüğünü anlatır (6). Çrıgba, aynı gün Sadettin Aykuısba’nın kızı Aysun ile de konuşarak babasından öğrendiği Nart destanlarını kaydeder. Bu derleme de iki bölümden oluşur: Sasrıqua dev’den ateşi getirir (4.1) + Sasrıqua’nın zekasıyla atlı devi öldürür (6). Kızın anlatımları baba’nın anlattıklarıyla paralellik arzetmesine rağmen, ifade tarzının daha basit, daha kısa ve daha kolay olduğunu da belirtmek gerekir.

Bu tarihten bir ay sonra (25 ağustos 2010) Türkiye’de (Adgur Kakoba ve Arda Aşuba ile birlikte) yürüttüğümüz derleme

101

çalışmalarında Sadettin Aykuısba’dan derlemeyi tekrar yaptık. Video çekimi ile kayıt altına aldığımız bu derlemede de 1991 yılındaki çekime benzer bir anlatımda bulundu: Anlatım; kahramanın olağanüstü doğumuv(1.1) ve ateşi getirişi (4.1) ile ilgiliydi. İkinci anlatım olan (2010 temmuz ayında yapılan derleme) Sasrıqua’nın zekasıyla atlı devi öldürmesini (6) anlatıcı bize ayrı bir hikaye olarak aktardı. Bu metinlerin tamamı (tüm derlemeler) kaynak kişinin artık yaşlı ve hasta olmasına karşın daha önceki anlatımlara son derece yakın bir şekilde kayıt altına alındı. Elbetteki anlatım sırasında kelimelerin yeri veya cümlelerin söyleniş tarzı farklılık arzetmekteydi ancak bu, konunun bütünlüğünü bozucu değil kişinin anlatım yeteneğinden kaynaklanan bir durumdu.

2001 yılında Vyaçeslav Çrıgba, Melen (Laaç) köyünde Rüştü Kutarba’dan yeni bir efsaneyi teyp kasedine kaydetti. Metin, Sasrıqua’nın kötü dev’le karşılaşması (5) ile ilgili idi. 2004 yılında Şota Salaqaya ve Adgur Kakoba ile birlikte hikayeyi bu kez de video çekimi ile kaydettik. Hatta aynı kişiyle 2009 yılında da bir video kaydı daha yaptık. Anlatımların tamamı biri birine son derece yakın ve tamamalayıcı nitelikteydi, ancak son kaydın şiirsel yönü, anlatıcının artık çok yaşlı ve hasta olması dolayısıyla daha zayıf bulundu.

22 Ağustos 2010 tarihinde Hendek’e başlı Apsara köyünde Suat Hötüş’den Adgur Kakoba ve Arda Aşuba ile birlikte Nartlara ait yeni bir söylenceyi video çekimi ile kayıt altına aldık. Anlatım, Sasrıqua’nın dev’den ateşi alması ile ilgiliydi(4.1).

2012 yılının haziran ayında Sakarya’nın Sarıyer köyünde Adgur Kakoba ve Esma Todua ile birlikte 57 yaşındaki Erdoğan Guazaa ile bir araya geldik ve Sasrıquayla kötü dev’in karşılaşmaları ile ilgili efsaneyi kaydettik (5). Anlatıcı, efsaneyi 12­13 yaşlarındayken büyük annesinden dinlemişti. Bu gün de, efsaneyi ninesinden duyduğu cümlelerle, aynı jest ve mimiklerle heyecan içinde anlatıyor. Bu derleme, grubumuz tarafından bir saat arayla ikinci kez kayıt altına alarak ölümsüzleştirildi.

102

TÜRKİYE’DE DERLENEN NART EFSANELERİNDEKİ KONULAR

Konunun adı Tek başına Konu içinde Kaç kez

1.1 Sasrıqua karşı­beriden

doğması

2 5 7

1.2 Sasrıqua’nın ilahi doğumu 1 2 3

2. Nartların demircisi Sasrıqua için

demir den beşik

yapması

_ 1 1

3. Sasrıqua’nın atı kendisiyle bir­

likte doğar, onu getirir, yetiştirir

_ 2 2

4.1 Sasrıqua dev’den ateşi getirir 3 6 9

4.2 Sasrıqua yıldızı indirir _ 1 1

4.3 Sasrıqua kardeşleri ni kurtarır _ 1 1

5. Sasrıqua kötü dev’le karşılaşır 7 2 9

6. Sasrıqua zekasıyla atlı dev’i

öldürür

1 2 3

7. Sasrıqua ejderhalar ve devlerle

savaşır

5 2 7

8.1 Sasrıqua’yı düşman la rı vurup

öldürürler

_ 2 2

8.2 Sasrıqua göğe çıkıyor _ 2 2

9. Abhazya’da şarabın yapılışı _ 1 1

10. Yarçxiow ile Xuavüarpıs Gun­

da Pışdza’yı paylaşamı yor lar

1 _ 1

11. Gunda Pışdza ve Xigu 1 _ 1

12. Nart’ların ortaya çıkışı,

karakterleri ve isimleri

3 _ 3

103

Yurt dışındaki soydaşlarımız arasında yapılan Nart destanları ile ilgili derlemelerin tarihi temelinde şu sonuçlar çıkarılabilir:

1. Bu gün için Türkiye’deki Abhaz diyasporasında Nart destanlarına ait 30’dan fazla derleme çalışması yapıldı. Derlemeleri diyasporadan Ömer Beyguaa, Orhan Şamba, Cemal Xaraniya, Cengiz Bganba ve Dursun Naçkebiya; Abhazya’dan ise Emma Kiılıpha, Vyaçeslav Çrıgba, Alina Açıpha, Sergey Gabniya, Şota Salaqaya, Zurab Cаpua, Adgur Kakoba, Arda Aşuba ve Esma Todua yaptılar. Derlemeler, yazılı, teyp veya video kasetlerine kaydedilerek yapıldı. Kayıtların 10 tanesi son derece sanatsal ve şiirsel bir anlatımla gerçekleşti.

2. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Nart destanlarında karşımıza belli kahramanlar çıkmaktadır: Sasrıqua (25), Nart kardeşler (4) Yarçxiow, Gunda Pışdza ve Xuavüarpıs (2), Sataney Guaşa (1). Burada görüldüğü gibi Abhazya ve diyasporadaki anlatımlarda Nart destanlarındaki ana kahramanın Sasrıqua olduğu görülmektedir. Bu durum, (Adige anlatımlarında olduğu gibi) Nart destanlarının Sasrıqua etrafında gelişen olaylardan ibaret olduğunu ortaya koyuyor.

3. Türkiye’deki soydaşlarımızın Nart destan larından en çok bildikleri konu: Sasrıqua’nın olağanüstü (ilahi) doğumu (1.1); Sasrıqua’nın dev’den ateşi alması (4.1); Sasrıqua’nın kötü dev’le karşılaşması (6); Sasrıqua’nın (Ya da Nartların tamamının) ejderhalar ve devlerle savaşmaları (7).

Bu destan, yurt dışındaki soydaşlarımızın anılarında önemli bir değişime uğramadan anavatanlarından götürdükleri gibi korunmaya devam ediliyor. Bu koruma, ayrı bir dilin konuşulduğu topraklarda tam 150 yıldır devam ediyor. Destanların konuları ve anlatım sistematiği Abhaz epik geleneğine de tamamen uygunluk gösteriyor. Sadece bazı türkçe kelimelerin anlatıcılar tarafından günlük kullanım alışkanlığından ötürü zaman zaman kullanıldığını belirtmemiz gerekir. Ancak Abhaz epik geleneğinin diyaspora repertuarında da aynen korunduğunu, destanlardaki şahıs ve yer isimlerinin unutulmadığını, diğer özelliklerin de aynen muhafaza edildiğini apaçık görmekteyiz. Bütün bunlar, Nart destanlarının halkımızın hafızalarında ne

kadar güçlü olduğunu ve köklerinin ne kadar derinlerde yer aldığını ortaya koymaktadır.

* * *Kitaptaki metinler “Nartlar: Abhazların kahramanlık

destanı yedi cilt / Zurab Cаpua editörlüğünde” adı verilecek olan ve henüz yayına hazırlanan kitaptan alındı. Metinler folklor bilimine uygun bir şekilde redakte edilerek kullanıldı. Video çekimleri de son derece titiz bir çalışmayla yazıya döküldü.

Metinlerin daha anlaşılır olması için tırnak içerisinde ilave açıklamalar yapıldı, anlaşılamayan noktalarda ise, ya soru işareti, ya da noktalama yapıldı. Destanların sonunda bir bibliyografya ile metinlerde kullanılan türkçe kelimelere ait bir de sözlük bulunmaktadır.

Son olarak, kitabın oluşması çalışmalarımızda verdiği destekler, önsözün türkçeye çevirisi ve kitap sonuna eklenen, metinlerde geçen türkçe kelimelerle ilgili sözlük için Oktay Çkotua’ya ve düzeltmeler için önerilerde bulunan Faruk Ajiyba ile İrfan Axuıçba’ya teşekkürlerimi sunuyorum.

Önsöz tercümesi Oktay Çkotua

105

САСРЫҞӘА

1. САСРЫҞӘА [доуҳала дышиз]

<…> Нарҭаа ран Саҭаныиагьы арс жәҩан гәашә­ԥхьара лбан, дыныҳәеит. Лыла ажәҩан иышкыдызыи лыныҳәашьеи збаз, иылымҵагылаз ахьча­фырхаҵа Маза жәҩангәашәԥхьара шылбаз ааидырын, афырҳәа «Анцәа иыҳәааит!» ҳәа дыуаҳәҳәеит.

Арыи аныҳәа ԥхылдахан, Саҭаныиа лыныҳәа ала иылҭаххаз, лыԥхыӡ иалашәаз аҷкәын­фыр хаҵа Нарҭ Сасрыҟәа дылыхшеит.

2. САСРЫҞӘА[доуҳала дышиз,

Аинар-жьыи агара шизыҟаиҵаз, ирашь шициз, амца шааигаз]

Ҽнак Саҭаныиа­Гәашьа лласалыхыи лықәатәеи схьақәа Кобан (ма Бзыԥ) аӡ дыу аханы, аӡы иала­ҵаны, иыкәаҳао, иыхәаны иылрышҳан, иыбар цы амра иынцәылҵеит. Ԥхынран, шауран. Ларгьы лы­ҽаа лы рыхьшәашәарцы аӡы дынҭалар лҭаххеит, аха адәы­цәҳәыраҿы лыҽеилыхны аӡы дыҭалар, лцәа аԥхеи­ԥхеира харанӡа иыкаԥханы, анаа­араа иыҟау ауаа рыла хнамкааит, рыгәы амырԥааит ҳәа, аӡы злы­суа абнара дныҵаланы, уаа аӡы дыҭаларцы дынаны­

107

ҟәеит. Кыр дынеихьаны, лаԥхьаҟа ҵаҟаӡак иыҟаз аԥсҭа иыҭыҩны, ашәа­бжьы хааӡак гаао лаҳаит.

Ашәа­бжьы хаа лыхан, лыҽылзаҟәымхкәа, аб­жьы зҭыҩуаз акәараҿы дылбааит. Ашәа зҳәаоз хьча­фыр ха ҵак иакәын. Ашьыбжьа шоура ныкаццеи, иы рахә ацәшьырҵақәа иынаиыҵаҩырҭан, иаргьы ды леи­ҩеиуа, анаарақәа иырҿаццао аӡыҽҽарақәа дырыхаԥшыуа, уырҭ рыхқә зы қьынтә рахрақәа рхы рынҟьао, ҟәарҷахаак аамдырҷао иышаҿыз, уыс, уыс ала рыцамҩа ылхны, хақәыиҭрала ацара шдырҳаз даз хәыцуа, иара иыуаажәларгьы гәыԥымҵәарала рыҿ кынҵаны иашьҭалар, ҽнак амца шрауала шыи­хәыцуаз, дауы жәлар иырзырхаоз ацәгьарақәагьы гәынганы, иыгәы ҿыхацәан, <…> знык амца рау­ыр, идауцәагьы шалаԥхьарцашаз, рыԥсыгьы шале­ивыргашаз гәыныиган, иыуаа уыи иақәырхаҵао, ашәа фырхаҵа ахҳәаауа дылеи­ҩеиуан. Иашәақәа рыла ахрақәа иырҿыууао аӡылыбааҽҽарақәа дырацәажәао, Саҭаныиа иааигәара даннеи, дааҭ­гыланы, ҳамҭакынӡа иашәа хаақәа дыр зыӡырҩыуа, ларгьы лыгәы ԥшааит. Ашәа зҳәаоз иыгәаӷь фыр­хагьы деихырхәартәы аҟа ра лыгәы иахәеит, дынатәан дыизыӡырҩуан. Ахь ча иа жәақәа уыи кыр дазыирыӡырҩыт. Кыргьы нҵы иашәа ааԥыиҵәеит. Саҭаныиа уыи дылдырыр лҭа ххан, дынаиазҵаао дынаиацәажәеит. Иыхьыӡ Маза акәын.

Гәыхьаала аҩыџьа шеилахәыз аацәырҵыит. Саҭа­ныиагьы уыи иеиԥш лыла назаахао шәа ԥыџьаԥы зе­гьы, ҵысыи, ҳәыҳәыи, бӷьыи, шәҭыи, хаҳәыи­мҿы­хәыи лыжәлаит, ррыцҳара рнылб аалон. Маза иа шәа хаақәа рыҵакқәеи лара лыгә ныгарақәеи рыла хәыц­ра дыу дыуалашәаны дышалажьыз, цәа аалықә ҳан, дзыдтәалаз ахра­хаҳә лхы нкыдҵаны ацәа… <…> Ды­цәаанӡа дахьынаԥшыуаз аӡнырцәтәыи аҟәара хаҳә­қәа, хаҳә шкәакәеи хаҳә еиқәаҵәеи лбааон. Ахаҳәқәа хаҳә шкәакәа­дыук аарылыҳәҳәаон, зегьы раԥхьа иыгылан, аӡхыҵқәа зегьы рхы уыи ианнаҟьаон. Рхы

108

шанырҟьао рымч нцалаак, агьырҭ ахаҳәқәагьы рыз­мыркәырыкәа иаанхаон. Ахаҳә ҟәаш уыс ала агьырҭ ахаҳәқәа шеиқәнархаз лдырт. «Ах, гәы абныи ахаҳә ҟәаш еиԥш ианҟьао амчы ӷәӷәақәа цҟьаны, зуаа еиқәызырхаша фыр хаҵак дыҳаманда, иангьы сара»,.. <…> ҳәа даахәыцны, Маза иашәа хаақәаи ражәақәеи рылагьы ацәа дыналамҳахьаззыи, ҟәаш зхылҵаз ахаҳә шкәакәа лыцәагьы лыгәы иышҭац иыҭан. Уыи ԥхыӡхан, ҷкәына­фырхаҵак даахшаны, иангьы лара лакәны, ҽык аӷәра,.. <…> аӷәра кны лара лахь дааиуа лыбаон.

Данылзааигәаха, иан, иан Саҭаныиа бзиа дыба­ны, «санаа!» ҳәа налықәҿыҭыны, иыҽынал гәыд­иыр шәылеит. Саҭаныиагьы «уа, сынан!» ҳәа дыҩа­ҳәҳәаны, лынаԥы ааиҵылхыуеит. Дагьы ааҿыхан, лла ҭыџьџьа, уыи иаарҭахь дагьы наԥшы, ажәҩан дыҩаҵаԥшыит. Шьҭа уыи аамтыц азы, реиҳа зыгәы қьыиау, реиҳа гәқьыиала данныҳәао, ауаҩы иаша иылаԥш иыҵашәао (жәҩангәашәыԥхьара) аатны, ажәҩан иыкыдҩаалаз аҩыра лбеит. Иылцәыӡаанӡа, лы ныҳәа шыҟалашаз дырны, ныҳәа кьаҿӡак ҳәа, «уажәынахыс сыныҳәақәа ҟалалаит!» ҳәа дыҩа­ҩныҵәааит. Лыуалашәашьа збаоз Мазагьы зхыи згәыи ҵарыз иакәын, жәҩангәашәыԥхьара баны ҳәа ны дышааԥшыз ааилыикаан, лыбжьы афырҳәа «Ан цәа иыҳәааит!» ҳәа наԥыишьын, дыҩаҳәҳәеит. Лыԥхыӡ Маза иалҳәеит. Иеид хәыц леит. Уажәынахыс лыныҳәақәа шыҟалашаз шьҭа иынхарҵа, деилаҳаны «Ҟәаш» зыхьӡылҵаз ахаҳә шкәакәа даԥаны дылых­шазшәа, дызеиԥ хыӡыз аҷкәын­хаҵарԥыс иыҭеи ҭыԥш лҳәеит. Уыи Ҟәаш иалхны, аҷкәын иышана ҟаҵаны, Саҭаныиа лхымчыи лгәымчыи иыхаланы, лыԥсы иылаланы, длыҷкәынхарцы дыныҳәар, лыныҳәа шыҟала шаз рыӡбеит. Дызеиԥхыӡыз аҷкәын иыҭеи­ҭыԥш Ҟәаш­ахаҳә шкәакәа нышәк ала Маза иадыи­сахьалеит. Аинар­жьыи иааиыԥхьан, уырҭқәа зе­гьы иарҳәан, Ҟәаш­ахаҳә шыкәакәа ианыу асахьа иақәсаны, аҷкәын иышана аалыихырц иарҳәеит.

110

Иыҟаиҵеит. Уыи ашана хәыҷы Саҭаныиа лыцәа жәы­ҵхыи(?) жәы­мшыи иадҵаны, иылгәыҵакы иыл рыԥхан, лыԥсыи лыгәлеи алалан, ҷкәына­фыр­хаҵак даалҵыит. Гәылеи­злеи, иышыаҵасыу ала, ауаргьала кынаҳаны, ԥҳәызбеи ҭаца ҿыцыи ауар­гьала иақәыибартәаны, иеибарышәуа акалҭ ахьчаҩы анцәана Ханҵиса иылыдныҳәалао, арӷызрақәа еи­цыр ҳәеит. Маза иааиыԥхьан, – Арыи аҷкәын иыира реиҳа иазныҳәаоз уара уакәын, иыхьыӡ уара иыхҵа, – ҳәа иалҳәеит Саҭаныиа.

Маза, аҷкәын иыхатәра злыҵыз Ҟәаш (Ҟәаш шкәа­кәа, хаҳә шәкәакәа) шакәызыи ар раԥхьа дгыланы иышеиқәиырхашеи ааидхәыцланы, аҩбагьы унар­дырратәы, Рыҟәа, Рыҟәа иыхь ӡыиҵеит.

– Арыи афырхаҵа иыхьыӡ Рыҟәа акәзааит, иаба Ҟәаш аӡхыҵқәа рымч цҟьаны, иара ашьҭахь иыгы­лаз аҟәар жәлара шеиқәнархао аиԥш, арыи адауцәа иынԥаны, ҳажәлар еиқәиырхааит! – ҳәа дааныҳәан, ахьӡыхҵараҿы иышаԥыу ала, ахьы ссара злаԥсаз аӡы иынаԥы иақәҭәаны, ахәыҷы иынаиықәиырбыҟҟаит.

Аинар­жьыи иеиҭааиыԥхьахын, иыжьыира ҟазара ала, маӡа мчык змау гарак аҟаҵара иыдыр ҵеит. Иыҟаиҵеит. Иара амала иыҵысуа, иара амала иаагы­лааон, иан лыда џьаукы ахәыҷы дыднаркыуамызт, иыԥҟьаны иырысуан. Аҷкәын лыссы дареизҳаон. Аинар­жьыи уыи адагьы, ахәыҷы иыхатәра зегьы ачҳартәы, акы замаиааиырцы, ажьыиқәа аџыр шӡыд­рыжәуа аиԥш, иыӡыирыжәыит. <…>

Арыи аҿыц­иы аҳәса еизаны иышыихатәаз, ҽык амра ҟынтә аҷкәын иышҭаҿы иылка ԥеит. Ахацәа иыр ­зын кылаом, ааигәара иына нашь ҭыуам, иызтәыу иы­шыизыԥшыу унардырратәы, аҩнахь иынаԥшыны иы кьыр кьыруеит. Уыи Саҭаныиа иылдырдырын, иыр­уы ра азы иылаз ҵааит.

Саҭаныиа «ҳаи, Анцәаиыныс, арыи сыҷкәын сыԥ­хыӡ иыцалашәаз аҽы шакәыу!» ҳәа дын дәылҟьа, аҽы дынаԥшьыит. Иара акәын. Маза мчы змаз ажәақәа рыла аҽы дынақәцәажәан, иызтәыу ааигәа иышиы­

111

ниаша наҳәаны, уаанӡа иара иазкыу аҽыбаҩы иыҳәа иықәыныҟәараны налҳәан, Аинар­жьыи ҽбаҩыс даз­кыны, иыҭаны, аҽыбарҭахь иылышьҭыит.

Аҽы ԥхьа иызбақәаз, уыи амраҟынтә иылкаԥаз ҳәа, «ҽы­маркаԥа, ҽы­маркаԥа» ахьӡырҵеит. Ашьҭа­хьы, ашьҭахьы нарҭаа иырҟәымҵәао, хатә рак акә­ны иынрыдҳәалаха, нарҭаа иырыд ҳәалау, нар ҭаа иырызкыу ҳәа, Нарҭыиа ҳәа иаԥхьау иалагеит. Нар­ҭыиагьы ауаа ишырҳәа­рҳәаоз, аҳәашьа хәыҷӡак иы­неиҭанакны, Нардыиа акәхеит, «аҽы­маркаԥа Нар­дыиа» рҳәао иалагеит.

Сасрыҟәа аизҳара даҿын. Иан Саҭаныиа иыга ра ашәа нылҳәао, «Срыҟәа, Срыҟәа, Срыҟәа! Са Сры­ҟәа!» ҳәа ашәа иышалалҵа­аалалҵаоз, ларгьы иы­заҳазгьы рыҿы Сасрыҟәа иашьцылан, иыхьыӡ ҳәа Рыҟәа рхашҭын, Сасрыҟәа рҳәао иалагеит. Иахьа зегь иырҿакыу иыхьыӡ уыс ала Сасрыҟәа акәхеит. <…>

Сасрыҟәа лассы иызҳаит, иыԥышӡареи, иыфыр­хаҵареи, иылшареи, иықәыҿиарақәеи уаҩыԥсык иылымшао аҟара иыдыухеит. Иыхатәра ҟәаш (ах­аҳә шкәакәа) иалхын, иыԥсы Саҭаныиа лыԥсы иахылҵын, иыгәыжәла Маза иыгәыжәла иаиуан. Аҽы дыуӡӡқәа аҳҭынкәасқьа иыршәны иахыиышьҭыуан. Ҵаҟа иыкаҳаанӡа, акәасқьа агьырахь дынеины, аҽы камыжькәа иааныикылаон мпылҵас.

Нарҭаа руааи дауы жәларгьы агьырҭ ацә гьара дыу­қәагьы иырцәыиыхьчао далагеит. Иашьаеиҳабцәа нарҭаа, иара уаҩы абык дахьиымам ала дыҟәыншьаны дырыцыҭреимдаомызт. Иагьауымҳәан, даргьы уаҩы­ԥсы иыгыра џьау кыгьы рыман азы, рашьаеиҵбы Сасрыҟәа иылшара дыуқәа ирыҵашьыцуан.

Ҽнак деиҭарыцымгахкәа иҽыжәлан, ныҟәара хара иыдықәлеит. Хә­дыук аҿы иынеихьаны, сыцә гьеи ԥша цәгьеи еибаҟьау­иацҟьау, иеи ла на ххаау иықә­накыит. Ран, Саҭаныиа, жәҩангәашәыԥхьара баны, дныҳәа аахыс иыма ӡадырыҩхаз уыи лдырт. Сасры ҟәа иалҳәеит.

113

Сасрыҟәа иыхҿеи хымԥалла иыҭәыз иыхыҭреи иаашьҭыԥаа иыҟәынҵаны, иҽы Нардыиа афыр ҳәа дыҩҽыжәланы дынарышьҭалт. Нардыиа иыԥыруашәа иыцаоит, мардеи, ахреи, сы цәгьеи, ԥша цәгьеи ирыз­нымкылао, ахы аиԥш, иыҩны ацара иаҿыуп. Иыц­еит, иыцеит. Иеилаӷӷа асы иылыԥсаз нарҭаа Сасрыҟәа днарыхьнагӡеит.

Нарҭаа хьҭала аԥсыра иаҿын. Сасрыҟәа иыхҿа хыцк наҿаҵаны, амра дынеихысын, мра ԥаҿк ааи­ҟәыиыршәан иылкаиыжьт. Нарҭаагьы рыҽқәагьы уыи иаакәыршаны иынаиыртәа­ниыргылеит, рыԥсы уажәы азы иааиқәхеит. Аха наӡаӡа амца рыгымхарцы, ирызхаша мцеи мҿыи рзеизгатәын.

Сасрыҟәа дахьгылазынтә ахарақәа иыла иааҵыи­хын, хараӡа џьара бнакы, уыи агәангьы иыҩылыҳәҳәао хәык аҿы лҩаҵәк ҩеиуа иылаԥш нараахеит. Абна мҿыи шәарахыи уылахмыз, уыи харатәыи алҩа цәгьа дауы жәлар ртәыла иагәҭылан. Уырҭ адауцәа амца рцәыиԥаар акәхеит. Дышәарацаны, ашәарахжьыи, да наауа амҿыи ааигар акәан.

Иынарауны, иымҵарсшьа шырҳәақәао рыла, иҽы Нардыиа дышҽыжәыз адауцәа дларыласны кәасҭхак аамҵарсны дынарылҟьеит. Дара нзыихьымӡа, аб­нақәа рыҵла дыуқәа рықәцәақәа кны, иыҵжәаны иыгәыдырҵаон, иара, даугьы наршәгьы иыхьымӡа, ахрақәа дрылбааҟьа, иымҩан дышәарацеит, амҿы ҩақәа еизыи геит, иашьцәа нарҭаа мцеи, мҿыи, шәарахжьыила деикәаҭәы.

Амца еиқәырҵеит, акәац рӡыит. Зыԥсы злалаз еиҭашәарацахт. Зегьы крыфа­крыжә, ры ҽыр шышны рыҽанеибырҭа, иеиманы рыҩны иыхынҳәыит. Сас­рыҟәагьы, маӡа мчыла дышҩычазгьы, уаҩы илымшао зиылшаозгьы, жәла цқьалагьы ауаа раԥхьа дышгы­лаз, иыгәышәагьы шауԥашәылыз шьҭа иыхарҵеит.

114

3. САСРЫҞӘА[доуҳала дышиз, ирашь шибжьаз,

аеҵәа шкыдиԥааз, еихсны дшыршьыз, ажәҩан ахь дшыргаз]

Сасрыҟәа иыира иышьак еиԥшымхеит. (Ҳаз шаз ианыигәаԥха, аиаҵәақәагьы узылԥхоит.) Хьӡыи­ԥшеи згымыз нарҭаа шәҩык аишьцәа, зхы ббыцк ықә змыртәоз, адыунеи иықәыз хьаада­баада, хьаҳә­хьачра ззымдыруаз, хыхь­гәыхь ззымдыру­аз, инаҳәны иаахьаԥшаанӡа дроуыит аиашьа. Реиҳа зым чыу иылԥх­игәаԥхала шәҩы­аишьцәа ран, мра­да­мзада зцәеижь лашоз, амра агыламҭаз Саҭанеи­Гәа шьа ам ра­шәахәа иаалхысыз мца­гәыбзыӷракны, лшьа­лгәы еиланаршыз деигәырӷьан, Саҭанеи­Гәашьа иаразнак ашьхаӡ лхьырсны, шаҟа лгәы иагоз ыжә ны, дыҩны аџь дыу амҵан, лкасы амахәқәа руак [аҿы] ахы нҿалҳәан, еигьы ахы лнапы иакәаршан, иырхханы иаанылкылеит. Саҭанеи­Гәашьа ахшара­ура лҽазылкыит ауп иаанагоз. Нарҭаа шьыжьхьафа­рахь еихан еиԥш, игеит асаби иыбжьы, уыи убас иыб­жьы дыуун, иыбжьы иызнырҳазшәа, иышиызҳара иызҳаит. Сасрыҟәа иан дахьынӡалыдгылаз, лкасы иԥыраҳәаны, ҩ­ажәак дрыхьӡеит:

– Сан, иабаҟоу сашьцәа?Сасрыҟәа шыц лабашьак аамҵеиԥаан цхыраа гас,

еибаргагас, Сасрыҟәа аҽы ибаанӡа, ҽысгьы ҩызасгьы иымаз шыц лабоуп. Илахьынҵа изаанышьҭт аҽуыра. Длаԥыҩлан аҽуыра, дыԥан длақәтәеит. Иагьа иыр­ҟәатеит, аԥрақәцә рдаданы иааныикылеит, ҩыџьа бзыиа еилыибакаа уа реиԥш, рхәыцра акакәны, дара аӡәракәны иҟалеит. Сасрыҟәа шьыбжьаанӡа дзыхьӡаз рацәа ӡоуп.

Зны дышнеиуаз, дрылашәеит џьоукгьы амла иаго, ашәарах бналеит. Сасрыҟәа далаган иыхҿала хҿыр­бга ҟаиҵеит. Ашьха иҿабганы идәықәлаз ахаҳәқәа,

116

ашәарахқәа арҳан, ауаа рыцәҟьа агәгәаҳәа иаҿахон. Даақәгьежьны иҿынеихеит. Уыс дышнеиуаз, дрықәшәеит џьоукы ирықәхәлан, ахьҭа цәгьа уажәы­уышьҭан ршьа рыԥсыдахан уҳәаратәы. Сасрыҟәа иыхҿа ааиырххан, иаҵәахә иазыишьҭыит, ҟәырҷацк аҿыршәаны, иыхҿа­ԥынҵа иахаргылан, адгьыл ахь иаарц иара дахьыҟаз аҭыԥ иақәшәаны.

– Иыҟоуҵазеи арԥыс, ууаажәлар ԥсаҭатәыс ухы шԥарықәыуҵеи! – иҳәан, ажәлар рахьынтә иаарылҵыз аӡәы [ибжьы иргеит].

Уыбрыи инаркны аԥсабарагьы, уаҩгьы, ԥстәы, ԥсаатәгьы загьы рыԥсы ҭалеит, аҵаа иарцәазгьы арҿыхеит. Уыи инаркны аԥсабара ԥхара тәыла ҿацәны иҟалеит.

Сасрыҟәа иыхҿа, иаԥхьа икамҳакәа, ишьар­гәацә ашшара ааҩнаҵәеит. Ахаҳәқәа ирыхьшыз ашьа уажәыгьы ирыхьшыуп. Арыи ҟалеит шьыбжьон агәыл ҳәа. Амра, арыи збаз, ааҭгылан, ихьагәгәатәын, жәҩан ахь агар игарларц… Уыинахыс Анцәақәа Сасрыҟәа ифырхаҵаразы ажәҩан ахь дыргеит, иыла­мысыи ифырхаҵареи рзы.

4. САҬАНЫИА[дзеиԥшраз]

<…> [Саҭаныиа] зқьы­уаса рыласа цәцәаны, иыкәыкәыны, мышкала даалгон. Шәы дыук ақәцәаа лызнаԥык ала иаанкыланы, иыҩыц жәаны, ларма­наԥы ала иыҩышьҭыхны, ларӷьа­наԥы аиҵыхны, аган ала аҵла аҵа дынасны, адацқәа хьҿау аахылҵәааон, аҵлагьы уыи лнаԥыа иааҵых, иааӷәыхны, амыхәқәа аамылхыуан. Уыс ала аҵла рышшаны, дардыхәыс иааҟалҵаон.

Ацаҟьаршәыра дынасны, хаҳә лауы дыук аамыл­хыуан, ларӷьа­наԥы ааиҵых, аган ала уыи ахаҳә аганқәа дынарыс­аарысны, акьышәрқәа аамылхы­

117

уан. Уыс лауы гьыжь­дыук аалылхыуан, ларӷьа­мацәхыб уыи алыу агәҭаны иынақәрыӷәӷәаны, алыу аакылҵәаны, дардха дыук аалылхыуан. Уыи лы­дардхы дыу иынахаҵаны, дарды дыук ааҟалҵаон. Нас зқьы­уаса рыласа уыи ала, мышкы ала ихыха­ны даалгаон. Уыи зқьы­уаса рыласха мышкала иыс­ны, рыкәмызцәа дыу аалылхыуан. Лышәҩы­рԥара рыкәымжәықәа мышкы ала иысны, иыӡахыны уыи иаалылхыуан. Лышәҩы­рԥара, иырыдшәаланы иылса­лӡахызшәа, рцәа иақәшәо иыҟалҵаон. Уырҭ лышәҩы­рԥара еимдарантә аҩны ианыхынҳәылаак, иылыкәыӷӷаша иааизганы, дынарыгәҭылагыланы, иырзылӡахыз рымаҭәақәа рыла иеилаҳәаны, ларгьы дрыцкәашао, иылыркәашаон. Крыфа­крыжә, иы­кәаша, иыхәмар, ашәа ҳәаны, ԥысшьара иеимлысуан, шьҭалара иыцаон.

Саҭаныиа арс лысхьақәа ақәныгьы иалылхы­уан. Уыи иалылхыуа ақәатәагьы шәыҵатәас иыса­ны иырзылӡахыуан. Арҭ ауысқәа иырыгмыжь кәа, лыҩнаҭа­уысгьы лықыҭа­уысқәагьы рыла лыг ӡаон, лыҷ кәынцәагьы лымаҭа цәагьы рырҵара, рыбжьа­ра иагмыжькәа, рхы ҵарыны, рыԥсымҷ ӷәӷәаны, рыгәымҷ ӷәӷәаны иахьалыгӡаон. Уырҭ зегьы рықә­ҿы иаратәы иызыбжьаоз убарс лара лакәын, иыз­қьынагьы хшыҩ ҵарыла рабжьара даҿын. Даргьы лзыцырҩыуан, иылыхәхәыцуан, лабжьа­жәақәа ԥхы­лырдаон.

«Нарҭаа ран дхәышәраҟауаҩын» ҳәа ашәагьы иа лауп. Уыи ала дышхәышәраҟәаҩызгьы дышме­ди сеныз ааԥшыуеит. Анцәа бзиа иыибаоз лакәын азы, лыныҳәагьы Анцәа иҿы иыԥхылдан (лныҳәа ҟа лаон). Арыи лыныҳәа­мчы злаӷәӷәахаз, лыԥсы злаз луаажәлар иезқьынагьы дауы жәлар рықәлао, ԥсеивгаха хьрырымҭаоз лыгәхьааны, дара гәы қьыиала ахыцра даганы дануалашәа, ажәҩан аимҟьаны, лыла назаахаз акыдҩыра (жәҩангәашәыԥхьара) ныл­ба, уыи збао ажәҩангәашә акаанӡа иыиныҳәао шы­

118

ҟалао дырны, ажәҩангәашә акаанӡа, иылызҳәа ныҳәа кьаҿк ала дныҳәарцы, «арыинахыс сныҳәақәа Анцәа иыԥхылыидааит!» ҳәа дахыҩаҵәааз ауп. Груыԥсак, гәынхак змырҳаӡац ауаҩы қьыиаӡа арс уалашәара қьыиаӡак данналаҳалаак, арс иыибао жәҩангәашәԥхьара акаанӡа иыиҳао ԥхылдахоны еи­цырдыруеит. <…>

5. САСРЫҞӘА (1) [амца шааигаз]

Аԥсны, лҳыит, иыҟоу, адына адев, адауы, уыс мышк ыҟазаарын, есышықәса длеины, иа ҭыԥҳак, иа арԥызбак диымгакәа [ауаа] аӡы рыиҭомызт, лҳыит [санду], ашьхаҿы (алакә лымҳәои). <…>Уы́и­аамҭазыҳагьы, дара дыҷкәынахзаргьы, х'аҵа цәгьак, даԥсыуаны иыӡбах'ә уыс иырҳәуо иыҟан. Уыгьы иыхьӡ Нарҭ Сасрыҟәа акәзаарын. Арыгьы даараӡа, ашәарацара иызҳа[ц]ԥхьаӡа, абна бзыиа иибо, дшәарацуа, ахысра, даххысуагь иақәиыршәо­агьы­иуа, уыс иыҟоу х'аҵа цәгьак иакәзаарын.

Ҽнак [Сасрыҟәа] дықәҵыит абнахь, шәарацара. Дышцуоз нас, арыи, адынаа, адау иыхьӡгьы­агьыи иаҳалуан иаргьы, адауы диықәшәыит, оо, бнар­шәырак, бна бааԥсрык аҿы.

– Уабантәиаауа­агьыи? – иҳыит адауы.Иаргьы иааицәымыӷыхыит, Нарҭ Сасрыҟәа.– Сабантәиаауа, абас сшәарацот­агьыи, – иҳыит

[Сасрыҟәа].– Уабаиуоу? – Схаиуогь абраауп, – иҳан, уыс аӡбах'ә иҳыит.

(Сандыу рыцҳа иылҳан, ах'а са иысх'ашҭыит.)– Абас, абас, шәа шәҿы х'аҵа цәгьак дгылет, дыу­

дыруама, – иҳан, – Нарҭ Сасрыҟәа иыхьӡын? – ҳа диазҵаазаап. (Иара иоп, ах'а, ҭаби*, иымҳәаӡыит.)

– Аа, сара уыи иыӡбах'ә саҳахьет, уыс дараӡа х'аҵа цәгьак иоп, – ҳа иҳыит, иҳыит, [Сасрыҟәа].

119

– Иыҟаиҵоз удыруама? – ҳа еиҳыит.– Иыҟаиҵахуаз, иыҟаиҵоз са исаҳуан, – ҳа иҳыит,

иҳыит.– Нас иуаҳауаны иыҟаиҵоз? – иҳан [адауы],

– Иыҟаиҵахуазыи (аҟыԥҳа Нарҭ Сасрыҟәа аки­х'әыц гәышьет, «арыи [адауы] дышбасшьрыи, исыԥ­сых'әозыи?» ҳа иҳан, уыс игәаныиала), абах'ә да­ҵатәуан, ҩахьхьынтә ах'аҳә­мх'аҳәқәа иыҟәшәаны идәықәҳҵуан, их'ы иаахуан, абас, абас, нас шьҭахь дгылуан, – ҳа иҳыит, иҳыит.

Адаугьы абах'ә даҵатәан, реиҳа идыуқәо ах'аҳәқәа рҳәазаны иласышьҭын, их'ы, игәы­агьыи ианаа­халаагь, – Иуыхьзыи, иышбаҟо? – ҳа санлеи,– Сх'ы уырҿыгәт! – ҳа сеиҳыит, иҳыит.

«Ҟыҳ(!), арыи иареи сареи иҳаԥсых'әозыи?..» – Уаҳа иыҟаиҵозыи? – ҳа дҵаахзаап адауы.– Абах'ә аҿы х'ахь дх'алан, иҽауиышьҭуан, – ҳа

иҳыит, иҳыит, [Сасрыҟәа].Х'ахь абах'ә, абна абах'ә­аршәыраҿы дцаны иҽау­

иышьҭыит [адауы], длет, шәаԥыиџьаԥыи загьы рббуа, лахьхьыи длет агәызҳа.

– Иуыхьзыи? – иҳан [Сасрыҟәа], – Сцәа сыбӷыит,– иҳәахзаап адауы.

«Ҟыҳ(!), арыи амцах'әыцәа, Аллаҳ, Анцәа диызх'аат, арыи иыҟаиҵо закәызыи?» ҳа иҳыит, иҳыит, [Сасрыҟәа].

– Уаҳа иыҟаиҵозыи? – ҳа иҳыит, иҳыит, [адауы].– Иыҟаиҵоз, реиҳа идыуу аҵлаҿ дқәақәлан, ах'ә­

цәаҿынтәыи иҽауиыжьхует, – ҳа иҳыит, иҳыит, [Сасрыҟәа].

[Адауы] аҵла ах'әцәаҿ дцан­агьыин, иҽау иыжьын, агәызҳа асаара длет, шәаԥыиџьаԥыи загьы иырддуа.

– Иыҟоузыи? – ҳа сҳан, – Аԥша сныздет! – ҳа иҳыит, иҳыит, [адауы].

«Уа, исыԥсых'әозыи?» ҳа иҳан, Нарҭ Сасрыҟәа ах'әыцра далагыит.

Адауы­агьыи, – [Сасрыҟәа] уаҳа иыҟаиҵозыи? – иҳан, – Иыҟаиҵозыи, даҽак ыҟоп, – ҳа иҳәазаап [Сасрыҟәа].

120

– Иыҟо закәызыи? – иҳан [адауы], – Абас, абас, ашьх'а агәаҿ аӡы далагылуан, аҵаа иакуа, аҵаа иа­куа, аҵаа иакуа, инапы иыдԥсыланы далагылуан. Иых'әцә аҿынӡа ианҩеилаагь, аҵаа аҟәақҳа дах'аны, Нарҭ Сасрыҟәа иыԥжәаны дцуан, – ҳа иҳыит, иҳыит, – иыԥҽны дх'әыҵҵуан, – ҳа иҳыит, иҳыит, [Сасрыҟәа].

– Уыи саргьы иҟасымҵои! – ҳа иҳан, иҳыит, [ада­уы] аҵаа, аӡы длалагылан, иҩеҩуа, ишьамх'аҿынтә иҩеҩуа, иҩеҩуа, иҩеҩуа, <…> иых'әцә аҿынӡа аҵаа данакы, – Ҳа, уышьҭа, уах'ан иыԥжәа! – ҳа аныиҳәа, иҳыит, [Сасрыҟәа], адауы, иҳыит, аҵаа ишьамх'аҿынтә ҩахьхьынӡа иыҟаз иызԥжәозма?

Дах'ет(!), дах'ет(!), аха аҵаа иызԥымҽыит, их'ы алыҳәҳәо далагылт.

Аҟыԥҳа Нарҭ Сасрыҟәа иаҳәа даахан, аҵықәҳа [ада­уы] их'ы аахыиҵәет. Адауы их'ы [аҵааҿы] ахгьыжь­уаз, иылақәа ҟәыс­ҟәысуа, «Нанҭ1 Сасрыҟәа уара оуп, Нанҭ Сасрыҟәа уара оуп, Нанҭ Сасрыҟәа уара оуп!» ҳа их'ы гьыжьуа иалагон ҳа сандыу Ҷан­ԥҳа рыцҳа иҳалҳәалон.

6. ҬАСРЫҞӘА (2)[амца шааигаз]

Аамҭак азыҳа адауы, Аԥсны, аамҭак азыҳа ада­уы, Аԥсны аӡы уыс иырацәаны иыҟамызт, лҳыит, иыҟазаарымзт, [адауы] аӡә дамгакәа [димгакәа] аӡы рынаҭомызт [риҭомызт], адау убас дыҟан. Факаҭ*, уыи аамҭазыҳагьы ԥҳәысеба лыҷкәынк дахьӡуан, Нанҭ Ҭасрыҟәа иыхьӡын. Адауы арыи иыӡбах'ә иаҳаит, абас х'аҵа цәгьак дахьӡуот [ҳәа]. «Аа, аԥсра иауындаз, арыи дбаны дсымшьуазар, уаҵәы дх'аҵахар, арыи акы саиыргуоит» иҳыит адаугьы.

Нанҭ Ҭасрыҟәа дныҟәуон­аҽакуан, алда­аҩада­агьыи, дцуан. Иан лызгьы, – Ее, нан, са сеԥш ах'аҵа дыҟәома? – иҳәалуон.

121

– Ее, ах'аҵа ихаҵа дыҟәоп, уыс уымҳан, нан! – лҳәалуон.

Абнахь шәарацара дышцаз­дшаауаз1… <…>. Дах'ет, дах'ет, [аҵаа] иызԥымҽыит. Нанҭ Ҭасрыҟәа иаҳәа ааҭыихын, аҟыԥҳа, аҵыгәҳа [адауы] их'ы нх'ыиҵәет. Адауы аҵааҿ их'ы гьыжьует: «Нанҭ Ҭасрыҟәа уара уоп, Нанҭ Ҭасрыҟәа уара уоп, Нанҭ Ҭасрыҟәа уара уоп!» ҳа. Уысҟан ельыикааит. Абрыгь абас ииасын ицет, кызым*.

Ажәабжьҳәаҩ Пасаниа Ниҳаҭ (Ҭырқәтәыла, Каилар ақыҭа)

122

7. САСРЫҞӘА[амца шааигаз]

Быжьҩаишьцәа аҟ'азаарын ажәытә. Быжь ҩаишь­цәа аҟ'ан, раиҵбаӡа Сасрыҟәа иыхь ӡын. Агьырҭ еҳабацәа… (Нас Ҳазшаз иыззагь еԥшны аууылаиҵахуа, уареи сареи ҳнапаҿы иуаҟ'ахыу, ҳшыишоу иара иоп иыздыруа…) Реҵбаӡа даара дельҟа­ельӷәыцәаа, ах'а­ҵарақәагь иыланы даҟ'азаап, Сасрыҟәа. Агьырҭ дыу­кы уиаҟ'ара иҟ'амкәа иаҟ'ан. Мыцхәы акы иаԥсоу, иыҵашьыцуат, дамақь1, иашьцәа ракәзаргьы.

«Абрыи Сасрыҟәа иыҟ'аиҵаз ах'аҵарақәа ҳа еҭар ­ҳәот иахьабалаакгьы, ҳара ҳаӡбахә аӡәы гьыи ҳәом» рҳан, данаҟ'амыз зны иақәдыршәан, «ҳара иахьа шәа­рацара ҳцаны, уомак шьны иааҳгап, убырҭ иаҟ'ар ҵаз рҳәо, акҳақәҿиозар ҳбап» рҳан, иыцет.

Иахьцаз илаҳәыит. Рылшара гьаҟ'ам, рыгәра гьа­ҟ'ам, рх'а­рых'шеҩ аныи [Сасрыҟәа] еиҳа има ҷыуп. Иылаҳәын, дааизар Сасрыҟәа, иашь цәа аҩны гьа­ҟ'ам. «Ааит, арҭ иахьа мыитәык рыхьыит!» иҳан, дла рышьҭалан, иыцуот хьыи гәох'әқәоз дыҩуа иыҿ­иырккаца(?) [дышнеиуаз], иыбӷаӷуо ельагылоп ила­ҳәын, иагьымкаҳацт, уиаҟ'роп, илаҳәыит.

Аӡәы даашьҭыхны иых'әда даақәҵаны, жәа­шьа­ҭа ҿак днаган днаиыргыло, дааин агьыи дыи го, иахьыгаӡало­еԥыгаӡало, уыс, убыс џьара иҿы қәыи­галет.

Дыԥшызары, абнаҿы лҩак ҩеиует. (Адауы уымҳәеи, иысгәалауыршәет. Уыи зхароу, ахара аҟ'азар, уара оуп1.) Дынеит Сасрыҟәа. Днеизары, адауы аҵлақәа ельеиҵан, амца еҵыихын даваиоп. (Ддауыуп нас уыи, мыитәык далаҟ'оп, уаҩтәысҵас даҟ'аӡам.) Аныи [Сасрыҟәа] кәасҭхак ааҽҳәыиган данааих'ыԥооз, кәыицк илымҳа иылҭашәет адауы.

– Уаангыла, уара! – иҳан, дааихьынԥашан дааниы­ргылет.

124

– Иаҟ'аузыи, ух'аҵкы? – иҳет [Сасрыҟәа]. (Агьыи [Сас рыҟәа] дельҟьа­ельӷәыцәаа даҟ'оп. Адауыи­агьыи дзакәызаалакь иыгәхьаа гьиымам.)

– Уаангыла! – иҳет. – Уыи укәасҭха уыгуот, ах'а са иыс ҳәогьы уаазыӡыҩр, – иҳет. – Уара, шәа шәхьы, – иҳет, – Сасрыҟәа ҳа аӡәы иыӡбах'ә саҳаует, – иҳет, – их'аҵарақәа­агьыи иалацәажәот. Уыбрыи их'аҵа­рақәа џьоукы аасаҳә, – иҳет.

– Иыҟаиҵо уымбои, – иҳет, – абрыи аԥырӷы убома́? – иҳет, – иааиҿаԥсаны, – иҳет, – аҟәылқьҳа иаалыбаа­идот, – иҳет. (Даласшьып ҳа џьара акы их'әыцыит [Сасрыҟәа].)

[Адауы] аԥырӷы ааиҿаиыԥсан, иаалыбааидан, – Иышԥаҟ'о? – иҳан [Сасрыҟәа], – Ауҩ ахьҭа данакуа дарԥхаратәаҟара иаҟ'оп, – иҳет. (Адау иоп нас, арыи дагьагам2.)

Агьыи закәыззе?– Абах'ә, – иҳет…– Агьырҭаан иаҟаицозыи? – иҳан [адауы], – Абах'ә

их'а наҵеикует абыс, – иҳет, – ирыбганы, – иҳет, – ах'аҳә нылаиықәрыжьлаак, агьыи мыхьӡакәа даалҵует, – иҳет [Сасрыҟәа]. – Уыи абах'ә рыбганы сх'а иақәжь, – иҳан, адауы их'а аҵеиҵан, ах'аҳә ирыкәымпылын, их'а илақәиыжьын, адауы акауиыхьыхуа, дҩагылет.

– Иышбаҟ'о? – иҳан [Сасрыҟәа], – Ҽеила иысна­мырхьӡет, – иҳет [адауы].

Даҽакгьы иҳет:– Аҵаа (иҵаауагьы иаҿыуп, аҵааршәыра, анҭ иашь­

цәагьы илаҳәуа иаҿымыи?), – абра, – иҳет, – аҵаа, аӡы дналагылот, – иҳет, – аҵаа бзыиа ианшәлаак, – иҳет, – аҿҿаҳа абыс иааимыхны дҩалҵует, – иҳет [Сасрыҟәа].

– Иыбзыиоп, – иҳан, длалагылет адауы3.Аҵаа дакыит. «Ааҳ­агьыи!» иҳан, ах'а дагьза лымҵ­

ует, уаа дамахо далагет.Арыҭәа ҳа…– Уысҭ арыи, аҳәа ара иышьҭоп, – иҳет, – сахышьҭаз,

– иҳет, – уыиала сых'әда х'ҵәа, – иҳет. (Адау иоуп

125

иызҳәо4.) – Са санамаха, уажәынах'ысы сыԥсы еқәхаргьы гьысҭах'ым, сых'әда х'ҵәа, – иҳет [адауы].

Уыгьы аныи алаҳәагьы(?), аҳәагьы зкыз иара иых'әда х'наҵәоны уыс акала, закәанк ала иаҟ'оп. Уыи иымдыруеи, Сасрыҟәагьы дельгамыи. Аныи инапала гьыиымкыит. Рыҭәак иыман, арыҭәала аныи аҳәа ааныикылан, иых'әда аах'ыиҵәан, ада­уы дышьны дылкеыжьын, акәасҭхақәа иааҽ ҳәыиган иыззагьы, амца леиқәыиҵан, иышәқәаз ишәыхны, амца еқәҵаны, сыла рнапы ишьышьуа, рх'а ишьы­шьуа, убыс иырыԥхан, рыҩны иахьыигӡет, рыԥсы ааиқәиырхет иашьцәа5.

Ажәабжьҳәаҩ Ҳәатышь Суаҭ (Ҭырқәтәыла, Аԥсара ақыҭа)

126

8. САСЫРҞӘА (1)[нырцә-аарцәла дышиз, амца шааигаз]

Нарҭ Сасырҟәа зхьыӡыз нарҭаа рыгрыу иыкәын, рҳәыит, драгрыуын, уырҭ драаӡыит, иаҳудда*. (Уыжә арахь бнеии, бара1!) Нарҭ Сасырҟәа дыиынсанхы­ит*, дыбзыиахыит, агәаӷь иоут, амыч иыман, аха иы­ман, дыбзыины, нарҭаа раԥыхьҟа дгылуо дҟалыит. Нарҭ Сасырҟәа иаб, аффедерсиниз шьимди*, Нарҭ Сасырҟәа иаб дгьыиымамызт. Нарҭаа рыхьча ашьхаҿы дахьаҟаз, анҭ уаа­шәҩыкыҟан нарҭаа, уаа ҭыӡа­шәк ыҟан. Уырҭ рыхьча ашьхаҿы дахьаҟаз, рыхьча иаҟаз уаа арахә дрыцын, арахә дрыцын.

Саҭныи­Гәашьа ззырҳәоз, Нарҭ Сасырҟәа иан, Сасырҟәа дыииаанӡа, нарҭаа рыхьча иыҿа ахәхәы лгон, рҳыит. Рыхьча иыҿа ахәхәы лгын, ианналгыи, аффедерсиниз*, дахьыцәыз, иааныи, нефсыу уианды*, иар дахьыцәыз нефсыу иандыи. Нефсыу уианмышь*, иыуазиаҭ* данынаԥшыи, иыуазиаҭ лгәамԥхызаап иаҟаҵышьа.

– Уара, уыхәхәы араа иаҟаит! – лҳәын аԥҳәыс, иыхәхәы налыргылны лашьҭаҟа дгьажьыит.

Лашьҭаҟа дангьажьыи, иара, аффедерсиниз, иы­нефс бошьалмышьны* иынаҟалыи, <…> – Уаа, Саҭныи­Гәашьа, Саҭныи­Гәашьа, иынеиуит, иынеиу­ыит! – ҳа иыҳыит, рҳыит, уыи ахьча.

Иы­нефс, бошьалмышьны иынаҟалыи, уахь иан­цыи, илықәҭәыит, рҳыит. Ианцыи, иы­нефс*, иан­лықәҭәыи, иахьлықәҭәыз иаалрыцқьын, аффедерси­низ, иахьылшьыит, рҳыит, араа лаҳә иыҭылшьыит. Сасырҟәа <…> уыи аҿынтә дыиыит. Уыи иы­нефс иахьхьылшьыз азаҳаны, ордан долма ҳамиле олду қадын*, дыиымгәахыит. Сасырҟәа дыиыит аԥҳәыс лыҟынтәы, Саҭныи­Гәашьа. Уыи дыиыит. Даныиыи, Сасырҟәа длааӡыит, ҭаби*, дыдыухыит. Дыбзыиа­хыит. Дыӷәыӷәӷәхыит. Агәаӷь иыман. Нарҭ Сасырҟәа

127

иахьацы [иахьцо] дрыманы ицон. Фыкаҭ*, иахьне­льаагьы иара ақәылараҿы­ақәыҵраҿы еиҳа ауысқәа ҟаиҵуон, иызыгь реиҳа кыриылшоны даҟан.

– Нарҭ Сасырҟәа, аа, – рҳыит, – ҳара ҭӡа­шәк ҳаҟаит, – рҳыит. – Акрызхаҵуа аҟаит, агьенчцәа* аҟаит, ҭӡашә ахьаҟоу нас ауаа.

Арыи руысаҿы гьымааит. Арыи иаб дыбельльим*, иан дбельльизарыгьы*, арыи ҳара ҳаԥыхьҟа дгылырыи гьааҭахым, рҳәын, конгра* ҟарҵыит, рҳыит, нарҭаа, аизараҿы, нарҭаа дырҭахымхыит. Қәылыры иыцоон, рҳыит, шьхак аҿа қәылыры иыцоон, рҳыит. Ашьхаҿа ақәылыраҿ иахьцооз, Сасырҟәа џьар қәы лыры ды­цын, данааины данышьҭаллаак, рҳыит, ҩымыш­хымыш дыумрааԥшырыи, дгьааԥшымызт, ды цәон, рҳыит. Аныи дықәылны данааи, рҳыит, иыцәымҭы иақәыршәаны, нарҭаа қәылыры ицыит ԥшьынҩажәыи жәабеи, шәкы, иааныи* шә­ҽыууҩак, иықәыҵт.

Уыхык ҵыит, Сасырҟәа дыцәыуп. Иан Саҭныи­Гәа­шьа дааит. Иан дгәаҟуа далагыит, рҳыит, «арҭ нар­ҭаа ахьыцыз акрыхьрыны иаҟаит, иыҭахрыны иа­ҟаит, арыи дыцәыуп» лҳәын. Ауыха иыиыст, дыцәт, дгьылмрааԥшыит. Адрыуыхагьы даныцә, иан дгәаҟхт, ауаа цыит, ҩы­мыш ҵыут, иыцыишьа қәылры, нарҭаа қәылры иыцыит.

Арыи дырхьызыгӡап лҳәын, иан лмеисҭ аалы­шьылххын, [Сасырҟәа] дахьышьҭоу ауадаҿа шьҭы­б жьык аныиҳалаакы, дарҳаны дааԥшон, рҳыит, дызықәтәыз адемир сандальииқәа* ад гьыл иыҵеи­ҵазарын, окадар хызлы қалқармышь*, аихыц қәа, ашә аалырттын, лыимаа, лмеисҭ лышьылххын аҽыхәҭаны [ашә] агәы(?) иаԥыххаа иынагын иынкалыжьын, – Нан, Сасырҟәа! – ҳа лҳәын, рҳыит, лыбжьы налыргын иаарыӷьӷьыны, лмеисҭыгь уаа иынкалыжьын, ашә аалыркын, ла дцыит.

– Ҳаи­ҳаи(!), иаҟалозыи?! – иыҳын, иыҳыит, аб­жьыра­бжьаҵәыи дызықәтәыз адгьыл иыҵа ҵыны [Сасырҟәа] дыныҩагыл, иыҳыит, данааԥш, иыҳыит,

128

иан лмеисҭ уаа иышьҭан, иыҳыит. «Аа, арыи сан лоуп сызрааԥшыз» иыҳәын, – Сан, иаҟалызыи, бана­џьалбыит, сан иаҟалызыи, бана џьалбыит?!

– Акгьыгьаҟам, нан, акгьыгьаҟам, нан, уахьыс­рааԥшыз, џьара уыгәы акаласра ҳа сшәыит. Нарҭаа шәҩык, ҽыла шәҩык ныҟәары иыцыит. Ҩы­мыш ҵыут, уар уыцәыуп, уырҭ аккы иақәшәыр ҳа сышәын, уырхьызыгӡап ҳаны уысрааԥшыит, – лҳыит.

– Ҭамам*, уыи акәызарыи, сан, – иыҳыит. – Иыр­ласӡын, – иыҳыит, – қанқашак* сзаҟаҵы, – иы ҳыит. (Иырласӡаны қанқаша, иыиыфыуша аккы.) – Араа иаасфуш қанқашак сзаҟаҵы, – аныиҳәыи, абысҭы луыит, қанқаша, иырласӡаны.

Абысҭы иышыԥхыз иаалгын, асофра* иықә ҵаны, – Нан, уықанқаша сырҳазырт, – лҳәын, ианиымҵаргыл, – Сан, багьы бысыдтәылыут, – иыҳыит. – Нан, уара амҩа уымеит, уцыут, сара араа саҟаит, уара иыуфыу­ша фыи, уырашьҭал! – лҳыит.

– Иоқ*, ара бааин, бсыдтәылыут! – иыҳыит, игьы­имуыит.

Иан даагыны, дааиыдиыртәылт. Абысҭы ԥхын, ишаҳә­шаҳәуа иыуын иаҟан, наппы неиырккын, – Сан, бынаппа рккыи! – иыҳын, иан лнаппа абысҭы ахьҭаҟа иындәықәылҵыи, лнаппа ааныиккылан, абысҭы иылалаигәыит, абысҭы ша иалаигәыит.

– Аи, нан, сыубблоома́?– Сан, сзызбазҵаауо иашан иысабҳәырыи, – иы­

ҳыит, – бнап аусыжьот, – иыҳыит. – Сызбаз ҵаауо иашан иысабымҳәозар, – иыҳыит, – бнапп араа иыз­быллуыт! – иыҳыит.

– Нан, иыуасҳәыут, – лҳыит, дгәаҟт, лнаппы был­луыт абысҭаҿа. – Нан, иыуасҳәыут, иыуасҳәыут! – лҳыит.

– Ҭақь*, сан, сан, сара саб дызакәыдаз, сызхашаа­дыи? – иыҳыит. (Арҭык*, аиаша лымҳәар ԥсыхәа гьы­лымам, ҭаби.)

– Иаорым*, – лҳыит, – уара нарҭаа рыхьча, – арҭық, иыхьыӡӡы лҳәын, гьысыздарам, нарҭаа рыхьча

129

ашьхаҿы иаҟаз, иыцәыз, аныи зыхәхәы лгыз ауҩа иыхьыӡ лҳәын, – уыбрыи уиычкәыныуп, – лҳыит, – нарҭаа рыхьча уиычкәыныуп, – лҳыит.

– Иышԥаҟалыи, сан? – иыҳәын, аныи аԥхьан иыс­ҳәыз, иышаҟалыз, иыхәхәы шылгыз, дзеиԥш рахыз, «уаа, Саҭныи­Гәашьа иынеиуыт!» ҳаны данлы­қәыбжьыргьы дынааихьыԥшааи, иааины иылықәҭәыз амени* <…> уыи иаалрыцқьын лытәӷәыбжьар иыб­жьылшьыит, рҳыит.

– Уаантәы уара сыцәысытәымкәа саҟалыит, уа уызԥыу уыи иыкәып, – лҳыит, рҳыит.

– Ҳа, уыи акәзарыи, сан, иыбзыиоуп, са сызԥызгьы здырт. Абрыужәы сар арҭ срашьҭалыут, сырхьыӡып. Дамақь*, арҭ скажьны иызцо, сызҟәныршьо, уыи акәыуп, – иыҳыит еиҭы.

Иҽы ааикәадырны аҟәақҳа драшьҭалт Сасыр ҟәа, ҩымыш­ныҟәары иыцахьыит. Иан Саҭныи­Гәашьа аԥҭас аалыхәан длатәын, нарҭаа ицыз рзаҳаны, ашьха иықәқәны иыцыут, ныс, ашьха. (Ашьха уда­рома?) Еқәшәыт, заҟа шьха иырхаҵхьо Аллаҳ иды­рып. Саҭныи­Гәашьа дныҳәыит: «Иаараббыи, арҭ ҽцәа­шәҩык иыцыз, иахьаҟоу, ассы­аицәа, ассы­аицәа, ассы ууа, ақәы­аицәа ақәы ууа, рха иамхәоны, сычкәын дырхьгӡы!» лҳәын, дныҳәыит, рҳыит.

Данныҳәыи, <…> ассы леиуа, ақәы леиуа, а́уха амца рзыиқәымҵоо, амца рзыиқәымҵоо, илаҳәҳәын, иы­шыильагьежьоз, Сасырҟәа дырхьӡыит. Хабжьычкәын ҳаны аӡә дрылан, иыҳыит, иара диыцны дцалоон, уырҭ анарҭаа рыҿынтәа.

– Хабжьычкәын, – иыбжьы иықәиыргыит, – Хаб­жьычкәын, ара уааи! – иыҳәын, иыҳыит. (Хаб жьыч­кәын дааин...) – Уара, арҭ скажьны иаа ит, амыш цәгьы иықәнаккыит, иырҭахоозыи, амца рзыиқәысҵар рҭахома, иалсыргыр рҭахома, уыразҵааи, – ҳан иыҳыит, рҳыит.

Хабжьычкәынгьы дынеин, ныс, уырҭ реиҳа быцәы, реиҵыбыцәы ҽцәа­шәҩык ауаа аҟан, – Арыи иыиҳәо

130

ас акәыуп, «амца рзыи қәысҵап, ахьҭы иалсыргыут» иыҳыит, – иыҳыит, – Сасыр ҟәа даҳхьӡыит, – иыҳыит.

Иышькыл дангылны, рҳәыит (уысҟаны аԥсыу чақ[мақ], ачақмақ ҳа нас, адына, иалыхны ашьанҵала), акауала* дас далаганы амца аҽыԥқә­ҽыԥқә­ҽыԥқә иалыҟьо, иалыҟьо, иырбыут, иырбо иалагыит.

– Уыи иаҳә, уыи иара иыџьыба иыҭыихыз амцала, ҳар ҳаҽыгьыҳарԥхам, – ҳа рҳыит, рҳыит.

Даан, – «Уыи иыџьыба иыҭыихыз амцала ҳаҽы­гьыҳарԥхам» ҳан рҳыит, – иыҳыит.

– Ныс, иырҭахыу уразҵааи, иырҭахыу ураз ҵааи, – ныиҳәыи, иынеин, – Иышәҭахозыи? – аныи[ҳәа] (шьхакы, лаԥшхьынаӡо шьхакаҿа адауы зырҳәоз, ада уа <…> хәхәыкаҿы џьара мцак рбыут, уаа адауы дшаҟоу анҭ иырдырыут), – Адауы аинсанқәа* иыккны ақәаб иыҭаҵаны ршьахәарқәа ҽҭыҳәҳәо, иыижәыут, иыфыут, – рҳыит. – Амныи иаабо амцаҿа дыцаны, ам ца ааи гырыи, ҳазыиқәыиҵарыи, даҳарԥхыут, – рҳыит, – ҳаҽҳарԥхыут, – рҳыит.

Иашькыл дангылын дыԥшын, шьхакаҿа лашы­рак аҟаит, ҭаби, амца иырацәаны иахьыиқәыз, адауы иымца, ныс, аҵлақәы иышыибгыз иааган еиқәыиҵын, амца агәыр­гәырҳа…<...>

– Иаҟалот, – иыҳәыит [Сасырҟәа]. – Са саанӡа шәы­ҽышәымшьын, – иыҳәын, аҟәақҳа (уыжә иыҽы ахьыӡ схашҭыит, иыҽы, иыҽы дызықәтәыз ахьыӡ <…>), дызықәтәыз иыҽала дыдәықәылт.

Даннеи, ашьхаҿа, адауы амца иыиқәыиҵыз иыҽа­кә иыршын, рҳыит, дыцәыуп, иыҳыит, иышьап­пыи иыхаи еизааигәыны еидысланы иаҟан, рҳәыит, амца иыҽакәыршыны. (Адауықәы иыдыуқәын, рҳы ит, ҳаздырам, иырҳәо акәыуп иаадыро, оҭуз­меҭ ре, қырқ­меҭре, ельльи­меҭ ре*.) Дыцәын, ды­неин, дылеиԥшын, адауа дышыцәызгьы иыбыит, ауаагьы шыижәоз иыбыит. Ҳаи, анассыны (ара уы­жәы иҽы ахьыӡ иҳәын), «аӡ аҟҟара (аӡ ударома?), аӡ аҟҟара уышьҭыбжь уӡыут, уылассхыут, уыихаԥын

131

уыҭаԥылыут (амца хьаҟоу иҽакәыршын дышьҭаммыи, ҭаби), уаа уанҭыԥыллаакы, сара акәысҭаха, ауаџьақ иҭоо адына, мыҿ дыук, акәысҭаха иышьҭысхыут. Ныс уысҟаны ҭақьар* уышьҭыбжьы мыргыӡыкәы уыихаԥ, ҳауаажәлар рыҿы иыгыны амца рзыи қәаҳҵап» ҳан, иыҳыит, рҳыит, [Сасырҟәа].

Иыҽы ҭақьар адауы иыхаԥын, иаргьы акәыс ҭахы длақәсын, кәысҭахы дыук аашь ҭыи хын, даныи ха­ԥозааны, адауы иыха хьаҟаз иақә шәын, иыха хьаҟаз ала иыхаԥыит, аҽы. Аныи анҩышьҭыих, аԥыр­ӷа амаммызыи, аныи адыуӡӡа, ас ианааныиккыл, ианааиыршәшәоз ааны, аԥырӷқәы иамыҵыз загьы адауы иыха иақәҳаит, иыха иақәшәыит, иылымҳа иыҭаԥсыит, рҳыит. Адауы иылымҳақәа ахәқәы ҭы­иааны иаҟан, рҳыит, аныи ахәы хьамаз иылымҳа ианҭашәыи, ахәқәы быллыит, ажакь быллыит, фи­льан*. Ижьаҿа иыльеиын, амца иаӡуа даналагыи [иа­налага], адауы дааԥшыит.

Нарҭ Сасырҟәа, ҭаби, данықәыҵ, <…> абас дцыут иыуаа рыхьҭаҟа, анҭ иыуаа рыхьҭаҟа, ашьха хьы. Дыш­цоз адауы дааԥшыит, аныи ам ца иылым ҳа иҭалан иыблы иналагыи, дааԥшын, длааԥ шын, иаҟалзыи иызеильымкааит. Длықә тәын, иыҳыит, иыԥынҵала иыфиы <…> [аник], «ааи, анаассыныи, аԥсыуу ффиак ггыут, аԥсыуу ффиак ггыут!» ҳаны, иыҳыит, рҳыит, адауа. «Аԥсыуу ффиак ггыут!» иыҳыит. Дҩагылны, дынаԥша­ааԥшын, уажәы уысҟан иырҳәақәыз, быжьы­шьхак дыр хаҵхьын, рҳәыит, мыццызаап ҳерҳалда, иаҳуд* шьхак дахаҵхьын, шьхак дықәын дышцооз, Нарҭ Сасырҟәа дахьцоз, адауы дыибыит, рҳыит.

– Аа, арыи аԥсыу цәқьа [цәгьа], арыи зыфиы гоз арыи иакәыуп, – ҳаны, иыҳыит [адауы].

Иыԥсыԥала диахт, рҳыит. Иыҩноуҵаҟа иыԥ сы­ԥԥала диахан, иыҽгьы иаргьы шыиықә тәыз, рҳыит, дааигын, иыҿы дылҭеиҵын, рҳыит, иыҩноуҵаҟа ды­игыит, рҳыит. Дыигыит, рҳыит. Диыффт, диыффт, иаа­

132

ни. Адауы аныи иыршшы қәыи иыршшырыи, уырҭ крыиыффырын дааит, аха аныи иымгәа иыҭалын, иыҽгьы иаргьы уахь иыҭеит. Нарҭ Сасырҟәа уаа дахьаҟаз аныи (аԥхьан иызысҳәаз аҳәа иымаммы­зыи, абџьар иымаммызыи?) иаҳәа ааҭыихын, рҳыит, иывыкьыцқәа, арыи иывыкьыцқәа аҳәала дасны, аԥҟҟары далагыит, рҳыит.

– Ҟ'оҳ, аа, сымгәа хьаак ҭалт! – иыҳыит, рҳыит, адауажә2. – Сымгәа хьаа дыу ҭалт, уымбои? – иыҳәан, иыҳыит, дынаԥша­ааԥшын, алаухыузыи, болна* аҳәала иывыкьыцқәа ԥыиҟҟо даналагыи, иҳәыит, – Сымгәа сыхьуыт, – иыҳыит, аффедерсиниз.

Днеин, џьара длатәын даныихаи, Нарҭ Сасыр ҟәа иыҽгьы иыкәадыргьы дышақәтәыз еиԥшны, иыҳыит, иаҳәа ккны, рҳыит, дылҭыԥыит, рҳәыит.

– Ҟ'оҳ, уар уызакәыда? – иыҳыит. – Уар Нарҭ Сасырҟәа ззырҳәо уара уоума? – ҳан иыҳыит, рҳыит, адауажә.

– Иоқ, сара Нарҭ Сасырҟәа гьысыкәым, – ҳан иыҳыит, рҳыит.

– Уызакәыдыи?– Нарҭ Сасырҟәа сыизааигәын, уыи маҵаԥԥны си­

ыман, сиыман, – ҳан иыҳыит. <…>– Ныс уыи аԥильанны* иыҟаиҵоззыи, уыи ӷәы­

ӷәӷәырны иыммаззыи, хаҵарны иыммаззыи? – ҳаны дҵааит, рҳыит, [адауы].

– Уыи са иыздаруыт, уыҭахазарыи иыуасҳәап, – ҳан иыҳыит.

– Исаҳәа, – иыҳыит. – Ас ҩнык иаҟҟырыз аккы, иыҳыит, уада­уа­

дак иаҟҟырызаап, ныс уыи иырҳәоз уысҟан ишаа ­нырҵуоз, уадак иаҟҟарыз хақәкы иыхара ккны џьара иықәыргылны, аҵыӷ аҵыхны иысиыркон, иа длыбааҵны акәараҿ дҭагалон, «иауышьҭ» аныи­ҳәалаакыи, иаусыжьон, – иыҳыит. – Амныи ахаҳә дыу иыбылыгь­иыбылыгь­иыбылыгь­иыбы лыгь иышле­иуаз, иышлеиуа, Сасырҟәа иыха уыи ахьааилаагьы

133

иыха аҵаккны, ахаҳә иыха иынаахалаакы, ахаҳә ԥҽҽны иыцон, – ҳа иыҳыит, рҳыит.

– Аа, уыи окәзарыи, уыи саргьы иыҟасҵыут, – ҳа иыҳыит, рҳыит, [адауы].

– Иыҟаҵыи! – [иҳәеит Сасырҟәа].Неиса*, хәык рбыит, дынак рбыит, иыҩыхә нылын,

ахаҳә иыиырккын, адауы ҵаҟа дылбааҵын, [Сасырҟәа]. Иауиыжьын, иыдәықәыиҵын, адауы иыха иаахын, агьыи днатәан(?) ахаҳә ԥыиҽыит, ахаҳә адауы иахаҿы иыԥыиҽыит.

– Уаҳа ҳҩунарны* иыммаззыи, иаҟаиҵозыи? – ҳан иыҳыит [адауы]. <…> – Сеиасеҭны* иыммаззыи, уаҳа иаҟаиҵоззыи ауыҩы, – иҳыит, – хаҵарыны, хаҵарыны, – демеқ исҭииор*, – иыҟаиҵоззыи, ӷәы­ӷәӷәырны иыммаззыи? – демеқ исҭииор, – мычны иыммаззыи?

– Гьольк* уыи иымемлеқьеҭаҿ* агьоль аҟаит, иы­ҳыит, агьоль ыҟан, иыҳыит. (Агьоль ззырҳәо уда рома? Аныи аӡӡы, аӡы ҭыԥ, агьоль, гьольгьы ҭырқәшәыуп, агьоль аӡӡы.) – Уыб ра дҭагылон иан ҵаауааны, иыхәыдаҿынӡа, араанӡӡы далагылон. Иаҟалыума́? Уыжьшьҭа уыҽырӷәӷәы, уынаҳәы­ааҳәыи нысҳәалаак, – иыҳыит, – сара, кәыуманда са исыиҭон, уыжә шь ҭа иыҟалыит анысҳәалаак, – иыҳыит, – данҵыслаакы, иыԥыҽҽын дналагылаакы, уаан гыл, гьаҟамызт сҳәон, – иыҳыит, иҳыит, – иыхәыдаҿынӡа ӡы ахьаҟоу дала­сыргылон, – иыҳыит, – иыхәыдаҿынӡа ӡы ахьаҟоу бы жьа ха­быжьымыш, жәаха­жәамыш иыҵаауан, дҭа ҵаауан, иышьапаҿынтәа иыхәыдаҿынӡа. «Уы жәы­шьҭы иыҵааит, ҭамамыуп, уышәышәыи» аныр ҳәа­лаакы, – иыҳыит, – аҟәакҳан, – иыҳыит, – анахь­ара­хьыи, – иыҳыит, – аҵаа загьы ҿыр­ҿыр­ҿыр­ҿырҳан иыԥжәжәыны, – иыҳыит, – иыԥыҵҵны, – иы ҳыит, – далҵон, – иыҳыит.

– Аа, уыи саргьы иыҟасҵыут! – иыҳыит [адауы].– Иыҟаҵыи! – ҳа иыҳыит, иыҳыит, [Сасырҟәа].Наис агьоль ӡык рбызаап, гьолькаҿ иыцын, далаиыр­

гылт. Иыбӷаӡараҿынӡ длалаиыргылын, араан ӡа дала­

134

гылзырыи, аҵаа иызԥымҽырыи?.. (Ныс уыи иаргь уаҩ дыууын, ҭаби, атәымжьышь ха [адоумыжьха] рҳәомыи, иышԥырҳәо? Адауа, адауа. Атәымжьышьха рҳәоон, рҳыит, иҳыит, атәым жьышьха, атәымжьышьха ада­уы иы зыҳаны.) Иыбӷаӡараҿынӡа агьоль далаиыргы­лын, арҭық, хәымыш­фымыш ианҵыи, – Аа, адауажә, уыҽаарҵыссыи, иаҟалыу збап, – иҳан, иыҳыит, [ада­уы] ас анааҟаиҵыи, иыҳыит, аҵаақәа ҿыр­ҿырҳан аԥыҽҽра ианалаг, – уаа, уаангыл, уаангыл! –ҳаиыҳыит. – Агьаҟамлыит, – иыҳыит. <…> – Араанӡа уалагылар окәыуп, – иыҳәын, иыҳыит [Сасырҟәа], араанӡа дла­лаиыргылын, иыҳыит, арҭық, ԥшьымыш­хәымыш иыҵааит, ианҵааи, – уынапқәыгьы уываԥсыуп, – ҳа иыҳыит, иыҳыит, инапқәы хахь иаҟазырыи гьаҟалам, инапқәы ас иываԥсыны диырҵаауын.

Нарҭ Сасырҟәа уыи иаҟаиҵыз аҟаӡым, аха, аха иыман азаҳаны, аныи адауы дҭаиырхаразаҳа, афен* иыԥшааит, афен иыԥшааит агызмаллық, агызмаллық иыԥшааит. Араанӡа аӡы далаиыргылын, дыҵааит.

– Ҳаиди*, уыҽаарҵыссыи, иыҟауҵо збап! – иыҳәын, иыҳыит, иаргьы ныс иыԥыхха даауыт, аҵаа дықәқәыуп, Нарҭ Сасырҟәагьы. – <…> Ҳаиди, ҳаиди, ҳаиди! – иыҳәын, алыухыузыи, <…> иежәы меҭроу аӡӡы далагылт, дыҵаама, арҭық. – Арахь, арахь! – иыҳәын, алыухыузыи, уаа даанахыит.

Иаҳәа ааҭыиххын, ҿынеихыит, рҳыит, [Сасырҟәа].– Аа­а, Сасырҟәа, Сасырҟәа! – ҳа иыҳыит, рҳыит.

– Арыи Нарҭ Сасырҟәа ззырҳәоз уара уакәын! – ҳа иыҳыит, рҳыит, адауажә, адауа. – Нарҭ Сасырҟәа ззырҳәоз уара уакәын! Уар сар ԥильанны сҭауырхыит. Ҳалалзыи*, уыҳақыуп, – иыҳыит, иыҳыит. – Иал­ныз*, уыжәы саха хоухразы уааиуыт, сха анхыухлаа­кы, сҟарҟмыџь унаппы лҭаҵыны, иыҩҭыуххыут, ианҭыухлаака, уыбӷ иакәыршыи, уыԥсахьынӡыҭоу акы гьыуыхьам, уыӷәӷәахыут, – ҳа иыҳыит, рҳыит3.

[Адауы] дҵааит. Данҵааи, Сасырҟәа иаҳәа ҭыи­ххын, иаха хаиххыут, ҭаби. Адауа данзымҵысӡыи,

135

данҵааи, – Аа­аа, Сасырҟәа, Сасырҟәа ззырҳәоз сар зыӡбыхәы сҳәоз уар уакәын! – иыҳыит, рҳыит. – Уара сара мааныла усывыст, арыи ҟазҵооз Сасырҟәа гьаҟаиҵамызт, аха уара мааныла, адаррыла, сара саҵкых иаҳа уыиӷьын, уыжәы сара сыуырҵааит, ахаҳә сԥыуырҽыит, уыи сылаӡыит, арыи сыҵааит. Уажәы сха, сха хоуххыут, аха, – иыҳыит, иҳыит.

– Аиоу, уыи азокәыуп, сызнеи, – иыҳыит [Сасырҟәа]. – Иалныз, сара ҭафсиль* уысҭо ҟаҵыи! – ҳа иыҳыит,

иыҳыит, адауа, адауа, адауа. (Дыҵаан далагылым­мыи?) – Саха нхыухлаак, – иыҳыит (иаха ԥыимҟои арыи, боуры* иыҭоу аҩноуҵаҟа, аиынсан аҩноуҵаҟа иыӷроу, аҟарҟмыџь, аҟарҟмыџь рҳәот), – аҟарҟмыџь ааҭыхны, уҩахны иааҭыхны, уыбӷа иакәыршыи, уар уыԥсаанӡа уаҳа акгьыуыхьам, – ҳа иыҳыит, рҳыит. – Уылшара ӷәӷәахыут, – иыҳыит.

Неис днеин иыха хыихт, рҳыит. Иыха хыихын, иыиыҳәыз ҵабыргыумыи, аныи иыҟарҟмыџь дҩахан иааҭыихын, иыҳыит, ашә дыук, л­дыук аҟан, рҳыит. Аҵла дыу аҿы днаганы, инеигын, иыҳыит, аҵла дыу аҟарҟмыџь иынаакәыиырша, иыҳыит, аҵла аҵыкәҳан иаахнаҵәыит, рҳыит. Уыи иыҳыит­қи*:

– Сара сахьаҟоу суада (уадак, ҩнак иымазаарын адауы), уыи наҟауҵалаак ашьҭахьы, – иыҳыит, иы­ҳыит, – сыҩнаҿ уынеины, – ҳа иыҳыит, рҳыит, – аҵыԥх хьаҟоу <…> асандық* дыук аҟаит, – ҳа иыҳыит, рҳыит, – асандық дыу аҵыԥха уаа иаҟаит, – ҳа иыҳыит, рҳыит, дахьаҟаз иыҩнаҿы. (Уыбраа иықәыуп асандық аҵыԥха абас, ишыиҳәо ала.) – Асандық, аҵыԥха иына уырттуааны, абас уха асандық иылхаккны аҵыԥха рттыи, ашәгьы аныи ақаԥақгьы* ахарттыи! – ҳа иыҳыит, иыҳыит. – Ахаҩа, ахаҩа, ахаҩа харттыи, – ҳа иыҳыит, иыҳыит.

Ҭеқь! Иаха хыихт, иыҟарҟмыџь аҵла иакәы­иыр шан, аҵла ханаҵәыит, уыжәы иыҩна ҿа дцыут. Иыҩнаҿа дыцын, иыҩны иыбыит, ҭаби, иахьаҟаз еиҳәыит. Днеин аҩнаҿа аҵыԥх ахьаҟаз, иахьеиҳәыз

137

ҭаарыф* аҿы ҵыԥха ақәыи хын, асандық иызҭаз аҵыԥха наҿеиҵын, аныи иыиҳәаз, иыимҳәеи. «Асандық ануыргьыжьуааны қаԥақ анхауттуааны, уха ахаккы» ҳа иыҳыит, иыиҳыит. Аҭам қәырназзыи* Сасырҟәа ахшыҩ рацәаны иыман, ахшыҩ рацәаны иыман, аныи иыҟаиҵыз аккы дшаиырккоз, акшиы­хьоз идырын, ҵлакы ааигын, иыҳыит, мыҿҿык, мыҿҿык, мыҿҿык ааигын, иыҳыит, аныи аҵыԥха иылыбжьеиҵын, иыҳыит, иылаҿаҵаны, иыҳыит, иыҽынасҭхан, иыҳыит, аҵыԥха иалаиыргьыжьыит, иыҳыит. Ақаԥақ ианаалыиргьыжьыи, иҳыит, ақа­ԥақ ҩхаттыит, иыҳыит, ахаҩы ҩхаттын, иыҳыит. Ажәытәы аҳәа, аҳәакы, рҳыит, иыиҵаԥссаны асан­дық ақьранаҿа* иыҟазаарын. Аҳәа аныи ақаԥақ ана­хаттыи, аҟәакҳаны иыԥҟаҭын, аҳәа ачалмышьны* иыҟалын, ажәҩан ахьҭаҟа, иар уаа дахагылырыи иа­ха ханаххон, ҭаби. Иар дҽынасҭхан ихеиттыит, аҭауан ахь иалалт, иҳыит, хахь, хахь иақәшәыит, иыҳыит, аҭауан иақәшәыит, иыҳыит.

«Уыи агьыи сагьыузамыргыит, адауажә» ҳа иы­ҳәын [иҳәеит], рҳыит, Сасырҟәа.

Нас наҟ данцеишьҭахьы арҭық уаа иыигарыны иыҟаз зааҭен*, дыдәықәлын иыуаа рыхьҭаҟа дааит, рҳыит, уыи уаа уыс. Иыуаа рыҿа даан акрыбжьыст, ҭаби, иуаа, ахьҭа еильаныҵәын, иыгәыџь­гәыџьха, рҳыит, аԥсра иаҿын, рҳыит, дрыхьыӡыит, рҳыит. Неис уаа амца рзыиқәыиҵыит, арҭық <…> уызеҭ* гьыры­мамызт, уыи уаа данаанахыит, ԥыҭк ныс, данаанахыи. Дырхьыӡын, амца еиқәыиҵын, иыуаажәлара алыргы­ны шьҭаҟа дгьажьын, дааит ҳаны, Сасырҟәа зырҳәоз абас ҟаиҵыит ҳа рҳәон, рҳыит.

Асон* уыи окәыуп, уыи иынҵәыит ныс уыжә шьҭа.Иан (аԥхьан иааҳәыит уырҭқәа загьы да), иан

адыуҳа ҟалҵыит, аԥҭас аалыхәт, адыуҳа ҟалҵыит: «Иараббыи, арҭ нарҭаа иыцыз шәҩык, ныҟәара иы­цыз иахьаҟазаалакгьы ассы еицәа ссы ауы, – рҳыит, ақәа ацәа қәа ауы! – лҳыит. – Рхы иамхәоны, – лԥы

138

Сасырҟәа, – сычкәын дырхьыгӡыи!» ҳаны Аллаҳ диыҳәт, рҳыит. Уаа дырхьӡыит, ныс4.

[Сасырҟәа] ныҟәаррын дыҟан данааилакы, иҽы аԥсаиыршьаразаҳанааныи, данаақәыҵлаак иҽы, иыҳыит, аанкылны, иыҳыит, иҽы, иыҳәыит, иыҩны ахахьыи иыршәны идәықәыиҵон, рҳыит, наҟ иыхау­уааны длеиаанӡа, аҽ[ы] леиаанӡа днеины, аҵаҟа дне­ины иҽы ааныикылон, рҳыит. Уаантә иыршәны арахь идәықәыиҵон, рҳыит, арахь дааины иыкко, хынтә уыс ианаҟаиҵалаакы, иҽы аԥсашьон, рҳыит. Хынтә, анахь идәықәыиҵо, арахь идәықәыиҵо анааҟаиҵалак, иҽы аԥсашьон, рҳыит. Аныи иҽы, иыҽ раҳаҭны иамазгьы уыбрыи акәын, рҳыит5.

9. САСЫРҞӘА (2)[амца шааигаз,

Мард-иԥа Мардасоу гызмалрыла дшишьыз]

Нарҭ Сасырҟәа иаӡбахәы саҳаит, Нарҭ Сасырҟәа. Нарҭаа шәҩык ауаа аҟан, ақыҭа дыуын. Дыргәамԥхыит Анарҭ­иԥа, ра́ба, раба днарҭын. Рабы, рабы дыиԥын азыҳаны <…> дҟарымҵызт, иыжәла гьырымҳыит Анарҭ­иԥа.

Нарҭаа дрыиӷьхыит, иан гьылымҳыит, арыи нарҭаа рыхьча уыиԥыуп ҳаны гьылымҳыит иан. Нарҭаа рыхьчы дыиԥын. Уыҩ дыук дрыман нарҭаа дрыиу­ны, ахьч дахьыхьчыз уыбра адынаҿы, ҳаракыраҿы уыбра дыцәын, уыбра дыцәын, рҳыит. Уыи дзыиԥыз гьылымҳыит. Нарҭаа <…> дҟарымҵыит. Дахьхьчыз ргәамԥхыит, ды́рымго иалагыит. Даныргылаакы, иаҟау загьы ақәылрыгьы­ақәыҵрыгьы аибашьра­гьы иара иҟаиҵон, ахьӡ альаигон азыҳаны, иыхьыӡ гьырҭахымхыит нарҭаа, ргәы иагыит. Анарҭ­иԥа қәылыры дынцалаакы, ҩымыш­хымыш дааӡамызт, рҳыит. Дқәылны дыцын данааи, данышьҭалалаакы, ҩымыш­хымыш дыцәон, рҳыит, Нарҭ­иԥа.

139

Нарҭ­иԥа қәылры дыцын, ауҩы дыишьыит, ауҩы дыикыит, дқәылны дааит, иҩызцәа нарҭаа иымгыит… <…> Данааи, Нарҭ­иԥа даннышьҭал, даныцәалаак, хы­мыш дыцәан, дыцәын, рҳыит, хы­мыш, дыцәон.

Дар, дааин даннышьҭал, нарҭаа шәҩык ныҟәары иықәыҵыит, ебашьры ицыит. Иан дыгәаҟт. «Иашьцәа ихаҵны ицыит, аха џьар аккы иақәшәарыи, иҭахарыи, сыԥы а́гәыбӷан сзааи гыут» лҳан, аҵәыуры далагыит. Аҵәыуры даналагыи, иылзымычҳаит. [Сасырҟәа] уа­хыкыи ҽнакыи дыцәын. Адырҩамш [иан] <…> лмесҭ (аԥсуаа амесҭ рышьарҵон, абаа), амесҭ аалышьыл­хын, ашә аалырттын, – Нарҭ Сасырҟәа, – лҳыит, лыб­жьы иықәлыргын, лмесҭ лкалыжьын, амесҭа иааи­гәар, иа ԥыхьҟа иахьынкалыжьыз дылрааԥшт.

– Ҳаи, ҳаи, иаҟалазыи?! – иҳәан (аихатә сқамқәа(?) загьы адгьыл иыҵалыут(?)), данааԥ шыи, иан лмесҭ ибыит. – Ҳаи, ҳаи, сан, иаҟалазыи?

– Нан, узыцәшәыры гьыҟым, угылны, узыцә шәыры гьыҟам, – лҳыит. – Нас иызмааныузыи? – лҳыит. <…> – Иысзымычҳаит, – лҳыит.

– Иаҟаузыи? – ныиҳыи, – Уабишьцәа загьы, шәҩыкы рҽазыҟаҵаны иыҟан, уар уааин уанышьҭал, уар уа­ныцә, ҩы­мыш, мышкыи бжа кыи ҵыхьыит, уыиаахыс уыцәыуп, – иҳыит [лҳәеит]. – Дар ныҟәары ицыит, – лҳыит. – «Иахьцыз акрыхьырыи(?), иҭахарыи, гәыбӷан рыхьрыи, мамзар гәыбӷан сыуҭыут» сҳан, сгәаҟт, – лҳыит, – уааԥшаанӡа, – лҳыит, – уызсырааԥшыз ариа­кәыуп, – лҳыит1. – Уыи акәызар, – иҳыит, – сан! – иҳыит (иҽы Гьидаз ахьӡын, Гьидаз, иҽҽа Гьидаз), – Сан, – иҳыит, – Гьидаз,.. <…> (иыҟалҵоз схашҭыит уажәы аԥсышәыла), Гьидаз, аккҟаҵы(?), иафыуша аккҟаҵы, – иҳыит. – Саргь, – иҳыит, – аҽ иафыуша аккҟаҵы, –иҳыит, – саргь – иҳыит, – иырласны, қанқашак* сзы­ҟаҵы, – иҳыит. <…> – Қанқашак сзыҟаҵы, – иҳыит.

– Бзыиыуп, нан, – лҳыит. Дыцын, иҽҽа, иҽы Гьидаз ахәхәы алҭын, даа­

ин (бысҭыуран уысҟан иыҟаз, уысҟаны), иырласны

140

быс ҭакы луыит. Абысҭа аалуын, <…> инықәылҵын, илыман дааҩналын дахьышьҭыз, дахьгылыз аҿы дааҩналт, дааҩналн, асофры* лалыргылт. Асофры ла­лыргылын, – Нан, ақан қаша сырҳазырын* иаазгыит, – лҳыит. – Иыумырхьшәашәын, иыф, – лҳыит.

– Сан, – иҳыит, – ақанқаша, – иҳыит, – ецаҳфыут, – иҳыит, – сымацара гьысфам, – иҳыит. – Бааин бысыдтәылын крыицаҳфыут, – иҳыит.

– Нан, уыс ҟалыума, <…> уар крыфан уца, – лҳыит. – Гьыҟалыум, – иҳыит, – ара бааи, – иҳәын, аишә

даадиыртәылан, асофры шшын, абысҭа шшыны иы­ҟан, иҳыит, <…> лнаппы налырыкыл, лнаппы абыс­ҭа ианналылкыи, лнаппы лалагәыны, лнаппы ла­лагәыны абысҭа ашшыра иаиырбыллыит, иҳыит.

– Уар, нан, иыҟауҵе, сыубыллыит, сыублыит?! – лҳәын, – Сан, иысҳәо, сызбазҵааиуе аиаша сабҳәар, – иҳыит, – иаусыжьыут, макәымзар бызбыллыут, – иҳыит. – Иысҳәыут, – лҳыит.

Иаамыихын, лнаппгьы лрыцқьын, – Иыуҭа хыузыи, иашан(?), нан, – [лҳәеит].

– Сан, саб дзакәыда? – иҳыит, иаб диазҵааит.– Нан, – лҳыит, – уажәраанӡа иуасымҳәыит, лҳыит,

–уыжә исымҳәар гьыҟалам, – лҳыит. – Нан, – лҳыит, – нарҭаа, рамџьа*, – иҳыит [лҳәеит], – рыхьча, – иҳыит [лҳәеит], – дрыхьчын, – иҳыит [лҳәеит], – џьа дыдыртәон уа, – иҳыит [лҳәеит], – арахә рыман(?), <…> уа дыхьчын, – иҳыит [лҳәеит], – уы́иазаҳаны, нарҭаа рыхьча дыиԥыуп ҳаны иысзымҳәыит, – лҳыит. – Уыжә иысҳәот, – лҳыит.

– Аиаша бҳыит, ҭамам*, – [иҳәан], афақьаҳан, иҳыит, Гьидаз адына ахаҵа, адына ахаҵа иааи гын, иҽы длақәтәын, иқанқашагьы ааныжьны, ахашьшьы иыман, рҳыит уыи (ахаршәшәа, афатә, абыҩаныфа ныҟәыргон, ахаршәшәа ҳаны акыҟан, рҳыит, ацха иалхны, ахаршәшәа ҳаны, ацха иалхны ахаршәшәа ҟаҵаны, уыс ирыман, уыи акахьӡамызт, рҳыит, ҩымыш­хымыш, ҳафҭак*, иҳыит, иыуфыит ҳаны

141

акахь ӡамызт, иҳыит), ахаршәшәа иыман, ахаршәшәа иыман, иҳыит, иҽы дақәтәын ддәықәылт, иҳыит.

Иар данцы шьҭахьы (иан Саҭныи­Гәашь лы хьы­ӡын), Саҭныи­Гәашь длатәын, аԥҭас аалыхәын, адоу­ҳа ҟалҵыит, иҳыит2, аԥҭас аалыхәт, аԥҭас, адоуҳа иҟалҵазыи: – Анцәа­Ҳазшаз, уар уашьцәа3 цыит, – лҳыит, – аккы иақәшәаанӡа урыхьӡы! – ҳаны адоуҳа ҟалҵыит. (Аҵәыургьы хәыҷык алазарыи, иаҳа ихаа­хыут.) <…>

Арыи уыжәы иҿаныныихыи, аҵәыура даккыут, дҵәыуан, рҳыит(?). Саҭныи­Гәашьа аԥҭас аалхәын, анамаз лккын, – Сашьцәа, сыуаажәлары ицыз акк­рыхьаанӡа, Нарҭ Сасырҟәа дырхьӡаат! – ҳаны, адоуҳа ҟалҵыит.

Гьидаз [даасын, Сасырҟәа] а́уха аҵхыбжьан дыр­хьӡыит, иҳыит. Хәхәык аҿы иҳыит, [нарҭаа] ашьха иықәнаккын, иҳыит, афырҭын, иҳыит, ассы аицәа ссы аууы, ақәа аицәа қәы аууын4, иҳыит, <…> ишаильагьы­жьоз, дырхьӡыит, иҳыит. Дҩен дрылагылын, афырҭын иаккын, иҳыит, рамца рзеқәыҵыум, иҳыит, игәаҟны ишыҟаз, иҳыит, дырхьӡыит, иҳыит. Данрыхьӡыи, дан­рылагыл, – Сальам альеқәым! – ҳа иҳәан, иҳыит, са­льам рыиҭыит, иҳыит, иашьцәа, иҳыит. (Анҭ рыжәла схашҭыхт, уыжәы, нарҭаа5.) Иысальам гьиымрымхт. Бзыиуп, иҳәан, абжьары даннеи, агәҭаны даннеи, са­льам <…> гьанагьы*, – Сальам альеқәым! – иҳәан, гьа­нагь сальам гьиымрымхт.

Дынрылыҵын даагылан (Хабжьычкәын ҳаны чкәынак дрыман дара, <…> чкәынак, амаҵ зуаз чкәынак дрыман, иар [Сасырҟәа] иуаа дрылан, <…> данцо аныи дыигон), уыи иыхьыӡ иҳәан, – Уааи, араа! – иҳыит.

Дрылыҵын даангылын, иҳыит, [Хабжьычкәын] дааит.

– Улым*, – иҳыит, – арҭ, – иҳыит, <…> иырҭахыу раҳә, – иҳыит, – уразҵаа, – иҳыит, – иырҭахыу са сҿынтә, – иҳыит.

142

Ачкәын иашьцәа дразҵааразаҳаны днен, – Иышә­ҭахыузыи, дҵаауыт, – аныиҳыи (иар [Сасырҟәа] дахь­гылыз ашьанҵ, ашьанҵа, адемир*, аиха дасуа дала­гыит, иҳыит, аҽыԥ­ҽыԥ­ҽыԥҳаны амца цырҟьан ицо, иҳыит, <…> амца, ахьҭа иамкыи, амца рзеқәысҵыут, иҳыит), иааԥшын, <…> ицәажәыут [нарҭаа]:

– Ҳар, уыи, – иҳыит, – иџьыба иҭыихыз ашьанҵала ҳаҽгьаҳарԥхам, ҳаҽгьаҳарԥхам, уыс иаҳә, – рҳыит.

– Иышәҭахыузыи? – ныиҳыи, (быжьы­шьхак иыр­хыгны, лашара дыук рбыун, иҳыит, ашьхақәа иырхаг­ны, џьар лашара дыук рбыут, иҳыит), – Амна, амна лашарак аабыут, – рҳыит, – амна дыцаны, амныи алашара ааигырыи, – рҳыит, <…> – макәымзар, <…> – рҳыит… – Иабыкәыу? – иҳәан, абрахь дырԥшыит рҳыит(?), Гьидаз алымҳақәа дырбжьагылны, дыԥшыит, рҳыит.

Ахәхәқәа дырхаҵны, адауажә, адауажә уа дышьҭаит, рҳыит. Адынақәа, ауаа ижәыут, иы́фыут, рҳыит. Адауы иымцабзыуп(?) арыи, иҳыит. Гьидаз алымҳақәа дыр­бжьагылн даныԥшы, иҳыит, лашарак ибыит, иҳыит.

– Аа, дадым*, иызбыит, – иҳыит, – иызбыит! – иҳыит, дыԥшын. – О, улым*, дадым, араа акыр ихарыуп! – иҳыит. – Акыр ихарыуп арыи, амца ахьаҟоу! – иҳыит. – Сцын саанӡа, – иҳыит, – ахьҭа шәҽашәмыркын. Сар иырласӡаны сцан саап, Алаҳ иҳәыр, – иҳыит, – агьышәыхьрым, – иҳәын, Гьидаз [захьӡыз] иҽы даа­сын, ахәхәахьы амца ахьыи баз дыцыит.

Даннеи, адауажә амца еқәыиҵын, ауаақәа иккын, адына иҭаҵаны, аказанқәа* иырҭаҵаны, ршьапқәа ҩҭырҳәҳәо ижәыит, иҳыит. Иаргь [амца] иҽакәыршан дышьҭаит, иҳыит. Ихаҿы иааиган, ишьапқәа рыҿы инықәыиҵын, иҳыит, дыцәыуп, иҳыит, адауажә, иҳыит.

Днаԥшын, адауажә дыидырт, иҳыит.– Ҳаи, анаассыҭыныи! <…> Гьидаз, – иҳыит, –

уар иырхәыҷыи, – иҳыит, – аӡӡ еԥшны, – иҳыит, – уышьҭыбжь иӡыи, – иҳыит, – аӡӡ еԥшыны, уышьҭыбжь

143

мгоны иҟаҵы, – иҳыит. – Ара уыихаԥԥан, – иҳыит, – аҩныуҵаҟа амца ахьеқәыу, – иҳыит, – амца, унеи­ны, – иҳыит, – уаннеильаак, – иҳыит, – са слыбааҵны, – иҳыит, – уаа, – иҳыит, – акәысҭаӷа ақәысхыут, – иҳыит, – уыиашьҭахьыи, – иҳыит, – хәыҷыи­хәыҷыи уыихаԥ, – иҳыит, – уыихаԥ, ҳдәықәлап, – иҳыит. – Ҳахьынӡазцо ҳазцап, – иҳыит.

Гьидаз хәыиҷыи­хәыиҷыи, абжьы мыргыкәа(?) инехаԥын, амцаҿ инен, лаба дыук аашьҭыихын, кәысҭаӷа дыук аашьҭыихын, иаашьҭыихын, данааихаԥоз, иҳыит, адауы [амца] иҽакәыршан дышьҭамыз, иҳыит, ихаи ишьаппыи хьыиқәызаҿ, иҳыит, иақәшәыит, иҳыит, рхаԥырҭа, иҳыит. Уа данхаԥозаан, иҳыит, иыикыз акәасҭахы, иҳыит, ды­уын, иҳыит, ас ианааҟаиҵыи, иҳыит, аԥырӷы, иҳыит, адауажә дахьышьҭаз ильымҳа иҭаԥсыит, иҳыит, ара аԥырӷқәа иамаз, иҳыит.

Иылҭаԥсын, иҳыит, динехаԥын, иҳыит, иықәылны иышцоз, иҳыит, шьхакы ихалын иыш цоз, иҳыит, адауажә, иҳыит, ильымҳа ахәхәы иҭаԥсыз, иҳыит, ибыльуа иалагыит, анҭ аԥырӷ қәа, аԥырӷы, аԥырӷы ильымҳа иахьҭалаз, ильымҳа ахәхәы ҭыиаан иыҟан, иҳыит, ажжы ҳа(?) амца ҭалны, иҳыит, ильымҳа абылра ианалагыи, иҳыит, адауажә дааԥшыит, иҳыит. «Ҟыуҳ, сльымҳа амц ҭалт!» иҳыит. Ильымҳа дынҭаԥшын, иҳыит, дҩықәтәын, иҳыит, аԥсыу ффыи игәы изаст адауажә. Нарҭ Сасырҟәа даан дымцыи. Аԥсыу аффиык аххан(?), аффыҩ исы́ит, иҳыит.

«Аԥсыу ффиак ггыут» иҳәын, адауы днаԥшы­ааԥшын, иҳыит, аӡә гьыиымбыит, иҳыит. Ильымҳагь ааирыцқьын, иҳыит, дҩагыльн, иҳыит, ауаҩ дыу(?) дгыльыит. Даныԥшы, иҳыит, шьхакы дахаст, иҳыит, дыцуон, иҳыит, Гьидаз [дақәтәаны], Нарҭ Сасырҟәа.

«Ҟ'оҳ, арыи дыцуыт, уымбои!» иҳәан, иҳыит, «ффы­уп!» иҳәан, иҳыит, иыԥсыԥала, иҳыит, иыҽгьы иар­гьы, иҳыит, иааидккылны иаагын, иҿы иылҭаигалт, иҳыит, <…> иҟаиҵыит, иҳыит. Нарҭ Сасырҟәа ада­

144

уажә иыҩнауыҵаҟа дцыит, иыҽгьы иаргьы шыи­цыз… Дықәылны дышаауаз, адауажә иҿы дынҭалны, иҳыит, иыҽгьы иаргьы, иҳыит, ишыицыз, иҳыит, иыҩнауыҵаҟа иаан хыит, иҳыит.

Дыԥшын, иҳыит, адауажә иыҩнауыҵаҟа, иҳыит, ауаҩ дыу, иҳыит, [Сасырҟәа] иаҳәа ааҭыихын, иҳыит, [адауы] икьатеқәа(?), икабырқәа(?)* дрыс уа далагыит, иҳыит, иҳыит. Нарҭ Сасырҟәа [адауы] икабырқәа кы­дыиххауа(?) даналагыи, иҳыит, «ҟ'оҳ!» иҳыит, «сымгәа сыхьыут, <…> иыҟалыз сыздырам» иҳыит. «Ҟ'аҳ!» аныиҳа, иҳыит, [Сасырҟәа] иыҽгьы иаргьы, иҳыит, [адауы] иаҳә иылҭыҟьын, иҳыит, длагылт, иҳыит.

– Уар, узакәыда, уанаџьылбыит? – иҳәан, иҳыит, адауажә, – Сар Нарҭ Сасырҟәа зырҳәо иқьаҩ*, иқьаҩ, саиуыуп, – ҳа иҳыит, иҳыит, Сасырҟәа дааҵҟьан, иҳыит, адауажә, иҳыит, иҳыит6, Нарҭ Сасырҟәа… – Аа, уакәзыр, иыбзыиуп, – иҳыит. – Уар Нарҭ Сасырҟәа иыҟаиҵақәоз ауанарқәа* ударыума? – иҳәан, иҳыит, – <…> Иыҟаизақәыуз здарыут, – иҳыит [Сасырҟәа]. (Аныи далгаанӡа7… Ҳалагома? Уажә уаҳа сагьааԥсом, <…>арыи ҳалгап зны.) – Нарҭ Сасырҟәа иыҟаиҵақәоз аԥыильанқәа* сауҳәыр, – иҳыит, – саргьы иҟасҵап, – иҳыит [адауы].

– Иыҟаиҵақәыуз, иыҟаиҵақәыуз уасҳәыут уыжә, – иҳыит, – бзыиоп, – иҳыит [Сасырҟәа]. (Ас дынаԥшын, иҳыит, ҩнык­ҩнык, уадак аҟҟары икәымпылӡа хаҳәкы шьҭан, иҳыит.) – Уыжә иысҳәыз, иаҟаиҵақәыуз уасҳәыут, – иҳыит. – Уаргьы иҟаҵы, – иҳыит.

– Бзыиыуп, – иҳыит адауажә, – иҟасҵап, – иҳыит.– Аныи ахаҳә убома́? – иҳәан [Сасырҟәа], – Иыз­

быут, – иҳыит [адауы]. – Амныи ахаҳә иаҟҟароу аккы, – иҳыит, – адауажә [Сасырҟәа] иаашьҭыихын, – иҳыит, – амныи ахәхәа иҳараккны <…> иықәиыргылон, – иҳыит, – «ара уааины иккы!» иҳәон, – иҳыит, – иаа­нысккылон, – иҳыит. – Иаанысккылон, – иҳыит, – ҵаҟа дылбааҵны, – иҳыит, – ахаҳә ибылгьны иышлеуа, – иҳыит, – иыҩны иахьлеуа, – иҳыит, – даҵагылны,

145

– иҳыит, – ихала дасыун, – иҳыит, – ахаҳә иԥыххаан ицон, – иҳыит.

– Арыи иызхәарҭазаҳаны? – данҵаалаак, иҳыит, [адауы] – Арыи уха абылшыҩқәы исааламны(?)* иҟанаҵыут, араа уха иасрыи, исааламхыут, уха саа­ламхыут, – иҳыит [Сасырҟәа].

– Бзыиуп, – иҳыит. – Сха сааламхома? – Исиааламхыит, – иҳыит. – Уаҳа? – иҳәан, – Уаҳа, – иҳыит… Дызхәыцын, нас аҵыхәаџьас(?), аныи дызккоз(?)

аккы дазхәыцт, иҳыит. <…>– Гьольк* ыҟан, – иҳыит, – гьоль дыук, – иҳыит. –

Абна агьольаҿ, – иҳыит, – гьольк ыҟан, <…> агьоль дҭаиыргылон. Маҟҿаҳәара(?) данҭагылалаакы(?), ианҵаалаакы, <…> «аа, уҽаарӷәӷәа» аныиҳәалак, <…> аҿҿаҳан иԥыҽҽны дҭыҵуан, – иҳыит.

– Уы́ишьҭахьы, уаҳа иыҟаиҵозыи? – Уы́иашь­ҭахьы, – иҳыит, – иыхәдаҿынӡа, – иҳыит, – инаппқәа иываԥсан, – иҳыит, – агьоль дҭасыр гылон, – иҳыит, – дҭасыргылон, – иҳыит. <…>

Адауажә уаа дҭаиыргылын, инаппқәа иываԥ саны, иыхәда аакылыҳәҳәо агьоль дҭаиыргылт, иҳыит. Агьоль дҭаиыргылын, агьоль шәшәыит, иҳыит, аҵаа­хыит, иҳыит.

– Аа, адауажә, – иҳыит, – уҽаарҵысыи, <…> иыҟауҵо збап! – иҳәан, иҳыит, имахҿа(?) ахьынӡаҟыз «аҿҿа» арган, иҳыит, – уаангыл, уаан гыл, гьаҟамлац! – иҳыит, иҳыит. – Уыиакәызар, уыхәыдаҿынӡа, иҳыит, – уҭагылыут, – иҳыит. Иыхәдаҿынӡа аӡы далагылан… <…>

Аҵаа дынықәыл, иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа, иҳыит, иаҳәагь ааныккылын, иҳыит, адауажә дыԥшыуп, иҳыит, иыхәыд ҩкылыҳәҳәо, иҳыит, аҵаа далагы­лыуп, иҳыит.

– Аа, адауажә, – иҳыит, – абыржәҭакәыуп ахаҵара, уыҽырӷәӷәыи, уҽырӷәӷәыи, абааԥсы! – иҳәан, иҳыит, диықәыбжьыргыит, иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа.

146

Адауажә днаҳәыит, дааҳәыит, аха, иҳыит, аҵаа ихәыдаҿынӡа далагылан, иҳыит, дзымҵысӡыит, иҳыит, дзымԥадаӡыит, иҳыит.

– Ҭамамыума?* – иҳәан, иҳыит, [Сасырҟәа], – Уаан­гыл, – иҳыит адауажә. – Уар, – иҳыит, – Нарҭ Сасырҟәа зырҳәоз уар уакәын, – иҳыит, – фыкаҭ(?)*, – иҳыит, – са иысзымдарӡыит, – иҳыит. – Нарҭ Сасырҟәа уар уакәын, – иҳыит, – иыҟаиҵақәоз ракәӡымызт, – иҳыит, – аԥдан(?) ҟаҵаны, сауырккыит, – иҳыит. – Уыжә иыз­дарт, – иҳыит, <…> – ԥсыхәа зсымам, – иҳыит. – Иал­ныз*, – иҳыит, – уар уаҳәа укыуп, – иҳыит, – уыжә сыхәда хауххыут, – иҳыит, – аҳәала, – иҳыит, – сыхәда анхыухлаак, – иҳыит, – а́дыунеи уахьынӡықәыу, уыԥсаанӡагь уаҳа акгьыуҭахым, – иҳыит, – иысҳәыз ҟауҵыр, – иҳыит. – Бзыиуп, – иҳыит. <…> – Сыхәда нхыуҵәалаак, – иҳыит, – сҟарҟмыџьқәа, – иҳыит, – аанккылны, – иҳыит, – иааҭыхны, – иҳыит, – уыбӷа иакәыршы, – иҳыит. (Адауажә, иҟарҟмыџьқәа, иҟарҟмыџьқәа8.) – Иҭыгыны уыбӷа иакәыршы, – иҳыит, – а́дыунеи уахьынӡақәыу уыбӷа акгьахьым, – иҳыит [адауы].

Аныи [Сасырҟәа] иыҩҭыиган, иҳыит, иҟарҟ мыџь­қәа, ашә дыук гылын, иҳыит, арыи иыи ҳәозами(?), Нарҭ Сасырҟәа, иҳыит, ашә иаакә иыршан, иҳыит, ашә атықәҳа иыхнаҵәыит, иҳыит, ашәгьы лкаҳаит, иҳыит. «Аа, ԥсыхәа уыргандаз!», иҳыит, «уыи сагьыузамыр­гыит» иҳыит.

– Уыс анаҟауҵалаак, – иҳыит, – уы́иашьҭахь, – иҳыит, – сыҩны, – иҳыит, – сыҩны амна акәыуп иа­хьа ҟоу, – иҳыит, – уыбра уаннельаак, – иҳыит, – уыб­раагь, – иҳыит, – сандықк* гылауп, – иҳыит, – асандық, – иҳыит, – сандық дыук гылауп, – иҳыит, – ацыԥхы, – иҳыит, – аԥыхьҟа иыкнаҳауп, – иҳыит. – Унены ацыԥха аакныхны, – иҳыит, – асандық ацыԥха лаҿаҵаны, – иҳыит, – уха лахаккны, – иҳыит, – асандық харттыи(?), – иҳыит, – убасҟан иыубап, – иҳыит, – иаҳа аӷәӷәара(?) злоу, – иҳыит [адауы].

147

Аныи [Сасырҟәа] асандық адына(?) илаҿам ҵакәын, иҳыит, лаба дыук ибын, иҳыит, ацыԥхы ана иаҿаҵаны, иҳыит, асандық илаҿаҵаны, иҳыит, дылаҵхан(?), иҳыит, асандық анааттыи, иҳыит, акапақ* ҩхаҵт, иҳыит. Аҩнауыҵаҟа, иҳыит, аҳәа еҵаԥсаны, иҳыит, аҩнауыҵаҟа иҭан, иҳыит. Асандық акапақ анхаттыи, иҳыит, аҳәа ааԥырҳан(?), иҳыит, уырҭ уыс иыҟаит, иҳыит, уа дахамгылӡыит, акгьыимыхьт. <…> «Уы­гьы сауза мыргыит» иҳыит, «уыгьы салгыит» иҳыит [Сасырҟәа]. Уыи аҳәагьы дацәынхыит.

Уыжәы уы́иашьҭахьы, аҳәа, дыԥсыит, уыи [ада­уы] уаа аӡы далаԥсыит, агьыигьы [Сасырҟәа] еманы, имамлақьаҭаҿы* дықәылны дааны, имамалқьаҭаҿ даны, иыуаа иалиыргаанӡа, уырҭ ирыхьыушыз рыхьт, иҳыит, иалгыз алгт, иҳыит, иалымгыз алымгыит, иҳыит.

Иан, дықәылны дааит, иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа дааит, иҳыит, иан Саҭныи­Гәашьа лҿы.

– Сан, Саҭныи­Гәашь, сар саиҳа хаҵа ӷәӷәак адәы дықәыума? – ҳа длазҵааит, иҳыит.

– Мамоу, мамоу, нан,.. <…> (уыи аԥасагьы длаз­ҵаан), – дыҟамыи, – лҳәан, иҳыит. – Нангьы, нангьы уысгьы аӡә даҟазаап, – лҳыит. – Иауҳәыузыи? – лҳыит, иҳыит.

– Ҟ'оҳ, са саиҳа даиӷьыны, дыӷәӷәыны аӡә даҟаны, – иҳыит, – сар адәы сзықәыу, – иҳыит, – дызакәыу саб ҳәа рыуп! – иҳыит.

– Уаҟәыҵ, нан, – лҳыит, – уыи уар уаҵкьыс дыӷәӷәыуп, – лҳыит.

Саҭныи­Гәашьа лахьшьеҳаба Хьымкәараса лы­хьыӡын. Хьымкәараса лыԥа, Хьымкәараса лы хьыӡын Саҭныи­Гәашьа лахьшьа, Хьымкәараса лыхьыӡын. <…> Уыи Хьымкәараса лхаҵа Мард­иԥа Мардасоу ҳаны даҟан, ауаҩ дыу, Мардасоу иыхьыӡны аӡәы, иыԥы дыҟаит, иҳыит. Ҟәбыина ҳаны ӡ­дыук леуыт, иҳыит. Ҟәбыинаҿы, иҳыит, давалын демдон, иҳыит.

148

– Уар, нан, – лҳыит, – уар уеԥшгьы аӡә даҟазаап, аха, – лҳыит, – уыиҟәаҵ, – лҳыит, – уыи уар уаҵкьыс дыӷәӷәыуп, – лҳыит.

– Ҟ'оҳ, – лҳыит [иҳәеит], – сар саҵкьыс иыӷәӷәаз ауҩы, – иҳыит, – даҟаны, – иҳыит… <…>

– Уыи сар сахьшьаԥа, сахьшьаԥа иакәыуп, – лҳыит. – Са сыҵкьыс еҳабыу дылԥыуп, – иҳыит [лҳәеит], – уыи уар уаиҳа дыӷәӷәыуп, – лҳыит. – Мард­иԥа Мар­дасоу иыхьыӡыуп, – лҳыит.

– Уыи дызымбыр гьаҟалам! – иҳыит.– Уаҟәыҵ, нан, – лҳыит, <…> лҳыит.– Дабазбыи? – иҳан, дыикыит.– Дабыубо (аԥхьан иысҳәыз ахьыӡ аденыз*), ӡӡдыук

леуыт, – лҳыит. – Ас уыи аӡӡ дыу, аӡӡ дыу аҿы угыл­ны, – иҳыит [лҳәеит], – аӡӡ,.. <…> уаа унены, – лҳыит, – уыи даауыт, – лҳыит, – аӡәы, – лҳыит, – ҽыу ҩак да­ауыт, – лҳыит, – анахь аӡы ахьаау аҿыныи, – лҳыит. – Аҽуаҩ иаауо иҽҽы, иҽы аԥсыԥ аԥынҵықәа иырҭыҵо адыуман*, – иҳыит [лҳәеит], – акк анахь ицыут, аккы анахь ицыут, адыуман далагылны даауыт, – лҳыит. – Уыбрыи иакәыуп, – лҳыит.

Аныи дыцыит Сасырҟәа. Аныи аӡӡаҿы, аԥильана ҿы дгылны дызыԥшыз, сабаҳ намаз* ныҟалыи, иҳыит, аӡә даауыт, аха, иҳыит, уыҩ дыук даауыт, иҳыит. Ҽ­дыук дақәтәыуп, иҳыит, аԥынҵықәа иыркылҟьо анахь ицо, арахь ицо, иҳыит. «Уаҩ дыук даауазаап» иҳан, иҳыит, дааин дааиывагылны, иҳыит, аныи Мард­иԥа Марда­соу, иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа, иҳыит, – Сальам альеқәым! – иҳәан, иҳыит, Сасырҟәа сальам иыиҭыит, иҳыит, Мард­иԥа Мардасоу, иахьшьаԥа [иан лаҳәшьаԥа]. Ианиыиҭыи [асалам], Сасырҟәа исальам гьыиым­иымхт, иҳыит, исальам гьыиымиымхт, иҳыит. Да­ниывыс иҿанынеха, иҳыит, [Сасырҟәа], Гьидаз <…> апҟаҩҳаны аҟамчы лаарханы(?), [Мард­иԥа Марда­соу] дыиысын, иҳыит, иашьҭахьынтәы, ҽыҳәҵәыла диыст, иҳыит, ҽыҳәҵәыла диысын, иҳыит, аныи, иҳыит, иар дызықәтәыз аҽы, иҳыит, агәхьаа гьамкыит, иҳыит. Дагьамбаӡыит, иҳыит, Гьидаз аҳәцә иықәтәын, иҳыит.

149

– Ааи, абааԥс, Гьидаз, иаҟауҵозыи! – иҳан, иҳыит, бидаҳа* аҟамчы ааиырхын, иҳыит, бидаҳан аҟәақҳан, иҳыит, ҭақьрар* [Сасырҟәа] [Мард­иԥа Мардасоу] ды­иыст, иҳыит, гьана дыиысын, агәхьаа гьыиымкыӡыит, иҳыит, аныи дахьиысыз(?) иыгәхьаа гьыиымкыӡыит, иҳыит. <…>

– Ҟ'оҳ! – иҳыит. – Арыи сабаҳ* азаҳан кәыбракк, – иҳыит, – ааҳасны(?) ҳаккыит! – иҳыит Мард­иԥа Мар­дасоу.

Ишьапы аашьҭыихын, иҳыит, иышькыл иаа кы­лыихын, иҳыит, инаппы аадәықәыиҵын, [Са сырҟәа] иыҽгьы иаргьы аанккылны, араа ашькыл илақәҵан, иҳыит, ишьапы лахаҵаны, иҳыит, иҿыныихыит, иҳыит. Гьидаз дацрыхыут, дацрыхыут, аха анаантәыи дагьызбжьымҵт, иҳыит. <…> [Мард­иԥа Мардасоу] ашькыл дылҭагылны дыдәықәылт, иҳыит, [Сасырҟәа] дыԥо, дыԥо(?), аха агәхьаа гьыиымкыит, иҳыит. Са­сырҟәа дгәаҟт уаа, иҳыит. <…>

– Аа, абааԥсы, – иҳыит, – уар, – иҳыит, – патла, – иҳыит, – патла! –иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа [Мард­иԥа Мардасоу] патла иымыихыут.

– Патла змааныузыи?– Абрыи аҽны абра уаар, абра уареи сареи ҳаи­

башьыут, абра, апатла, ҳаисыут, ҳаисыут, ҳаиқәԥыут, ҳаисыут иамааныуп, – иҳыит. – Патла, патла! – иҳыит, <…> аразҟы цәгьа.

– Патла, патла, иыумыу, иыуҭахыу апатла уымаз, – иҳыит аныи адыу дахьақәтәыз.

Гьидазгьы, агьыгьы дангәаҟ, абыржә, <…> – Ҳафҭак ашьҭахь, – иҳыит, – араа ҳаиқәшәыут, – иҳыит, – апат­ла иысҭахыу ары́иакәыуп, – иҳыит [Сасырҟәа].

– Иыуҭахыу уымаз, – иҳәан, иҳыит, днауиыжьын дыцыит, иҳыит.

Апҟаҩҳаны Сасырҟәа даан иан лҿы, <…> дааит, иҳыит.

– Иаҟалазыи, ас аӡә даҟаны иышԥасабымҳәоз уа­жәыраанӡа?!

150

– О, улым, уыи уар уаҵкьыс деҳабыуп, – лҳыит. – Уыҵкьыс дыӷәӷәыуп, – лҳыит, – Мард­иԥа Мардасоу иакәыуп, – лҳыит. – Уы́иакәыуп, – лҳыит.

– Аиҳабыра са сыиҭозар сыинаалыут, – иҳыит, – сиыцныҟәыут, – иҳыит, – аиҳабыра са исыиымҭыр сагьиыцныҟәом, – иҳыит.

– О, улым, уар уаҵкьыс дыӷәӷәыуп, – лҳыит, – уар уаҵкьыс деҳабыуп, – лҳыит. – Сахьшьаԥа иакәыуп, – иҳыит [лҳәеит], <…> – деҳабыуп, аиҳабыра уа иыуцәыигыут, – лҳыит, – гьыуыиҭам, – лҳыит.

– Исыимҭар, гьаҟалам, – иҳыит, – исыиымҭар сеи­сыут, – иҳыит. – Апатла иымданы сааит, – иҳыит. <…> – Уаа ҳаиқәшәыут, – иҳыит. <…> – Арыи дыз­лаҭасырхыуша, – иҳыит, – аккы сабҳәаракәыуп, – иҳыит, иан лзаҳаны –Саҭныи­Гәашьа.

– О, улым, – анс лҳәан, ас лҳәан, – Гьаҟалам, – иҳыит. – Уы́иакәзарыи, – лҳыит, – уыҽҽы аҵыхәа, аҵыхәа заҟа хәхәыц амоу аҟҟара, – иҳыит [лҳәеит], – азиль* ҟаҵы, – лҳыит.

Гьидаз аҵыхәа заҟа хәыц амоу аҟҟара азиль ҟаи­ҵын, иадыиҳәалт иҽы аҵыхәа.

– Уыбрыи дахьааиуа, иахьиауҳәаз аҿы, – иҳыит [лҳәеит], – ажра ҟаҵаны, – иҳыит [лҳәеит], – агәаҩа уҭагылны, агәаҩа уҭагыл, – лҳыит, – дааины дануы­вслаакы, <…> днаԥшы­ааԥшуа, уар унеин уҭагыл, уыибаӡом, – лҳыит, – дуывыс иҿанынехалак, – «аа, (иыхьыӡ схашҭыхт уыжәы), Мард­иԥа Мардасоу, аи­ҳаба…»

– Аа, – иҳыит, – Мард­иԥа Мардасоу, уареи сареи апатла емаадыит, араа ҳаисыут, – иҳыит, – уышәыны уымыцын! – иҳыит [Сасырҟәа].

Азильқәа иыман, иҳыит, ддәықәлын, иҳыит, ды­зықәтәыз аҽы ҩысҭаабжьаран, иҳыит, Мард­иԥа Мар дасоу дызықәтәыз аҽы, иҳыит, ҩысҭаабжьаран, азильбжьы анаҳаи, аҩсҭаа, иҳыит, иҽы ганха идәы­қәылт, иҳыит. Дахт, дахт, аха гьамыут, иҳыит. Нарҭ Сасырҟәагьы дыиасын дыцыут, иҳыит.

151

– Аа, Мард­иԥа Мардасоу, уареи сареи апатла емаа­дыит, ара ҳаисраны ҳаҟаит, ҳаисыут, – иҳыит, – апат­ла емаадыит, – иҳыит, – уышәыны, – иҳыит, – уабы­цо, – иҳыит, – уаангыл, ҳаи сыут! – иҳыит [Сасырҟәа], иашьҭахьынтәыи диықәыбжьырган(?).

Мард­иԥа Мардасоу, иҳыит, ауаҩ игәы даганы, иҳыит, иҽы ашькыл дангылны, иҳыит, аӷәрақәа ккы­ны, иҳыит, иыҽ аха данаха, иҳыит, иыҽ абӷа ԥыи­ҵәыит, иҳыит. Иыҽ ҩысҭаабжьарамзыи, абӷа ԥыи­ҵәыит, иҳыит.

Уыи [Сасырҟәа] иан уыс иалҳыит, иҳыит: – Убас дандәықәлалаак, данцалаак, абас уиықәыбжьыргыи. Уысҟаны иҽы даангылны, аҽ абӷа анԥыиҵәалаак, адгьылаҿ длаӡаанӡа, кыру зыҟаҵозарыи, иҟауҵыит, – иҳыит [лҳәеит] – иҟауымҵарыи… <…>

Дыихьӡын, анс аныиҳыи, аҽ абӷа анԥыиҵәыи, [Мард­иԥа Мардасоу] дкаҳан, ддәықәылт. [Сасырҟәа] иаҳәа ааҭыиххын, иҳыит, иыхәыды хаисыит, иҳыит, иыхәыд хаисыит.

– Уар иыхәыд анхауҵәалаакы, – лҳыит иан, – лҳыит, – уыи дызлааз(?), – иҳыит [лҳәеит], – аӡӡы уавылны уыш цо, – лҳыит, – уыбраа, – лҳыит, – банакаҿы уне­уыт, – лҳыит. – Абана абас енаа­лот ахәқәы, – иҳыит [лҳәеит], – еидаҵыут, – иҳыит [лҳәеит], – еиналыут, – иҳыит [лҳәеит], – ианааидыҵлаакы, уыбжьалны, – иҳыит [лҳәеит], – улыбжьҟьан, – иҳыит [лҳәеит], <…> – уахьынабжьысуо, – лҳыит, – ладарак ыҟаит, – лҳыит, <…> – уаа иҭагылыуп [иҩны], – лҳыит. – Аныи иыԥ сыз иыхәада, аныи иыхәада нхаухлаак, – лҳыит, – иыхәада уаа иныумыжьын, уаа, игыны, – лҳыит, – иан лгәар иықәыҵы, – лҳыит. – Иан амныи дамшьаат, – лҳыит, – [лыҷкәын] дзыԥсыз лдараат, – лҳыит [Саҭ­ныи­Гәашьа].

– Бзыиуп, – иҳыит.Апҟаҩҳан дцан, аныи [ахәқәа] анааимҟьоз дыл­

быжьҟьан, данлықәгыл, иҳыит, иан, Сасыр ҟәа, Хьы­мараса, Хьымараса, иан агәар дықәқәын, иҳыит.

152

[Мард­иԥа Мардасоу] иха, иха рбылгьыны лҭаиҵыит, иҳыит. Иха рбылгьыны, агәар ладарын, иҳыит, агәар иылҭаиҵан, иҳыит, иан даныԥшы, иҳыит, лыԥы иха, иҳыит, кәымпылны илаит, иҳыит.

– Аа, Саҭныи­Гәашьа, <…> бзыбзиамхаат, – лҳыит, – сыԥы даԥырыбхт! – лҳыит, иха нылбыи.

Иаргь [Сасырҟәа] иашьҭахьҟа дгьажьын дааит. [Хьымкәараса] лыԥыгьы дыԥсыит, лычкәынгьы дыԥсыит. [Сасырҟәа] аҩны дааин, [Саҭныи­Гәашьа] иаҟалыз, [Мард­иԥа Мардасоу] [ихы] шьҭыхны изыи­гыз загьиҳыит, иҳыит. Уыи далгыит. <…>

Иыҵагь сазхәыцуа салагарыи, иыҵагь аҟаит, аха…[Сасырҟәа] иҽы Гьидаз ахьыӡын, Гьидаз, <…>

иҽы Гьидаз ахьыӡын, иафоз, иамны*, иафоз џырын, рҳыит, џыр. <…> Иамны иаҟарҵыуз аџыр акәын, рҳыит. <…> Ахьыӡ Гьидаз акәын, иҳыит. Иар џьар дцын данаалаакы, иҳыит, <…> дыцын данаалаакы,

Ажәабжьҳәаҩ Аиқәысба Садеҭҭин (Ҭырқәтәыла, Ақбалық ақыҭа)

153

иҳыит, ҩымыш­хымыш, иҳыит, аџьабаа анабалаакы, ианааԥсалаакы, иҳыит, <…> иыҩны, иҳыит, иҳыит, х­катк* ехагылан, иҳыит, аҩны арыирахьала даа­ин даагылны, Гьидаз аанккылны, иҳыит, иыршәын идәықәыиҵон, иҳыит. Аҩн ақәқәала, иҳыит, наҟ иа­харуаан, иҳыит, наҟ илаӡаанӡа, иҳыит, дыцыны уаа, иҳыит, аҵаҟа днаҵагылны, иҳыит, Гьидаз аанкыл­ны, бидаҳа идәықәыиҵон, рҳыит. Хынтә абас иыҩны иахаи­гон, иҳыит. Ԥсшьарас иамаз уы́иакәын, иҳыит, уаҳа ԥсшьара амаӡамызт, иҳыит. <…> Аԥсышьон, иҳыит, ашьҭахьы.

10. САСЫРҞӘА (3)[нырцә-аарцәла дышиз, амца шааигаз]

Нарҭ­иԥа Сасырҟәа ажәлар иырдыруо аӡә иыкәын. Сасырҟәа иа́ба, уажә, аффедерсиниз*, уажәы Сасырҟәа иаба…

Нарҭаа шәҩык ыҟан, шәҩы­ҳаанак* ыҟан нарҭаа… <…> Роура дыуны, рыбызшәа бзыианы иыҟан. Нар­ҭаа рыҿзаҿынтә(?) аӡәы, уаҩ дыук дырылыҵт, каамаҭк <…>. Уаҩык дрылҵын, абарҭ нарҭаа <…> «уара, абрыи ауҩы акгьы дагьаԥсым, <…> абрыи хьчаҩыс дҟаҳҵып, нарҭаа рыхьча» рҳан, хьчаҩыс дҟарҵын, арха ианыҩыхәналаакы, аҩада ирацәаны ичықьны, пышәҭны(?) иыҟан, рҳыит. «Абра днагы­ны, абра <…> даҳартәарыи, арахәқәа <…> иаҳҭарыи, уыбрахь идәықәыиҵап, ианаауа «оорыи» иҳәыр иаан­гылып уа, ианыи ҭа хыу аҿынӡа иаангылыут» [рҳәеит]. Ашьҭах «ууаит» анырҳалак, иҽыжәлоны(?) ицоны. Иаргьы аҩны иыман, адәны иыман дынхон, даҟан. Убас иҟарҵыит нарҭаа. (Рыхьча иыхьыӡ сыхашҭыит уажәы,.. иыхьыӡ сыздарам.)

Аныи хьчаҩыс даныҟарҵа ашьҭахьы, ачаи рыжәуа, нарҭаа шәҩык ыҟамзыи, ҳааныԥхьаӡа загьы аӡәы ано баҭла* дырбон, шьобжьонла иыхәхәы ргон. Аб­

154

жьааԥны даауан, иыҩны дыҟан, рҳыит. Шьобжьон­ла иыҩны(?) иыхәхәы ргон, иыхәхәы ргон, иҳыит. Шәҩык ыҟазарын, <…> дырбон, драҳуан. <…> Нарҭаа рыхьча мышкала анабыҭ ззааз иыхәхәы гыны, «уаа, <…> (иыхьыӡ ҳаны) уыхәхәа ара иыҟаит!» рҳәон, иыхәхәы иы́фон, иыгуон. Уыи уыс шьадаҭны* иыман.

Нарҭ Сасырҟәа иан Саҭныи­Гәашьа лыхьыӡын, Саҭныи­Гәашьа. Саҭныи­Гәашьа афры(?)* лзааит. Уы­иашәны [ахьча] иыхәхәы агры Саҭныи­Гәашьа илықә­шәыит. Илыман дыцын, иыхәхәы лыман днен, ахьча дахьышьҭаз длырԥшын(?), аха иуазиаҭ* лгәамԥхыит. <…> Ԥхыӡ ибон, иуазиаҭ <…> анылбыи, «ааи, анаас­сын!» лҳыит, «арыи дысырааԥшыр, ма аккы еԥшыу аккы ҟалыут» лҳыит.

Иыхьыӡ лҳәан, – Уыхәхәы, – лҳыит, – абра абрыи аҵлаҿ иыкнаҳауп! – лҳыит.

«Уанааԥшлаак, уыхәхәы иыф! ҳаны наҳәаны», лҳыит, «сгьыжьны сцап», лҳыит.

Иыбжь иыргын [лыбжьы лырган], – Уыхәхәы, – лҳыит, – абрыи аҵлаҿ иыкнаҳауп, – лҳыит, – уанааԥ­шлаак крыф! – лҳыит.

Дҩагьыжьын лҿыналхыит Саҭныи­Гәашь, Са сыр­ҟәа иан. Лмамақьаҭ* ахь дыцыут, лыҩнахьы дцыут.

Аныи [ахьча] иуазиаҭ даналгыи, <…> [Саҭныи­Гәашьа] дыгьыжьын лҿаныналхыи, <…> длаихьын, <…> (Уажә арыи ишыҟалаз сымҳәарыи,.. аԥаса иааз ауаақәа1 арыи, арыи амаада* гьыра сым ҳәыит, иыԥ­хашьырыуп азыҳаны гьыра сым ҳәыит. Уыжәы ишыҟо сҳәыут. Убысҟан аахыс сыгәа иалаит, аха аза ҳан, иысзымҳәаз. Уыи уаа тәыи, уыи ла дшылԥыз <…> аӡыит(?), аха иша ҟалыз(?) са иысзымҳәыит.)

Даагьыжьын лҿанылалхыи, – Аа, Саҭаныи­Гәашь, илаиуыит, илаиуыит! – иҳыит дахьыцәыз <…>.

«Илаиуа закәызыи збап» лҳан, дааҳәын, даан гылан даныҩаԥшыи, рҳыит(?), ажәҩан иханы, иҳыит, <…> иышнеуаз лчанҭа* илақәҭәыит, илықәҭәыит.

«Ааи, анаассыныи, ааи, анаассыныи, сыиҟьашьыит, уымбои!» лҳан, лар Саҭныи­Гәашьа <…> афақьаҳа

155

дылатәын, лчанҭа илақәҭәаз ашәылт­мылтқәа иааи­зылга­ааизылган, илалган <…> длатәын, лаҳә иҭыл­шьыит, рҳыит. Лаҳә иҭылшьын, иаалрыцқьахын лҿы­лалхыит.

Уыи иаҟалаз, данлеи, Сасырҟәа дагьымыиӡыц, аха «абас сыхьт, абас сыхьт» лҳан, иылмахаҳәыит. Уыи акшаҟалоз лдарт аԥҳәыс, дҟәышымзыи. Акшаҟалоз лдарын, ԥыҭк ашьҭахь дыԥшын, <…> Сасырҟәа диын <…>, – Ҳаршьыит, – лҳыит, – ҳаршьыит, – лҳыит, <…> – рхаҳәқәа ккны, – лҳыит, – амҩан игылоп! – лҳыит. – Ҳа ҳанырбалаак, – лҳыит, – хаҳәла ҳаршьыут, – лҳыит.

– Сан, <…> бымшәан, сар сыҟаит, – иҳыит2, <…> – сыбмырбашьын, – иҳыит <…>.

Лыгәгәы ӷәӷәахын… <…>[Нарҭаа], – Иаабгаз дзакәыда? – рҳәан, иыҩ ны­

иаҟааит. <…>– Аккы шәымҳан! – иҳыит <…>. Ауаа инез ишәын, <…> дрыман иааин, иыҩны даа­

ин Сасырҟәа, [иан] дылааӡыит, дыдыухыит.Уы́иашьҭахьа Нарҭ Сасырҟәа аҽҽы иыман, ҽҽыкы,

аҽҽы иыман. Иҽҽы Гьидаз ахьыӡын, иыҽҽы Гьидаз ахьыӡын, дақәтәан дныҟәон. Ныҟәары дыцыу­даа­уа далагыит. <…> Иыуаажәлар загь иымман дыцыит. Ана дықәылт, ана дықәылт, ана дықәыҵын, уысҟан ақәылара <…> иыҟан, кырзылшоз кырҟаиҟаиҵон. Изымцоз <…> дықәтәан, са сеԥш иыҟаз.

Ашьҭахьа (уажә иысҿабыит иысҳәоз…), <…> қәы­лыры дцаны дшаауаз, қәылыры дыца ны даан, Са­сырҟәа қәылыры данцалаак, ҩымыш­хымыш даан­хон, ҳафҭак* даанхон, дықәылуон­дықәыҵуон. <…> Ақәылыры данцалаак, иҟамчы, иҟамчы абас иха иааҵаргылны, иҳыит, иха инаҵаргылны акәын дшыцәоз, рҳыит, дышьҭалан дыцәаӡомызт, рҳыит. <…> Иҟамч иха иаҵаргылны дыцәон, рҳыит. Уаҳа цәара иымаӡамызт. Убас дыцәын, дқәылны­дқәыҵны даналаакы, иуаажәларгьы реҳабацәы, аиҳабацәы ауаа хатәрақәа рылазаарын нарҭаа, уырҭгьы <…> иаргьы

156

<…> дахьнельаагьы <…> қәылыры дыцызаргьы иа дықәылуон, иа дқәыҵуон, иааигоз иыи гоз(?) анҭ <…> иыуаажәлара…

Аныи а́уха дшыцәыз, дааин дышьҭалан даныцә, Сасырҟәа иыуаажәлара «уара, арыи», иҳыит, «ҳахь­цалаакы ҳаԥыхьҟа адына игыут, адына ааигыут, ҳаргь <…> абрыи дааин данышьҭалалаакы» рҳыит, «ха­ха­хымыш дагьыцәам» рҳыит, «дзааԥшӡам» рҳыит. «Даныцәалаак ҳар ҳацап» рҳыит, «ҳаргьы ҳақәылп» рҳыит, «аккы ҟаҳҵап» рҳыит, «ҳаргь аккы аагап» рҳыит. <…>

Абас ҟарҵын, данышьҭал, <…> дышьҭалан, а́уха <…> дыцәт. Ҵхыбжьон ҟалыит. <…> Иан дгәыҟуа да­лагыит, иҳыит, иан дгәыҟуа далагыит. <…> Анҭ иа данышьҭал, дар, ҽцәа­шәҩык(?) ыҟамзыи, иықәыҵт, қәылыры иықәыҵт. (Уыи схашҭыит уа, уыи аԥаса.) Иқәылара­иқәыҵра ианцеи шьҭахьы, иа дааԥшаанӡа иан <…> дыгәаҟаит, рҳыит. «Абрыи дысмырааԥшарыи уаҵәы иашьцәа џьар ицаны акы руырыи, иҭахарыи, ауҩы дыршьырыи, ауҩы дыркырыи, гәыбӷан са­иыргыут» лҳыит, «дысрааԥшып» лҳыит иан Саҭныи­Гәашьа, «дысрааԥшып» лҳыит.

Длазхәыцын, дылрааԥшырыи иаҳа иыбзаины илыԥ хьаӡын, <…> дышиашаз, дшыцәыз (амесҭа лы­шьан аԥҳәыс, Саҭныи­Гәашьа), лмесҭа, ларӷьа месҭ аалы шьылхын иаанылккылт. <…> Ашә аарттны, – Нан, Сасырҟәа! – ҳаны лыбжьы налыргын, лмесҭа ыршәын идәықәылҵын, ашә ахь идәықәылҵын, ашә аалыртыит, иҳыит.

– Ҳаи­ҳаи, ҳаи­ҳаи, ҳаи, иыҟалазыи?! – иҳәан, иҳыит, дышәыит, иҳыит, <…> аихатәы сқамқәа загьы адгьыл иыҵыицалын, иҳыит, <…> – Сан, иыҟалазыи? – иҳыит, данааԥшыи, иҳыит, лмесҭа ибыит, иҳыит. – Ҳаи, сан, сан, иаҟалазыи, бмесҭа ара иаҟаит? Иаҟалазыи, иаҟалазыи?..

– Нан, иҽаиым акагьаҟам, уымшәын, – лҳыит, – ака­гьаҟам, – лҳыит, – иыбзероуп, – лҳыит, – уырхьызгӡарц заҳаны иысҳыит, – лҳыит.

157

– Иаҟалызыи? – аныиҳыи, – Уар уаныцә, шәҩык ауаа рыҽдырҳазырын*, қәылыры ицыит, – лҳыит. <…> – Арҭ ицан иқәылны акрыхьырыи, гәыбӷан сыуҭар ҳа сшәын, – лҳыит, – гәыбӷан сыуҭар ҳа сшәын, – лҳыит3, – уысрааԥшыит, – лҳыит.– Сан, сан, иыбзыиан иҟабҵыит уыи! – иҳыит. – Сан, иырласӡан, – иҳыит, – Гьидаз, – иҳыит, <…> – иырласӡаны, – иҳыит, – иамк* нҟаҵыи, – иҳыит. <…>

Аиам ҟалҵыит. – Иама ҟаҵы, – иҳыит, – саргьы, – иҳыит, – саргьы

иырласны, – иҳыит, – қанқашак* сзыҟаҵы, – иҳыит, – қан қашак сзыҟаҵы, – иҳыит.

– Бзыиоп, – лҳәан, иан дехан дҩагылт, иҳыит. <…>Ақанқаша – абҩаныфа. – Иырласны сыхәхәы ҟаҵы, – иҳыит, – қанқашак

сзыҟаҵы! <…><…> Иангьы иынхалҵын, <…> ақанқаша аал уын,

иԥыԥхо абысҭа (бысҭан иҳаман уысҟаны) аишәа иықә ҵаны, илыман дааины…

Дынлыдгылыит. Дынлыдгылан, – Сан, бым шәын, – иҳыит.

– Иыҟаузыи, нан? – лҳәан, – Ҳаидтәылны краҳфыут, – иҳыит, – ҳаидтәылны кыраҳфыут, – иҳыит. – Нан, – лҳыит, – уыуаажәлар ицыз, – лҳыит, – урыхьӡыи, – лҳыит, <…> – машәырк(?) ҟамландаз, – лҳыит. <…> (Аҟәардә, асамыҟә ҳаны, аҟәардә рыман аԥсуаа, аӷәы иалхны, ас аҟәардә, иақәтәоны.)

– Ҟәардәк быма́н бааи, – иҳәан, иҳыит, ианыи­мыуӡыи, иҳыит, аҟәардә лыманы дааин, дналыдтәалт [днаидтәалт]. <…>

Аныи ақанқашагьы, бысҭык луын, иҳыит, иышшы­зыи иыҟоп, иҳыит.

– Сан, бнаппа аркы, – иҳыит. <…>– Нан, бзыиыуп, – лҳәан, лнаппа андәы қәылҵыи,

абысҭа ианналалкы, ианнақә лыргыл, лнаппа ааныи­кылын, абысҭа илалаи гәыит, иан лнаппа абысҭа ила­лаигәыит.

158

– Аи, нан, сыуббылыит! – лҳыит.– Сан, иысҳәо ажәа(?) <…> [аҭак] ииашан иҟаб­

ҵозар, – иҳыит, – бнаппа аусыжьыут, макәымзар иыз былуыит, – иҳыит.

– Иуасҳәот, иуасҳәот, – лҳәан, лнаппа аал рыцқьан, – нан, уызсазҵаауазыи? – лҳәан, – Сан, – иҳыит, – сан, саб дзакәыда, – иҳыит, – сызхылҵыз, – иҳыит, – дзакәыда, – иҳыит, – дсырдар, – иҳыит. <…> – Нан, – лҳыит, – уар нарҭаа рыхьчак даҟан, – лҳыит, – абас даҟан, абас даҟан, – лҳыит, – уыб рыи, уыбрыи уыиԥыуп, – лҳыит.

– Сышԥыиԥахыи? – иҳыит.– Уыи иыԥхашьарыуп, уаламцәажәан, – лҳыит. –

Абас, абас иыҟасҵаз, – лҳыит, – абас ҟасҵыит, абас, – лҳыит, – уы́иашьҭахьгьы уар уиыит, – лҳыит. <…> – Иаргьы Нарҭ Сасырҟәа иыхьыӡыуп, – лҳыит. <…>

Иалҳәыит4.– Бзыиоп, – иҳыит. <…>Нас уажәы, аныи ақанқаша рфын, аныи лнаппа

рыц қьан, лнаппа рыцқьан, ианиалҳәа загьы, иыҟаи­ҵарыи, – Бзыиыуп, – иҳыит.

Гьидаз дақәтәын иыуаажәлар драшьҭалт, иҳыит. Гьидаз дақәтәын данрашьҭал, данрашь ҭал, иан Саҭныи­Гәашьа длатәын, аԥҭас аалыхәт, иҳыит, ана­маз лкыит. <…> «Сычкәын Сасырҟәа иыуаажәлары акырмыхькәаны <…> ишыҟоу дырхьыгӡыи» ҳаны, адоуҳа ҟалҵыит, иҳыит. «Ақәқәы, ақәқәы аруы(?), ақәа аицәы ақәа аууы» лҳыит, «ассы аицәы ассы аууы» лҳыит, «рха иамхәан» лҳыит, <…> «дырхьыгӡыи» лҳыит. Адоуҳа ҟалҵыит.

Шьхакы иықәны иышцоз, ашьха агәақьҳаны ама­цәыс аадәықәлан, ассы, ақәқәы <…> ашьха иықәна­кыит, иҳыит, иыуаажәлар иыицыз загьы. Иаргьы апҟаҩҳаны,.. <…> илашьцыит, иҳыит, арха иықә­наккын, иҳыит, ашьха иықәнаккын, иҳыит, <…> амца рзеқәымҵо, иҳыит, <…> иышгылаз, дыҩры лагылт, иҳыит.

159

– О, сальам альеқәым! – ҳа иҳәан, иҳыит, сальам рыиҭыит, иҳыит.

Ианыԥшыи, Сасырҟәа дырхьӡыит. Сасырҟәа иыса­льам гьиымрымхт, иҳыит. <…> Гьанагьы(?)*, – Сальам альекәым! – иҳәан, иҳыит, гьанагьы сальам гьиым­рымхт, гьиымрымхт исальам. <…>

Хабыжьычкәын ҳан иыхьыӡын, иҳыит, Хабыжьч­кәын, <…> днарга­аарго, <…> иырльасны иыҟарҵо рзыҟаиҵон, иҳыит.

– Хабыжьчкәын, ара уааи! – иҳәан, иҳыит, <…> Хабыжьчкәын дааит, иҳыит. – Уар, арҭ иырҭахыу уразҵааи, иырҭахыу закәызаалакгьы иҟасҵыут, – ҳа иҳәан, иҳыит.

Хабыжьчкәын даагьыжьын, ауаажәлар рыҿ даа­ин, – Уар, арыи иыиҳәо абрыиакәыуп, иышә ҭахыу иҟаиҵыут, – иҳыит.

Хабыжьчкәын дааин анҭ дразҵаанӡа, иҳыит, иар [Сасырҟәа] иыхҭыԥ, иҳыит, иыхҭра ааҭыихын, <…> ахымца иыман, иҳыит, аҽыԥ­аҽыԥ­аҽыԥҳа данас, иҳыит, лашьцан(?), иҳыит, адыунеи лашо иалагыит, иҳыит, амца еҿҟьо, иҳыит, аныи дыԥшын. Амца, <…> акауа*, акауа ҳаны уыи азыркуоз, акауа ҳаны акыҟан, акаукгьы аҿекын, иа иыркыит, иҳыит. Хабыжьчкәын дгьыжьын дааин, иҳыит, Хабыжьчкәын уыс еиҳыит, иҳыит… <…>

Адау иахь дыцыут уажәы, адауы дрыздарӡом дара. <…> Атәымжьыжьха иыхьыӡын, иыхьыӡ Тәым­жьыжьхан, иҳыит, ддауажәын, иҳыит, ахәхәқәак днархаԥан(?), иҳыит, <…> мца­лашарак ибыит, иҳыит.

– Амна дыцаны, амныи амца ҳзааигарыи ҳаҽ­ҳарыԥхыут, макәымзарыи ҳаҽгьырԥхам иымц иџьы­ба иҭыихуала, амц ҳаҽгьырԥхам, – рҳыит.

Аныи Хабыжьчкәын дааин, – Иырҳәозыи­агьыиуазыи? – иҳыит [Сасырҟәа].

– Арыиакәыуп, – иҳыит. – Иабаҟоу уыи? – иҳәан, – Ана иыҟаит, ара иыҟаит,

– иҳәан, днарԥшны ииырбыит [Хабыжьчкәын].

160

Гьидаз [захьӡыз] иҽы алымҳақәа дырыбжьагы­лан, иҳыит, даныԥшы, иҳыит, оо­оо, ахәқәа иырха­гьы жьын(?), иҳыит, лашарак ибыит, иҳыит.

– Иызбыит, – иҳыит, – иызбыит, – <…> иҳыит. – Хабыжьчкәын, – иҳәан, – Ааи, – иҳыит. – Уар, арыи иҽаиыу акгьакәым, – иҳыит, – ихарыуп амамалқьаҭаҿ, – иҳыит, – са сцын сзаарыи ара, – иҳыит, – аӡәы гьыиыздарам, – иҳыит, – сцаны сзаа­ома? <…> – Са саанӡа, – иҳыит, – арҭ сыуаажәлар, – иҳыит, – сашьцәа, – иҳыит, – ахьҭа иыумырԥсын, – иҳыит, – арыи ашьха, – иҳыит, – ашьақарқәа ама­ит, – иҳыит, – аԥшақәа ахьымааиуа, асы ахьымле­уа, ашьақарқәа амаит, иҳыит. Арҭ ауаа ашьақарқәа рҿы игыны, – иҳыит, <…> – убыс иҟаҵы, – иҳыит. – Сар уа саары, сымаарагьы бельльым*, – иҳыит, – са иысзымԥшаат, – иҳыит <…>.

Гьидаз аҟәақҳа дасын, амца ахьыибаз дцыит. <…> Даргьы, аныи ачкәын [Сасырҟәа], иыиҳәаз ала, ашьақарқәа ахьыҟаз инеган… <…>

Гьидаз <…> [дасын], дыԥрын днет, иҳыит, [Са­сырҟәа]. Даннеи, иҳыит (анҭ дызышьҭыз ауаа, иҳыит, уаа адауажә дшыҟаз рдаруон, иҳыит, амца шакыз(?) рдаруон, иҳыит), уа дахьнеиз, адауажә дыибыит(?), иҳыит. <…> Даннеи, иҳыит, аукы, шәпакы даҟаит(?), иҳыит. Аказан* дыуқәа, иҳыит, ҩықәиыргылны, иҳыит, гәыр­гәыр­гәыр­гәырҳа, ауаа, иҳыит, иы жәжәын, иҳыит, иы́фыут, иҳыит, ауаа ршьапқәа ҭыҳәҳәот, иҳыит. Днаԥшын, иҳыит, адауажә дыцәауп, иҳыит.

– Абааԥсы, Гьидаз, уажәеԥш акәыуп(?) ҳазықә­шәыз, – иҳыит, – уажәеԥш акәыуп ҳазықәшәыз, – иҳыит, –уыҽрыӷәӷәы, – иҳыит5 [Сасырҟәа]. – Аӡӡ аиҳа уыбжьы рхәыҷы, – иҳыит, <…> – аԥера* еԥшны, – иҳыит, – уҽырхәыҷны, – иҳыит, <…> – уыихаԥырны унен, – иҳыит, – амцаҿ уаннельаак, – иҳыит, – са сла ҟәын, – иҳыит, – кәысҭӷак ақәысхует, – иҳыит, – хәыҷы­хәыҷы, – иҳыит, – ҳаихаԥан, – иҳыит, – ҳа­хьынӡазцо ҳацап, – иҳыит. <…> (Уажә адауажә итәы уа иаԥасшьыр, уыи ауыуп акыр, уыи акыр ауыуп да…)

161

Дыихаҵын данаахаԥозааны, адауажә ихаи иышьхәаи еиқәыҵаны дышьҭан, [амца] иҽа­кәыршыны, адауажә ильымҳақәа дыуыуп насы, <…> адауы ильымҳақәа џадраӡа, ахәы ҭыиаан, <…> аныи данаахаԥозааны, иҳыит, уа иақәшәан, иҳыит, иыикыз акәысыҭӷы, иҳыит, <…> аххы­мыххақәа, иҳыит, аԥырӷқәа иамаз, иҳыит, ильампыпын, иҳыит, адауажә ильымҳа иыҭаԥсыит, иҳыит, даныихаԥозаан, иҳыит. Уыи ильымҳа иынҭалан, иҳыит, <…> ҟәыр­ҟәыр­ҟәырҳаны ахәыцқәа ҭыблаан, иҳыит, дааԥ­шаанӡа, иҳыит, Гьидаз ықәыҵын, иҳыит, шьхак дықәыҵын, агьыи ашьха дықәлан дышцоз, иҳыит, адауажә ильымҳа анбыллы, иҳыит, дааԥшын, иҳыит. «Ҟ'оҳ!», дааԥшын дҩықәтәан, иҳыит, ильымҳагь ааирыцқьан, «ҟ'оҳ!», иҳыит, «аԥсыуфҩык ггыит, уар, <…> аԥсыуфҩык ггыит, уар!» иҳыит. <…>

Дҩагылан, «арыи закәызыи?» иҳәан, <…> дыԥшын, иҳыит, Нарҭ Сасырҟәа, иҳыит, шьхак дахаҵын, агьыи ашьха дықәлан дыцыут, иҳыит, икәысҭаӷы иыман, иҳыит, дыибыит, иҳыит. Даныиба, иҳыит, адауажә даҩагылын, иҳыит, иҿы ааираҳан, иҳыит, «ффыуп!» иҳәан, иҳыит, ԥсыԥла дааиахан, иҳыит, иҿы дылҭегалт, иҳыит, иыҽгьы иаргьы иҿы иылҭапҟан, иыҩныуҵҟа ицыит, иҳыит. Иыҽгьы иаргьы шеқәыз, <…> уыгь дда­уын насы, адауажә рҳәан. Дылбааидан, иыҩныуҵҟа данцыи, иҳыит, Сасырҟәа, иҳыит, аҳәа иымаит, иҳыит, аҟама иымаит, иҳыит, иаҳәа ааҭыихын, иҳыит, аҟәақҳа, иҳыит, ивакьыцқәа дрысуо, иҳыит, анахь дрысуо, арахь дрысуо, иҳыит, адауажә иыҩныуҵыҟа иыхьуа далагыит, иҳыит.

«Ҟ'оҳ, арыи иысфыз иаҟаиҵақәо здарыуда, сымгәа сыхьт» иҳәан, иҳыит, иаҳә лаиырҟәын, иҳыит, даны­лақьы, иҳыит, Гьидаз [захьӡыз] иыҽгьы иаргьы, иҳыит, Сасырҟәа, иҳыит, иаҳә дылкылҟьет, иҳыит. <…>

– Уар, узакәыда, уар? – иҳыит, адауы [Сасырҟәа] диазҵааит(?).

– Сар Нарҭ Сасырҟәа имамалқьаҭ сеиуыуп, – иҳыит Сасырҟәа.

162

– Аа­оо, – иҳыит, – уыиакәзар, – иҳыит, – иыб­зыиан усарҳәыит(?) уар, – иҳыит. – Нарҭ Сасырҟәа иаҟаиҵақәо аԥельльанқәа, – иҳыит, – ахаҵарақәы ударома? – иҳәан, – Иыздарыут, – иҳыит, – са сгәыла иакәын, – иҳыит, – аканыҟаиҵоз аан, – иҳыит, – са сиыман дыцуон, – иҳыит, – са иыс иыркуан, иауиы­жьуан, – иҳыит, – убас иыздарыут, – иҳыит.

– Иыударуазеи, иаҟаиҵозеи? – иҳәан, иҳыит, – акка аасаҳә, – ҳа иҳәан, иҳыит, [адауы], – Ахәычқәы­мычқәа, ахәычқәы­мычқәа рыла ҳа ла гап, – иҳыит, – хар змамқәа иыҟаиҵақәоз ҳа ҳахәарым, – иҳәан, иҳыит [Сасырҟәа].

– Ахәычқәа­мычқәа иызхәарҭам агьаҟам, иыз­хәарҭо агьаҟам, – иҳыит, иҳыит, – хар змамқәан иыҟаиҵақәоз, иыӷәӷәақәан иыҟаиҵақәоз ҳәы, – иҳыит [адауы].

Днаԥшын, иҳыит, уадак аҟҟан, иҳыит, ахаҳәқәа еқәқәымпылны(?) иышьҭан, иҳыит. Сасырҟәа, иҳыит, – Амныи ахаҟоу убома́? – иҳәан, – амныи иаҟҟароу ахаҳәқәа, – иҳыит, – иааҵыхны, иҟәаҟә(?) иаақәҵан, – иҳыит, – абрыи ахәхәы иыхәныигалон, – иҳыит. <…> (Бынакы дхегалыит.) Амна иган иықәыргылны, – иҳыит, – иаа сиырккуон, – иҳыит. <…> – Ас икәымпылны илықәыргылны иаасиырккуон, – иҳыит, – иар ҵаҟа дылбаатәан, – иҳыит. – «Иауыжь» ныиҳәалаак, – иҳыит, – схаҳә лаусыжьуон, – иҳыит. – Схаҳә, аныи уадак иаҟҟароу ахаҳә, иыԥа, иыԥа, иыԥан, ана иыԥа, ана иыԥа иахькаҳалаакгьы, дыцан, – иҳыит, – ахаҳә ахькаҳауоз даҵагылны, – иҳыит, хала дасуон, – иҳыит. – Хала данаслаакы, ахаҳә ԥыххаан ицон, – иҳыит [Сасырҟәа]. <…>

– Арыи ахаҳә ԥыуххааит, иызхәарҭозыи, иызхәар­ҭозыи, изаҟаиҵазыи? – иҳыит [адауы], <…> Нарҭ Сасырҟәа диаҵаауот, иҳыит.

Нарҭ Сасырҟәа уыс иҳыит: – Арыи сааламлықыуп*, арыи уха ианаслаак, уха

ӷәӷәахыут, акы уагьацәшәом, – иҳыит, – ихәарҭоп, – ҳан иҳәан, иҳыит.

163

Ааи, уыи <…> иҟарҵыит, иҳыит, иалагыит, иҳыит.– Уаҳа иаҟаиҵозыи? – иҳыит [адауы].– Уаҳа иаҟаиҵақәоз рацәоп, аха… <…> – Гьольк*

ыҟан, – иҳыит, – гьольк ҳаман, ҳа ҳҿы агьоль, аӡҭаҟәы ӷәӷәақәы, адыуқәа ыҟан, – иҳыит, <…> – иыбӷаӡараҿынӡа, – иҳыит, – агьоль далагылон, – иҳыит. <…> – Агьоль, агьоль, <…> иҵаауот, – иҳыит. – Ианҵаалаак, иҳыит, «адауажә [Сасырҟәа], – уҽаарӷәӷәешь! «аныиҳәалаакы [анысҳәалак], – иҳыит, – адауажә [Сасырҟәа] ас­ас аныҟаиҵалаак, «ҿҿы­ҿҿы»(?) аргон, – иҳыит. – «Аа, уа уаангыл, уаангыл, гьаҟамлацт макьана!» ҳа иҳәон [сҳәон], – иҳыит, саа­ниыргылон [даансыргылон], – иҳыит, иҳыит. – Нас уы́иашьҭахьы арыи хәыҷыуп, агьоль дыу уҭагылот, – иҳыит [сҳәон], – агьоль уалагыл, – иҳыит [сҳәеит]. <…> Уа далагылуан, – иҳыит.

Иыхәдацәаҿынӡа даналагыла, иҳыит, – Аа, адауажә, уҽырӷәӷәаны угыл(?), уалҵ уажәшьҭа! – иҳан, иҳыит [Сасырҟәа], адауажә ас ҟаиҵыит, ас ҟаиҵыит, ас ҟаиҵыит… <…>

Сасырҟәагь, иҳыит, иаҳәа ааҭыхны, иҳыит, аҵаа дықәлын днеуыт, иҳыит.

– Аа­аа, абааԥсы, – иҳыит, – Сасырҟәа! – иҳыит адауажә. <…> – Уар, Сасырҟәа ззырҳәоз уар уа кәын, аха, – иҳыит, – уар са саиҳагь ӷәӷәара гьыуымам, аха гьыуымам, аха саиҳа хашыҩла уыӷәӷәоп, – иҳыит, – уызлеӷьыу уиакәыуп, – иҳыит. – Уажәы сха ахыухыут, – иҳыит. (Аҳәа иыман днет, иҳыит, иха ахыихразы, иҳыит.) – Уажәы иуасҳәақәо бзыиан уӡырҩы, – иҳыит. – Са сашьҭахьгьы уар <…> адәы уықәыз, – иҳыит. – Иысҳәақәо ҟауҵырыи, – иҳыит, – уыӷәӷәахыут иаҳа, – иҳыит. – Уажәы, – иҳыит, – сыхәыд ахыухыут, – иҳыит. <…> – Сҟарҟмыџь унапы лҭаҵаны,.. <…> – сҟарҟмыџь ккны, – иҳыит, – иыҩҭыугыут, – иҳыит. – Иыҩҭыган, – иҳыит, – уыбӷа иаакәуы́ршыут, – иҳыит. <…> – Уыиашьҭахьгьы иысҳәақәо иыбзыиан уӡырҩы, – иҳыит, – уыԥсаанӡагьы иыуҭахыу… <…>

164

– Иаҟалыузыи? – ҳа еиҳәан, иҳыит, [Сасырҟәа], – Абас уынҭыҵны уышнеуа, <…> уышнеуа, сыҩн уа иаҟаит, – иҳыит, иыҩны. – Сыҩн аԥыхьҟа сандық* дыук гылоп, иҳыит, <…> ашәындыҟәыр6 дыук гылоп, – иҳыит. – Ашәындыҟәыр аԥыхьҟа, – иҳыит, – ҵлак гы­лыуп, – иҳыит. – Аҵлаҿ, – иҳыит, – ашәындық ацыԥхы, – иҳыит, <…> – ацыԥхы уаа иыкнаҳауп, – иҳыит. – Еҳе, уыи аакныхны, – иҳыит, – унены, – иҳыит, – асандық илаҿаҵаны, – иҳыит, – асандық аауыртует, – иҳыит. <…> – Уха нахаккын, – иҳыит, – акаԥақ* ҩахах, – иҳыит. – Уыбра, а́дыунеи иыуҭахыу загь уыбра иы­быит [иубоит]. Иыуҭахыу изакәызаалакгьы а́дыунеи иықәыу загьы уа иаҟаит, – иҳыит. – Иуызго <…> уы­ман уцап, – иҳыит, – уаргь уха алуыргап(?), – иҳыит.

Аныи [Сасырҟәа], – Бзыиыуп, – иҳыит.Даннеи, асындық гылоп, <…> ацаԥхыгьы, иҳыит,

аныи <…> иыкнаҳауп, иҳыит, ҵлак(?) гылоп, иҳыит. <…> Арыи ацаԥхы, <…> ацаԥхы аахаи хын, иҳыит, лаба дыук иааиҟәиыршәан, иҳыит, ацаԥхы лыбжьаиҵан, иҳыит, ирауны, иҳыит, асандық инаҿекын, иҳыит, <…> асындық иырттыит, иҳыит. <…> Ашәындыҟәыр <…> аҵаҟа аҳәа, ажәытә аҳәа ззырҳәоз <…> абас еҵаԥсаны, иҳыит, аҳәа ҭан, иҳыит. Асындық анехыҵлаакы, иҳыит, аныи аҳәа еҵыҵны, иҳыит, иырԥҟьаны, иҳыит, ажәҩан ахь ицыут, иҳыит. Апҟаҩҳаны ажәҩан ахь иықәылны ицыут, иҳыит. <…>

Уа дылҭаԥшын, иалқәыҭыи­малқәыҭыи* а́дыу неи иықәыу, а́дыунеи иыҟоу загь уа иаҟаит, иҳыит. <…>

– Ааи, Гьидаз, абааԥсы, уыжәшьҭа <…> ҳауаажә­лары иыԥсыи иынхыи, <…> иыԥсны иыбзома Алаҳ идырп, аха Хабыжьчкәын иаауыз(?) ҟаиҵазарыи, иа­лиыргыит, – иҳыит, – уыи ҟаиымҵазарыи иыԥсызаап, – иҳыит.

Дықәлан амамалқьаҭаҿы дааит.Уырҭгьы [нарҭаа] аныи Хабыжьчкәынгьы иал­иыр­

гыит, иаргьы, дықәлан Сасырҟәагьы, иыҩны дааит, иҳыит.

Уажә уыи уы́иаҟаракәыуп.

165

11. САСЫРҞӘА[амца шааигаз, Мард-иԥа Мардасоу

гызмалрыла дшишьыз]

Арыи Мард­иԥа Мардасоу1, иан Саҭын­Гәашь лыхьӡызма, иан Саҭын­Гәашь лыхьӡын. Мард­иԥа Мардасоу ҳа Аԥсны, анкьа алакә иыиҳәоз, саб2 иҟ'ант исаҳаз акәыуп саргьы [исҳәо].

Арыи даар дхаҵа ӷәӷәаны даҟ'ан. Ар дрыцны, ар арыи қәылары ианцуо дагьыргамызт, дыззырымгоз гьиыздарамызт. Арыи иан длазҵаауан:

– Арҭ, сан, нарҭаа, сашьцәа қәылары ианцуо сзы­рымгозыи? – ҳа длазҵаауан.

– Гьсыздарам, нан, – лҳәот, – гьсыздарам, нан, узы­рымго, – лҳәот, аха аиашьа гьиалалымҳәыит.

«Арыи акаҵакыуп» иҳан, мышк гьана* қәылары ианцыи, арыи дрымгаӡыкәа иахцыз, ашьха ахьҭа иықәнакыит. А́хьҭышьра ианалагыи, ахьҭа ианакыи, ихынҳәны гьзымааит, асы иықәнакын, абахә ахь, ашьхахь иахьцыз иаанхыит.

Арыи џьары дцан данаалагь, иара ҩы­мыш­хымыш дыцәон. Даныцәылаагьы, аӡәы дыирааԥшыр гьаҟ'аламызт. Илешәа бааԥ сы заа­рын. Иан лыкәымзар аӡәы да гьыизрааԥша мызт. «Арҭ ар ицыз гьымааит» лҳан, аԥҳәыс днен дсыр­гылап ҳаны, ашьаҵатә илышьаз аалышьылхын, иыршәны дахышьҭаз ашә аалыртын, идықәылҵыит, дылрааԥшразаҳа. Иан лшьаҵатәы аныиба, дҩагылны, – Аа, абааԥс, акҟ'алыит, сан, иаҟ'алазыи? – ныиҳыи, – Нан, уашьцәа қәылыры иахцыз иҭахыит, нарҭаа, уара урыгыуп, уцыи, – лҳыит.

Нас, – Афқьаҳа, ара қанқашак* сзаҟ'аҵы, – иҳыит, – крыфан сцап, – иҳыит. (Абысҭа аиҳа абас иҟьатан иыруа акы, аџьықәреи шылала, иырласны, угәаҟ'ны

166

иыууа акакәыуп уыи. Исаҳаз уиакәыуп, сара игьы­сымбацт, иагьысымфацт, аха.)

Уыи ааҟ'алҵан, иыниымҵалыргылан, иангьы, – Бааи ара, краицаҳфыут, –ҳа, – крыица фыут, – крыи­цаҳфыут, – ҳа даныик, иангьы дааин данлыдтәыл [данидтәал], лнапы ааныикылын, абысҭа иалаикны икыит.

Аныи ақанқаша ишымыи, лнапы аналала уа, – Нан, иысзыууызыи, снапы уыблыит?! – лҳыит.

– Сан, арыи сашьцәа, уа, нарҭаа, сара, ианцо, џьара қәылары ианцо сзырымго сабҳәаракәыуп. Сара схаҵа ӷәӷәыуп, аха, кырсылшот, аха арҭ иахцо сзырымго­зыи? – лҳыит [иҳәеит].

Нас ларгьы, – Нан, узырымго ары́иакәыуп, – лҳыит.Ан, иан ахьчеи лареи ехнаҳәаан, уыс длаузаап лыԥа.

Аныи, нарҭаагьы аныи уыс дахыҟ'озаҳа дагьырҭахым, нас иаб дхазыуп азаҳаны. Иаргь, уырҭ срашьцәыуп ҳаны, дрыцныҟәыр иҭаххаит, аха дара дагьыргам. Уа ельыикааит иаҟ'алаз, дзакәыз ельыикааит. Дзы­рымгоз ельыикаан, иҽа Гьез ахьӡын, Гьедыз, <…> дзықәтәоз иҽа, ҽа ӷәӷәык дақәтәыун нас аныи, иҽы длақәтәын, иыҽ аха данақәтәалаак, алымҳақәа рыб­жьара дықәгылны ас днаԥшлаакны, абахә ибон, иага ихарызаргьы, уаанты длаԥшын, иыззагьы ассы иықә накын, иыхҭашьуо ельатәыуп ар. Амца гьыры­мам, рыҽызырԥхо гьырымам. Нас иҽы аҟәақҳа дльа­сын, «арҭ са сыда уаҳа иалзырго аӡәгьы дагьрымам» иҳан, дыцыит уа, иҽы дасын.

Дахнеиз, – Амца шәзеқәысҵыут, – иҳан (ахаҳәқәа иаарханы, ас амца еқәырымҵозыи анкьа), уыс амца еқәысҵыут ҳа дналагыи, – Уара еқәыуҵо амцаҟ'ын ҳаҽгьаҳарԥхам, – рҳәазаап.

– Иышәҭахыузыи, шәышԥа, иышәзызозыи? – ныиҳыи, – Быжь­хәык рашьҭахь иыҟ'о амцабз ҳбыут араант, уцын уаант амца ҳзааугырыи, еқәыуҵар ҳаҽҳарԥхыут, – рҳыит.

167

Уажә аныи акы дадыргыр рҭаххаит. Арыи қәылары иахцогь аныи дагьыргам, даргь ҳхаҵа ӷәӷәыуп ҳа иаҟ'амыи нас нарҭаа. «Уцаны аныи амца ааугырыи, уыи еқәыуҵарыи ҳаҽҳарԥхыут» нырҳыи, иҽа ахәда, аха дҩықәгылны, алымҳақәа рыбжьараҟ'ынтыи да­ныԥшьы, амцабз ибыит, уыи быжь­хәык рашьҭахь иаҟ'аз амцабза.

Нас уыи аҽалала, аҟәақҳа иҽы дласын дыцыит. Уыи иҽы ирацәаны абахәқәагьы иырхаԥан ицыут, ар­ҭық*, уыс ҽык акәын. Дцын, уаант амца бзык ааигыит иҽала. Иыҽ уаа ицын, амцабз шьҭыхны иааигын, иа­бантааигыи3, уыи абахәқәа рашьҭахьынтыи, быжь­хәык рашьҭахь амцабз ааит. «Уа амца еқәырҵыз аҟ'ант, уаант иаҳзааугырыи, ҳаҽҳарԥхыут» нырҳыи, ды­цын уаант иыҽ ала (иыҽ акәыуп иаау загь(?) ҟ'азҵо, иҽы, даара иыбзыины ҽык иыман), уаант дырхаԥан абнақәа, рҟанты дыцын, уыи кәысҭхак иыман даан, амцабза, уа иаҟ'аз уыбрыи гьысыздарам4, уыбра амца еқәын, адауы еқәыиҵаз акәызар ҟалап (уы­брыи схашҭот, абрыи зҩыр сҭаххаит, саб сиазҵааны, уыбрыи гьысзаҟ'амҵыит саргьы, есқьынагь иыԥсы ҭома, абрыи итыуп), нас уаант иааигаз амцабз ала арҭ иырԥхыит. Амца еқәыиҵын, рҽыдырԥхын, иханҳәны иааит. Аха уыи уырҭ ираиҳәаны уыбрыи гьысыз­дарам, иысхашҭыит уыбрыи. Агьырҭыи иареи дара ебырҳәаз гьсыздарам.

Уажә арыи ахаҵа ӷәӷәарыи иара инап ақәкны даҟ'амзыи. Аныи иан лахьшьаԥа даԥырыихыр иҭа­ххыит. «Иа уыи, иа сара!» иҳыит. Ахаҵа ӷәӷәары емар­кыут иан лахьшьаԥа, иангьы арыи лԥы иалҳәарыи, уыи акизыиуыр ҳа дшәаны гьылҳәамызт, иылӡоон. (Лыԥа Мард­иԥа Мардасоу, Нарҭ Сасырҟәа иара иакәыуп, Мард­иԥа Мардасоу агьыи иакәыуп, аиоу, сельагет уа5.)

– Уыбрыи, сышбацо, сан, уа амҩа сабҳәар акәыуп сахцо, сабҳәар акәыуп, – иҳан, уыи уа дымцырзаҳаны, иа уа дцын уыи акизыиуыр аиҳа, иары дыԥсыргьы лҭаххыит лычкәын.

168

Дыцын, уыи лахьшьалԥа акиыхьрыи, лахьшьы дшылышьҭыз лдарыут. Лахьшьеи лареи ебада рыут, рычкәынцәа уыс ишыҟ'оу рдарыут.

– Уа уыцразаҳа, – лҳыит, – ашәындыҟәырык уаб изынхын, ицәынхын иаҟ'аит, – лҳыит, – уыи ашәын­дыҟәыр хыртны, уыбраанты (аҳәа ҳа акаҟ'азаап, уыи аҳәа закәыу гьысыздарам), уыи ашәындыҟәыр нха­утлаак, аҳәа ас ажәҩан ахь ицо акакәыуп, уыбраант уыи ҭыхны, уыи уыман уцар акәыуп уахцо, – лҳыит, – уҽыухьчырзаҳа, – лҳыит.

Иан дышҟәышыз иымдарозыи. Иара аныи ашәын­дыҟәыр нхаитыузааны, иха наҟ' инасҭхаган ихаи­тыит. Ианаахаитыи, аҳәа ҭыҵын аҩада, «аҳ, сан, арыи сабыргап ҳа акәын, аха сагьамгыит» иҳазаап.

Уыи ашьҭахьгьы (агьыи закәыз зыиҳа?), ашәын­дыҟәыр аҩныуҵаҟ'а иыбӷа иаиҭырзаҳаны амаҟа, уыгьы уыбӷа ԥызҟо акакәыуп, – Уыигьы уыбӷа иау­ҭыут, – лҳыит, – уыигьы уыбӷа иаҭан уца, – лҳан, уыи иааҭыихын, уыи иыбӷа гьаиымҭыит, аҵла иаакәиыршын, аҵла аахнаҵәыит, уыигьы уаа инышь­ҭаиҵыит. – Уырҭ урылгарыи (дамгакәа уырҭ дрыл­гарыи, лԥыгьы дышҟәышыу лымда рыузыи), уахцо амҩаҟ'ны, амҩаҟ'аны, ҩҩ­быхәык абас едыҵыут, еда­лыут, едылыут, – лҳыит, – уаант уыбжьысыут, мҩан иуымо уы́иакәыуп, – лҳыит, – арыи дыубырзаҳа уах­цо, арыи амҩада мҩа гьуымам, – лҳыит.

Нас, – Сан, иашан иҳәа, – иҳан, – Иашан иуас­ҳәыут, уыи абахәқәа абас ианааидылуо, ианааи дыҵуа уҽақәыршәан уцыр уцыит, мамзар уахь уаргьы уагот, – лҳәазаап.

Иҽыи иарыи ецәажәыут, иҽы дацәажәыут. Гьадыз акәызма иыҽ ахьыӡ?.. Гьадыз акәын, рҳыит(?).

– Арыи абахә аҟ'ант сыиасны сахцо сыугыр акәыуп, – аҳыит, иҳәызаап.

Аҽ аҟәақҳа иҟамчала дласын, абахә ас иааимал­ны ианааимыҵозааны дыбжьалт. Аҽы дасын да ныб­жьыҵуозгьы, иыҽаҵыхәа бжьахы заап, иара дыб­

169

жьыҵт гьана. Неиса*, арыи уыи иан ишылҳәыз ала, уыи абахәқәа рахьт дцыит шьҭа быжь­бахәык рышьҭахь. Арҭқәа уыи ашьха дахааз (уыи ахьыӡгьы идарыут саб, уыи схашҭыут, са иысхашҭыут, саб иаҳа), уаа дахнеыз, арыи диазҵааит:

– Дабоо? – иҳан, Нарҭ Сасырҟәа даниазҵааи, [Мард­иԥа Мардасоу], дахааз идырбыит.

Уырҭгьы абахә ашьапаҟ'ны итәымызыи. Арыи ас «аӡә дуашьҭыит» нырҳыи, агьыгьы арыи дыиԥылт инеуаз. Дыиԥылан, аныи аҳәа иымаз ала иыхәда аахаиҵәын, абахә иаҿаҵаны, иан дах ааз лыҩнахьы идәықәыиҵызаап. Иан лаԥхьа ианнеи лычкәын иха, – Аах, сахьшьа, сыбшьыит, Саҭныи­Гәашьа, сықәыбхыит! – лҳазаап. – Сычкәын дахаҟ'аз шԥаиабҳәыи! – лҳан, нас уыи лха даасуо, уа аҵәыура далагазаап.

Иаргьы [Сасырҟәа] дханҳәын дааит.Са иыздыруа ариааракәыуп.

Ажәабжьҳәаҩ Аиқәыс (Ашьхараа)-ԥҳа Аисун(Ҭырқәтәыла, Қәузлуқә ақыҭа)

170

12. САСРЫҞӘА[доуҳала дышиз, иашьцәа

шеиқәирхаз, еихсны дшыршьыз]

Нарҭаа шәҩеишьцәа аҟазаарын. Иырҭ ран Нана­Гәашьа лыхьӡзаарын. Нана­Гәашьа ды ӡәӡәо заа рын, аӡы аҟын дыхтәаланы. Дшы ӡәӡәоз акәым кәаны, ахьча дыиасуазаарын. Арыи ашкәакәа ма ҭәа лшәызаарын, лгәыԥҳәқәа уыб риаҟара идыузаа рын, абас иааршәны лыхәда иаахшьны, убас дыӡәӡәозаарынгьы, лгәыԥ­ҳәқәа бааӡозаарын мамзар. Нас арыи лгәыԥҳәқәа­агьыи, дҟәаззӡа – длеилаҳаит [ахьча].

– Оо, бара, Нана­Гәашьа, абас бзызуоот! – ҳа леиҳеит.

– Иыууазыи, уцәа уасааит, иыууазыи, уышԥа­сахәмаруа сара! – лҳан, диыҵаҟьеит.

Диыҵаҟьан, иа дыиасны дцеит. Абриала дым­гәадыухеит Нана­Гәашьа. Длоуыит Нарҭ Сас рыҟәа. Арыи лыҷкәынцәа еилыркааит, ран дыршьырц иала­геит.

– Ибыхьзеи, бабантиҟалеи? Ара уыҩԥс дзыиасӡом, ҳара шәҩеишьцәа ҳаҟоуп, бара бызбада? – рҳәыит.

– Сара абреиԥш аамҭазын, абреиԥш абреи амыиныуҭазын, – лҳәыит, – абра аҭыԥ аҿы, – лҳәыит, – сыӡәӡәон, дыиасон абрыи аҭаҳмада, абас сеиҳәыит, – лҳәыит. – Иҟалап уыбриала сымгәадыухазар, – лҳәыит.

Абриала дынхыит абрыи. Арыи аҷыкәын иахь­цозаалак иарҳәаӡомызт, амала мшызҳа­ҵыхызҳа иызҳауазаарын иара Сасрыҟәа. Иарҳәозаарын:

– Уара ҳа ҳала џьагьы уцаӡом, ҳа ҳала уыс уымаӡам, аҩны уыҟазааит, – рҳәозаарын.

Ран иларҳәон: – Ҳахьцо иабымҳәааит Сасры ҟәа, – ҳәа.

Сасрыҟәагьы иалҳәаӡомызт иан.

171

Дшыҟаз акәымкәаны, арыи мышкы иашьцәа қәы­лара џьара ицеит, рышәҩыкгьы. Иан илеи ҳәеит:

– Сан, сашьцәа абацеи? – иҳәыит. – Уашьцәа ахьца сыздырӡом. Арыи игәеиҭон, аха лымҳа аиҭаӡомызт. Иа шьцәа

иыҟарҵоз лымҳа аиҭаӡомызт. Нас, – Иахьа, – иҳәыит,.. (игәы бааԥсхан, дышьҭалеит), – иахьа, мама, – иҳәыит, – сара иахьа аилаџь сзаабҵозар, – иҳәыит, – акрыс­фоит, омзар крысфаӡом, – иҳәыит.

– Уынан, уан дуыкәыхшоуп, уыжәыҵәҟьа иыу­зыҟасҵоит! – лҳәыит.

Арыи ишылҳәаз еиԥш, аилаџь изылуыит.– Итырро, – иҳәыит, – иыбзианы иысзыбыу роуп,

– иҳәыит. – Ашә рацәаны иабҭароуп, мама, – ҳа леиҳәыит.

Ашә аҭаны, ишыиҳәаз изылуын, ахәша алҭеит, ахәша цаҳә­цаҳәозаап, мыцхәы уаҩ дабылуазаап.

– Ахәша сзабҭароуп! – Ахәша шԥасҭо? – лҳәыит. – Ахәша аҭаны иысҭахыуп сара, – иҳәыит. Ахәша аҭаны ачамықәа изылуыит. – Инаганы ачуан ахы ларханы, – иҳәыит, – аишәа

иықәыбҵароуп, – иҳәыит. Ачуан ахы ларханы, ианымҵаӡакәа, уыс ахы ларха­

ны, ишеибгаз џьара иықәылҵеит. Арыи ана ифозшәа, хәҷык инапы алыикшоит.

– Нана, арыи закәыи иалои, нана, ара бааи, – иҳәан, дыннеи, лнапы нлалагәаны иааныикылт.

– Аа! – лҳәыит, анс­ас, аха иара, мышызҳа­ҵыхызҳа изызҳуаз, уыи еиԥшгьы амч иыман.

Аныи лнапы бло ианалага, илымҳәар дабацоз! – Уара, нарҭаа ашәҩеишьцәа рашьа уакәӡам, –

лҳәыит, – уара анрыла рашьа уоуп, – лҳәыит. – Иышԥаҟалеи? – иҳәан, абас, абас [ҳәа] иалҳәеит

арыи: – Сшыӡәӡәоз, – лҳәыит, – дыиасуан, – лҳәыит, –

абрыи, абрыи, – лҳәыит, – абас сеиҳәыит, – лҳәыит, –

172

иыҽсныицәҳаит, – лҳәыит, – абриала сымгәадыухеит, – лҳәыит.

– Уыс акәзар, – иҳәыит, – бымш аабзыиахааит, сан, сашьцәа ахьцо сцоит, – иҳәыит.

Дҩагылан, иҽааилеиҳәан дыцеит.Арҭ шәҩеишьцәа иышнеиуаз, амш бааԥсы, асы

бааԥсы иықәнакыит хәык аҟаны. Арҭ иабацоз? Арҭ цон аҳ иыԥҳа рашьеиҳабы дыиа зааргаразы, еи­башьра ицон. Аҳ иыла еибашьыр акәын. Уысҟан амаҳә абхәа еибашьыр акәын. Амаҳә даиааиыр, абхәа иыԥҳа диыиҭон, мамзар диыиҭаӡомызт. Ицон арҭ уахь. Еибашьра иышцоз аԥсра иалагеит. Иықәнакыит, аа, иыԥсоит нас. Иыҟарҵарызеи? Аҽы ԥсхьазаарын, да, аҽхыбаҩ кажьын. Шәҩеишьцәа рыҽыи дареи абныи аҽхыбаҩ иакыит. Аҩныҵҟа иҭалыны иҭатәеит арыи ахыбаҩ аҟны.

Иышҭатәаз акәымкәаны, абныи аҳ ила иааиын, абрыи аҽхыбаҩ аашьҭыхны, инаганы аҩ наҵ рахьы иканажьыит, зыҟны ицоз аҳ иҟаны. Инаганы ика­нажьт. Инаганы иынканажь, арыи аҳҭныԥҳәыс даа­дәылҵын, – Уынан, аԥсра уа гааит, аныи аҽхыбаҩ дыуӡӡа, ҩнык иаҟароуп, ара иааганы иышԥакауыжь! – лҳәан, иаашьҭылхын, илыманы ахԥсҭа иҭалыжьыит.

Аныи аҽхыбаҩ, арҭ ашәҩеишьцәа аҽхыбаҩ аҩ­ныҵҟа иҭоуп рыҽқәагьы даргьы, да, иышь ҭыхны ига­ны, анахь­арахь икарыжьоит. Нас арыи [Сасрыҟәа] дааит дрышьҭаланы. Дааит, аранӡа рышьҭра ааи­геит, уаҳа рышьҭа иымбаӡеит. Нас алашьҭыр ибеит, алашьҭра ашьҭаҟынӡа дхалт. Нас уантәыи аԥҳәыс лышьҭа ибеит, асы дылаланы [дцон]. Ара дыԥшын, аҽхыбаҩ, аҽхыбаҩ иҭажьыуп [иашьцәа]. Нас днеит, аҽхыбаҩ [дынҭаԥшызар], ааи, иыԥсырз агьрыгым, аҽхыбаҩ, аныи алақәа­агьыи, ишы ҟаз рхы лархын, ас икаҳазаап, иых ҩеит. Арахь ршьапы аҟынтыи рыԥсыԥ рзаамхәаӡеит, ихәа ҽон еиԥш аамҭазы, [Сасрыҟәа] дрыхьӡан, аҽ хыбаҩ ааиырҳәын, иашьцәа аӡәаӡәала, аӡәа ӡәала иааҭыиган, рыҽқәагьы ааҭыганы, рхы иақәыиҭыитәыит.

173

Иызларҳәуала, Нарҭ Сасрыҟәа иышәара иыҟа­заарын аҽахы, аҽахыбҩажә. Дахәаԥшын, иџьеи шьеит иаҳасаб ала.

– Шәаала, – иҳәыит, – шәара шәахьцо иыз дыр уеит. Шәара шәцон арыи аҳәынҭқар шәиа башьырц, иыԥҳа даажәгарц, – иҳәыит. – Шәаала, ҳаиццоит, – иҳәан, раԥхьа днагылан дцеит. Иашьцәа иреиҳәыит:

– Сара иызҿысҭоит, са ддылызгоит. Аҳәынҭ қарыи (аҳыи) сареи ҳа ҳаибашьуеит, – иҳәыит.

Иышыиҳәаз еиԥш днеиын иреиҳәт, ашәаҿы дне­иын:

– Нарҭаа ашәҩык рашьа Сасрыҟәа соуп, – иҳәыит, ба ҳама, иа дышәҩ­аӡәкын. – Нарҭаа ашәҩык, – иҳәыит, – рашьа Нарҭ Сасрыҟәа соуп, – иҳәыит, – ашә аарт ны, – иҳәыит, – аҳәынҭқар дааиааит, иареи сареи ҳаиба шьыроуп, – иҳәыит.

Нас арыи аҳгьы иџьеишьазаап: – Иабахәа, нарҭаа шәҩык ҳа саҳахьан, аха аӡәгьы

дабантәырзацлеи? – иҳәазаап. Дааиын, иаҳәа иыманы, еиҿагыланы еибашьыит

арҭ, иареи иареи. (Заҟа мшы еибашьыз уиаҟара са иысгәалашәом, исаҳахьеит, аха иысхашҭыит.) Еиба­шьыит. [Сасрыҟәа] аҳ иаҳәа ԥыиҟеит, иыхҵәеит. Аҳ дыихәыит, аҳ даныихә, – Са схәыит, саҵахыит, сыԥҳа қәашьс диоуааит! – [иҳәеит аҳәынҭқар].

Уыс диыиҭыит, ихы дақәыиҭны, длықәныҳәан даадәықәыиҵыит.

Иааит аҩны. Ианааи ашьҭахь, даҽаџьара еибашьра ицеит. Иахьцаз Сасрыҟәа дырхәыит. Дырхәыит, иашь­цәа рыԥсы рыманы ицеит, дкарыжьын Сасрыҟәа. Дынкарыжь, рҭыԥаҿы иахьнеишаз ианнеи, – Иы­мацара дныжьны шәышԥаа сыҷкәын, скыка ҳарамс ишәауааит! – лҳәыит ран.

[Нарҭаа аишьцәа] игьежьны инеиаанӡа иааит ақәыџьма.

– Ааи, Сасрыҟәа, уашәак иықәшәааит, уызшьыда? – аҳәыит ақәыџьма.

175

– Сызшьыз иылыухыузеи, ашьаӡа­гәаӡа кажьыуп, иыфа! – иҳәыит.

– Момоу, – аҳәыит, – уара ушьа иуылҵыз са сгәы иалоуп, иышԥасфои?! – аҳәыит. – Момоу, – аҳәыит, – Сасрыҟәа, сара уысхьчоит, – аҳәыит, – аӡә дааины дуыламкьысааит, харантәыла уысхьчоит, – аҳәыит.

Дыԥсоит иара уажәшьҭа. Абас [ақәыџьма] ахәда ина­пы ықәыиҵын, – Ухахәда ӷәӷәазааит! – иҳәыит. – Сымч ухахәда мчыс иамазааит! Мчыс исымаз ухахәда мчыс иалазааит! – иҳәыит. – Змал азақьаҭ* ахызымшәаауа иыҩны уаннеуа, ацгәы ашь ҭыбжь уышьҭыбжьхааит, уанцо аҽышьҭыбжь уышьҭыбжьзааит! – иҳәыит, уыс дақәныҳәеит.

Нас иааит ацыӷ. Ацыӷ ааиын, – Ааи, Сасрыҟәа, уашәа ахы иықәшәааит, уызшьыда?! – аҳәан, – Сызшьыз иы­лыухыи, баба, уара, ашьаӡа­гәаӡа дыу кажьыуп, иыфа, – иҳәыит, – сызшьыз иылыухгәышьеи, иысиааиыз сыишьыит, – иҳәыит. – Момоу, – аҳәыит, – Сасрыҟәа, ушьа са иышԥасфои, – аҳәыит. – Уара иуылҵыз [ашьа] сгәы иалоуп, – аҳәыит, – са иышԥасфои?! – аҳәыит.

– Уыс акәзар, – иҳәыит, ахәда инапы аақәыи­шьын, – ауаажәлар рзын, – иҳәыит, – уара ухәы иуықәыу ахә цгьахааит, – иҳәыит, – ҳаҭыр ақәзааит! – иҳәыит. – Уара, – иҳәыит, – уаҩҵас уызшьо ухәы аҟнытә иырҳауа ҳалалс иоуааит! Ухәарны уызшьо, – иҳәыит (диықәшәыиыит), хеиыр иымбааит, – иҳәыит, – адыунеи аҟны фецараны дыԥсо, каамеҭла цәгьаԥсышь иао, убас Анцәа дҟаиҵааит! – иҳәыит. Уыс иҳәыит: – Уаҩҵас уымҩаԥызго изынгьы, – иҳәыит, – уара уиымызхо иаҳа иырҳааит, – иҳәыит, – уара уызшьат амаҷ иырҳааит! Амала, – иҳәыит, – ауаа рзы ахә аманы, ахьыӡ аманы иҟалааит! – иҳәыит.

Уыс иааит алаҳәа: – Ааи, – аҳәыит, – Сасрыҟәа, уызшьыда, ушәақь

уыи иықәшәааит! – аҳәыит. – Сызшьыз иылыухыи, ашьаӡа­гәаӡа дыу кажьыуп,

иыфа! – иҳәыит [Сасрыҟәа].

176

Аҟыԥ­ҟыԥҳа иафо иалагазаап. – Алаҳәаҩныжә ҟамлааит, иуыхшаз уылақәа ҭыр­

хааит! – иҳәыит [Сасрыҟәа]. Баҳахьома? Алаҳәаҩныжә ҟалаӡом. Алаҳәа иара

иахылҵыз ианааӡалак, иандыухалагь алақәа кны иааҭнахоит.

13. СОСРЫҞӘА (1)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Нарҭ Сосрыҟәа уоҩ ебагак иакәын, иыӡбах'ә дахаҟам иырҳәауан. Мышкы дыҽх'әауо далагет.

– Нан, – лҳет, – уара кыруылшозар, – лҳет, – Флана аԥсҭаҟны аӡә дцәаӷәаует, – лҳет. <…> – Унены, «уыбжа зырҩазыи, уыбжа зраӡазыи?» ҳаны иаҳәа! – лҳет.

Апҟаҩҳа иҽы даасын дцет, аԥсҭаҟын дцәа ӷәуоит, нашьԥарлыкь* ҟаиҵуоит.

– Уа(!), бзыиа ууыит Бжаҩа­Бжаӡа! – иҳан, ҽыла ҭуџьым* ҟаиҵет, диысразы.

Иыгәхьаа иыкӡам Бжаҩа­Бжаӡа аныи иааиз дхәыҷ­ныишьалаан. Ҳыч* иыгәхьаа иыкӡам, агьыи дыцу­от, ҽыла диысует. Дангәаҟ, ацәамҭәа иаах'наршәҭыз анышәгәал аҵаҟа днаҵаҵаны, анышәгәал наиы­қәыи ҵет.

Аҽынгьы их'әы анагамҭа иақәшәет. Быжьба­ааба мыш иыифаша афатәы мышкала (агәыблаа ҳан ҳашьҭоп, асаара ҳан аԥсуаа), агәыблаала их'әы налгет [иԥҳәыс]. Акрыифет, акрыижәыит. Иых'ә иа­анхаз наныжьны дандәықәла, – Бара, – иҳет, – абра анышәгәал хәыҷык даҵоп, – иҳет, – даашьҭхны аҩны дыбгар, ахәчқәа иылахәмарлап, – иҳет.

Даашьҭылхын агәыблаа дынҭалыргылан, лх'агә­ҭа агәыблаа нықәлыргылан, длыманы дааует дхых­хуа, аласа лхыхуаит адырдала. Дышаа­уаз, абын дахыҵсыуаз, инапы ҩаирауын, мах'әык ааныиклан, иҽы ишьапқәа аадырӷәӷәаланы, агәыблаа дҭыҵыит.

177

Аԥҳәыс хәыҷык данынаскьа дааԥшызар, ана дыҟоп. Ҭақьра* днен днаиыҵагылан, аҩны даалгет. Аҩны даалган, ахәчқәа иылахәмаруа, дыччыиахет, дрыцҳахет, дзаиыфхет*.

Агьыи [Бжаҩа­Бжаӡа] иынхара далганы, иуыс анынҵәа, дааит. Иыԥсаныишьа­агьыи, ԥыҭк анҵы, – Бара, хәыҷык дбысҭан, даабган, дабаҟоу? – иҳан, – Ана дыҟоп, – лҳет.

Дааигет.– Уара, иыух'ыузыи, иыуҵых'әоузыи, абра са сҿы

уышԥаанагеи? – иҳан, – Сара Нарҭ Сосрыҟәа зырҳәо иыҟны схызмаҭџьын*, – иҳет, – сыхьчаны сыҟан, – иҳет (са соп иҳәаӡуом), – сыхьчан, – иҳет, – Нарҭ Сосрыҟәа иыҟны, – иҳет. – Ҳаи, иакәымыз зуыит, – иҳет [Бжаҩа­Бжаӡа]. – Амамлакьаҭ* аҿы зыӡбах'ә рҳәуаз уоҩ бзыиак иыҟны уыхьчаны, сара ҳакаараҭ* шԥаузаҳхеи*, иакәымкәа иаҳуыит, абааԥсқәа! – иҳан,

Ажәабжьҳәаҩ Қәҭарба Рушьҭы (Ҭырқәтәыла, Малан ақыҭа)

178

[Сосрыҟәа] ҭаацәаныла иымаҭәа ҟарҵет, акәымжәы­маҭәа.

Акәымжәы­маҭәа ҟаҵаны, дельарҳәет. Иҽы, икәа­дыр ҭақьра дааиқәыршәаны, дындәы қәыр ҵет.

Дыннаскьан, дх'ынҳәын дааит.– Сара сыззааз ельымкааӡакәаны сыу мышь ҭын. – Уыззаазыи? – иҳан, – Уыбжа зырҩазыи, иыз­

раӡазыи ҳаны суызҵаан, ажәах'ә сыумҭаӡет, – иҳет [Сосрыҟәа]. – Уыс акәзар, уаангыл, – иҳет [Бжаҩа­Бжаӡа]. – Ҳара ҽцәа, ҩынҩажәа­ҽцәа емҵәара ҳцет, – иҳет. – Ҳанаах'ынҳәы, ахра, бах'әык аҿы ҳх'әыҵалан уыбра ҳанхет, дадеи. Ҳазҭалаз абах'ә х'ыбҩын, дадеи. Аҵхыбжьон ахьча ильа ааиын, ах'ыбҩа аашьҭнахын, ахьча иҭыԥаҿы иагет, дадеи. Ҳара «уыр­уыр­уыр­уыр» ҳа аныи ах'ыбҩа ҳҭоп. Ахьча их'ы, ах'чы иыг­хан, х'чыс иааиган, их'ы аннықәыиҵа, ҳабжьала даннаҳарҵызха*, ах'ыбҩа аанкылан ахра иылҭаиҵан, са сыда агьырҭ загь уыи ахра иагет, сыбжа зырҩаз уы­бриоп, – иҳан, иааимлысыит. <…>

Агьыи ашәа иацыз <…> сх'ашҭыит, ашәа сх'ашҭыит.

14. СОСРЫҞӘА (2)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Нарҭ Сосрыҟәа уоҩы ебаган, иыхьӡ ауаа ираҳуа, иырдыруа, уоҩ дыук иакәзаарын, иара иаҳасабала. Иыло ԥыишәар иҭах'ны, х'аҵарала иыло ԥыишәар иҭах'ны дшыҟаз, иан даагәаан, – Уара, акыруылшоза­рыи, – лҳет, – Флана аԥысҭаҟны (аԥсҭа ҳа анхарҭақәа аҟазаарын), аԥсҭаҟны иыцәаӷәуа иыҟны уца! – лҳет. – «Уыбжа зырҩазыи, иызраӡазыи?» ҳаны иаҳәа! – лҳет.

Иҽы даасын, иан иахылҳәаз, аԥсҭа дцет. Аӡә дцәаӷәуоит, ҽыла днены диысует. «Уыбжа зырҩазыи, уыбжа зраӡазыи?» ҳаны, ҽыла диыс уат. Агьыи иыгәхьаа иыкӡам, аныи инеиыз уоҩыс диыԥхьаӡаӡуом. Нарҭ деиԥшыума, асаса уоҩ уыи иоп. Дангәаҟ, ҽыла

179

диысуа, диысуа, дангәаҟ, иыҽгьы иаргьы ааныиклан, ацәаӷәара иаах'нарссоз анышә днаҵеҵан, уа даҵоп.

Аҽынгьы их'әы анагарҭа иақәшәет, арыи анышә­гәал даҵоп. Их'әы лыманы дынет, <…> иҳаным* их'әы лыман днет. Аԥсҭа наскьазаарын, хәба­фба­мш иыифаша азнала иналгуан (агәыблаа ҳа, амҿы иалых­ны, амгьал алаҳкәаҳауа), агәыблаа ҳа изышьҭоу, лх'ы иықәыргыланы, их'әы налгет. Днатәан, акрыифет, акрыижәыит. Даауа даналага лышьҭрахҟа, – Бара, – иҳет, – хәыҷык абра анышәгәал даҵоп, иыҽгьы иар­гьы, – иҳет (аныи ацәаӷәара анышәгәал ҳа ҳашьҭоп ҳара), – анышәгәал даҵоп хәыҷык, – иҳет, – дыбгар, ахәчқәа иылахәмарлап, – иҳет.

Лгәыблаа, агәыблаа дылҭалыргылан, иыҽгьы иар­гьы, лара дхыххуа, аласа лхыхует, лх'ы аныи агәыблаа ықәгылоп, дышцуаз, бнакы, ҵлак аҵаҟа дныҵсуан. Аҵла амах'ә ааныиклан, иҽы ас, ишьапқәа рыла иҽы ааиыдкыланы, агәыблаа дыҭыҵыит.

Лх'ы ибочшәа, агьҭамшәа анылба, дааҳәызар, уа иыҽгьы иаргьы кнаҳауп. Днаиыҵаххын, ҭақьра* дылҭалыргылан, аҩны даалгет.

Аҩны даалган, иҽы наулыжьыит. Иаргьы ахәчқәа иылахәмаруа, дыччыиахан, Сосрыҟәа дрыцҳаха, их'ы дамх'әуо, уыс дыҟоп.

Агьыи иынхара даналга, дааит иыҩнахьы, иыԥсаныишьа­агьыи, ԥыҭк анҵы, – Бара, хәыҷык дбысҭан, – иҳет, – дабаҟоу? – иҳан1, – Абна џьа дыҟоп, – лҳет. – Даагыи, – иҳан, дрыцҳаха, аӡәы, иҿы иам ҳәахуа дҟалет, ахәчқәа шиылахәмаруаз, даалган, – уара, иыух'ыузыи, иыуҵых'әоузыи, ара уабакылна­геи? – иҳет. – Иыух'ыузыи, иыуҵых'әоузыи, ара уа­бакылнагеи, узеуада? – иҳан, ҟәышра ҟаиҵан, – Сара Нарҭ Сосрыҟәа ҳа аӡәы иыҟны сыхьчан, – иҳет. – Нарҭ Сосрыҟәа ҳан аӡә иыҟны сыхьчан, уыбрантә сааит, – иҳет. – Ҳаи, иакәымыз ҳуыит уымбои! – иҳет. – Нарҭ Сосрыҟәа зыӡбах'ә рҳәауаз аӡә иакәын, – иҳет. – Уыи иыхьча ҳара хәмаргас дышԥаҟаҳҵеи! – иҳет. (Меер­са* иара иоп, иара иоп.)

180

– Шәиысны, ирашәҳәа, – иҳан, ильаиысын (акәымжәы­маҭәа ҳа ҳашьҭоп ҳара), амаҭәа, акәым­жәы­маҭәа ҟаҵаны, деильаҳәаны ддәықәыи ҵауаит.

Амӡырх'а дынҭыҵуаны, дындәықәыиҵон, дх'ын­ҳәын ҭақьра дааит.

– Сара ԥхьагьы шьҭахьгьы сзых'ҟьаз, сыз­зааз ельымкааӡакәа сцует. Арыи уыбжа зырҩазыи, узых'ҟьазыи? – иҳан, – Ҳара ҽцәа­ҩынҩажәа қәылара ҳцан, – иҳет, – емҵәара ҳцан, – иҳет, – ҳанаах'ынҳәы, х'әлет, – иҳет. – Аных'әла, бах'әык ҳҭалт, – иҳет, – ҳаҽқәагьы ҳаргьы абах'ә ҳҭалт, – иҳет. – Абах'ә х'ыбҩын, – иҳет, – иаҳзымдырӡет, – иҳет. – Аууыҳа уа ҳашҭаз, ахьча, арахә збоз ахьча, ильа ааиын, ах'ыбаҩ аашьҭнахын, ахьча дахыҟаз инанагет, – иҳет, – иаан инышьҭанаҵет, – иҳет. – Ахьчагьы ах'чы иҭах'хан, их'ы иаҵаиҵаразы, аныи абах'ә иҭаз, даах'ан ах'ыбаҩ их'ы ианааҵеҵа, аууыҳа ҳабжьы анга, ашышклымс ҭоп иҳан, иыршәны ахра иылҭеҵан, иызагь ԥсыит, саргьы абас, сыбжа ҩаны, сыбжа аӡаны саанхет, – иҳет.

Саргь иац сцан, иахьа сааит.

15. СОСРЫҞӘА (3)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Нарҭ Сосрыҟәа оҩы ебаган. Иан дааиызгәаан лычкәын, – Аԥсҭа, аԥсҭа дцәаӷәаует, – лҳет. – «Уыбжа зырҩазыи, уыбжа зраӡазыи?» ҳа иаҳәа! – лҳет, аиау, аӡәы.

Иҿынехан аԥсҭа дцет, гьаҳҳа дцәаӷәаует, ҽы ла днен днеиысыит, – Уыбжа зырҩазыи, иыз раӡазыи? – ҳа.

Иыгәхьаагьы иымкыит, иыгәхьаагьы иым кыит, иара дцәаӷәаует. Данааиыргәамҵы, иыҽгьы иаргьы анышәгәал, ацәаӷәага анышәгәал иаах наршәҭыз днаҵаиҵан, гьаҳҳа дцәаӷәаует.

Аҽны [Бжаҩа­Бжаӡа] ихәаагамҭа иақәшәет, жәа­мш рыла зны [иԥҳәыс] ихәы аалгауан. Акрыфан­

181

агьыин данцауаз, – Бара, – иҳет, – ана хәыҷык иҽыи иареи анышәгәал иаҵоп, иыбгар, – иҳет, – ахәчқәа иылахәмарлап, – иҳет.

Агәыблаа ҳа рхы иықәдыргыло, агәыблаа дылҭалыргылан дылгет, ахәчқәа иылахәмаруа, дыч­чыиахан Сосрыҟәа, дырыцҳахан…

[Бжаҩа­Бжаӡа] иуыс анынҵәа дааит.– Бара, – иҳет, – ара аӡә дбысҭан, иҽыи иареи абаҟо?

– иҳан, – Ахәчқәа иылахәмарует, – лҳет.Сосрыҟәа дкаҳан, дрыцҳаха, – Даажәга, – иҳан,

дааргет. – Уара, узыкәыда, ухы­уҵыхәа закәызе? – иҳан, – Сара Нарҭ Сосрыҟәа иыҟны сыхьчан, – иҳет, – арахә срыцын, – иҳет, – уиаҟынтә ара скылна­гет, – иҳет. – Ҟоҳ, Нарҭ Сосрыҟәа ариаҟара иыхьӡы ауаа иырдыруа, иоуҩы ҳара ҳашԥаиылахәмаруе, шәиысын, дельашәҳәа, – иҳан, дельарҳәет.

Днаскьаганы дандәықәырҵа, даахынҳәыит.– Сара сыззааз ельымкааӡакәа сышԥацои! Уыбжа

зырҩазыи, иызраӡазыи? – иҳет.– Ҳара ҽцәа­иажәаҩык, иажәаҩык­ҽцәа қәы ла ра

ҳцан, – иҳет, – ҳаахынҳәын, аныхәла, бахәык ҳҭалет, – иҳет. – Ҳазҭалаз абахә хыбҩын, – иҳет. – Аҵхыбжьон ахьча ильа ааиын, ахыбҩа аашьҭнахын, ахьча иаанда, иаанда иныҟанаҵет, – иҳет. – Ахьча ҵхыбжьон схы иаҵасҵот ҳа данааха, аууыҳа ҳабжьы аниаҳа, ашыш­клымс ҭоп иҳан, иыршәны аҿаҟьа иылҭеҵан, [егьырҭ уа иԥсит, – иҳәеит].

Абныи Бжаҩа­Бжаӡа иакәымзар, рыззагьы ле­қәын ҵәа ицет. Саргьы схынҳәын, арахь сааит.

16. САСРЫҞӘА[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз,

ақәылаҩцәа дшыриааиз]

Нарҭ Сасрыҟәа иан лҟынтә азыин иҭаххеит: – Ныҟәара сцар сҭахыуп, – ҳәа, – адыунеи иыҟау­ианыу сбарц сҭахыуп, – ҳәа.

182

– Макьана азыин сызуыҭом.– Иызбан? Азыин зсыбымҭоо? – ҳәа данҵаа, –

Уҽы наршәны, аҩны иахырыуаа икамыжькәа, аҩны ашьҭахь иыузыргылозар, азыин уысҭооит, мам­зар иуысҭоом, – анылҳәа, иҽы, акәадыр иаашьҭԥаа инаиыршәын, иара аҩны давагьажь, иҽы илаиуаз даамҵас иынкыланы инаиыргылт.

– Нан, сыҷкәын, азыин уымоуп, ныҟәара уцарц, – лҳәеит, дааиеигәырӷьан.

Сасрыҟәа иыҽрыхианы, бзеиала­хаиырла ҳәа дын­ҽыжәла, дԥырԥыруа днықәылт иымҩа. Ехьыхә лаз дсасуа, аашар иымҩа днаԥылоо, ашь хақәа дырхысуа, аҭыҳәҭақәа дырҭысуа, аӡы иас дыуқәа иҽынҭаршә дрыруа, жәыиԥшь­мш данныҟәа ашьҭахь, иаԥхьаҟа иылаԥш дааҵашәеит адауцәа ҵакны иыцәаӷәооз аӡәы.

– Уаа, бзыиа ууыит! – ҳәа ашьыбжь агәыҳәҵәазы дааиыдгылт дааҽыжәҵны.

– Уаа, бзыиа убеит, бзыиала уаабеит, ҳасас­дахь! – иҳәан, инапы ааиымх, дааигәыдыҳәҳәал, дгәыкшаны патыула, ауапа нкаршә днаиыртәалт, иыҽгьы ааиымх. – Ҳасас­дахь, сара дыук иымныҟәац аӡә сауп. Абрыи атәыла аиҳабыс иамау сыиԥоуп, Абжаҩа­Абжаӡа ҳәа сарҳәооит, уахьсзымдырз саҭаумҵан! – ҳәа иҽаиҭаԥса даагылт.

– Саргьы арҭқәа рахь смаиц, аԥсуатәыла сеиуауп, саԥсыуауп. Сасрыҟәа ҳәа сарҳәооит, – иҳәан, иааиба­дыруаны данынаԥш, уаҩ иыимбац ԥҳәыс дыук лхы уаҩ иыимбац еишәа дыук ықәыргыла, аԥырҳәа дха­хоо даархагылт.

Аишәа лалбаага иаалыргыла, зыхԥа ҵуаз ацә ҟата­дыук шаибгау иыжәны, ацалҩацә ахҟьоо, агәыхыи иераи ирықәшәыз аарықәх, – Мшыбзыиақәа, бзы­иала уаабеит, ҳасас­дахь! – ҳәа патыула даагылт, лҽеиҭаԥса.

Бжаҩа­Бжаӡагьы идауцәа ааҵраланы [ааҵырт­ланы], абнахь шәыр­қәырфара инылаи ҵан, рнапқәа

183

ӡәӡәаны аишәа иадтәалт. Бжаҩа­Бжаӡа аԥылгыдхақәа ааиҿшьын, абаҩқәа аҟәараиԥш иааигәа еиқәыжьра днаԥылт. Арыи еиԥш зымбацыз Сасрыҟәагь дшанхан, диԥшуан. Иергьы дналам­аамласуа дыччон дгәыӡ­хыӡха. Дрыԥшуан уаҩ иыимбац аԥҳәыс: лызлак ӷраӡа, лызлак ҭыиқәаҵәаа. Акрыфара ианалга, Бжаҩа­Бжаӡа иыԥҳәыс лахь: – Ҳасас­дахь дбыма аҩны дга. Аҷкәынцәа маџьанақәа иымԥан инабмышьҭын. Сар­гьы ахәылбыҽха снеиуеит, саҭаумҵан ҳасас дыу! – ҳәа амҩа иықәыиҵаит.

Уаҩ иыимбац аԥҳәыс, – Уҽыжәыл, сашьа! – ҳәа дааҽыжәҵа, даашьҭхны, лхы иықәгылаз аишәа иыҽгьы иаргьы дышҽыжәыз днықәыргыла длыма дахьцооз, Сасрыҟәа иыгәныигоон.

Иышнаиуаз, ҵла дыук иахьыҵсуаз, амахә аанкыл, иҽы ишьаԥқәа иаабжьакны иаашьҭых, уаа дауаад­хала, аԥҳәыс лхы иықәыз маҷк иласхазшәа аныл­зааи, лнапы аақәылшьзар, дыубар даахә! Дшыҟам анылба, даахьаҳәзар, аԥҟара­ԥҟараҳәа ла лхьы дааиуан. Сасрыҟәа даҽыжәҵзаргьы, «уысзыхьӡоом, уышьҭысхп» лҳәазаргьы, дзақә шаҳаҭымхаит. «Уиакә­зар уҽыжәыл» ҳәа, дҽыжәҵа еиваԥалоо, аҩны иан­наи, асасаирҭахь длага длыртәан, ашәыр­хкқәа иыз­назгоо, патыу иыглыжьуамызт. Иаабжьаршәангьы уаххьа армазеира даҿын. Агәылацәагь, хабар рылҭазаргь, уаҩ дмааицкәа, аҷкәынцәа даагәарҭан, даашьҭых, ампыл еиԥш, днеигәыдҵа­ааигәыдҵоо дышрымаз, аҷкәынцәа рыиҵбаӡа иан лҿы днаин, – Ҳасас шаҟа дласыузеи, мпылс дҟаҵа иыхәмаруеит Џьаџьаи Маџьаи, – аныиҳәа, аԥшәмаԥҳәыс дыҿҟьа дааин, рхацәа иықәҵа, иҿырҟьаса даалырҭынчзаап.

Уыи ауыха ажәлар иыдгала, дара рҵасқәа аны­ҳәаҿақәа ркуа, еибарқьақь ҵхыбжьанынӡа, ргәы рхашҭуа илафҳәаит, илақәҳәаит. Агәылацәа анаим­лыс, Бжаҩа­Бжаӡа хьаа дыук ирымаз ааԥшьыигаит:

– Ҳара ҳанаҩсан иыубоо ашьханхыҵ иынхоо мыилаҭк ыҟауп. Уырҭ бџьарқәак рымоуп, ҳазры­

184

хәоом, уырҭ абџьарқәа ҳа иҳамам, иҳама заргь ртәы ҳаздырраны ҳазыҟалап ҳәа сгәы иаанагом. Иыудыр­ша цәгьара ҳадхалт. Иасымша иааҳажәла, ҳарахә­ҳашәахә ҳаимырҵәооит. Ҳарԥыҩлар, иаҳзымдыруа бџьарк ала ҳандыр ҵәооит. Абарҭ ауаа иаҳцәыршьыз шьарда ирацәа ҩыуп.

– Уырҭ сара иысшәырбараны шәылшарыу? – ҳәа дҵааит асас.

– Иуаҳмырбакәа, уаҵәыҵәҟьа унаҳгап, – аныр­ҳәа, Сасрыҟәа иҽаармаҷны, – Аксылшоит ҳәа акәым, иахьымҩасуа, ихьсбарҭоу џьаранӡа снажә гар, – [иҳәеит].

– Уаҳгап, нхыҵааи ҳараи мҩа­заҵәык иҳаб жьоу. Егьырҭ ҿцәаарауп, ҭышоуп.

– Уыс накәзар снажәг, – ҳәа анраиҳәа, ашьажь дры­ма аҿыцәара иыбжьысуаз амҩа идырбеит.

Уыи амҩа иҩахыкны хаҳә дыук днаватәа, дыр­зыԥшлауан. Мышкы зны шьыбжьанк да ныԥшы, иаауан амца рԥышькылҟьа. Изааигәа хаанӡа дырзыԥшыит.

– Шәызцом, шәхынҳәы! – иҳәазаргь, иыруазма.Армӡаа, ҩажәеи зеижәҩык, анаигәыдла, иыхџ

[ихҿа] азҩа змаз ахәымпал наҿаҿа иыргәыдҵоо, ршьаҭа гәах­пау зҳәоо даанмыжькәа илаивеи ҵазаап.

Бжаҩа­Бжаӡа иыҩнаҭа ақыҭан, «арыи аԥсуа чы­чыиа иыԥсы даԥҳархагәышьеит» ҳәа дрыц ҳар­шьоон. «Иыҟаиҵо ҳабап» ҳәа иызкылԥш зар, ашьха иааихыибаҳәаз рыу­ршьаҭа нмыжькәа, шәаџьҳәаҩ дырмауа иышниырҵәаз анырба, Бжаҩа­Бжаӡа иаб иҿы днаргаит асас.

– Дад, уара, аӡбахә [зыӡбахә] ааҩхьоу Нарҭ Сасрыҟәа уакәымзааит. Уиакәымзар иуылшарымызт уырҭ ахәым гақәа рықәнагаа.

17. НАШЬБАБУХ (1)[ацәаӷәаҩ дышиқәшәаз]

Нарҭаа рашьак дыҟазаарын Нашьбабух ҳәа, дха­ҵа ӷәӷәаны. Уыбрыи сқьынагьы иан лаанда дыҽхо­

185

заарын: – Са иысеиаиуа, сара сеиҳа ихаҵоу уаҩ дыҟаӡам арыи адыунеи аҟны! – ҳәа.

Иан Саҭани­Гәашьагьы, – Уыс ухы уымрыҽхәан, уара иыуиаиуагьы дууқшәара уыҟоуп, – лҳәалон.

Мышк Нашьбабух дҽыжәланы дышнеиуаз, уаҩык дцәаӷәон, уыбрыи иаандатә дныиасуаз, ацәа ӷәаҩ диаҭәашьаны салам иыимҭазаап. Уыи збаз ацәа­ӷәаҩ длаҭрысын, аҽы длақәыихын, – Ааи, ӡәыр дуаҭәоушьуа, узакәыда? – иҳәан, благар дыук дыл­ҭеигәан, иыҩныҟа диыманы дцеит.

Дахьыигаз, шәаны убас ихыиҳәеит:

Уҽы сарбеӷь иаҟароуп,Уара сҭаҷкәым уаҟароуп!Уцаны уан хәыҷ­мыҷқәак лзыга,Уара ухаҵара уиаҟароуп!

Уыс иҳәан, дауиыжьт. Нашьбабух иыҩнаҟны днеиын, иан иеихысыз­

гьы дзықәшәазгьы леиҳәеит. Уианахысгьы аҽырбара даҟәыҵт.

18. САСРАНЫҞӘА (2)[ацәаӷәаҩ дышиқәшәаз]

Сасраныҟәа, анаџьалбет, иуыцыу уҽы дақәтәа ны дцыуон1…

Уара сҭаҷкәым уаҟароп,Уыҽ сарбаӷь иаҟароп,Ара амильаҭ зельоп*,Уцан уан лзыҳаХыч­мычқәак лзаага

иҳәазаап [ацәаӷәаҩ].Ҭаби*, арыи [Сасраныҟәа] дааныркылан, агәал

дна ҵалҵан [днаҵарҵан], иҽы дшақәтәан дышьнеи­

186

уазы,.. – Сара, – иҳәазаап Сасраныҟәа, – са исеӷьыу хаҵа дыҟоума?..

Иан иылҳәазаапгьы:– Нан, ахацәа аӷәӷәақәа аҟоп, аӡәы уааныикылует…Иҽы дақәтәаны дышьнеиуаз, аӡә дцәаӷәуан. Дыш­

цәаӷәуаз, мшыбзыиақәагь агьиымҳәаӡет, дмар иашәа дыибет, дааныикылан уа анына днаҵеиҵет, агәал днаҵеиҵан…

Нас [Сасраныҟәа] ихы иымагәыхьха даакылсын…– Уабаҟаз?..– Сан, иыбҳәаз аҟ'ны сааит, абас, абас… Аӡәы

дцәаӷәуан, агьиасымҳәаӡет. Сҽы саақәыихын, агәал снаҵеиҵан, нас хәыҷык ашьҭахь саа ҵыҵын сааит ара. Аха иыбҳәаз аҟ'ны сааит, ҭам*, ишыбҳәазҵәҟьа, «сҭаҷкәым уаҟароп» ҳәа сеиҳәет. Уышьҭанахыс, – иҳәазаап, – сара бара иыбҳәо сахыԥаӡом2…

– Уа, Сасраныҟәа,Уыҽ сарбаӷь иаҟароп,Уара сҭаҷкәым уаҟароп.

Ажәабжьҳәаҩ Кьылба Намықә иҿцәажәоит афольклорҭҵааҩцәа З. Џь. Џьапуеи А. П. Какобеи,

амҩаԥгаҩ Аиџьан Бадиеи (Ҭырқәтәыла, Дариер ақыҭа)

187

Уыцан уан лзыҳаХыч­мычқәак лзааге! –

иҳет ҳа……Уыи дцәаӷәуан, арыгьы [Сасраныҟәа] иҽы дақә­

тәаны, иҽы дақәтәан арыи… Иан иылҳеҭқьы…– Сан, сара исаԥысуа хаҵарԥыс дыҟоума?– Нан, ахацәа уа иуеиӷьыугьы ыҟоп, – лҳет. – Аӡәы

уиықәшәот, – лҳет…Арыи [Сасраныҟәа] аҟәақҳа, иҽы дақәтәан,

дыԥуа­агьыи дышьнеиуаз, аныи диықәшәет. Аныгьы дцәаӷәуан. Мышыбзыиақәа еимҳәаӡет, шьыжьбзыиақәа иымҳәаӡет. Иҽы даақәыихын, – Узакәыда?

– Сасраныҟәа соп. Уыс иҳәан, агәал днаҵеиҵет. Нас агәал краамҭа

ашьҭахь дааҵыҵын, дмыида­гәыидаха иан лыҟ'ны днеин, – Иыҟалеи? – иҳан [лҳан], – Сан, иыбҳәаз аҟ'ны сааит, – иҳет. (Шәыигәы даақәырхыит3.) – Аԥхьан бара иыбҳәаз аҟ'ны сааит, – иҳет. – Ахацәа, – иҳет,.. – сзықәлаӡом адәахьы, – иҳет, уышьҭанахыс, – иҳет,.. – ахацәа [ацәаӷәаҩ] сҽы саақәыихын, абас, абасгьы сеиҳәет…

19. АҶКӘЫН (1)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Арыи Абжаҩа­Бжаӡа ҳа аԥсуа алакә [санду] иыл­ҳәоз…

Аԥсуа ҷкәына арԥыск, ҷкәына ӷәӷәак аҽы иыман, иыссымша аҽы аҩнаҟ’антыи иыршәны, агьы рахь ика ҳаанӡа иызнапык ала иыкуан. Иан дааи уан.

– Сан, абрыи а́дыунеи аҿын, адыунеи аҿы са сеҵкыс иыӷәӷәо аӡәыр доҟ’ома?

– Ааи, сыҷкәын, доҟ’оп.– Исабҳәароп.

188

– Мамо, дуасҳәар ҟ’алаӡом.Илыуӡомызт. Арыи мызкы, ҩы­мз, хәы­мз, фымз,

иылҳәаӡомызт. Асон*, аҵых’әтәаӡан, арыи иыш ԥал­сырҳәарыи ҳа дышх’әыцуаз аҷкәын, иан чуан дыук ала абысҭа луын, абысҭа аишәаҟ’ны их’ыршәҭны еҵысхует амҳасҭала [ҳәа] дшаҿыз, лнапы абысҭа иалагәаны икыит.

– Аи, снапы убылует, иаҟ’ауҵозе, сыҷкәын, – лҳәет.Арыи, – Ибымҳәар, бнапы скыуп уа, – иҳәет, – уыб­

рыи иыхьӡ, иадрас сабҳәот, нас боусышьҭует, – ҳа уыс иҳәет.

Уыс аныиҳа, нас, – Иуасҳәот, снап аушьҭ, – лҳәан, лнапы аалылхын, – сара иуасҳәап, ах’а уымцан уахь, – лҳәет. – Бжаҩа­Бжаӡа ҳа аӡә доҟ’оп. Дахьоҟ’огь абра­ҟ’ауп, – лҳәет. – Их’ароп, ах’а уа дыубот, уа, Бжаҩа­Бжаӡа ҳа.

Арыи иҽы даақәтан уыи иахьылҳәаз адрас ахь ды­цет. Дышцооз, арх’а ҟьаҟьара­дыуӡӡак аҟ’ан ацәаӷәа­ра даҿыуп. Дызлацәаӷәозгьы (нандыу рыцҳа иылҳәоз абжьомбжьақьқәа ҵакны ҳа, абжьомбжьақь ҳа абрыи ах’агәҭаҟ’ны ала аманы ҳа убас, абрыи иаадыруа ацәқәа ракәӡым, абжьомбжақь ҳа убас акылҳәон лара) <…> алак аманы, уыс уиала дцәаӷәозаарын.

– Уа, бзыиа ууыит, Бжаҩа­Бжаӡа! – иҳазаап арыи инеиыз. – Бзыиа ууыит, Бжаҩа­Бжаӡа!

Аныи дцәаӷәот нас, анышә х’ыршәҭны ас, иықәҿыиҭӡом.

– Уара иысҳәо умаҳаӡо!Ҽыла иаԥхьа дыиасует.– Бзыиа ууыит, Бжаҩа­Бжаӡа!Иықәҿыиҭӡом.Асон, аҵых’әтәынӡа даниыргәаҟ’а, аныи иыҽ гьы

иаргьы ас дааныикылын, агьыи уыи еҵкыс шьарда ддыуын, дааныикылын, аныи дахь цәаӷәоз анышә их’ышәҭуаз днаҵекын, анышә ааиықәыиҵан, уа дын­хет. Иыԥҳәыс, аныи Бжаҩа­Бжаӡа иыԥҳәыс шьыб­жьон ах’әы лыманы дааит. Ах’әы анаалгозгьы арыи

189

аласа лхыхует адынала, <…> иышԥарҳәо, адырӷәыла, <…> адырдыла иырҵәыины, ашәҭ аҵлеԥш [аҵла ашәҭ еиԥш], иылкыу ҳа, аныи адына, аласа акәыршо…

– Банцо, абна аӡә дааит, абныи аҩнахьы дыб гоот. Уах’а ажәақәак иасҳәот, адыунеаҿ уыи еҵкыс иыӷәӷәо дшыҟ’о­дшыҟ’ам иасҳәот сара, – ҳа [леиҳәеит].

Аныи лх’ы даақәлыртын, лх’ы, аҽгьы иаргьы дыл­гет, аныи адына, ах’әы злаалгаз ала (асыин рҳәома, изакәыу сыздырам). Уыбра дықәыртаны аҩанаҟ’ан дшыл гоз, иара, дышцоз ҵлак аҵҟа днаҵысуаз аныи аԥҳәыс, аҽы ишьапқәа рыбжьара иаарх’х’аны аҵла амах’ә ааныикылын, лара дныиасыит. [Иара] иҽоушьҭны дышцооз, аныи аԥҳәыс дылкыхыит аныи. Аҩнаҟ’ан дылгеет. Ауаҩ дааит.

Дшылкызгьы здырует, ах’а иысҳәар сҭах’ым1. Уы­гьы здырует, дшылкыз.

Уажәы акәара, кәаран, акәара лҽаҭан дцоон. (Нан­дыу рыцҳа лара убасҵәҟьа салҳәон.) Атах’ҳа уыи аԥҳәыс дцан, дӷьеҩны акәара алдахьы (иызагь сҳәа­рыма?..) арыи лаҳә ах’әыцқәа иамаз аамх ны, акәара алдахьы ацәҟьа лҳаит. <…> Ацәҟьа лҳан, алда, ацәҟьа нылҳа, дҩен аҩада, аныи <…> аҩада дҩен, акәара дылҭачхәрын, аӡы х’ыҵын, аныи ацәҟьа дакызаап. Уаантыи деҭаалхәын, дылгеет.

Данналга, ауых’а арыи ауаҩ дааит.– Уара, араанӡы са суымбар ҟ’амланы уызкызе?

Ара уаазышьҭда?– Сара абас, абас, иыссымша сҽы ыршәны аҩны

[иахырууаан] анахь идәықәсҵон, агьырахь икаҳаанӡа, снен иыскуан, сан абас ласҳәан… Бжаҩа­Бжаӡа ҳа аӡә доҟ’оп, иылҳәаӡомызт. Абас иылзызуаз, уадрас салҳәет, уыбриазын сааит.

– Уааизаат, – иҳәет. – Ара уажәы уысзыӡырҩы: Ҳара быжьҩаишьцәак ҳаҟ’ан. Бжаҩа­Бжаӡа са ра соп. Сара сыбжа зҩазгьы уасҳәот уажәы. Абрыи адыу­неи ҳа иаҳтызшәа, аҽқәа ҳрықәтаны ҳақәын, ҳаԥ хьа аӡә дзыиасӡомызт. Аҽқәа рыла ҳашцооз, анахьынт

190

аӡә даауат, каамаҭк, уаҩ дыук дааует. Аныи данаа­ба, ҳшәет ҳабыжьҩыкгьы, быжьҩаишьцәа ҳшәан, ҳабых’әыҵаларыи ҳа ҳшыԥшуаз, ҳаԥшын, уаҩ­х’ыбыҩк кажьыуп ана, ах’ыбыҩ, ауҩытыиса их’ыбыҩ. Ҳара ҳабыжь ҩыкгьы ҳаҽқәа рыла аныи ах’ыбыҩ ҳҭалт. Ҳара уыбриаҟ’ара ҳашдыуз аныи ах’ыбыҩ ҳакыит. Аныи иааиуазгьы ҳа ҳгәемҭазарын. «Уыи!» Аныи ах’ыбыҩ хәыҷныишьалан, иҳәет, «абрыгьы х’ыбыҩны иышбахәыҷыз!» ҳа, аныи аҟ’амчы <…> ас ааҟ’аиҵан, дласзаарын, иыршәны иандәықәыиҵа, сашьцәа ԥсыит, саргьы сыбжа ҩет, сыбжа аӡаны уыс сынхет, – ҳа…

Уыбрыи лҳәон сандыу рыцҳа.

20. АҶКӘЫН (2)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Насы аныи аҽы иры́шәуан анахь, иыссымша дцаны иыкуан икаҳаанӡа. Иара, – Сан, абрыи адыунеаҟ’ын са сеҵкыс иыӷәӷәоу аӡәыр дыҟ’ома? – ҳа.

– Доҟ’оп, сыҷкәын, уыс уымҳәан, уа уеҵкыс иыӷәӷәоу доҟ’оп, иуымҳәан уыс!

– Исаҳә, иадрас саҳә, дахьыҟ’о сцароп!Иылҳәаӡомызт, мызкы ҩы­мз, хы­мз, нас абысҭа

уны, абысҭа нықәылҵа, лнапы ааныикылан, абысҭа иалаигәан икыит.

– Иыбҳәароп, – иҳәет.– Ааит, сыубылует!..– Ибымҳәар, уыбра иалакны иыскует!..– Иысҳәот, иалх, соуышьҭ, – нылҳәа, иаалыихын,

– Уца, – лҳәет, – рх’ак ицәаӷәот, абыржә уа доҟ’оп Бжаҩа­Бжаӡа, – ҳа адрас лҳәан, уа дцет.

Дыцет, уа дахьнез, ҽыла нас аныи ицәаӷәоо Аб­жа ҩа­Бжаӡа иыбжара ҩоп, ах’а дыцәаӷәоо уыи аб­жьомыбжьақь лҳәоон, адо́мыжьха ҳагьы далацәа­жәон нандыу рыцҳа. Ах’а абрыи уыи иҵекуа абрыи

192

адо́мыжьхақәагь ҵакны ҳа даҽакгьы салҳәон уыи, адо́мыжьха ҳа. Ала, абра ах’агәҭаҟ’ан ала аман ҳа.

Убас, – Уа, бзыиа ууыит, Бжаҩа­Бжаӡа! – ҳа еиҳәет. – Бзыиа ууыит, бзыиа!.. (Аныи иықәҿыиҭӡом.) Бзыиа ууыит, бзыиа! – ҽыла иаԥхьа дыиасует.

– Уара, уаанҿас! – ҳа аныи дааныикылан, дахьы­цәаӷәоз анышә иыҽгьы иаргьы уа нас днаҵекын, анышә нх’ышәҭ, уа дҵахет.

Иыԥҳәыс данаа, – Абрыи дга, уах’а х’шыҩк иысҭот, – иҳан, лх’ы дықәыртаны дшылгооз, аныи лх’аҵа их’әы аалымгазыи, уыс дшылгоз, нас амҩахь дыбна­лан иара, дылкыхыит. Уыи акҟ’алҵақәан, дылкын1, данылкы, дыиган, аҩны аҟ’ан дынналга, ауых’а даа­ин, – Уара, абраанӡы умаар уызкызе, умаар ҟ’амло уызкызе?

– Сара абас, абас, сара даара сыӷәӷәоп. Сҽы дәықәсҵот абас, иыскует. Сан дсыргәааит, иыны­лымҳәа, лнап абысҭа иалагәан иыскын, уыб рыи уара уадрас салҳәет.

– Уааи, уажә ара ута, – иҳәазаарын. – Ҳара быжьҩаишьцәа ҳаҟ’ан. Ҳарагь, уыбрыи уара уеԥш, адыунеи ҳаԥхьа аӡәгьы згылаӡомызт, уыс акәыз џьаҳ шьон. Аҽқәа ҳрықәтан ҳашцооз, аӡә даауан ҽыла, дҽыжәлан аӡә даауан. Аныи данаҳба, ҳшәан, ах’әы­ҵарҭала ҳашьҭалт, џьа ҳх’әыҵалар ҳҭах’хет, убас ддыуын иаауаз. Ас ҳаныԥшы, ԥсык, ауаҩ их’ыбыҩк кажьын. Ҳабыжьҩыкгьы аҽқәа рыла уа ҳҭалт, аҽқәа рыла уа ҳҭалет. Аныи иааизгьы аныи ах’ыбыҩ «ааит, рыцҳа, абрыгьы х’ыбыҩны, шаҟ’а ихәыҷыузе?» ҳа ихәыҷныишьалан, аҟ’амчыла ас дасын иа ныиры́шәа, сашьцәа ԥсыит, сара сыбжара ҩаны, сыбжа аӡаны, Абжаҩа­Бжаӡа ҳагь сарҳәот, убас ҳанхет. Уажәы уца, ууеҵкысгьы иыӷәӷәо доҟ’оп, – ҳа ах’шыҩ иыҭаны, убас доулышьҭыит [доуишьҭит].

193

21. АҶКӘЫН(3)[Бжаҩа-Бжаӡа дышиқәшәаз]

Абжаҩа­Бжаӡа уыи… Нас уыи сара уыс схʼәыцот уажәы, уыбрыи алакә иаанагозыи ҳа сан хʼәыцлаакын, ауҩытәыҩса уыс дымхʼәыцроп, «са сеҵкыс иыӷәӷәо аӡәгьы даҟʼаӡым» ҳа уымхʼәыцаат. Уыбрыи иаанагот, иааныи*, уеҵкысгьы иыӷәӷәо аӡә дцәырҵует. <…>

Ԥсыуак даҟʼан лҳәон нандыу рыцҳа нас, уыб рыи Бжаҩа­Бжаӡа ззырҳәо, ззырҳәоз. Цәгьа дыӷәӷәан, лҳәет. Аҽы, дзықәтәаз аҽы иыршәны аҩнаҟʼантыи, агьыирахь икаҳаанӡа, днены иҽы иыкуазаарын, арыи Абжаҩа­Бжаӡа, иҽы иыкуазаарын.

[Иан] иыссымша абысҭа луан, ачуан дыуӡӡала абысҭа уны арыи аишәа иықәылҵон, нас акрырфон. Лԥа­заҵә иакәын. Иан дыхʼҭекыит:

– Сан, арыи адыунеи аҟʼан са сеҵкыс иыӷәӷәо аӡәыр доҟʼома, иҳәа?

– Аа, сыҷкәын, уыс уымҳәан, доҟʼоп, уара уеҵкыс иыӷәӷәогьы доҟʼоп, уыс уымҳәан, уыс уымҳәан!..

– Мамо, дыбҳәароп, арыи дахьоҟʼо сабҳәароп! – ҳа дыхʼҭекыит.

Иан дныхʼҭек, илыуӡом, нас арыи машәырк дақәымшәат ҳа. Уиашьҭахь ҽнак абысҭа луын, аишәа инықәылҵа (нас аныи иылҳәаӡом), лнапы ааныикы­лын, аныи абысҭа шы иалагәаны икыит.

– Ааи, сыушьыит, иаҟʼауҵозе, сыҷкәын, сыушьыит!– Иыбҳәароп, арыи дзакәыда?– Всио1, иысҳәот, снапы ауышьҭ! – лҳәет. Лнапы аноуиышьҭ, – Уцот (адрас иылҭет), уышцо

абрыи архʼак аҟʼны уаннелаакны, уыбра аӡәызаҵәык уиықәшәот. Архʼа ахʼыи­аҵыхʼәеи узыбаӡом, дцәа­ӷәот уыбра, иыхьӡгьы Бжаҩа­Бжаӡоп, – ҳа. – Уыбрыи уиықәшәот, уыи уа уеҵкыс дшыӷәӷәо уа иуеҳәот.

Ҳы… Аныи дыцет нас, ҽнак, ҩы­мш, хы­мш, ҽыла дҽыжәлан, аныи дахьаҟʼаз днет. Днеиын (ишылҳәоз,

194

рыцҳа ишылҳәоз, абжьомбжьеқьқәа ҵыикуан ҳа, атҩа, ахʼаҟʼан атҩа, ала, абра ала аманы, атҩа аманы арыи ацә, уажәтәыи иаҳдыруа ацәқәа,.. ахьӡ лҳәон, абжьомбжьеқьқәа ҵакны ҳа уыс лҳәон), – Уа, бзыиа ууыит, аԥсуа, адына, Бжаҩа­Бжаӡа! – иҳазаап. – Бзы­иа ууыит!

Аныи диыхʼәаԥшӡом. Дыцот, аҽы дақәтәоп аныи, арыи аҷкәын.

– Бзыиа ууыит! – ҳа иаԥхьа дыиасует­агьыиует.Нас даниыргәаҟʼӡа, аныи дааныикылан, иыҽгьы иар­

гьы, дахьыцәаӷәоз аныи адына, анышә,.. аныи дыз­лацәаӷәо <…> аԥлықә, абрыи, аа, аԥлықә, аныи анышә иыхнаршәҭуа уа длаҵекын, дааныикылан, анышә аниықәҳа, иыҽгьы иаргьы уа даҵахет.

Иыԥҳәыс (ажәытәуаа, аҳармана* ҳҳәот, абрыи ача наҳапҟоз, ацәыи ауардын ала, адиуан* ала, иуыла, иуыла ача ҳапҟон, саргьы сахʼааныуп) убас иҟьаҟьаӡа акы лхʼы иықәыуп, аныи лхʼаҵа ихʼәы аалгаует. Ашәтә аҵла иалхны, убас иышәпаны адардӷәы, аласагьы лхыхует, адына, арахәыц ҟʼалҵоот, аны­гьы лхʼы иықәыуп, дааует. Амхы данааҭал, – Ффыу, ффыу, ара дынак, ԥсыуак иыфҩы, ԥсыуа ччыиак иыфҩы саҳаит2! – ҳа уыс лҳазаап уа данааи3.

<…>Лхʼаҵа ихʼәы нас абрыи асыин рҳәот, асофра* рҳәот, абрыи асҭол аԥсышәала, асофра уыи аҭырқә бызшәоп, аха аҵла иалхны, игьежьны аишәа, аишәа, аишәа, иҟьаҟьаӡа идыуыуп, цәгьа идыуыуп, арыи лхʼаҵа ддыуымыи, нас уыс лхʼы иықәгылоп лара, ашәтә аҵла иалхны <…> адырдӷәы, арыи алыу ау­мыи, аӡлагара алыугьы ахʼы иахʼоп, аныи адырдӷәы ахʼы иахʼоп, уыбрыи аласа, арахәыц ҟʼаҵо уыс дааует аныи.

Уа данааи, – Ффыу, ффыу, ара ԥсыуа ччыиак иыфҩы гоот! – лҳазаап аныи иыԥҳәыс4.

– Аеи, – иҳазаап лхʼаҵагьы.– Уахʼа банцо, уажә банцо, абныи амна даҵоп анышә, даҵхны, дбыманы аҩны бца. Уахʼа саннелаакны аҩнаҟʼан, уыи ажәақәак иасҳәар сҭахʼыуп, – ҳа [леиҳәеит].

195

– Бзыиоп, – лҳан, аныи нас акраныифа даа иын, аныи дааҵылхын, иыҽгьы иаргьы лхʼы дықәҵаны, аныи адына аишәа дықәыргылны дцаует. Дышцооз, аныи нас уажәы, арҭық*, дыбналар иҭахʼхаит. Ҵлак даҵысуазаарын аныи аԥҳәыс. Аҽы ишьапқәа иааб­жьакны, аҵла амахʼә ааныикылан, ла дыиаст. Даны­иас, иҽоуиышьҭын, абас акәарак, амҩа уысакәзаарын, акәара аган ала, уыс алда ахʼы рханы уыс дцозаарын.

Аныи апҟараҳа дҽыжәлан дцот. Акәара иҽаҭан дышцооз, аныигь «ҟʼыуҳ, иаҟʼалазыи?», арыи длас­кәантырӡа дҟʼалет, лнапы анаанықәылшьы, даҟʼаӡам. (Уа абрыи(?) сҳәап, аӡӷаб дзыушьҭыз уиакәзар ҟʼалап5. Арыи ишылҳәазҵәыҟьа, сандыу ишылҳәазҵәыҟьа ишәасҳәот.) Афақьаҳа ([санду] иылҳәаз), лаҳә ахʼәыц­қәа аамылхын, акәара, абас аԥҵәарала дцан алдаҟʼа, ацәҟьа лҳазаап акәараҟʼан. Аҩада дцаны, дҭатаны дылҭачхәырын, аӡы хʼыҵзаап. Аныи ацәҟьа дакыит

Ажәабжьҳәаҩ Гәазаа Ердан иҿцәажәоит афольклорҭҵааҩцәа З. Џ. Џьапуеи А. П. Какобеи

(Ҭырқәтәыла, Сариер ақыҭа)

196

уа. Днен, агьыи(?) ацәҟьа дакыит. Даамылхын, длы­маны дце­ет аҩнаҟʼа.

Арыи лхʼаҵа дааит. – Иыҟʼозе? – иҳазаап. – Узаазе, ара сасҟʼанӡа умаар­

ны уызкызе, уаазышьҭзе?– Сара, абас, абас, – иҳазаап. (Нас акрырфет, акрыи­

ҿарҵет.) – Абас, абас, сара сҽы иыссымша аҩныаҟʼант исыршәует, агьырахь икаҳаанӡа иыскует, адыунеи аҟʼан са сеҵкысгьы иыӷәӷәо аӡәгьы даҟʼаӡам, уыс акәын иыздыруоз. Сан, шәара шәшаҟʼаз салҳәан, уы­бриазын сааит, уызбар сҭахʼын.

– Уааи, уажәы, – иҳазаап, – сашьа, ута ара. Ҳара быжьҩешшьцәак ҳаҟʼан, – иҳазаап, – адыунеи аҟʼан ҳаԥхьа игылоз аӡәымзарак аӡәгьы даҟʼаӡам. Быжь­ҩешьцәак ҳаҟʼан. Абас аҽқәа ҳрықәтаны архʼа, ҳаԥхьа аӡәгьы дызгылаӡомызт, ҳахʼаны ҳашцооз, – иҳәет, – аҽқәа рыҩуаны, анахьынт аӡә даауан, – иҳәет, – аныи данаҳба, – иҳәет, – ҳшәан, – иҳәет, – ҳаззагьы, уыи дзаҟʼараз уара идыр, – иҳәет, –ҳшәан, – иҳәет, – ауҩытыис ихʼыбыҩк кажьын ҵҟа, – иҳәет, – аҽқәа рыла уа ҳҭалт, – иҳәет, – ауҩытыис ихʼыбыҩ ҳҭалт быжьҩык аҽқәа рыла. Аныи иааиуаз­гьы, – иҳәет, – аныи хәыҷныишьан, «ҟʼаҳ, абрыгьы хʼыбҩызма, шаҟʼа ихәыҷыузыи?!» ҳа аныи иҟʼамчы абас агәақьҳа дасны, ҳаршәны ҳандықәыиҵа, сашьцәа ԥсыит, сара сыбжаҩа­бжаӡаны сынхет, – ҳа…–Уажәы уца, уыс уымхʼәыцын, уа уеҵкыс иыӷәӷәо ауҩы доҟʼоп, есқьынагь дҟʼалот. Уыбрыи убас, аха абрыи ишысҳәаз, точна, абрыи иышсалҳәаҵәыҟьаз ишәас ҳәет. Абас лҳәон.

22. АԤҲӘЫСЕИБА ЛЫҶКӘЫН[ақәылаҩцәа дшыриааиз, ацәаӷәаҩ дышиқәшәаз]

Ԥҳәысеба лыҷкәын дыҟан ҳа лҳәалуан сандыу. <…> Уыи аԥҳәысеба лыҷкәын дараӡа дх'аҵан уыс

197

иызҳауазаарын, дара иыбзыиангьы лаша бзы иак, ҽык иымазаарын, иыхәыҷын макьана иаргьы нас. Уыи нас, уыи алаша хәыҷгьы шьҭыхны, их'ы иах'ыгны нырцә­аарцә уыс иыргылуан, иаргь уыс дх'аҵа ӷәӷәаны дгылуан. Крыих'ыҵыит, <…> крыих'ыҵын­аҽакын, ҩажәыи хәба шықәсагьы, их'агыламҭа(?), ихагамҭа[зы], – Сан, сара саҵкьыс их'аҵо дыҟома? – ҳа [иан] длазҵаауа далагыит.

– Нан, уыс уымҳәан, ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп, – лҳәуо далагыит иангьы.

– Ҟ'оҳ, арыи са саҵкьыс х'аҵа ӷәӷәак дыш баҟа­ларыи? – иҳыит иаргьы.

Абнахь дцоит, дшәарацоит, дахцуа дара иыбзы­ианы ашәарах ажьқәа ааигуоит, дхысует, да ра х'аҵа цәгьак иоп. Даа[ц]ԥхьаӡа, – Сан, сара саҵкьыс их'аҵо дыҟома? – иҳәоит.

– Нан, ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп, ажәа дыу уымҳәан, – лҳәуозаап иангьы.

Ҽнак абнахь дцет. Данаа (Аԥсны [усҟан] аҳәын­ҷара ҳа аҟан лҳәыит), иқыҭа даҽа қыҭак леиын, иыр­ҳәынҷан, ирымаз, рырахә, дара рыззагьы аахәаны иықәҵт, ицет.

Иара данлеи, – Ҟ'оҳ, сқыҭа абаҟо, сан? – ныиҳа, – Ее, нан, ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп сымҳәуозыи, шьоук аан, иҳәынҷан иақәлан, ԥҳәызба, ҷкәын, х'аҵа, рахәы – рыззагьы рыманы ицет, – ҳа иҳыит [лҳәеит], иҳыит.

– Ҟ'оҳ, иышбаҟалара, – иҳан, – сан, сара, арҭ, сцоит, ирымхны иаазгот...

– Ах'аҵара убас ауп, ах'аҵа­их'аҵа зырҳәогьы уыб­риоп, уызбап, уиакәзар! – лҳан, [иара] аҟыԥҳа иҽы даақәтәан, ишәақь, иара, – Херла, абзеразыҳа! – иҳан, иан лнапы дагәӡны днықәҵыит.

Бнала дҟазан иара, ирацәаӡаны дныҟәуон. Уах'ыи­ҽныи дныҟәуа, уах'ыи­ҽныи дныҟәуа, аҳәынҷара ҟазҵаз дрыхьӡет. Дыԥшызар, абна акалҭ аҿы, дәы ԥшӡарак аҿы рыԥсыршьоит, итәоп [иқыҭа зҳәынҷаз]. Иаргьы иҽы даалыбаан, шә­дыук днадгылт. Аа­аа,

198

акәыу­кәыуҳа ҿыи ҭыит. Ақыҭа рыхьӡ ҳәаны: – Уа инен, иҳәын ҷаны, иҟазҵаны иаазгаз аиҳаба, ах'аҵа дарбан? Дҩагылааит! – иҳәыит. (Нас «ах'аҵа» аныу­ҳәалаагьы, аԥсуара, Аԥсны иыудыруа роп нас.)

Аҟыԥҳа реиҳабы дҩагылт.– Нырцә итоу, уганаҿ итоу аџьма атәыҩа уах'әаԥш!

– иҳыит [аԥҳәысеиба лыҷкәын]. (Иара ашә дыу дава­гылан.)

Аџьма атәыҩа днах'әаԥшы, ишәақь ала аҵықә­ҳа данылахыс, аџьма атәыҩа лыхкәыцәа игет. (Иара цәгьала дхысуозаарын.)

Уиаамышьҭахь, – Уарӷьа­напы ҩышьҭыхны, уарӷьа­мацәа улымҳа акаҭрацәра инадкыл! – иҳан, ҿыиҭхт, аныи аԥҳәысеба лыҷкәын.

Аҟыԥҳа агьыгьы дҩагылан, иарӷьа­напы ҩы­шьҭх ны иарӷьа­лымҳа акаҭрацәра ианынадыикыла, аҵықьҳа длахысын, инацәа ахәыҷы илымҳа аныи акаҭрацәра нҭкәыцәаа игыит.

– Аа, амарџьа(!) ҳҭомырхан, ҳҳәынҷаны иаагаз рыззагьы уаҳҭот, ҳҭомырхан! – иҳан, акәыу­кәыуҳа ҿыиҭыит уысҟантәыи, иреҳабыз.

– Уиакәзар, ҳқыҭа рыззагьы аушьҭ, шьҭаҟа ицаа­ит! – иҳан, даныҳәҳәа, – Шәца шәарҭ шьҭаҟа! – иҳан, иҳәынҷаны иызгуаз иауиышьҭын, шьҭаҟа ицан, агәгәаҳа иаан, рҭыԥахь итәет.

Иаргьы дааит.– Сан, иыббама? – иҳыит, – аркы срықәлан, – иҳыит,

– иҳәынҷан иызгуоз рыззагь, – иҳыит, – сыуаажәлар загьы рымхын­агьыины, иааганы исыртәет, – иҳыит. – Са сыҵкьыс их'аҵо дыҟома? – иҳахт.

– Нан, ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп, уыс уымҳәан! – лҳыит.– Сан, бҳақ базыразха, бҳалаллық* сыҭ, сара

сықәҵует (иқыҭа ааган ианиыртәа ашьҭахь), – абрыи ах'аҵа­их'аҵа дызбует иҳан, – сықәҵует! – иҳыит.

– Херла уныҟәааит, нан! – лҳыит.Дара иыбзыиан амгьал лӡыит, иаҳаҭа амгьал ҭал­

ҵыит­аҽакыит, иыифашаз иҟәаҟә иынкыдҵан,

199

ишәақь аахәаны, иҽы длақәтәаны, дықәҵт. Шықәсык дны ҟәет, ҩы­шқәса дныҟәет, хәы­шқәса дныҟәет, лҳыит.

Ҽнак дышлеуаз, амра ҩагылует, аурахь аура иымамкәа, лҳыит, ҭбаарахь ҭбаара иымамкәа, камбашьқәак рыла дцәаӷәуо, длаҩеуан аӡәы.

– Уа, бзыиа ууыит! – иҳыит.Иыгәхьаа иымкыит, «ууышҭ!» иҳан… <…>«Абрыи сыгәхьаа иымкуа, са сх'аҵоп ҳа арх'а… <…>

абрыи иаурахь иаура ыҟамкәа, сысалам зсымиымх­зыи?» – иҳыит [аԥҳәысеиба лыҷкәын].

Ҭеҭырҩагь(?) дҩагьыжьыхын, – Уа, бзыиа ууыит! – иҳан, илаҿыимҭыит иыцәаӷәоз.

Оо, дараӡа дгәааит аԥҳәысеиба лыҷкәын, иы з­зыҟаиҵо изын. Дласкьаԥан, иҽы аӷәра даахан, – Уа, бзыиа ууыит! – иҳан, гьыльыиҿыимҭт(?) иыцәаӷәоз.

– Ҟ'о, дараӡагьы дыгәааит аԥҳәысеба лыҷкәын. «Аа, Аллаҳ, иыззыҟаиҵозыи!» иҳыит. Гьана* длас кьахын, иҽала даах'ан, <…> – Уа, бзыиа ууыит! – иҳан, – Иыууа­зыи, уара, аԥҳәысеба лыҷкәын, уцо­уаауа, уара, «бзы­иа ууыит, бзыиа ууыит!» – [ҳәа] иҳан, дҩышьҭыихын, иыҽгьы иаргьы, дхыцәаӷәоз длаҵаиыжьын, «ууышҭ!» иҳан, икамбашьқәа <…> дцәаӷәуо далагыит.

«Ҟ'ыҳ, уаа, анаасыныи,.. <…> сан акы лҳәалон, «ах'аҵа­их'аҵа» ҳа, уыи сиықәшәазаап!» иҳыит. (Уа иых'шыҩаҿ иааит.)

[Ани] дцәаӷәуон, дшыцәаӷәуоз, шьыбжьон азыҳа иыԥҳәыс, иыцәаӷәуоз иыԥҳәыс лсин лх'ы иықәыр­гыланы дааит, лх'аҵа их'әы аалгыит, шьыбжьон азыҳа. Лсин налыргылан, днен, <…> – Ух'әы аазгыит! – лҳан, иаргьы икамбашьқәа науиышьҭын, кырыифыит.

Кырныифа ашьҭахь, – Абра аԥҳәысеба лыҷ­кәынк, ҳәатәх'амҵак, дцо­даауа сыикын, схыцәа­ӷәуоз иыҽгьы иаргь аҵажьыуп уыбра, дааҵхны дгы, крыиҿаҵы, <…> иызх'ара иҿаҵы, дырсас, саргьы сле­ра сыҟоп ахшьам* азы, – иҳыит иара, х'әымҽхазы.

Днен, – Ааи, иыууазыи, уара, амаџьагьа! – лҳан, аԥҳәыс иыҽгьы иаргьы ааҵылхын, лҭеԥ сы* длы­

200

қәыргыланы, дааҵалан, лх'ы илы қәыргылны, лыҩ­ныҟа дышцоз, «ҟ'оҳ, аԥсра соуындаз, ԥҳәыскгьы, сыҽгьы саргьы, лсин, лх'ы сықәыргылны сылгуо аҟра сара сх'аҵоп ҳа арх'а сықәын, арыи шбасыхьрыи!» иҳан, дара хьаас иҟаиҵыит [аԥҳәысеиба лыҷкәын] лх'ы дхықәгыло, аҭеԥсы дхықәгыло.

Дышлеуаз, оо, какан дыук даҵсуан (иаргьы ды­ӷәӷәамзыи), иыҽ иытәӷәыбжьара иаанкылны, акакан ааныикылан, аԥҳәыс длаҵсын дцет.

Ԥыҭк данлеи ашьҭахь, лх'ы аныи шықәгыламыз аҟра [еилылкааит]. «Ааи, дабаца, аԥсра имамуын­да, сх'аҵа даар сыишьует!» лҳан, лҭеԥсы нлыргылан, лх'аҵа ицәынхаз атәан амҩа илықәылҭәан, лых'цәы ауызаарын, лых'цәы ԥан цәҟьас уа иҟалҵыит, уа длатәет. «Арыи ара дыиасуозар, ара дыскра дыҟоп» – лҳыит.

Дыштәаз, иаргьы иҽы дасны апҟацаҳа дышлеуаз, аныи атәангьы ықәҭәан­агьыи иахыҟаз (лакәыуп арыи, сандыу иылҳәот, саргьы сылзы ӡырҩуон), дыш­леуаз, атәан­агьыи, ахәша иықә ҭәаз длықәҵәраан, лых'цәала иылԥаз ацәҟьа длаҿаҳан даанхет.

– Иыууазыи(!), уара(?), – лҳыит. – Сх'аҵа саар [даар], «арыи дабацаи?» ҳа сыиуырпҟот, аԥҳәысеба лыҷкәын, ҳәатәх'амҵа? – лҳан, иандан* даанылкылахын, лҭеԥсы длықәыргылан аҩны дылгыит. Аҩны дылган, длалган аҩны длыртәан, иызх'арагьы лырҭәыит.

Дх'әыцует: «Аа, Анцәа сыишьындаз, сан крыл­дыруан, убоу, «ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп» ҳа салҳәалуон, «ах'аҵа­их'аҵа дарбан» шысҳәоз, ԥҳәыск <…> ды­сиааин, сааган аҩны слыртәет» иҳан, дараӡа(!) их'ы ларҟәны дх'әыцуа уыс дыҟан, дыҟан.

Х'әымҽхан азыҳагьы лх'аҵа дааит. Икам­башьқәа лаулышьҭын­аҽакын… (Нас аԥсуара иыу­дыруа, деҵбыхзаргьы, дхәыҷыхзаргьы, дҳәатә х'ам­ҵахзаргьы, нас Анцәа иҿынтәыи аибабара аҟомыи?)

– Уара, бзыиала уаабыит, уабаиуау, уабан тәи аауа­агьыи? – иҳыит [аԥшәма].

201

– Саргьы абас саауан, сдәықәын, – иҳыит.– Уара уныҟәашьала, уцәажәашьала, сара уыи <…>

ԥҳәысебак улыҷкәыноп. Ԥҳәысебак улыҷкәынамзар, ԥыҭк, ҳәатәык х'ауҵуан, уаб акуеҳәақәон, ныҟәашьақәак ҟауҵуан. Арыи уыц уа­уаауа, «бзы­иа ууыит, бзыиа ууыит, бзыиа ууыит!» уыҳәуан, – иҳыит, – уажәынах'ыс, – иҳыит, – дараӡа уан, уыззааз уан лҳәатәы х'аҵа, – иҳыит, – ухааз ашьшьыҳа уца! – иҳан, уыи ниеиҳан, днауиыжьын, ашьшьыҳа днагьы­жьын аҩны дцет.

– Иыҟозыи, нан? – лҳыит ан.– Сан, бара акырбдыруан, бымбои. Ах'аҵа­их'аҵа

ззырҳәауаз сиықәшәыит, абас, абасгьы иысзыиуыз, – ҳа иҳәазаап.

– Иаа, нан, ах'аҵа­их'аҵа дыҟоп, есқьаангьы «соуп» уымҳәалан, ах'аҵа­их'аҵа дшыҟо аҟара дыр, – ҳа абас иан илеиҳәыит [иалҳәеит].

Абрыгь абас ҳалҳәуон сандыу рыцҳа, Анцәа лыгә­наҳа далиыргаат.

23. САСЫРҞӘА[Мард-иԥа Мардасоу гызмалрыла дшишьыз]

Уажә уа, Сасырҟәа иан, Сасырҟәа иан Саҭныи­Гәашьа лыхьыӡын. Саҭныи­Гәашь лаҳәшьеҳаба ды ҟан, Хьымкәараса ҳаны. Лаҳәшьеҳаба Хьым­кәа раса лыхьыӡын, Хьымкәараса. <…> Лыԥы, уыи Хьымкәараса лыԥыгьы Мард­иԥа Мардасоу иыхьыӡын, иҳыит, хаҵа бааԥсын дыҟан, иҳыит.

Аныи Саҭныи­Гәашь иыԥҳа [лԥа] Нарҭ Са сыр­ҟәа <…> данцалаакы, – Сан, са саиҳа иыӷәӷәоу аӡә­рыҟомашь <…> [иҳәалозаарын].

– Нан, џьыушьҭ, – лҳыит,.. <…> уыс лҳәуон, иҳыит. Акҟаиҵыԥхьаӡагьы иҳәон(?). – Ҳаи, <…> уар уыҵкысгьы иыӷәӷәоу аӡә даҟазаап,

– ҳа лҳазаап, иҳыит.

202

– Ҟ'оҳ! – иҳыит. – Саҵкыс иыӷәӷәоу, – иҳыит, – амҩа аӡә дықәны, – иҳыит, – сышԥанахыи сар! – иҳыит.

– Уар, – лҳыит, – уар уыҵкыс дыӷәӷәоп, – лҳыит, – са сахьшьеҳаба Хьымкәараса лыхьыӡыуп, уыи ама­малқьаҭаҿы* даҟаит, уыи дылԥыуп, – иҳыит [лҳәеит], – Мард­иԥа Мардасоу уаҩ ӷәӷәыуп, – иҳыит [лҳәеит]. – Дзықәтәыу, аҩсҭаабжьарақәа аҽқәа дрықәтәыут, – лҳыит, – уар уыи уиыхәарҭам, – лҳыит.

Аныи анылҳаи, – Сан, арыи дзымбар гьыҟа лам! – иҳыит. – Дызбыракәыуп, – иҳыит, – дызбыракәыуп, – иҳыит. <…>

– Бзыиыуп, – лҳыит. – Дыубозар, – лҳыит (Аԥсыны, уажәы ахьыӡ сыхашҭыит, аӡӡы ахьыӡ, ӡык леуыт, ӡ­дыук леуыт, рҳыит.), – Ҟәбыина1, Ҟәбыина аԥшаҳәа уавалан уцыут, – лҳыит, – дыу быут, – лҳыит. (Ҟәбыина ӡы дыук леуан, рҳыит, Ҟәыбыина ҳаны.)

Дыцын асоназыҳаны*, иҳыит, Ҟәбыина аӡа ҿы длен, иҳыит, дышгылаз, иҳыит, маргы ларахьынтәыи, иҳыит, <…> аӡә даауыт, иҳыит. Аӡә даауыт, аха, иҳыит, ҽы еқәа­дыук дақәтәоп, иҳыит, аҽы аԥынҵа икылыҩрқәо, иҳыит, алҩақәа акк анахь ицыут, акк арахь ицыут, иҳыит, алҩа дласыны даауыт, иҳыит.

«Уадак даауыт, сан иылҳәаз иашыуп» [иҳәан], длен, иҳыит, даагьагьан, иҳыит, днахәыҵагылын дгылт, иҳыит.

Аныи Мард­иԥа Мардасоу данааи, иҳыит, – Са­льам альеқәым! – иҳан, иҳыит, Сасырҟәа, иҳыит, иҽы дақәтәан дахьгылаз, иҳыит, сальам иыиҭыит, иҳыит.

Сасырҟәа иысальамгьы гьиымыимхӡыит, иҳыит, иыгәхьаа гьыиымкыит, иҳыит. Диывысын, иҳыит, иха лархан ддәықәылт, иҳыит. – «Абааԥс, Гьи даз!» иҳыит, аҟәақҳан Гьидаз ҟамчык лааиырхан, иҳыит, ҽыҳәҵәыла диыст, иҳыит. Диывыс дымцозыи, иашь­ҭыхьынтәыи ас ҽыҳәҵәыла диысын, иҳыит, Гьидаз рыцҳа иыҟанаҵозыи, иҳыит, шьҭахьла иаан, <…> бидаҳан* дақәшәт, иҳыит, бидаҳагьы аныҟәара гьыи­

203

льамгыит, гьыильанагом. <…> Гьана*, диыст, иҳыит. Даниыс, – Ҟ'оҳ, <…> кәыбрыцк <…> иҳас ны ҳарккыит, – иҳыит, – иаҭахыузыи арыи?! – иҳан, иҳыит, Мард­иԥа Мардасоу, иҳыит, инаппы аадәықәыиҵан, иҳыит, иыҽгьы, иыҽгьы иаргьы шемаз, иҳыит, иышькыл ҩышь ҭыихын, иҳыит, ашькылыи иареи рыбжьара илыбжьеҵан, иҳыит, иышькыл дылҭа гылны, иҳыит, ддәықәылт, иҳыит.

Мардасоу рыцҳа, Сасырҟәа рыцҳа, дыхьатыит­ды­патыит, аха, иҳыит, дзымҵысыит, дзыбжьы мыҵт(?), иҳыит. Дангәаҟ, иҳыит, – Аа, абааԥсы, – иҳыит, – пат­ла, патла! – иҳыит Сасырҟәа, – патла. <…> – Мыш­кы, – иҳыит, – апатла аныи абрыи­абрыи азаҳаны ҳаиқәшәыут, – иҳыит, – ҳаиқәшәыут, – иҳыит.

Днаԥшын(?), иҳыит, – Апатла иыуҭахыу уымаз, – ҳа иҳыит, иҳыит, Мард­иԥа Мардасоу, иҳыит, – иыуҭахыу уымаз, – иҳыит.

– Иысҭахыу сымазар, – иҳыит, – уыи аҽны, <…> уыи аҽны <…> абыржәтәыи, уажәтәыи иааиуа аҳафҭазаҳа*, – иҳыит, – ҳаибабап, – иҳыит.

Уаҳа агьыиымҳәыит. Днауиыжьын, иҳыит, дцыит, иҳыит, Сасырҟәа. <…> Агьыгь иҭыԥаҟын дахьцоз дцыит.

Аҳафҭазаҳаны,.. [Сасырҟәа] иан, иан да нааи, Саҭныи­Гәашь лҿы иха иықәыжьны, ахы иықәшәаз­шәа [дгылан].

– Нан, иыҟалазыи? – лҳан, – Иыҟалаз закәызыи!.. <…> Сан, арыи дызлаҭасырхыуша аккы сабымҳәар гьаҟ'алам! – иҳыит. – Арыи дысшьыут! – иҳыит. – Нан, – лҳыит, – дыумшьын, – лҳыит, – уыи сар саҳәшьаԥа иакәыуп, – лҳыит. – Са саҵкыс деҳабыуп, – лҳыит, – иан Хьымкәараса, – лҳыит, – Хьымкәараса, уахьшьаԥа иакәыуп, – лҳыит, – уар уыҵкыс дыӷәӷәыуп, – лҳыит, – уар уыҵкыс ддыуыуп, – лҳыит, <…> – уа уызиыхьӡам, – иҳыит [лҳәеит].

– Сан, – иҳыит, – даҽак басҳәыут, – иҳыит, – иуаза­рыи, сыинышәыут, – иҳыит.

– Иыуҭахыузыи? Иыуҭахыузыи? – лҳыит.

204

– Аиҳабра са исыиҭозарыи, – иҳыит, – сыи нышәыуп, сиыуацәахыут, – иҳыит, – макәымзар,.. <…>

– Нан, уыи уа уаҵкыс деҳабыуп, – иҳыит [лҳәеит], – са саҵкыс ла деҳабыуп, – иҳыит [лҳәеит]. – Уар уан [иара иан] лаҵкыс са сеҳабыуп [сеиҵбуп], – лҳыит. – Сар, – лҳыит, – са сыҵкыс деҳабыуп, – лҳыит, – дыӷәӷәыуп, – лҳыит, <…> – уар аиҳабыра гьыуыиҭам, – лҳыит. – Уар иыунааламызт, – лҳыит. <…>

– Гьаҟ'алам, – иҳыит, – аиҳабыра аасыимҭарыи, – иҳыит, – сагьыинаалам! – иҳыит [Сасырҟәа]. <…>

Иаҟ'аиҵахуазыи? <…> Лаҳәшьаԥы дылгәа ӷьыит. <…>

– Уыиакәзарыи, – лҳыит, – апатла иымыудаз аҽны, – лҳыит, – уаа уцаны, – лҳыит, – уиаԥасны, – лҳыит, – анышә жны, – лҳыит, – адгьыл аҵаҟа ухәыҵагыл, – лҳыит. – Уыҽ Гьидаз ҵаҟа аҵыхә <…> [аҵәҵәақәа адҳәаланы], <…> рҵыхәаԥхьаӡа иырҟаҵан, – иҳыит [лҳәеит], – уар агәаҩа уҭагылыут, – лҳыит.

– Еҳе, уыи ҟасҵып, – иҳан, иҳыит… Уыбрыи убысҟаны <…>, – Мардасоу уаантәыи,

аҩадантәыи, – иҳыит [лҳәеит], <…> – Ҟәбыина2 аԥшаҳәа давалан даауыт, – лҳыит, – уаргь уа уҭагылаз, – лҳыит.

– Еҳе, са сҭагылыут, уыи даауыт, изызуазе? – иҳан, – Дааины дынаԥшы­ааԥшыут, – лҳыит. – Уа­ныимбалаак, – лҳыит, – длауывсны дыцыут, – лҳыит. – Иашьҭахьҟа уаиархан уандәықәлалаак [дандәықәлалаак], – лҳыит, – «Ааит, Мард­иԥа Мар­дасоу, уареи сареи апатла емаадет, ҳаисыут, ҳаисыут, уабыцо ушәаны!» – иҳыит, иҳыит [лҳәеит].

Анажьыльбжьы* анаҳа, иҳыит, аҽы, иҳыит, ҩышь­ҭыԥан(?), иҳыит, идәықәылт, иҳыит, аҽы, идәы қәылт, иҳыит, ҩышьҭаԥын, иҳыит, <…> иыннакылом, иҳыит, идәықәылт, иҳыит.

– Убасҟан, – лҳыит, – уыбрыи уыихьӡаны, – лҳыит, – «уар, Мард­иԥа Мардасоу, уареи сареи апатла емаа­дет, ара аисра, аисра ҳҳәыит, уышәыны уыҩн уабы­

205

цо!» ҳа уиықәыбжьырг, – лҳыит. – Убасҟан, – лҳыит, – иҽы <…> ашькылқәа данрынгылын, – лҳыит, – иҽы аха дахыут, – лҳыит. – Иҽы аха данахалаак, – лҳыит, <…> – изаанкылаӡом, – лҳыит, – иҽы аӷәра ԥнаҵәыут, – лҳыит, – аӷәра ԥнаҵәыут, дыкаҳуа дала­гарыи, – лҳыит, – дыкаҳаанӡа, адгьыл аҿы длаӡаанӡа, акрыузырҽеуазарыи, иуырҽет, адгьылаҿ длерыи, нас аныи уааԥырыихыут, – лҳыит.

Аныи [аҵәҵәақәа] нацраҳәан, диықәыб жьыргет [Сасырҟәа]. [Мард­иԥа Мардасоу] иҽы аха дахыит, аҽы абӷа ԥнаҵәыит. Данкаҳауаз ааны, [Сасырҟәа] аҳәа иккын, иҳыит, даасын, иҳыит, иха хыиҵәыит, иҳыит, Мард­иԥа Мардасоу иха хыиҵәыит, иҳыит.

– Мард­иԥа Мардасоу иха уызыхҵәарыи, – лҳыит, – уызхҵәозарыи, иаҟауҵозыи, – лҳыит, – уыи са сахьшьаԥа иакәыуп, – лҳыит. – Ҟәбыина аԥшаҳәа уа­валан уцыут, – лҳыит. – Уышцо, – лҳыит, – ҩҩ­бахәкы, – лҳыит, – абас едаҳлыут, – лҳыит, – едыҵыут, – лҳыит, – абас едаҳлыут, абас едыҵыут, – лҳыит. – Уыбра уанне­лаакы, ианааидыҵлаакы, Гьидаз уасны уыбжьҟьаны, – лҳыит, – наҟ угыл, – лҳыит. – Уахьнықәло, – лҳыит, – иашҭа, иашҭа, – лҳыит, – иыҩны, – лҳыит, – уыб ра иҭагылоп, – лҳыит. <…>

Зыха хыиҵәаз ауҩы иан Хьымараса лыхьы ӡын. Уыгь агәар даақәлан, лҳыит, аныи иха аанкылан иыҩдәықәыиҵан, иҳыит, дылдырт, иҳыит, иыԥа­иыԥа аҿыланахан. Даныԥшыи, Мард­иԥа Мардасоу иха…

«Аа­аа, Саҭныи­Гәашь (лахьшьаԥа иакәымзыи), Саҭныи­Гәашь, ала, ала, сыгәырԥсы!.. <…> Сычкәын даԥырабхт акәыуп!» лҳыит.

Уыи лычкәынгьы уа дыԥсыит. Иаргьы еҭашь ҭахьҟа дагьыжьын, ана <…> данааи, ахаҳә длыбжьалан данбжьыҵуаз, иҽы аҵыхәа хнаҵәет. Сасырҟәа иҽы аҵыхәа хнаҵәет.

Аҩны дааит. Далган дааит.

206

24. САСРЫҞӘА[адауцәа дшыриааиз]

Иаадыруаз гәаҟра згымхалооз Кавказ абри аам­ҭазгьы мыитәык аӡбахәала ихыџь­хыџьуан. Уыи фырҭын бааԥсык еиԥш, иҵәыҵәӡа, иаа рыла ҩыз ала иыцәрыхьҭшьуа, ишәаны иыз мыцәоо, изым тәо, ахәыҷқәа еибарҵәыуоо, аҳә са ауаимадаҳәа инаи­мартәоо, гәыла икәадоу гәыҭҟьа­ԥсыҭҟьаха, гәыи­гәаҵәеи рыла иыԥ хьаӡоу, иырыура рзымдыруа, инаиз ҵаа­еизҵаауа халыргашьак зықәхарызыишь ҳәа, ражә рлаба дадҳәал, аилаҩ­аиласра иаҿын.

Зны­зынла [адауы Ҩыџь] арахә иҽырзыикуан, зынгьы – ауаа, насгьы амшын дҭалоон, амшын иаҳа иахьҵауылау шьамханы иызҩеиуан. Длаҟә­ны аԥсыӡқәа кны, амра иаҵан иыӡны, акакала иҿа­иҟәшәаон. Уыи ауааԥсгьы рахәгьы драҩсуамызт. Зны­зынлагьы даазқьафханы да ны ҳәҳәалаак, ад­гьыл иырҵысуан. Иыԥсыԥ иынаи хылҵуаз адыу­неи уаҩ иыимбац афырҭын иар ҿиаз шәаԥыџьаԥы хлагәыла еилаҵа, атәыла рбгоо, иҿы ахьхау ахьҟа ҽаи иақәшәаомызт. Амшын далагылазар, амшын цәқәыр­ԥсо, еижәхысла адәқәа ирықәлалаон.

Кавказаа разҟык рымазар ақәхарын, иызбан акәзар арыи Ҩыџь иыимфао ҳәа ԥсызхоу акгьы ыҟамызт, ша­махамзар. Еиҿартәашьа уаԥшыр, ауаҩы диеиԥшын, уиаума изыбзыуроу, шамахамзар, ауаҩытәыҩса мцхәы дрызгагамызт, аха зны­зынлагьы шьаукгьы ааиҿамыҟәшәакәагьы изычҳауамызт. Иыздыруада, иҿы азлара аарыла иырыцқьоозаргь?

Саҭанеи­Гәышьеи лыҷкәынцәеи акы еиԥ шым­кәа хьаас ирыман арыи агәыҭшьаага. Нарҭ Сиҭыи ан Саҭанеи­Гәышьеи Сасрыҟәа иаа иыԥхьан, – Арыи ҳанаишьала, Ҩыџь иҩыз цәа гьы мышкызны ааԥ­хьарарҭа иаакылыигар, арҭқәа рахь ԥсызхоу уаҩ дынхоом. Арыи Ҩыџь дыԥшыхәыҩны адауыжәлар

207

даарышьҭзар? Иааулак Ҩыџь дызлаҭа[ҳа]рхаша ак­ҳаԥшаароуп, –[ҳәа иарҳәеит].

Ҿааиҭыиуеит Сасрыҟәа: – Азыин ахьсышәҭаз азы иҭабыуп, аҳәак адыр­

ҟаҵара саҿыуп, сааихиахар, сиишәаӡар ҳәа саргьы хьаас исымауп.

– Дыида, цәгьа сшәоит, иысгәаӷьуа закәтәыузеи? – ҳәа дааҭрысуеит Саҭанеи­Гәышьа.

Амзаҿа еиԥшыу лыџьымшьқәа аԥшӡара аҿықә­ҳәҳәуаз лыҽсахьа аумашәа ԥшӡарак ацна ҵоон, лыб­ла гәыҭбаақәа уҭызҵаауаз ауаҩытәыҩса агәамч иынаҭон.

– Сан, игәаасҭооит, бгәы шәарак шҭоу, аха ҳазқә­шәаз ҳаҵахаргьы шыбҭахым была ҳалалқәа исар­ҳәооит, бымшәарц сбыҳәооит. Ба баиԥш зыжәлар рзы хамеигӡра змоу Анцәа дшыихьчоо хасҵооит.

Мышкызны жәа­меҭрак идиырҟаҵаз иаҳәа аашьҭых, [Сасрыҟәа] бнала мацара Ҩыџь иышҟа днаи­уан. Уахынла уыиԥшыр, дсиырны дыуб оон Ҩыџь, аи­башьраан, уахынла аӷа иыԥрыгақәа узырбоо афымца ламбақәа реиԥш, иыбла кажжы иҿаԥхоз ала, «Ҩыџь ма длашәыуп, ма иылахь агәҭахьы бла­заҵәык иыма­зар ақәхап» ҳәа игәы иаанагоон.

Длазгәыдыԥшылооз ихәамц, иыбзары­бзаруа, ахәы иыхьссы акәын дшыҟаз Ҩыџь. Сасрыҟәа Ҩыџь даныизааигәаха, иыбжьы наиыргеит:

– Уа, мшыбзыиа, Ҩыџь! Ҳатәылаҿ бзыиала уаа­беит!

– Абзыиа убааит, арԥызба, цәгьа сгәы уахәт, уаба­цоз арахь?

– Сабацоо, уызбарцоумыи сзааз.– Уажәраанӡа узымаиз зақәхарызеишь? – Иуасҳәап (иылахь инапы надкыл аҩада дыԥшуа),

арыи атәылаҿ уа дкәаҟараны [дуаҟа раны] уаҩ дымиы­иц, адыунеи аҿгьы ас аӡә дҟауп ҳәагьы ҳамаҳацт азы, ҳаилахаит, ҳаҭамзааит! – [иҳәеит Сасрыҟәа].

– Нас уымала оума иааиуаз? – иҳәаит Ҩыџь, ила­кыҵа аарцәгьа.

208

– Убар рҭахымкәа, аха иыуҳәао рзымдырт, – [иҳәеит Сасрыҟәа].

– Уырҭ срызгәаоит, уа уыда дынсыжьуам арыи атәылаҿ, – [иҳәеит Ҩыџь].

– Сара усыламкьысуаны ажәа сыуҭаома? – [иҳәеит Сасрыҟәа].

– Иысҳәаз ҳәоуп, уыимау, аксыҵаугыларц уалагар­гьы, сажәа сахьхәраны сыҟам арыинахыс, – [иҳәеит Ҩыџь].

Сасрыҟәа иыӡбеит, Ҩыџьыи иараи меҭр­ҩынҩа­жәа рыбжьахаанӡа ашьшьыҳәа диызнаиуа, нас дыҩ­ны дықәс­дыԥаны, иаҳәа мҩаныиҵарц, иагьыиуыит убас ҵәыҟьаны.

Ишышәдыруала, Сасрыҟәа хынҩажәа меҭр ды­ԥоон ҵәҩанҵәыҟа, жәа­меҭрак иауыз иаҳәа гьы ацлоозар, хынҩажәыижәаба меҭр иҩас кьоон. Аха, иџьаушьаша, Ҩыџь ихәамц уаҟәыҵ, ишьаргәацә аҟны дзымҩаӡаит. Ишьахҿа аҟәартә ра леихиырса­лазаап. Ашьаҟәада иы ҵыҩ руа, уаҩы ишыимбац ала дхәаауа, дхышәҭны данлаи уаз, ажәлар рыразҟала, иҿы амшын ахь ихан Ҩыџь. Уыи деиҩышаа да­ныҳәҳәа, иыԥсыԥ амшын инаҵас, агәыр­гәырҳәа еирыӡәӡәаа иырбылгьоо иышнаиуаз, абаӷәаза (уи­аам ҭазы иыхтымыз), ԥжәаны илықәнаҵазаап. Уажә гьы, иышшәаҳац еиԥш, Сасрыҟәа иыбзаурала, аба ӷәазақәа шыхтыз, Амшын­аиқәа шлаҟәыз ала идырзаап уиаамҭазы.

Ҩыџь ишьаԥқәа амшын иахьӡыхжьлаз, илыиас­аи­асуаз уыи иџьаршьоо, ихәамц Ерцахә икыджьлазгьы, абанӡацәыршәагас, ахәы иыхьс сы. Ашәарыцаҩцәа, ҽмырҵысы иышьҭоу Ҩыџь иызҵаауан: – Иуыхьзеи? – ҳәа. – Ушьапы уызхымгылоозеи? – ҳәа.

– Сыижьаит, сыижьоо [Сасрыҟәа]! Ҳара ҳа тәылаҟны ажәа зҭыииыз иажәа дахьхәыр ҟала ӡоом. Уажәа уахьхәыр еиҳа уыҟамзар еиӷьыуп, сажәа иысҭыииыз сышԥахьхәуаз! Сажәа сзахь хәыр, Сасрыҟәа, акәыбры иаҩызаз, дшыбзоу дылбаазымдауазеи! Сшәыҳәоит, абна шәлаианы, сшьапы зеиԥшрау хабарк сышәҭарц.

209

– Ҳара уаа хы­мш ҳцароуп, хы­мшгьы – ҳаара. Арыи шьарда иуадаҩзаргьы, ԥсыхәа зламоу ала, ха­бар ухьыҳагӡооит.

– Аа, сшәыкәахшоуп, афырхацәа! Разҟыла дсаи­ӷьын, разҟыла! – аныиҳәаоз, алҩа ҩаха тәалауан, зынӡа дыблуазаарын, анасыԥда, иыԥ сымҭа.

25. САСРЫҞӘА (1)[Аԥсны аҩы шыҟалаз, Сасрыҟәа

агәылшьапқәа дшыриааиз,ажәҩан ахь дышцаз, амца шааигаз]

Нарҭ Сасрыҟәа иԥызарала хынтә ԥсызхоу адыу неи ҭарцәны иызфаз агәылшьаԥқәа рнырҵәара хәыцны, адыунеи ауааԥсыра иырзыниыжьразы идәықәыиҵаз, иуааны, нарҭаа­заҵәык адгьыл аҵҟа иҳаракны, ашь­ха агәҭа рҭыԥ ыҟан. Агьырҭ ажәлар загь аҵла дыуқәа иықәҟаҵоу, ақьала­ҩынқәа рыла, рхы рыхҵон. Мам­заргь асыршәыра ашьха иазцар акәын, уаҳа ԥсыхәа амамызт. Нарҭаа адгьыл­ҩны ашьха иаҵаҟарҵаз, дара иышрыхәарҭаз иҟарҵеит. Агәылшьаԥ еиԥшыу, ма даҽак уҳәа зымч дыуу акааиыр, ашә хаҳә ҟьаҟьа­дыула иадыркон. Иамыхәазар, ашә хыхь нарҭаа рымч зеиԥшроу еиԥш, ахаҳә дыуқәа хагала иҟарҵон, ашә аԥхьа иазкашәартәы. Аҳаԥы ашьҭахь алагь ахаларҭа арҭон, уыс аканааилак, ашә иазааигәаха иырхианы нҵәара змам ахаҳә дыуқәа лалырҟьаны иыршьон, уаҳа иамуыр, хәҷыи­дыууыи хыхьла аҳаԥы ҭадырцәон, ашьха иазцон. Арыи нарҭаа рыҩнҟаҵашьа Нарҭ Кәын данахьӡа, ианыи иареи иырхәыцыит.

Уышьҭа Сасрыҟәа­хаҵа адыунеи ирыцқьаны, ауаа­ԥсыра рнапы ианыиҵаразы амҩа дықәлеит. Раԥхьаӡа иашьцәа ааизыиган драцәажәеит:

– Ҳара амч дыу, амч ҷыда зҳаиҭаз, арыи адыу­неи ашьа иазырго, адыунеи ҭазырцәо агәыл шьаԥқәа ҳрабашьны иынҳарҵәароуп. Нас арҭ аҵла иықәыу

210

ауаагь лыбааганы, иыҟоу ахых­мыхә ҳрацәажәаны, агәра дырганы, иҳадкыланы ҳхы иаҳархәароуп. Арҭ адауқәагь шәырмабашьын, уырҭ амҩахь иаазгоит.

Абна иылоу алымқәа, абгақәа, асланқәа, ала қәа ра­нацәа иышласбоу иырхыхны иааганы, иааӡаны, иыр­дыуны, нас уырҭ рыбызшәала дара рыжәла ирыԥ хьо. Уырҭгьы убас иахьгӡаны иырҿиеит, аха уыс ҟантәыи аслан, абга, алагьы адыунеи зеиԥшроу еиԥш, идыуын, алақәа абгақәа иахьтәыи ҽык иаҟаран.

Сасрыҟәа уахык иашьцәа шыцәаз дныҵыҵын, ҩха дыҟамызт, иашьцәа даара агәырҩа роут. Аха ран «шәым шәан, дааира дыҟоуп» ҳәа [ралҳәан], ишыԥшыз, дырҩагьк уахык ишыцәаз, дааит Сасрыҟәа, иашьцәа загьы рзы аҳәак­аҳәак, ҟамак­ҟамак рзааигеит. Сасрыҟәа иара иаҳәа аа­матра иыҟан, иара иаҳәа дшыхәыҷыз иизаахьан, иан иылҳәомызт. Иашьцәа раҳәақәагь иҩахьымҟьо иыҟан, аха Сасрыҟәа иаҳәа ианыиҟьоз хынҩажәа матра еиҵыҵон. Сасрыҟәа иашьцәа рымаҭәахә еибашьыга анрыиҭа, рашьа дза­кәыҵәҟьа рдырт. Уахык, ҵлақәтәаа ауаагь џьыукы на­рыдкыланы чарак, крыфарак ҟарҵеит. Уыбрыи ауыха нарҭаа реиҳаба амаахыр жьырӡы иырзыҟалҵаз иык­ны, рашьа еиҵбаӡа Сасрыҟәа иныҳәаҿа шьҭыихын, дыиныҳәеит. Иымҿтәы хмаҷыр иааҭахаз цәыгә бар жьырӡы иахынацәҟатәаз, иахьтәыи аҩы алырхо, ажь еиқәаҵәа гылт. Нас уыинахыс аҩы ажь еиқәаҵәа иа­лырхоит, аҩы аҭоурых уаԥшозар, нарҭаа рҟынӡа ине­иуеит.

Сасрыҟәа, – Раԥхьаӡа Кавказ акәша­мыкәша мра­шәагала ирыцқьтәыуп, нас ауп адыунеи атәыла ҳанықәло, – иҳәан, иашьцәа рыбжаҩы иаашьҭыихын, ашьха ицан, агәылшьаԥқәа ирыцә шәаны ашьха сыра иылаз рашьк­рашьк ираҭәаз рзыикын иааигеит.

Уысҟантәыи арашьқәа адырра рыман, иҟәы шын, иақәтәоу игәахәтәы дахьӡон. Сасрыҟәа ҩҩ­ҽык, ҩҩ­рашьк иыман. Акы шьыжьымҭанк, Сасрыҟәа ҳәа [аӡәы] иыбжьы ааган, иан данынаԥш, еиқәҳаԥса, иҩы­

211

чаны ҽык гылоуп. Уахьахәаԥшо, «ҳаи, нан!» ҳәаны, иан данындәылҵы, бжьык ааг еит: – Арыи Сасрыҟәа иитәыуп!

Уыи арашь Хәаҵәа еибашьра мызкы шыгыз ииӡаахьан. Агьыи Сасрыҟәа ирашьгьы, ԥшак, аду­неи ар ҵысо, ԥша цәгьак асыит, аанҵәамҭазы рашҭа анаг ӡара ргәашә иазааигәаны, уыбла ацәыуӡартәы, иышԥырыша, рашьк гылоуп. Сасрыҟәа иыда раԥхьа аанда уаҩ днанамшьҭыит, нас Сасрыҟәа ишыитәыз иымҩашьеит. Сасрыҟәа дыззыԥшыз ҟалеит.

– Аҳаҳаи, абааԥсы, аамҭа ааит, уашьҭа ҳамԥ ­шаап. Абна ҳаалеины архахь, аԥхарахь, ҳӷа цәа агәылшьаԥқәа ҳарабашьып! – рҳәан, рыҽдыр х иеит.

Сасрыҟәа мышкы ирашь иԥыруаз длақәтәан, Кав­каз ахала­аҵыхәала деимдан, еибашьырҭак алыи­хын, дааит Гагра арха абжьҟацара, аанда алхны дааит.

– Абасоуп, уыбраа алсхыит, – иҳәан, фатәыла даа­ра рыҽдырхиеит, илақәагь, иыбгақәагь, аслан қәа ихьыигӡеит.

Иага уымҳәаргьы, агәылшьаԥқәагь абызшәа рыма­мыи, Хәаҵәа иыҟалаз еибашьраан иынҵәаз ҩышәҩы агәылшьаԥ ран, раб, рашьцәа уҳәа ишыҟалаз, иырфаша, иыршьша иырзыԥшаауа бнеи­рхеи иықәын. Сасрыҟәа ԥшьашак аҽны иаз каршәны аибашьра ахалыихыз, иашьцәа загь мгакәа, шьҭахь зыхьчоз џьыукы ааныжь­ны, раԥхьа дгыланы, адыунеи рҵысо иҿылеихеит. Иахлеиз инымгылакәа, раԥ хьа иаарықәшәо ршьо, иахыиҳәоз анаӡаранӡа ицеит. Сасрыҟәа иашь цәагь рашьла еибашьра диыр ҵеит, ашьха иганы, уышьҭа уызларыхәарҭозыи, раа хынҳәра зы, агәылшьаԥқәеи дареи иаиҿагыло, адыу неи рҵысо, аисра иалагеит. Сасрыҟәа даны ҳәҳәо, дгьылыи­жәҩаныи ҵысо, хышә матр иааиуа агәылшьаԥқәагь аныҳәҳәа, адыунеи ԥсызхоу, иза ҳ уа иымшәараны иыҟоума, ее, ажәаҳәаҩ Акәаӡба ишииҳәауаз еиԥш1, агәылшьаԥ шьақәа ӡырҩашҵас имы иаскәа, гәаҵәаҵас адгьыл иықә хон. Уыи ашьа асланыи, леи, бгеи ианырфалаак, рылақәа

212

цам­цамуа, уызларыхәарҭозеи. Хазы рҭыԥахь иынхаз ауаагь ахәы ҟаҵаны иыԥшыуп. Сасрыҟәа еибашьцәа, ҩы­мш еибашьыз ԥсаатәҵас ицаны, крыфаны иаауа, агьырҭ цо, убас, убас жәа­мш уыбраа Гагра еибашьы­ит.

Ԥырхагак рмоукәа, рышьҭахь игьажьны ашьха ихалт. Убысҟан ахақәыиҭра­гәырӷьара ҟарҵеит, афатә­ажәтә, дырҩакгь ран лмаахыр жьырӡы кны еиҭалныҳәхт. Уы­браа адәы иақәланы шьабсҭак ааин, Сасрыҟәа иааиыд­гылт. Уыс аҳәеит:

– Сара сԥацәа агәылшьаԥқәа иырфеит, шәарҭ сшьа жәуеит. Сара аибашьцәа рзы сааит хәыс сырфап ҳәа, – анаҳәа, Сасрыҟәа аҭыԥахь идәықәыиҵеит.

– Уыбраа, – ииҳәеит, – абыуп, акәымзар шьабсҭа­ҵшак ԥсыхәа аманы, идырны ишәымшьын, – ҳәа [реи ҳәеит].

Сасрыҟәа, [еицыз], ррашьқәагьы даргьы, кы раам ҭа рыԥсаныршьа, ицаны, ашьха рахәы – акамбашь, адом­беи, абнацә, абныџьма уҳәа – иааганы, ахәы ҟарҵан, нас Сасрыҟәа хы­мз рыла зызҳуа агәыл шьаԥқәа рыхшара дара ҳәра­фара иа[н]цо рҽақәыршәаны иырҟәаҟәон, еиҵам гыларазы. Сас рыҟәа еиҳа агәыл­шьаԥ ахырацәоу, Кавказ акәша­мыкәша, игәы иыр­ҭынчразы, аҵла­уаагь иыдкыла, адауқәагьы иыдкы­ла, ила қәа, иыбгақәа, иысланқәа, уырҭ ранацәагьы ра ба цәагь аарыдгылан, агәылшьаԥ­жьы анырфо ирызҳаит, имашәырхеит. Сасрыҟәа изы абызшәа адырра даара имариан. Сасрыҟәа жәохә шықәса абас планла данеибашьы, Аԥсны уацәымшәо гәылшьаԥла иааирыцқьеит.

Ажәаҳәаҩ, Али Чауышь, убас иҳәеит: Гагра аҭ­шәарагь Аԥсны ашьхақәагь Сасрыҟәа иыр ҳаракыит, даугь ауаагь, ҽыгь ҽадагьы, иызбан [акәзар] Аԥсны ашьха маҿа­маҿа еилоуп, анышә хазыуп, асы ахьышь ҭоу агәылшьаԥ знеиӡом, асы иылалар, идыс­ны иынхыит азы. (Аԥсны абнақәа маҿа­маҿа анышә зеи лоу, хазы атәылақәа рахьтә анышә ааганы, насгьы

213

иара абахәқәагь аҭҳәаа рыҭаны, ашьха иырҳаракны изыҟарҵаз нарҭаа, ахәала гәылшьаԥ хымҵразы, ихыҵыргьы асаҿы агьазырҽеирым, иара агәылшьаԥ, маҭ хылҵшьҭроуп азы, ахьшәашәара аҭахым, асы абаргьы аҭахым.)

Нарҭаа ран агьырҭ лыхшаарангьы аҷыдарақәа рыдылбалон, лыхшара иаанӡа амгәарҭа рылаша­ра лбон, аха Сасрыҟәа ихы­мз ҵуаны амгәарҭа иан адәа хьы длыманы дындәылҵыр, аҵыуҭа лашара­хон, ҽынлазаргь иџьашьатәхон. Сасрыҟәа иан ам­гәарҭа данҭаз, иан длацәажәон. Сасрыҟәа иан дзыи х ӡыӡаауаз, лыҷкәын иҟазшьа лҳәар, дызлаҟоу иылшарақәа ицәыӡыр ҳәа дшәон.

Сасрыҟәа иашьцәеи иареи даараӡа бзыиа еибабо иалагеит. Сасрыҟәа иаан ажәлар, ауааԥсыра ирыцҳаха аҵлақәа ирықәтәан, аӡәдлалшәаргьы агәылшьаԥ да­фон. Сасрыҟәа драцәажәан, Кавказ акәша­мыкәша шьхагь бнагь иылаз загьы лбаа ганы, адауцәа иыдкы­ланы, ашьхақәа, абнақәа кылҵәаны, аҳаԥы­ҩынқәа рзыҟаиҵеит. Ажәлар ҭаацәала еилатәо иҟалеит, быз­шәала еицәажәо. Сасрыҟәа ауааԥсыра рҳаԥы­ҩынқәа уыс иыд иырҟаҵеит, аҩнуыҵҟала абнахь аҳаракырахь ала адәылҵырҭа аҭаны, ахышәқәагь аманы, ашә дыуқәа ахаҳә ҟьаҟьа аҭаны, ашәқәа рхы ахаҳә дыуқәа ықәҵаны. Ашә идгылуа, иага идыузаргь, хыхьынтә ахаҳә адәықәҵарҭа аҭаны, даара изақәаны ажәлар аниырхиа, даара ауааԥсыра иыдыикылт, еибашьы­шьа диырҵеит, адауқәагь иыдыикылт. Алымқәа, асланқәа, алақәа, абгақәа, уырҭгьы хазы иырреицеит.

Уажәы адыунеи атәыла гәылшьаԥ­цәшәа шьҭыих­разы аҽазыҟаҵара далагеит. Сасрыҟәеи нар ҭааи аа­иаанӡа агәылшьаԥқәа адыунеи хынтә­ԥшьынтә иҭадырцәхьан, уаҩыгь рахәгь иыгҿа ха қәаз рыла еиҭаҿыиаихуан. Сасрыҟәа иахьыиг ӡаз асланқәа, ала­қәа, абгақәа иашьцылан, агәылшьаԥ рԥацәа уахын­ла иазыикон, ицаны иырфон, бааԥсылагь иашьцы­лан, ихәарҭа дыуухеит Сасрыҟәа изы. Адауқәагь,

214

иа га уымҳәаргьы, уаҩытәыҩса еиԥшын, абызшәа рдырон, агәылшьаԥқәа адауқәа аанкыла, иыр ҿыжуа иырфон, ргәы ԥҵәаны иыҟан. Нас хара Сасрыҟәа иыӡбахә заҳаз ауааԥсыра изаауан, дара зцәажәомызт, иара драцәажәон. Даараӡа ауаа еизыигеит, адауқәагь ауааԥсырагь еибашьышьа дырҵаны, агьырҭ ажәларгь Аԥсны бнак иа моуп рҳәан, ахаҳә еиса ҳәа (хаҳәк ад­гьыл иыҵхны ианыуцәуа итатоуп, нас аԥша асны, амра анабалаак, аџыр еиԥш, икыихон), абрыи ахаҳә еиса иалхны амаҭәахә диырҟаҵеит. Иаҳәала иыцәны, иҽырхианы, иаанхаз ажәлар зыхьчашаз иашьцәа жәаҩык, ажәларгьы мчы змаз ҩышәҩык, аҿаргьы шьарда мчы змаз нхеит, аҷаԥшьацәа, адауқәагьы шәҩык раҟара, иазхаратәы асланқәа, алақәа, абгақәа ныикылт.

Насгьы иынхо аҳәсагь, ахацәа реиԥш, дыррала еи­башьон. Сасрыҟәа данахьӡа, иангьы ина леиҳәеит: – Ҳара ҳахеибашьо ԥҳәыс деибамшьааит, – ҳәа.

Сасрыҟәа иҽаниырхиа, иымала ирашь иԥыруаз днақәтәан, «сааиаанӡа шәааԥшы» иҳәан, дықәҵт, аха Мраҭашәара, Мрагылара еимиырҟьеит. Мра­ҭа шәарахь џьара еибашьырҭас иалыихыит, ӡбаа р­рак, ԥҟызырҭак, амшын иаваршәны, нҵәа ра зқәым дгьыл ҭбаарак аҿы. Агәылшьаԥқәа ирыцәшәаны, кам башьгьы, ҽгьы, домбеигьы загь еилаҳәшьыышьо, нҵәара рықәымкәа иҭан. Уырҭ Сасрыҟәа изы даара имаҭәахә дыуӡӡан. Иаҿаԥшьны, Аԥсны абнеиԥшы, абна дыуқәагь аманы, аха дахцаз иыибаззыи – адыу­неи иҭәын гәылшьаԥла. Дааит Сасрыҟәа иыжәлар рҿы, Аԥсны.

Агьыи иҽы иан лҿы иыниыжьт, уыигьы нцәа­ды р­ра аман, уаса цәак иан иынлыиҭеит.

– Ҳара ҳцоит, абрыи ауаса цәа баԥшла, аӡы алҵуазар, ҳабзыиоуп, ашы алҵны икаԥсозар, ҳхәы нҵәеит, мам­заргьы ашьа алжжуазар, маҷк ҳашгәаҟуа жәдыр, ахаа ауаса цәа ашьа алыжжы икаҭәозар, џьабаа дыу шаҳбо жәдыр. Уысҟан сашьцәа хәҩык алымқәа, асланқәа,

215

абгақәа, аҳәса ахәыҟаҵацәа, аҳәса ахәраҟазацәа, ишәыз назго ҳахәгьы аашьҭыхны, срашь аауышьҭны, иара шәнанагуеит, – иҳәан, иырхиаз еибашьцәа аашь ҭыихын, «аҳаҳаи!» ҳәа рҿынанахан, инеи аанӡа акы иаламкьысӡакәа рҭыԥ аҿы инеит.

Ианцоз иызбаз агәылшьаԥқәагьы ирышьҭа леит. Иаха лыихыз инеин, рыԥсымшьаӡакәа, еибашьра иа­лагеит. Еихьӡаанӡа иызбаз агәылшьаԥ дыуқәа, аа­хык, жәа­хык змақәоу, лассы иызныҟәаӡом азы, уырҭ ааиаанӡа агьырҭ рышьларазы.

Аа, абасгьы, акы еиҭеиҳәеит ажәаҳәаҩы Али Ча­уышь Акәаӡба. Уысҟан нарҭаа ауаа роура иахь­тәыи жәа­еихагыла аҩнқәа рныпы аақәыр шьратәы иыҟан. Сасрыҟәа еибашьра даха гылаанӡа, арыи раԥхьа днагылон, аҳәсагь еибашьуан. Уысҟантәыи алақәа, абгақәа, иахьтәыи алашак, ҽык иаҟаран, уысҟантәыи асланқәа иахь тәыи махҽк иаҟаран, уыс ҟантәыи камбашьк иахьтәыи жәохә камбашь иа ҟа ран, уысҟан тәыи ҽык, рашьк иахьтәыи жәохә ҽы иреиҳан. Аха уысҟантәыи агәылшьаԥқәа ҩышә, ҩышәыи ҩынҩажәыи жәаба матра иауын, ауаагь рышқәсагь аашәы, зқьы иыҟан.

Нас Сасрыҟәа данықәҵоз еибашьцәа, аслан гьы, уа­агьы, ҽгьы иыҟарҵашаз руыс шреиҳәаз еиԥш иала­геит. Сасрыҟәа иыцыз ахәыҟаҵацәа, ахәцәа рҟазацәа уҳәа, иара еибашьцәагь рыԥс шьарҭа иацәыхараны еи­башьра алыихон уыи ртәарҭа. Ртәарҭа акәша­мыкәша раԥхьаӡа иирыцқьан, уаагь зыхьчаша џьыукы ниыжь­уан, хабар иызҭашагь. Нас далагеит аҩбатәыи еи­башьра дыу, хәаха­хәымш иымфа­иымжә. Аҩбатәыи еибашьыр ҭа Сасрыҟәа еибашьра даара иазеиӷьхаратәы ихәар ҭан, нҵәара змам ал ра­ԥҟызырҭа иылаз акам­башьқәа даара ихәарҭан. Нас Сасрыҟәа иуаа иыб­жьы нарықәиырго, еибашьо, иашьцәа рцашьа даара иигәаԥхо, мчыбжьык еиба­шьыит, аха хәҷыи­дыуыи гәылшьаԥҟәаҟәара иаҿыуп. Хазы ахәыҟаҵаҩцәа иыҟамзыи азы, еибашьцәа шеибашьуа рышьҭах

216

ала рыфа­рыжә рхьырыгӡоит. Сасрыҟәа агәыл­шьаԥеибашьра еи ҳа ра уахынла иҟаиҵон шаан ӡа, иызбан агәыл шьаԥ мраҭашәара ашьҭахь амч дысуеит азы.

Нас Сасрыҟәа уаатәыи ауаагь дырмацәажәа хьа ззыи, анс иықәҿыиуа, иыбзыиахуа ианырба, аҵла иқәыз ауаагь лбаан, Сасрыҟәа еибашьра иалалт, еибашьцәа рхыԥхьаӡара рацәахеит. Сасрыҟәа акы­ҩҩба мзы да­неибашьы, ртәарҭа даараӡа иацәахараны агәылшьаԥ ирыцқьеит, аԥшцәа ргыланы рыԥсыршьарҭахь хга­ра роут, Сасрыҟәа иҽыздыикылаз абнаршәыра даара ихәарҭан, абна аибашьра ауааԥсыразы даара иыб­зыиан, агәылшьаԥ аҽазыкшомызт. Аҵыхәа аҟьар, аҵлақәа ирықәшәон, агәылшьаԥ аҵыхәа анызымҟьа изыкшаӡом.

Сасрыҟәа раԥхьатәыи аибашьра даара цәыӡ иы­мамкәа иыхгеит, аха уиашьҭахь, иара уым ҳәаргьы, рхатәы бызшәа рымамзыи, ирыхьыз еибырҳәеит. Адыунеигь агәылшьаԥқәа ирым пы ҵахаланы иыҟам­зыи, иҭацәыз аҭыԥ иаразнак идырҭәразы аҟәша иы ҟаз, раԥхьа, рышьҭахь, рарма, рарӷьа уҳәа, аԥшь­махак рҟынтә рҿаархеит.

Сасрыҟәа иыҷаԥшьацәа иааин, уыс иарҳәеит: – Адыунеи хәарҭаԥшь змам ала хәҷыи­дыууыи

рҽеид гала, жәахык­аахык змоу агәылшьаԥ­мца зҿы­ҵ ҟьо рхы рханы иаҳшьыз рыфҩы иықәланы иаауеит, иҟаҵатәыу уазхәыцыи? – ҳәа иарҳәеит.

Сасрыҟәа ашырҳәа иашьцәа дзықәгәыӷуаз хҩык даа­рыԥхьан, хыџьара иышьҭыит, иаргь зымҩа дцеит. Дан­цоз уаа иыҟоу рыҽшыхдыриа шаз реиҳәеит. «Аҳа ҳаи!» ҳәа рҿынархан ицеит, хәы­мш рышьҭахь иашь цәагь иаргь иааит, иааит аха даараӡа дархәыцт агәыл шьаԥқәа раашьа, хәарҭаԥшь рымамкәа.

Сасрыҟәа ашырҳәа еибашьцәа, ахәыҟаҵацәа, ахәа­лыр гацәа, адауцәа, ҿыц иыднагалаз ауаа реиба шьы­рақәа рыиҭеит, асланқәа, илақәа, иыб гақәа уҳәа загь, аџыр еиԥш, атәыла рҭәны иаа и зеит. Сасрыҟәа уыс иҳәеит:

217

– Иахьауажәраанӡа ҳаибашьреи иахьатәыи еиԥ­шымкәа, ԥшьыџьара гәылшьаԥ мчы змоу рыла­ны иаҳзаауеит. Аҳаҳаи, абааԥсы, доусы шәуысқәа жәдыруеит. Абыржәтәыи ҳаналга, адыу неи иаша ха­ҭаны ауааԥсыра иаҳтәхоит. Дара ааиаанӡа ҳарԥыланы, абнарахь иымҩахыганы, уахынла иазкаршәны, раԥ­хьа тәыи еибашьра араа убас ҳалагуеит. Иашьцәа хәҩык нарылаҵаны, – Алра­ԥҟызра иылоу акамбашьқәа, адомбеиқәа, аҽқәа зқьы раҟара уажәазы иалца­ны иаажәга, – иҳәан, «аҳаҳаи!» ҳәа рҽеиқәыршәа рҿы лархан, ажәпа, реиҳа агәылшьаԥ рацәа ахыҟаз, рырахә, ркамбашьқәа ларԥыца рҿылархан, илеин еи­башьра иалагеит.

Ее, дад, Ҭенгиз2, алакә ишаҳәо ала, дгьылыи­жәҩа ныи ҵысыит. Сасрыҟәа иашьцәагь агьырҭ ау­аагь дџьаршьеит, иҽы ԥырны агәылшьаԥ ианаҿас, ахы­ахабыц ҟәаҟәан, иара иаҳәала данаслаак, иаҩы­ҟҟа иықәыиҵо, илақәа, иыбгақәа иахтеирыҟҟаз ажь­қәа амжәжәа иырфо, иашьцәа хазмҩа иаҿагыла, уырҭ гьы ррашьқәа, дара Сасрыҟәа иааиыварыжьуа. Агьырҭ ажәлар реи башьыга маҭәахә даара иыбзы­ианы ирыман, рыгәгьы ԥҵәахьан агәылшьаԥқәа ишыр ҿаҵа хәыз, уырҭгьы ԥсабара анрау, амҩаҭа ҭбаа ны ианрықәлеит, уатәы ҿыц ауаа аҵла­қьала иыл бааз, уырҭгьы хаз­зымҩа дызлармықәгәыӷуаз амч дыу рыманы, ас ԥсыхәа анрау, игәырӷьаҵәа еи­башьра иалалеит. Нас адауы­хәашақәагь, рымч дыу, дара уызларыхәарҭоузыи! Аха Сасрыҟәа деиаанӡа агәылшьаԥқәа иыкны, иырҿыжуа иырфон, ас ԥса­бара анрау, атәыла дырҵысон. Нас иаарцаз арахә ларҿарҵалан, еибашьра иала геит. Уырҭ арахәгь еи­башьыит агәылшьаԥ иыр ҿагылан, уырҭ адомбеи, акамбашьқәа, аҽқәа агәылшьаԥ дыуқәа ианырфо, хгара зауыз, Сас рыҟәа иауааи иареи ҭырасҵас агәыл­шьаԥқәа еиҩыҵәҵәа иықәырҵан, еес, уабаԥшо, адыунеи быжь бааԥсыла иҭәыит.

Сасрыҟәа иыбжьы заҳаз, аӡиа иҭаз, ҽыи, камба­шьыи, домбеии рхала иааны, еибашьра ашьҭахь

218

игы лан, ҳарҭаххарыу ҳәа, иызфоз, еиҵаз мыр гылоз агәыл шьаԥқәа рынҵәашьа ргәы иахәо. Нас Сасрыҟәа иреиҳәеит:

– Ҽынла маҷк шьҭахь ҳцаны, уахынла еибашьра ӷәӷәа ҭаҳцалап, – иҳәеит.

Абнарахь иазцо, уа еиҳа­еиҳа ирықәҿиуа, Сасрыҟәа убас, убас хы­мз деибашьыит. Аӡынгь иазааигәахеит, даргь даара џьабаа рбо иала геит, уабаԥшо, мҿыр­ҟәараҵас агәылшьаԥԥсыра еиқәыжьыуп. Убас, убас, арахә иырҿарцалаз, уыи даара ирыхәеит.

Ахәыҟаҵацәагь даара аџьабаа рбон, шьарда ахә­цәагь ҟалеит, уырҭ аҟазацәа иырҟәшәыртә уеит. Убас, убас, кырӡа џьабаала ишеибашь уаз, агьырҭ арӷьа, рыма иыҟаз агәылшьаԥқәагь иырзааигәахан, ее, абар, ацәшәа дыу ахаҟала. Рыҽшаны еиҿахысуа иа­лагеит. Сасрыҟәа иашь цәа даарыԥхьан, аԥшь­махак иишеит, ауаа, адоуқәа, ла, бга ишаны ирииҭеит.

– Аҳаҳаи, абааԥс, абыржәыкоуп! – ҳәа даны ҳә ҳәа, шәаԥыџьаԥыи иырҵасыит.

«Аҳаҳаи!» ҳәа иышиашаз ала рҭыԥқәа, рымаҭәақәа ааныркылан, даара изакәаны еибашьуа иалагеит. Уа атәылаҿ иыҟаз аҵла ҩын­уаагь еибырҳәан, шьаар­да жәлаҩы ааны иреибашь уа иалагеит. Алра иылоу акамбашь, ҽыдомбеи, ҽада хаз хәыс иҟарҵоит, хазы агәылшьаԥқәа иырҿарҵало иаҿыуп, аха нҵәара змам гәылшьаԥ еизо, еибашьо иаҿыуп, убас, убас, еибашьцәагь, ахәыҟаҵацәагь, аҟазацәагь загь иааԥсо, рыхәгьы кәацамзар иынҵәо иалагеит.

Нас Сасрыҟәа иан илыиҭаз ауасацәа ашьа алыппуа, ашьа аалыҵәҵәа иалагеит. Сасрыҟәа ирашь ахҭагылаз арҵәааҳәа иыҳәҳәо иалаган, иырдырт изықәшәақәаз. Сасрыҟәа иан Кавказ иыҟаз ауаа загь, аҳәса загь еизыл­геит, уаа иыҟаз лыҷкәынцәагь, – Ҳаи, абааԥс, адырра ҟалеит, шәымбо, шәыҽшәырхиа! – лҳәан, лыҷкәынцәа хәҩы, уаа Кавказ ирықәнагоу, ирымаҭәахәыу ааныжь­ны, шәҩы дауы, шьарда ҳәса, мчы змоу, шьарда уаа, мчы змоу лыманы, рхәы ҟаҵаны, Сасрыҟәа ирыиҭаз

219

еибашьыга маҭәахә рыманы, Сасрыҟәа аҩбатәыи ирашь ԥхьа иладыргыланы, ррашьқәа иларықәтәа, Сасрыҟәа ирашь илашьҭаргыланы рҿынархеит.

Сасрыҟәа аҩбатәыи ирашь нцәа­дырра амоуп уыигь. Сасрыҟәа ирашь уызлахьӡозыи, иыԥрын ицеит, иақәыз, ихәарҭаз амаҭәахәгьы иаргьы, аха иахықә гылаз адгьыл ҩнык ҭауыргылар иҭы мыҳәҳә иыҭ нах уан. Уыи амҩа иықәын Сасрыҟәа иангьы, иашь цәагьы, иуаагьы.

Сасрыҟәа ирашь иышнеиуаз еиԥш Сасрыҟәа иыҵа гылт. Ирашь неиҵых, аԥсы шьаны иыҟамзыи, ее, амцаԥшь ықәнартәеит, еибашьра иаҿагылт. Сас­рыҟәа идырт иышьҭахь иашьцәа, иан, руаа шаауаз, ԥсаатәҵас иыԥыруаз амҩа иықәыз мчыбжьык ала ирыхьӡеит, Сасрыҟәа иҽы мышкала иахьӡеит.

Сасрыҟәа акамбашьқәа фатәыс иҟалоит, домбеигь, ҽгьы, шьабсҭагьы уыи алра иылаз, уиазы дхәыцын иҽадыигалт. Акамбашь фатәыс, хаз гәылшьаԥ ҿага лаз, хазгьы еибашьцәа ԥсаба ра рымҭакәан, иыԥхьаца ны агәылшьаԥқәа иахыр ҿацала акамбашь ауҩытәыҩ са иызгәаауп, иҵыу козаргь уамыскәа, аҵәымаӷ злоу алаба аналоумыкша, иҭахны изым­цо игәаан азоуп, акам башь алаԥш акы ыҵашәаны ианыиузыҵҟьо, дам шь кәа изыиҟәамҵо уыбриоуп.

Ҽгьы, ҽадагьы, гәыжьгьы загь ҽык­ҽык иаҟа ран. Сасрыҟәа иуаа ирыцны аӡбаара иалым ҵыз, Сасрыҟәа иишәыит агәыжь азы «уымҿиуа, хшара умоуа, аҽы ауа уысгьы уара иыудырбо, џьабаамзар бзабаа уым­бааит!» ҳәа. Аҽадагьы еибашьра иааины, иыбнала ны ицаз аҽқәа роуп. Сасрыҟәа иишәыит: «Уымч иа гым­кәа, умаҵыуҩны, аҽаҵәахышьа узымдыруа, имар ­ианы уырбо, хәҷыи­дыууыи џьабаада иуықәтәо, адыу неи ахьынӡаҟоу умаҵыуҩы, упатыуданы ауаа рзы уықәзааит!»

Убысҟан асланқәеи, абгақәеи, алақәеи ауааи да­реи аҩызара рхан, дара зфоз агәылшьаԥқәа еицры­ланы иыршьуан, дара рҩызцәа абна иылаз ааганы,

220

еибашьра иаларҵон, уиазы иага амла иакыргьы, ауаҩытәыҩса абна дырбаргьы иыцәшәо иыҩуеит, иырбо рахәык еиԥш изымныҟәо, уиоуп уажәыгь Сасрыҟәа иажәа ркоит.

Ажәабжь зҳәуа иҳәашьа убасоуп нарҭаа ра жәабжь аҿы: Амаамын ауаҩы дахымшаӡеит, Сасрыҟәа иҳәа­тәы хазымҵыз ауаҩқәа иышәиыу роуп. «Уаҩык иыҵкара шәшеиуоу дырны, шәҭыԥ ҭынчымкәа, ҵлеи­махәыи рыда ҭыԥ шәмо уааит!» иҳәан, амшәгьы Аԥсны аҷаԥшьацәа раа ны иыҟаз, Сасрыҟәа адәахьы еибашьра данца иыбналан, иаашьаны абна иалалаз роуп. Уыигьы уыс иышәиыуп: «Уара, аашьаҟә, уцәа, уышша ауаа ирымаҭәахәыу азы иышша иагымхо, аҵла гәаҩа ҩныс ада уаҳа ҭыԥ умоуа, уызба дуаӷаны, дыук ҿаҵахәы уымамкәа, уыхтәоу уҭыԥажә аҿы анаи­ааира амаҵ иызцәыуҵәахыз ушьапыжә арыбзара­да разҟ умоуаат!» иҳәан. Абас Сасрыҟәа иныҳәақәа, иышәыирақәа даара иыҟоуп.

Сасрыҟәеи иашьцәеи иареи рҽыҩшаны аԥшьы­махак иаҿагыланы еибашьуеит. Дыунеи иықәыз еи­бадырын, агәылшьаԥқәа еизеит. Сасрыҟәа ишоу иуаа џьыукы ахәы ҟарҵоит, џьыукы арахә аӡиа аԥҟызырҭа иҭыхны иаарго, цыфас иҟарҵо, хазы хәыс иҟарҵо, ахәыҟаҵацәа иырзехьымгӡо, хазы ахәы ҟарҵароуп, хазы рхәы рҿарҵароуп, еибашьраҟынтә рхы шьҭыхны иыԥшо иыҟазма.

Ее, абас арҵәаа­сырҵәаа ҳәа еиҿагыланы еибашьо, Сасрыҟәа аҩбатәыи изааз ирашь (иҽы) уахьыԥшраны уыҟоума, убас иыҵеибашьуеит. Ишеибашьуаз, Сас­рыҟәа дахаҟаз ахь ала Сасры ҟәа Кавказантә иизааз иан, иашьцәа, иуаа аадгылт. Сасрыҟәа иан лыбжьы аа геит. Агәылшьаԥқәа ԥхьа ишыԥшыз рышьҭахь ала иааи иаарылагьежьан, амаҭәахә бзыиа иры­ман, Сасрыҟәеи дареи рыбжьара мыш­ныҟәа иыҟаз агәыл шьаԥ қәа загь иаарҟәаҟәаӡеит. Сасрыҟәа иан ахәы ҟа ҵацәеи ачы мазцәеи зхәышәтәуаз, агьырҭ аҟа­за цәеи иыр зылшьҭыит еицхырааразы. Нас Сасры ҟәа

221

иан раа, иашьцәа ирыбжьаз аарыбжьыхны инаиба­ба, – Иыҟоузыи, нан, сыҷкәын, – анылҳәа, – Макьана ҳара ҳала шьы дыҟам, ихәыуу иыҟоуп шьарда. Аха араатәыи ҿыц ауаа, еибашьра ззымдыруаз шәҩык раҟара иыхәны иыԥсыит, фатәыс ираҳамҭеит, аԥс цәа ҳара иҳамоуп, анышәынҭра рзыҟаҵатәыуп, – иҳәеит. – Аа, сан, сашьцәа, ҳаԥшо ҳаҟаӡам, агьырҭан аныш­хынҵә аауеит, шәарҭ аҳәса еибашьра шәаҟәыҵ! – иҳәан, ахацәа еибашьра рҿынархеит.

Ҿыц иааз Сасрыҟәагь, иашьцәагь, ауаагь рыԥсы шьа ны иыҟамзыи, ииашаны агьырҭ ирыларҵеит.

Ее, дад, Ҭенгиз, ишаҳәо ала, уыс гәаҟра, уыс ҳәҳәара, уыс еибашьышьа ҳәарыла иҽеимхошәа збоит. Аныи абыи узымбо, амца­қьоуқьад иҭа гылан загь, зда ыҟам агәылшьаԥқәа еизеит, ауаа шьрыла изырнымырҵәо ргәы ԥҵәеит.

Сасрыҟәа арҵәааҳәа иаҳәа кны, иыҽқәа, ирашь­қәа аҩбагь ицеибашьо, загь даарықәшеит: – Аҳаҳаи, абааԥс қәа, иахьа еишоуп3!– иҳәан, гәыӷрак рыиҭеит.

Аӡын ахьшәашәарахь иазааигәахеит, иры хәеит. Сасрыҟәа ажәпа агәылшьаԥ ахыҟаз, абнахь еиҭеирԥо, абна иааҵакны рымч рмаҷны, иыдиырҟәаҟәан, Сасрыҟәа уыбраа даара дуазырт, дгәаҟт. Даҽа хы­мз ианеибашьы, иааҭацәыит уҳәаратәы иааҭынчрахеит. Бжа рыԥсыршьо, бжа еибашьо, рааира аамаҷхеит агәыл шьаԥқәагь.

Нас иыҟоу, иыҟам еилыркааразы, иуаа даа рыԥхьан, шәҩы ҿыц еибашьа ззымдыруаз ауаа ԥсыит, шәкы раҟарагь ҽыи, лаи, асланыи ԥсыит, ахәцәа даара ирацәан. Аха аҳақьымра ҟазҵоз аҳәса иалдыргеит.

Убысҟан Сасрыҟәа дзықәныҳәаз, ҟәшәыс иы ҟар­ҵаз аҳацқьынқәа иахьагь аҟәшә злырхо убарҭ роуп. Сасрыҟәа уысҟантәыи аҟазацәа иины ҳәаз, абрыжәыгь патыу рықәны, рҳәа мҩасуа, патыу шрықәыу иыҟоуп.

Сасрыҟәа аԥсцәа рзы аҵәыуара рҭынхацәа рыла иыдиырҟаҵеит. Уаантә иааиуеит аԥсы иҵәыуара. Сас рыҟәа нас аԥсцәа рзы адамра ҟаиҵеит. Уысҟан

222

аԥ сы анышә дыузаҭозма, иыф ҩы гар, дааҵхны дыр­фон азы. Адауқәа ахаҳә ҟьаҟьа дыуӡӡақәа ԥшааны иаадиыргоон, адгьыл иыҵаҵаны, ҩнык иаҟараны, уадаҵас иыҭбааны, акзҭамло, ҭацәа* шахала иԥаны. Еидкыларҭа ҿаҳәаны убас адамра ҟаиҵон. Адамра­гьы уаантә иааит, уажә адамра иыжны идгьылоуп, аха уысҟан уыс акәын.

Аԥсцәа рзы аԥсхәы диырҟаҵеит. Уысҟан дыу кы ҷыӷьа ауыҟахыз, кәацла иҟаиҵеит, уиазоуп аԥсуа чеиџьыка аныҟаиҵо кәацдаҟа иҟалом.

Сасрыҟәа уыбратәыи еибашьраҿы маӡала дҵәы­уа збақәаз ҟалеит. Нарҭаа ԥшьынҩажәыи зеижә­ҩык хацәа рахьшьа­заҵә рҳәон, аха шәҩык ахацәа рахьшьа­заҵә дыҟангьы рҳәон. Уыбраа еибашьра­нахысоуп ԥшьынҩажәыи зеижәҩык ха цәа рахьшьа­заҵә рҳәо ианалага.

Сасрыҟәа иашьцәеи иареи еибашьра ишалаз Аԥс­ны иааны инеит. Уыбриашьҭахь иыбла ччаны уа­ҩы иымбеит. Нас нарҭаа ран еиқәаҵәа­маҭәала лхы ҭаҳәҳәаны, ашәымаҭәа лшәылҵеит.

– Арыи закәызеи? – [ҳәа] ианлазҵаа, – Схы сырч­чар сҭахым, – ҳәа ралҳәеит.

Ашәымаҭәа нарҭаа ран лҟынтә иаауеит.Нас, имаҷзаргьы, рыԥсқәа аныршьақәа, Сас рыҟәа

аҩбатәыи иааз иашьцәеи иан илыцыз ауаа рыц­ҵаны Кавказ Аԥсныҟа иаарышьҭыит. Агьырҭ уаа еи­башьра иалоуп. Сасрыҟәа уаатәыи ауаа иыдеизалт ирацәаҩны, уыс реиҳәеит:

– Уышьҭа ҳашреиааиуаз идырхеит, шәҭаацәара лыбаажәга аҵлақәа раҟынтә, аҳаԥы­ҩынқәа ҟаҳ ҵоит, – иҳәан, ауаа загь лбааганы аҳаԥы­ҩынқәа ҟарҵан, ианҭынчха, еибашьразы рҽазы ҟарҵо иалагеит.

Нас даҽа мызқәак рышьҭахь Сасрыҟәа, уа иыр­шьыз агәылшьаԥқәа рбаафҩы ачымазара ҟанаҵар ҳәа дшәаны, рҭыԥ кыр ҩымш­ныҟәа ииган, уаа қыҭас, тәар ҭас иҟаҵаны еибашьра далагеит. Сасрыҟәа иуаа рыбжа еибашьра иаҿыуп, иырзааигәахо еихьымгӡа­

223

кәа иыршьоит. Сасрыҟәа араа гәыԥ­гәыԥ еибашь­ра диырҟаҵо, зымҩа иара деибашьо, аӡын мызқәак ахьшәашәара даара ирықәҿиеит, агәылшьаԥқәа нац­харгеит, шьарда иыдрыцқьеит.

Аха ааԥын аныҟала, Анцәа зҿы икыша адыунеи иырҭәны ирымамзыи, агәылшьаԥқәа, рха тәы бызшәа ирымамзыи, иырхәыцзаалак, ԥаса еиԥшҵәҟьа иы­ҟам заргь, иааванажьратәы ԥсыз хоу загь атәыла рҭәы иаауа, иырԥыланы иыршьуа, Сасрыҟәа иуаа иы ҟаз рхыԥхьаӡара жәа­цкы рыцлеит, алақәа ӷәӷәа­хеит. Илақәа, иысланқәа, иыҽқәа, ҿыц ауаагьы уҳәа, иашьцәа, уырҭ загьы зааҭан* аҷыда рылоуп, даара рымч ҭаны иҭынчыуп.

Сасрыҟәа дырҩагь, ажәабжь ишаҳәо, бжьы­шықәса уыбраа деибашьыит, атәылақәа иахьын ӡанаӡоз гәыл­шьаԥла иҭадырцәыит. Уышьҭа агәыл шьаԥқәа иан­мачха, ауаа ирыцә шәаны шәарахҵас иҟалеит. Уажәы Сасрыҟәа иуаа даарыԥхьан, – Уышьҭа дара ахьыҟоу ҳцаны иынҳарҵәоит, – [иҳәеит].

Илақәа, иыбгақәа, иысланқәагь ԥсаатәҵас агәыл­шьаԥқәа ахьыҟоу ицаны, аҿар гәылшьаԥқәа уҳәа, агьырҭ ԥацәеи еиҵадмыргыло, иырфо даара ирыц­ҟьеит.

Агәылшьаԥ быжьба­ааба хы змоу ахқәа акхыу­ҵәар, иаашьҭыхны иаханаргылар, иараз нак иакуеит, агәылшьаԥ ажьы ԥыуҟар, иаразнак иаӷьауеит, иыз­бан ашьа иышҳамоуп. Аха Сасрыҟәа ала, абга, аслан зныҟәыигоз иах ԥыиҟо ԥыржәуан, иахԥыуҟо маҷк аныу замх иаӷьаӡом, ахгьы ахыгылаӡом, Сасрыҟәа идыр ны иахьыигӡеит.

Сасрыҟәа аԥсаатәқәа иыцхраауан. Убарҭқәа рзы аҟәраан еиқәаҵәақәа иыԥсыз ауаагь ржьы рфо ибан, иишәыиыит: «Шәы­шықәс ишәысҭаз шәыманы, аԥ­саатәқәа рҿы патыу шәықәым кәа, иԥырхага­шәыи­ԥырхамга, шәызбалаак ӷас шәыи ба лааит!» ҳәа.

Сасрыҟәа иыҽқәа, иашьцәа ртәқәагь Нцәа иҟынтә аихац рышьаны аныиба, адыунеи ауаа ишырзынхоз

224

идыруан, «аҽы ауаҩы ишьа алоуп» зырҳәо гәахә­тәыхьыгӡароуп азы.

Сасрыҟәа данахьӡа, аҳәса еибашьра иаҟәыи хыит, «аҳәса еибашьыр, ахацәа иыруысыузеи» ҳәа.

Сасрыҟәа адауцәа даара ихы ииырхәеит, аха аамҭала иымҿиеит, убас, убас иынҵәеит. Адауы­ҳәсақәа рых­шара иызрыдымҵо, агәылшьаԥқәа иырҿагыло, рых­шара ирыцәшәаны рҽырҿарҵон, иынхаз еиҳа адауы хацәқәа ракәын азы, имаҷ ха ӡахеит.

Сасрыҟәа еибашьра даналаз аҳақьымцәа, аҟа зацәа ҳәа иалыихыз аҭакәажәцәа, иыркоз аҳац кьын ҟәшәыс иҟарҵа, рыҭәҳәа хәарҭахуа, иыззыркуа ачымазҩы иыхәра иныҳәеит. Уиазы аԥсуа жәытәаахыс аҭакәажә лыҟәшә, аҭакәажә лыҭәҳәа зырҳәо уыбриаахыс иымҩасуеит. Уажәыгьы иы ҟоуп аҭакәажә ҵабыргы лҳацкьын, лыҭәҳәа, Ан цәа иыдиырхәуеит.

Сасрыҟәа уажә иашьцәагь, иуаагь, адауқәагь, ала қәагь, загь даарыԥхьан, ацәажәара дыуӡӡа ҟаи­ҵеит. Раԥхьаӡа еибашьыга маҭәахә ҟаҵашьа диыр­ҵеит, еибашьышьа диырҵеит, хазгьы еибашьра иа ҿыуп, еибашьцәа рҽырԥсахуа, аҟәшә ҟазҵо иы р­рацәеит, хазгь ҟәша­ҟәша еибашьуа, шьарда шықә са рҽахьыргӡеит.

Нас иашьцәа днарыԥхьан, ҩынҩажәа ҟәша ҟаҵа ны, дыусы имаҭәахәыз рыцҵаны иишеит. Уыс реиҳәеит:

– Агәылшьаԥқәа адыунеи, хәынтә­фынтә адыу­неи ҭадырцәхьеит, уааԥсыра уҳәа, ԥсыз хоу уҳәа, уышьҭа акаанмыжькәа адыунеи ҳрыц қьа роуп! Дыу­сы шәахьнеиз ақыҭа ҟашә ҵоит, шәгәышәҽаныз, шәзы мыждак жәбозар, еибы ҳәаны шәеицхыраа! – иҳәан, адыунеи ишаны иықәыиҵеит.

Ее, гәыԥ­гәыԥ аҵла иықәыз ауаа лыбаан, – Ҳанцәа дыу, Сасрыҟәа! – ҳәаны, игәырӷьаҵәа Сасрыҟәа иуаа ирыдлеит, иуаахеит.

Сасрыҟәа иашьцәа уыс реиҳәеит:– Шәахьцалаак, шәуыс аншәырҽеилаак, шәы шь ҭахь

Аԥсны, Кавказ шәхашәмыршҭын, – ҳәа.

225

Нас «аҳаҳаи!» ҳәа рлақәа, рыбгақәа, асланқәа, аҟәшә ҟазҵо, ахәы ҟазҵо ауаа, еибашьыга ҟаза цәа, иахьырыгӡаз шнеибакәыу ишахәҭаз иыршеит. Нас «иахьа гәырӷьара қыҭарылоуп» иҳәан, мчыбжьык ача ра ҟаиҵеит. Агәырӷьара аныузааи, угәырӷьароуп, аџьа бара аныузааи, уџьабароуп, арахәгьы еилырхоит, ауамау.

Сасрыҟәа, – Сара хә­ҟәша сыманы, Мрагыларахь сазцоит, шәарҭгьы абас, абас, шәахцаша, – иҳәан, адыунеи атәыла иықәлеит.

Сасрыҟәа ҟәшацыԥхьаӡа иашьцәа ҩыџьа на рыц­ҵаны идәықәлеит.

Иахцаз, иыҟаз ауаагь рыцхрааны адыунеи ҟьаа­ҟьаӡа гәылшьаԥла ирыцқьаны иааҟалеит, аха шаҟа иҟалаз идырҵәҟьам.

Сасрыҟәа ианыи иашьцәеи жәааҩык Аԥсныҟа иышьҭхьан, ԥшьынҩажәаҩы иашьцәаагь, аԥы зара ры ҭаны, адыунеи арыцқьара идәықәыи ҵахьан. Сас­рыҟәа дахцаз иуысқәа шьақәыргыла иырҽеит, загь­раԥхьа Аԥсны дааит. Уысҟан Аԥсны ашьхахь иыҟан. Уа данааи, иашьцәа ӡәыр мааӡацызт. Нас шықәсы рацәа ашьҭахь иашьцәагь ахцаз аӡәаӡәала, ҩыџьа­ҩыџьала иаиуа иалагеит. Сасрыҟәа иашьцәагь еиҳа­бцәа џьыукы ԥсыит, рангьы уҳәа, уысҟантәыи адам­ра рзыҟалҵеит, аха дамрак шаҟаҩ ҭоу уыздырамызт. (Сасрыҟәа иашьцәа загь ааит ҳәоуп алакә ишаҳәо, аха изымаазгьы ыҟоуп, рҳәоит.)

Абас нарҭаа реиҵба Сасрыҟәа иашьцәа иыманы, уагь рахәыи­шәахәыи иыҭаны, даугь, аслангь ихы иархәаны, адыунеи ирыцқьаны, ажәларқәа иыш­рыиҭаз, ишыирыцқьаз, даара џьабаала иықә ҿ иаз адыунеи ԥсадгьылны Аԥсныгь шалыигыз, уиаамҭазы адыунеи ԥеиамбарны иыҟаз Сасрыҟәа иакәын. Абас идыуӡӡаз иымч ала, идыррала адыунеи ирыцқьеит.

Сасрыҟәа иашьцәа загь анԥсы, Аԥсны иааи геит ҳәоуп ишырҳәо. Изымааз ыҟазар, рыԥсырҭа Сасры­ҟәа иидырон, шьҭахь акәзаргьы ииаигеит ҳәоуп

227

ишыр ҳәо. Аха Сасрыҟәа иара иыԥсра идырым, ины­шәынҭра идырым. Сасрыҟәа дԥырны жәҩанахь ды­ҟоуп, дымԥсӡазт, уаҵәы каамеҭ адыунеи ауаа акыр­зыҟалаӡар, иыжәлар алиыргаразы даауеит ҳәоу ишырҳәо. Уиазы аԥсыуа акы данаргәаҟлаак, инапы еиҵыхны данныҳәа, ины ҳәа ҟалоит ианакәзаалакгьы. Абас Сасрыҟәа иымчқәа уажәыгь иыҟоуп.

Нарҭаа адыунеи загь алдыргеит, ауаа загь ҳаи­шьцәароуп рҳәазаргь, иахықәҵыз Аԥсны, Кавказ ашь­хауп, адәахьы ицазаргь, ҳаԥсадгьыл Аԥсны иаӡааит. Ҽеишәа уаазхәыцыр, нарҭаа иырхылҵшьҭроуп аԥсуаа, иара убасҵәҟьоуп. Иызбан [акәзар] Аԥсны ашьхақәа нарҭаа рҭыӡҭыԥқәа ҳәоуп ажәаҳәаҩы Али Чауышь Акәаӡба иҳәоны [ишсаҳаз].

Уажәы, убас жәақәакгьы иҳәон Али иҳәамҭаҿ.Сасрыҟәа иага иыхәазаргьы, уаа ахгәаҟыз жәаџьара

акәзаргьы, уаа дрыхьӡон.Сасрыҟәа аҭәа­ҵла иыиныҳәаз иахьа ихәар ҭаны,

ачымазцәа аҭәахышәҭ ржәыр иалго, аҭәа ацәа ахыу­хыр ихәарҭаны, аӷба дыуқәа алаҿарҳәо амч аманы [иҟалеит]. Сасрыҟәа, аҵла дыуқәа еидҿаҳәаланы, ам шын дхыла деибашьон. Аӡаҿы аҭәа ацәа бааӡом. Аԥс ны ашьха нышә уықәианы иуылсыргь уашьӡом, уааӡуеит, рҳәоит.

Сасрыҟәа данеибашьуо иықәҿиуоу, иықәым ҿиуоу идыруон ԥхьанатә. Иышҳәо ала, Сасрыҟәа еибашьра дыу ахь дцаанӡа, Мраҭашәара анаӡа ра дахцаз, иы­блоз адгьыл бна иахеилашуоз, ахаҳәқәа шарӡыҭуаз ангәеиҭа, амца иышхәарҭа дыуз идырын, амца аага­ны ихы иаиырхәеит. Амца атәылақәа рҿы хаз­хазы ианызгалаз ыҟа заргь, Сасрыҟәа иымцажәлоуп, раԥ­хьаӡа Сас рыҟәа иааганы иышхәарҭоу дырны, адыу­неи иахьызгӡаз.

228

26. САСРЫҞӘА (2)[агәылшьапқәа дшыриааиз]

Сасрыҟәа даныхәыҷӡазгь, иашьцәа дырды раанӡа, шьарда машәыр цәгьара рхыигахьан. Дыр дыраанӡа рангьы агәырҩа дадыргозаарын, «арыи абаша даба­абгеи?» ҳәа.

Аԥсны Мраҭашәарахь, Хәаҵәа ҳәа шьхак аҵ ҟа неиҵыхрак ыҟазаарын. Сасрыҟәа иашьцәа хын ҩа ­жәаҩы ныҟәара иышцоз, зқьыла абнауаа, адау қәа ирылашәеит. Еибашьра ианалага, Сасрыҟәа ацәа­нырра иоут, иашьцәа ҽеи иша қәым шәаз.

Сасрыҟәа уыи ашықәса, Анцәа иҟынтә, иаҳәа, иҟама аахьан, уышьҭа днаӡахьан, аха иҟазшьа иан илеиҳәон џьара илымҳәоны. Нас иашьцәа рҟынтә аҳәҳәаҩгь данааи, иаргьы ицәа иадырхьан.

– Аа, сан, саҳәеи сҟамеи ааг, уашьҭа сҽыс­зыҵәахом, сашьцәа сырхьымӡар ҟалом! – иҳәан, иаанхаз иашь цәагь, џьыукы шәаанха, џьыукы шәсышьҭал! – иҳәан, ирашь даасын, иааз иашьа Кәын[и] иареи еиба шьырҭахь ицеит, аха Сасры­ҟәа ирашь Кәын иҽы зла хәарҭаззыи, жәамш­ныҟәа ахьыбжьаз сааҭкала дахь ӡеит.

Сасрыҟәа даныларылаԥшы, арҵәааҳәа ды ҳәҳәон, иымшьыкәа дрыдслуа, ииҳәынҷо, иыб жьыгь анраҳа, уамак шиакәыз рдырт. Иашь цәагь нарықәҿыиҭын, – Шәымшәан, иым шьыкәа иышәҳәынҷа! – иҳәан, мышкала иаашьа қәиырхеит, иышьҭахь иашьцәа иаа­уазгь ааинӡа.

Сасрыҟәа нцәа­дырра иыман азы, даугь бнауагь иаразнак рыбызшәала драцәажәеит:

– Ҳара ҳаибашьо ҳаҟоума, арыи адыунеи хынтә уааԥсырала иҭазырцәыз агәылшьаԥқәа рыбжьы шәма ҳа уеи, шәаргьы ҳаргьы ҳҽеидаҳм кылар, аам ҭала ҳар гьы ҳарфоит! – иҳәан, уаа ишыҟаз иитәыитәыит.

Нас иашьцәагь уаанӡа иыдырбалақәозгь агәра ргеит. Иашахаҭаны, уыи аҽнынахыс ԥызас дҟар ҵеит.

230

Уиаамҭазы, нарҭаа рыӡбахә аныҟаз, ауаа шәы­шықәса реиҳа имаҷны зхыҵуа аашә шықәса рхы­ҵон азы, ҷкәынак шықәса­ԥшьынҩажәанӡа дзарԥыс­хомызт азыҳәа, Сасрыҟәа уаанӡа иашь цәеи, иан, иара ирыхҭысыз акәымкәа, Хәаҵәа еибашьранахыс атәы ҳалацәажәауеит.

Сасрыҟәа Хәаҵәа иашьцәагь иаргьы шыҟаз рышь­ҭыбжь заҳаз еибашьра ӷәӷәа ҭарҵеит. Уаа жәа­мш гәылшьаԥ­еибашьраҿы ирашьгьы иаргьы реибашьра шҷыдара дууӡӡа рдырт. Хәа ҵәа гәылшьаԥ­еибашьраан ҩышә гәылшьаԥ ршьыит, аха агәылшьаԥқәа анааи, адауқәеи анҭ ауааԥсыреи ишәан ицеит. Сасрыҟәа џьабаала уатәыи агәылшьаԥқәа ҩышәҟа шьны иа­ниыр маҷ, адауқәагь ауаагь дрыԥхьеит.

– Шәабаҟаз ҳара ҳанеибашьуаз? – аныиҳәа, – Ҳара агәылшьаԥқәа ҳрыхәарҭам, шьарда ҳандыр­ҵәеит, ауааԥсыра аҵла­ҩны, аҵла хыцә қәа ҳрықә­тәаны ҳҽаҳахьчоит, адауқәагь ӡныи­ԥхыни асы ахьышьҭоу ашьха ҳазцаны ҳҽаҳахьчоит, мамзар ҳар­фоит агәылшьаԥқәа, уыс ҳшыҟоугь шаҟантәыи ҳан­дырҵәахьазыи, – анырҳәа, Сасрыҟәа, – Шәааи, ара иыжәбома абарҭ агәылшьаԥқәа, абра шәара шәанца шәшәаны, ҳара ҳаибашьыит, ҳамшәеит азы, иа­хьа ҳа и ааит. Уажәынахыс ҳамшәароуп, ҳара Аԥсны ҳаҵагьежьуеит, ҳаԥсыҳшьар сышәзаахуеит, – иҳәан, иашьцәеи иареи еицны рыҩнахьы иааит.

Аха уысҟан аҩны абыҟаз, нарҭаа­заҵәык аҳаԥы­ҩны рыман, агьырҭ ауаа загь аҵла дыуқәа аҩны рықә ҟаҵаны иықәтәан. Уахынла иылбааны шәарахк кны иыҩхагала иырфон иырзыкыр, иырзымкыргь иыԥ саанӡа уа иықәтәан, агәылшьаԥқәа ирыцәшәаны.

Нас нарҭаа, рашьаи дараи еицны, еибарччо рыҩ ны ианааи, рангьы дреигәырӷьан дырԥылт, загь гәыдыл­кылеит. Сасрыҟәа иашьцәа ран уыс ларҳәеит:

– Ее, ҳан, иыбҳәалон, ихаҳҵомызт, ҳаишьа еиӡба Сасрыҟәа иылшара дыу ҳаманы уышьҭа акы ҳазы к­уам. Ҳамҩа зкыз, зымҩа ауааԥсыра, зымҩа адауқәа,

231

даара аџьабаа аабан ҳшыҟаз данҳахьӡа, иымшьы­кәа иаҳҳәынҷеит, уырҭ бызшәала иы рааи гәеит, нас ихырхуеит. Нас ҳабжьы заҳаз агәылшьаԥқәа иааиз, «шәымшәан, шәырҿагыл» иҳәан, уаатәыи агәыл­шьаԥ қәа загь, аҭырас еиԥш, быжь­хык, аа­хык зха­гылаз агәылшьаԥқәа данрыслаак, еиҩырффаны иы­қәыиҵон. Уаанӡагь, данхәыҷызгь, маӡала иаҳԥыланы ацхыраара дыу ҳазҭоз иара иакәын, бымбо, ҳан.

Рашьа иахьиылаҽхәоз рангьы даара лгәы иахәан, иылныҳәеит.

Ажәабжьҳәаҩ Кәаӡба Али Чаушь (Адаԥазары ақалақь)

232

27. САСРЫҞӘА (3)[агәылшьапқәа дшыриааиз]

Нарҭаа ран шәҩык лыхшеит. Нарҭаа раамҭазы ауаа фышә­аашәы шықәса нҵыра рыман, уа жәы ҩажәа­еихагыла аҩны аҳаракра рнапы аакәшаратәы ргыла­ра ыҟан. Нарҭаа загьы Анцәа ҷыдала ишеит. Сасрыҟәа амгәарҭа данҭаз, иан иылашара, исахьа лбон. Нарҭаа Анцәа иымшар, адыунеи уаҩы дзықәхомызт, гәыл­шьап­ҭыԥ хон. Нарҭаа ааиаанӡа ауаа рыҩнқәа аҵла­қәа ирықәҟарҵон.

Сасрыҟәа дынцәахшоуп, уыи даҽакала Анцәа ды­ишеит. Сасрыҟәа иоуп ауаа аҵлақәа рҿынтә иылба­аганы, ахан­ҩынқәа ирыҩназҵаз. Сасрыҟәа Аԥсны абнақәа анҳараикуаз, Амшын­еиқәа аҿынтә анышә ҭыхны, ашьха иықәыиҵеит. Сасрыҟәа дзықәшәииыз ауаҩқәа иымшәханы абна иылахеит. Сасрыҟәа кам­башь­иажә рцәа гәаҩаны иаархыхны камбашь­ҩын ҩажәа рыжәқәа абҩа иаалыршәааны иылҭаҵа, ирашь иақәҵаны иааигон. Сасрыҟәа иашьцәа за­гьы Аԥсны, Кавказ ижыуп, адәахьы иыԥсызаргь, уа иааи _гон. Адыунеи иықәыу адгьыл шьапыцыԥхьаӡа гәыл шьапла иҭәын, Анцәа нарҭаа иымшар, адыунеи ҭацә хон. Нарҭаа загь Анцәа аҳәа рзылбааиышьҭеит. Сас рыҟәа иаҳәа аа­метрак аҭбаара аман, аҿы – ԥшь­метрак иыҟан, данеибашьоз ԥшьынҩажәа метыр еиҵы ҵон. Сасрыҟәа адауқәа кны, Аԥсны ашьхақәа иыр ҳараикыит, уиазоуп – Аԥсны абна қәа рнышәқәа маҿа­маҿа ихазыуп.

Нарҭаа Кавказ иықәиыит, иахьатәыи ауаа нарҭаа ыҟамзар ӡәыр дзыҟаломызт.

Сасрыҟәа ауаа рымала акәымкәа, рахәыи­шәахәыи ҵысыи­ҳәыҳәыи рыбызшәа иидырон.

Сасрыҟәа данеибашьоз иара дыубомызт, ԥсҭ ҳәак убон. Сасрыҟәа иан лымгәарҭа данҭаз, Анцәа адыр­ра лыиҭеит ԥхыӡрыла, «быҷкәын дгәаҭ, быҷкәын ды­

233

ҟам зар адыунеи ыҟам» ҳәа. «Уысҟантәыи ауаа абна дыуқәа ирызцаны, аҵла дыуқәа аҩны рықәҟарҵон, агәылшьапқәа ирыцә шәаны, аҵла иылбаакыз дыр­фон, дыҟа мызт. Сасрыҟәа иҳәатә зкымыз ауаа има­амынны аҵла иықәхеит. Амаамын ауаҩы ахылым­шеит, ауаҩы дмаамынны аҵлаҿ дынхеит.

Сасрыҟәа ианыиҭахыу ақәа аиыруан, ианыи ҭахыу амра ииырԥхон. Сасрыҟәа напала дзысыз ахаҳә џьы­каҵас иҟәаҟәан.

Сасрыҟәа дарԥысханы, иаҳәа ашьха дышцоз иԥыр­ны изааит, иыҽгьы шьыжьымҭанк иыҩ наԥхьа иан иылбан, иалҳәеит. Сасрыҟәа алымқәа, абгақәа бжьан, иышхәыҷыу иааӡаны, дахьеибашьуаз иыцхраауан.

Нарҭаа загь Кавказ аҵыхәан ижыуп, аха Сас рыҟәа дыԥсӡамхоо, Сасрыҟәа Мрагылара дцаны, адгьыл­бна иыбылуаз амца иамхны ишааи гоз, адауқәа, агәылшьапқәа иырҿажуа иырфо, Сасрыҟәа адауқәа драцәажәаны иыдыикылт.

Сасрыҟәа диаанӡа уахынла иылашара рбон ԥсыз­хоу. Нарҭаа раамҭазы шықәса­шәкы рышь ҭахь арԥыс дарԥысхон. Нарҭаа рхәыҷқәа шықәсык зхыҵо капан­шәкы деиҳахон.

Аԥсны, Кавказ иуаа загь агәылшьапқәа шьны, адгьыл­ҳаԥы иыҵартәаны, нас адыунеи жәлар алыр­гаразы, Мраҭашәарахь еибашьра дцеит.

Нарҭ Сасрыҟәа дыԥсӡам, иуаа даҽа гәаҟрак иақә­шәар, дрызкылсоит.

28. НАРҬАА[адауцәеи агәылшьапқәеи ишыриааиз]

Нарҭаа аныҟаз адыунеи [аҿы] уааԥсырала аԥс уаа рацәан, иызбан [акәзар] изыхьчоз нарҭаа дыуқәа, шәара ззымдыроз ракәын. Нарҭаа Анцәа иыла амч рыман. Уырҭ иыԥрон, иреиҵаз лшара дыу змоу акы дақәшәар, рымч еизҳауан, ррашь ԥрон, раҳәақәа

234

еиҵыҵон, еиҵалон. Нарҭаа Анцәа иаамышьҭахь иын­цәан. Уырҭ раамҭазы Анцәагьы иацәажәон, рҳәон. Нарҭаа раура­рыҭбаара зшәоз мчы ыҟаӡамызт. Уи­аам ҭазы ауаа зыцәшәоз агәыл шьаԥқәеи адауцәеи ра­кәын.

Уиаамҭазы нарҭаа ҿыц ииыз рысабыи уажә тәыи ауаа раиҳа идыууын, аха адауқәагьы, иыш ды рыу еиԥш, ашәаԥыџьаԥы дыр ҵыс уан. Адау қәеи нарҭааи адыунеи еимакны шәынтә еиба шьыит. Аамҭа за­уыз агәылшьаԥ цәыршәагақәа еизҳаит, идыухеит. Адыу неи Аԥсны Мрагыла рахь рымҽ хакны иыр­фо, уаҳа анырымбалак, анышә рфон, уиазоуп Кав­каз бнеи­шьхеи иызҭахәа лоу, иызҳаракыу, рҳәон. Адау қәеи агәылшьаԥ қәеи иеиҵагылан Мрагыла­рахь рымҿхакны иаауеит. Нарҭаагьы, иҟәышымзыи, адау қәеи агәыл шьаԥқәеи еичдырчычеит. Адауқәеи агәыл шьаԥқәеи шьарда шықәса ианеибашьы, иныи­бар ҵәеит, иаанхаз карахеит, нас нарҭаа аҟәыш қәа иаарылагьажьын, гәылшьаԥгьы дау гьы рыхәҵәы ықәырхт. Уыбриазоуп Аԥсны абна ашәалҭ зыиуа, иыз­бан, адауы­баҩыи агәылшьаԥ­жьыи рҵәыра ахьамоу азоуп ҳәа.

Дыҟан нарҭаа рмаҭак, диыман уыи, Жажа лыхьӡны, ԥҳәыск, даара дҟәышын, ԥҳәыс ҳарак­дыук, мчы рацәа змаз аӡәлакәын, геи­шьхеи акы дацәшәомызт, абна дцаны амҿы анаалго иахьатәыи амашьына дыуқәа акиаанаго аиҵкыс аалгон, уиазоуп лхаҵа дшы ҟоу лара лыӡбахә ажәлар изырҳәоз. Убасгьы иырҳәон: Нарҭаа Ан цәа иахьала аҳәақәа рыцыԥхьаӡа лбааиышьҭт ҳәа. Убарҭ рҷан аҳәакгьы иара абшьҭрала иааи уаз нарҭаа рмаҭак иыԥсышаз аӡәы илыиҭазар ҟалап, нарҭаа раҳәажәлақәа руакы. Уырҭ аҳәақәа уыс иыҟан: Бааԥсык уақәшәар, иуанаҳәауан, уаи­ааиуазар, иуанаҳәауан, уанеисо иуыцхраауан, адыр­ра аман.

Уыс иышлымаз ԥак длыхшеит, Уарада иыхьӡ ны. Уарада даниы аҽны хаҭа дыудырратә акшиыл ҵо

235

ыҟан. Быжьба­ааба шықәса ихы ҵаанӡа уаҩы диыл­мырбеит, даара еизҳашьа, дгәырӷьахәны иызҳауан, иассыуаха ашьха дцаны даалон, уыи амҩақәа иан Жажа илырбахьан. Аха нарҭаа ԥсыиишьҭеи агәылшьаԥқәа ахьӡан, ажәлар рырахә рфо, дара рфо, ацәшәақәа ҟало иалаган, лара Жажагь илаҳәаны дыр­го, илылшо рымхаџьашьахәхеит, шьарда гәылшьаԥ ршьызаргь, шықәсык ала ҩынтә­хынтә ақыҭақәа рахь илыбааны, ауааԥсыра афо, рырахә афо, жәа­хык, жәаҩа хы змаз аҳ­гәылшьаԥқәа ыҟазаарын.

Мышкы, ажәлар ангәаҟӡа, еиҭалзааит. «Шәыҽ­гәашә ҭа, абааԥсы, ҳаԥхьаҟа гәыӷрак ыҟоуп» лҳәон. Лыҷ кәын Уарадагь жәаҩа шықәса дырҭа лахьан, иымч дақәгәыӷратә дҟалахьан, аха жәыхә шықәса дыр­ҭалаанӡа аӡәы диылмырбар лҭахын. Уашьҭа абна дца­ны данаауа шәақьда ашәарах кны, рцәа ирылаҳәаны, абӷабқәа, аҽацә қәа, адамбеиқәа кны жьаха­цәаха иааигон. Ргәылацәа иашьцылан раҳаҭақәа рыманы иааны, иырзышьҭхо ргон, аха «џьара ишәымҳәан» ҳәа ралҳәон. Уарада хәҷы уыс дҟалеит: Ҩҩ­камбашьк цәыбӷак ирықәыуҵар иырзымгаша амҿы злоу ашә аас днадгыланы, аԥашәқәа кал­кало иааҵыихон на­пыла. Иан ашьха амҩа ахьыилырбаз иассыуаха дцон, ашамҭаз даауан. Иан Жажа ажәлар иырҳәозгьы лма­ҳауаз, агәылшьаԥқәа лбаа, мамзаргь ақыҭақәа иыш­рыҿҵааз, лыҷкәын дааицәшәан, уыс иалҳәеит:

– Нан, сыҷкәын, Уарада, аказы суыҳәоит, жәыхә шықәса ухыҵаанӡа Мрагылара абна Цахәҟа уымцан, уан самыи, срыҳәауеит.

– Иауазыз, уиаҟара патыу ақәҵаны изыбҳәаз, «уымцан» бҳәар бзыиамыи, – иҳәеит лыҷкәын Уара­дагь.

Аха уиаамҭаз иыҟаз агәылшьаԥқәа акы иамшь уо зар, аамҭала иыԥсӡом, ицасԥхьаӡа идыу хоит, аныи ажәлар зфаразы икылсыз агәылшьаԥ дыу, ишыр ҳәо ала, ԥшьышә аршьын ыҟазаап, жәаҩа хы рыма заап. Аха Уа рада иан Жажагь жәа ҩа шықәса ихы ҵыиишьҭеи

236

иыцлааӡо ҩҩ­лак лыма заап, азны­зын лагь ашь­ха иыццоит. Ан Жажа лыҷкәын даара лажәа хаиҵо диықә гәыӷон, аха, иага уымҳәаргьы, дха ҵам зыи, «иыҟало збап, сан уымцан ахылҳәаз снаб _жьыс­ны саап» ҳәа Мраҭашәарахь ддәықәлеит, ԥсаатәҵас дныҟәон.

Дцо, дцо, Цахә ахылҳәаз дазааигәахо даналага, агәыл шьаԥқәа адауқәа рфо, ажәлар рырахә ахыр­фаз, абна иылаз ашәарах адамбеи, ашьабс ҭа, аҽацә, нас уыбрыи иырфаз рыбаҩқәа загь днарылс­днарыл­со дышнеиуаз, агәылшьаԥқәа дна рылашәеит. Дна­рылашәеит, аха шәара ҳәа акыҟам, иызбанда Уара­да нарҭаа рмаҭа иакәын, жәаҩа шықәса аныихыҵ, ԥшь­маҭрак дыҟан, инапы рыхха аҵлақәа данырсуа, аџыр зҿоу аихеиԥш, абна напыла иԥыиҟон, итаҷкәым ала ахаҳәқәа данрысо, аҳәсаг еиԥш, ахаҳәқәа ԥыхха еилеиҵон.

Нас анҭ агәылшьаԥқәа иареи дареи анеиқәшәа, аисра, аибафара иалагеит. Анҭ агәылшьаԥ ссақәа иыхәарҭазма, шьарда ишьыит Уарада уаа. Аха агәылшьаԥ ссақәа џьаукы цан, раҳ, жәаҩа хы змаз агәылшьаԥ дыу иарҳәеит: «Абас нарҭаа рыҷкәын иоума, аӡә ҳиықәшәан, ҳиыхәарҭамхеит, ҳашь цәа аӡәы­ҩыџьакгьы ишьыит» ҳәа раҳ иар ҳәеит. Уырҭгьы дара рыбызшәала абызшәа рымамыз. Агәылшьаԥқәа раҳ ианаҳа, иынгылозма! Хаха аҿаанахеит, иаргьы ԥхьаҟа дцо, анҭ иыибаз рахәыи­шәахәыи, ԥсыи­уаҩԥсыи, дауыԥсыи рыбаҩқәа даара ддыргәамҵын дышнеиуаз, амца зҿыҵадды агәылшьаԥ дыу аҳыи иареи ааиҿагылт. Арҵәааҳәа Уарада дыҳәҳәеит, иара агәылшьаԥгьы ҳәҳәеит. Аҳаҳаиҳәа икажьыу адауы­быҩқәа аҿаиыжьуа, иысфоит ҳәа иыцҳацыԥхьаӡа ахабыцқәа ԥҽҽо, иҵәыиуа­агьыи ахы хабыц аанар­ҳәуа, уыгь ԥҽҽо, адауы­баҩ аџыр еицкыс реиҳа икы­цыуп. Уарадагь еиҳа идыууыз дауы­баҩкы ааныи­кылан, ахыи аҿқәеи даҿасуа, иара агәылшьаԥгьы ац азҩа дәықәна ҵо. Уыи агәылшьаԥ­аҳ хаҵеи ԥҳәысыи

237

ыҟазаарын, уиаамҭала ахаҵа­гәылшьаԥ даҽа џьара ицан, иыҟамызт, Уарада изеиӷьхеит аҩыза ыҟамзаара.

Нас Уарада иан лыҷкәын ашьыжь иаара аамҭа анаа, акшыҟалаз лдырт. Лыҷкәын иылмырбоз нарҭаа раҳәа, дахыҟаз бжьы цәгьакгьы лаҳаит, аҳәа ахыҟаз данааи, аҳәа аԥынҵа шьа хәҷык аман. Ауы­хагь ԥхыӡырла Мрагылара Ӷәаӷәа ахра[ҿы] лыҷкәын дышгәаҟуаз лбахьан. Иизылааӡаз алақәагь уазыруа лыҩны иаавагьажьыит, алақәа Уыцәыи Ҿыцәыи ҳәа, аруак еиҳау ҽык иаҟаран. «Аҳаҳаи, абааԥс, Уыцәыи Ҿыцәыи, ала қәа иахьазоуп шәзысҭахыу, сыҷкәын макьана иаҳәа иаамҭам, иыҵагь деизҳап сымҳәазыи, уымцан, шәарҭоуп, ҳәа анс ахаҵа иауҳәар ҟалома!» Иан ихьылгӡаз илақәа, иӡасуашәа, ԥсаатәҵас идәықәлеит Мрагыларахь. Уырҭ алақәа Нцәа иахь алагь аҷыда рыман, крахдырҵуазма, здаҟам ашь­ха ианынхал, Ӷәаӷәа иахра шәаԥыиџьаԥыи рҵасо, Уарадеи агәылшьаԥыи рыбжьқәа раҳаит. Алақәа иыхьӡеит, убарҭ алақәа рзоуп «ахәыц еиқәаҵәеи ахәыц шкәакәеи еихьыушьын, илақәа иыхьӡеит» ззырҳәоз.

Нас лара, Нарҭ Уарада иангьы лыҷкәын иаҳәа аашь ҭылхын, лдарды аԥынҵа азҩа аманы иыҟазгьы аашь ҭылхын ддәықәлеит. Лқыҭа еибарҳәҳәеит:

– Ҳаргьы ҳнеироуп, шәара шәаныҟам ҳара иықәаҳхозыи аԥсабара! – анырҳәа, – Сара иысҳәо шәаазыӡырҩы, сыҷкәын дыԥсхьазар, шәаргьы сар­гьы ҳазхәарҭам ауп, дымԥсыкәа, иаргьы, саргьы, ҳла қәагьы ҳазмыхәо акыҟазар, абрыи сдарды шәзаа­сышьҭуеит, убысҟан ӡәыршәыҟазар шәным гылан, алақәа акшәзаасышьҭыр – амҩахь шәаҳԥыл иаз­кыуп. Иахаҳҳәаз шәаҳԥылап! – рҳәан, аҳаҳаиҳәа лҿыналхеит, лаҳәеи лдардыи лыма.

Дцоит, аха дышбацои, бжьык аӷьеҩреиҳа, ԥсаатә­ҵас дындәықәлеит. Уыгьы здаҟам ахәы данынхал, «ее, абааԥсқәа!» ҳәа уыс рыбжьы лаҳуеит, ушәаны уыԥсып. Данарзааигәаха, арҵәааҳәа лыбжьы лыр­

238

геит, лыҷкәын лыбжьы иаҳаит, аха иаразнак агьырҭ агәылшьаԥқәа лҿагылеит днармышьҭразы. Лаҳәа иылкыз ааҭԥаа даарылагьажьын, лаҳәа зкьысуа ҭы­ԥыҟҟо, лдарды зкьысуа иыхәжәаны иаго, иылыулак лыҷкәын иҿы днеин, иаҳәа наиылҭеит, агәылшьаԥыи иареи аҟәада рҿеибахын еиҿагылоуп.

Иаҳәа анааныикыла, – Ҳаи, сан, быгәнаҳа бақәым­шәааит! – [ҳәа], афыр­фырҳәа иыиҟьо аҳәагь еиҵыҵо, ианыиҭахыу еиҵало, хаз алақәагь иыхьӡеишьҭеи иахьынҳаланы иаихауа, ижьы ҿыт­ҿыт иамрыжәжәо, иаҳәа амцабз аҿыҵҟьо, лара иан Жажагь лдарды азҩа алалрышьо, шьҭахьла, шьҭахьла иышцоз, Ӷәаӷәа иах­ра шьҭахьла иылҭабга ицеит. Нас ан Жажа алақәа рықәҿылҭыит:

– Аҳа, абааԥсы, Уыцәыи Ҿыцәыи, шәҭал ахра ҳаргьы ҳлеиуеит, иԥыжәжәа иықәаҳҵап! – анылҳәа, – Аа, сан, уыи уышьҭа иақәнагаз ақәшәеит, изылго агьыҟам, аха ласны ҳдәықәшәҵа, азҩа исықәҭәаз сарҩашьуа сала геит, сара саныҟам шәцара уадаҩхашт, абна загь гәылшьаԥла иҭәыуп! – [иҳәеит Уарада].

Агьырҭ хык, ҩҩ­хык зхагылаз агәылшьаԥқәа, џьыукы ахра иагаз раҳ­гәылшьаԥ иашьҭалеит, џьыу­кгьы «ҳаӷацәа ҳашьҭом» ҳәа Уарадараа иырҿагылт. Нас уырҭ агәылшьаԥ ссақәа рыхәарҭазма, алақәа Уыцәыи Ҿыцәыи рылагьажьо, ианыи иареи аҳәа рҟьо, адарды азҩа рылалыркьакьо, шьарда гәылшьаԥ ршьыит.

Шьҭахь рымҩа иықәлан кыр Мраҭашәарахь иша­ауаз, Уарада азҩа иылсо, кыр дхьанҭахуа даналага, ала Уыцә дааԥхьан, лқыҭарахь илышьҭыит. Рқыҭагь ашырҳәа ала Уыцә иашьҭалан, Здыхә архаҿы еиԥылт. Уырҭ алақәа адырра рыман, Уарада ианиыхьӡагьы, агәылшьаԥ ԥшьышә маҭр иыҟаз шә­маҭр аҵыхәахь, аҵыхәа амыхәо, ацәеи ажьыи амырххьан. Уырҭ алақәа ихьымӡар, Уарада иан диыхьӡаанӡа дҭахаргьы здыруадаз. Ааи, нас иқыҭаа иааргаз асакаса даным­иалакәа, ишьапы дшыхгылаз иыҩны инеины, ицәыр­ҭа днықәиан, ҩы­мш рышьҭахь дыԥсгәышьеит. Аха

239

иара, иаԥ хьа иыишьыз агәылшьаԥ ԥсхьан азы, шьа иыд ӡам кәа дыԥсыит, рҳәеит. Ахра иахаҿажьыз уахы ­кыи ҽнакыи Аԥсны абжьы раҳуан. Агьырҭгьы гәыл­шьаԥ сса шәкы ршьыит.

Уарада агәылшьаԥ даҿагыла ианеисуаз, ала қәа арыинахыс агьырҭ агәылшьаԥ ссақәагь аар мышь­ҭыит, хазгьы агәылшьаԥ дыугьы, ишысҳәаз еиԥш, иԥыр жәжәеит. Алақәа убас иыхәеит.

Уарада азҩа дарҩашьын, ҩаха­ҩымш ицәарҭа да­нылаз, азҩа аҟәшә здыроз аҳәса, ахацәа иыԥшаауа шьарда иынхеит, уыбраа аҟәшә ахь ицаз аанӡа ҳәа иырҳәаз ашәоуп ахәрашәа ацәа дамкразы, дааԥшразы, шьҭахь аҟәшәгьы аар геит, аха изыихьымӡеит, дыԥс­гәышьеит. Уыбринахыс ахәрашәа аԥсуа иыԥсра ҳамҭак дшахнарԥуа рҳәоит.

Нас Уарада иан Жажа лхаҵеи лареи жәа­шықәса иџьабеит, лара хаз ҳаҷашькаҿ дышьҭалон, иар­гьы даҿа ԥасхак аҿы дышьҭалон. Уарада иан уахык дшыцәаз, ԥхыӡла уыс лбеит: Рада ҳәа ԥак длоуа, уыб­рыи иыла, ажәлар рыла, нарҭаа раамҭа еиԥш, цәшәа рмоуа иҟало. Иара Уарада иабгьы уыс ԥхыӡ ибеит: Рашьа ҳәа ҭыԥҳак дроуа, ахацәа реиҵкыс лшара лоуа, убысҟан ажәлар цәшәа рмоуа иҭынчхоит ҳәа.

Нас ашьыжь Уарада иан Жажа лхаҵа иҿы днеин, – Уара, абас акзбеит ԥхыӡырла, – [анылҳәа], – Аа, сар­гьы бызбап ҳәа акәын, Рашьа ҳәа ҭыԥҳак дҳауа, лыл­шара ахацәа ирылымшо ҳәа ԥхыӡла иызбеит, – ҳәа иыԥҳәыс Жажа ианлеиҳәа, Жажа иылдырт (ԥҳәыс ҟәышын), аџьабара иаҟәыҵт, зышықәс злацо ала, Рада иыхьӡырҵеит, хаҵарԥыск дрыхшеит. Убысҟан иыԥсыз лыҷкәын Уарада иан алақмар ҟаҵаны дыл­ҵәыуеит:

Иашьа дуоут, нан, сыҷкәын, Уарада!Уыи уашьагьы иыхьӡыуп Рада.Уан, арыцҳа, уабџьар шсымаз иуысымҭеит,Иысхароу рацәаӡоуп, Уарада, сыҷкәын, Уарада!

240

Нарҭаа идырны иыузынрыжьыит раҳәа,Рышьҭахь ушаауаз рдыруан, Уарада!Шьарда иыузыԥшын ууаажәлар, Уарада,Сзымдыррала иызгеит шәыгәнаҳа сара!Уаниы аҽны иыздырыр ҟалон уымч ала сара,Уыхәҷыуп ҳәа исызуымҭеит уабџьар,

уаҳәа, сара!Иысхароу рацәаӡоуп, уан, ахлабат, сара,Иысҭарыма уашьа уаҳәа­хыш, Уарада!Исырдыр ушанала иызуыша, Уарада,Иара сҭынчзаргьы, сҵәыуалароуп,Уарада сыҷкәын, Уарада, Уарада!

Нас лыхәҷ ииыз дкәабаны, иымаҭәа ааиқә шәаны днышьҭалҵеит. Рада данааԥшуаз, шықә сык ииз­лырхиаз иымаҭәа ԥыҵәҵәа, иаҟара шиыцлаз лбеит. Нас иылдырт ҷыдак дша лаҟаз, иылмырӡеит. Ахәҷы уыинахыс иымуыит ӡырҟәандала аҽыкәабара, аҵаа ԥҽны, ӡыхьла дылкәабон иан. Рада даниы аҽнынахыс, нарҭаа рцәынха, адырра змаз аҳәа, аԥынҵа иамаз ашьа ахала аҽарыцқьеит.

Шықәсыкыи бжакыи ааихыҵуаны, диыит Рашьа ҳәа ӡӷабк. Рашьа лыхьӡны, Рада иаҳәшьак. Уы гьы, Рада еиԥш, иыбзыианы длааӡо далагеит. Мыш кы лыхәҷқәа дрыбжьатәаны агарашәа лҳәон. Лгәылаԥ­ҳәыс дааҩнашылан, Жажа иылҭахымхеит, агәылаԥ­ҳәыс џьара ишылымҳәара длырқәыит. Уыбраа гара­шәак лҳәоит лырхәыцразы:

Наныи, наныи, уа­наныи!Аныи абыи шәымамыи.Шәаныи шәабыи шәа шәрымоумыи,Аха ԥхатә гәаҵәа рымаӡамеи.Шәыи­шәарацацәа уа иыузыԥшыуп.Ласны уыцәа, ласны уызҳап.Ашьха иреиҳау абынҽацә дыу,Шәақь уҭахӡам, напылоумеи.

241

Шәҩы­ԥчараҳцәа уара иыузыԥшыуп,Рада, уара нарҭаа рмаҭа!Ласны уыцәа, ласны уызҳап,Иыузыԥшыу рацәоуп, амҩа уықәлашт,Наныи, наныи, уа­наныи,Уыцәаруазыи, уызҳарамыи!Рцахә иазымкыз агәылшьаԥ дыу.Аҵыхәтәрцәара уа иуымамыи!Уарада ҳәа уашьак дыҟан,Ацәыршәагақәа загь еидыицалт,Уа иацәынхаз ԥырхагақәаУҽазырхиа уа уаарыхан.Рада хәҷы, уа­наныии, наныи!Аныи абыи шәа ишәымамыи,Шәаныи шәабыи ргәабжа шәызхеит,Агьыи ргәабжа рымаӡамеи!

Арыи агарашәа аниаҳа, игарамаҭәа ԥыҵәҵәа дҩа­қә тәан, – Сан, башәа зызкыу саҳәа, мамзар са гьыцә­уам, сагьышьҭалом! – иҳәеит Рада хәҷы.

– Уара иыузыԥшыуп аамҭала ауыс дыу, уан уара акыуцәылӡом, уара уымшәан!

Абрыи агарашәагь уыбраантә иаауеит, уыбриазоуп асабыи игара рҵасны дануырцәо, иаргьы дцәажәошәа иызиырӷызуа.

Нас Радаи Рашьаи ран Жажа, уаҩы иымбо еихьылгӡо далагеит, ахәҷқәагь аа­шықәса, жәы­шықәса рхыҵуа иалагеит. Аҩнашҭа дазымко далаге­ит Рада. Нас иан даашьҭылхын, ашьха амҩа илыр­беит, нас, иашьа Уарада еиԥш, иассыуаха дцаны даауа далагеит. Бџьар даҟа дцоит, инапы џырыуп, ишьамхы ҽыҩыуп, иашьа Уарада еиԥш, иассыуаха ашәарах кны, рцәақәа ажьы иакәыршаны иыма даа­уа, игәылацәа игәарҭан, иассымшы рыҳаҭақәа рызна рыиҭо далагеит. Иан дрыҳәоит лгәылацәа: – Жәыхә шықәса ихыҵаанӡа џьара деиҭашәымҳәан, – ҳәа.

242

Нас иан длыҳәан, иахьшьа Рашьагь ашьха диыц­цо­диыцаауа далагеит. Даара лылшара рацәаны да­хьыибо деигәырӷьо далагеит. Мышкы уыс леиҳәеит:

– Иахьатәыи ҳгәылацәа рдырҩатә, ржьыхәҭа бара ибықәыуп, иахьынӡабзыҟо ашәарах кы, ибыцызгоит, – ҳәа леиҳәеит.

Рашьа длалаган, Рада иыҟара ашәарах ҳәынҷаны иылкыит, лашьа иилыршьыит, ацәақәа лара иахылхт. Рцәақәа иаарылаҳәа иҩышьҭылхын, ақыҭаҿ илыма дааит, изыҭатәыз загь ирылҭеит. Нас убас иышнеиуаз, жәаха­жәыиԥшь шықәса рхыҵуа ианалага, уашьҭа иа­шьеи иахьшьеи уаҩ дрыхәарҭамкәа иҟалоит.

Нас Рада иан Жажа лыхәҷы дналԥхьан уыс иал­ҳәеит:

– Нан, сыҷкәын, Рада, абрыи аҳәа­бџьар уабдыуцәа нарҭаа дыуқәа рҷаноуп. Уара уа шьеиҳаба Уарада ҳәа дыҟан, абас жәаҩа шықәса ааихыҵуаны, уара уеиԥш акы даҵамхо дыҟан, «макьана уыхәуҷыуп» ҳәа иасҳәахьан, «уахцалаак уцала, Цахәҟа уымцан» ҳәа иасҳәеит. Нас иара мышкы «абрыи сан абрахь уым­цан» лҳәеит, «иарбан сара иысиааиуа амч змоу иыз­башт» иҳәан, амҩа дықәлеит, – [ҳәа] иашьа дышҭахаз, ишыҟалаз загь иалҳәеит.

– Аа, сан, ҳара ҳаччо адыунеи ҳақәыуп, ҳашьа ас бааԥсырак ахҟьо, ҳауаажәлар иамырцәо­иамыртәо, сара азыин сыҭа, гәылшьаԥкс кры ҟа зар загьы сшьу­еит, – аныиҳәа, – Нан, Рада, аб раа сҳәатәы аныумуы, иыу ҿасҵаз скыкахш са зы разым, шықәсыкынӡа џьара уца рызар! – ҳәа аниалҳәа, дхәыц­хәыцуа, – Нас бзы­иоуп, иабанӡасыԥшо? – аныиҳәа, – Шықәсык агыуп ужәыхә шықәса ухыҵразы, убысҟан ухы уа қәыиҭыуп, ууаажәлар уара уыда ԥсыхәа рымам, уҽазыҟаҵа, Мрагылара абнақәа нарҭаа дыуқәа ԥсыиишьҭеи агәылшьаԥқәа ҿиеит, идыуӡӡаны ауааԥсыра ԥырхага рауеит, – лҳәан, – абар, уаҳәа­бџьар, ахиыр убаап, арыи уыс адырра амоуп, уахцо уазҵаар, иуықәҿиуоу, иуымықәҿиуоу уанаҳәуеит.

243

Рада иан уыс налаиҳәеит: – Иыбҳәақәаз бзыиоуп, аказы сбазҵаауеит, абрыи

аҷыда злоу рашь бзыиақәа иабазбарыи? – аныиҳәа, џьара илырбеит, – Убарҭ рҿы жәлар ирылҵоит, – ҳәа иалҳәеит.

Ашырҳәа иҿынеихан дцеит, ҩаха­ҩымш амҩа дықәын. Иахылҳәаз даннеи, зқьы уахьад змаз аӡә дыибеит.

– Уа мшыбзыиа! – аныиҳәа арԥыс, – Бзыиала уаа­беит, дад! – ҳәа еиҳәеит аҭаҳмада. – Уабаҟаз, дад, угәаҟуашәа уызбоит? – ҳәа еиҳәеит, аҭаҳмадагь хышә шықәса зхыҵуаз аӡәиакәын.

– Сеиҳаба, иыуцәызымӡаап, Мрагыларахь агәыл­шьаԥқәа ҿиеит, ҳауаажәлар ԥхасҭартәуеит, убарҭ рзы сахьшьагьы саргьы ҳҽазыҟаҳҵоит, ихәарҭоу рашьқәак сҭахыуп, – иҳәеит.

– Уыс акәзар, дад, иыбзыиоуп, нарҭаа рмаҭак Рада ҳәа аӡә диыит ҳәа саҳан, уара оума? – ҳәа аныиҳәа, – Ааи, Рада сара соуп, Рашьагь сахьшьа лоуп. Уыи лаҟарагь исыцхраауа аӡә дыҟам, – иҳәеит. – Нас, дад, уаала, срашьқәа иахьа абна иыҟоуп, аҽҵыс­рашьқәа азыҟарҵоит ранацәа, ҳрылаԥшып, еиӷьыу алаҳхып, – иҳәан, диыма ашьха ицеит.

Ашьхагь иызлацаз ррашьқәагь ахан дыуқәа иыр хыԥартәы еилҟьан. Иҩеизар, иыибарыи Рада, шьапыла сааҭк уахзҭымцо нырцә­аарцә ахәқәа иырхыԥоит арашьқәа, аҽқәа. Рада даара игәы иахәеит. Аҭаҳмада уыс иҳәеит:

– Дад, уара загьы уҳахәуеит, сара иуысҭо уазыраз­зар, еихьшьцәаны ҩҩ­ҽанк ыҟоуп, убарҭ ирыхшаз аҩба га, уырҭ рыда еиӷьыу оуам, – аныиҳәа, Радагь, – Бзыиоуп, – иҳәан, иыманы дааит иқыҭахь.

Иызцәажәом, акәымзар уаҩҵас адырра рымоуп. Иан иааигаз аҽқәа даара дреигәырӷьеит. Ианыхә­маруа, аҽҭра инахыԥа­аахыԥо, даара аҷыда рылоуп.

Иахьшьа Рашьа даалыԥхьан, – Брылаԥш бара, реи­ҳа ибызкыу алх, – аныиҳәа, арашьқәа дара рхы алхны,

244

икьыркьыруа иара итәы иара иыдгылт, Рашьа лтә гьы инеины иналыдгылт.

Ран Жажа иҵәахны илымаз акәадырмаҭәа аацәы­рылган, даара ирықәшәаны, апаркь еиԥш, арашь­ҽқәа леиларҳәеит, уахыи­ҽныи ашьха ицаны, нырцә­аарцә абнақәа иырхыԥо. Убысҟанаахыс аҽы ауаҩы игәахәтәы дахьнагӡоит ҳәа, рҳәоит.

Ааигәа ажәларгьы еибарҳәҳәо иааны Жажа иларҳәон, раԥхьатәыи лыҷкәын Уарада иыишьыз жәаҩа хы змаз, – Ԥшьышә маҭр аура аман, уыи аҩыза ахыӡыз, иахԥсыз геи­шьхеи иазыком, ақыҭақәа ирыжә лан аҩызцәеи иареи, арахә афеит, ауаа афеит, – ҳәа анларҳәа, – Шықәсык аҟара шәааԥшы, шәыҽ­гәашәҭ, рҽеибаркны ианаауа, шәхыҵла, – лҳәеит. – Гәырӷьаҽҳәаша, Уарада дыԥсыит, аха иашьеи иахь­шьеи ахьӡеит Радаи Рашьаи ҳәа, ажәлар шәеизыргоит ҳәа сыҟоуп ааигәа, – анылҳәа, – Ее, ҳаи, џьыушьҭ, уымбо, «аџьма иымԥсыша амаҵә азылбаауеит», – ҳәа ҭаҳмадак иҳәеит. (Убрыи ажәа уыбраантә иаауеит.)

Нас Радаи Рашьаи даара рҽазыҟарҵоит, абна ица­ны ар рымца еиқәҵаны рҽырҟыиуан, агәылшьаԥ ианаҿагылалак, аҿы иыҭҟьо амца иамбылразы. Рада жәытә иыҟаз рлақәа Уыцәыи Ҿыцәыи иырхылҵыз, Дыргьажь ахьӡны, даҽа лакгьы рхьылыгӡеит иан. Нас иаамҭа анааигәаха, ажәлар дрыԥхьоит:

– Сан, уашьҭа ауыс сара исаужь, арыи ауыс хаҵа уысыуп, – ҳәа леиҳәеит.

Еизыигаз ажәлар дрылагыланы иҽазыҟаиҵан, иреи ҳәеит:

– Ҳзызнеиуа ааԥыныи кәыркәеи рыбжьара сыҽ­ҳәара ааиуеит, шәара иыҟашәҵозыи? – ҳәа анреи­ҳәа, – Ҳаргьы зда ҳамам шәҩык арԥарцәа ԥчараҳцәа уызҳархиуеит, – рҳәеит.

– Ахьчара здыруа, агәаҵәа змоу шәырхиа, «иырзыу­уаз?» ҳәа сашәымҳәан, – ҳәа абзыиаразы иааидыҵт, доусы руыс ахь ицеит.

245

Аха аамҭа ааицыԥхьаӡа иыҿиаз агәылшьаԥқәа даа­ра ирацәахеит, идыухеит, ауаа хыҵны ицаргь иаба­цои, ирацәахацыԥхьаӡа хәарҭаԥшь рмоуа иҟалоит.

Абар, иааит аамҭа ааԥын. Рада ҽы­шәк, кам башь­шәк, цәы­шәк – реиҳа идыуқәаз иырх иеит, ала Дыр­гьажь зыхьӡыз азыҟаиҵеит, алашак иаҟароуп, иҽеи­қәиыршәеит, иахьшьа Рашьагь иылуысыз леиҳәеит. Ажәлар ирым дыроз, «шәеиза» ҳәа реиҳәеит. Иааит ажәлар Рада иашҭаҿы. Рашьа Хәахәаз арха анаӡара Рцахә абна лҽылархаланы лыбжьы гозаап, лхы ахьхаз баны, ҽыла дыууаӡа аҽҭра дахыԥан, ашҭаҿы аԥхьа дара дкаԥан, загь иџьаршьан, инеихәаԥшы­ааи­хәаԥшыит, ажәларгь иышрықәҿыиуаз рдырт.

Лашьа, – Иыҟалазыи, абжьы баҳама? – аныиҳәа, – Исаҳаит, Хәахәаз арха ахы Цахә абна иааихьеит, уаҵәы ҳара ианаҳҭахыуа иахаҳҭахыу иазааигәахуеит, – лҳәеит.

Рада дҩагылан, – Ажәлар, шәхацкы, сара иысҳәо бзыиа шәазыӡырҩы, уажә иҳалымшо даҽазны иҳал­шом. Сара сахьшьеи сареи уыи аҳ­агәылшьаԥ ҳазын­шәыжь, уыс ҳҽазыҟаҵаны ҳаҟоуп. Аҳ­агәылшьаԥ анеисуа аҩызцәа ацхраар игәамҵуеит, аха иыԥсоны ана дыр, уырҭ гьы абызшәа рымамыи, ирыԥхьан, уаанӡа шәҳаламцәажәан, – иҳәеит. – Ҽы­шәк, камбашь­шәк, цәы­шәк сырхиеит аԥхьацацәа даара шәыуыс ды­ууп. Арҭ арахь агәылшьаԥқәа иандыршәалак, арха иықәшәмышьҭын, иызбан агәылшьаԥ арҭ шафо, иышраԥхныҩуа, икара­уарахо, уысҟан сара шәыс­зыԥшы. Сара уаҵәы сла ганы, иасырҵаз ала аҿа арба­ны, иыргәамҵны арха иаанагуеит. Уыи сара иысуы­сыуп, арха агәаны амца еиқәҵаны, даара абнеиԥш акәыиц ҟалароуп. Уыи жәаҩа хы амоуп, акхыуҵәар, агьырҭ хыуҵәаанӡа иышьҭыхны иаханаҵуеит. Уысҟан сахь шьа лҽала акәыиц сахьылгӡоит, нас уаҵәы уа иҳанаҳәуа аабап. Шәаргьы агьырҭ агәылшьаԥқәа гәашәҭала, – убас еицәажәон, адырҩаҽны ианцашаз еибырҳәеит, иааидыҵт.

246

Ашьыжь ила Дыргьажь ганы, абна аиырбеит, иыр­ҳәаз арахә ганы, Хәахәаз арха иықәырцалт, ахан дыу қәа реиԥш, иышьҭыхны амца­кәыиц еиқәырҵеит. Шәҩык зда дыҟам арԥарцәагь неины арха иықәгылт. Шәҩы арахә ԥхьацацәа, уырҭ рыҽшаны арха илықәлеит. Ра­шьа амца­аанда лжьыхҵәқәа аларгыланы днадгылт. Рада ила, Дыргьажь зыхьӡыз, иыманы Цахә абна даз­цеит, агәылшьаԥ­аҳгьы адыунеи рдадуа, ала ахылаз арбаны, иҽы даасны, арха агәахьы дҩеит. Ала анаба, иауазма, арҵәааҳәа иыҳәҳәан, ала илашьҭалат. Арха агәаны ианҩеи, «сыҭҳаџьт, арҭ арахә, арҭ ауаа сфар­оуп» ҳәа ирышьҭаҩуа арха иҩықәлеит. Аҽы, акамбашь, ацә дыуқәа, арҭ загьы цәыцәны ибаны, ичахны иыҟаз роуп. Аҳаҳаиҳәа агәылшьаԥгьы даргьы еибарххо, арха иҩықәлеит. Хәахәаз арха ҽыҩк ҩы­мш изакәшомызт.

Нас арахә акафуа, ҩҩба­хԥа, кырафт, даарагь еиба­рааԥсеит. Аҵыхәтәан аԥхьацацәа шәҩыкгьы арха иа ва гьажьуеит, арахә адәыхьы ирышьҭуам, арха иықә цалан ирыманы иықәын. Аԥхьацацәа даара рыхә ҭааҿы иыбзыианы крыруыит. Уыбриазоуп ажәы­тә аа хыс аԥсуаа ахьча патыу зиықәыу, иаԥсоу аԥсуа хьчас дзыҟало.

Нас ашьҭахьӡа иреиҳаз ҽыкыи камбашькыи иш а­аԥ саз иааҿыҵанакын ишеибарххуаз, Рада иахьшьа Рашьа нлықәҿыиҭын, «буыс бдырп!» ҳәа, арҵәаа­ар­ҵәаа ааҭиырган, ирашьыи иаҳәеи драцәажәо, ар ха иықәжьыз агәылшьаԥ дыу дҩажәлеит. Ирашь иыууа­ӡа иыԥо, иааиҭахуа дасратә дақәнаршәо, иа ҳәагь Нцәа ҷыда аманы, ианыиҭахыу еиҵыҵо, иа ныи­ҭахыу еиҵало, уыиҵԥхьаӡа иҽыиҵырхха, иа ҳәала агәылшьаԥ дасуа, дахасуа ажьгьы баҩхахьан, уыи агәылшьаԥ ԥсра зқәым акакәхахьан.

Нас Рада иаҳәала иахԥыиҟо, иахьшьа Рашьагь лша рала амца еиқәыу аҿы лқәаб дыу ала иааганы иҿалԥсон. Уыс ҟалымҵар, ихыииҵәо ахы ахагылон, иах ԥыиҟогь ласны иӷьон, ԥсра зқәым агәылшьаԥ ишыҟало уыс акәын.

247

Рада ирашь азны агәылшьаԥ ахы иҿагылоуп, аз­ны абӷахь иыиасуеит, азынгьы – аҵыхәахь. Рада ишыиҭахыу иаҳәа аныиҟьалак, аџыр дасуашәа, икы­цын. Аха аӡәиышәара иылҭаԥыиҟан иахьшьа Рашьагь еиқәыжьыу акәыиц қәабла иааго, иаҿалԥсо, нас амца иыҽҳәалҵахьаз ажьыхҵәқәа ааганы агәылшьаԥ, аҵыхәа, абӷа, амгәа иалыргыло, ԥсаатәҵас лрашь ала дԥырны, дцо­даауа, лашьа шьарда диыхәеит. Рада, афымцеиԥш, мыиныуҭк ала шәынтә аҳәа иҟьон. Агәылшьаԥ раԥхьаӡа арахә иыдрааԥсахьан, насгьы кыр азха ра ыфаны иыҟан. Радеи иареи еибашьра иа­налага, иаҿанагалаз акамбашьыи аҽыи уыигь аҿы иҭан. Рада уыи иақәыршәаны аҿасра даналага, акам­башь афт, аха аҽы аԥсы шҭаз иаҿыҵыҵыит. Уыбри­азоуп аҽы ауаҩы, «дыунеихаан ауаа срыҵазароуп» заҳәаз.

Нарҭаа рмаҭа Рада агәылшьаԥ ахы ихыиҵәа қәаз дырҩагь иаахамгылоз, иахьшьа Рашьа акәыиц аха­ҿалԥсоз азоуп. Мамзар агәылшьаԥ, ахы рацәа змаз, ахы аруак анхыуҵәалак, агьырҭ ахқәа рҽрыхханы, ашьа мшьҭыкәа, икашәаз ахы шьҭыхны иаханагалар, ахы иыԥҟаӡамшәа иахагылон. Уырҭқәа, иан Жажа лдырра рацәамзыи, еибырҳәахьан.

Аҵыхәтәан агәылшьаԥ уаҳа агьшалымшоз адырт, ашьа иыхгыланы ицоз шьарда рахә арҳәа зеит. Рада, дҟәышымзыи, лбаа ашьацарҭахь акәымкәа, ҩа да ­хьы дгыланы дабашьуан. Азҩа иықәнаҭәоз иԥыр ха­гамхеит, иызбан – ашьха ицаны ар рымца еиқәҵаны, иахьшьеи иареи рҽырӡхьан.

Анҭ ажәлар иазыҟарҵаз шәҩык арԥар ԥча раҳцәа Рада шәгылаз ахыиҳәаз рҽырхианы игылоуп.

Ее­е, агәылшьаԥ дыу агьшалымшоз, иышԥсуаз ана ­дыр, арҵәаа иыҳәҳәазаап аҩызцәа рахь, даргьы абыз­шәа ирымаз ала. Ее­е, нас шәаԥыиџьа ԥыи ҵы сызаап, «ҳаҳ ԥсыит, ҳаргьы ҳанхом!» рҳәан, агәыл шьаԥ ссақәа хәба­фба хы зхагылазгьы ыҟан, нас геи­шьхеи иылаз еизыибагеит. Ар ха ҭәыит, арахә иырбаз, ауаа иырбаз

248

ирыжәлеит, кыргьы арахә рфеит иаразнак. Нас Радагь арҵәаа­арҵәааҳәа иуаа ҩарықәҿыиҭыит:

– Аҳаҳаи, абааԥсқәа шәымгылан, ԥсызхоу гәыл­шьаԥк нышәмыжьын! – ҳәа рықәҿыиҭыит.

Ее­е, нас крызлаз рԥарамзыи, аҳаҳаиҳәа ррашьқәа иҩарыҟәҟьа арха иаақәгьажьын, агәыл шьаԥқәеи да­реи еилагьажьыит. Аԥхьацацәа шәҩыкгь, уырҭгьы рҽырхиа иааи иааилагьажьын, ақәыибахра иалагеит. Агәылшьаԥқәа ҵы хәаԥ ҵәара рымамкәа, абна иыл­ҵны иаау уыиҵыԥхьаӡа иыршьо, Радаи Рашьаи хәы­мш ҵуан аҳ­гәылшьаԥ иабашьуеишьҭеи. Рада иуаа рықәҿыиҭыит: – Аҳаҳаи, абааԥс, сахьшьеи сареи даҽа ҩы­мш ҳагыуп, шәыҽгәашәҭа, шәаҵамхан! – ҳәа.

Нас Рада ила Дыргьажь зыхьӡыз даԥхьан, иан лҿы иышьҭыит «ҩынҩижәа мшы еибашьра ҳамоуп, ақы­ҭақәа аҳәса еизганы, ҳхәы аажәга» ҳәа.

Нас Рада иан, ажәлар рыҳәса еизганы, Хәахәаз арха аанда иааит, ас иыҩниажәа уыха иыҩниажәа мшы еибашьуаз зны иааргаз ахәы аурызхахуа! Жа­жа иынҵәацԥхьаӡа иаадлыргон, аҵыхәтәан ахәы ишырҭахыз иырмоуа ианалага, чаӷьын иыҟаз хкы­хкыла еилаҵаны, ақәаб дыуқәа рыла еиларшны, еи­башьуаз акырынтә ирызналгеит.

Нас Жажа ақәаб дыуқәа рҿы еилалҵаз ахәы ашьу­ра* ҳәа ахырҵеит. Уыбраантә иынхеит иа ссы шықәса быжьба­ааба еилаҵаны ашьура зыҟарҵо.

Нас Радагь Рашьагь иырыулаак аҳ­гәылшьаԥ ршьыит. Уыи уысоуп ишыҟоу, џьара аԥсы ҭаны иын­хар, дыр ҩакгьы еизҳаны аԥсы ҭалоит. Нас Радаи Ра­шьаи ррашьқәа рыма, иааи иаарыдгылт рыуаажәлар.

– Уышьҭа цәшәа ыҟам, шәҭынчны шәеибашьы, – иҳәеит Рада.

Аҳаҳаиҳәа иааилагьажьын, зқьы хәышә гәыл шьаԥ уаа иыршьыит. Рада иан Жажагь лдарды иахаз азҩала шьарда гәылшьаԥ сса лшьыит.

Аа, аҳәса ахәы анаарга, итәаны кыррымфа ӡеит. Иа­хьеибашьуаз аӡәаӡәала ирылҵны иааины, ррашь ала

249

иԥырны акы­ҩҩба ҿаҵа нафаны ицон. Аԥхьацацәа аруаӡә гәылшьаԥ дафаит, Рашьа лаанда, иаразнак лаҳәала даас амгәацәа дааҭылхт, аха иара дыԥсхьан, иџьаназы* иамылхт.

Нас агәылшьаԥқәа анынҵәа, уаа иыҟаз Рада иуаа ааизыиган, – Иысҳәо шәаҳауама, ас уаҳа аамҭа ҳау­рым, иахьа ҳаҵахар, уаҩԥсы днымхо адыунеи гәыл­шьаԥла иҭәын, ҳаргьы ҳарфон!

– Уырҭ уаҳа иымҿиароуп, уажәы ҩыниажәа мшы, уыха ҳаибашьыит, ҳааԥсоуп, ҽҳәарак аҳҭап, уыи аҽны ҳаизыибагап, – рҳәан, еимлыст.

Аҳәсагь рқәаб, рҵәаҳә, рымҳаҵә рыманы рқыҭаҿ иааит.

Абар, абна иылахоз, иынхаз агәылшьаԥқәа рзы аҽ ҳәара аамҭа ааит. Дырҩакгь еизыибагеит нарҭаа рма ҭа Рада иышҭаҿы, еилацәажәара ҟарҵеит, аӡә иԥын ҵа мшьакәа руыс шрықәҿиашала.

Уыбраа Радаи Рашьаи ран Жажа уыс лҳәеит: – Шәыҽгәашәҭа, адыунеи шеишьҭеи шәара

шәеиԥш аӡә ишьа кәапеила иымтацт, адыунеи жәларыдаҟа иыншәмыжьт.

Уыбра ицәынхеит, аӡә акҟаиҵар «ишьа кәапеила иитеит» ҳәа.

Ашықәс злацоз ала агәылшьаԥқәа ахыҟаз идәықә­лан ицеит. Уаанӡа агәылшьаԥқәа ауаа ахыҟоу ицаны ирықәлалон. Нас абнаҿ еиқә шәақәоз ршьыит, еиба­шьыит, ауаагь рыԥсы еивыргеит, ишеииааиуаз аныр­дыр. Ажәлар иыхҵәа, иыхҵәо, адыунеи иакәшон, ирыцҳаха. Нарҭаа рангьы, убас ажәлар раԥхьа игы­ланы, дауыи гәылшьаԥыи нрыжьомызт. Нас убас ҩы­шықәса абна иылан. Рада агәылшьаԥқәа раҳ аныишьоз, абжьы дашьцыламзыи, ахьа цәа, аҭәа цәа ала абыкь ҟаиҵеит, аҳ­гәылшьаԥ абжьы еиԥштәны, агьырҭ агәылшьаԥ ссақәа далрыԥхьаразы.

Ас абыкь данаслак, адәы иықәыу, адгьыл иыҵоу агәылшьаԥқәа иылыибаҳәа дахыҟоу ахәы, ашьха иа­заауан, иуаа имарианы иыршьон агәылшьаԥқәа, уыб­ра Мраҭашәарахь шыҟоу ашьхақәа ракәын.

250

Уыс рҳәоит иыздыро, Кавказ ашьхақәа арҵәыра рымоушәа, аҵлақәа цәгьа рызҳауеит ҳәа, иагь­иашооп. Мрагылара адауқәа ржьы­рыбаҩ ала иырҵәыра хеит, Мраҭашәарахьгьы Рада иуааи иа­реи гәылшьаԥ­жьыла, баҩла идырҵәыреит, абнақәа ҳараркыит ҳәа. Нас абна иахылаз шьарда дауы рбе­ит, аха Рада «шәры ламкьысын, ҳхы иаҳархәуеит» ҳәа реиҳәон иуаа. Нарҭаа рмаҭа Рада иаамҭазоуп адауқәа цәажәуа иа налага. Нас акы­ҩҩба шықәса абна иылан, абна гәыл шьаԥла иыдрыцқьеит, загь лыбааит рқыҭақәа рахь, рыҩнқәа рахь.

Нас ачара ҟарҵаразы ҽҳәарак еимырдеит, аҽҳәа­раҽны еизеит. Жәаха­жәамш ачара ҟарҵеит, харантә ауаа ааит. Кавказ нҭыҵгьы ауаа ааит, ауаҩтәыҩса ихақәыиҭра амш азы. Уыбриазоуп иахьа ажәларқәа хақәыиҭра­гәырӷьара зыҟарҵо. Нас Рада ачара еим­лы сымҭа, ажәлар ырӡҩрны уыс иҳәеит:

– Ҳашьхақәа иыхәҷызаргьы, гәылшьаԥк џьара ины нхо абыкьбжьаз, иҳацхрааз ахьа цәала, аҭәа цәала адыу неи ахьынӡаҟоу ауааԥсыреи дареи еигымзааит, Анцәа сиыҳәоит! – аныиҳәа, загь ақәшаҳаҭхеит.

Ауааԥсыра [рҟынтә] Анцәа дшыҟаз здырыз раԥхьа Рада иоуп.

Нас Анцәагьы аҵлақәа раасҭа ашәыр рҿалуа, ауаа ирыхәуа ахьеи аҭәеи ааҟаиҵеит. Ахьеи аҭәеи Рада иаам ҭазы ашәыр рҿалуа, ихәарҭаны, ауаа рымхқәа иырҭагыланы иызрымоу уыбриазоуп.

Убарҭ загьы анынҵәа, рчара ашьҭахь, Рада, Рашьа ран уыс ралҳәеит:

– Сара гәыбӷан сышәымҭозар, акшәасҳәоит. Шәара шәгәы акамжьразы адәы сышәзықәын. Ажәлар иыр­зыҟамҵаша ҟашәҵеит, сара уышьҭа агьыи сыҷ кәын ихьаа сцәа иҭарӡаны дыук сқәыԥшом, – ҳәа лыҩны длаҩнатәан, дыԥсаанӡа мрак лықәлымшыит.

Уыбриаахыс ауп аԥсуаа иџьабара патыу зақәыу. Иџьабуа дыубаргь, уымџьабан ҳәа уызиаҳәом.

Абасоуп, нарҭаа аамҭала иыҟамзар, ажәларгьы нхомызт. Нарҭаа загь анԥсы ашьҭахь, иыҿиаз агәыл­шьаԥқәа ажәлар рфо, рырахә рфо, аԥсабара изаным­кыло ишаҿыз, нарҭаа рмаҭа Уарада, уыи иышьҭахь Радаи Рашьаи рыла ауааԥсыра адыунеи иазымко, дара иыртәны иаақәгылеит. Нарҭаа рыцкара Уарада, Рада, Рашьа рышықәсқәа хәҷын, аха дара рылшара рацәан. Уарада ԥшь­маҭрак дыҟан, Радаи Рашьаи хә­маҭрак иыҟан.

252

ГӘЫНДА-ԤШӠА

29. ИАРҶХЬАУИ ХӘАЖӘАРԤЫСИ[Гәында-ԥышӡа дшеимаркыз]

Гәында нарҭаа реиҵба, рахьшьа­заҵәы лакәын. <…> Гәынҭа, Гәынҭа, Гәында лыхьӡырҵеит. Аԥышӡара анцәана Уырс длыхьыӡлахеит, уыи анцәана дылеԥ­шыншьаланы, Нарҭ­ыԥҳа Гәындагьы Гәында­ԥышӡа ҳәа дынеиҭарҳәеит. Нарҭ­ыԥҳа Гәында­ԥышӡа леиҭаҳәа ажәақәа <…> иауыуп, араа ианӡалаом.

Афырхаҵа қьыиа, ахьча Хәажәарԥыс дыизыр­кааит. Иыхатәра дыуӡӡаӡаны, иара дмысаны, уаҩышәа зламкәа иыҟаз Иарҷхьау (Арчхьау) зыхьӡыз даҽахьчакгьы уыи Гәында дымҵаиырсыит. Гәында дызҳәаз Хәажәарԥыс дыиышьҭалан дыиыхьӡеит, еи­башьыит, иыҭеибархеит. <…>

Хәажәарԥыс иыхатәра хаҳә ҟәаш шанахеит, иахь­гылау иыҩ­шьапык рыбжьара ҽыуаҩык дышҽы­жәыу дыныҵысуеит. Уыи ашана <…> адгьыл аҵалара иаҿыуп.

30. ГӘЫНДА-ԤШӠА[Хьгәи лареи ирыхҭысыз]

Нарҭаа нхоон Бзыԥыи Ҟәбиныи рыкәша­мыкәша. Рырахәҳәырҭа шьарда иыҭбаан, дара крыуҩцәан, нхаҩцәан, абеиара иалагылан. Ҵҩа змамыз рыԥсаса, руаса, рыжәкамбашьқәа ртәыҩақәа харгьежьаа, ашь­ха иамкуа рыԥсуа жәқәа, руахьад, геи­шьхаи ҵзыр­цәажәаауаз ақьақәақәа еибарҟаҽуа, рчаӷьа­рчашә,

254

ршәыр­рқәыр, шәыи­кәацыи рыла ичоон Ан цәа ишыи ҳәара.

Нарҭаа раб Хнышь акырздыруаз, акырзылшооз уаҩын, аха Саҭанеи­Гәашьа лыԥшӡара афшьыра да­хьа ҵәахуазгьы <…>. Саҭанеи­Гәашьа, шәҩык ран, лҭеи ҭԥш злаҟаз ала, данҿаз ҳаазхәыцыр, дкаԥха­каԥ­хоо, дшашаӡа, аҿара мцала дбыл­былуа, дназбаны еиб гахап ашәгәахәуа ӡәыр дзыҟалараны хәшә шԥа­малахуаз.

Хнышьыи Саҭанеи­Гәашьеи рыԥҳа­заҵә Сас рыҟәа дҩаиаиҳабын, лара мӡышәак лакәын. Хаҵамаҭәала лҽеилаҳәа, шәарыцара дцалоон, дҽыбӷаҟазан, ԥшӡа дхысуан, лхы кашәоомызт.

Сас рыҟәагьы Гәында­ԥшӡа иылҿыиҵаауан, еиқәыр ццак­еиқәырццакны ахәымпал дәықә ҵара. Гәын да­ԥшӡа сахьалагь даҩцан, иышшәаҳа хьоу еиԥш. Лыбла гәыҭбаақәа ажәҩангәы­хәыԥштәылақәа ҭыԥхаа уа, аб нацә алақәа раиԥш, бааӡара згымхо­оз, баны иатә нам тәраны иҟахдаз, абла хәыҷқәа, амза раиԥш, лы џьымшьқәа лхыҿы дыунеи хаа­ра ықәзар лныруан. Ибыл­былуа амца зҿықәҳәҳә иыҟаз лқьышә, уыи анал ҿаԥшра ԥсҭазаарак иаҩсуан. Лҩыза хара уааҟәыҵ, егьауымҳәаргьы, Саҭанеи­Гәашьа дшылхылҵыз ҩа шьооз ма? Лара иасԥхынра агьалк* ахь дагхоомызт. Сасрыҟәа хыцла еиқәырццак ахысра аҭаалым уаа илыр ҟаҵалоон.

Мышк зны Хьгәы зехьӡыз, Гаграҟа еиуаз Аилаҳәба, лылаԥш дааҵашәеит Гәында­ԥшӡа. Иаразнак, дызҭаз лзымдыруа, бзыиабара мцак иаалықәтәаз ала дкаҳап уҳәоо дыҟан.

– Уа, мшыбзыиақәа! – ҳәа иыбжьы наиыргаит Хьгәы.

Уыи иыбжьы, афымца мцала лгәы инасызшәа, даар ҵыса­аарҵысын, адыунеи хааӡа, лыблақәа ака­каҷ ҩаҵашәа­ҩаҵашәеит.

Хьгәгьы аҽакала дауыҟахыз. Аиашаумыи, аҩы­џьа гьы, фымца лашарак арха иықәнакыз ажьа қәа

255

раиԥш, рыблақәа ҟәыс­ҟәысуа иааид халт. Сасрыҟәа иыҟала изымдыруа, еилкаашьа дзақәшәоо иааила­хазаргь, рааицәажәарала рыԥсқәа маҷк­маҷк ааи­выргеит. Раԥхьаӡа енеибаба аҽны еимлысны, дасыу иынхарҭахь данцооз, хәыцрак иалан. Хьгәы арыи лаҟара дыԥшӡаны аӡә дыҟап ҳәа игәы иаанагоомызт. Иара дыибахьан Саҭанеи­Гәашьа, уыи лыда аҽаӡә дыҟам ҳәа акәын гәаанагашьас иымаз. Иыла какаҷ ны дааҵашәа­ааҵашәоон уажәы­уажәы Гәында­ԥшӡа, нас днеицәыҵахуан, дыҭрыс даалҵуан дызлахаз, аҽа маҷк даалахар, игәазхара днаибаларц.

Гәында­ԥшӡагьы, дара ахьынхооз уҳәа, иыл­зыҟамыз шамаха уаҩ дыҟамызт. Хьгәгьы иҳақ уым­фозар, акалмаҳ еиԥш, иаура, иыҭбаара, сахьа гәыр­ӷьахәк иыман, уиадагь иҽыжәлашьа, илаишәа, иқьабз, данцәажәоо иажәақәа еихьмырсуа игоон. Гәында­ԥшӡа шәарак даамахалоон, уаҳа дылзымбар, дылзыбооны лдыруазар, иасымша агьал ахь дымнаи­лазаашаззеи, аха шәарак даман, лгәы ҭыҵны ицоо, дылзымбаргь ҟалооит, дылбап ҳәа дгәыӷуазаргь. Лгәы нҭыԥсааит иаразнак Гәында­ԥшӡа лан.

– Ибахьзеи, схьырҵәаҵәа, иаабыхьша са исыхьаа­ит! – ҳәа дааӷьаҵәы­ӷьаҵәыит.

Гәында­ԥшӡа, иахьа игәырӷьахәха ицаз лакәым­шәа, деишәар­еиҵар, лыла ахьҭныу уымбоо, хәыцрак дамахан, – Сан, бҭынчха, бзыршәоо ҳәа иҟалараны иыҟаузеи? Иахьа мцхәы сыҩт, сыԥт, иахьа еиӷьныз саныхынҳәхьоу ҳәа збахьада, исыдыббалаз сзаи­лкаауам! – лҳәоозаргь, Хьгәы лыла ԥхьа дааины даагылазшәа, дныҵашәоон.

Дызҭау лзымдыруа, дааиыхәаччошәа, хьачча ԥшьк аалҿалон. Дгәыӷуан, нас «уаҳа дсымбакәа дныҵапҟа дабацарыз» ҳәа лгәы аалԥсахуан, абан дахьнаи­уа, иаԥсуа ҽы, ашԥы, акәчам ԥҽаҽа, ахәда ырхәаны, аԥырх­аԥырхҳәа инықәԥал­аақәԥалоо, иԥеи­ԥеиуа амҩар хәара инавалоон…

Хьгәгьы лыда акизымхәыцуа, ихы­иыԥсы зтәхаз дахьыибаша, дызлаибаша ада хәыцырҭа иыма­

256

мызт, иасымша агьалаҿ дыҟан дахылаԥшыҩны, дыр ҭазшәаҵәҟьакәын дшыгымхооз. Агьал ахь да­нааи, даныҟоу, уысыс иыман аҵла ҟьантазқәа даа­рыдгыланы, Гәында­ԥшӡа лсахьа ҭыихуан. Инапгьы шԥаманшәалаз, харантә унаԥшыр, Гәында дгылоуп уҳәооҵәҟьа акәын.

Хьгәы акыр дгәаҟханы дшыҟаз, Гәында­ԥшӡеи Сасрыҟәаи аавшәеит архәара. Хьгәы, дбаҟаушәа, акәа­пра дықәгылан дыԥшуан. Игәы Гәында­ԥшӡа, Гәында ҳәа еисуаз азназы иааихәлаха­ааихәлахазаргь, иыб­лақәа иырбооз шҵабыргыз гәааигӡоо ахь дыккаӡа длаиуан уашьҭа. Гәында дзықәтәаз аҽыхәа иаҵәа ашьаԥқәа адгьыл иахьысуама­иахьымсуама уҳәоо, аԥҟа­ԥҟҟаҳәа аҽышьҭабжьқәа иҵдырцәажәаауан ак­кара.

– Уа, мшыбзыиа, уыбзаҳәыит Хьгәы! Аԥсыӡ гәа­рыухуама? – дааиыдыххыл дааҽыжәԥан, лыбла гәыҭ­баақәа ргәы дааҭалкыит.

Хьгәы абзыиабара мца иҽықәҳәҳә, инапы на­рау лнапы аалымыихт. Лыблақәа, ҵа змам амшын еиԥш, иыцәқәырԥооз ахаара дызмахаз, иааиҿасуаз бзы иабара мцала дҩышьны дахьгылаз, иыԥсы ааив­га, – Ԥсыӡым сызцыу, ацәыӡ дсыман, уыи слышьҭан, аҽазнык дысбазааит, дысмаузаргь, – [иҳәеит].

– Шцәыӡ лцәыӡ идыруазааит. Ларгьы дыш цәыӡ­ԥшааҩыу, – ҳәа лыблақәа был­былуа, лқьышә хаа ­кәакәарақәа амца рҿықәҳә дааԥышәарччан, гәыкала днаиыхәаԥшыит.

Хьгәы даақәаԥсычҳан, аԥсабара иехьаҟара иыԥш­ӡаны иызбахьада? Аԥсақәа ариабжьарак ашәы рхьы ссы, амзарақәа, аԥсы дахьықәыргоо дуҳа изы­ҟар ҵоошәа, рмахәқәа шьҭых еилагылазар, абн­кәатақәа, ҿымҭ­ԥсымшьа иыҟаз, иехьа хаарак ры­ҵауп. Абнкәата­қәача амҵәыжәҩақәа аӡы иаан ҟьоо иазныхәмаруа еиԥш, игәы ҭԥраа уан иахьа. Гәын­да­ԥшӡагьы лнаԥшышьа уысҵә ҟьа акәын ишы­ҟаз. «Алмҩанык иавагылоу аҵла ҟьантазқәа иыр­

257

ныу асахьақәа са исызкыу шракәыу ҩашьоом» ҳәа гәаанагарак ааԥшьылгаит, иааилахара лхы иаархәа, «асахьақәа акубар, акухашҭуа иҭышәхаз рыла шәха­ҿы ҭыԥ хәҷык ахьсзалышәхыз еиҳаны ҳамҭак зхәыцхьадаз» нылҳәооз, абзыиабара мца илықәтәаз далԥхаауа, лшьа зегь лхы иҩаҵас­ҩаҵасуан.

– Иысхароузеи, уырҭ асахьақәа ҭәа иысцәа ӷәақәаз шшәызкыз агәаанагара сзыбҭа зар! – ҳәа иҽаармаҷ лгәы нҭыишьшьааит.

Даҽазны иенеиқәшәагьы, рыгәқәа хтны аицәа­жәара изақәшәоомызт.

– Гәында, иыббар шԥасҭахыз Гагра агаҿа ихықәгы­лау ахаҳә ҿцәаа­дыу, кәагала иыцәны иыҟасҵаз шәбаҟа. Иысҭахыуп, адыунеи ыҟанаҵ ҳалар гәа ла­шәарц, адыунеи бзыиа еибабоо ирызгәышьыуп. Ҳа­уаажәлар ыҟанаҵ, ҳаӡбахә змырӡша иарыуакхап ҳәа саигәыӷуеит, уыи бзыиабара иазкыу абаҟа.

– Шәнапышьҭа анызар, уаҳа иагхараны иыҟаузеи, аха сгәы шәарак ҭоуп, ҳаибагара мариахарым ҳәа. Иызбан уҳәар, аҳәахьа сымауп: ԥсыуа жәлар ԥырхага рызҭоо адауы жәлар ҩыџьа ԥырызмххьау аӡәы сши­ыцымцара, – ҳәа наҳәаны лҽы дынҽыжәлан, лышьхәа нарба днықәылт.

Хьгәы иуыс уадаҩы ауадаҩразы, аха иыԥсы уыи лымҩа иықәӡыр, ԥсраны иыԥхьаӡоомызт. Ихәашьдт, иҽазыҟаҵа Дауыхыҵырҭа дҩаины, рымҩа иыку­аны. Насгьы иыфатә ихьаҭра иылҭаҵа, ихыцқәа ираиӷьыз аашьҭых, азҩа змаз ихәымпалқәа ихәым­палҭра иылҭаргыл, иааша Дауыхыҵырҭа дҩаин, иехьманшәалаз рымҩа кны, жәаҩа­мшы дҷаԥ шьа­хьаны, адауқәа рышьҭабжьала ихәы­ижьы ҩаила­гылт, азназы даашанхалазаргь, адауқәа аахыи ба­ҳәаанӡа иыԥсы ааивга, игәы ԥсах дыхиа дыштәаз, иехьыиҭахыз абаӷәаза ианаабжьала, ихыц еиҵархха, ихәым палқәа рларҟаҵара данаарԥыла, адауцәа ры­ҳәҳәабжь ала игәы иҩаҭрысыз, еиқәкра мар иам­хазаргьы, уиада ԥсыхәас иымаззеи. Иым ҩа кышьаҟ­

258

ны ҟазара изыҟамҵар, деимжәжәа дықәрымҵоозеи адау цәа…

Аҳәҳәабжь дыдраны Аԥсынра архыџ­хыџ уан. Нар ҭаа рынхарҭагь мыцхәы еахьҵысыз, ирылаԥ­хьа ӡазар акәхарын. Гәында­ԥшӡа иаал гәала шәеит иа разнак. «Аа, абар, Хьгәы уахьсырӡ, уышьҭахь ак­ны сымҵааит, схы абазгоо!» ҳәа агәжәажәара да­ҿын. Нарҭаа рҽан хьча Уахсиҭ, ажәқәа иырԥшуаз Аҭлагәыҵа, Ха бугә, Нарџьхьау, Цәыцә, Ҵкәа, Џыџ, Кьамҿыҿ, Жәыжә, Кәата уҳәа, иаазаҳаз ыҩны абжь­қәа ахьагооз ахь ицоон, адыдбжьы аниқәтәа.

Ҩҩба­хԥа мшы алаилас­ҩаиласқәа рыла илаиз аха­бар, быжь­дауык аихык­еиҵык атыша иҭажьыуп ҳәа акәын иааҩуаз…

Хьгәы деибга­дызҩыда Гаграҟа дышцаз анаилыл­каа, нас гәырӷьаран ла лзы. Хьгәы иыԥсгьы ишьоон, аха акәагагьы иымпыҵшәоомызт. Анааша днаины, ахаҳә ҿцәаа иаваҟаиҵаз Гәында­ԥшӡа лбаҟа иагыу­иабзоу даԥшуан. Гәыԥҵәарак изааиуамызт уыи данаҿыз. Уаа ихы иҭымӡаауа аҽакгьы, агьал ахь дыз цар, араа лбаҟа гәынкылагазар, уыи лара диымбооззеи.

Дагьцеит изымчҳакәа, дыԥшыхәуан, Гәында­ԥшӡа џьа диызбозар ҳәа. Гәында­ԥшӡа лгәы ҩоон, «Хьгәы агьалаҿ дмаакәа иыурым» ҳәа. Аиашаумыи, ларгьы дылбар, лыԥсы аҩҭкаара илымбооззеи. Сасрыҟәа қәыԥш длыма, реибабарҭаҿ дааны дцалоон есым­ша, лгәы ԥҵәараны дауыҟахыз. Деиҭаҩаихуан Гәында­ԥшӡа, Хьгә гьы, аиааира згаз ар рԥызаҩ еиԥш, аҳәыгәра дықәгылан. Гәында­ԥшӡа лылаԥш данаҵашәа Хьгәы, луанытә мцабзк ҩалхҟьеит иараз­нак, ларгьы ԥш ӡара аулыгхыз, аха уыи иҩалыцрасыз амцалагьы лыԥшӡара ԥшӡара ацлоон, хымԥа да. Дгәырӷьа­гәырӷьоо дааҽыжәԥеит, дыблахкыгаха. Сасрыҟәагь ихыц­ихәымпал еиҵархха дрышьҭан аԥсаатә.

– Акуыхьыр, схы абазгооз, сыиаҵәахә кыдым­шәооззеи! – инылҳәооз, – Шәы­ԥсык сымазар, ашә­

260

ԥсыкгьы сраегӡараны сыҟам ба бзы, – ҳәа иҳәоон даахырхәа, лнапы ааимыихын, – иахьа еиҳа бгәы кны сзааиуеит, саҭамзааит! – Саргьы убасҵәҟьа шәыз­бооит сҳәар, схашәымҵар ҳәа сшәооит, шәааи агьал еиҵәарахь.

Еибарыҩуа илаин, аиаҳәатә нышь иақәтәан, аҭәар­ӷәы ааҵшьуа иынхылт. Гәында­ԥшӡа аҿара иыл­наҭооз агәдыура аӷәра лзаҿакуамызт, џьарахгьы нар­ҭаа рымаҳә иыҟаиҵахьоу­иыи уахьау ҳәа ахҭысқәа маҷымкәа, ажәлар ихыр ҳәацәоо иыҟазар лҭахын.

– Адыунеи амаа суыркызар еиԥшыуп, быжь­дауык рҭархара ҳамҭа дыухаит са сзы.

– Бымчалоуп, са сзы мчы дыуыуп. Адыунеи зырԥ­шӡоо, адыунеи ахаара хаара ацызҵоо.

– Сыԥсы аҭкара Хьгәы, шәа шәыла сыгәдыура гәдыура ацлооит. Уашьҭа ҳчара аныҟалоо, ҳча раҟ­ны иаԥаҳҵашақәа рыда иаҳхәыцуа ак гьыҟам. Аха иышԥасҭахыз, ҳачараҟны дауык иышәҳәынҷахьоу дмаҵыуҩны дыҟазар. Уыи адыунеихаан ҭаурыхым­хоозеи.

– Ааи, ааи! Шаҟанӡа анаскьа быԥшуазеи, сдыр­гәатәуеит уырҭ бнаԥшышьақәа. Уыи бҭаххара аиааи­ра саԥхныҩлооит. Лымшаарак, ма разҟыдарак сыхьӡооны сҟалар, сыбхабмыршҭуаны ада иысҭа­ххараны акыҟауп ҳәа сызхәыцуам. Бгәаҿ ҭыԥк сзалх­зар, уыи еиҳау шысҭахым бдырзааит…

Уыи аҽны Сасрыҟәа иыишьыз бнакәаҭқәак ӡны, хы­шықәса зхыҵуаз аҩы уаркалеиуа инашьклаҵоо, абзыиарақәа рзеиӷьыибашьоо, аныҳәаҿақәа кны, ԥсҭазаарак иаԥсахоо мыш дыук рышьҭахь иныжь, ианныҳәуаз, Гәында­ԥшӡа лчара иазкны аӡбара қәа еицырхәыцуаз, иақәшаҳаҭхоон аҩыџьагь. Сасры­ҟәагьы ианаимлыс, абнакәаҭқәак иыишьыз дреи­гәыр ӷьоо, ицоон рынхарҭақәа рахь шыҟау.

Хьгәгьы, иҵыхәтәа зеиԥшразаалакгьы, дазнаиуан дгәырӷьа­гәырӷьоо. Гагра данлаи, раԥхьаӡа Гәын ­да­ԥшӡа лбаҟа иагыу­иабзоу аагәаҭаны, аҵлар­

кәыкә еиԥш, атыгә­тыгәҳәа, иырԥшӡоо даҿын, гәы­ԥым ҵәарада. Ахаҳә ҿцәаа­дыу ҭҟаны дахьалаиасаз уаԥшыр, хан дыук даадәылҵып ҳәа гәаанагарак уна­ҭоон. Хьгәы дызҿыз иара ишыиҭахыз ианыҟаиҵа, игәыҵа ха дауҳәынҷара амҩа днықәылт. Даухыҵырҭа дан хыҵ, зҵауы лара изымдыруаз мшынк дҭалоозар еиԥш, иыҽлауиыжьт.

Амшқәа ыиаҩр ицоон. Гәында­ԥшӡагьы реи ба­бар ҭа зҩаны иылзыҟалоо иалагаз лым бакәа лзыч­ҳауамызт. Иасымша уаа дагхоомызт, дыгәжәа жәоо, лымшқәа аттаҳәа ицооз дрышь ҭаԥшуан. Лымшқәа мызхоо, лымзқәа шықәсхоо иыиасуаз, лхы ашла аха­ҵәоо, Даухыҵырҭаи реибабарҭа агьал аҿы дцоо­да­ауа дышрыбжьаз, лнырцәахь ҿыц ҭацаны дымҩа­ԥыргоон, згәахәтәы иахьымӡаз Гәында­ԥшӡа…

262

НАРҬАА

31. НАРҬАА[изхылҵыз]

Нарҭаа зхылҵыз Нарҭ иакәын, нарҭаа раб Хнышь иыхьӡын. Хнышь иаб Нарҭ иакәын.

32. НАРҬАА[рыхьӡқәа, изеиԥшраз]

Нардыиа Нарҭ Сасрыҟәа иҽы ахьыӡ акәын. Бзаугьы уиакәын.

Нарҭаа ран – Саҭаныиа, раб – Хнышь, рашьеиҳабы Сиҭ зыхьӡыз рауп.

33. НАРҬАА[изеиԥшраз]

<…> Жәытәӡатәыи неиҭаҳәатәы ҭаацәаран нарҭаа, иаԥсыуан. Кафкасиа Амраҭашәара­ҿацә ладагьы­ҩадагьы зҵакыз ракәын. Раб Нарҭ Хынышьыи, ран Гьылдыз­ҳа Саҭаныиа аҳкәажәи, 99­еишьцәеи, рахь­шьа еиҵбаӡа Гәындеи неилакны, ишынҭаҳцәакыу 103­ҩык ыҟан. Ранышьцәа Гьылдызааи, дара нхәы­ҷыз иызааӡақәаз (раӡӡеи жәлақәаи) раӡӡеицәа ира­ԥыз Алхәызааи неи лаҵаны, рымч еибыҭа зқәым хаоз жәлара ыҟа мызт. Ирыхҳәао ашәақәа аерг жәла реи аҵан жәлареигьы нарҭаа иыраԥхьанагьлаз, ирыуа­цәаз ракәын. (Араатәыи ашәа иалау Ергь­Ерге, Ор­

263

фее акәзаргьы ҟалап. Аҵан (ҵаны жәлара) уаа ссан, раамҭазы аҭырасқәа дыузаарын, аҵан аҭырас иықәақәлоны ажәажә иалауп.)

100­ҩык нарҭаа рыҳәсеи, рыҳәса рыжәлақәеи, рыҷ­кәынцәеигьы нарылауыԥхьаӡар, рымохҿара хьынӡа­хаз ааԥшыуеит. Нарҭаа уаа иашан, уаа қьыиан, ифыр­хацәан. Ауааԥсыра бзиара рзырхаон, уыс ала уаа хсаалаган. Уыи амш ала дара ртәылан жәылара мау, рыгәылацәа жәларқәагьы ирытатан. «Адыу иыцды­уын, ахәыҷы иыц хәыҷын», «бзиара зхао бзиара изыр­хаон, цәгьара зхао хҭынкье иырҭаон». Ртәылаҿыгьы рыгәыла­тәылақәа рыҿгьы ажәларқәа рыбзазара уысқәа қьыианы, иыбзыиахараны, цәгьара еиным­лараны иыцхырааҩын. Уыи амш ала ртәылангьы ргәыла­тәыланқәа рыҿгьы иесааира рҽыбӷаҵа «хьыӡ дыу еимдарақәа» ҟарҵаон. Иҿыуаан. Акы­ҩба мзы рыҩны иынзыхнымҳәыуа ҟалаон. Рымҩақәа рҿы иышәарацаны, иызызцао ауаа рҿы шәарахжьыла, наԥырҭәыла иынеиуан.

Арс рыҩнқәа ианырцәыхарау, рырахәқәаи, рымх­қәаи, руыҭрақәеи, ршәырҭрақәеи рааӡара, рыҩн­қәа иынрыжьыз аҭаацәеи ирылахәыу, рыжьра­уааи иыҟарҵаон. <…>

Нарҭаа кырӡа аамҭа иемданы, рыҩнқәа рахь иынхынҳәылаак, рқыҭан ааигәара ианааилаак, иы­шәарацаны, иыршьыуа ажәарахқәа рыманы иышаа­уа, рыбжьы рықыҭа иықәынхуа аҟара иана зааи­гәахалаак, иынеилатәаны рыԥсыршьаот, ашәарацара ашәагьы, Аерг ашәагьы, рзар еицҿакны иырҳәао иа­лагаоит. Рыбжьы заҳао ақыҭа рарԥар рԥылаот, иызҵао ашәарахжьықәа рымхны иааргоот. Нарҭаагьы, уыла хыркыртәы, иеишьҭарыԥх иеицны ақыҭа иаалалоит. Раашьаи руаа рԥылашьеи гәырӷьараны, уыла хыр­кыуа. Зегь рыҩнықәа еимҿхазкыуа рашҭа дыу аҿы аныи, абыи, <…> абыӡӡеи <…> рзаарыгӡа, еиҳабацәа рзыԥшыуп, иыгәыдыибакылоит, иеибартәаот. Ауы­ха руаа «шәахца шәаалеит!» ҳәа рарҳәаразы иаауе­

ит, дыукы иынымхакәа иеимлысуеит. Адырны еи­зара дыуп, уыи еицгәырӷьара мышкы­ҩымш иыцао, нарҭаа харантә рыуаа иырзааргақәаз аҭамҭахьақәа иыззааргаз ирырҭаоит.

Ашәаҳәарауп, кәашарауп, ҿеилырҵәыраага хәы­ма ррауп (сԥорҭ ҟаҵарауп). Еимдарантәыи рыхҭыс­қәагьы рықыҭыантәыи ауысқәа еибырҳәаот, уыс ха­ала цәажәара ҟаҵаны иеимлысуеит. <…>

265

АЗГӘАҬАҚӘА

1. Сасрыҟәа. Омар Беигәаа иусумҭа (Büyüka 1971: 249–250) аԥсшәахь аиҭага (Аԥсуаҭҵааратә институт адиа­лектологиатә лабараториаҿ ишьҭоуп) аҿынтә иаагоуп.

2. Сасрыҟәа. Омар Беигәаа иусумҭа (Büyüka 1971: 249–251) аԥсшәахь аиҭага (Аԥсуаҭҵааратә институт адиа­лектологиатә лабараториаҿ ишьҭоуп) аҿынтә иаагоуп.

3. Сасрыҟәа. Еиҭеиҳәеит Ҷанба Шьафааҭҭин ( уысҟан 48 шықәса ихыҵуан, ақалақь Адаԥазары). Ҩрала ианиҵеит Сергеи Габниа 1982 шықәсазы, Аҟәа ақалақь аҿы. Иаагоуп: Гәажәба 1991а: 183–184.

4. Саҭаныиа. Омар Беигәаа иусумҭа (Büyüka 1971: 247–248) аԥсшәахь аиҭага (Аԥсуаҭҵааратә институт адиа­лектологиатә лабораториаҿ ишьҭоуп) аҿынтә иаагоуп.

5. Сасрыҟәа (1). Еиҭеиҳәеит Пасаниа Ниҳаҭ Шьақьыр­иԥа (усҟан 50 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Каилар). Иабдуцәа Аԥсны, Хәаԥ ақыҭа еиуан. Атекст ажәабжьҳәаҩ даныхәыҷыз ианду лҿынтә иаҳаит. Амагни­толента ианҵаны (Сҭампыл ақалақь аҿы, 09.1975) Аԥсныҟа иааигеит Орҳан Шамба. Абжьынҵамҭа хырҩылааит Сер­геи Зыхәбеи Анатоли Хьациеи (Зыхәба, Хьациа 1976: 76–78; Джапуа 2003: 229–233). Атекст зныз акассета еиқәырха ны Аԥсуаҭҵааратә институт афольклортә лабо­раториа еиҭеит Руслан Гәажәба (ак. №18, А490). Ааигәа Наала Барцыци сареи акассета ҳазыӡырҩны, атекст ҿыц ихаҳ ҩылааит, аоригинали ахҩылааи аивгарақәа маҷым­кәа иахьрымаз азы, алексикатәи афонетикатәи ҷыдарақәа еиҳа ҳрыцклаԥшны.

1Ажәабжьҳәаҩ нарҭ аҭыԥан нанҭ ихы изаир хәо, ада­уы ихы еицакны «ацәажәашьа» аарԥшразы акәзар ҟалап. Ҵабыргуп, аҳәамҭа иара аинформант ихаҭа иҿынтә аиҭан ҵараҿы (шәахә. атекст №6) захьынџьара Нанҭ Ҭас­рыҟәа ҳәа иҟоуп.

266

6. Ҭасрыҟәа(2). Еиҭеиҳәеит Пасаниа Ниҳаҭ Шьақьыр­иԥа (усҟан 55 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Каилар). Иабдуцәа Аԥсны, Хәаԥ ақыҭа еиуан. Атекст ажәабжьҳәаҩ даныхәыҷыз ианду лҿынтә иаҳаит. Ари хыхь иаагаз атекст аиҭанҵароуп (шәахә. атекст №5 уи иацу азгәаҭеи). Амагнитолента ианылҵеит Алина Ач­ԥҳа 1980­тәи ашықәсқәа рзы, Каилар ақыҭан. Рыцҳарас иҟалаз, анҵамҭа ихадароу ахәҭа ԥхасҭахеит, атехникатә мзызқәа ирыхҟьаны. Абжьынҵамҭа хырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Абри аҭыԥ инаркны абжьынҵамҭа аӷьырак ԥхас­ҭатәуп.

7. Сасрыҟәа. Еиҭеиҳәеит Ҳәатышь Суаҭ Рзаа­иԥа (усҟан 65 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Аԥсара). Аудио­видео нҵамҭа ҟарҵеит Зураб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи, 2010 шықәса, нанҳәамза 22 рзы, ахәыл быҽха, Аԥсара ақыҭан, аџьаама аԥхьа. Ихырҩы лааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Ажәабжьҳәаҩ ари аремарка дааԥышәырччан иҳәоит, сара ишигәаласыршәаз азгәаҭо.

2Ари аҳәоу аӡырҩҩы изҵаара иахылҵуеит. 3Ажәа адауы анҵаҩы ииҳәаз аиҭаҳәара иахылҵуеит. 4Ари аҳәоу анҵаҩы ииҳәаз аиҭаҳәароуп. 5Аҵыхәтәантәи ажәа анҵаҩы иажәа аиҭаҳәара иахылҵ­

уеит. 8. Сасырҟәа(1). Еиҭеиҳәеит Аиқәысба Саде ҭҭин Қьаа­

зым­иԥа (усҟан 79 шықәса ихыҵ уан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Ақбалық). Абжьынҵамҭа ҟаиҵеит, ихиҩылааит Ви­ачеслав Чрыгба 1991 шықәсазы.

1Ажәабжьҳәаҩ изыӡырҩуаз иԥшәмаԥҳәыс лзы иҳәоит, Саҭныи­Гәашьеи ахьчеи реиқәшәара асахьа лара илмаҳап ҳәа.

2Ажәабжьҳәаҩгьы изыӡырҩуагьы ччоит. 3Ара анҵаҩы имагнитолента анааирҳә ашьҭахь,

ажәабжьҳәаҩ итекст еиҳа иласкьаганы далагоит. 4Ари абзац анҵаҩы изҵаара иахылҵуеит. 5Ари абзац анҵаҩы изҵаара иахылҵуеит.

267

9. Сасырҟәа(2). Еиҭеиҳәеит Аиқәысба Са деҭҭин Қьаа­зым­иԥа (усҟан 98 шықәса ихыҵ уан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Ақбалық). Ари хыхь иаагаз атекст аиҭанҵароуп. Ау­дио­видеонҵамҭа ҟаиҵеит Виачеслав Чрыгба 2010 шықә­са, ԥхынгәымзазы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихырҩылааит Зу­раб Џьапуеи Наала Барцыци (шәахә. атекст №8 уи иацу азгәаҭеи).

1Сасырҟәа иани иареи реицәажәараан, ажәабжьҳәаҩ игәы ԥшаауеит, дҵәыуоит, убриазы ииҳәо аилкаарагьы еиҳа иуадаҩуп.

2Ажәабжьҳәаҩ аҵәыуара далагоит. 3Ажәабжьҳәаҩ игәы ԥшаауеит.4Ажәабжьҳәаҩ еиҳагьы игәы ԥшаауеит.5Ажәабжьҳәаҩ нарҭаа рыхьӡ изыӡырҩуаз иԥҳа игәала­

лыршәоит. 6Абри аҭыԥ аҿы аџьаама аҟынтә абжьы гоит, анамазкра

аамҭа анааи. Уи аниаҳа, ажәабжьҳәаҩ дааныҳәа­ныԥхьан, ацәажәара даҟәыҵит.

7Ахәаџьа изоуп изиҳәо.8Ахыцқәа ирҭаку аҳәоу анҵаҩы изҵаара иахылҵуеит. 10. Сасырҟәа(3). Еиҭеиҳәеит Аиқәысба Саде ҭҭин Қьаа­

зым­иԥа (усҟан 98 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Ақбалық). Ари хыхь иаагаз атекстқәа реиҭанҵароуп (шәрыхә. атекстқәа №8, 9 урҭ ирыцу азгәаҭақәеи). Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зураб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи 2010 шықәса, нанҳәамза 25 рзы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Ажәабжьҳәаҩ дызҿу хыхьтәи атекст (№9) мызкаԥхьа ианызҵаз Виачеслав Чрыгбеи уи дымҩаԥызгози роуп.

2Ажәабжьҳәаҩ игәы ԥшаауа иалагеит. 3Ажәабжьҳәаҩ илаӷырӡқәа аауеит. 4Ари ажәа анҵаҩы ииҳәаз аиҭаҳәароуп.5Ажәабжьҳәаҩ игәы ԥшаауеит. 6Ари ажәа анҵаҩы ииҳәаз аиҭаҳәароуп.11. Сасырҟәа. Еиҭалҳәеит Аиқәыс (Ашьхараа)­ԥҳа Аи­

сун Садеҭҭин­иԥҳа (усҟан 62 шықәса лхыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Кәузлуқә). Аудио­видеонҵамҭа ҟаиҵеит

268

Виачеслав Чрыгба 2010 шықәса, ԥхынгәымзазы, аинфор­мант лаб иҩны (Ақбалық ақыҭан). Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Аинформант Сасырҟәа ихьӡ лхашҭны, Мард­иԥа Мар­дасоу лҳәоит.

2Аисун лҳәамҭа зҿылҵааз ажәабжьҳәаҩ лаб Садеҭҭин Аиқәысба иоуп дызҿу (шәрыхә. ари ашәҟәы иагәылоу уи иҳәамҭақәа №8, 9, 10, 23).

3Ари анҵаҩы ииҳәаз ажәа аиҭаҳәароуп. 4Ари анҵаҩы изҵаара иахылҵуеит. 5Анҵаҩы ианылгәалаиршәа, Мард­иԥа Мардасоу Са­

сырҟәа иан лаҳәшьаԥа иоуп лҳәеит ажәабжьҳәаҩ, хыхьтәи лыгха лыриашеит.

12. Сасрыҟәа. Еиҭалҳәеит Аӡын (Қәҭалиа)­ԥҳа Назикәа (усҟан 56 шықәса лхыҵуан, Ареспублика Аҷара, ақыҭа Ан­гиса). Амагнитолента ианылҵеит Емма Кьыл­ԥҳа 1977 шықәсазы, Ангиса ақыҭан. Атекст абжьынҵамҭа еиқәым­хеит, иаанхаз анҵаҩы лыхҩылаа ауп.

13. Сосрыҟәа(1). Еиҭеиҳәеит Қәҭарба Рушьҭы Саид­иԥа (усҟан 79 шықәса ихыҵуан, Диузџье авилоет, ақыҭа Малан). Аҳәамҭа ажәабжьҳәаҩ 15­ҟа шықәса анихыҵуаз Аԥснынтәи иааз иабду иҟынтә иаҳаит. Абжьынҵамҭа ҟаиҵеит Виачеслав Чрыгба 2001 шықәсазы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

14. Сосрыҟәа(2). Еиҭеиҳәеит Қәҭарба Рушьҭы Саид­иԥа (усҟан 83 шықәса ихыҵуан, Диузџье авилоет, ақыҭа Малан). Ари хыхь иаагаз атекст аиҭанҵароуп (шәахә. атекст №13 иацу азгәаҭеи). Аҳәамҭа ажәабжьҳәаҩ 15­ҟа шықәса анихыҵуаз Аԥснынтәи иааз иабду иҟынтә иаҳаит. Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Шоҭа Салаҟаеи, Зураб Џьа­пуеи, Адгәыр Какобеи 2004 шықәса, рашәарамза 14 рзы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихыр ҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Ажәабжьҳәаҩ дԥышәырччоит. 15. Сосрыҟәа(3). Еиҭеиҳәеит Қәҭарба Рушьҭы Саид­иԥа

(усҟан 88 шықәса ихыҵуан, Диузџье авилоет, ақыҭа Ма­лан). Ари хыхь иаагаз атекстқәа реиҭанҵароуп (шәрыхә.

269

атекстқәа №13, 14 урҭ ирыцу азгәаҭақәеи). Аҳәамҭа ажәабжьҳәаҩ 15­ҟа шықәса анихыҵуаз Аԥснынтәи иааз иабду иҟынтә иаҳаит. Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зураб Џьа пуеи Арда Ашәбеи 2009 шықәса, рашәарамза 27 рзы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

16. Сасрыҟәа. Еиҭеиҳәеит Агәмаа Беқьир (усҟан 69 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Мақсудие). Ҩрала ианиҵеит Џьамал Ҳараниа 1980 шықәса, ԥхынҷ­кәынмзазы, Адаԥазары ақалақь аҿы. Атекст аагоуп: Гәажәба 1989б: 84–86).

17. Нашьбабух(1). Еиҭеиҳәеит Кьылба Намықә Ҭаасин­иԥа (усҟан 25 шықәса ихыҵуан, Диузџье авилоет, ақыҭа Дариер). Ианиҵеит Дурсун Наҷҟьебиа (Саӷариа) 1982 шықәса, цәыббрамза 9 рзы. Иаагоуп: Гәажәба 1989б: 91).

18. Сасраныҟәа(2). Еиҭеиҳәеит Кьылба На мықә Ҭаа син­иԥа (усҟан 55 шықәса ихыҵуан, Диузџье авилоет, ақыҭа Да­риер). Ари хыхь иаагаз атекст аиҭанҵароуп (шәахә. атекст №17 уи иацу азгәаҭеи). Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зу­раб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи 2010 шықәса, нанҳәамза 16 рзы, Дариер ақыҭан. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Аҳәоу аҵакы цқьа еилкаам. 2Анаҩсҟа ицо атекст аиҭеиҭаҳәара анҵаҩцәа рызҵаа ра

ицәырнагеит. 3Ажәабжьҳәаҩ дыччоит. 19. Аҷкәын(1). Еиҭеиҳәеит Гәазаа Ердан Раиф­иԥа

(усҟан 57 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Сариер). Иабдуцәа Аԥсны, Џьырхәа ақыҭа еиуан. Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зураб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Есма Ҭодуеи 2012 шықәса, рашәарамза 13 рзы, Сариер ақыҭан. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Ажәабжьҳәаҩ аҳәара маншәалам ҳәа ибжьаижьырц ииҭахыз аҭыԥ, ҳҩызаӡӷаб бнаскьа ҳәа лаҳәаны, анҵаҩы (Адгәыр Какоба) иирҳәеит.

20. Аҷкәын(2). Еиҭеиҳәеит Гәазаа Ердан Раиф­иԥа (усҟан 57 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Сар иер). Иабдуцәа Аԥсны, Џьырхәа ақыҭа еиуан. Ари хыхь

270

иаагаз атекст аиҭанҵароуп (шәахә. атекст №19 уи иацу азгәаҭеи). Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зураб Џьа пуеи, Адгәыр Какобеи, Есма Ҭодуеи 2012 шықәса, рашәарамза 13 рзы, Сариер ақыҭан. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи Наа­ла Барцыци.

1Ари аҭыԥ ажәабжьҳәаҩ ибжьаижьит, аӡӷаб дахьгылаз азы (шәахә. атекст №19 уи иацу аз гәаҭеи).

21. Аҷкәын(3). Еиҭеиҳәеит Гәазаа Ердан Раиф­иԥа (усҟан 58 шықәса ихыҵуан, Адаԥаза ры авилоет, ақыҭа Са­риер). Иабдуцәа Аԥсны, Џьырхәа ақыҭа еиуан. Ари хыхь иаагаз атекстқәа реиҭанҵароуп (шәрыхә. атекстқәа №19, 20 урҭ ирыцу азгәаҭақәеи). Аудио­видеонҵамҭа ҟар ҵеит Зураб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Мадонна Ԥлиеи 2013 шықәса, рашәарамза 16 рзы, Сариер ақыҭан. Ихырҩылааит Зураб Џьапуеи, Наала Барцыци, Мадонна Ԥлиеи.

1Ажәабжьҳәаҩ илексика ианыԥшуеит аурыс бызшәа маҷк шидыруа (шықәсқәак Урыстәыла аус иуан).

2Ажәабжьҳәаҩ дԥышәырччоит. 3Анҵаҩцәа ажәабжьҳәаҩ дааныркылоит, авидеокассета

аԥсахразы. 4Ажәабжьҳәаҩ дыччоит. 5Ажәабжьҳәаҩ ари аремарка дԥышәырччан иҳәоит,

ҳҩызаӡӷаб дышҳадҵызгьы гәаҭаны. 22. Аԥҳәысеиба лыҷкәын. Еиҭеиҳәеит Паса ниа Ниҳаҭ

Шьақьыр­иԥа (усҟан 50 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Каилар). Иабдуцәа Аԥсны, Хәаԥ ақыҭа еи­уан. Атекст ажәабжьҳәаҩ даныхәыҷыз ианду лҿынтә иа­ҳаит. Амагнитолента ианҵаны (Сҭампыл ақа лақь аҿы, 09.1975) Аԥсныҟа иааигеит Орҳан Шамба. Абжьынҵамҭа хырҩылааит Сергеи Зыхәбеи, Анатоли Хьациеи (Зыхәба, Хьациа 1976: 74–76). Атекст зныз акассета еиқәырханы Аԥсуа ҭҵааратә институт афольклортә лабораториа еиҭеит Руслан Гәажәба (ак. №18, А491). Ааигәа Наала Бар цыци сареи акассета ҳа зыӡырҩны, атекст ҿыц ихаҳ­ҩылааит, аоригинали ахҩылааи аивгарақәа ма ҷым кәа иахьры маз азы, алексикатәи афонетикатәи ҷыдарақәа еиҳа ҳрыцклаԥшны.

271

23. Сасырҟәа. Еиҭеиҳәеит Аиқәысба Садеҭҭин Қьаазым­иԥа (усҟан 98 шықәса ихыҵуан, Адаԥа зары ави­лоет, ақыҭа Ақбалық). Аудио­видеонҵамҭа ҟарҵеит Зу­раб Џьапуеи, Адгәыр Какобеи, Арда Ашәбеи 2010 шықәса, нанҳәамза 25 рзы, ажәабжьҳәаҩ иҩны. Ихырҩылааит Зу­раб Џьапуеи Наала Барцыци.

1Ари ахьӡ ажәабжьҳәаҩ анҵаҩцәа рыцхыраарала игәалашәеит.

2Ҟәбыина ахьӡ ажәабжьҳәаҩ еиҭеихашҭын, анҵаҩцәа игәаладыршәеит.

24. Сасрыҟәа. Еиҭеиҳәеит Ҳараниа Раиф (ус ҟан 78 шықә са ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Иарџьа/Кәарацәгьа). Ҩрала ианиҵеит Џьамал Ҳараниа 1981 шықә­сазы. Атекст аагоуп: Гәажәба 1989б: 86–87.

25. Сасрыҟәа(1). Еиҭеиҳәеит Кәаӡба Али Ча ушь (усҟан 100 шықәса ихыҵуан, ақалақь Адаԥа зары). Ианиҵеит Џьенгьиз Бганба 1988 шықәса, хәажәкырамзазы. Иаагоуп: Гәажәба 1991а: 174–183.

1Ари ажәеидҳәала ианыԥшуеит анҵаҩы иаҳаз атекст игәаларшәаны ишиҩуа.

2Ажәабжьҳәаҩ анҵаҩы (аӡырҩҩы) ихьӡ иҳәоит. 3Атекст аҿы ас зҵакы аилкаара уадаҩу ажәақәеи

ажәеид ҳәалақәеи маҷӡам. 26. Сасрыҟәа(2). Еиҭеиҳәеит Кәаӡба Али Чаушь (усҟан

100 шықәса ихыҵуан, ақалақь Адаԥазары). Ицхраауан Шьақьыри Беқьири Тәанаа (усҟан 90 шықәса рхыҵуан). Урҭ аныхәыҷқәаз уахынла рандуцәа рлакәқәа ирзыӡырҩуан. Ари хыхь иаагаз атекст аиҭанҵароуп (шәахә. атекст №25 уи иацу азгәаҭеи). Ҩрала ианиҵеит Џьенгьиз Бганба 1988 шықәса, хәажәкырамзазы. Иаагоуп: Гәажәба 1991а: 173–174.

27. Сасрыҟәа(3). Еиҭеиҳәеит Тәанба Шьақьыр (усҟан 90 шықәса ихыҵуан, ақалақь Адаԥазары). Аҳәамҭа иан­ду лҿынтә иаҳаит. Ари хыхь иаагоу атекст аиҭанҵароуп уҳәар ҟалоит (шәахә. атекст №26 уи иацу азгәаҭеи). Ҩрала ианиҵеит Џьенгьиз Бганба 1988 шықәса, ажьыр­ныҳәамзазы. Иаагоуп: Гәажәба 1991а: 172–173.

28. Нарҭаа. Еиҭалҳәеит Ҭыҟәа­ԥҳа Баҳрие (усҟан 78 шықәса лхыҵуан, ақалақь Адаԥазары, уаанӡа ақыҭа Гәма дынхон). Ари аҳәамҭа лан лҿынтә илаҳахьан. Ҩрала ианиҵеит Џьенгьиз Бганба 1987 шықәсазы, аӡын. Иааго­уп: Гәажәба 1991б: 176–185.

29. Иарҷхьауи Хәажәарԥыси. Омар Беигәаа иусумҭа (Büyüka 1971: 251) аԥсшәахь аиҭага (Аԥсуа ҭҵааратә ин­ститут адиалектологиатә лабараториаҿ ишьҭоуп) аҿынтә иаагоуп.

30. Гәында-ԥшӡа. Еиҭеиҳәеит Агәмаа Беқьир (усҟан 70 шықәса ихыҵуан, Адаԥазары авилоет, ақыҭа Мақсудие). Ҩрала ианиҵеит Џьамал Ҳараниа 1981 шықәса, абҵарамза 10 рзы, Адаԥазары ақалақь аҿы. Атекст аагоуп: Гәажәба 1989б: 88–91).

31. Нарҭаа. Ианиҵеит Омар Беигәаа Ҭырқәтәылан 1984(?) шықәсазы. Руслан Гәажәба ихатәы архив аҿынтә иаагоуп.

32. Нарҭаа. Ианиҵеит Омар Беигәаа Ҭырқәтәылан 1984(?) шықәсазы. Руслан Гәажәба ихатәы архив аҿынтә иаагоуп.

33. Нарҭаа. Омар Беигәаа иусумҭа (Büyüka 1971: 246–247) аԥсшәахь аиҭага (Аԥсуаҭҵаа ратә институт адиалек­тологиатә лабараториаҿ ишьҭоуп) аҿынтә иаагоуп.

273

АЛИТЕРАТУРА

1Абыгба 2002: Абыгба Џьамал. Сыԥсы зыӷроу Аԥсны

(Ажәеинраалақәа) / Еиқәиршәеит, акьыԥхь иазирхеит, аԥхьажәеи азгәаҭақәеи иҩит Анзор Мықәба. Аҟәа, 2002.

Агрба 2010: Агрба В.Б. Зыԥсадгьыл азгәыкра зыԥсҭа­заараз // Ҳашьцәа, ҳ­Аԥсынра!.. (Чингиз Абганба иан­ҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи) / Еиқәиршәеит Р.Ҳ. Гәажәба. Аҟәа, 2010. Ад. 3–4.

Агрба 1990: Агрба Феҳми. Аԥсуа бызшәа аҭырқә бызшәа ажәар. Ankara, 1990.

Амҷ-ԥҳа 2000: Амҷ­ԥҳа С.А. Ҭырқәтәылатәи аԥсуааи абазақәеи урҭ рцәажәашьа аҷыдарақәаки рзы // Современ­ные проблемы кавказского языкознания и фольклористи­ки: Материалы Международной научной конференции, посвященной 100­летию со дня рождения доктора фило­логических наук К.С. Шакрыла (28–30 мая 1999 г., Сухум). Сухум, 2000. Ад. 22–37.

Амҷ-ԥҳа 2002: Амҷ­ԥҳа С.А. Аԥсуа­аҭырқәа еицәа­жәага. Аҟәа, 2002.

Амҷ-ԥҳа, Поздниаков 2002: Амҷ­ԥҳа С.А., Поздниа­ков В.И. Аурыс­аԥсуа­аҭырқәа еицәажәага. Аҟәа, 2002.

Амҷ-ԥҳа, Чкотуа 2010: Амҷ­ԥҳа С.А., Чкотуа О.Б. Аҭыр­қәа­аԥсуа аԥсуа­аҭырқәа жәар. Аԥсуа­аҭырқәа еицәа­жәага. Аҟәа, 2010.

Амҷ-ԥҳа 2009: Амҷ­ԥҳа Хь.Гь. Аԥшшәырбагатә метафо­ра аԥсуа, агерман, англыз бызшәақәа рҟны (аҿырԥшратә­аиҿаргыларатә анализ). Аҟәа, 2009.

Аԥҳазоу 2002: Аԥҳазоу В.В. Амцахара аамҭа. Аҟәа, 2002.Аԥҳазоу 2004: Аԥҳазоу В.В. Ахьышьҭрахь амҩа (Аста­

тиақәа реизга). Аҟәа, 2004.Аргәын 1999: Аргәын И.Гә. Агәлымҵәах изы ажәа //

Ҳамыҭ С. Аубых итрагедиа. Аҟәа, 1999.

274

Аргәын 2003: Аргәын И.Гә. Арепатриациа апроблемақәа рзы згәаҭарақәак // Абаза. 2003. №2 (5). Ад. 38–40.

Аргәын 2011: Аргәын И.Гә. Дал. Ҵабал. Ажәытәи аҿа­тәи: Аҭоурых­етнологиатә ҭҵаара. Аҟәа, 2011.

Аҵнариа 1989: Аҵнариа В.Л. Аамҭеи арҿиамҭеи: Али­те ратуратә­критикатә статиақәа. Аҟәа, 1989.

Ач-ԥҳа 2003: Ач­ԥҳа А.О. Аԥсны ргәы иҭан, ршьа иа­лан, ианиуаз ирыциуан (Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа ирзкны) // Асаркьал. Аҟәа, 2003. №6. Ад. 6–7.

Ач-ԥҳа 2004: Ач­ԥҳа А.О. Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рышьҭ рала // Аиҭаира. Аҟәа, 2004. №4 (64). 8.04.

Ач-ԥҳа 2010а: Ач­ԥҳа А.О. Асаӡқәа рцәажәашьеи рых­дырреи ирызку азгәаҭақәак. М., 2010.

Ач-ԥҳа 2010б: Ач­ԥҳа А.О. Аԥсуара акодекс ахҷыԥсаа ражәаҳәаҿы // Алашара. Аҟәа, 2010. №5. Ад. 173–182.

Ачыгәба 1986: Ачыгәба Т.А. Аҷара инхо аԥсуаа аҭаа­цәара ралалара азҵаарақәа // Алашара. Аҟәа, 1986. №1. Ад. 131–136.

Ачыгәба 1990: Ачыгәба Т.А. Аҷара инхо аԥсуаа рхатәы бызшәа аҿиашьа азҵаарақәа // Алашара. Аҟәа, 1990. №6. Ад. 114–119.

Ашә-ԥҳа 2009: Ашә­ԥҳа С. Мшын­нырцә иҟоу ҳашьцәа рыҿцәажәара // Алашара. Аҟәа, 2009. №2. Ад. 175–180.

Аҩӡба 1974: Аҩӡба В.Џь. Дырмит Гәлиеи амшын­нырцә инхо аԥсуааи // Алашара. Аҟәа, 1974. №6. Ад. 78–92.

Бӷажәба 1991: Бӷажәба Хә.С. Мысҭафа Быҭәба – раԥхьатәи аԥсуа профессор // Алашара. Аҟәа, 1991. №4. Ад. 195–204.

Бигәаа 1996: Бигәаа В.А. Ашәышықәса анҵәамҭазы… (Ҳаамҭазтәи апублицистика иахылҵуа ахәыцрақәа). М., 1996.

Быҭәба 2009: Быҭәба М.Шь. Кавказ иазку агәала­шәарақәа / Аԥсшәахь еиҭеигеит О.Б. Чкотуа. Аҟәа, 2009.

Гыцба 1972: Гыцба Т.Шь. Амҳаџьырра иазку документ ҿыцқәак // Алашара. Аҟәа, 1972. №6. Ад. 94–96.

Гәажәба 2006: Гәажәба М.С. Хәырбыц иӡыхь: Агәаа­нагарақәа, агәалашәарақәа, аҳәамҭақәа / Еиқәдыршәеит,

275

аредакциа азыруит З.Џь. Џьапуеи Р.Ҳ. Гәажәбеи. Аҟәа, 2006.

Гәажәба 1977: Гәажәба Р.Ҳ. Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рфольклортә материалқәак // Алашара. Аҟәа, 1977. №2. Ад. 81–82.

Гәажәба 1980а: Гәажәба Р.Ҳ. Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рфольклортә материалқәа // Аԥсуа ҳәынҭқарратә музеи аусумҭақәа. Аҟәа, 1980. V аҭыжьымҭа. Ад. 38–40.

Гәажәба 1980б: Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рфольклортә материалқәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Аԥсуа ҳәынҭ қарратә музеи аусумҭақәа. Аҟәа, 1980. V аҭыжьымҭа. Ад. 40–64.

Гәажәба 1986а: Гәажәба Р.Ҳ. Аубых (аубла) жәлар рҳәам ҭақәа // Алашара. Аҟәа, 1986. №11. Ад. 109–110.

Гәажәба 1986б:Аубых (аубла) жәлар рҳәамҭақәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба; аԥсшәахь еиҭеигеит А.И. Лагәлаа // Алашара. Аҟәа, 1986. №11. Ад. 110–119.

Гәажәба 1987: Жәлар рҳәамҭа хьыршәыгәқәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба; аԥсшәахь еиҭеигеит А.И. Лагәлаа // Алашара. Аҟәа, 1987. №5. Ад. 64–80.

Гәажәба 1989а: Гәажәба Р.Ҳ. Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҳәамҭақәа // Алашара. Аҟәа, 1989. №5. Ад. 81–82.

Гәажәба 1989б: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҳәамҭақәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 1989. №5. Ад. 83–91.

Гәажәба 1990а: Гәажәба Р.Ҳ. «Напы цқьа еиҵых ааӡа­гоуп» // Аԥсны аҟазара. Аҟәа, 1990. №2. Ад. 2–3.

Гәажәба 1990б: Гәажәба Р.Ҳ. Ааԥсара зқәым агәы (Омар Беигәаа ибиографиа иаазыркьаҿны) // Омар Беигәаа. Ас­ҭам пылтәи аԥсуа бжьы: Ажәеинраалақәа. Аҟәа, 1990. Ад. 105–107.

Гәажәба 1991а: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҳәамҭақәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 1991. №2. Ад. 172–184.

Гәажәба 1991б: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҳәамҭақәа: Афольклортә материалқәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәа­жә ба // Алашара. Аҟәа, 1991. №7. Ад. 176–187.

276

Гәажәба 1996а: Гәажәба Р.Ҳ. Беигәаа Баирам­иԥа Омар кәыркәа 1 азы 97 шықәса ихыҵуеит // Аԥсны. Аҟәа, 1996. №34–37. 20. 06.

Гәажәба 1996б: Жәлар ражәа хьыршәыгәқәа / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Аԥсны. Аҟәа, 1996. №33. 7. 06.

Гәажәба 1996в: Ажәлар ражәа иҭамбо ӡыхьуп / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Аԥсны. Аҟәа, 1996. №50–53. 23. 09.

Гәажәба 1996г: Ажьгьари­иԥа Қәычықә / Акьыԥхь иа­зирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Аԥсны. Аҟәа, 1996. №22–25. 19. 04.

Гәажәба 2008а: Гәажәба Р.Ҳ. «Аԥсны – ҳаб игәара, ҳара ҳзааӡаз – ҳан лгара» // Алашара. Аҟәа, 2008. №2. Ад. 103–105.

Гәажәба 2008б: Мшын­нырцәтәи аԥсуаа рфольклор / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 2008. №2. Ад. 105–138.

Гәажәба 2008в: Мшын­нырцәтәи аԥсуаа рфольклор / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 2008. №3. Ад. 175–189.

Гәажәба 2008г: Мшын­нырцәтәи аԥсуаа рфольклор / Акьыԥхь иазирхиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 2008. №5. Ад. 137–147.

Гәажәба 2010: Ҳашьцәа, ҳ­Аԥсынра!.. (Чингиз Абган­ба ианҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи) / Еиқәиршәеит Р.Ҳ. Гәажәба. Аҟәа, 2010.

Гәажәба 2012а: Гәажәба Р.Ҳ. Аԥсуа жәлар аҵыхәтәантәи рыхҵәара ҟалеижьҭеи 135 шықәса аҵра иазкны // Алаша­ра. Аҟәа, 2012. №4. Ад.180–181.

Гәажәба 2012б: Аԥсуа жәлар аҵыхәтәантәи рыхҵәара ҟалеижьҭеи 135 шықәса аҵра иазкны / Акьыԥхь иазирх­иеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 2012. №4. Ад.181–187.

Гәажәба 2012в: Ҳџьынџьуаа рҭынха / Акьыԥхь иазир­хиеит Р.Ҳ. Гәажәба // Алашара. Аҟәа, 2012. №5. Ад. 175–184.

Гәажәба, Хьациа 1977: Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рфольк­лортә материалқәак / Акьыԥхь иаздырхиеит Р.Ҳ. Гәажәбеи А.Џь. Хьациеи // Алашара. Аҟәа, 1977. №2. Ад. 82–87.

277

Гәажә-ԥҳа 2012а: Гәажә­ԥҳа А. Ҳдоуҳа абеиара аиқәыр­харазы // Алашара. Аҟәа, 2012. №5. Ад. 190–193.

Гәажә-ԥҳа 2012б: Гәажә­ԥҳа А. Ҳдоуҳа аиқәырхаразы // Аԥсадгьыл агәеисыбжь. Аҟәа, 2012. №7 (19). 20.07.

Гәажә-ԥҳа 2012в: Гәажә­ԥҳа А. Ҳдоуҳа абеиара аӡыр­гаразы // Аԥсны. Аҟәа, 2012. №56 (20.041). 23.07.

Гәыргәлиа 2000: Ҭырқәтәылеи Аԥсни инхо аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа / Ианиҵеит, аус адиулеит, аԥхьажәеи азгәаҭақәеи иҩит Б.А. Гәыргәлиа. Аҟәа, 2000.

Гәыргәлиа 2002: Ҭырқәтәылатәи аԥсуаа рҿаԥыцтә ҳәам ҭақәа / Ианиҵеит, икьыԥхьит Б.А. Гәыргәлиа // Акуль­туреи аԥсҭазаареи. Аҟәа, 2002. №3 (36). 09. Ад. 7.

Гәыргәлиа-ԥҳа 2006: Гәыргәлиа Е.А. Сириатәи аԥсуаа рхылҵшьҭрақәа рҭоурых аҟынтә // Алашара. Аҟәа, 2006. №1. Ад. 135–139.

Зыхәба 1967: Зыхәба С.Л. Аҷара инхо аԥсуаа рыбзазара аҟнытә // Иахьатәи аԥсуа қыҭа: Аетнографиатә очеркқәа. Қарҭ, 1967. Ад. 213–229.

Зыхәба 1972: Ҭырқәтәыла ианҵоу аԥсуа фольклортә материалқәа // Алашара. Аҟәа, 1972. №2. Ад. 56–74.

Зыхәба 1976а: Зыхәба С.Л. Амшын­нырцә инхо аԥсуаа рҿаԥыцтә рҿиамҭақәа ирызкны // Алашара. Аҟәа, 1976. №6. Ад. 72–74.

Зыхәба 1976б: Аԥсуа лакәқәа // Ианиҵеит, аус адиулеит, аԥхьажәеи азгәаҭақәеи иҩит С.Л. Зыхәба. Қарҭ, 1976.

Зыхәба 1977: Ажәлар ражәа иҭамбо ӡыхьуп / Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит С.Л. Зыхәба // Аԥсны. Аҟәа, 1977. №1–4. 31.01.

Зыхәба 1990: Зыхәба С.Л. Аҭоурыхтә ҵабырг ахаҿра аазырԥшуа // Аԥсны ҟаԥшь. Аҟәа, 1990. 11.12.

Зыхәба 1996а: Зыхәба С.Л. Фольклортә нҵамҭак аҭоу­рых. Зан дыԥсыз аԥа илақмар ажәа / Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит С.Л. Зыхәба//Аԥсны. Аҟәа, 1996. №26–29. 23.05.

Зыхәба 1996б: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклор аҟнытә / Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит С.Л. Зыхәба // Аԥсны. Аҟәа, 1996. №31–34. 20.06.

278

Зыхәба 1997: Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рфольклор аҟнытә // Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит С.Л. Зыхәба // Аԥсны. Аҟәа, 1997. №23–24 (17.014). 28.04. Ад. 3, 6.

Зыхәба 2004: Зыхәба С.Л. Ченгиз Абганба игәалашәара // Аԥсны. Аҟәа, 2004. №5–6. 22.01.

Зыхәба, Хьациа 1976: [Орҳан Шамба ианҵамҭақәа] / Ихырҩылааит, акьыԥхь иаздырхиеит С.Л. Зыхәбеи А.Џь. Хьациеи // Алашара. Аҟәа, 1976. №6. Ад. 74–78.

Инал-иԥа 1985: Амҳаџьырра иазку жәлар рҳәамҭақәа рыҟнытә / Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит Ш.Д. Инал­иԥа // Алашара. Аҟәа, 1985. №1. Ад. 97–109.

Инал-иԥа, Шьаҟрыл, Шьынқәба 1962: Нарҭ Сасрыҟәеи ԥшьынҩажәи зежәҩык иара иашьцәеи / Еиқәдыршәеит Ш.Д. Инал­иԥа, К.С. Шьаҟрыл, Б.У. Шьынқәба. Аҟәа, 1962.

Кьыл-ԥҳа 1980: Кьыл­ԥҳа Е.Қь. Баҭым инхо аԥсуаа рцәажәашьа аҷыдарақәа // Алашара. Аҟәа, 1980. №1. Ад. 83–87.

Кьыл-ԥҳа 1998: Кьыл­ԥҳа Е.Қь. Аԥсуа ҭоурыхтә диа­лектологиа апроблемақәа (асаӡуа диалект апроблема) // Алашара. Аҟәа, 1998. №2.

Кьыл-ԥҳа 2000: Кьыл­ԥҳа Е.Қь. Аԥсуа диалектқәеи ацәажәашьақәеи ҭоурыхла рыҿиара азҵаара (Аҭоурыхтә диалектологиазы аматериалқәа) // Современные пробле­мы кавказского языкознания и фольклористики: Материа­лы Международной научной конференции, посвященной 100­летию со дня рождения доктора филологических наук К.С. Шакрыла (28–30 мая, 1999 г., Сухум). Сухум, 2000. Ад. 186–192.

Қәычбериа-ԥҳа 1971: Қәычбериа­ԥҳа Л. Араб тәылақәак рыҿтәи аԥсуаа рхылҵшьҭра ретнографиа аҟнытә // Алашара. Аҟәа, 1971. №5. Ад. 76–81.

Ламиа 2011: Ламиа Н.В. Зыԥсадгьыл ахь ихынҳәыз аԥсуаа ражәаҳәа аҷыдарақәак // Алашара. Аҟәа, 2011. №2. Ад. 101–109.

Марыхәба 1977: Марыхәба И.Р. Судантәи аԥсуаа // Аԥсны ҟаԥшь. Аҟәа, 1977. 23.09.

279

Марыхәба 2006а: Омар Беигәаа Аԥсныҟа иааишьҭыз иԥсҭынхатә шәҟәқәа (XX ашәышықәса 70–80­тәи ашықә­сқәа рзы) // Еиқәиршәеит, аԥхьажәа иҩит И.Р. Марыхәба. Аҟәа, 2006.

Марыхәба 2006б: Марыхәба И.Р. Қырҭтәыла Аԥсын­тәыла ишабашьыз (1992–1993шш.). Аҟәа, 2006.

Марыхәба 2011: Марыхәба И.Р. 65 шықәса ахыҵра (Игор Марыхәба имш иира иазкны). Аҟәа, 2011.

Мықәба 2002: Мықәба А.К. Акыр иаԥсоу аԥхьаҩ! // Абыгба Џьамал. Сыԥсы зыӷроу Аԥсны (Ажәеинраалақәа) // Еиқәиршәеит, акьыԥхь иазирхиеит, аԥхьажәеи азгәаҭақәеи иҩит А.К. Мықәба. Аҟәа, 2002. Ад. 3–35.

Папа-ԥҳа 2012, 2013: Папа­ԥҳа М.А. 35 шықәса Беигәаа Омар иаанда (Агәалашәарақәеи агәаанагарақәеи) // Акьыԥхь иаздырхиеит Е.Қь. Кьыл­ԥҳаи Н.В. Ламиеи // Алашара. Аҟәа, 2012. №2–6. Ад. 116–134 (№2), 162–177 (№3), 144–163 (№4), 102–121 (№5), 90–112 (№6); 2013. №1. Ад. 78–101.

Саӷариа 1996: Саӷариа Б.Е. Македониатәи аԥсуаа. Аҟәа, 1996.

Хьациа 1978: Бедиа Шьавкьаҭ иҳәамҭақәа // Ианиҵеит, акьыԥхь иазирхиеит А.Џь Хьациа // Алашара. Аҟәа, 1978. №2. Ад. 70–81.

Хьациа 1992а: Ҵабалтәи анҵамҭақәа // Акьыԥхь иа­зирхиеит А.Џь. Хьациа // Аԥсны. Аҟәа, 1992. №131. 4.08.

Хьациа 1992б: Ԥсҳәытәи анҵамҭақәа / Акьыԥхь иазир­хиеит А.Џь. Хьациа // Аԥсны. Аҟәа, 1992. №133. 8.08.

Ҳараниа 2005: Ҳараниа Џьамал. Еибаԥшаауаз: Ажәеин­раалақәа. Ажәлар рҿаԥыцтә ҳәамҭақәа. Ажәаԥҟақәа. Аҟәа, 2005.

Чхамалиа 2013: Чхамалиа А. //Аамҭа цацыԥхьаӡа... // Аԥсны. Аҟәа, 2013. №82 (20.067) 25.10. Ад. 3

2Абаза, Гожба 1996: Предания потомков абхазо­аба­

зинских махаджиров / Записали в Турции Джамал Хара­ниа, Орхан Шамба, Омар Бейгуаа, Махинур Папба, Фах­

280

реттин Отырба; перевод с абхазского А. Абаза, Р. Гожба // Абаза. 1996. №1 (2). С. 46–50.

Авидзба, Бигуаа 1993: Авидзба В.Ш., Бигуаа В.А. Тема махаджирства в абхазской литературе // Культурная диа­спора народов Кавказа: Генезис, проблемы изучения (По материалам Международной конференции 14–19 октября 1991 г.). Черкесск, 1993. С. 180–194.

Амичба 1993: Амичба С.А. О некоторых особенностях речи английских абхазов // Культурная диаспора народов Кавказа: Генезис, проблемы изучения (По материалам Международной конференции 14–19 октября 1991 г.). Чер­кесск, 1993. С. 352–357.

Амичба 2003: Амичба Х.Г. Об абхазо­абазинской диа­споре в Западной Европе // Абаза. 2003. №2 (5). С. 33–34.

Анчабадзе 1976: Анчабадзе З.В. Очерки этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976.

Аргун 1982: Аргун А.Х. Неугасающий огонь. Сухуми, 1982.

Аргун 2004: Аргун Ю.Г. О традиционной культуре аба­за в Турции // Кавказ: история, культура, традиция, языки. По материалам Международной научной конференции, посвященной 75­летию Абхазского института гуманитар­ных исследований им. Д.И. Гулиа АН Абхазии 28–31 мая 2001 г. Сухум, 2004. С. 287–295.

Аргун 2012: Аргун Ю.Г. Абхазы за пределами родины // Абхазы / Отв. ред.: Ю.Д. Анчабадзе, Ю.Г. Аргун. Издание второе, исправленное. М., 2012. С. 451–475.

Ардзинба, Чирикба 1991: Ардзинба В.Г., Чирикба В.А. Происхождение абхазского народа // История Абхазии: Учебное пособие. Сухум, 1991. С. 5–12.

Ахба 1995: Ахба Д. Они сражались за землю предков // Абаза. 1995. №1. С. 20–22.

Ачба 2012а: Ачба А.О. О самоидентичности абхазов­ах­чипсов // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокуль­турной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 124–128.

Ачба 2012б: Ачба А.О. Аубла: из истории владетелей Сочи // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокуль­

281

турной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 183–184.

Ачугба 1978: Ачугба Т.А. Из истории материальной культуры абхазов, проживающих в Аджарии («апацха») // Быт и культура Юго­Западной Грузии. Тбилиси, 1978. Вып. VI. С. 132–134 (на груз. яз.).

Ачугба 1985: Ачугба Т.А. Дореволюционные письмен­ные источники о поселении абхазов в Аджарии // Акту­альные проблемы изучения и издания письменных источ­ников. Всесоюзная научная сессия (17–19 октября 1985 г., Батуми): Тезисы докладов. Тбилиси, 1985. С. 14–15.

Ачугба 1987а: Ачугба Т.А. Из истории поселения абха­зов в Аджарии // Тезисы докладов XVIII Респбликанской научной сессии. Батуми, 1987. С. 38–39 (на груз. яз.).

Ачугба 1987б: Ачугба Т.А. Из истории брачных отноше­ний абхазов, проживающих в Аджарии // Этнографичес­кие параллели: Материалы VII Республиканской сессии этнографов Грузии (5–7 июня, 1985 г., Сухуми). Тбилиси, 1987. С. 99–101.

Ачугба 1987в: Ачугба Т.А. Из истории происхождения фамилий абхазов, проживающих в Аджарии // Тезисы докладов XIX Республиканской научной сессии. Батуми, 1987. С. 15–16 (на груз. яз.).

Ачугба 1988а: Ачугба Т.А. Вопросы этноязыкового раз­вития абхазов Аджарии // Всесоюзная научная сессия по итогам этнографических и антропологических исследова­ний 1986–1987 гг.: Тезисы докладов. Сухуми, 1988. С. 7–8.

Ачугба 1988б: Ачугба Т.А. К вопросу о заселении аб­хазов в Аджарии // Быт и культура Юго­Западной Грузии. Тбилиси, 1988. Вып. XV. С. 77–78 (на груз. яз.).

Ачугба 1989: Ачугба Т.А. К вопросу многоязычия у аб­хазов Аджарии // Двуязычие и многоязычие этнических групп в национальной среде. М., 1989.

Ачугба 2010: Ачугба Т.А. Этническая история абхазов XIX–XX вв.: Этнополитические и миграционные аспекты. Сухум, 2010.

Ачугба 2012: Ачугба Т.А. Некоторые военно­полити­ческие аспекты депортации абхазов в XIX веке // Материа­

282

лы научной конференции, посвященной 90­летию З.В. Ан­чабадзе. Сухум, 2012. С. 14–24.

Балагова-Кандур 2007: Балагова­Кандур Л.Х. Литера­турная диаспора адыгов. Проблемы этнодуховной иден­тичности // Литературное зарубежье: Лица. Книги. Про­блемы. М., 2007. Вып. IV. С. 183–204.

Балагова-Кандур 2009: Балагова­Кандур Л.Х. Адыг­ская литературная диаспора: История. Этнодуховная идентичность. Поэтика. М., 2009.

Басария 1913: Басария С.П. Горцы Кавказа в Турции // Сухумский вестник. Сухум, 1913. №79. 25.01.

Басария 2003: Басария С.П. Абхазия в географическом, этнографическом и экономическом отношении: Пособие для 8–9 классов общеобразовательных школ, лицеев, кол­леджей. Второе издание. Сухум, 2003.

Бигуаа 1999: Бигуаа В.А. Абхазская литература в исто­рико­культурном контексте: Исследования и размышле­ния. М., 1999.

Бигуаа 2000: Бигуаа В.А. Литература абхазской диа­споры в Турции. Творчество Омара Бейгуаа // Литератур­ное зарубежье: Проблемы национальной идентичности. М., 2000. Вып. I. С. 140–163.

Бигуаа 2008а: Бигуаа В.А. Культурно­просветитель­ская, научная и литературная деятельность северокав­казской и абхазской диаспоры в Турции // Литературное зарубежье: Лица. Книги. Проблемы. М., 2008. Вып. V. С. 149–192.

Бигуаа 2008б: Бигуаа В.А. Культурно­просветитель­ская, научная и литературная деятельность северокав­казской и абхазской диаспоры в Турции // Диаспоры. М., 2008. №2. С. 102–130.

Бигуаа 2011: Бигуаа В.А. Абхазская литература и ли­тературы народов Северного Кавказа (Историко­культур­ный контекст. Диаспора). М., 2011.

Бигуаа 2012а: Бигуаа В.А. Садзы в абхазском фолькло­ре и литературе // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джи­

283

гетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 209–231.

Бигуаа 2012б: Бигуаа В.А. Северокавказская и абхаз­ская диаспора в зарубежных странах. Библиография // Ли­тературное зарубежье: Лица. Книги. Проблемы. М., 2012. Вып. VI. С. 151–191.

Бижоев 2006: Бижоев Б.Ч. Язык кабардино­черкесской диаспоры в Турции и на Ближнем Востоке // Кабардино­черкесский язык. Нальчик, 2006. Т. II. С. 308–338.

Боганева 2005: Боганева Е.М. Современная жанровая специфика белорусской народной прозы (На материале этно­фольклорных экспедиций 1995–2002 гг.) // Славян­ская традиционная культура и современный мир. Сбор­ник материалов научной конференции. М., 2005. Вып. VII. С. 56–76.

Ворошилов 2006: Ворошилов В.И. История убыхов: Очерки по истории и этнографии Большого Сочи с древ­нейших времен до середины XIX века. Майкоп, 2006.

Гожба 2012: Гожба М.С. В турецкой Абхазии. В селе ах­чипсов (из дневника 1990 г.) // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 258.

Гожба 1988: Гожба Р.Х. Махаджирство: Трагедия дли­ною в сто десять лет. Страницы истории // Абхазский уни­верситет. Сухуми, 1988. 23–30.09.

Гожба 1991: Гожба Р.Х. Наши соотечественики за рубе­жом // История Абхазии: Учебное пособие. Сухум, 1991. С. 268–281.

Гожба 1993: Гожба Р.Х. Кавказская диаспора (абхазы / абаза, адыги / черкесы) // Эхо Кавказа. М., 1993. №3. С. 8–15.

Гожба 1994: Гожба Р.Х. От Кубани до Нила расселились уходящие от родных очагов горцы // Родина. М., 1994. №3–4. С. 130–134.

Гожба 1996: Гожба Р.Х. Абаза в Турции: Дорогой наци­онального самосознания // Абаза. 1996. №1 (2). С. 41–45.

284

Гожба 2000: Гожба Р.Х. От Кубани до Нила расселились уходящие от родных очагов горцы // Родина. М., 2000. №1–2. С. 138–141.

Гожба 2005: Абхазские эпические предания / Перевод и публикация Р.Х. Гожбы // Созвездие. Сухум, 2005. №8 (13). С. 5.

Гожба 2008: «Прошедший по следам нартских скаку­нов обретал мужество нартов» / Перевод и публикация Р.Х. Гожбы // Голос нартов. Сухум, 2008. №3. 08.

Гожба 2010а: Гожба Р.Х. Русско­кавказская война и исход горцев // Ҳашьцәа, ҳ­Аԥсынра!.. (Чингиз Абганба ианҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи) / Еиқәиршәеит Р.Ҳ. Гәажәба. Аҟәа, 2010. С. 270–291.

Гожба 2010б: Гожба Р.Х. Из истории абхазской диаспоры // Ҳашьцәа, ҳ­Аԥсынра!.. (Чингиз Абганба ианҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи) / Еиқәиршәеит Р.Ҳ. Гәажәба. Аҟәа, 2010. С. 293–316.

Гожба 2010в: Гожба Р.Х. Кавказские горцы // Ҳашьцәа, ҳ­Аԥсынра!.. (Чингиз Абганба ианҵамҭақәеи Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҭоурых иазку аусумҭақәеи) / Еиқәиршәеит Р.Ҳ. Гәажәба. Аҟәа, 2010. С. 317–371.

Гожба 2012: Гожба Р.Х. Убыхи и абхазы: традиция и культура (историко­литературное эссе) // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Запад­ной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 239–257.

Гутов 2000: Гутов А.М. Проблемы этнической само­идентификации зарубежных адыгов // Адыгская и карача­ево­балкарская зарубежная диаспора: История и культура. Нальчик, 2000. С. 51–69.

Джапуа 1995: Джапуа З.Д. Нартский эпос абхазов: Сю­жетно­тематическая и поэтико­стилевая система. Сухум, 1995.

Джапуа 2003: Джапуа З.Д. Абхазские архаические ска­зания о Сасрыкуа и Абрыскиле (Систематика и интерпре­тация текстов в соотношении с кавказским эпическим

285

творчеством. Тексты, переводы, комментарии). Сухум, 2003.

Джапуа 2012а: Джапуа З.Д. Фольклорно­экспедицион­ный проект «Абхазы в Турции»: история собирательской работы // Народная культура сегодня и проблемы ее из­учения. Сборник статей: Материалы научной региональ­ной конференции 2012 г. Воронеж, 2012. (Афанасьевский сборник: материалы и исследования. Вып. XII). C. 3–10.

Джапуа 2012б: Джапуа З.Д. Нартский эпос у зарубеж­ных абхазов // III Всеросийские Миллеровские чтения (ма­териалы научной конференции 4–5 октября 2012 г.): Сбор­ник статей. Владикавказ, 2012. С. 224–238.

Джапуа, Какоба 2013: Джапуа З.Д. Какоба А.П. Нарт­ский эпос в абхазской диаспоре Турции // Эпос единения и дружбы: Материалы Международной научной конферен­ции «Сказания о нартах – эпос единения и дружбы» (Наль­чик, 21–24 ноября 2012 г.) Часть I. Нальчик, 2013. С. 77–90.

Джергения 2010: Джергения С.И. На чужом берегу: из истории переселения абхазов в Турцию в 1877–1878гг. // Абаза. 2010. №1 (12). С. 19–23.

Джигетский сборник 2012: Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012.

Дзидзария 1982: Дзидзария Г.А. Махаджирство и про­блемы истории Абхазии XIX столетия. Второе издание, до­полненное. Сухуми, 1982.

Едыдж 2013: Едыдж Батырай. Общности социальной организации нартов и черкесов. Майкоп, 2013.

Зухба 1978: Зухба С.Л. О некоторых фольклорных ма­териалах турецких абхазов // План работы и тезисы докла­дов XVII научной конференции Координационного совета по фольклору при отделении языка и литературы АН Гру­зинской ССР (1–3 февраля 1978 г.). Тбилиси, 1978. С. 41.

Зухба 1994: Зухба С.Л. Нартский эпос в фолькло­ре абхазов, проживающих в Турции // Нартский эпос и кавказс кое языкознание: Материалы VI Международного

286

Май копского коллоквиума Европейского общества кавка­зологов. Майкоп, 1994. С. 134–138.

Инал-ипа 1971: Инал­ипа Ш.Д. Страницы историче­ской этнографии абхазов (Материалы и исследования). Сухуми, 1971.

Инал-ипа 1977: Инал­ипа Ш.Д. Памятники абхазского фольклора: Нарты. Ацаны (Сборник статей и материалов). Сухуми, 1977.

Инал-ипа 1990: Инал­ипа Ш.Д. Зарубежные абхазы (Историко­этнографические этюды). Сухуми, 1990.

Инал-ипа 1992: Инал­ипа Ш.Д. Ступени исторической действительности (Об этнической ситуации в Абхазии XIV – нач. XX вв.). Сухум, 1992.

Инал-ипа 1995: Инал­ипа Ш.Д. Садзы: Историко­этно­графические очерки. М., 1995.

Инал-ипа 2012: Инал­ипа Ш.Д. Убыхи и их этнокуль­турные связи с абхазами // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 294–336.

Килба 1983: Килба Э.К. Особенности речи батумских абхазов. Тбилиси, 1983.

Килба 2000: Килба Э.К. О диалектной базе речи батум­ских (ферийских) абхазов (К проблеме садзского диалек­та) // Абхазоведение: Язык. Фольклор. Литература. Сухум, 2000. Вып. I. С. 39–45.

Килба 2011: Килба Э.К. «Поэт, ученый и просветитель» (Ш.Д. Инал­ипа об Омаре Бейгуаа) // Первые Международ­ные Инал­иповские чтения (Сухум, 9–12 октября 2007 г.). Сухум, 2011. С. 744–753.

Килба 2012: Килба Э.К. К проблеме реконструкции исторического садзского диалекта абхазского языка // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей ре­дакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 106–113.

Копешавидзе 1978: Копешавидзе Г.Г. Хозяйственно­бытовой уклад абхазов, проживающих в Аджарии (вторая половина XIX – нач. XX вв.). Сухуми, 1978.

287

Копешавидзе 1985: Копешавидзе Г.Г. Культура и быт абхазов, проживающих в Аджарии. Тбилиси, 1985.

Кукба 2007: Кукба В.И. Избранные труды / Сост., пре­дисл., коммент. В.Ш. Авидзба, Л.Х. Саманба. Сухум, 2007.

Кумахов 2006: Кумахов М.А. Убыхи // Адыгская (чер­кесская) энциклопедия. М., 2006. С. 473–531.

Кумыков 1994: Кумыков Т.Х. Выселение адыгов в Тур­цию – последствие Кавказской войны. Нальчик, 1994.

Кушхабиев 1993: Кушхабиев А.В. Черкесы в Сирии. Нальчик, 1993.

Кушхабиев 1997: Кушхабиев А.В. Черкесская диаспора в арабских странах (XIX–XX вв.). Нальчик, 1997.

Кушхабиев 2007: Кушхабиев А.В. Очерки истории за­рубежной черкесской диаспоры. Нальчик, 2007.

Лакоба 1990: Лакоба С.З. Очерки политической исто­рии Абхазии. Сухуми, 1990.

Марр 1938: Марр Н.Я. О языке и истории абхазов. М.­Л., 1938.

Мукба 2003: Мукба А.К. Маан Кац – абхазский феодал, генерал русской армии // Абаза. 2003. №2 (5). С. 31–33.

Мукба 2012: Мукба А.К. Убыхи Хаджи­Османа // Джи­гетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии // Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 261–263.

Папба 2012: Папба М.А. О потомках селения Ахчип­соу, проживающих ныне в Турции // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абха­зии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 114–123.

Паштова 2011а: Паштова М.М. К проблеме описания локальных фольклорных традиций: черкесы Узун­Яйлы (Турция) // Вопросы кавказской филологии и истории. Нальчик, 2011. Вып. VIII. С. 113–123.

Паштова 2011б: Паштова М.М. Институт джегуако в фольклорной культуре адыгов (черкесов) Турции // Исто­ки национальной литературы (Бекмурза Пачев и автор­ское устное творчество). Сборник научных статей. Наль­чик, 2011. С. 131–148.

288

Паштова 2012а: Паштова М.М. Фольклор в черкесской диаспоре Турции: функциональные и регионально­ло­кальные особенности // Фольклористика и культурная ан­тропология сегодня: Тезисы и материалы Международной школы­конференции. М.­Переславль­Залесский, 2012. С. 418–425.

Паштова 2012б: Паштова М.М. К проблеме видеофик­сации фольклора: на материале адыгских стереотипных медиатекстов // Визуальная антропология: российское поле. Материалы конференции в рамках VI Московско­го международного фестиваля визуальной антропологии «Камера­посредник». М., 2012. С. 139–150.

Пропп 1958: Пропп В.Я. Рецензия на книгу: Нарты. Эпос осетинского народа / Издание подготовили: В.И. Абаев, Н.Г. Джусоев, Р.А. Ивнев и Б.А. Калоев. М., 1957. 401 с. // Русский фольклор: Материалы и исследования. М.­Л., 1958. С. 395–399.

Сагария 1995: Сагария Б.Е. Трагедия македонских аб­хазов. Спб., 1995.

Соколова 1995: Соколова А.Н. Гармоника адыгской ди­аспоры. Музыкальные следы Кавказской войны // Россия и Черкесия: вторая половина XVII–XIX вв. Майкоп, 1995.

Султанов 2000: Султанов К.К. Поэзия северокавказ­ской эмиграции: мотив «исторической родины» // Лите­ратурное зарубежье: Проблемы национальной идентич­ности. М., 2000. Вып. I. С. 46–53.

Султанов 2005: Султанов К.К. Идеал, опрокинутый в прошлое: Образ Кавказа в литературе северокавказской диаспоры // Литературное зарубежье: Лица. Книги. Про­блемы. М., 2005. Вып. III. С. 63–85.

Султанов 2007: Султанов К.К. Символика и образ «Дру­гого» в литературе северокавказской диаспоры // Литера­турное зарубежье: Лица. Книги. Проблемы. М., 2007. Вып. IV. С. 4–22.

Султанов 2012: Султанов К.К. В поисках утраченного подлинника. Реальность и ностальгический миф в про­зе Х. Мусаясула // Литературное зарубежье. Лица. Книги. Проблемы. М., 2012. Вып. VI. С. 4–21.

289

Тхайцухов 1992: Тхайцухов М.С. Очерки истории аба­зин конца XVIII–XX вв. (Этнокультурные связи с народа­ми Северо­Западного Кавказа). Сухум, 1992.

Тхайцухов 2003: Тхайцухов М.С. Абазинское зарубе­жье. Черкесск, 2003.

Тхайцухов 2005: Тхайцухов М.С. Через Босфор к абази­нам – потомкам махаджиров (Путевые заметки и материа­лы этнографической экспедиции). Черкесск­Карачаевск, 2005.

Убыхский фольклор 2001: Убыхский фольклор. Тби­лиси, 2001.

Унарокова 2004а: Фольклор адыгов Турции / Автор­составитель Р.Б. Унарокова. Майкоп, 2004.

Унарокова 2004б: Унарокова Р.Б. Фольклор адыгов Турции // Фольклор адыгов Турции / Автор­составитель Р.Б. Унарокова. Майкоп, 2004. C. 15–24.

Хафизова 2010: Хафизова М.Г. Убыхи: ушедшие во имя свободы. Нальчик, 2010.

Хашба 1972: Хашба А.К. Избранные работы / Сост., ред. и предисл. Х.С. Бгажбы. Сухуми, 1972.

Цвижба 2001: Цвижба Л.И. Этнодемографические про­цессы в Абхазии в XIX веке. Сухум, 2001.

Цвижба 2012: Цвижба Л.И. Джигетские князья Геч в XIX в. // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокуль­турной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 177–182.

Ципинов 2000: Ципинов А.А. Фольклор зарубежных адыгов // Адыгская и карачаево­балкарская зарубежная диаспора: История и культура. Нальчик, 2000. С. 167–200.

Чачхалиа 1998: Чачхалиа Д.К. В «кавказской» Иорда­нии и Сирии (у адыгов, абаза и чеченцев) // Абаза. 1998. №3. С. 2, 46–51.

Чачхалиа 1999: Чачхалиа Д.К. Хроника абхазских ца­рей: Статьи. Заметки. Дополнение. М., 1999.

Чачхалиа 2012а: Чачхалиа Д.К. Джигетия на полити­ческой и этнографической карте Абхазии // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Запад­

290

ной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 96–101.

Чачхалиа 2012б: Чачхалиа Д.К. К истории Красной по­ляны и ее окрестностей // Джигетский сборник. Вып. I: Воп росы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джи гетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 102–105.

Чачхалиа 2012в: Чачхалиа Д.К. О княжеском роде Геч­ба // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультур­ной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под об­щей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 166–174.

Чачхалиа 2012г: Чачхалиа Д.К. О владетелях Сочи – князьях Аубла // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы эт­нокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 175–176.

Чачхалиа 2012д: Чачхалиа Д.К. Историческая топони­мика Большого Сочи середины XIX в. (фамильно­родовая номенклатура) // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы эт­нокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 192–207.

Чачхалиа 2012е: Чачхалиа Д.К. К вопросу о националь­ном самосознании потомков сочинских владетелей Аубла // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей ре­дакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 259–260.

Чирикба 1994: Чирикба В.А. Абхазо­абазинская диа­лектология и реконструкция праабхазской фонемной си­стемы // Нартский эпос и кавказское языкознание: Ма­териалы VI Международного Майкопского коллоквиума Европейского общества кавказологов (Майкоп, 23–25. VI. 1992). Майкоп, 1994. С. 331–342.

Чирикба 1995: Чирикба В.А. Расселение абхазов в Тур­ции // Инал­ипа Ш.Д. Садзы: Историко­этнографические очерки. М., 1995. С. 260–278.

Чирикба 2012а: Чирикба В.А. Абхазский язык // Абха­зы / Отв. ред.: Ю.Д. Анчабадзе, Ю.Г. Аргун. Издание второе, исправленное. М., 2012. С. 23–39.

291

Чирикба 2012б: Чирикба В.А. Расселение абхазов и абазин в Турции // Джигетский сборник. Вып. I: Вопросы этнокультурной истории Западной Абхазии или Джигетии / Под общей редакцией Д.К. Чачхалиа. М., 2012. С. 21–95.

Чочиев 2004: Чочиев Г.В. Несколько архивных доку­ментов о расселении абхазцев в Османской империи в 60­х гг. XIX в. // Кавказ: история, культура, традиции, язы­ки. По материалам Международной научной конферен­ции, посвященной 75­летию Абхазского института гума­нитарных исследований им. Д.И. Гулиа АН Абхазии 28–31 мая 2001 г. Сухум, 2004. С. 103–120.

Чочиев 2011: Чочиев Г.В. Отражение проблем этносо­циальной адаптации северокавказских иммигрантов в их обращениях к Османским властям (вторая половина XIX в.) // Первые Международные Инал­иповские чтения (Су­хум, 9–12 октября 2007 г.). Сухум, 2011. С. 306–319.

Чурей 2006: Чурей Д.А. Специфика свадебно­танце­вальной культуры адыгов в Турции // Новые технологии. Майкоп, 2006.

Чурей 2008: Чурей Д.А. Этномузыкальная культура адыго­абхазской диаспоры в Турции. Нальчик, 2008.

Чурей 2011: Чурей Д.А. Инструментальная культура адыго­абхазской диаспоры в Турции // Первые Междуна­родные Инал­иповские чтения (Сухум, 9–12 октября 2007 г.). Сухум, 2011. С. 142–150.

Шинкуба 2004: Шинкуба Б.Б. Народы Западного Кавка­за и Османская империя во второй половине XIX – первой четверти XX вв. Махаджирство и его последствие // Кав­каз: история, культура, традиции, языки. По материалам Международной научной конференции, посвященной 75­летию Абхазского института гуманитарных исследова­ний им. Д.И. Гулиа АН Абхазии 28–31 мая 2001 г. Сухум, 2004. С. 95–102.

3Abbasoglu 2008: Unutulmaz Anilar. Adile Abbasoglu /

Ҫeviren Oktay Ҫkotua. Istanbul, 2008.

292

Amıҫba 1993: Amıҫba G. Ortaҫağda Abhazlar, Lazlar / Ҫeviren Hayri Ersoy. Istanbul, 1993.

Ankuab 2007: Ankuab G. Türkçe­Abazaca Konuşma Kilavuzuve Sözlük. Istanbul, 2007.

Beygua 2000: Beygua Valeri. Abhazya tarihi. Bașlangıҫtan, 1921 yılına kadar (Özet) / Ҫeviren Papapha Mahinur Tuna. Istanbul, 2000.

Bganba 2013: Cengiz Bganba. Karașlerimiz, Abhazyaʼmız!.. Türkiyede yașayan Abhazʼlara ait söylenceler, tarini materyaller ve mektuplar // Yayınahazilayan Ruslan Cuavüba; abhazcadan ҫeviri Oktay Ҫkotua. Ankara, 2013.

Büyüka 1971: Büyüka Ö.B. Abhaz Mitolojisi Anaçmi? Istanbul, 1971.

Büyüka 1985, 1986: Büyüka Ö.B. Kafkas Kaynaklarina Ilk Yaratlşlar – Ilk Insanlk – Kafkas Gerçekleri. Istanbul, 1985, 1986.

Charachidze 1965: Charachidze G. Vieux­Kabarder besleney // Journal Asiatique. 1965. Nr. 2. Vol. 253.

Charachidze 1989: Charachidze G. Ubykh // The North West Caucasian Languages, Hg. G. Hewitt. New York, 1989.

Chirikba 1996a: Chirikba V.A. Common West Caucasian: The Reconstruction of its Phonological System and Parts of its Lexicon and Morphology. Leiden, 1996.

Chirikba 1996b: Chirikba V.A. Sadz, an Abkhaz dialect in Turkey // Non­Slavic Languages. Chicago, 1996. Vol. 8: Linguistic Studies in the non­Slavic languages of the Commonwealth of Independent States and the Baltic Republics.

Dirr 1927, 1928: Dirr A.M. Die Sprache der Ubychen: Grammatische Skizzen // Caucasica. Leipzig, 1927. IV. Vol. 64–144; 1928. V. Vol. 1–54.

Dumezil, Namitok 1955: Dumezil G., Namitok A. Recits aubykhs, I // Journal Asiatique. Paris, 1955. CCXLIII, 1.

Dumezil, Namitok 1956: Dumezil G., Namitok A. Recits aubykhs, II // Journal Asiatique. Paris, 1956. CCXLIV, 4.

Dumezil 1957: Dumezil G. Contes et legendes des aubykhs // Travaux et Memoires de l'Institute Français d'Ethnologie. Paris, 1957. LX.

Dumezil 1959: Dumezil G. Etudes Oubykhs // Bibliotheque archeologique et historique de l'Institute Français d'Arheologie d'Istanbul. Paris, 1959. VII.

Dumezil 1960a: Dumezil G. Recits Oubykhs // Textes sur Sawsaraq° a par Georges Dumesil // Journal Asiatique. Paris, 1960. IV.

Dumezil 1960b: Dumezil G. Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase. Paris, 1960. T. I.

Dumezil 1962: Dumezil G. Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase. Paris, 1962. T. II.

Dumezil 1965: Dumezil G. Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase. Paris, 1965. T. III.

Dumezil 1967: Dumezil G. Documents anatoliens sur les langues et les traditions du Caucase. Paris, 1967. T. V.

Meszaros 1934: Neszaros J. Die Päkhy Sprache. Chicago, 1934.

Özbay 1990: Özdemir Özbay. Miroloji ve Nartlar. Ankara, 1990.

Özbay 1995: Özdemir Özbay. Dunya mitolojisi ve nartlar. Ankara, 1995.

Özbek 1982: Batiray Özbek. Die tscherkessischen Nartensagen. Espricht – Verlag Hevdelberg, 1982.

Papapha 1998: Mahinur Tuna­Hakan Kap. Dirmit Gulya ya da «Bir Halkin Yeniden Diriliși». Istanbul, 1998.

Papapha 2001a: Papapha Mahinur Tuna (Hazırlayan). Apsilya ve Tsabal. Istanbul, 2001.

Papapha 2001b: Nart Sasrıkua ve doksandokuz Kardeși: Abhaz Ulusal Eposu (Abhaz Popular Epics) / Ҫeviren Mahinur Papapha Tuna. Istanbul, 2001.

Șamba 2008: Șamba G.K. Abhazynın Arkeolojik Eserleri / Ҫeviren Papapha Mahinur Tuna. Istanbul, 2008.

Șınkuba 2000: Șınkuba Bagrat. Abriskil (Abkhazian Legend) / Ҫeviren Papapha Mahinur Tuna; resim V. Gamgia. Istanbul, 2000.

Vogt 1963: Vogt H. Dilctionnaire de la langue aubukh. Aves introduction phonologique, index français­oubykh, texts oubykhs. Oslo, 1963.

Warada 2007: Warada: Adige­Abkhaz Halk Şarklar Orkestra ve Korosu. Istanbul, 2007.

Zuhba 2009: Abhaz masallari / Düzenleyen, Yayaına Hazırlayan ve Önsözü Yazan Sergey Zuhba. Istanbul, 2009.

295

АТЕКСТҚӘА РҾЫ ИУԤЫЛО АҬЫРҚӘ АЖӘАҚӘА РЖӘАР

Адемир – аихаАдемир санальиқәа – аихатәы ҟәардәқәаАденыз – амшынАмени – ахаҵараАмџьа – аб иашьаАрҭық – уышьҭаАсон – аҵыхәтәазыАҭам қәырназзыи – ауаҩы дгызмалымзыиАфен – адауы дызлаҭаирхаша маҭәаркАфры – агәаранАффедерсиниз – саҭамзааитАхшьам – ахәылбыҽхаАффедерсениз шьимди – уажәы саҭамзааитБельльи – еилкаау Бельльим – еилкаамБида – даҽазныкБолна – арахьтәи аганБоуры – аҟарҟмыџьГьана – даҽазныкгьыАгьенчцәа – аҿарацәаАгьоль – аӡҭачыДадым – исҳәеитДамақь – мамзарДемеқ исҭииор – иҳәарц ииҭахуАдиуан – ачарыц алхгаАдыуман – алҩаАзиль – аҵәҵәа Зааҭен – усгьы

296

Заиыф – изгуЗақьаҭ – ашәахтәЗельоп – изеилгомИаани – ыҟамыиИалқәыҭыи-малқәыҭыи – адунеи иқәу зегьы Иалныз – амалаАиам – арахә рхәыИандан – аган аҟынтәАинсанқәа / диынсанхыит – ауаа / дуаҩхеитИаорым – схәыҷыИаҳудда – мамзаргьыИаҳуд – мамзарИоқ – мамоу, иҟаӡамИы-нефс – аилаҳара, аҭаххараИы-нефс, бошьалмышьны – ихаҵарала иҽырҭынчныИыҳыит-қи – убас иҳәеитИкабырқәа – ивакьыцқәаАказан – ақәабАкаԥақ – ахҩаАкат – аихагыла (аҩназы)Акауа – амца зладыркуаз, ашьанҵа ианырҟьозКонгра – аизараКызым – сыԥҳаАқанқаша – ирласны иуфашаАқанқаша сырҳазарын – ирфаша сырмазеинАқьаҩ – ақыҭаАмаада – ари адагьыАмемльеқьеҭ – атәылаМеерса – иара уигьыАнобаҭ – агәаран еимданыАназильбжьы – аҵәҵәабжьы Нашьԥырлықь – анхаҩраНеиса / неис – аиеи­гәышьаНефсыу уианмышь – ихаҵара ҿыхазаапНефсыу уианды – ихаҵара ҿыхеит Окадар хызлы қалқармышь – уи аҟара даӷьны дгылон,

ирласны дыҵҟьон

297

Ордан долма ҳамиле олду қадын – уаантәи дтәаны лцәалтәымкәа дҟалеит аԥҳәыс

Оҭуз-меҭре, қырқ-меҭре, ельльи-меҭре – 30 метра, 40 метра, 50 метра

Ҭақь / Ҭеқь – акы, аӡәыАԥера – аӡАԥильанны / аԥильан аҿы – аплан аҟаҵара Исааламны – иӷәӷәоупСабаҳ – ашьыжьСабаҳ намаз – ашьыжьтәи анамазАсандық – ашәындыҟәраАсандық ақьранаҿа – ашәындыҟәра аган аҟны Сеиасеҭны – иполитиканыАсофра – аишәаҬаарыф – еилырганы изеиҭеиҳәахьанҬаби – усоуп, аиеиҬақьар – акәыр, агьежьҬақьрар – даҽазныкҬам – ихарҭәаау, уи аамҭазы, ианиҳәашаз, ианыҟаи­

ҵашазҬамам – ибзиоупҬацәа шахала – ашаха злырхуаз акыҬафсиль – еилырганы иуасҳәоЛҭеԥсы – лсаараҬуџьым – аҳәы́лара Иыуазиаҭ – иҭагылазаашьаАуанарқәа – ахәмаррақәа Улым – сыҷкәынУлым дадым – сыҷкәын сҳәеитУызеҭ – алкааФакаҭ / фыкаҭ – аха, амалаФильан – анс­арсХызмаҭџьы – амаҵуҩыАҳаана – аҭӡыҲаиди – шәеихаҲакаараҭ – цәҳароупҲалалзыи – иҳалалӡам

Даннаҳарҵызха – данҳарҿыхаБҳалаллық – быҳалалраИҳаным – иԥҳәысАҳарман – ачарыци аҭәеи реилыхраҲафҭазаҳа / ҳафҭак –амчыбжь азы, амчыбжьҲерҳалда, иаҳуд – усгьы, мамзаргьыҲыч – зынӡаҲҩунарны – ихы иаирхәаша Ачалмышьны – аус уныЛчанҭа – лсумкаРыҽдырҳазырын – рыҽдырмазеинШԥаузаҳхеи – аџьабаа шԥаудаҳбалеи Шьадаҭны – шьцылараныАшьура – афатә хьӡыИџьаназа – иԥсыбаҩ

АХҚӘА

Ҭырқәтәыла инхо аԥсуаа рҿаԥыцтә дырра (З. Џь. Џьапуа)...................................................................5

Türkiyeʼde yașayan abhazʼlarin söylence bilgileri (Z. C. Capua) ................................................................. ..61

Сасрыҟәа (1–28)…………………………………………………...105

Гәында­ԥшӡа (29–30)..……………………………………….….252

Нарҭаа (31–33)………………………………………………….….262

Азгәаҭақәа…………………………………………………………..265

Алитература……………………………………………………......273

Атекстқәа рҿы иуԥыло аҭырқә ажәақәа ржәар (О. Б. Чкотуа) ............................................................... 295

Аҭҵаарадырратә ҭыжьымҭа

АԤСУАА РФОЛЬКЛОР ҬЫРҚӘТӘЫЛАТӘИ АНҴАМҬАҚӘА

З. Џь. Џьапуа иредакциала. I аҭыжьымҭа: Нарҭаа

Аҭыжьразы ишьақәырӷәӷәоуп Нарҭдырреи адәынтәи афольклорҭҵаареи рцентр

алахәылаҩцәа реизараҿы

Акорректорцәа С. О. Ҳаџьым, Н. С. БарцыцАсахьаҭыхҩы Б. Р. Џьапуа

Компиутерла еиқәлыршәеит А. И. Аџьынџьал

Аформат 60х90/16. Атираж 500.Акь. бӷь. 19. Аҿаҵапҟа №