· jan grabiec, rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagrożenia powodziowego i ryzyka...
TRANSCRIPT
Rada programowa:
Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny)
Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Sekretarz redakcji: Anna Jórasz
Adres redakcji:
Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa
(22) 695-29-00
fax: 695-22-38
Projekt graficzny okładki: Marcin Bogusławski
Wydawca:
Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa
(22) 695-29-00
fax: 695-22-38
Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów.
Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywad się za zgodą redakcji.
Biuletyn opiera się na stenogramie ze spotkania i zawiera teksty autoryzowane.
Druk, oprawa:
Centrum Obsługi KPRP,
Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
ul. Wiejska 10, 00-902 Warszawa
Warszawa 2012
Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej
Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................................................................................... 8
Propozycje i pytania do dyskusji ............................................................................................................................. 9
Rozdział I
Referaty wstępne .................................................................................................................................................. 10
Lidia Gutowska-Siwiec, Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu ............................ 10
Elżbieta Nachlik, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody ............................................................................................................... 13
Marek Gromiec, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno-ekonomiczne i społeczno-gospodarcze ...................................................................................................................................................... 23
Edmund Kaca, Waldemar Mioduszewski, Woda w rolnictwie .......................................................................... 27
Edward Pierzgalski, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych ................................................................... 32
Jan Grabiec, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagrożenia powodziowego i ryzyka podtopieo . 37
Marek Kaczmarczyk, Piotr Michaluk, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych ........................................................................................... 41
Andrzej Maciążek, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce .............................................................................................. 46
Aleksandra Czyżewska, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły .......................................................................................................................................................................... 50
Rozdział II
Wybrane wypowiedzi uczestników debaty ........................................................................................................... 55
Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ..................................................................... 55
Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej ................................................ 55
Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej ............................................................. 56
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ................................................................. 58
Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska ............................................................... 59
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki .......................................................................................................... 59
Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN.................................................................................................................................................................... 60
Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo .................................................................. 61
Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych .................................................. 62
Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski ............................................................................................................ 63
Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin .......................................................................................... 64
Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ............................................... 64
Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie ................................................ 65
Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie ..................................................................................................................................... 65
Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska ............................................................ 66
Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie ...................................... 67
Jan Grabiec, Starosta Legionowski .................................................................................................................... 68
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
6
Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie ...................................................... 69
Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego ................................................................ 70
Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie ........................................... 70
Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie .................... 71
Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie ................. 71
Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych .............................................. 72
Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego ........................................ 72
Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP ............................................................... 73
Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ............................... 73
Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie .............................. 74
Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody .................................................... 75
Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie ....... 75
Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ................................................................................ 76
Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ................................................................. 77
Jan Grabiec, Starosta Legionowski .................................................................................................................... 77
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ................................................................. 78
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki .......................................................................................................... 78
Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ............................................... 79
Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP ..................................................................... 79
Rozdział III ............................................................................................................................................................. 81
Referaty nadesłane po Debacie ............................................................................................................................ 81
Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie ............................................................................... 81
Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy, Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno–Przyrodnicz, Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy, Irena Bruszewska – Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły ................................................................................................................................................................ 84
Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie .............................. 88
Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty .................................................. 95
Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ..................................................... 97
Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego .................................................................................................................................................. 99
Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk ................................................................................................................. 101
Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie .... 103
Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej- Paostwowy Instytut Badawczy ........... 107
Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN; Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej ........................................................................................................................................ 108
Magdalena Krzepkowska, Dolina Serafy ......................................................................................................... 117
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego ............................................................... 119
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
7
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki ........................................................................................................ 121
Halina Lorenc, Członek Rady Naukowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej .................................. 123
Krzysztof Maciejewski, Kierownik Działu Przygotowania Produkcji Zaopatrzenia i Marketingu Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego ..................................................................................................... 132
Waldemar Mioduszewski, Instytut Technologiczno – Przyrodniczy ............................................................... 134
Krzysztof Nyc, Emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu ................... 136
Piotr Herbich, Andrzej Sadurski, Paostwowy Instytut Geologiczny, Paostwowa służba hydrogeologiczna.... 138
Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego .............................................................................. 140
Maria Porada, Członek Rady Sekcji Krajowej NSZZ „Solidarnośd” .................................................................. 143
Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie ..... 145
Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej .............................................. 147
Zygmunt Ziobrowski, Instytut Rozwoju Miast Kraków .................................................................................... 151
Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego ............................................................ 155
Lista uczestników debaty .................................................................................................................................... 158
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
8
Wstęp
Szanowni Paostwo,
Woda to jeden z najważniejszych czynników decydujących o losie człowieka. Zdaniem FAO
jest to czynnik, który w najwyższym stopniu ogranicza wzrost produkcji żywności na świecie.
Wyzwaniem jest taka gospodarka wodą, aby łagodzid jej niedobory w okresach i w miejscach gdzie jej
brakuje. Trzeba też ograniczad skutki zalao i podtopieo.
Wodą szersza opinia publiczna zajmuje się w zasadzie w przypadkach powodzi, czy
w okresach intensywnych opadów wywołujących liczne podtopienia. Zdaniem części ekspertów,
obydwa zjawiska (podtopienia i niedobory) mogą się nasilad w wyniku zmian klimatycznych. Oznacza
to, że problem będzie narastał.
Trzeba pamiętad, że nie ma systemów całkowicie zabezpieczających przed powodzią lub
suszą (w 100%), albo inaczej - takie systemy są tak kosztowne, że nie stad na nie nawet najbogatsze
kraje. Musimy zatem szukad pewnej równowagi i racjonalizowad nasz system gospodarki wodnej
i ochrony przeciwpowodziowej.
Jest obszar, w którym, jak się wydaje, jest szansa, aby znacznie poprawid sytuację –
to ochrona obywateli i ich własności przed podtopieniami. Mamy nadzieję, że to spotkanie będzie
dobrze temu służyło.
Różne organy paostwa mają tu do odegrania swoją rolę, ministerstwo środowiska, zarządy
gospodarki wodnej, zarządy województw, powiaty – ale również gminy, i obywatele. Szczególna rola
przypada leśnikom i rolnikom. To w lasach i na polach są duże możliwości takiej organizacji retencji
wodnej, aby negatywnym zjawiskom wynikającym zarówno z braku i nadmiaru wody skuteczniej
przeciwdziaład.
System nawodnieo, odwodnieo i melioracji powinien byd całością. Obywatele mają prawo do
ochrony, ale mają też swoje obowiązki jako właściciele, czy użytkownicy gruntów. By te obowiązki
mogli spełniad – muszą funkcjonowad w spójnym systemie planowania, zarządzania
i funkcjonowania. System ten wymaga regulacji i mamy nadzieję, że środowisko reprezentujące
instytucje i organizacje zaangażowane w ten proces, może rozwiązania temu służące wypracowad.
Forum Debaty Publicznej jest do Paostwa dyspozycji.
Kancelaria Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
9
Propozycje i pytania do dyskusji
Jak zarządzad użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom
i łagodzenia skutków suszy?
Jaka jest rola administracji rządowej, samorządowej i obywateli w ochronie przeciwpowodziowej?
Jaką rolę powinny odgrywad grunty rolne oraz obszary wiejskie w ograniczeniu zagrożenia
powodziowego i łagodzeniu skutków suszy?
Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo utrzymanie melioracji szczegółowej?
Jak bardziej efektywnie gospodarowad środkami, które są do dyspozycji?
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
10
Rozdział I Referaty wstępne
Lidia Gutowska-Siwiec1
Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu
Przez pojęcie zasobów wodnych należy rozumied ogół wód powierzchniowych i podziemnych
występujących stale lub czasowo na określonym obszarze
Zasoby wodne Ziemi ocenia się na 1387 milionów km3.
Zasoby wodne hydrosfery Ziemi2
Ilośd wody przypadająca na jednego mieszkaoca wynosi obecnie 0,23 km3. Trzeba jednak wziąd
pod uwagę, że wielkośd ta obejmuje głównie wody słone, a ponadto jeżeli sprawdzą się prognozy
demograficzne w 2025 roku może ona wynosid zaledwie 0,17 km3. W rzeczywistości na każdego
mieszkaoca Ziemi przypada 7300 m3 wody rzecznej.
Zasoby wodne świata nie są wielkością statyczną, zmieniają się zarówno w czasie jak
i przestrzeni. Ich nierównomierny rozkład sprawia, że aż 60% ludności świata cierpi niedostatek
1 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy
2 Byczkowski A.: Hydrologia I. Wyd. SGGW. Warszawa 1999.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
11
z powodu braku wody. Krążenie wody w przyrodzie odbywa się w cyklu hydrologicznym. W ciągu
roku, w cyklu hydrologicznym uczestniczy tylko częśd zasobów wodnych świata (0,04%) czyli 577 000
km3. Wygodniejszą i łatwiejszą do porównao miarą są milimetry warstwy wody, które oblicza się
dzieląc objętośd wody spadłej w postaci deszczu na dany obszar lub odpływającej z danego obszaru
rzekami, przez jego powierzchnię. Objętośd wody uczestnicząca w rocznym cyklu hydrologicznym
odpowiada warstwie o głębokości 1000 mm (1m) na powierzchni wszystkich mórz i oceanów.
Na kontynenty na świecie spada średnio 973 mm wody w ciągu roku, z czego rzekami odpływa 314
mm. Nad kontynentem europejskim przemieszcza się rocznie 10100 km3 wilgoci atmosferycznej,
z zego wielkośd opadu wynosi 789 mm, a rzekami odpływa 306 mm. Średnie zasoby wodne
przypadające na 1 mieszkaoca Europy to 4560 m3/rok.
Średnia roczna suma opadu na obszar Polski to 629 mm czyli 220 km3 wody. Z tej objętości
ponad 70% tracimy na skutek parowania, reszta tzn. średnio 62 km3 odpływa rzekami (głównie do
Bałtyku). W przeliczeniu na jednego mieszkaoca daje to 1580 m3/rok - trzykrotnie mniej niż średnia
europejska i pięciokrotnie mniej niż średnia na Ziemi. Jeszcze gorzej niż wartości średnie
przedstawiają się wartości realnie dostępne. Od objętości odpływu rzecznego trzeba odjąd ok 8 km3
jakie stanowi woda dopływająca spoza granic naszego kraju.. Z pozostałych 54 km3 (174 mm) należy
pozostawid w rzekach mniej więcej 1/3, aby zapewnid przetrwanie ekosystemów rzecznych. Daje
to średnio 36 km3 wody w roku. Szczupłe zasoby wodne pogłębia niedobór retencji zbiornikowej.
Ponad 1/3 średniego odpływu rzecznego odpływa bezużytecznie w czasie wezbrao. Nasze zbiorniki
retencyjne są w stanie zmagazynowad jedynie 6% średniego odpływu rzecznego. To mało, zarówno
w stosunku do innych krajów jak i istniejących, i stale rosnących potrzeb zaopatrzenia w wodę
iochrony przeciwpowodziowej. Niewielka jest też retencja gruntowa z uwagi na przewagę gleb
lekkich. Możemy więc przyjąd, że średnie dyspozycyjne zasoby wodne naszego kraju to około 22 km3
wody w roku (560 m3 w roku na jednego mieszkaoca). Przedstawione zasoby stawiają Polskę
na jednym z ostatnich miejsc w Europie.
Charakterystyczną cechą reżymu hydrologicznego naszych rzek jest występowanie lat
suchych i mokrych oraz nierównomierny rozkład zasobów wodnych na terenie kraju, który powoduje
trudności w zaopatrzeniu w wodę w niektórych obszarach. Niedobór wody w Polsce zaznacza się
najsilniej w regionach o wysokiej koncentracji wodochłonnego przemysłu i w dużych aglomeracjach
miejskich, obejmując w latach suchych znaczny zasięg terytorialny.
Nasze rzeki zaspakajają 84% zapotrzebowania na wodę, tylko 16% pobierane jest z wód
gruntowych. Przemysł i energetyka zużywają łącznie 69% krajowego poboru wody, a gospodarka
komunalna 20%. Rolnictwo i leśnictwo odpowiada za 11% zużycia wody w Polsce. Szczyt przypada
zazwyczaj na okres letni, kiedy wody jest najmniej.
Zmiany klimatu będą miały wpływ na rolnictwo z punktu widzenia jakości i ilości wody.
Rolnictwo zależy od warunków klimatycznych i naturalnych Już teraz zmaga się ze skutkami zdarzeo
ekstremalnych, takich jak powodzie, burze i susze. Zmieniający się klimat prowadzi do zachwiania
równowagi pomiędzy opadami a potrzebami roślin w okresie wegetacji co ma wpływ na wysokośd
plonów i jakośd produktów rolnych. Zmiany w jakości i różnorodności plonów powodują zwiększone
zapotrzebowanie na wodę Zwiększona częstotliwośd i nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych
osłabia rolnictwo. Nie tylko braki wody i susze spowodowane gorętszymi i bardziej suchymi
warunkami latem wpływają na gleby. Podobnie, nasiąknięte wodą gleby, gdzie trzeba ją często
odprowadzad, mogą powodowad straty plonów i pogarszanie ich jakości. Zjawiska
te prawdopodobnie staną się coraz częstsze w wyniku zmian klimatu.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
12
Z uwagi na fakt, że rolnicy kontrolują obieg wody w warunkach lokalnych poprzez irygacje lub
osuszanie, odpowiednie praktyki rolne mogą korzystnie wpływad na cykl hydrologiczny jako częśd
systemu klimatycznego. Rozwiązania dające większą produkcję przy mniejszym zużyciu wody
są priorytetem na przyszłośd, a jeśli rolnictwo nadal ma przynosid korzyści społeczne, środowiskowe
i ekonomiczne musi mied zapewniony dostęp do wystarczających źródeł wody.
Tylko 13% odpływu rzecznego z terytorium naszego kraju formuje się poza granicami Polski,
a więc za jakośd wody w naszych rzekach odpowiadamy my sami. Radykalna i pilna poprawa stanu
jakości naszych wód oraz poprawa bilansu wodnogospodarczego w obliczu ubogiej zasobności
wodnej kraju wymagają kompleksowych rozwiązao i działao systemowych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
13
prof. dr hab. inż. Elżbieta Nachlik 3, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody
Podstawowe definicje oraz cele i zadania gospodarki wodnej
Gospodarka wodna
Pojęcie „gospodarka wodna” pojawiło się w Europie w pierwszej połowie XX wieku, gdy wraz
z rozwojem przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody. W Polsce posłużono się tym pojęciem po
raz pierwszy w roku 1929, w trakcie I. Polskiego Zjazdu Hydrotechnicznego.
W trakcie trwania I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 zdefiniowano zadania gospodarki
wodnej. Zgodnie z przyjętą na kongresie definicją celem gospodarki wodnej było: „świadome
regulowanie bilansu wodnego przez uchwycenie i opanowanie jak największej ilości wód opadowych
i odprowadzenie ich do morza w taki sposób, aby przy minimum szkód zapewnid maksimum korzyści
dla komunikacji, energetyki, rolnictwa i leśnictwa, dla zaopatrzenia w wodę osiedli i przemysłu oraz
dla rybactwa, sportu i wypoczynku”.
W latach siedemdziesiątych profesor Julian Lambor przedstawił w następujący sposób
zadania gospodarki wodnej: „Zasadniczym celem i zadaniem gospodarki wodnej jest z jednej strony
dostarczenie każdemu obywatelowi i gospodarce narodowej dostatecznej ilości wody o odpowiedniej
jakości, a z drugiej strony, obrona kraju przed niebezpieczeostwem, jakie woda często niesie ze sobą
w postaci katastrofalnych ulew, powodzi, nadmiaru deszczu i wilgoci, erozji gleb itp.”
Wydany w latach dziewięddziesiątych przez UNESCO Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny
za gospodarkę wodną uważa „planowy rozwój, rozprowadzenie i wykorzystanie zasobów wodnych”.
Według definicji z kooca XX wieku (H. Słota – Zarządzanie systemami gospodarki wodnej – IMGW,
1997) „gospodarka wodna to jeden z działów gospodarki narodowej i dyscyplina naukowa zajmująca
się racjonalnym z punktu widzenia określonych kryteriów (ekologicznych, społecznych
i gospodarczych) kształtowaniem i wykorzystaniem zasobów wód powierzchniowych i podziemnych”.
o W latach 80-tych wprowadzono pojęcie „zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi”,
który to typ zarządzania miał służyd realizacji wielu celów, uwzględniając interesy
wszystkich sektorów gospodarczych, społecznych oraz ochrony środowiska. Poniżej
podana jest jego definicja określona przez Global Water Partnership:
„Zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi jest to proces gospodarowania tymi zasobami
w pełnej koordynacji z różnorodnymi działaniami podejmowanymi w zakresie gospodarowania
zasobami naturalnymi, w celu maksymalizacji korzyści społecznych i gospodarczych przy pełnym
zachowaniu zasady trwałego (zrównoważonego) zachowania podtrzymujących życie ekosystemów”.
Gospodarowanie wodami
W 1993 roku, po Konferencji Narodów Zjednoczonych w 1992 w Rio De Janeiro, w raporcie
Agenda 21, rozdział 18 poświęcono „zastosowaniu zintegrowanych metod do rozwoju gospodarki
i użytkowania zasobów wodnych”. Określono tam, że realizacja zintegrowanej gospodarki wodnej
wymaga:
prowadzenia dynamicznego i wielosektorowego podejścia do gospodarki wodnej;
planowania racjonalnego użytkowania i ochrony wód;
3 Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
14
projektowania i wdrażania programów inwestycyjnych, łączących w sposób harmonijny
efektywnośd ekonomiczną z powszechną akceptacją społeczną, szczególnie społeczności
lokalnych, które powinny mied możliwośd uczestniczenia w podejmowaniu decyzji w sprawach
ich dotyczących;
rozwijania i umacniania odpowiednich mechanizmów instytucjonalnych, prawnych i finansowych
w zakresie gospodarki wodnej, umożliwiających tej dziedzinie pełnienie roli katalizatora trwałego
rozwoju ekonomicznego i społecznego.
Powyższe wymagania wymuszają bezpośrednie powiązanie gospodarki wodnej z systemem
społeczno – gospodarczym. Powiązanie to dotyczy wszystkich etapów realizacji i eksploatacji
przedsięwzięd gospodarki wodnej – począwszy od ich planowania.
To powiązanie, ukierunkowane na równoważenie rozwoju, w którym istotną rolę odgrywa
ochrona zasobów środowiska – jako gwarancja i zapewnienie dostępu do nich przyszłych pokoleo
a także gwarancja równowagi środowiskowej i społeczno – gospodarczej Globu Ziemskiego,
spowodowało wprowadzenie szerszego zakresu i ścisłych powiązao działao w gospodarce wodnej.
Nazwano te działania gospodarowaniem wodami. Gospodarowanie wodami rozszerza pakiet działao,
ale także – co najważniejsze – wymusza integrację tych działao na bazie ekonomicznej analizy koszty
– korzyści z uwzględnieniem kryteriów społecznych, środowiskowych i gospodarczych.
Celami strategicznymi gospodarowania wodami są:
osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i związanych z nimi ekosystemów,
zaspokojenie potrzeb ludności w wodę pitną i dla celów sanitarnych,
zaspokojenie społecznie i ekonomiczne uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki,
podniesienie skuteczności ochrony ludności i gospodarki w sytuacjach kryzysowych, a zwłaszcza
związanych z zagrożeniami naturalnymi – powodzią i suszą.
Cele operacyjne w gospodarowaniu uwzględniają następujące aspekty:
Potrzeby wodne
Utrzymanie i ochronę ekosystemów wodnych i od wody zależnych
Planowanie i zarządzanie przestrzenne na potrzeby rozwoju zagospodarowania przestrzennego
w relacji z ochroną i utrzymaniem właściwych warunków środowiska wodnego
Przeciwdziałanie przyczynom i skutkom zagrożeo naturalnych oraz awarii i katastrof
technologicznych
Podnoszenie efektywności ekonomicznej w odniesieniu do stosowanej analizy koszty – korzyści
oraz zwrotu kosztów za usługi wodne
Dostosowanie organizacji, struktury zarządzania i prawa do stawianych wymagao
Zapewnienie udziału społeczeostwa w podejmowaniu decyzji.
Zadania gospodarki wodnej w tym kontekście to:
1) zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności,
2) ochrona zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną
ich eksploatacją,
3) utrzymywanie lub poprawa stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych,
4) zabezpieczenie i ochrona przed powodzią oraz przed skutkami suszy,
5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysłu,
6) zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją wodną,
7) tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
15
Zmiany w krajowej gospodarce wodnej wynikające z europejskiej polityki wodnej (wybrane
zagadnienia)
Jedną z istotnych barier na drodze do trwałego (zrównoważonego) rozwoju jest degradacja
zasobów wodnych. Jeśli jest ona połączona (tak jak w Polsce) z naturalną ich szczupłością – bariera ta
nabiera jeszcze większego znaczenia. Degradacja zasobów wodnych ma różne przyczyny, z których za
najważniejsze uznad należy:
nadmierny (ilościowo i jakościowo) dopływ do wód powierzchniowych oraz podziemnych
zanieczyszczeo i osadów komunalnych, rolniczych i przemysłowych prowadzący do silnego
zanieczyszczenia i degradacji biologicznej i hydromorfologicznej wód powierzchniowych oraz
do zanieczyszczenia wód podziemnych. Dzieje się to przez systematyczny wzrost poziomu
uszczelnienia powierzchni gruntu (zlewni) w procesie rozwoju (urbanizacji) bez
rekompensowania utraty naturalnej retencyjności glebowej;
przekształcenia dolin rzecznych i bagien (terenów podmokłych), prowadzące do niekorzystnych
zmian flory i fauny;
bariery legislacyjne i ekonomiczne, które uniemożliwiają zaangażowanie w kształtowanie
i ochronę zasobów wodnych odpowiednich środków.
Kraje Unii Europejskiej od wielu lat realizowały politykę, której częścią było systematyczne
zmierzanie do ustalenia ram polityki wodnej, a w konsekwencji do zapewnienia jej właściwego
miejsca w polityce rozwoju. Uwieoczeniem tej działalności było uchwalenie w dniu 23 października
2000 roku Ramowej Dyrektywy Wodnej, czyli Dyrektywy 2000/60/WE, zwanej dalej w skrócie RDW
lub Dyrektywą. Uwzględnia ona propozycje i opinie Komisji Europejskiej oraz komitetów:
Gospodarczo-Społecznego oraz ds. Regionów Unii Europejskiej. Wspólny dla krajów członkowskich
UE tekst Dyrektywy został zatwierdzony przez Komitet Porozumiewawczy. Ramowa Dyrektywa
Wodna UE zamknęła proces rozwoju polityki europejskiej dotyczącej wody. Historia tej polityki datuje
się od lat pięddziesiątych.
Kluczowe dyrektywy unijnej polityki wodnej
Ramy dla zintegrowanego gospodarowania wodami określają następujące dyrektywy:
Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW), czyli Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego
i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie
polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, str. 1-73);
Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie
ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.U. L 372
z 27.12.2006, str. 19-31, zwana dyrektywą córką RDW);
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007r.
w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana w skrócie dyrektywą
powodziową (Dz.U. L 288 z 6.11.2007, str. 27-34).
Ponadto, dołączyd do nich należy pakiet najważniejszych wymagao prawa unijnego, które mają
zastosowanie w przypadku oceny oddziaływania na środowisko, a zwłaszcza:
Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie
oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko;
Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków
wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne;
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
16
oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 roku
przewidująca udział społeczeostwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów
i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do udziału społeczeostwa
i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG i 96/61/WE.
Przeniesienie uregulowao europejskich na w krajowej gospodarce wodnej
Przeniesienie tych uregulowao odbywa się poprzez procedurę wdrażania w naszym kraju
wymagao dyrektyw europejskich. Formalna strona tej procedury i cele wdrażania są dosyd dobrze
opisane.
Na przykład, w przypadku Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, celem działao krajowych
jest:
zapobieganie dalszej degradacji oraz ochrona i poprawa stanu zasobów wodnych;
promowanie zrównoważonego użytkowania wód, opartego na długoterminowej ochronie
zasobów wodnych;
dążenie do zwiększenia skuteczności ochrony i do poprawy środowiska wodnego między innymi
poprzez zastosowanie szczególnych środków zmierzających do stopniowej redukcji zrzutów,
emisji i uwolnieo substancji priorytetowych, a także do zaprzestania lub wyeliminowania
zrzutów, emisji i uwolnieo priorytetowych substancji niebezpiecznych;
zapewnienie stopniowego zmniejszania zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganie
zanieczyszczaniu tych wód w przyszłości;
zmniejszanie skutków powodzi i susz.
Z kolei Dyrektywa 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim,
zwana dalej w skrócie Dyrektywą Powodziową, reguluje podstawy podejmowania decyzji dla
ograniczenia zagrożenia powodziowego oraz jego skutków. Dotyczy to ograniczenia istniejącego
zagrożenia poprzez interwencję w jego źródła i przyczyny a także poprzez ochronę przed nim oraz
dotyczy działao dla ograniczenia przyszłego wzrostu tego zagrożenie w warunkach intensywnego
rozwoju. Efektem tych działao ma byd plan zarządzania ryzykiem powodziowym w skali regionu,
dorzecza i kraju.
Tutaj ważna jest sama definicja zarządzania ryzykiem powodziowym – sprawa dla nas nowa
i często nie do kooca rozumiana. Zakłada się bowiem, że zarządzanie ryzykiem powodziowym ma na
celu redukcję wielkości powodzi (prawdopodobieostwa jej wystąpienia) i/lub jej skutków poprzez
rozwój programów zarządzania jednoczących następujące elementy systemu:
prewencję powodziową
bezpośrednią ochronę przed powodzią
przygotowanie ludzi bazujące na informacji o ryzyku powodziowym i o zasadach postępowania
w przypadku jej wystąpienia
systematyczny rozwój planów reagowania na wypadek powodzi
odbudowę po powodzi połączoną z wyciąganiem z niej wniosków na przyszłośd.
Problem realnego przeniesienia tych uregulowao do krajowej gospodarki wodnej pojawia się
na etapie wykonawczym: (a) na szczeblu zarządczym w odniesieniu do podziału kompetencji, (b) na
poziomie realizacyjnym w odniesieniu do planowania i uzasadniania rozwiązao obejmujących
wariantowe rozwiązania i integrujących działania łączące efekty. W najbardziej jaskrawy sposób
dotyczy następujących zagadnieo:
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
17
1) działao bazowych dla poprawy struktury odpływu wód powierzchniowych i podziemnych
w warunkach rozwoju tak, aby jednocześnie ograniczyd wzrost zagrożenia powodziowego
a także łagodzid skutki suszy;
2) umiejętności opisania i rozwiązania tych zagadnieo, a także instytucjonalnego powiązania ich
realizacji w różnych skalach przestrzennych – począwszy od skali zlewni (duży obszar)
a skooczywszy na niewielkim – liczonym w hektarach obszarze drenażowym;
3) powiązania i/lub jednoznacznego rozumienia, że w powyższym zakresie funkcjonalnośd
obszarów zurbanizowanych oraz wiejskich i rolnych, odgrywa taką samą istotna rolę chociaż
rozwiązania są różne.
Najprościej ujmując trudno nam zmienid przyzwyczajenia i tradycję tak, aby w praktyczny
sposób powiązad dotychczasową „dużą gospodarkę wodną” z gospodarką wodno – ściekową i rolną,
a tym samym określid kompetencje i dopuścid partnerów różnego rodzaju i na różnych szczeblach
systemu zarządzania do udziału w realnym procesie gospodarowania wodami.
Prewencja, czyli działania wyprzedzające na terenach zagrożonych powodzią, w efekcie
których możliwe jest ograniczenie szkód i strat powodziowych, głównie przez:
ograniczenie rozwoju zagospodarowania terenów zalewowych poprzez działania organizacyjno –
prawne (ograniczenie zabudowy, standardy konstrukcyjne obiektów lokalizowanych na tym
terenie, określony sposób wykorzystania przyziomu w obiektach, ubezpieczenia powodziowe,
itd.);
„uodpornienie” istniejącej zabudowy na terenach zalewowych na oddziaływanie powodzi,
najczęściej poprzez wzmocnienie jej konstrukcji;
dobre praktyki stosowane w warunkach rozwoju zabudowy zlewni (związanej zwłaszcza
z urbanizacja), których celem jest ograniczenie uszczelnienia gruntu w wyniku tej zabudowy
a tym samym zachowanie w maksymalnym stopniu naturalnego potencjału retencyjnego tego
terenu, lub działania na rzecz odbudowy traconej w warunkach rozwoju retencji;
dobre praktyki stosowane w rolnictwie, których celem jest ograniczenie erozji glebowej i spływu
zanieczyszczeo rolniczych do wód;
dobre praktyki w podnoszeniu lesistości i w planowaniu struktury zalesieo, które podnoszą
retencyjnośd terenu zagrożonego oraz ograniczają spływ powierzchniowy ze zlewni wyżej
położonej, a tym samym przeciwdziałają zjawiskom osuwania się gruntu;
ściśle wiąże się z regulacją stosunków wodnych dla poprawy bilansu wodnego, a tym samym
dla łagodzenia skutków suszy i dla ochrony ekosystemów wodnych pod względem ilościowym
i jakościowym.
Harmonizacja działao realizowanych w ramach RDW oraz Dyrektywy powodziowej
Podejście ukierunkowane na powyższe wskazania i rozumiane znacznie szerzej w zakresie
integracji działao jest jednym elementów inicjatyw wspólnych UE w zakresie koordynacji planowania
gospodarowania wodami oraz ochrony przed powodzią. Trudno sobie bowiem wyobrazid dwa
odrębne plany w skali regionalnej lub dorzecza, które nie są komplementarne w kategoriach polityki
wodnej, a zwłaszcza w sytuacji, gdy w każdym z nich występują wzajemnie sprzeczne lubwykluczające
się elementy kształtowania zasobów wodnych.
Harmonizacja działao na mocy obu dyrektyw wymaga weryfikacji naszego podejścia
doochrony przed powodzią w kontekście ochrony ekosystemów wodnych, ale także znacznego
poszerzenia zakresu działao, zwłaszcza prewencyjnych – odniesionych do regulacji stosunków
wodnych i ochrony struktury odpływu wód opadowych tak, aby działad w zlewni nawet w skali
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
18
niewielkiego drenażu, zapewniad niewiele różny od naturalnego dopływ wód opadowych do rzek
i ograniczad oddziaływanie powodzi rzecznej na tereny przybrzeżne. To trudne i wymagające zadania,
w których uczestniczyd muszą wszystkie organy i instytucje mające wpływ na gospodarkę wodna
i gospodarkę wodno – ściekową.
Miejsce gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju kraju
Gospodarka wodna w działaniach administracji rządowej i samorządowej
Gospodarka wodna z jednej strony służy innym sektorom, z drugiej zaś warunkuje wykorzystanie
zasobów wodnych i rozwój społeczno-gospodarczy. W myśl ustawy o działach administracji rządowej
dział gospodarka wodna obejmuje sprawy:
kształtowania, ochrony i racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych,
utrzymania śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własnośd Skarbu Paostwa wraz
z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia
wodne,
budowy, modernizacji oraz utrzymania śródlądowych dróg wodnych,
ochrony przeciwpowodziowej, w tym budowy, modernizacji oraz utrzymania urządzeo wodnych
zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacji przedsięwzięd służących osłonie i ochronie
przeciwpowodziowej paostwa,
funkcjonowania paostwowej służby hydrologiczno – meteorologicznej i paostwowej służby
hydrogeologicznej, z wyłączeniem zagadnieo monitoringu jakości wód podziemnych,
współpracy międzynarodowej na wodach granicznych w zakresie zadao należących do działu.
Ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej jest Minister Środowiska.
Jednakże zadania gospodarki wodnej wynikające zarówno z przedstawianych w rozdziale 2.3.1
definicji „gospodarki wodnej” jak i formalnie z Prawa wodnego, z uwagi na ich zakres i znaczenie dla
gospodarki narodowej, znajdują również odzwierciedlenie w regulacjach dotyczących innych działów
administracji rządowej. Działami tymi są:
budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa - w zakresie zagospodarowania
przestrzennego i rządowych programów rozwoju infrastruktury komunalnej,
rolnictwo – w zakresie rybactwa śródlądowego i morskiego,
rozwój wsi – w zakresie melioracji, zaopatrzenia wsi i rolnictwa w wodę oraz oczyszczania
ścieków,
rozwój regionalny – w zakresie opracowywania projektów narodowej strategii rozwoju
regionalnego, kontraktów wojewódzkich oraz koordynacji programów i wykorzystania funduszy
strukturalnych oraz Funduszu Spójności,
transport – w zakresie śródlądowych dróg wodnych, żeglugi śródlądowej, przewozu osób i rzeczy
środkami żeglugi śródlądowej,
środowisko – w zakresie ochrony i kształtowania środowiska oraz racjonalnego wykorzystywania
jego zasobów, gospodarki zasobami naturalnymi, kontroli przestrzegania wymagao ochrony
środowiska i badania stanu środowiska. Główny Inspektor Ochrony Środowiska podlega
Ministrowi Środowiska. Minister ten sprawuje również nadzór nad działalnością Narodowego
Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,
sprawy wewnętrzne – w zakresie przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych i innych
podobnych zdarzeo, nadzoru nad ratownictwem wodnym,
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
19
zdrowie – w zakresie ochrony zdrowia, warunków sanitarnych i nadzoru sanitarnego. Minister
właściwy do spraw zdrowia sprawuje nadzór nad Głównym Inspektorem Sanitarnym.
Struktura zarządzania gospodarką wodną i jej powiązania ze strukturą administracyjną i rządową
Prawo wodne określa zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając zarządzanie
zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji tych zasad
wprowadzono podział paostwa na obszary dorzeczy i regiony wodne. W ustawie ustalono podział
kraju na dwa obszary dorzeczy:
obszar dorzecza Wisły, obejmujący oprócz dorzecza Wisły znajdującego się na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Dniestru, Dunaju
(poprzez rzekę Wag), dorzecze Niemna, Słupi, Łupawy, Łeby, Redy oraz rzek wpadających
bezpośrednio do Zalewu Wiślanego, a także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Świeżej
i Pregoły,
obszar dorzecza Odry, obejmujący oprócz dorzecza Odry znajdującego się na terytorium
Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Łaby oraz Dunaju
(przez rzekę Morawę), a także dorzecza Regi, Parsęty, Wieprzy, Ücker i rzek wpadających
do Zalewu Szczecioskiego.
Dla realizacji zarządzania Ustawa powołuje strukturę instytucjonalną i przydziela poszczególnym
organom określone kompetencje. Struktura ta jest hierarchiczna
Minister właściwy ds. gospodarki wodnej
Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej
Dyrektorzy Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej
Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane zlewniowej strukturze
zarządzania zasobami wodnymi (ministrowi właściwemu ds. gospodarki wodnej, Prezesowi KZGW
i dyrektorom RZGW). Częśd zadao, Prawo wodne powierza innym instytucjom, wojewodzie,
marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto częśd zadao
i kompetencji dotyczących gospodarki wodnej zostało przydzielonych innym organom poprzez zapisy
innych ustaw: Ustawy Prawo ochrony środowiska, Ustawy o Inspekcji ochrony środowiska
oraz Ustawy o Paostwowej inspekcji sanitarnej.
Zadania wojewody i starosty w systemie zarządzania zasobami wodnymi są oparte
na schemacie obowiązującym w całym systemie ochrony środowiska. Według Ustawy Prawo ochrony
środowiska wojewoda i starostowie są organami administracji ds. ochrony środowiska. Wydają oni
większośd decyzji administracyjnych dotyczących korzystania z zasobów środowiska. Ten system
został utrzymany także w Prawie wodnym, które tym organom przypisuje zadanie wydawania
zezwoleo, pozwoleo i innych decyzji przewidzianych w ustawach.
Wojewoda, starosta i wójt (burmistrz, prezydent miasta), zgodnie z Prawem wodnym,
są także odpowiedzialni za ochronę przed powodzią na swoim terenie. Ich zadania w tym zakresie
precyzuje bliżej inna ustawa, Ustawa o stanie klęski żywiołowej, która określa podstawy systemu
zarządzania kryzysowego,
Marszałek województwa jest natomiast odpowiedzialny za utrzymanie wód istotnych
dla rolnictwa, wraz z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi (melioracje, urządzenia
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
20
ochrony gruntów rolnych przed powodzią i in.). Jednostki powołane przez Marszałków województw
do wypełniania zadao gospodarki wodnej w zakresie województw samorządowych z delegacją
do samorządu lokalnego, to wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych.
Zagadnienia leżące u podstaw ograniczania zagrożenia powodziowego oraz łagodzenia skutków
suszy przez samorząd terytorialny i rolnictwo
Zmiany ustrojowe w kraju, członkowstwo Polski w Unii Europejskiej, a także przemiany
społeczno–gospodarcze i wyzwania rozwojowe, spowodowały i dalej są stymulatorem poszukiwania
racjonalnych i efektywnych rozwiązao w każdym sektorze gospodarki i administracji oraz wiązania
ich w ujęciu horyzontalnym tak, aby uzyskad jak najlepszy rezultat sumaryczny.
Dotyczy to także gospodarki wodnej, która z jednej strony jest gałęzią usługową dla wielu
branż, z drugiej zaś – warunkuje rozwój oraz decyduje o poziomie bezpieczeostwa w obliczu zagrożeo
naturalnych (powódź i susza), zwłaszcza w warunkach zachodzących przemian rozwojowych i zmian
klimatycznych.
Oznacza to, że działania szczegółowe muszą byd umiejętnie realizowane na różnych
poziomach zarządczych przez zróżnicowane podmioty i finansowane z odpowiednich źródeł tak,
aby można było integrowad i te działania i ich efekty zarówno na różnych szczeblach zarządzania jak
i w zakresie integracji powyższych celów podstawowych.
Jak już wspomniano w punkcie 2, klasycznym przykładem nowych wymagao jest w tej sytuacji
koniecznośd integracji gospodarki wodnej rozumianej jako kształtowanie i udostępnianie zasobów
z gospodarką wodno-ściekową odpowiedzialną za ich wykorzystanie. Problem jest znacznie bardziej
złożony, gdyż – obok zagadnieo gospodarki wodnej, dotyka wyraźnego definiowania kompetencji
na zróżnicowanych poziomach decyzyjnych, integracji rozwiązao w zróżnicowanych skalach
przestrzennych i w obszarach o odmiennym zagospodarowaniu – tradycyjnie przypisanych i różnym
resortom i różnym szczeblom zarządczym (administracja rządowa i samorządowa).
To rodzi określone problemy, a zagrożenia naturalne, których w ostatnich latach
nie szczędziła nam natura, przyspieszają koniecznośd podjęcia właściwych rozwiązao w sferze
zarządzania gospodarką wodną, w kontekście osiągnięcia jej celów poprzez realizację działao
szczegółowych i ich efektywne finansowanie.
Kontekst debaty o roli samorządu i rolnictwa w ograniczaniu zagrożenia powodziowego
i łagodzenia skutków suszy, najlepiej ująd w ramy dotychczasowego podejścia do gospodarowania
wodami i wymaganego – współczesnego, europejskiego podejścia do tych kwestii. Oba te podejścia
ujęto w poniższej tabeli.
Konieczna zmiana sposobu myślenia w tym zakresie jest najlepszym odniesieniem do pytao
zadanych w debacie – jak postrzegad podniesienie efektywności w zarządzaniu wodami w kontekście
ograniczenia zagrożenia powodziowego i łagodzenia skutków suszy, na bazie udziału w tym
zarządzaniu struktur samorządowych i rolnictwa.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
21
Tabela 1. Różnice w podstawowych kwestiach w zakresie gospodarki wodnej – dotychczasowe i oczekiwane (niezbędne) podejście
Dotychczasowe podejście Oczekiwane podejście
Ścieki bytowe są uciążliwością
Powinny pozostad do dyspozycji po min.
Możliwym oczyszczeniu dla redukcji ich
szkodliwych własności
Ścieki bytowe są zasobem
Powinny byd przejęte, poddane efektywnemu
procesowi przetworzenia i oddane do wzbogacenia
gleby i zbiorów
Wody opadowe są uciążliwością
Odesład jak najdalej i jak najszybciej od obszaru
rozwoju
Wody opadowe są zasobem
Traktowad wody opadowe jak zaopatrzenie w
wodę obszaru, retencjonowad je i zasilad nimi
infiltracje dla wspomagania warstwy wodonośnej,
rzek i wegetacji
Budowad aby zaspokoid popyt na wodę
Jest niezbędne zapewnianie wzrostu
pojemności dyspozycyjnej zasobów w miarę
wzrostu popytu na wodę
Zarządzad popytem na wodę
Należy wziąd pod uwagę wszystkie opcje z
realnego zakresu koszty – korzyści przed
podjęciem decyzji o wzroście pojemności
dyspozycyjnej
Popyt na wodę jest kwestią jej ilości
O ilości wody potrzebnej, a za tym o
parametrach niezbędnej infrastruktury
decyduje suma jej odbiorców, a wody zużyte są
łączone w jeden system ich odprowadzania i
oczyszczania
Popyt na wodę jest wielorodzajowy
Urządzenia infrastrukturalne powinny byd
odrębne i zróżnicowane w zależności od
parametrów wody niezbędnej dla różnych
odbiorców: ilościowo, jakościowo (biologicznie,
fizycznie i chemicznie, poziomem
niezawodności
Jednokrotne użycie wody
Najbardziej rozpowszechnione podejście i
dostosowana do niego infrastruktura
dystrybucji wody oraz odbioru ścieków
Wielokrotne użycie wody i regeneracja wód
zużytych
Woda może byd użyta wielokrotnie, poprzez
kaskadowe podejście – od wysokiej do niskiej
potrzebnej jej jakości (użycie domowe, spłuczki
toaletowe) a także poprzez regenerację i
powtórne użycie
Szara infrastruktura
Do tej infrastruktury zalicza się obiekty
i urządzenia wykonane z materiałów
sztucznych (beton, metal, plastik,…)
Zielona infrastruktura
Infrastruktura zawierająca lub zbudowana z
materiałów naturalnych o określonej
pojemności wodnej (grunt, rośliny, rumosz
drzewny); obok funkcji podstawowych –
absorbuje i oczyszcza wody zużyte
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
22
Większe/scentralizowane - lepsze
Wielkie systemy, zwłaszcza oczyszczania
ścieków, są nisko efektywne w rozumieniu
ekonomicznym a także prowadza do alokacji
zasobów czyli do niekorzystnych przerzutów
wody w skali mniejszych zlewni
Mniejsze/zdecentralizowane- możliwe oraz
często pożądane
Małe systemy są efektywne i mogą byd
ekonomiczne, zwłaszcza w skali
konwencjonalnej dystrybucji/gęstej sieci
kolektorów
Ograniczona złożonośd
Niewielka liczba standardowych rozwiązao
(w Polsce we wszystkich kategoriach
gospodarki wodnej)
Dywersyfikacja rozwiązao
Rozwiązania zróżnicowane adresowane do
naturalnej mnogości skal przestrzennych –
zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz
dla określonego gospodarowania wodą –
powierzchnie od liczonych w (ha) do
dziesiątków (km2
)
Skale analiz i działao odrębne
i „zamknięte”
Analizy i działania są prowadzone w
określonej skali – adekwatnej dla
rozwiązania danego pojedynczego
problemu
Integracja zróżnicowanych przestrzennie skal
Narzędzia i rozwiązania adresowane do
naturalnej mnogości skal przestrzennych –
zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz
problemowych dla określenia gospodarowania
wodą – są to powierzchnie od liczonych w (ha)
do dziesiątków (km2
)
Integracja pozorna - nieefektywna
Centralistyczne (w jednym ręku) podejście
do realizacji działao dla rozwiązania różnych
problemów. W wyniku wewnętrznej
konkurencji i „dbałości o swoje” następuje
proces umacniania się sektorowego
podejścia a nie współpracy i wspomagania
Fizyczna i instytucjonalna integracja przez
planowanie
Realizacja zróżnicowanych zadao według
kompetencji przez różne podmioty sprzyja
współpracy poprzez koniecznośd jej planowania
„na styku”, wymusza także jednoznaczny zakres
kompetencji oraz określonych rozwiązao „na
styku”
Podstawowa bibliografia
1. Diagnoza gospodarki wodnej, praca zbiorowa pod red. E.Nachlik, Monografia PK, Kraków 2004
2. Dokumenty i Raporty polskie z zakresu wdrażania RDW w Polsce, 2004 - 2010
3. Dokumenty strategiczne, poradniki i wytyczne amerykaoskich agencji rządowych oraz stanowe
w zakresie harmonizacji rozwoju i ochrony przed powodzią, lata 1999 – 2006
4. Flood Control at Rivers and Streams, Federal Office for Water and Geology FOWG, Szwajcaria,
2001
5. Nachlik E., Wpływ europejskich uregulowao prawnych na rozwój ochrony przed powodzią
w Polsce, materiały Sympozjum Hydrotechnika, 2005
6. Narodowa Strategia Gospodarowania Wodami 2030, Projekt, Warszawa 2008
7. Polityka wodna kraju do 2030, Projekt, Warszawa 2010
8. Nachlik E., Zaleski J.: Zarządzanie gospodarką wodną – czekanie na Aleksandra Wielkiego, który
przetnie istniejący węzeł gordyjski, Gospodarka Wodna Nr 1/2010
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
23
dr inż. Marek Gromiec4, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno-ekonomiczne i społeczno-gospodarcze
Wstęp
Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie
intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których
decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrograficzną. Na cykl hydrograficzny wpływa
rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki
antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności . Dodatkowo, zwiększają się
potrzeby wodne znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces
urbanizacji, następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów
powierzchniowych i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, to jest możliwośd zatrzymania wody,
Wszystko to powoduje, że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby
wodne, na co wpływa też zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze,
które mogą potęgowad się przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim
niedobory wody związane z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych.
Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE
Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby
rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody
w różnych sektorach.
W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotowuje, przed koocem
2012 roku, komunikat w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, co jest m.in.
związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników
zasobów wodnych.
Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak:
gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się
wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presje na zasoby wodne związane
z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze
i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego
w komunikacie nt. Niedoborów Wody i Suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska
określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory
wody na danym obszarze określone zostały jako „niewystarczające zasoby wody aby zaspokoid
długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę”. Niedobory wody odnoszą się zatem
do długoterminowego niezbilansowana ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania
na wodę przekraczającym pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest
wprowadzenie takiej realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne
gospodarowanie wodą, poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową
opcję strategiczną uznano ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje
odzwierciedlenie w innym ważnym dokumencie – Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW).
RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku,
została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych
z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie
4 Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
24
„zanieczyszczający płaci” oraz na zasadzie „zwrotu kosztów za usługi wodne”, włączając w to koszty
środowiskowe i zasobowe.
W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały
w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców,
aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady „zwrot kosztów usług
wodnych” winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników,
podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy
system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już przekroczenia terminu
wymaganego przez RDW.
Warto dodad, że w dniu 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja
pt. „Opłaty za wodę w rolnictwie: n a drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie”,
zorganizowana przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady „zwrotu kosztów za usługi
wodne”, a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem,
wnikliwie przeanalizowana.
Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze
Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację
Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również
do zagadnienia suszy.
W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami dla zapobiegania, kontroli
lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad:
zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi aspektami suszy,
zintegrowaną strategie łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania wód,
wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych
do osiągnięcia celów,
zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi warunkami
i możliwościami.
W polskim Prawie wodnym ( Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące
suszy ujęto w dziale poświęconym głównie w ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy
w Prawie wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy.
Konieczne jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje
zagrożenie nie tylko związane z powodziami ale również z suszami.
Susze i ich skutki
Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią
klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje
się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku
i gospodarcze, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji
suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce „Handbook of Hydrology”, wydanej przez wydawnictwo
McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz:
susza meteorologiczna – okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci do danego
obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych;
susza rolnicza – okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia potrzeb
wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej gospodarki
w rolnictwie;
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
25
susza hydrologiczna – okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego,
a gdyprzedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych.
susza gospodarcza – będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności
człowieka dotkniętego suszą.
Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy
hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek
wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie.
Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne
i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne
sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze
i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka
trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi
na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest,
żesusze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też
obszary pojedynczych zlewni.
Zakres możliwych rozwiązao
Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną
intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę
społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane
zeskutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze
zapobiegawczym.
Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające dla zapobiegania
i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa wodnego
o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze.
Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi
z powodziami i suszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną
UE, wyrażoną w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również
rolnictwa.
Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. „Niedoborów Wody i Susz” obejmują:
ustalenie odpowiedniej ceny dla wody.
bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych,
realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej,
wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych,
podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie,
zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym
zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym.
W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych
z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności:
opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie, uwzględniającej m.in.
scenariusze zmian klimatu,
dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin przemysłowych,
w zależności od powyższych scenariuszy.
dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii odnawialnej,
na stosunki wodne,
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
26
prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny i o niższych
wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę,
propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych.
Podsumowanie
Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu
na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany
jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które
spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie
krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku
pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied
znaczące skutki materialne.
Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę
ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie
ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody.
Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości
adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki
działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północno-
wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach.
Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej
retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje
i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej.
W przypadku objęcia suszą dużych regionów, w tym zlewni międzynarodowych, konieczna
jest współpraca międzynarodowa. Należy również współpracowad, z wybranymi paostwami,
w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym efektywnych technik nawodnieo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
27
prof. dr hab. Edmund Kaca5, prof. dr hab. Waldemar Mioduszewski6
Woda w rolnictwie
Polska ma stosunkowo niewielkie zasoby wodne, ale wystarczające dla zaspokojenia potrzeb
wszystkich konsumentów pod warunkiem racjonalnego gospodarowania tymi zasobami. Szczególnie
istotnym elementem gospodarki wodnej, podkreślanym również w Ramowej Dyrektywie Wodnej jest
ustanowienie prawidłowych zasad prawno-finansowych i technologicznych dla podejmowania
działao dla ochrony jakości wody i ograniczania jej marnotrawstwa. Z uwagi na dużą zmiennośd
czasową i przestrzenną zasobów wodnych oraz przewidywane globalne zmiany klimatu jednym
z ważniejszych zadao gospodarki wodnej w Polsce jest zwiększenia pojemności retencyjnych zlewni
przy wykorzystaniu zarówno metod technicznych jak i nietechnicznych. Zadanie to może byd
realizowane głównie na obszarach wiejskich i leśnych. Zwiększenie retencji zlewni rzecznej skutkuje
zarówno ograniczeniem zagrożeo powodziowych jak i zmniejszeniem niekorzystnych skutków suszy.
Zasoby wodne powstają na terenach wiejskich i leśnych, które zajmują ponad 90%
powierzchni kraju. Uprawy rolne realizowane na około 60% powierzchni kraju są największym
konsumentem wody, w tym głównie rolnictwo nie nawadniane opierające się na wykorzystywaniu
wód opadowych. Ocenia się, że ponad 50% sumy opadów rocznych jest zużywana przez rośliny
uprawowe w procesie ewapotranspiracji. Rolnictwo stwarza również zagrożenia dla jakości wód
podziemnych i powierzchniowych. Uważa się, że co najmniej 30% ładunku azotanów
doprowadzanych do Morza Bałtyckiego pochodzi z działalności rolniczej. Biorąc powyższe pod uwagę
oraz fakt, że prawie 60% powierzchni kraju znajduje się pod uprawami rolniczymi należy uznad
rolnictwo za element decydujący o stanie zasobów wodnych kraju.
Infrastruktura wodno-melioracyjna jest bardzo bogata. Ponad 30% powierzchni gruntów
rolnych (18% powierzchni kraju) wyposażona jest w różnego typu techniczne urządzenia wykonane
dla potrzeb regulacji uwilgotnienia gleb. W skład systemów melioracyjnych wchodzi ponad 60 tys. km
rzek uregulowanych i nieuregulowanych (tab.1). Są to tzw. melioracje podstawowe-istotne dla
regulacji stosunków wodnych w rolnictwie, w stosunku do których obowiązki właściciela pełni
Marszałek województwa. Systemy melioracyjne to również ponad 250 tys. km rowów i kanałów
będących w użytkowaniu właścicieli gospodarstw rolnych(melioracje szczegółowe). Stan utrzymania
infrastruktury technicznej jest niewystarczający(tab. 1 i 2). Widoczny jest proces degradacji urządzeo
i obiektów powodujący, że w okresach suszy lub powodzi urządzenia te nie spełniają swoich funkcji.
Przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak środków finansowych, ale również niedocenianie przez
właścicieli potrzeby utrzymania urządzeo w sprawności technicznej. Spotykane są coraz częściej
przypadki występowania znacznych ograniczeo w zakresie konserwacji cieków z uwagi na ochronę
walorów przyrodniczych tych cieków oraz siedlisk znajdujących się w otoczeniu terenów rolnych.
Niezbędne jest podjęcie działao dla ograniczenia procesu degradacji urządzeo wodno-melioracyjnych
na terenach rolnych i utrzymania ich w pełnej sprawności technicznej przy jednoczesnym
uwzględnianiu potrzeb środowiska przyrodniczego i zapewnieniu biologicznej różnorodności
obszarów wiejskich.
5 Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego
6 Instytut Technologiczno-Przyrodniczy
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
28
Tabela 1. Stan techniczny urządzeo melioracji szczegółowych
Urządzenia melioracji wodnych
szczegółowych
Stan ewidencyjny
w tym urządzenia:
do odbudowy
lub modernizacji
utrzymywane, stan
zadawalający
mln ha % %
Grunty orne 4,6 18 49
Trwałe użytki zielone 1,8 32 33
Stan na 31.12. 2009
Tabela 2. Stan techniczny urządzeo melioracji podstawowych
Urządzenia melioracji wodnych
podstawowych oraz regulacji wód
Stan ewidencyjny
w tym urządzenia:
do odbudowy lub
modernizacji
Utrzymywane, stan
zadawalający
Jedn. miary % %
Rzeki nieuregulowane 24,2 tys. km 0 15
Rzeki uregulowane 40,4 tys. km 35 35
Zbiorniki retencyjne rolnicze 270 mln m3 13 83
Wały przeciwpowodziowe 8,5 tys. km 41 74
Stacje pomp melioracyjnych 585 szt 32 95
Stan na 31.12. 2009
Pobór wody do nawodnieo rolniczych, w chwili obecnej jest niewielki (rys.1), dużo mniejszy niż
w krajach europejskich o podobnych warunkach klimatycznych. Ponadto są to głównie wodochłonne
nawodnienia tzw. podsiąkowe stosowane na użytkach zielonych w dolinach rzek Wszelkie analizy
wykazują, że powierzchnia nawadniana, głównie przy stosowaniu wodo oszczędnych nawodnieo
mechanicznych, będzie stale wzrastad, szczególnie nawodnienia warzyw i upraw sadowniczych
oraz wysokowydajnych roślin polowych i energetycznych. Nawodnienia stanowią jeden
z ważniejszych elementów zapewniających wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Zmniejszad
się będzie areał nawodnieo podsiąkowych m.in. w wyniku wycofywania się rolnictwa z trudnych
terenów. Natomiast będzie wzrastad rola tych nawodnieo jako czynnika ograniczającego degradację
cennych przyrodniczo odwodnionych mokradeł.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
29
Rys. 1. Charakterystyka nawodnieo użytków rolnych: a) liczba nawadnianych obiektów, b) powierzchnia nawodnieo *tys. ha+, c) zużycie wody do nawodnieo *mln m
3]
opr. na podstawie danych GUS Ochrona Środowiska, lata 2006 – 2010)
Ramowa Dyrektywa Wodna zobowiązuje Polskę do wdrożenia zasady „zwrot kosztów usług
wodnych” przy zachowaniu zasady „zanieczyszczający płaci”. Wdrożenie tych zasad w rolnictwie jest
bardzo trudne. Wynika to z przestrzennego charakteru rolnictwa jak i bardzo zróżnicowanych metod,
terminów i celów poboru wody, oraz trudności w organizacji sieci monitoringu. Niezbędna jest
szczegółowa analiza możliwości i celowości pobierania opłat za pobór wody i jej zanieczyszczanie
na obszarach wiejskich. Należy przyjąd założenie, że koniecznośd ponoszenia kosztów na rzecz
gospodarki wodnej nie wynika jedynie z potrzeb ekonomicznych, ale stanowi czynnik mobilizujący
do graniczenia marnotrawstwa wody i ochrony zasobów wodnych.
Wydaje się niezbędnym szersze uwzględnienie problematyki wodnej na obszarach wiejskich
we Wspólnej Polityce Rolnej oraz wprowadzenie do Programów Rolno-Środowiskowych działao
stymulujących ochronę zasobów wodnych, zarówno ich jakości jak i ilości.
Prowadzone badania i analizy wykazują, że polskie rolnictwo nie generuje szczególnie dużych
zagrożeo dla jakości wód. Zmniejsza się ilośd stosowanych nawozów i środków ochrony roślin. Rolnicy
stosują coraz precyzyjniejsze metody nawożenia i ochrony roślin. Większe zagrożenie wynika z braku
oczyszczalni wiejskich i w pojedynczych gospodarstwach rolnych. Wysiłki organizacyjne i finansowe
powinny byd kierowane na gospodarkę komunalną na wsi oraz na prawidłowe urządzanie obejśd
gospodarstw rolnych, w tym składowanie nawozów organicznych. Tym nie mniej niezbędna jest
pełna realizacja i wdrożenie Dyrektywy Azotanowej UE. Wdrożenie to jednak nie może byd
czynnikiem ograniczającym i podrażającym produkcję rolną oraz zmniejszającym konkurencyjnośd
polskiego rolnictwa. Celowe jest rozpatrzenie zasadności ewentualnego przyjęcia założenia, że cały
terytorium Polski jest obszarem wrażliwym na zanieczyszczenia azotanami i uzgodnienie z Komisją
Europejską zakresu, metod i terminów wprowadzania działao dla ograniczenia zagrożeo wód
ze strony rolnictwa.
Polskie rolnictwo jest często postrzegane, poza granicami kraju, jako główny dostawca
związków biogennych zanieczyszczających wody powierzchniowe i podziemne, a szczególnie
przyczyniające się do eutrofizacji Morza Bałtyckiego. Nie jest to uzasadniony pogląd. Wynika on m.in.
z braku dobrych, angielskojęzycznych opracowao oraz małej aktywności polskich specjalistów
c) b) a)
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
30
na arenie międzynarodowej. Np., szereg międzynarodowych projektów o tematyce związanej z oceną
zanieczyszczeo Morza Bałtyckiego jest prowadzona bez udziału Polski. Polska nie bierze również
udziału w pracach Międzynarodowej Komisji Nawodnieo i Odwodnieo (ICID) z uwagi na brak środków
finansowych(3500 USD rocznie), ograniczając tym samym możliwośd dokumentowania swojego
stanowiska na arenie międzynarodowej oraz utrudniając dostęp do poznania najnowszych trendów
w gospodarce wodnej na obszarach wiejskich.
Duże obawy budzi stan kadry technicznej specjalizującej się w gospodarce wodnej
naobszarach wiejskich. Wyraźnie odczuwa się brak specjalistów z odpowiednimi uprawnieniami
budowlanymi i projektowymi. Duże braki kadrowe odczuwane są zarówno w administracji
samorządowej(wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych) jak i w biurach projektowych.
Uczelnie wyższe ograniczyły studia w zakresie budownictwa wodno-melioracyjnego oraz nawodnieo
i odwodnieo(melioracji) kierując się raczej ku problematyce przyrodniczej. Problemy w uzyskiwaniu
uprawnieo budowlanych i projektowych w zakresie hydrotechniki i melioracji są bardzo często
przyczyną unikania studiów na wydziałach kształcących w tej dyscyplinie. Niezbędne jest podjęcie
działao dla zahamowania niekorzystnego trendu w celu zapewnienia odpowiednich kadr niezbędnych
dla rozwoju i utrzymania systemów wodnych i melioracyjnych.
Problematyka ochrony i użytkowania zasobów wodnych na obszarach wiejskich nie znajduje
swego właściwego miejsca w dokumentach planistycznych, w tym w planach gospodarowania wodą
opracowywanych przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. W lokalnych planach zagospodarowania
przestrzennego w niewielkim stopniu uwzględnia się potrzebę retencjonowania wody
dlaograniczania niekorzystnych skutków susz, jak również nie rozpatruje się potrzeb kompleksowej
ochrony przed powodzią i lokalnymi podtopieniami. Zagadnienia te powinny byd ujęte w programie
rozwoju melioracji i retencji oraz skoordynowane z pracami nad wdrożeniem Dyrektywy
Powodziowej Unii Europejskiej. Niezbędne jest szczegółowe uwzględnianie problematyki wodnej
w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to m.in. stymulacji działao
dla tworzenia w przestrzeni rolniczej oraz na terenach urbanizowanych enklaw umożliwiających
retencjonowanie wód opadowych.
Ograniczenie marnotrawstwa wody i jej oszczędne użytkowanie jest doceniane na całym
świecie, lecz w różnym stopniu realizowane. Uważa się, że należy dążyd do wzrostu produkcji rolnej
bez zwiększania poboru wód do nawodnieo. W Polsce z uwagi na niewielki pobór wody
do nawodnieo jest to zagadnienie w rolnictwie obecnie mało doceniane. Wzrasta jednak
świadomośd, że oszczędnośd wody jest niezbędna. Przewidywany rozwój nawodnieo musi opierad się
na wodo oszczędnych technologiach. Istotne znaczenie posiada rozpoznanie możliwości powtórnego
użycia wody. Stąd też koniecznośd intensyfikacji badao w tym zakresie i tworzenie podstaw prawno
organizacyjnych pozwalających na wdrażanie tych postulatów.
Współczesne wymagania nowoczesnego (precyzyjnego) rolnictwa, ochrony środowiska
i zmian klimatu wskazują na koniecznośd technicznej modernizacji istniejących systemów i urządzeo
melioracyjnych oraz poprawy organizacji ich obsługi i utrzymania. Należy poprawid organizację
gospodarowania wodą i nadzór nad tym gospodarowaniem, poprawid stan wiedzy i umiejętności
podmiotów gospodarujących wodą oraz zwiększyd środki finansowe na utrzymanie urządzeo
melioracji wodnych i budowę nowych. Modernizacja systemów melioracyjnych powinna uwzględniad
dotychczasowe doświadczenia, jak i prognozy warunków, w jakich będą one funkcjonowad.
Modernizacja powinna uwzględniad zarówno postęp techniczny, uwarunkowania ekonomiczne,
system zarządzania oraz wymagania ochrony środowiska.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
31
Szczegółowego rozpatrzenia wymagają zapisy Prawa Wodnego odnośnie zarządzania
zasobami wodnymi i odpowiedzialności za prawidłowe użytkowanie tych zasobów. Konieczne jest
oddzielenie zadao planistycznych i kontrolnych od zadao użytkowania i utrzymania wód. Minister
Rolnictwa powinien posiadad większe uprawnienia w zakresie planowania gospodarki wodnej na
terenach wiejskich i w uzgodnieniu z Ministrem Środowiska uprawnienia w zakresie bilansowania
zasobów wodnych w małych zlewniach.
Realizacja polityki wodnej Unii Europejskiej przedstawionej w Ramowej Dyrektywie Wodnej
i związanych z nią szczegółowych dyrektywach powinna znaleźd swe odzwierciedlenie nie tylko
w pracach Krajowego i regionalnych zarządach gospodarki wodnej, ale również w pracach
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz marszałków województw reprezentowanych przez
wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych. Celowe jest rozpatrzenie możliwych koncepcji
rozszerzających zakres działao MRiRW w obszarze gospodarki wodnej na terenach wiejskich
w kierunku kompleksowego gospodarowania zasobami wodnymi w małych zlewniach rolniczych.
Problematyka gospodarowania wodą w obszarach wiejskich powinna znaleźd się w krajowych
programach w zakresie WPR, opracowywanych na lata 2014–2020.
Gospodarowanie wodą powinno mied charakter systemowy i odbywad się w granicach zlewni
hydrologicznej. Większa odpowiedzialnośd za zorganizowanie systemu gospodarowania wodą oraz za
nadzór i kontrolę nad tym gospodarowaniem powinna spoczywad na organach samorządu
terytorialnego, w szczególności porozumieo międzygminnych i związków międzygminnych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
32
prof. dr hab. inż. Edward Pierzgalski 7, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych
Specyfika obiegu wody w lasach
Duże zdolności retencyjne ekosystemów leśnych są główną cechą różniącą obieg wody
w obszarach leśnych w porównaniu do terenów rolniczych. Intercepcja, retencja ściółki leśnej
oraz stosunkowo duża przepuszczalnośd gleb leśnych umożliwiają zatrzymanie części opadu i zamianę
spływów powierzchniowych na odpływ gruntowy. Dzięki temu las zwiększa zasoby wód podziemnych
i jednocześnie wpływa na zmniejszanie i przesuwanie w czasie fal wezbraniowych w rzekach
ograniczając zagrożenie powodziowe. Nieco inne jest oddziaływanie lasu na obieg wody w terenach
nizinnych w porównaniu z lasami górskimi, które oprócz łagodzenia fal wezbraniowych, bardzo
dobrze chronią glebę przed erozją. Jako ważną rolę lasu uznaje się również zasilanie cieków wodnych
poprzez dopływ podziemny w okresach susz klimatycznych. Przepływy wody w ciekach
wypływających z obszarów leśnych są wówczas znacznie większe od przepływów w ciekach płynących
przez zlewnie rolnicze(Tyszka J. 2008). Wraz ze wzrostem zanieczyszczenia środowiska coraz bardziej
znacząca jest rola obszarów leśnych w kształtowaniu jakości wody.
Ze względu na fakt, ze lasy zajmują prawie 30% powierzchni Polski, ważna jest ich i rola
w kształtowaniu zasobów wodnych kraju, a także wpływ na łagodzenie ekstremalnych zjawisk
hydrologicznych w postaci fal wezbraniowych i niżówek. Należy jednak podkreślid, że funkcje
te zależą od rozmieszczenia obszarów leśnych w zlewni, a także w dużej mierze od stanu lasu.
Warunki wodne należą bowiem do głównych czynników decydujących o stabilnym rozwoju
drzewostanów. Główne źródło zasilania w Polsce w wodę, jakim są opady atmosferyczne,
charakteryzuje się dużą zmiennością czasową, zarówno w ciągu roku, jak i w okresach wieloletnich.
Zmiany warunków wodnych mogą więc występowad jako cykliczne oraz kierunkowe prowadzące np.
do przesuszenia, lub zabagnienia terenu. Stabilny rozwój ekosystemów leśnych możliwy jest jedynie
przy relatywnie małych zmianach warunków wodnych, a zagrożeniem dla lasu są zmiany
przekraczające zdolnośd tolerancji drzew na brak lub nadmiar wody.
Ocena warunków wodnych w lasach
W celu identyfikacji głównych problemów wodnych w lasach wykonano w 2009 roku
w Instytucie Badawczym Leśnictwa badania ankietowe (Pierzgalski i in., 2009). Ankietyzowano dwie
grupy nadleśnictw:
nadleśnictwa w centralnej części Polski zlokalizowane na obszarach o największych potrzebach
retencyjnych (nadleśnictwa z Regionalnych Dyrekcji Lasów Paostwowych z Łodzi, Warszawy, Piły,
Poznania, Torunia oraz kilka nadleśnictw w RDLP Radom),
nadleśnictwa w południowej części Polski z przewagą lasów górskich (nadleśnictwa z RDLP
Wrocław, Kraków, Katowice i Krosno).
Z uzyskanych informacji wynika, że we wszystkich nadleśnictwach lasów nizinnych występują
objawy braku wody. W ponad połowie ankietowanych nadleśnictw (53%) wykazywano, że braki wody
są trwałym zjawiskiem, a w pozostałych okresowym (47%). W większości nadleśnictw stwierdzano
pojawiający się trend systematycznego zmniejszania się zasobów wodnych, a za główną przyczynę
wskazuje się czynniki naturalne (zmniejszenie opadów, ocieplenie zim i wzrost temperatury). Brak
7 Instytut Badawczy Leśnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
33
wody objawia się w postaci wysychających studni, zbiorników i śródleśnych cieków) i przesychających
torfowisk. Wskazywano także na problem eutrofizacji istniejących śródleśnych oczek wodnych
i zbiorników. W niektórych nadleśnictwach występuje grądowienie łęgów. W ankietach stwierdzano,
że wskutek niedoborów wodnych obserwuje się osłabianie i zamieranie drzewostanów
oraz zwiększała się podatnośd drzewostanów na inwazję chorób grzybowych i owadów, czego
skutkiem jest wzrost ilości posuszu, defoliacja drzewostanów, a także nadmierne wydzielanie
się świerka i brzozy oraz zamieranie jesionu, dębu i olszy. Procentowy udział objawów zmniejszania
się zasobów wody podano w tab.1.
Tab.1 Objawy zmniejszania się zasobów wodnych
Objawy braku wody Lasy nizinne
[%]
Lasy górskie
[%]
Wysychanie studni 18 26
Zanikanie przepływu
w ciekach
16 27
Zmniejszanie ilości wody
w zbiornikach
25 15
Przesychanie torfowisk 25 12
Inne 16 20
Inna natomiast sytuacja jest pod względem nadmiarów wody. Jedynie w 15 nadleśnictwach
stwierdzano, iż nadmiary wód występują, ale tylko jako lokalne podtopienia lub wysięki. Jako jedną
z przyczyn tego zjawiska wskazywano na działalnośd bobrów, które powodowały podnoszenie
poziomu zwierciadła wody gruntowej. Ponadto w ponad połowa nadleśnictw nadmiary wód
występują tylko okresowo, po ulewnych deszczach i po wiosennych roztopach. Ponad 90%
ankietowanych jednostek wskazywało na brak zjawiska systematycznego zwiększania się zasobów
wodnych, pozostała częśd wskazała, że istnieje takie zjawisko, lecz w wymiarze lokalnym.
W lasach górskich w 10% ankietowanych jednostek stwierdzono występowanie stałych,
a w 90% okresowych braków wody. W nadleśnictwach górskich istotnym problemem są spływy
powierzchniowe i wezbrania w potokach wskutek silnych opadów. Powodują one zjawiska erozyjne,
niszczą ekosystemy leśne i infrastrukturę techniczną.
Ze względu na cyklicznośd zjawisk meteorologicznych, zarówno w krótkich, jak i dłuższych
przedziałach czasowych, urządzenia wykonywane w lasach w ramach przedsięwzięd mających na celu
poprawę warunków wodnych powinny posiadad zdolnośd dwustronnego regulowania stosunków
wodnych. Dlatego też zasadą powinno byd stosowanie w lasach przede wszystkim urządzeo
melioracyjnych, które umożliwiają regulowanie odpływu odpowiednio do występujących warunków
pogodowych.
Zabagnianie siedlisk leśnych jest obecnie zjawiskiem znacznie rzadszym od przesuszenia, lecz
szkody wskutek nadmiaru wody mogą byd duże i trwałe, gdyż powodują lokalne przeobrażenia
siedlisk. Przyczyny zabagnieo mogą byd różne. Podtopienia występują w sąsiedztwie stopni
i zbiorników wodnych, a także mogą byd skutkiem działalności bobrów. Dośd duże szkody mogą byd
spowodowane przez powodzie. Istotne zmiany warunków wodnych towarzyszą przekształceniom
geomorfologicznym dokonywanym podczas eksploatacji kruszyw. Zmiany te często utrudniają
lub uniemożliwiają rekultywację wyrobiska i użytkowanie go jako siedliska leśnego. Wtórne
zabagnienia mogą wystąpid w zmeliorowanych siedliskach, gdzie urządzenia melioracyjne straciły swe
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
34
funkcje wskutek braku ich konserwacji. Długoletnie zaniedbania konserwacji urządzeo
melioracyjnych mogą także spowodowad znaczące szkody przyrodnicze i straty ekonomiczne.
Praktyka leśna sygnalizuje występowanie takich przypadków.
Inwestycje wodne w lasach
Trend zmniejszania się zasobów wodnych można ograniczyd za pomocą różnych metod
zarówno gospodarki wodnej, jak i gospodarki leśnej. Do najczęściej stosowanych należą:
spowolnienie spływu wody po powierzchni terenu, w celu wydłużenia czasu infiltracji wody
w głąb profilu glebowego i tym samym zwiększenia zasobów wód podziemnych,
zwiększenie retencji wód powierzchniowych na terenach leśnych poprzez ograniczenie odpływu
wód w korycie cieków wodnych, zatrzymywanie okresowych nadmiarów wód w zbiornikach
oraz ochronę i renaturyzację mokradeł śródleśnych,
zwiększenie zdolności retencyjnych drzewostanów poprzez ich przebudowę i zwiększenie udziału
gatunków drzew o dużej intercepcji i mniejszych potrzebach wodnych.
Dostrzegając problem zmniejszania się zasobów wodnych oraz potrzebę łagodzenia
hydrologicznych zjawisk ekstremalnych, od kilkunastu lat w lasach podejmowane są liczne
przedsięwzięcia dotyczące tzw. małej retencji. Zrealizowano liczne inwestycje w ramach których
wykonano nowe lub odtworzono zbiorniki i urządzenia wodne (Frydel K., 2008). Dąży się
do zachowania istniejących torfowisk, naturalnych oczek wodnych, niewielkich cieków wodnych,
a także ich renaturyzacji. Oprócz inwestycji Lasów Paostwowych, szereg przedsięwzięd zostało
wykonanych dzięki inicjatywom pozarządowych organizacji ekologicznych, które inspirują bądź
wykonują w lasach różnego rodzaju inwestycje i przedsięwzięcia ochronne mające na celu poprawę
warunków wodnych.
Już połowie lat 90-tych Lasy Paostwowe uzyskały środki z Funduszu PHARE na poprawę
warunków wodnych w lasach. Do terenów najpilniej wymagających interwencji wybrano wówczas
Puszczę Notecką oraz lasy w Sudetach. Puszcza Notecka położona jest na obszarze charakteryzującym
się bardzo lekkimi glebami oraz najmniejszymi opadami w Polsce. Stosunki wodne na części Puszczy
Noteckiej zostały zakłócone w 1992 roku olbrzymim pożarem w Nadleśnictwie Potrzebowice,
wskutek którego spalił się las na powierzchni 5600 hektarów. Na terenie nadleśnictwa dotkniętego
pożarem i dwóch sąsiednich w 1998 roku odbudowano lub wybudowano nowych 17 zbiorników
retencyjnych o łącznej powierzchni 34 ha (Wiśniewski S., 2006).
W Sudetach, a w szczególności w Górach Izerskich, wystąpiło w latach 70. masowe
wymieranie lasów na powierzchni około 160 km2. Skutkiem tego były znaczące zmiany hydrologiczne.
W celu zahamowania degradacji środowiska podjęto działania związane z zalesieniem obszarów
objętych klęska ekologiczną, zahamowaniem procesów erozyjnych (m.in. poprzez zabudowę szlaków
zrywkowych), a także zwiększeniem zasobów wodnych. W tym celu w latach 1997-98 wybudowano
14 zbiorników retencyjnych o łącznej powierzchni około 4 ha.
Zestawienie wykonanych urządzeo retencyjnych w latach 1998 – 2008 w Lasach
Paostwowych przedstawiono w tab. 2. Obejmują one odtworzone lub nowe zbiorniki wodne
orazurządzenia piętrzące w postaci jazów, zastawek i progów w ciekach wodnych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
35
Tab. 2 Urządzenia retencyjne wykonane w Lasach Paostwowych w okresie 1998-2008
Okres
Zbiorniki wodne Budowle
piętrzące
[szt]
Liczba
[szt]
Objętośd
[mln m3]
Powierzchnia
zalewu [ha]
1998-2005 1124 1358 8,4 2216
2006-2007 401 215 1,8 957
2008 113 74 0,4 216
Razem (1998-
2008)
1638 1647 10,6 3389
(wg Zabrockiej-Kostrubiec, 2008)
Aktualnie Lasy Paostwowe realizują dwa duże projekty w ramach Programu Operacyjnego
Infrastruktura i Środowisko. W nazwach tych projektów zawarte są ich podstawowe cele:
„Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałania powodzi w ekosystemach leśnych
na terenach nizinnych”,
„Przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach górskich związanej ze spływem wód opadowych.
Utrzymanie potoków górskich i związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.”.
Realizację projektów koordynuje Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych. Zakres
tych projektów, zarówno w wymiarze finansowym, jak i rzeczowym jest niezwykle obszerny. W lasach
nizinnych obejmuje renaturyzację mokradeł śródleśnych, urządzenia spowalniające odpływ wody
w korytach cieków, zbiorniki wodne oraz modernizacje systemów melioracyjnych. W lasach górskich
wykonane zostaną zbiorniki wodne, zabudowa szlaków zrywkowych i biologiczno-techniczna
zabudowa potoków górskich.
Z informacji uzyskanych z nadleśnictw do najważniejszych trudności hamujących
przedsięwzięcia dotyczące gospodarowania wodą w lasach należą ograniczone możliwości finansowe,
a także problemy ze zbyt rozbudowaną biurokracją i czasochłonnym procesem otrzymywania
różnego rodzaju pozwoleo. Wskazuje się także na ograniczenia wynikające z zagospodarowania
przestrzennego, gdyż w niektórych nadleśnictwach istnieje duże rozdrobnienie kompleksów leśnych.
Dośd dużą przeszkodą w realizacji przedsięwzięd są konflikty z prywatnymi właścicielami, którzy
często nie zgadzają się na prowadzenie jakichkolwiek prac na ich terenie. Zgłaszano również zbyt
małe przygotowanie merytoryczne pracowników administracji leśnej w zakresie realizacji projektów
retencyjnych.
Wnioski
Jako najpilniejsze zadania w zakresie gospodarowania wodą w lasach należy uznad współpracę
między gospodarką leśną i gospodarką wodną, zwiększanie zdolności retencyjnych kompleksów
leśnych, przedsięwzięcia dotyczące adaptacji lasów do zmian klimatycznych oraz opracowanie
efektywnych narzędzi ekonomicznych wyceny usług ekosystemowych.
Należy usprawnid zarządzanie wodami w lasach i usunąd przeszkody legislacyjne hamujące
inicjatywy administracji leśnej dotyczące kształtowania zasobów wodnych, renaturyzacji cennych
przyrodniczych obiektów i innych przedsięwzięd mających na celu przystosowanie lasów
do zmian klimatycznych. W tym celu należy jednoznacznie określid kompetencje i zasady
współpracy między administracją gospodarki leśnej i wodnej.
Odczuwalne zmiany klimatyczne i związane z nimi zaburzenia w dotychczasowym obiegu wody,
objawiające się m.in. zmniejszaniem się zasobów wodnych, a jednocześnie wzrastającym
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
36
zagrożeniem powodzią i suszą, wskazują na potrzebę zwiększenia świadomości społecznej, w tym
roli lasów w łagodzeniu tych niekorzystnych zjawisk.
Wzrastająca rola lasów w ochronie biotycznych i abiotycznych elementów środowiska zmusza
administrację leśną do podejmowania działao mających na celu odpowiednie kształtowanie
i ochronę zasobów glebowych i wodnych, a także przedsięwzięd o charakterze edukacji
przyrodniczo-leśnej. Pilne i konieczne jest więc opracowanie narzędzi do wyceny świadczonych
usług pozaprodukcyjnych i mechanizmów uzyskiwania za nie odpowiedniej rekompensaty.
Istnieje potrzeba dokonania przeglądu dokumentów prawnych dotyczących wzajemnych relacji
las-woda (m.in. Prawo wodne, Ustawa o Lasach, Zasady Hodowli Lasu) w celu uściślenia
zawartych w nich zapisów, sprecyzowania stosowanej terminologii, a także uaktualnienia
ich treści w świetle współczesnych wyników badao naukowych i doświadczeo praktyki.
Relacje las-woda w poszczególnych siedliskach leśnych są zróżnicowane, wymaga to więc
uwzględnienia, w podejmowanych przedsięwzięciach, specyficznych warunków klimatycznych,
morfologicznych i siedliskowych. Niezwykle ważne jest kontynuowanie przez Lasy Paostwowe
działao w zakresie małej i mikro retencji, a także zwrócenie większej niż dotychczas uwagi na rolę
obiektów retencyjnych w zasilaniu wód podziemnych.
Niezbędne jest opracowanie systemu monitorowania zjawisk hydrologicznych w lasach
powiązanego z krajowym monitoringiem wód powierzchniowych i podziemnych. Monitoring
dostarczający informacji o ilościowych i jakościowych zmianach zasobów wodnych w lasach jest
podstawowym narzędziem wskazującym na stan, zagrożenia i potrzebę podejmowania
przedsięwzięd ograniczających niekorzystne trendy w tym zakresie.
W administracji leśnej należy zwiększyd stan kadrowy o specjalistów z zakresu gospodarki wodnej
posiadających podstawową wiedzę dotyczącą gospodarki leśnej. Uczelnie wyższe powinny
przygotowad odpowiednią ofertę edukacyjną w tym zakresie.
Literatura
1. Frydel K., 2008: Woda wróciła, czyli o małej retencji w Nadleśnictwie Kaliska słów kilka. Centrum
Informacyjne Lasów Paostwowych.
2. Pierzgalski E., 2011: Gospodarowanie wodą w lasach w świetle krajowych i międzynarodowych
przedsięwzięd. Postępy techniki w leśnictwie, SITLiD.
3. Tyszka J. 2008: Hydrologiczne funkcje lasów w małych zlewniach nizinnych. Prace IBL Rozprawy
i Monografie nr 10, ss.215.
4. Wiśniewski S., 2006: Przykłady opracowanych programów i zrealizowanych projektów małej
retencji. IBL, maszynopis ss.10.
5. Zabrocka-Kostrubiec U.,2008: Mała retencja w lasach paostwowych – stan i perspektywy. Studia
i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 10, z. 1(18)/2008, 55-63.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
37
Jan Grabiec8, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagr ożenia powodziowego i ryzyka podtopieo
Zgodnie z obowiązującymi przepisami ochrona przed powodzią i podtopieniami jest
zadaniem zarówno organów administracji rządowej i samorządowej. Przepisy szczegółowe redukują
jednak rolę jednostek samorządu do roli wykonawcy zadao zleconych administracji rządowej
luborganu wydającego decyzje administracyjne.
W przypadku powodzi taki podział kompetencji odpowiada charakterowi zadao. Zalania
terenów z innych przyczyn niż powódź, spowodowane wypełnieniem retencji powierzchniowej
zlewni, dużymi opadami deszczu, gwałtownymi roztopami lub innymi czynnikami piętrzącymi wody
podziemne - czyli tak zwane podtopienia są zjawiskami z natury lokalnymi lub regionalnymi.
Charakter tych zadao, zgodnie z regułami konstytucyjnymi i ustawami samorządowymi, wskazuje
na jednostki samorządu terytorialnego jako najwłaściwsze do realizowania władzy publicznej w tym
zakresie.
Planowanie przestrzenne, zwłaszcza w zakresie miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego i decyzji o warunkach zabudowy jest jednym z głównych narzędzi prawnych
ograniczających zagrożenie powodziowe oraz skutki powodzi i podtopieo. Dotychczasowy system
prawny w praktyce nie zabezpieczał odpowiednio możliwości realizacji polityki ograniczania
zabudowy terenów zagrożonych. Ogromnej presji urbanizacyjnej wokół dużych aglomeracji
oraz rozwojowi budownictwa rekreacyjnego na terenach użytkowanych rolniczo w ostatnich 20-30
latach towarzyszył chaos planistyczny wywoływany częstymi zmianami prawa i uchylaniem z mocy
prawa wcześniej obowiązujących planów.
Procedura opiniowania planów miejscowych pod względem ryzyka powodziowego
przez zarządy gospodarki wodnej dotychczas w praktyce nie pozwalała w oparciu o prawo miejscowe
wprowadzad skutecznych ograniczeo prawa własności na terenach zagrożonych.
Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego wprowadzone tegoroczną
nowelizacją prawa wodnego stanowią z pewnością solidniejszą podstawę do prac planistycznych.
Wskazany w ustawie termin 18 miesięcy na wprowadzenie zmian „w dokumentach” nie uwzględnia
jednak procedury zmiany planów zagospodarowania przestrzennego. Zmiana planu dokonuje się
zgodnie z procedurą jego uchwalania. Plan miejscowy musi byd zgodny ze studium uwarunkowao
i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, którego opracowanie w praktyce zajmuje
gminom kilka lat. Koszty opracowania planów i zmian studium gminnego można szacowad na wiele
dziesiątków milionów zł. Trudne do oszacowania są skutki ekonomiczne ograniczenia prawa
własności wynikające z wypłaty odszkodowao na podstawie przepisów planistycznych. Możliwości
finansowe gmin i ograniczenia proceduralne sprawiają, że wprowadzenie w życie przepisów
ograniczających ryzyko powodziowe potrwa nie kilkanaście miesięcy, ale kilkanaście lat.
Lepszą zachętą do uchwalania planów uwzględniających ograniczenia wynikające
z zagrożenia powodzią, byłoby wprowadzenie mechanizmu kompensującego gminom straty
wynikające z utraty potencjalnych dochodów z tytułu podatku od nieruchomości czy związane
z wypłatą odszkodowao. Taki instrument finansowy mógłby byd skierowany na wsparcie budowy
infrastruktury sprzyjającej zabudowie terenów niezagrożonych. Mógłby mied również postad
procedury ułatwiającej przekazywanie gminom w tym celu nieruchomości z zasobu skarbu paostwa
czy agencji rolnych.
8 Starosta Legionowski
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
38
Stanowienie skutecznego prawa ograniczającego ryzyko powodzi wymaga uwzględnienia
specyfiki planowania przestrzennego, praktyki administracyjnej i możliwości finansowych
zobowiązanych organów.
Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego będą stanowiły istotne narzędzie
edukacyjne. Brakuje jednak realnych podstaw instytucjonalnych do ograniczania ryzyka podtopieo.
Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami opracowana przez Paostwowy Instytut Geologiczny
w skali 1:50.000 nie pozwala praktycznie ocenid poziomu zagrożenia w skali planu miejscowego
(1:1.000). Stopieo ogólności sprawia, że jako obszary zagrożone wskazywane są tereny całych gmin.
Obecna, zbyt mała sied punktów pomiarowych monitoringu wód podziemnych prowadzonego przez
PIG nie obrazuje poziomu wód gruntowych w sposób pozwalający na wykorzystanie wyników tych
badao dla potrzeb planowania przestrzennego. Jeden punkt pomiarowy przypada bowiem na kilka
powiatów. Urbaniści przygotowujący plan nie dysponują na ogół żadną dokumentacją pozwalającą
precyzyjnie scharakteryzowad ryzyko podtopieo i zaproponowad odpowiednie do poziomu ryzyka
ograniczenia zabudowy.
Na obszarach dla których nie zostały uchwalone plany miejscowe wydawane są decyzje
o warunkach zabudowy. Ograniczanie ryzyka powodziowego w tych decyzjach jest jeszcze
trudniejsze, bowiem istotne dla rozstrzygnięcia są wyłącznie przepisy prawa nie zaś opinie czy analizy
dotyczące zagrożenia. Jeśli żaden przepis nie ogranicza wprost możliwości realizacji określonego
przedsięwzięcia, organ ma obowiązek wydania decyzji zgodnej z wnioskiem. W przypadku terenów
zagrożonych podtopieniami brak narzędzi prawnych pozwalających skutecznie ograniczad zabudowę.
Ograniczenie ryzyka podtopieo, a zwłaszcza minimalizacja skutków jest możliwa poprzez
uwzględnienie w procesie projektowania budynków i innych obiektów wyników badao
geotechnicznych. Wykonywanie tych badao nie jest obligatoryjne w przypadku większości inwestycji -
na przykład budowy domów jednorodzinnych. Z praktyki organu architektoniczno-budowlanego
wynika, że projektanci bardzo często pomijają wykonywanie tych badao nawet w bezpośrednim
sąsiedztwie urządzeo melioracyjnych, naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Częstą praktyką
jest projektowanie bez zapoznania z terenem inwestycyjnym czy też adaptowanie projektów
gotowych bez uwzględnienia budowy geologicznej. Organ wydający decyzję o pozwoleniu na budowę
nie ma podstaw prawnych do kwestionowania rozwiązao architektonicznych przyjętych przez
projektanta – na przykład podpiwniczenia budynku na terenie zagrożonym podtopieniami.
Budowa i utrzymanie urządzeo melioracyjnych jest zadaniem administracji rządowej
zleconym samorządowi w zakresie urządzeo melioracji podstawowej. Utrzymanie urządzeo melioracji
szczegółowej jest natomiast zadaniem właścicieli gruntów uzyskujących korzyści z funkcjonowania
melioracji. Rola samorządu jest istotnie ograniczona. Na poziomie samorządu województwa
do wykonywania zadao zleconych, w praktyce, w zakresie określonym przez wysokośd i strukturę
dotacji celowej z budżetu paostwa. W procesie podejmowania decyzji o sposobie realizowania
zadania dotyczącego utrzymania urządzeo melioracyjnych uczestniczy
1) jednostka wykonująca te zadania w imieniu samorządu województwa,
2) zarząd i sejmik województwa,
3) właściwe ministerstwa i Rada Ministrów,
4) Parlament.
Nie ulega wątpliwości, że przepływ informacji i czas podejmowania decyzji i korekt decyzji,
nie sprzyja skuteczności działao ograniczających ryzyko podtopieo czy zmniejszających dolegliwośd
ich skutków. Podtopienia mają z natury charakter lokalny i nagły. Wymagają precyzyjnie kierowanych
działao podjętych w odpowiednim czasie i miejscu.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
39
Samorząd powiatowy, a właściwie starosta jako organ wykonujący zadania z zakresu
administracji rządowej sprawuje nadzór nad wykonywaniem obowiązku utrzymania urządzeo
melioracji szczegółowej przez „zainteresowanych” jak mówi ustawa właścicieli. Zainteresowani
właściciele mogą utworzyd spółkę wodną zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracyjnych.
Urządzenia melioracyjne służą rolnictwu. Jednak na intensywnie urbanizowanych obszarach
wiejskich, w okolicach miast, zwłaszcza w aglomeracjach, przed 20-30 laty, wielu właścicieli gruntów
rolnych przestało byd „zainteresowanych” utrzymaniem rolniczego charakteru. Następowała zmiana
przeznaczenia gruntów na budowlane i podziały gruntów na mniejsze działki. Na urbanizujących się
obszarach rozwiązana została większośd spółek wodnych. Niektóre rowy melioracyjne zasypano
i zabudowano. Funkcjonujące do dziś urządzenia melioracyjne służą na pewnych odcinkach rolnictwu,
przemysłowi, obiektom usługowym, zabudowie mieszkalnej i rekreacyjnej, odwodnieniu dróg.
Starosta może zobowiązad właścicieli gruntów odnoszących korzyści z działania urządzeo
melioracyjnych do utrzymywania tych urządzeo. Postępowania administracyjne prowadzone w tym
zakresie są czasochłonne, kosztowne i często nieskuteczne. Przepisy nie rozstrzygają w jakich
proporcjach szacowad korzyści w przypadku urządzeo melioracyjnych służących na pewnych
odcinkach celom pozarolniczym. Brakuje algorytmu podziału korzyści i ustalonego orzecznictwa
sądów administracyjnych w tym zakresie. Koszty opracowania ekspertyz pozwalających ustalid obszar
oddziaływania urządzeo i wymierne kryteria pozwalające ocenid „korzyści” odnoszone przez
właścicieli gruntów, o których mowa w prawie wodnym, mogą przewyższad faktyczne koszty
utrzymania urządzenia. Ponadto na obszarach zurbanizowanych, przez które przebiegają urządzenia
melioracyjne samo prawidłowe ustalenie stron postępowania – właścicieli kilkuset nieruchomości -
stanowi istotne ograniczenie skuteczności prowadzonych postępowao. Brak aktualnych danych
w ewidencji gruntów czy nieprzeprowadzone postępowanie spadkowe może na wiele miesięcy
zablokowad możliwośd wydania decyzji. Ponadto istotnym problemem pozostaje kwestia nadzoru
hydrotechnicznego nad zastosowaniem przez zobowiązanych odpowiedniej techniki prowadzonych
prac, a także rozstrzyganie potencjalnych konfliktów dotyczących dostępu zobowiązanych
do utrzymywania urządzenia do terenu na którym rów się znajduje.
Ta ostatnia trudnośd jest uchylona w przypadku funkcjonowania na danym terenie spółki
wodnej. Jednakże także w przypadku spółek występują wszelkie opisane wyżej problemy
proceduralne związane z ustaleniem opłat należnych spółce. Wielu właścicieli nieruchomości leżących
na terenie oddziaływania urządzeo melioracyjnych ale nie związanych z rolnictwem, nie tylko
odmawia ponoszenia kosztów utrzymania tych urządzeo czy zawiązywania spółek wodnych,
ale na skutek braku wiedzy stara się doprowadzid do zlikwidowania urządzeo melioracyjnych
uważając, że są one przyczyną wysokiego poziomu wód gruntowych. Samorząd gminny w świetle
przepisów prawa nie może ponosid kosztów utrzymania urządzeo melioracyjnych ponieważ nie jest
ich właścicielem. Nie może też dotowad właścicieli nieruchomości. Wyjątkiem od tej reguły jest
dotacja udzielona spółce wodnej. W praktyce w sytuacji wystąpienia podtopieo stanowiących
zagrożenie dla zdrowia i mienia mieszkaoców na terenach, na których nie ma spółek wodnych
samorząd gminny, by mógł ograniczyd skutki podtopieo, namawia właścicieli nieruchomości
do zakładania spółek. Jeśli propozycja nie znajduje akceptacji samorządy proponują powołanie
fikcyjnych spółek w których kilku właścicieli ustala symboliczną składkę, a całośd finansowania zadao
spółki przejmuje na siebie gmina.
Samorząd terytorialny w Polsce w ostatnich kilkunastu latach udowodnił, że potrafi
realizowad złożone zadania administracji publicznej efektywnie, oszczędnie i zgodnie z interesami
lokalnej społeczności. W zakresie ograniczania ryzyka podtopieo rola samorządu nie jest
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
40
proporcjonalna do potencjału organizacyjnego jego organów. Uregulowany w przepisach prawa
wodnego system utrzymania melioracji ma strukturę utrudniającą skuteczną realizację jego celów.
Ostatnie nowelizacje prawa chaotycznie korygują niesprawny system.
Nagły i lokalny charakter podtopieo powinien determinowad dobór narzędzi
instytucjonalnych pozwalających zbudowad system skutecznie ograniczający ryzyko. Zarządzanie
urządzeniami melioracji szczegółowej oraz innymi urządzeniami wodnymi służącymi zapobieganiu
podtopieniom na terenach zurbanizowanych powinno byd zadaniem samorządu gminnego. Źródłem
finansowania zadania może byd dotacja na realizację zadao zleconych z zakresu administracji
rządowej. W przypadku zmiany charakteru zadania na zadanie własne gminy, źródłem finansowania
może byd opłata lokalna o strukturze zależnej od powierzchni nieruchomości i sposobu jej zabudowy
bądź nowa kategoria podatku od nieruchomości obejmująca grunty leżące na terenach zagrożonych
podtopieniami.
Gminy i powiaty powinny mied instytucjonalny udział w działalności edukacyjnej w zakresie
zagrożenia powodzią i podtopieniami. Narzędziem ułatwiającym prowadzenie takiej działalności
mogły by byd lokalne mapy ryzyka powodziowego zbudowane na podstawie map zagrożenia i map
ryzyka powodziowego przygotowanych przez zarząd gospodarki wodnej. Lokalne mapy powinny
uwzględniad zalecenia dotyczące zabudowy i zagospodarowania terenów. Przyjmowanie tego rodzaju
dokumentów poprzedzone konsultacjami społecznymi i nie wywołujące bezpośrednich skutków
prawnych ma walor edukacyjny. Osobną kwestią pozostaje wyposażenie wójta i starosty jako
organów zarządzania kryzysowego w aktualną i rzetelną wiedzę na temat stanu technicznego
urządzeo przeciwpowodziowych na terenie działania samorządów. Obieg informacji w tym zakresie
powinien zostad sformalizowany i uwzględniad lokalne potrzeby zarządzania kryzysowego. Jednostki
samorządu terytorialnego mogą i powinny odgrywad większą rolę w ograniczaniu zagrożenia
powodziowego i ryzyka podtopieo, jednak muszą zostad wyposażone w odpowiednie do potrzeb
narzędzia prawne, instytucjonalne i finansowe. Wymaga to zmian przepisów prawa wodnego
i struktury dochodów samorządów.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
41
Marek Kaczmarczyk9, Piotr Michaluk10, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych
Działalnośd spółek wodnych i ich związków reguluje ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca
2001 roku. Spółki wodne mogą byd tworzone w celu wykonywania i konserwacji urządzeo
melioracyjnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki na terenach zmeliorowanych. Nie działają
dla osiągania zysku, ale mogą prowadzid działalnośd, z której zysk w całości przeznaczają na cele
statutowe.
Funkcjonują w oparciu o uchwalony statut zatwierdzony przez starostę, a ich organami są:
walne zgromadzenie, zarząd i komisja rewizyjna.
Każdy członek spółki wodnej jest obowiązany do wnoszenia składek i ponoszenia innych,
określonych w statucie, świadczeo niezbędnych do wykonywania zadao spółki. Wysokośd świadczeo
powinna byd proporcjonalna do korzyści odnoszonych w związku z działalnością spółki. W sytuacji,
gdy uchwalone przez spółkę wodną składki nie wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok
zadao, starosta może wystąpid do organów spółki o podwyższenie wysokości składek i świadczeo.
Jeżeli spółka wodna zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków
publicznych, mimo wystąpienia starosty, nie podejmie odpowiedniej uchwały wysokośd składek
i świadczeo może byd podwyższona w drodze decyzji wydanej przez starostę.
Na podstawie art. 170 ust. 5 ustawy Prawo wodne do egzekucji składek i świadczeo na rzecz
spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności podatkowych.
Osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące członkami spółki wodnej, a odnoszące korzyści
z urządzeo spółki lub przyczyniające się do zanieczyszczenia wody, dla której ochrony spółka została
utworzona, również obowiązane są do ponoszenia świadczeo na rzecz spółki. Ich wysokośd i rodzaj
ustala w drodze decyzji starosta.
Spółki wodne mogą łączyd się w związki. Do związków spółek wodnych stosuje
się odpowiednio przepisy dotyczące spółek wodnych.
Nadzór i kontrolę nad spółkami sprawują zgodnie z art.178 ustawy właściwy terytorialnie
starosta, natomiast nad związkami marszałek województwa na podstawie art.164 ust.9 ustawy.
Według postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego Nr.ONSAiWSA 2005/2 poz.45 -„nadzór
sprawowany przez starostę nad spółką wodną i odpowiednio przez marszałka województwa nad
związkiem spółek wodnych jest nadzorem prawnym, nie obejmującym spraw związanych
ze stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy spółką, a jej członkami. Stosownie do art.179 i 180 ustawy
z dnia 18 lipca 2001r.-Prawo wodne (Dz.U.2001r. Nr.115 poz. 1229 ze zm.) nadzór ten sprowadza się
do możliwości władczej ingerencji w działalnośd spółki wówczas, gdy jej organy dopuszczają się
naruszeo prawa. Nadzór i kontrola nad spółką wodną są wykonywane nad działalnością spółki
wodnej, a nie nad relacjami zachodzącymi wewnątrz tego podmiotu.”
Z art. 164 ust. 5 Prawa wodnego wynika, że spółki wodne mogą korzystad z pomocy paostwa
w formie dotacji podmiotowych z budżetu paostwa oraz z pomocy finansowej z budżetu jednostek
samorządu terytorialnego udzielanej zgodnie z przepisami ustawy o finansach publicznych.
W ostatnich latach nastąpiły znaczne zmiany stanu organizacyjnego spółek wodnych. Wiele
z nich uległo likwidacji lub podziałowi na mniejsze, powstawały również nowe. Nasilił się proces
występowania ze spółek pojedynczych członków, całych wsi lub właścicieli gruntów łącznie
9 Naczelnik Wydziału Melioracji i Inżynierii Środowiska Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi
10 Zastępca Dyrektora ds. Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
42
obejmujących zasięgiem całe obiekty melioracyjne. W wyniku tego następował ciągły spadek
powierzchni zmeliorowanych gruntów, na których urządzenia melioracyjne konserwowały
i utrzymywały spółki wodne. W 1988 roku spółki wodne obejmowały swoją działalnością 5 mln 633
tys. ha, w 2007 już tylko 4 mln 352 tys.. Na koniec 2008 r. było w kraju 2298 spółek wodnych, które
obejmowały swym działaniem około 4,6 mln ha (tj. około 71,5%) zmeliorowanych gruntów.
Dane dotyczące stanu organizacyjnego spółek wodnych w ostatnich latach
Wyszczególnienie Jednostka Lata
1988 1993 2000 2005 2006 2007 2008
Liczba spółek wodnych szt. 2 440 2 833 2 749 2 450 2 430 2 380 2 298
Powierzchnia zmeliorowanych gruntów
ogółem tys. ha 6 467 6 685 6 661 6 647 6 426 6 421 6 422
Powierzchnia zmel. gruntów w spółkach
wodnych tys. ha 5 633 5 112 4 880 4 507 4 442 4 352 4 590
% powierzchni zmel. gruntów w
spółkach wodnych % 86 76 73 68 69 68 72
Średnia powierzchnia zmel. gruntów w
spółce wodnej ha 2 309 1 804 1 775 1 840 1 828 1 829 1 997
Zmniejszający się wskaźnik utrzymywanych urządzeo melioracji wodnych szczegółowych
i niewystarczający w stosunku do potrzeb zakres wykonywanych robót na urządzeniach objętych
utrzymaniem powoduje, że bardzo często członkowie spółek nie są zadowoleni z działalności tych
organizacji.
Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania
urządzeo melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyśpieszoną dekapitalizacją. Struktura
własności gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich
właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo przez
poszczególnych właścicieli gruntów konieczne jest stworzenie podstaw i warunków do skutecznego
egzekwowania obowiązków w tym zakresie.
W obecnej sytuacji:
Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo
melioracyjnych (wykonywana corocznie obejmuje naprawę awarii i konserwację ok.10-20% stanu
ewidencyjnego rowów)
Nie korzysta się z możliwości podwyższają składek „z urzędu” ze względu na to, że nie jest
to akceptowane przez rolników.
Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują
konserwacji urządzeo przez osoby nie będące członkami spółek wodnych
Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej
Ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych właścicieli
zmeliorowanych działek. Nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do spółek wodnych
informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnienia windykację składek
Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy
usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
43
Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo z powodów:
uszkodzeo urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi,
gazociągi, drogi) kolidujących z nimi,
szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie bobry,
starzenia się urządzeo melioracyjnych, nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo mało,
dewastacji urządzeo i elementów budowli np. przez zbieraczy złomu oraz kradzieże włazów
żelbetowych,
wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji wodnych szczegółowych
bez pozwoleo wodnoprawnych oraz brak możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie,
zmian sposobu użytkowania gruntów drenowanych poprzez zalesianie, nasadzenia krzewów
czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się,
przeznaczania gruntów rolnych na siedliska. Domy i ogrodzenia często budowane
są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie i problemy przy usuwaniem awarii,
niewystarczającego zakresu konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych, co skutkuje
brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych.
Biura związków poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji,
księgowości i windykacji składek stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą
roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami
„pośrednimi”, na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów
i delegacji służbowych itp., podejmują działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów. Poza
wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych przez
wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych, wykonują roboty przy inwestycjach drogowych,
wodociągowych, kanalizacyjnych itp.. Niestety coraz częściej zakres zleceo, ograniczany jest
z powodu:
malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych
braków kadrowych i trudności z uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób
z odpowiednim przygotowaniem zawodowym
braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej.
Sytuacja poszczególnych związków jest bardzo zróżnicowana. Częśd z nich jest w dobrej
kondycji finansowej i dla nich największymi problemami są: niespójne prawo, obciążenia
biurokratyczne i słaba współpraca z samorządami, głównie ze starostwami. Na drugim biegunie są
związki zrzeszające spółki działające, jak to określają sami członkowie, „na przetrwanie”. Roboty
utrzymaniowe ograniczone są w nich do bardzo małego zakresu, często do usuwania niektórych
awarii w drenowaniu, a budżet pozwala jedynie na utrzymanie struktur organizacyjnych
ifunkcjonowanie organów statutowych.
Podstawową trudnością w działalności spółek wodnych, jak też innych podmiotów
działających na podobnych zasadach, jest niemożnośd uchwalenia budżetu w wysokości
zapewniającej pełne pokrycie potrzeb w zakresie konserwacji i utrzymania urządzeo melioracyjnych.
Problem narasta i dotyczy całego kraju. Częściowo wynika to z sytuacji ekonomicznej wsi, ale również
z niechęci do zwiększania obciążeo finansowych dla własnych gospodarstw. Ponieważ budżety
uchwalane są na walnych zgromadzeniach delegatów spółek wodnych, więc o wysokości składek
decydują przedstawiciele będący rolnikami, sami zainteresowani ustanowieniem możliwie
najniższych obciążeo, jak też świadomi takich oczekiwao za strony sąsiadów. Liczą raczej na pomoc
wutrzymaniu urządzeo ze strony paostwa. Przekonanie takie wynika z faktu, że urządzenia
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
44
melioracyjne wykonywane były ze środków Skarbu Paostwa przy niewielkiej odpłatności
zainteresowanych właścicieli gruntów.
Zbyt niskie składki nie pozwalają na wykonanie napraw wszystkich awarii na drenowaniu
iobjęcie konserwacją wszystkich rowów. Powoduje to irytację zwłaszcza tych rolników, na gruntach
których pozostały nienaprawione uszkodzenia sieci przyczyniające się do powstawania strat
w uprawach. Negatywnie odbierany jest też zbyt mały zakres robót na rowach. Tylko niewielka częśd
rolników jest świadoma tego, że zadecydowali o tym ich przedstawiciele uchwalając zbyt niskie
składki, które nie pozwalają na zaspokojenie wszystkich potrzeb. Większośd, przeważnie niezasadnie,
winą za ten stan obarcza złą organizację biura związku, nierzetelnośd i złą wolę kierownictwa. Zamyka
się w ten sposób koło wzajemnych pretensji.
Starostowie nie korzystają z możliwości podwyższenia składek i innych świadczeo w drodze
decyzji ze względu na spodziewany bardzo negatywny odbiór społeczny takich rozstrzygnięd.
W ocenie zainteresowanych naruszyłoby to źle pojmowane zasady demokracji poprzez zanegowanie
ustaleo statutowych organów przyjętych w wyniku głosowania.
Dodatkowo budżet spółek, a więc wielkośd nakładów przeznaczanych na konserwację obniża brak
możliwości skutecznej egzekucji obowiązków właścicieli gruntów zmeliorowanych z zakresie
utrzymania urządzeo. Dotyczy to zarówno uchylających się od płacenia składek, jak i wykonania
„odrobkowego”. Wpływa to demobilizująco i w efekcie powoduje dalszy spadek „ściągalności”.
Rozwiązaniem problemu ustalania niskich składek i uchylaniem się od obowiązku
utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych byłoby wprowadzenie opłaty wodnej jako
dodatkowego podatku odnoszącego się do gruntów zmeliorowanych. Nie należy jednak oczekiwad,
że rozwiązanie takie zyska aprobatę społeczną i poparcie polityczne.
W zmienionym w 2001 r. Prawie wodnym (art. 74. 1.) wyraźniej niż we wcześniej
obowiązującym, wskazuje się właściciela gruntu jako tego, do kogo należy wykonanie urządzeo
melioracji szczegółowych. Od tej zasady w art. 74.2. dopuszcza się wyjątek polegający na możliwości,
ale nie obowiązku, ponoszenia kosztów budowy urządzeo przez Skarb Paostwa w trzech
jednoznacznie określonych przypadkach. Generalnie jednak należy przyjąd, że melioracje według
intencji ustawodawcy stanowią, jak inne działania takie jak mechanizacja czy rozbudowa, inwestycję
właściciela w rozwój gospodarstwa rolnego. Konsekwentnie w art. 77.1. na zainteresowanych
właścicieli gruntów nałożono też obowiązek utrzymywanie urządzeo melioracji wodnych
szczegółowych, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej, na spółkę wodną. Taką
też wykładnię celowościową przyjmują organy kontrolujące wydatkowanie środków publicznych
negując możliwośd przekazywania ich przez samorządy na rzecz realizacji zadao statutowych spółek
wodnych.
Gdyby systemy melioracyjne zamykały się funkcjonalnie w obrębach gospodarstw
zainteresowanie utrzymaniem sprawności technicznej urządzeo kooczyłoby się na właścicielu gruntu.
Ponieważ tak nie jest i sprawnośd obiektu uzależniona jest od stanu urządzeo zlokalizowanych
na działkach wielu właścicieli ustawodawca stworzył (teoretycznie) możliwośd egzekwowania
obowiązku utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych. Zgodnie z art. 77 ust.2 jeżeli obowiązek
ten nie jest wykonywany, organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego ustala, w drodze
decyzji, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści przez właścicieli gruntu, szczegółowe zakresy
i terminy jego wykonywania. Dotyczy to właścicieli zmeliorowanych gruntów niezrzeszonych
w spółkach wodnych. Przepis ten nie jest realizowany, a w wielu opiniach jest on dla starostów
niewykonalny. Podobnie nieskuteczny jest zapis dający możliwośd wpływania na utrzymywanie
urządzeo objętych działalnością spółek wodnych. Stanowi on, że jeżeli uchwalone przez spółkę wodną
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
45
zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracji wodnych szczegółowych składki i inne świadczenia nie
wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok zadao statutowych, starosta może wystąpid
do organów spółki o podwyższenie wysokości tych składek i innych świadczeo; jeżeli spółka wodna
zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków publicznych, mimo
wystąpienia starosty, nie podjęła odpowiedniej uchwały, starosta może, w drodze decyzji, podwyższyd
wysokośd tych składek i innych świadczeo (Art. 170. 1. 3.) . Praktyka pokazuje, że obowiązujące
przepisy nie tworzą podstaw mobilizacji do należytej dbałości o systemy melioracyjne. Brak właściwej
konserwacji urządzeo melioracji szczegółowych zagraża prawidłowości funkcjonowania obiektów
wykonanych z poniesieniem przez Skarb Paostwa ogromnych nakładów. Urządzeo wykonanych
wyłącznie przez zainteresowanych właścicieli gruntów jest bardzo mało. Źle funkcjonujące urządzenia
obniżają produkcyjnośd gleby oraz, poprzez trwałe podtopienie, uszkadzają ją i degradują ekosystemy
do stanu zdecydowanie gorszego niż przed zmeliorowaniem.
Podjęcie działao w kierunku odbudowy i właściwej konserwacji urządzeo należy rozpocząd od
rzetelnej oceny kondycji rolnictwa i możliwości poniesienia kosztów utrzymania przez
zainteresowanych, odnoszących korzyści rolników. W przypadku uznania, że utrzymanie urządzeo
wymaga zbyt dużych nakładów finansowych, których drobne gospodarstwa nie są w stanie ponieśd
w całości zarówno wtedy, gdy konieczna jest odbudowa jak i w przypadku utrzymania
funkcjonujących systemów, należy zwiększyd dotowanie z budżetu paostwa lub stworzyd prawne
możliwości ponoszenia części kosztów przez samorządy. Działanie to ma uzasadnienie nie tylko
gospodarcze ale i ekologiczne.
Niezależnie od zasadniczych rozstrzygnięd dotyczących ustalania należności na rzecz spółek
wodnych i pomocy finansowej spółkom należy podjąd działania, które dodatkowo wpłyną na wzrost
możliwości realizacji zadao statutowych. Stosownie do zidentyfikowanych, problemów należy:
Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów, które powodują
nieskutecznośd zapisu art. 170. 5. Prawa wodnego stanowiącego, że: do egzekucji składek
i świadczeo na rzecz spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności
podatkowych.
Podjąd inicjatywę zmierzającą do nałożenia odpowiednimi przepisami obowiązku przekazywania
spółkom wodnym informacji o zmianach własnościowych gruntów.
Przeprowadzid spotkania ze starostami lub omówid zagadnienie na Konwencie Starostów celem
wyjaśnienia przyczyn pogarszania się stanu urządzeo melioracyjnych i roli starostów
w ich utrzymaniu. Rozważyd należy możliwośd przywrócenia poprzedniego systemu nadzoru nad
działalnością spółek wodnych lub organizacji służb melioracyjnych w gminach.
Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów w zakresie odprowadzenia
wód opadowych w dróg bez szczelnego systemu kanalizacyjnego.
Podjąd inicjatywę wprowadzenia zmian przepisów celem uniemożliwienia obrotu złomem
pochodzącym z dewastacji i kradzieży maszyn, urządzeo i elementów infrastruktury
(w tym urządzeo melioracyjnych).
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
46
Andrzej Maciążek11, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce
Prezentacja przedstawiona na międzynarodowej konferencji „Ubezpieczenia a zarządzanie
kryzysowe ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka powodzi” zorganizowanej w ramach Polskiej
Prezydencji w Radzie UE/Wymiar Parlamentarny przez Komisję Nadzwyczajną do spraw zmian
w kodyfikacjach Sejmu RP oraz Polską Izbę Ubezpieczeo 12 października 2011 r. w Sejmie RP.
Skala strat powodowanych przez powódź w okresie maj - wrzesieo 2010 roku
Wartośd szkód powstałych w wyniku powodzi 12,5 mld zł*
Straty w infrastrukturze jednostek samorządu terytorialnego – 6,7 mld zł*
Zasiłki do 6 000 zł dla osób poszkodowanych w powodzi 2010 r. - 151,6 mln zł*
*dane MSWiA
Ubezpieczone szkody spowodowane przez powodzie, burze i deszcze nawalne w okresie maj -
wrzesieo 2010 roku
Ogólna liczba szkód zgłoszonych – 270 000 szkód*
Łączna, szacowana wartośd zobowiązao z tytułu zawartych umów ubezpieczenia – 1 678 mln zł*
*dane na podstawie raportu KNF „Informacja w sprawie szkód spowodowanych w okresie maj,
czerwiec, sierpieo i wrzesieo 2010 przez powodzie, burze oraz ulewne deszcze, zgłoszonych
do zakładów ubezpieczeo
Współpraca sektora ubezpieczeniowego z administracją rządową i samorządową w trakcie
powodzi w 2010 roku – działania ad hoc
Wprowadzenie przez PIU i ubezpieczycieli standardów uproszczonej likwidacji szkód
i natychmiastowych wypłat zaliczek dla osób najbardziej poszkodowanych
Wdrożenie szybkich działao dotyczących ewidencji szkód w trybie specjalnym - w przypadku
szkód o niewielkich wartościach od 3 do 5 tys. zł szkody likwidowane na telefon, bez wysyłania
rzeczoznawcy
Wprowadzenie modelu zaliczkowej wypłaty przy szkodach o większej wartości, zaliczki do ok. 5
tys. zł bez oględzin, na podstawie wstępnej oceny rzeczoznawcy, w przypadku potrzeby większej
analiza szkód maksymalne uproszczenie procedury
Powołanie specjalnych sztabów kryzysowych, które ubezpieczyciele uruchomili dla klientów
mieszkających na terenach dotkniętych przez powódź
Wprowadzenie modelu szybkiej wymiany informacji pomiędzy administracją rządową a PIU
Wprowadzenie monitoringu sytuacji powodziowej przez PIU - gromadzenie i przekazywanie
zagregowanej informacji na temat liczby zgłaszanych szkód i działao podejmowanych w związku
z powodzią
Przekazywanie przez PIU na bieżąco mediom wszelkich informacji, mogących byd przydatnymi
osobom ubezpieczonym, które wskutek działania żywiołu poniosły straty
11
Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
47
Przesłanki za tworzeniem systemu ubezpieczeo katastroficznych / klęskowych
Coraz częściej powtarzające się w naszym kraju klęski żywiołowe impulsem do dyskusji
nad stworzeniem systemu ubezpieczeo od skutków klęsk żywiołowych
Pozytywne doświadczenia innych krajów ze współpracy z ubezpieczycielami mogą zostad
wykorzystane przy wypracowaniu optymalnego rozwiązania w warunkach polskich
Rozwiązania systemowe opierają się na różnych modelach system powszechnych ubezpieczeo
dobrowolnych oparty na wysokiej świadomości społecznej system ubezpieczeo dobrowolnych
lub obowiązkowych połączonych z funduszami i produktami katastroficznymi system ubezpieczeo
obowiązkowych wprowadzany w sytuacji zbyt małej powszechności ubezpieczeo dobrowolnych
Sytuacja Europy Środkowo-wschodniej, w tym Polski
Paostwa charakteryzujące się stosunkowo niskim poziomem powszechności ubezpieczeo
budynków od ognia i innych zdarzeo losowych. Paostwa te stanęły przed koniecznością
jednoczesnego:
Podwyższenia poziomu powszechności ubezpieczeo budynków od ognia i innych zdarzeo
losowych
Stworzenia rozwiązao finansowych, które pełniłyby rolę gwarancji bezpieczeostwa systemu
ubezpieczeniowego ze strony paostwa
Stworzenia systemu gwarancji finansowych dla zakładów ubezpieczeo z budżetu paostwa w razie
wystąpienia masowych szkód katastroficznych
Prowadzenia aktywnej polityki prewencyjnej i edukacyjnej
Wprowadzenie ubezpieczeo obowiązkowych może byd efektywnym sposobem szybkiego
upowszechnienia ubezpieczeo budynków od ryzyk katastroficznych
Wnioski dla Polski wynikające z analizy systemów europejskich
W krajach Europy Zachodniej budowanie rozwiązao systemowych w zakresie katastrof
naturalnych trwało nierzadko kilkadziesiąt lat
Rozwiązania systemowe należy w Polsce budowad stopniowo
Paostwo powinno odchodzid od zapomóg społecznych w przypadku wystąpienia katastrof
naturalnych na rzecz promowania odszkodowao z umów ubezpieczenia oraz prowadzenia
odpowiedniej polityki zagospodarowania przestrzennego
System ubezpieczeo katastroficznych nie będzie efektywny bez odpowiednich działao Paostwa
i ubezpieczycieli
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
48
Rola Paostwa w zakresie wspierania prewencji
Skierowanie działao prewencyjnych i edukacyjnych do społeczeostwa odnośnie przeciwdziałania
skutkom katastrof naturalnych i konieczności powszechnego zawierania ubezpieczeo związanych
ze skutkami ich wystąpieo
Rozpoczęcie dyskusji na temat sposobów rozwiązania problemów związanych z siedzibami
ludzkimi posadowionymi na terenach zalewowych lub osuwiskowych
Wprowadzenie zakazu wydawania nowych pozwoleo na zabudowę terenów zalewowych
i suwiskowych oraz terenów stale narażonych na oddziaływanie skutków katastrof naturalnych
Opracowanie procedur zarządzania w sytuacjach kryzysowych z uwzględnieniem roli zakładów
ubezpieczeo w zakresie ilości i geograficznego rozmieszczenia potencjalnych szkód
Rola Paostwa w zakresie tworzenia map zagrożeo katastrofami naturalnymi
Zgodnie z Dyrektywą powodziową UE oraz Prawem wodnym Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki
Wodnej ma obowiązek przygotowad:
wstępną ocenę ryzyka powodziowego dla obszarów dorzeczy, zawierającą m.in. mapy obszarów
dorzeczy, opis powodzi historycznych oraz ocenę potencjalnych skutków
mapy zagrożenia powodziowego przedstawiających m.in. zasięg powodzi, głębokośd lub poziom
zwierciadła wody
mapy ryzyka powodziowego z zaznaczonymi m.in. szacunkową liczbą mieszkaoców, którzy mogą
byd dotknięci powodzią, rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej, oraz instalacjami
mogącymi, w razie wystąpienia powodzi, spowodowad znaczne zanieczyszczenie środowiska
plany zarządzania ryzykiem powodziowym, zawierające obszary dorzecza z zaznaczonymi
obszarami narażonymi na niebezpieczeostwo powodzi, mapy zagrożenia powodziowego
oraz mapy ryzyka powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy map, opis celów zarządzania
ryzykiem powodziowym oraz katalog działao z uwzględnieniem priorytetów
Rola Paostwa w zakresie polityki zagospodarowania przestrzennego
Działania administracji rządowej i samorządowej w zakresie wyznaczania terenów zalewowych
jako działao komplementarnych w odniesieniu do zadao związanych z regulacją koryt rzek
i budowy stopni wodnych rzek
Przygotowanie i udostępnienie map zalewowych i osuwiskowych Polski
Uporządkowanie na poziomie gmin planów zagospodarowania przestrzennego, które będą
uwzględniad zagrożenia powodziowe i osuwiskowe
Rola Paostwa w zakresie dostosowania norm budowlanych do zagrożeo, wzmocnienie roli nadzoru
budowlanego
Wzmocnienie roli nadzoru budowlanego w procesie inwestycyjnym w przypadku
budynków mieszkalnych należących do osób fizycznych:
Przestrzeganie norm budowlanych jest jednym ze sposobów przeciwdziałania skutkom katastrof
naturalnych
Praktyka wskazuje, że w Polsce wiele budynków mieszkalnych użytkowanych jest bez odbiorów
Duża częśd budynków budowana jest w systemie gospodarczym
Duża częśd szkód huraganowych spowodowana jest nie tylko z siłą wiatru lecz także wadliwą
konstrukcją budynków lub nieodpowiednim stanem technicznym
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
49
Aktualnie realizowane zadania Paostwa w zakresie niezbędnym dla tworzenia systemu
ubezpieczeo katastroficznych/klęskowych
Projekt ISOK Projekt SOPO
ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju
przed nadzwyczajnymi zagrożeniami).
Głównym wykonawca - Instytut Meteorologii
i Gospodarki Wodnej – Paostwowy Instytut
Badawczy.
Produktem koocowym Projektu SOPO będą:
Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego
System informatyczny ostrzegający o
zagrożeniach.
System Osłony Przeciwosuwiskowej
(w skrócie SOPO)
Główny wykonawca - Paostwowy Instytut
Geologiczny.
Produktem koocowym Projektu SOPO będą:
Mapy osuwisk i terenów zagrożonych
ruchami masowymi opracowane na
odkładach topograficznych w skali 1:10 000
(układ 1992),
Karty rejestracyjne osuwisk i terenów
zagrożonych ruchami masowymi.
Zadania rynku ubezpieczeniowego
Udział rynku ubezpieczeniowego w działaniach edukacyjnych i prewencyjnych prowadzonych
przez Paostwo
Rozwijanie wiedzy i procedur związanych z oceną i zarządzaniem ryzykiem wystąpienia katastrof
naturalnych, uwzględniających działania paostwa w zakresie prewencji i usuwania zagrożeo
Rozwijanie produktów ubezpieczeniowych
Zarządzanie procedurami i zasobami likwidacji szkód w sposób adekwatny do potencjalnych
zagrożeo katastrofami naturalnymi
Oczekiwane korzyści ze współpracy sektora publicznego z rynku ubezpieczeniowego
Efektywna ochrona obywateli przed skutkami katastrof naturalnych
Przejęcie przez struktury likwidacyjne zakładów ubezpieczeo czynności związanych z wypłatą
odszkodowao poszkodowanym osobom, odciążenie organów administracji paostwowej
i samorządowej
Możliwośd planowania wydatków związanych z zarządzaniem zagrożeniami związanymi
z katastrofami naturalnymi
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
50
Aleksandra Czyżewska12, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły
Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 818 gmin dorzecza Wisły środkowej, które stanowią
załącznik do założeo Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej,
zaakceptowanych 19.10. br., przez Komitet Sterujący Programu.
Program zakłada skoordynowane działania administracji rządowej i samorządowej. Jest
przygotowywany i realizowany w sposób konsultacyjny – we współpracy z ekspertami świata nauki,
samorządami i organizacjami pozarządowymi, zajmującymi się ochroną środowiska. Udział w nim
biorą wszystkie najważniejsze instytucje, odpowiadające za bezpieczeostwo powodziowe oraz
wojewodowie i marszałkowie ze siedmiu województw, leżących w dorzeczu Wisły środkowej:
mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego, kujawsko-pomorskiego, a także
warmiosko-mazurskiego i łódzkiego.
Zgodnie z założeniami, działania mają byd prowadzone w sposób spójny i kompleksowy
w obszarach: infrastruktury hydrotechnicznej, gospodarki przestrzennej, ochrony środowiska,
zarządzania kryzysowego i edukacji społeczeostwa. Program ma byd gotowy pod koniec 2013 r.,
poczym zostanie przedstawiony do akceptacji Radzie Ministrów.
Założenia określają priorytety w poszczególnych obszarach. (1) Gospodarka wodna: przegląd
infrastruktury hydrotechnicznej (wałów, urządzeo itd.), ocena jej przydatności; planowanie
inwestycji; jasny podział odpowiedzialności. (2) Gospodarka przestrzenna: obowiązek uchwalania
planów zagospodarowania przestrzennego; ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych
i zwiększanie jej bezpieczeostwa. (3) Zarządzanie kryzysowe i edukacja: usprawnienie systemu
monitorowania zagrożeo i ostrzegania; przegląd i weryfikacja istniejących planów zarządzania
kryzysowego by zwiększyd skutecznośd zarządzania falą powodziową; doskonalenie gotowości do
reagowania; szkolenia służb, samorządów; edukacja mieszkaoców terenów zalewowych;
rekomendacje ubezpieczeo. (4) Ochrona środowiska: zwiększenie naturalnej retencji poprzez
powierzchnie leśne i obszary mokradłowe; inwestycje w obszarach chronionych i Natura 2000
zgodnie z interesem społecznym - po zapewnieniu tzw. rekompensaty przyrodniczej; również -
szczególna ochrona zabytków.
Konsultacje społeczne założeo Programu przeprowadzono w sierpniu i wrześniu b.r.
z udziałem m.in. samorządów, instytucji zajmujących się planowaniem przestrzennym, ochroną
środowiska i organizacjami ekologicznymi. Na spotkaniach w siedmiu województwach, leżących
w dorzeczu Wisły środkowej, wzięło udział 130 osób. Zgłoszono 104 uwagi oraz 15 opinii. Dotyczyły
one m.in. rekomendacji zmiany prawa w kwestii zagospodarowania przestrzennego, edukacji
konkretnych grup społecznych, ustalenia odpowiedzialności za urządzenia melioracyjne, ochronę
wałów oraz uporządkowanie międzywala. Uwzględniono m.in. koniecznośd innego gospodarowania
na zbiornikach naturalnych i sztucznych oraz minimalizację regulacji rzek tam, gdzie jest to możliwe.
Do tej pory zgromadzono dane i zlecono pięd ekspertyz, w tym:
1. Ocenę możliwości lokalizacji suchych polderów w dorzeczu Wisły Środkowej – stan wiedzy
i dalsze kierunki działao.
12
Pełnomocnik Wojewody ds. Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, Mazowiecki Urząd Wojewódzki
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
51
2. Analizę wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie
rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpieczeostwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej
– stan wiedzy i dalsze kierunki działao.
3. Analizę możliwości zwiększenia retencji w obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły
Środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działao
4. Ocenę stanu technicznego i przydatności urządzeo przeciwpowodziowych w obszarach
problemowych w dorzeczu Wisły środkowej – stan wiedzy i dalsze kierunki działao.
5. Określenie kryteriów opracowania typologii terenów narażonych na niebezpieczeostwo
powodzi oraz zakresu ustaleo do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,
które należy określad dla tych terenów.
Prace będą zakooczone 15 grudnia 2011 r. i staną się podstawą do wskazania, w trakcie
spotkao warsztatowych, szczegółowych ekspertyz koniecznych do wykonania w toku dalszych prac
i wykorzystania dobrych praktyk
Dalsze działania
W 2012 r., jako strategiczny program rządowy, Program Bezpieczeostwa
Przeciwpowodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej przejdzie strategiczną ocenę oddziaływania na
środowisko oraz kolejne konsultacje społeczne w siedmiu województwach. Następnie, w 2013 r.
przejdzie ocenę zgodności ze Strategią Rozwoju Kraju (w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego),
ponieważ zakładane jest finansowanie go m.in. ze środków unijnych nowej perspektywy finansowej –
od 2014 r. Pozostałe źródła finansowania to m.in. budżet paostwa i fundusze ochrony środowiska.
Po akceptacji Rady Ministrów, realizowany będzie do 2030 r.
Gospodarka przestrzenna na terenach narażonych na niebezpieczeostwo powodzi ma istotny
wpływ na skutki tego zjawiska zarówno w sferze bezpieczeostwa ludzi, jak i ich mienia. Straty w obu
sferach można znacząco ograniczyd lub nawet wyeliminowad, stosując określone zasady
w gospodarce przestrzennej. W celu zdobycia bezpośredniej informacji o stosowanej lokalnie polityce
przestrzennej oraz zasadach zabudowy terenów zagrożonych powodzią w maju 2011 r. rozesłano
ankietę do organów wykonawczych gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast).
Dotyczyła ona:
stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych
na niebezpieczeostwo powodzi (bezpośrednio i potencjalnie – zgodnie z nomenklaturą stosowaną
w stanie prawnym przed zmianą ustawy Prawo wodne, która nastąpiła w marcu 2011 r.);
sposobów przeznaczania terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi w tych planach;
lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobjętych ww. planami;
podejmowanych obecnie działao w gminie w celu zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej;
ewentualnej potrzeby podjęcia takich działao w gminie.
Zebrane odpowiedzi pozwalają wyciągnąd następujące wnioski:
42,83% gmin znajdujących się w zasięgu dorzecza Wisły środkowej wykazało obecnośd na ich
terenie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, z czego 72% wskazało na obecnośd
obszarów bezpośredniego zagrożenia, a 46,91% – potencjalnego zagrożenia powodzią.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
52
Wśród przyczyn potencjalnego zagrożenia powodzią 51,16% gmin wymieniło przelanie się
wód przez koronę wału, 56,59% gmin wskazało zniszczenie lub uszkodzenie wału, a 48,84% –
zniszczenie lub uszkodzenie budowli ochronnych.
Wśród wszystkich gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo
powodzi, 59,27% potwierdziło, że ma plany miejscowe dotyczące tych terenów, przy czym
61,62% gmin posiadających obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią poinformowało,
że dysponuje planami obejmującymi te tereny, 69,77% gmin posiadających obszary
potencjalnego zagrożenia powodzią wykazało, że ma plany miejscowe dotyczące takich
terenów.
Średnio planami miejscowymi zostało objęte 54% powierzchni obszarów bezpośredniego
zagrożenia i 50% powierzchni obszarów potencjalnego zagrożenia.
54,72% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów narażonych
na niebezpieczeostwo powodzi, wskazało, że przynajmniej częśd tych terenów w planach jest
przeznaczona do zabudowy. 67,21% gmin, które potwierdziły posiadanie planów
obejmujących obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, poinformowało również,
że tereny te w planach przynajmniej w części są przeznaczone pod zabudowę. 78,89% gmin,
które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów potencjalnego zagrożenia
powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przeznaczone są przynajmniej
w części pod zabudowę.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
53
33,45% gmin, które wskazały, że na ich obszarze istnieją tereny narażone
na niebezpieczeostwo powodzi, potwierdziło, że na terenach nieobjętych planami
miejscowymi postępuje zabudowa na podstawie decyzji lokalizacyjnych, przy czym w 30,81%
gmin dotyczy to obszarów bezpośredniego zagrożenia i w 47,29% gmin – obszarów
potencjalnego zagrożenia powodzią.
Wśród gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi,
39,64% potwierdziło, że obecnie podejmuje działania, aby przeciwdziaład skutkom powodzi,
z czego 39,45% dotyczy działao związanych z zabezpieczeniem technicznym, 46,79% – polityki
przestrzennej (np. sporządzanie planów, w których zostaną wprowadzone odpowiednie
ograniczenia w zabudowie terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi), 70,64% –
akcji uświadamiających i 11,01%– innych działao.
Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzid, że planowanie przestrzenne nie jest
postrzegane w gminie jako istotne narzędzie eliminacji skutków powodzi dla mieszkaoców terenów
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
54
narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, a tym samym – dla całej gminy. Niewiele ponad połowa
gmin, które potwierdziły występowanie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi,
posługuje się takim narzędziem gospodarki przestrzennej. Jeszcze większy niepokój wzbudza
stosunkowo duży procent gmin (również ponad połowa), które przyznały, że w planach tych
przeznacza tereny zagrożone powodzią pod zabudowę. Aż blisko 70% gmin potwierdziło, że odnosi
się to do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią, a więc takich, w przypadku których zgodnie
z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne) obowiązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy
(w tej chwili odnoszący się do terenów szczególnego zagrożenia powodzią). Zabudowie podlegają
również tereny nieobjęte planami, na których jej lokalizacja odbywa się na podstawie decyzji
administracyjnych. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały posiadanie terenów zagrożonych
powodzią. Również blisko 1/3 gmin odnosi tę sytuację do terenów bezpośredniego zagrożenia
powodzią.
Należy pamiętad, że odbywa się to w opisanym wcześniej stanie prawnym, zgodnie z którym
zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i plany miejscowe podlegają kontroli organu właściwego
w sprawach ochrony przeciwpowodziowej.
Procentowy udział podejmowanych w gminach poszczególnych działao, służących
zwiększaniu bezpieczeostwa powodziowego, zaświadczy o braku środków finansowych
przeznaczonych na ten cel, ponieważ aż 70% to działania stosunkowo najmniej kosztochłonne, czyli
akcje uświadamiające, a tylko niespełna 40% – zabezpieczenia techniczne, które niewątpliwie
wymagają największych nakładów finansowych, i niespełna 50% – działania w ramach realizacji
polityki przestrzennej.
Jest to o tyle niepokojące, że zagrożenie związane z uszkodzeniem lub zniszczeniem wałów
przeciwpowodziowych wskazywane było najczęściej jako przyczyna potencjalnego zagrożenia
powodzią.
Powyższe podsumowanie skłania do konkluzji, że sfera gospodarki przestrzennej, w tym
planowania przestrzennego, wymaga intensywnych działao, gdyż jej udział w ochronie
przeciwpowodziowej jest niewspółmiernie mały w stosunku do możliwości, które ona daje, pod
warunkiem zastosowania odpowiednich mechanizmów.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
55
Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty
Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii P rezydenta RP
Niniejsze Forum Debaty Publicznej poświęcone jest tematyce gospodarki wodnej,
w szczególności roli samorządu terytorialnego i roli użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu
podtopieniom i niedoborom wody - naszym problemem są susze i zjawisko niewielkich lokalnych
powodzi. Te kwestie są intensywnie podnoszone przez mieszkaoców i władze samorządowe terenów
zagrożonych a kwestia koordynacji działao, ich organizowania i ustalenia zakresu odpowiedzialności,
budzi bardzo wiele wątpliwości w praktyce. Z drugiej strony, wiele wątpliwości budzi sam sposób
utrzymania obiektów, urządzeo melioracji, szczególnie tych małych, na szczeblu lokalnym. Należy
jednocześnie zwrócid uwagę, że wiele urządzeo melioracji ulega pewnym uszkodzeniom, również
trwałym, w momencie rozpoczęcia się procesów urbanizacyjnych. Wówczas melioracje rolne
zaczynają byd zastępowane przez systemy odwonienia, które jednak nie zawsze są skuteczne
na obszarach zurbanizowanych. Zatem kwestia relacji pomiędzy gruntami rolnymi i obszarami
zurbanizowanymi, kwestia odpowiedzialności poszczególnych instytucji, a także zarządców
i użytkowników nieruchomości, jest sprawą bardzo ważną, nie tylko w odniesieniu do problemu
podtopieo, ale również do sygnalizowanych przejawów suszy. Jest to swoista druga strona medalu
w funkcjonowaniu lokalnego wymiaru gospodarki wodnej.
Chcielibyśmy, żeby podczas dzisiejszego spotkania Forum Debaty Publicznej, zaproponowano
rozwiązania dotyczące pięciu głównych zagadnieo. Po pierwsze, kwestia zarządzania użytkowaniem
i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom i łagodzenia skutków suszy; po drugie
- zdefiniowanie roli obywateli i użytkowników nieruchomości w ochronie przeciwpowodziowej
administracji rządowej i samorządowej; trzecia sprawa to określenie, czy grunty rolne oraz obszary
wiejskie mają jakąś szczególną rolę w ograniczaniu zagrożenia powodziowego; po czwarte, kwestia
regulacji o charakterze organizacyjnym i finansowym dotyczących utrzymania tzw. melioracji
szczegółowej, w tym bardzo istotna kwestia potencjalnych spółek wodnych; ostatnia sprawa dotyczy
sposobu wprowadzenia mechanizmów efektywnościowych do zarządzania przedstawionymi
problemami.
Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
Chciałbym przedstawid zagadnienie ilości zasobów wodnych. Ilośd wody na całej Ziemi wynosi
ok. 1 400 mln km3; wody rzecznej na jednego człowieka przypada ok. 7 300 m3. Jak wygląda sytuacja
w przypadku Polski? Jeżeli przypatrzymy się średniej rocznej ilości opadów, okaże się, że dają nam
ok. 220 km3 wody, z czego 70% zamienia się w parę. W konsekwencji na jednego mieszkaoca naszego
kraju, przypada ok. 1 600 m3 rocznie, tj. trzykrotnie mniej, niż wynosi średnia europejska.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
56
Receptą jest odpowiednia gospodarka wodna, szczególnie sprawa retencji. Dzięki dużej
retencji, przede wszystkim zbiornikowej, moglibyśmy rozwiązywad zarówno problemy powodziowe,
jak i problemy związane z suszą. Zdolności retencyjne w naszym kraju wynoszą ok. 6% średniego
odpływu rocznego. Pod tym względem jesteśmy relatywnie daleko za innymi paostwami w Europie.
Rozbudowa zbiorników powinna więc byd przedmiotem naszych starao. W planie gospodarki wodnej,
w projekcie polityki wodnej paostwa do 2030 roku, mówi się o zwiększeniu tych zasobów –
wpierwszej perspektywie, tj. do 2016 roku będzie to 450 mln m3, natomiast do 2030 roku nawet
1 500 mln m3.
Przyglądając się kwestii dużej retencji, widzimy, że w rzeczywistości realizowany jest projekt
jednego zbiornika. Poza tym istnieje szansa na mający ogromne znaczenie przeciwpowodziowe
zbiornik w Raciborzu na Odrze i zbiornik Kąty-Myscowa na Podkarpaciu. W tej sferze jest więc wiele
do zrobienia.
Nasze dzisiejsze spotkanie poświęcone jest roli samorządów i zagospodarowania
przestrzennego w kontekście przedstawianych problemów. W tej kwestii realne władztwo znajduje
się po stronie samorządów. Pojawia się też znaczenie odpowiedniego zagospodarowania terenu,
nietylko w dużej skali związanej z przygotowaniem terenów na zalania, ale również pod względem
prostego działania, tj. odpowiedniego użytkowania gruntów (np. orka powinna byd robiona
w poprzek, a nie wzdłuż stoku).
Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej
W Polsce gospodarka wodna i gospodarka wodno-ściekowa funkcjonowały i nadal funkcjonują
odrębnie, niezależnie od światowego trendu w kierunku integracji tych dziedzin. Tymczasem
efektywnośd gospodarowania naszymi skromnymi zasobami wodnymi powinna „objawid” się poprzez
aspekty finansowy, funkcjonalny, krajobrazowy i społeczny, co dotyczy przede wszystkim integracji
przestrzennej w zarządzaniu użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście gospodarki wodnej.
Dwoma podstawowymi elementami są tutaj: zarządzanie wodami opadowymi (ich przechwytywanie,
retencja, rozprowadzanie tzw. małym obiegiem hydrograficznym, do którego należą rynsztoki,
kanalizacja, rowy odwadniające, małe cieki) oraz bezpieczne kształtowanie odpływu powodziowego
w dolinach rzek.
W moim przekonaniu różnice pomiędzy rolą samorządu lokalnego i rolą organów na szczeblu
krajowym czy regionalnym, wynikad powinny z wielkości tego odpływu i tym samym wielkości
powodzi. W przypadku wysokich odpływów, których częstotliwośd występowania mieści
się w granicach od 1 roku do 10 lat, powinien obowiązywad coraz większy udział samorządu
wograniczaniu ich skutków. Sprawa dotyczy bowiem obszarów o małej skali przestrzennej –
uporządkowanie tych kwestii na tych małych obszarach jest kluczem do powodzenia na obszarach
większych. Rola samorządu w ujęciu zadaniowym, tj. funkcjonalne kształtowanie rozwiązao
pożądanych krajobrazowo i akceptowanych społecznie, jest więc nie do przecenienia w tym zakresie.
Oczywiście samorząd powinien byd wyposażony w pakiet narzędzi, które pozwolą
na praktyczną realizację tego podejścia - do tych narzędzi należą nie tylko środki finansowe, które
samorząd sam może w części wygenerowad, ale również kwestia partycypacji społecznej w tych
kosztach, szczególnie w kontekście ciągłego rozwoju urbanizacji. Potrzebne są także inne narzędzia –
od organizacyjnych aż do bardzo szczegółowe wytycznych dotyczących projektowania i wykonania
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
57
technicznego – pochodzące od „władztwa wodnego”. W tym kontekście ważną kwestią jest regulacja
zabudowy na terenach zagrożonych powodzią w taki sposób, by uzyskad jednocześnie dwa efekty,
tj. chronid tereny dla bezpiecznego odprowadzenia wód wysokich oraz stworzyd bufor retencyjny
korytarza rzeki, który stanowid będzie ochronę ekologiczną dla ekosystemów wodnych.
Ponadto istnieje jeszcze problem przeciwdziałania skutkom suszy, także w tym zakresie
bowiem regulujemy stosunki wodne – zarówno na potrzeby ograniczenia przepływów najwyższych
jak i najniższych. W tym kontekście, rola samorządu dla podniesienia efektywności gospodarowania
wodami stanowi punkt wyjścia. Jako pierwsze pojawią się korzyści finansowe - później funkcjonalne,
krajobrazowe i społeczne, a na koocu przemiany technologiczne, tj. wprowadzenie nowych
technologii wielokrotnego użycia wód, czyli nieodprowadzanie wód zużytych lub opadowych
bezpośrednio do odbiorników rzecznych.
Marek Gromiec, Członek Krajowej Rady Gospodarki Wodnej
W kontekście problemu niedoboru wody związanego z suszami, chciałbym przypomnied,
żeniedobory wody na danym obszarze oznaczają zasoby wody niewystarczające do tego,
by zaspokoid długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę. Z kolei susze stanowią anomalię
klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się tzw. pogody bezdeszczowej. Istnieje kilka
rodzajów suszy – meteorologiczna, rolnicza, hydrologiczna, a przede wszystkim gospodarcza.
Na początku chcę zaznaczyd, że powodzie trwają znacznie krócej niż susze, ponadto w przypadku
długotrwałej suszy konsekwencje są bardziej znaczące. Oczywiście klimat ma wpływ na oba zjawiska,
ale problem jest bardzo złożony. Komisja Europejska, dostrzegając wagę tego problemu, pracuje nad
specjalnym komunikatem, w którym oceni obecną politykę wodną i wskaże na koniecznośd
uwzględniania wpływu klimatu. W 2007 roku w komunikacie na temat niedoboru wody i zjawiska
suszy, Komisja określiła koniecznośd strategii efektywnego i oszczędnego gospodarowania wodą
(głównie poprzez sterowanie zapotrzebowaniem na wodę) oraz stwierdziła, że podstawą jest
ustalenie właściwej ceny za wodę.
Jak przedstawiono w Ramowej Dyrektywie Wodnej, zasada zwrotu kosztów za usługi wodne
wymaga wkładu ze strony trzech grup użytkowników, tj. gospodarki komunalnej, przemysłu
irolnictwa. W tym ostatnim przypadku sprawa jest szczególnie trudna i wymaga wnikliwego
przeanalizowania celowości i możliwości ustalenia ceny wody w rolnictwie.
Kodeks międzynarodowego prawa wodnego wskazuje na koniecznośd posiadania strategii
dotyczącej łagodzenia skutków susz, a szczególnie na koniecznośd wzmocnienia prawa w tym
zakresie. Jako że w Polsce zapisy prawa wodnego dotyczące problemu niedoborów wody i susz
są zbyt ogólne, konieczne jest nowe opracowanie prawne tych kwestii.
Gospodarcze konsekwencje niedoborów wody i suszy dotyczą nie tylko rolnictwa i innych
sektorów, ale są przyczyną szkód dla środowiska oraz zagrożeniem dla ludzi. Opcje rozwiązao
wskazane we wspomnianym komunikacie to: efektywna alokacja środków, realizacja budowy
infrastruktury wodnej, a także poszerzenie wiedzy na temat zjawiska suszy i podnoszenie
świadomości w tej sprawie. Z kolei w zakresie rolnictwa konieczne jest opracowanie strategii
gospodarowania wodą uwzględniającej scenariusze klimatyczne, ocena potrzeb nawodnieo
napodstawie tych scenariuszy, ocena wpływu wzrostu biomasy związanej z energią odnawialną
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
58
nastosunki wodne, praca nad odmianami roślin odpornych na stres wodny, a także efektywne
metody nawadniania i techniki wodnooszczędnej.
W kontekście całej gospodarki konieczne jest zwiększenie możliwości adaptacyjnych
i ochronnych, w tym opracowanie strategii zlewniowej ważnej w zakresie ochrony
przeciwpowodziowej i przeciwdziałaniu suszom oraz zakooczenie budowy rozpoczętych obiektów
hydrotechnicznych. W przypadku objęcia suszą całych zlewni międzynarodowych, konieczna będzie
współpraca międzynarodowa. Sprawa wydaje się istotna, ponieważ niedobory wody pojawiły
się w północno-wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz na Kujawach.
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego
Zasoby wodne są tworzone i kształtowane na obszarach wiejskich, które stanowią ok. 90%
kraju. Jednocześnie rolnictwo zużywa bardzo duże ilości wody na wyprodukowanie żywności -
ok. 50% opadu idzie na ewapotranspirację produktywną. W skali globalnej rolnictwo zużywa dla
swoich celów około 70% wody.
Przed rolnictwem stoją poważne wyzwania, które odnoszą się do produkcji dóbr rynkowych
oraz produkcji dóbr publicznych. Do pierwszej kategorii wyzwao zalicza się wyższa produkcja zdrowej
i taniej żywności (do 2030 roku produkcja żywności musi zwiększyd się o 50%, do 2050 roku – o 100%)
oraz produkcja biomasy jako odnawialnego źródła energii. Do drugiej kategorii należy ochrona
i ształtowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej, ochrona klimatu, a także ochrona
i kształtowanie zasobów naturalnych – przede wszystkim wody, gleby i przestrzeni produkcyjnej.
Trudno sobie wyobrazid, że rolnictwo sprosta tym wyzwaniom bez prawidłowej gospodarki wodnej,
którą należy analizowad w kontekście realizujących ją podmiotów, w kontekście urządzeo wodnych
i wodnomelioracyjnych oraz w kontekście finansów.
Problemy gospodarowania wodą na obszarach wiejskich, szczególnie w warunkach
ekstremalnych warunków pogodowych, wynikają z braku kadry - brakuje młodych pracowników,
ponadto potencjalna nowa kadra, która kooczy np. wydziały inżynierii środowiska, nie może uzyskad
uprawnieo budowlanych. W sprawy gospodarki wodnej niedostatecznie włączeni są marszałkowie
województw, starostowie, a przede wszystkim wójtowie i burmistrzowie oraz użytkownicy
i właściciele urządzeo melioracyjnych (rolnicy, spółki wodne). Wartośd urządzeo melioracyjnych
ocenia się na ogromną kwotę 7-9 mld zł, lecz ich stan techniczny jest krytycznie niski. Utrzymanie
tych urządzeo pozostaje niedofinansowane.
W celu zatrzymania niekorzystnego trendu pogarszania się stanu melioracji, należy zwiększyd
finansowanie melioracji szczegółowych i podstawowych 2-3 krotnie w stosunku do 2011 roku
oraz trzykrotnie w stosunku 2009 roku. Roczne finansowanie powinno wynosid około 1,5 mld zł.
Samorządy terytorialny powinien wziąd na siebie większą odpowiedzialnośd
za gospodarowanie wodą na obszarach wiejskich. Istnieje pilna potrzeba poprawy stanu kadry,
szkolenia pracowników i uzyskiwania przez nich uprawnieo budowlanych. Kolejna sprawa
to koniecznośd modernizacji istniejących urządzeo melioracyjnych - systemy odwadniające należy
modernizowad w celu zatrzymywania przez nie wody opadowej. Ponadto w miejscowych planach
zagospodarowania przestrzennego, czy w planach dotyczących władztwa wodnego, należy
uwzględniad w większym stopniu sprawy rolnictwa. Z kolei w kontekście działao z zakresu dóbr
publicznych musi włączyd się Unia Europejska - ramach Wspólnej Polityki Rolnej powinny zostad
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
59
przewidziane środki finansowe na wsparcie rolników, którzy mają „produkowad” dobra publiczne.
Wydaje się także, że potrzebna jest większa aktywnośd Polski na arenie międzynarodowej,
wgremiach zajmujących się gospodarką wodną, np. na forum International Commission on Irrigation
and Drainage.
Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska
W chwili obecnej stoimy przed bardzo poważną debatą dotyczącą nowego prawa wodnego
w naszym kraju, które musi określid zadania realizowane przez jednostki administracji publicznej,
zarówno te znajdujące się po stronie rządowej, jak i te ze strony samorządowej. Obecnie
odpowiedzialnośd istnieje jedynie po stronie rządowej. Realizacja zadao, które są przypisane
wojewódzkim zarządom melioracji i urządzeo wodnych podlegającym marszałkom, sprowadza
siębowiem do zadao finansowanych przez budżet paostwa i realizowanych na obszarze należącym
do Skarbu Paostwa - marszałek jest tylko swoistym pośrednikiem w realizacji zadao i w kwestii
odpowiedzialności z tym związanej. Tymczasem w Niemczech funkcjonują rozwiązania, według
których aktywnym uczestnikiem w utrzymaniu infrastruktury służącej do retencjonowania i działao
związanych z ochroną przeciwpowodziową, jest właśnie rząd lokalny, tj. samorząd. W Polsce musimy
szukad wariantu pośredniego, z aktywnym uczestnictwem samorządów terytorialnych
i odpowiedzialnością administracji rządowej w odniesieniu do głównych rzek.
Oczywiście znam tezy, które sprowadzają się do postulatu finansowania działao w obszarze
wody przez podmioty, które z niej korzystają. Pomimo że wzrost udziału z takiego źródła
finansowania byłby wskazany, nie można uniknąd finansowania przez budżety instytucji
odpowiedzialne - w tym procesie powinny współuczestniczyd zarówno budżet paostwa, jak i budżety
instytucji samorządu terytorialnego. Oczywiście mam świadomośd, że wprowadzanie chodby
najprostszego mechanizmu, tj. opłat za wodę wykorzystywaną przez energetykę może przełożyd się
na gigantyczne pieniądze, które wpłyną tylko i wyłącznie na omawiany sektor. Takie rozwiązanie
miałoby daleko idące skutki gospodarcze.
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki
Minione dwa lata bardzo boleśnie obnażyły wieloletnie zaniedbania w sektorze gospodarki
wodnej. Rok 2010 to czas powodzi, a 2011 przyniósł równie uciążliwe podtopienia w województwie
mazowieckim.
Obecnie głównym podmiotem odpowiedzialnym za organizację gospodarki wodnej jest rząd,
na którym niemalże w 100% spoczywa finansowanie gospodarki wodnej. Jednak rzeczywista
odpowiedzialnośd za gospodarkę wodną jest dzisiaj obszarem nieprawdopodobnego rozproszenia
kompetencji, co może okazad się największym problemem. Rozproszenie to istnieje od szczebla
centralnego (rozdzielenie melioracji i gospodarki wodnej w dwóch ministerstwach i w dwóch różnych
działach gospodarki narodowej) po szczebel najniższy, gdzie kompetencje na poziomie lokalnym
rozproszone są pomiędzy spółki wodne, samorząd lokalny i starostów powiatowych. W 2011 roku
powstał projekt tak zwanej ustawy powodziowej, który nie przeszedł w Sejmie w części związanej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
60
z organizacją gospodarki wodnej. Do tego projektu - byd może w formie zmodyfikowanej - trzeba jak
najszybciej wrócid i uporządkowad podział kompetencji w gospodarce wodnej i skoncentrowad je
na poziomie lokalnym w rękach samorządu. Problem polega na tym, że w województwie
mazowieckim spółki wodne nie funkcjonują już w połowie gmin. Na poziomie wykonawczym-
regionalnym kompetencje w tej kwestii powinny byd skupione w rękach wojewody, a na poziomie
kreowania polityki wodnej paostwa – w jednym ministerstwie, które powinno byd gospodarzem
wzakresie gospodarki wodnej i melioracji.
Nie ma możliwości, żebyśmy w czasach światowego kryzysu finansowego zwiększyli
paostwowe nakłady finansowe na gospodarkę wodną 2-3-krotnie. W związku z tym należy szukad
sposobów bardziej efektywnego wykorzystania stanu obecnego, m.in. poprzez zmiany organizacyjne,
tj. wzbogacenie źródeł finansowania. W sposób szczególny niezrozumiała jest dla mnie sytuacja
w energetyce – mianowicie gospodarz stopnia wodnego, który produkuje energię elektryczną,
zawodę będącą źródłem energii i źródłem zysków gospodarza, nie płaci praktycznie nic; podobnie jest
z elektrowniami, które używają wody z rzek do procesów chłodniczych. Problem ten dotyczy wielu
innych podmiotów gospodarczych. Nie jest to więc tylko kwestia opłat za wodę w rolnictwie, lecz
w szerszym ujęciu - obciążenie użytkowników wody opłatami za jej użytkowanie.
Trzeci element całego systemu to planowanie przestrzenne, które w obszarze gospodarki
wodnej jest na niskim poziomie - dzisiaj bezpieczeostwo wodne, bezpieczeostwo powodziowe i plan
zagospodarowania przestrzennego w przeciętnej gminie nie są ze sobą sprzężone. Plany
zagospodarowania przestrzennego w obecnym systemie postrzegane są przez gminy jako narzędzie
realizowania zupełnie innych celów niż regulowanie gospodarki wodnej i dbałośd o bezpieczeostwo
wodne. W związku z tym należy wprowadzid mechanizmy wymuszające sporządzanie miejscowych
planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów identyfikowanych na podstawie dyrektywy
powodziowej jako bezpośrednio zagrożone powodzią. Ponadto należy wzmocnid nadzór nad planami
zagospodarowania przestrzennego, gdyż dzisiaj uzgadnianie planów w zakresie bezpieczeostwa
powodziowego jest w dużym stopniu fikcją. Wszyscy stwarzają pozory, że te plany opiniują bądź
uzgadniają, tymczasem obserwujemy, co dzieje się na obszarach zalewowych wielkich rzek,
na terenach zagrożonych bezpośrednio powodzią, zalewanych w latach ubiegłych - bez względu
na ryzyko, zostają one zabudowane zwłaszcza w sąsiedztwie dużych miast. Tymczasem również
w obszarze planowania przestrzennego należy wymusid respektowanie nieubłaganych zasad przyrody
oraz dostosowad nasz rozwój przestrzenny do wymogów środowiska.
Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN
Zgodnie z tematem dzisiejszego forum chciałbym skoncentrowad się przede wszystkim
na problemie podtopieo. Wydaje się, że istniejący problem ma charakter generalny, mianowicie
dotyczy gospodarowania dobrem wspólnym i wspólną przestrzenią. Nie jest to kwestia zastąpienia
spółek wodnych samorządem terytorialnym, oba podmioty mają bowiem własne niezwykle ważne
role do odegrania. Wydaje się, że w tym kontekście przejawia się ogromna ilośd spraw społecznych
i organizacyjnych, które należałoby uwzględnid. Obowiązujące obecnie prawo wodne nie stwarza
podstaw do należytego utrzymania urządzeo melioracji szczegółowej i nie chroni ich przed
przyśpieszoną dekapitalizacją - stąd zaniedbania w tym zakresie prowadzące bardzo często
do podtopieo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
61
Warto tu wspomnied Prawo wodne z 1930 roku, które zawiera rozdział VIII poświęcony
spółkom wodnym. Ustawa wyróżnia trzy sposoby tworzenia spółek: przez zatwierdzenie statutu
na podstawie jednogłośnie podjętej uchwały zainteresowanych (dobrowolnie), przez zatwierdzenie
statutu na podstawie uchwały większości oraz przez wydanie przez właściwą władzę statutu
bez zgody większości (przymusowo). Tej trzeciej możliwości, stanowiącej niekiedy niezbędną
koniecznośd właśnie dla uniknięcia m.in. podtopieo, prawo wodne w obecnej formie nie przewiduje.
Funkcje nadzorcze w stosunku do spółek wodnych, o których jest mowa w prawie wodnym z 1930 r.,
pełniła władza wodna. Należy wrócid do pewnych sprawdzonych rozwiązao. Rozporządzenie
Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. o zaopatrywaniu ludności w wodę określa wyraźnie
kompetencje spółek wodnych i nadzorczej władzy wodnej w osobach starosty, względnie wojewody.
Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo
Możliwośd ubezpieczenia istnieje zarówno w sytuacji ryzyka braku wody, jak i jej nadmiaru.
Z ubezpieczeniowego punktu widzenia, ryzyko suszy uwzględnione w ustawie o obowiązkowych
ubezpieczeniach upraw rolnych, dla rolników będących producentami artykułów rolnych, jest
trudniejsze do zaakceptowania niż ryzyko powodzi czy huraganu. Susza bowiem pojawia się co roku
i może dotyczyd różnych regionów kraju, natomiast rozległośd innych zagrożeo dotykających rolników
może byd mniejsza. Warto podkreślid, że od czterech lat funkcjonuje ustawa, na podstawie której
ponad 40% areału rolniczego, w tym gros rolnictwa wysokotowarowego, objęte jest ubezpieczeniami
obowiązkowymi.
Chciałbym też powiedzied, iż Polska Izba Ubezpieczeo popiera działania Katedry Ubezpieczeo
Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu oraz Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa
w Puławach w sprawie koncepcji wprowadzenia polis indeksowanych i możliwości ich stosowania
w tym systemie. Rozwiązanie to umożliwiłoby ocenę areału obsianego czy rolniczego przy pomocy
wyłącznie satelitów oraz ocenę poziomu wilgotności gleby poprzez odpowiednie stacje monitorujące.
W konsekwencji proces zawierania ubezpieczenia dotyczącego likwidacji szkody odbywałby się przy
pomocy danych z satelity i pewnych danych hydrologicznych, a likwidacja szkody następowałaby
automatycznie – jeśli wystąpiłaby szkoda uwzględniona w warunkach określonych z rolnikiem,
wypłata odszkodowania następowałaby w formie wpłacenia środków na konto rolnika.
Chciałbym tutaj złożyd na ręce pana ministra Dziekooskiego podziękowania za możliwośd
przedyskutowania tego tematu z naszymi austriackimi kolegami podczas wizyty Pana Prezydenta
w Austrii. Wówczas rozważaliśmy problem polis indeksowanych, ponieważ Austriacy mają w tej
kwestii duże doświadczenie.
Z ubezpieczeniowego punktu widzenia podtopienia są takim samym problemem – jeśli nie
większym – jak powodzie i szkody zalaniowe. Apelujemy o kontynuowanie wspólnych prac Polskiej
Izby Ubezpieczeo oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji nad wprowadzeniem
powszechnego systemu ubezpieczeo katastroficznych obejmujących przede wszystkim ryzyko
powodzi. Z doświadczeo europejskich wynika, że takie rozwiązanie systemowe jest rozwiązaniem
najlepszym, gdyż umożliwia przejęcie przez ubezpieczenia gospodarcze całego głównego ciężaru
odszkodowawczego.
Jednocześnie ważne są działania prewencyjne. Brak planów zagospodarowania przestrzennego
w odniesieniu do dużej części kraju jest niedopuszczalny, gdyż w konsekwencji na terenach
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
62
zalewowych powstają całe osiedla. Wydaje się, że podjęte prace związane z utworzeniem map
terenów zalewowych spowodują, iż w ciągu dwóch lat będziemy dysponowali pełną wiedzą
o możliwościach dotyczących „zalania” istniejących tam obiektów. Oczywiście powstanie wówczas
problem postępowania z obiektami, co do których będziemy mieli pewnośd, że zostały wybudowane
na terenach zalewowych. Działania prewencyjne w zakresie zbiorników retencyjnych w kontekście
ryzyka suszy, czy też działania związane z bierną i aktywną ochroną przed powodziami, są niezwykle
ważne dla oceny ryzyka ubezpieczeo. Będziemy popierali wszystkie takie działania prowadzone przez
administrację rządową, jak też przez Kancelarię Prezydenta.
Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych
Dobrze się stało, że dzisiejsza debata zorganizowana została w miejscu, z którego w rezultacie
wychodzi ustanowione przez Sejm prawo z podpisem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa
Prawo wodne, jak i inne ustawy, nie jest doskonała, ale należy ją interpretowad w sposób rozumny,
zdostosowaniem do istniejących warunków, szczególnie w sprawach gospodarczych.
Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istnieje 2298 spółek wodnych oraz 118 związków
spółek wodnych, które zgodnie z art. 77 ustawy Prawo wodne, zobowiązane są do utrzymywania
urządzeo melioracji szczegółowej. W związku z tym celem, członkowie spółek i użytkownicy gruntów
zmeliorowanych objętych działalnością spółek wodnych, zgodnie z uchwałami walnych zgromadzeo,
zobowiązani są do wnoszenia składek niezbędnych do wykonywania statutowych zadao spółek
wodnych (art. 170 ust. 1). W stosunku do członków i użytkowników gruntów zmeliorowanych, którzy
zalegają z opłatami na rzecz spółki wodnej (art. 170 ust. 5 prawa wodnego), możliwe jest stosowanie
odpowiednio przepisów o egzekucji w administracji podatkowej. Z tej możliwości spółki wodne
korzystały od momentu wejścia w życie ustawy, tj. od 2001 roku do lutego 2008 roku, co dało bardzo
pozytywne rezultaty. Dalszą możliwośd korzystania z tego dobrodziejstwa uniemożliwił Departament
Administracji Podatkowej Ministerstwa Finansów, wysyłając do wszystkich izb skarbowych pisma
informujące, że naczelnik urzędu skarbowego nie jest uprawniony do przyjęcia tytułu wykonawczego
bez orzeczenia sądowego. Jednocześnie ministrowi rolnictwa i krajowemu związkowi zasugerowano
podjęcie inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie doprecyzowania przepisów ustawy Prawo wodne,
gdyż obecna ustawa nie zawiera regulacji prawnych w tym zakresie, deklarując przy tym pomoc
w uzgodnieniu brzmienia stosownych przepisów. Podczas prac nad nowelizacją ustawy Prawo wodne
Krajowy Związek Spółek Wodnych przygotował projekt zmiany ustawy, który został uzgodniony
z Ministerstwem Środowiska, i przekazał go do wiadomości Departamentowi Administracji
Podatkowej. Tak przygotowany materiał został w imieniu Krajowego Związku wprowadzony przez
posłów pod obrady Sejmu, a następnie Senatu. Niestety propozycje spotkały się ze sprzeciwem ze
strony obecnych na posiedzeniach poszczególnych komisji przedstawicieli Ministerstwa Finansów.
Zwracając się do Ministerstwa Finansów o wycofanie wspomnianego stwierdzenia, przedstawiłem
prawomocny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, mówiący o tym, że zgodnie z utrwalonym
orzecznictwem przepis budzący wątpliwości należy interpretowad na korzyśd podatnika, a każda
zmiana powinna normowad sytuację na przyszłośd. Niestety, w tym przypadku Ministerstwo
Finansów przedstawiło stwierdzenie, iż poglądu wyrażonego w wymienionym wyroku nie można
odnieśd do niniejszej sprawy.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
63
Należy zauważyd, iż rzeczona ustawa przeszła cały proces legislacyjny, łącznie z uzgodnieniami
międzyresortowymi i przyjęciem przez rząd – istniały więc możliwości wprowadzenia wszelkich
zmian. Obecne kwestionowanie przez urzędników strony rządowej ustawy uchwalonej przez Sejm
i podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej uważamy za działanie nie do przyjęcia.
Zatrudnianie firm windykacyjnych w świetle prawa jest niedopuszczalne, a nawet uważane
za przestępstwo - ani marszałek, ani starosta nie zatwierdzi żadnej uchwały zarządu spółki wodnej czy
walnego zgromadzenia dotyczącej przekazania windykowania należności firmom w tym
wyspecjalizowanym. Proponowana droga sądowa jest nie do przyjęcia z uwagi na duże koszty z tym
związane, jak i na wydłużający się czas. Monity o przywrócenie stanu z lat 2001–2008 stosowane
przez ministra rolnictwa, starostów, marszałków województw, którzy na mocy przepisów art. 178
i 164 ust. 9 prawa wodnego sprawują nadzór i kontrolę nad działalnością spółek wodnych i związków,
nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Wymienieni nadzorcy zostali „ubezwłasnowolnieni”, gdyż
realizacja uchwalonych budżetów spółek wodnych na obecną chwilę spadła do 40%, co potwierdził w
swoim wystąpieniu wojewoda mazowiecki na posiedzeniu sejmowej Komisji Nadzwyczajnej
do rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem
skutków powodzi.
Zaistniała sytuacja doprowadza do kapitalizacji urządzeo melioracji wodnych szczegółowych,
które stanowią dobro ogólnonarodowe i na które budżet paostwa przeznaczył 85% środków
finansowych na wykonanie inwestycji. Mimo to skutki takiego działania mają wpływ na całą
gospodarkę narodową – wzrasta bezrobocie, spadają plony, brakuje odprowadzania podatków itp.
Do Krajowego Związku napływają z urzędów wojewódzkich informacje o likwidacjach spółek
wodnych i związków, których nie uda się już wskrzesid. Uchwalony przez sejmową komisję
nadzwyczajną 17 sierpnia 2011 r. dezyderat zobowiązuje stronę rządową do opracowania nowych
zapisów ustawy Prawo wodne.
Krajowy Związek Spółek Wodnych wnosi o niezwłoczne przywrócenie egzekucji
administracyjnej składek na działalnośd statutową, zgodnie z art. 170 ust. 5 obecnej ustawy
oraz z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego. Brak spełnienia niniejszego wniosku będzie
jednoznaczny z zakooczeniem działalności spółek wodnych, a konsekwencje tego czynu określa
przedstawiona sytuacja. Mamy nadzieję, że po trzech latach walki z władzą dzisiejsze Forum Debaty
Publicznej zakooczy opisany szkodliwy proceder, a spółki wodne wreszcie będą mogły korzystad
z zasady lex specialis derogat legi generali, tj. zasady nadrzędności przepisu szczególnego, ustawy
Prawo wodne, nad przepisami ogólnymi. Przywrócenie realizacji tego przepisu ustawy nie wymaga
żadnego wkładu finansowego, a jedynie dobrej woli.
Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski
Struktury zarządzania gospodarką wodną i ochroną przeciwpowodziową – kwestie ściśle ze
sobą związane, stąd należy rozpatrywad je łącznie – w obecnej formie nie sprawdzają się i wymagają
zmian. Pewna próba, w postaci projektu ustawy o przeciwdziałaniu skutkom powodzi została podjęta
przez MSWiA i należy do tego wrócid.
Na tle tej próby ujawniły się dwie kwestie. Po pierwsze, należy zwiększyd rolę samorządów,
gdyż powinny one świadomie „panowad” nad środowiskiem, poprzez planowanie przestrzenne.
Po drugie, ze względu na priorytet bezpieczeostwa obywateli, należy zwiększyd rolę wojewodów.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
64
Dla całego omawianego obszaru brakuje efektywnego systemu finansowania - np. wojewoda
z budżetu paostwa zasila spółki wodne kwotą na poziomie 10% ich potrzeb, podobnie Wojewódzkie
Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych na utrzymanie melioracji podstawowych otrzymują pomoc
na poziomie około 20% zgłaszanych potrzeb.
Kolejny problem dotyczy braku zaangażowania ze strony obywateli korzystających
ze środowiska, z zasobów wody. Może właściwym rozwiązaniem byłoby wzmocnienie spółek
wodnych poprzez udział w procesie decyzyjnym sołectwa jako podstawowej jednostki życia
społeczności na obszarach wiejskich. Dodatkowo opłaty powinny byd ponoszone przez wszystkich
mieszkaoców terenu objętego funkcjonowaniem spółki. Byd może trzeba dążyd do rozwiązao
w kierunku obligatoryjnych, przeciwpowodziowych wspólnot mieszkaoców, co dałoby szansę na
zaangażowanie obywateli w problem ważny środowiskowo, gospodarczo i społecznie.
Wspólna Polityka Rolna ze swoimi mechanizmami finansowania nie dotyczy omawianych
problemów, a ustanowione instrumenty wręcz je powiększają. Przykładowo: dopłaty spowodowały,
że rolnicy nagminnie zaczęli zaorywad łąki, zbliżając się do krawędzi rowów melioracyjnych i cieków
będących elementem melioracji podstawowych. Skoro woda jest środkiem produkcji, a urządzenia
melioracyjne służą regulowaniu stosunków wodnych, a zatem kulturze agrarnej, należy zastanowid
się, czy utrzymanie systemu melioracji we właściwym stanie nie powinno byd wymogiem koniecznym
do uzyskania dopłaty. Należy poszukad środków finansowych na gospodarkę wodną i ochronę
przeciwpowodziową w obrębie ustanowionych już mechanizmów finansowych.
Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin
Potencjalna retencja zbiornika wrocławskiego jest duża, ale retencja powodziowa jest bliska
zeru wskutek „wypłycenia” tego zbiornika przez osady z góry Wisły. W konsekwencji retencja jest
dużo mniejsza.
Samorządy powinny zaangażowad się we wspomaganie spółek wodnych i innych form
działalności, które pozwoliłyby na likwidację podtopieo miejscowych czy na ograniczenie ich do
minimum. Wydaje się, że taka wola w spółkach wodnych istnieje. Z drugiej strony na obszarach, gdzie
spółki wodne nie funkcjonują, mieszkaocy chcą się zrzeszad i współdziaład w celu likwidacji
i ograniczenia podtopieo. Powinniśmy wskazad im jakąś możliwośd. Samorząd - z poziomu gminnego
lub powiatowego - może pełnid funkcję koordynatora, ale na pewno potrzebny jest pewien
mechanizm wspomagający. Zadaniem głównym paostwa niech będą sprawy związane z dużymi
przedsięwzięciami dotyczącymi bezpieczeostwa – w tym np. odmulanie tak wielkich zbiorników jak
zbiornik włocławski. My jesteśmy gotowi podjąd się pracy nad spółkami wodnymi i nad ich
wspieraniem, jednak potrzebujemy odpowiednich mechanizmów prawnych z proporcjonalnym
wsparciem finansowym.
Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej
Chciałbym w skrócie omówid zjawiska powodzi i suszy. Dotychczas zagospodarowanie
przestrzenne, realizowane niejako „na żywioł”, odbywało się pod osłoną obwałowao, co wpływało na
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
65
wzrost poczucia bezpieczeostwa wśród społeczności lokalnej. Jednakże dyrektywa
powodziowa, którą wdrażamy z zamiarem zakooczenia pierwszego etapu do kooca 2013 roku,
pozwoli nam pokazad, które tereny będą zagrożone w przypadku wezbrao powodziowych, jeżeli
obwałowania zostaną zniszczone - w 2010 roku mieliśmy kilka awarii obwałowao, których przyczyny
miały zróżnicowany charakter, np. wielkośd wezbrania, czy spadek przepustowości wskutek braku
konserwacji. Dyrektywa powodziowa umożliwi analizę stanu retencji w międzywałach
i wypracowanie sposobu powiększenia tych możliwości np. poprzez rozsunięcie obwałowao. Dzięki
mapom zagrożenia i mapom ryzyka powodziowego, rozsunięcie wałów będzie możliwe. Będziemy
również dysponowali mapą ryzyka powodziowego, tj. wyceną terenu, który zostanie zalany
w wypadku awarii obwałowao. Będziemy szacowad poziom strat w wyniku zalania, a nie tylko szkody
bezpośrednie, co pozwoli na efektywna lokalizację procesu inwestycyjnego. W kontekście problemu
suszy, chciałbym zwrócid uwagę na jedną sprawę - rolnictwo w warunkach niedoboru wody może
korzystad z zasobów wód podziemnych, czego dzisiaj nie bierzemy pod uwagę.
Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie
Chciałbym odnieśd się do kwestii dotyczącej znaczenia administracji rządowej i samorządowej
oraz obywateli w ochronie przeciwpowodziowej. Obywatele bowiem odgrywają w tej sprawie dośd
istotną rolę i niejednokrotnie przyczyniają się do zwiększenia zagrożenia powodziowego, na przykład
niewłaściwie eksploatując swoje działki, wycinając las czy też nadmiernie uszczelniając swoje zlewnie.
Myślę, że rola obywateli, którzy w czasie powodzi domagają się pomocy, powinna byd
skonfrontowana z tym, jak obywatel we własnym zakresie jest w stanie zapobiec powodzi. Poza
kwestią zagospodarowania przestrzennego, ważne jest opracowanie własnych systemów
zapobiegania powodziom.
W zakresie profilaktyki przeciwpowodziowej administracja rządowa dokonała wiele. Na szerszą
skalę odbywa się opiniowanie planów miejscowych w oparciu o studia ochrony przeciwpowodziowej,
które funkcjonują od 2001 roku. Konkretnym rozwiązaniem jest również opiniowanie tzw. „wuzetek”.
W kontekście efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami finansowanymi, dostrzegam
jedynie możliwośd przejścia na budżet wieloletni. Wszystkie instytucje zarządzające środkami
finansowymi mają świadomośd skutków ubocznych budżetów jednorocznych. Wydaje się, że ciężko
jest zwiększyd efektywnośd wykorzystania obecnie dostępnych środków. Z drugiej strony można
zwiększad środki poprzez modyfikację systemu opłat środowiskowych, tak aby wprowadzid w życie
dyspozycje, do których zobowiązuje dyrektywa wodna, tj. zasady: płaci użytkujący i płaci
zanieczyszczający.
Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie
Moim zdaniem struktury gospodarki wodnej nie miały możliwości sprawdzid się wobec
powodzi z 2010 roku. Mówię to z pozycji jednostki działającej w imieniu Marszałka Województwa
Mazowieckiego, która na wykonanie zadao z zakresu utrzymania urządzeo melioracyjnych otrzymuje
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
66
nakłady w wysokości 20–30% potrzeb. Mimo to kontrole NIK i działania prokuratorów nie wykazały
zaniedbao, uchybieo i innych błędów.
Należy mied świadomośd, że ekstremalne zjawiska hydrologiczne nie przestaną występowad,
można jedynie łagodzid ich skutki. Uważam, że to właśnie obszary rolnicze są właściwe
do zatrzymania odpływu i zmniejszania koncentracji dopływu do koryt rzek, co zapobiegałoby
przeniesieniu zagrożenia na tereny zurbanizowane. Wały przeciwpowodziowe mają zasadnicze
znaczenie dla ochrony terenów zurbanizowanych. Dlaczego więc 90% wałów pozostaje, jako
urządzenia melioracyjne, w gestii marszałków województw?
Kiedy produkcja żywności była na pierwszym miejscu, intensyfikacja wykorzystania dolin
czy obszarów zalewowych wymuszała budowę wałów, a te stwarzały poczucie bezpieczeostwa,
co przyciągało osadnictwo i inwestycje. Teraz powrotu do stanu pierwotnego nie ma, mało jest
miejsc pod poldery i poszerzenie dolin wielkiej wody.
Znaczenie ma nie tylko rola terenów rolniczych jako obszarów zalewowych, ale również
właściwa gospodarka wodna na nich – efektywne systemy melioracji dają możliwości
retencjonowania, zatrzymywania odpływu. Dobrym przykładem jest drenowanie, tj. odprowadzanie
nadmiaru wody z profilu glebowego, co tworzy potencjał retencyjny, daje możliwośd wchłonięcia
opadów zmniejszając odpływ powierzchniowy. Podobnie jest z nawodnieniami, które należy zaliczyd
do działao proekologicznych - każde zatrzymanie wody na terenie kraju i przeciwdziałanie
bezproduktywnemu odpływowi jest pozytywne. Byłbym natomiast ostrożny z opłatami za pobór
wody dla tych potrzeb.
W dziedzinie gospodarki wodnej i melioracji potrzebne jest więc długofalowe planowanie
i długofalowa polityka paostwa, jako że wytworzenie kadry czy jej odtworzenie, a także odbudowa
przedsiębiorstw projektowych i wykonawczych, wymaga stabilnej perspektywy. W chwili obecnej
w odpowiedzi na pojawiający się program finansowania zadao, należy natychmiast przedstawid
projekty. W takiej sytuacji nie jest możliwe przygotowanie dopracowanych projektów,
uwzględniających wszystkie aspekty i powiązania: przyrodnicze, gospodarcze, krajobrazowe;
projektów skonsultowanych ze społeczeostwem, z samorządami. Takie projekty wymagają czasu.
W tym względzie sama reforma i zmiany struktur nic nie zmienią, jeśli nie będziemy mieli
długofalowej pespektywy dobrych działao zmierzających w odpowiednim kierunku.
Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska
Bez reformy regulacji dotyczących planowania przestrzennego – zarówno proceduralnej, jak
i treściowej – nie rozwiążemy problemów związanych z gospodarką wodną. Ważną sprawą są koszty
rozsuwania wałów w sytuacji chaosu przestrzennego, który obecnie wdziera się również na tereny
zalewowe. Przypominam, że opinie dotyczące zagospodarowania przestrzennego w kontekście
prowadzonej gospodarki wodnej mogą byd wzięte pod uwagę, ale też mogą zostad pominięte w toku
procedury planistycznej. Ponadto wyniki ankiety wykonanej na polecenie Mazowieckiego Urzędu
Wojewódzkiego wskazują, że spośród gmin, które mają plany zagospodarowania przestrzennego dla
terenów zalewowych, 67% przewiduje zabudowę na terenach bezpośredniego zagrożenia
powodziowego, a 78% na terenach potencjalnego zagrożenia powodziowego. Możemy mówid
o bezskuteczności prowadzenia racjonalnej gospodarki przeciwpowodziowej, nie wspominając nawet
o kosztach.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
67
W kwestii dotyczącej kompetencji w zakresie zarządzania gospodarką wodną, jedną
z propozycji rozwiązania jest przeniesienie znacznej części kompetencji w zakresie zarządzania
na samorządy lokalne. Podstawową kwestią jest jednak zdefiniowanie, co to zarządzanie oznacza.
Czy zarządzanie oznacza określanie celów, czy też realizację zadao wynikających z celów? Jeżeli
mówimy o określaniu celów, moim zdaniem jest to niewykonalne na poziomie samorządu lokalnego.
Kwestia gospodarowania wodami w zlewniach czy w dorzeczach, to nie tylko wymysł Unii
Europejskiej i Ramowej Dyrektywy Wodnej, ale jedyne racjonalne usytuowanie kwestii związanych
z zarządzaniem wodą. Samorząd, zwłaszcza na poziomie powiatowym czy gminnym, nie jest w stanie
określad celów z punktu widzenia zarządzania dorzeczem czy zlewnią. Ponadto w tym kontekście
często występuje rozbieżnośd interesów, zwłaszcza dotyczących krótkiej perspektywy czasowej.
Wyniki przywołanej już ankiety pokazują, że samorządy świadomie lokują zabudowę na terenach
bezpośredniego czy potencjalnego zagrożenia powodzią. Tak jest w sytuacji planów
zagospodarowania przestrzennego, a także w odniesieniu do decyzji o warunkach zabudowy
i zagospodarowania terenu.
W obecnej sytuacji powinniśmy zacząd postrzegad gospodarkę wodną również w kontekście
stworzenia planu adaptacji do zmian klimatycznych, z którego wynikają również pewne cele
w zakresie gospodarki wodnej. W związku z tym samorządy lokalne, zwłaszcza szczebla
wojewódzkiego powinny otrzymad wskazówki z poziomu rządowego dotyczące kierunków działao i
priorytetów gospodarki przeciwpowodziowej czy gospodarki wodnej.
Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie
Jeżeli nie rozwiążemy problemu zabudowy na terenach zagrożonych bezpośrednio czy
pośrednio powodzią, może warto zastanowid się nad zastosowaniem zasady obowiązującej m.in.
we Francji, gdzie paostwo nie płaci odszkodowao. My opiniujemy plany, ale brakuje mechanizmu
prawnego, który spowodowałby, że te sprawy byłyby rozstrzygane w formie decyzji administracyjnej.
Obecnie nasze opinie są uwzględniane lub nie, natomiast decyzja administracyjna nadałaby im rygor
wykonalności. Dzięki opracowaniu studium terenów zalewowych, właściciele tych terenów zdali
sobie sprawę, że ich wartośd spadła. Ludzie jednak nadal chcą mieszkad nad wodą - to naturalny
pociąg i trudno temu przeciwdziaład. Dążąc do rozwiązania tego dylematu, można zastanowid się nad
pewnym rozwiązaniem prawnym. Istnieje audyt energetyczny i nie można sprzedad budynku bez tego
audytu - można więc wprowadzid audyt powodziowy, tj. wymóg uzyskania od gminy, RZGW
czy jakiekolwiek urzędu, zaświadczenia o tym, że dane tereny są terenami zalewowymi albo nimi nie
są. Kupujący powinien mied pełną świadomośd. Byd może mechanizm ten ograniczyłby ciąg do
zabudowy takich terenów. Czy nie warto byłoby wprowadzid ustawowego obowiązku
odpowiedzialności obywateli za ochronę przeciwpowodziową własnego mienia?
Kolejna sprawa dotyczy procesu urbanizacji, zmian dotyczących użytkowania gruntów rolnych
oraz przekształceo terenów rolnych na tereny zurbanizowane. Parę lat temu obserwowałem lawinę
pozwoleo wodnoprawnych, które wyłączały melioracje szczegółowe z użytkowania. Z uwagi na brak
całościowej oceny skutków przerywania ciągów melioracyjnych, brakuje informacji, czy pozostałości
melioracji szczegółowych prawidłowo działają, czy też powinny byd zweryfikowane - stąd
podtopienia. W rejonie Warszawy bardzo dobrym przykładem są okolice Piaseczna czy Konstancina-
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
68
Jeziorny. Należałoby pokusid się o pewne rozwiązania prawne, które nakładałyby obowiązek
uzyskiwania pozwoleo wodnoprawnych w przypadku takich terenów. Jednocześnie powinien zostad
opracowany plan odwodnienia terenów zurbanizowanych, gdyż wydaje się, że często takich planów
kompleksowych nie ma. W kontekście zmian klimatu, deszcze nawalne na pewno będą stawały się
coraz bardziej dokuczliwe i będziemy mieli do czynienia z podtopieniami. Włocławek nie ma
pojemności powodziowej - ułatwiono odpływ wody ze Świniar w rejonie Dobrzykowa, ale ten zbiornik
nie jest przystosowany do retencji powodziowej.
Obecnie istnieje generalna tendencja w ramach Unii Europejskiej, związana z reformą
Wspólnej Polityki Rolnej, ażeby większą ilośd środków przenieśd z filara dopłat indywidualnych
i przeznaczyd właśnie na rozwój terenów rolniczych, w tym melioracje. Takie rozwiązanie jest silnie
popierane przez departament środowiska, który odpowiada za wdrożenie Ramowej Dyrektywy
Wodnej. Nie ulega wątpliwości, że bez rozwiązania problemów jakości wody w rolnictwie, nie będzie
efektów tej dyrektywy.
Kolejną kwestią sporną są opłaty za energetykę wodną w rolnictwie. Apelowałbym
o zachowanie daleko idącej ostrożności, gdyż wokół zapisu Ramowej Dyrektywie Wodnej odnoszącej
się do usług wodnych, toczy się dyskusja, w której poszczególne paostwa członkowskie reprezentują
podejście „wąskie” obejmujące jedynie gospodarkę komunalną, tj. zaopatrzenie w wodę
i odprowadzenie ścieków. Z kolei Unia patrzy na problem szerzej, kładąc nacisk na to, ażeby zwrot
kosztów usług wodnych następował w rolnictwie.
Jan Grabiec, Starosta Legionowski
Jednostki samorządu terytorialnego potrafią skutecznie realizowad ważne zadania paostwa
adresowane do lokalnych czy też regionalnych społeczności. W tym kontekście uderzające jest to,
że w zakresie ograniczania ryzyka powodziowego struktury samorządowe odgrywają stosunkowo
niewielką rolę. Skutecznośd działania samorządu zależy oczywiście od wyposażenia
go w odpowiednie narzędzia formalne, organizacyjne oraz ekonomiczne. Bazując na przykładzie
planowania przestrzennego, tj. jednej z kluczowych kwestii w kontekście ograniczania ryzyka
powodziowego, chciałbym odnieśd się do możliwości, jakimi dysponuje samorząd.
Dotychczasowy model ograniczania ryzyka powodziowego poprzez instrument planowania
przestrzennego jest nieskuteczny. Dlaczego? Postawiłbym w tym zakresie dwie tezy. Po pierwsze,
przepisy antypowodziowe nie uwzględniają specyfiki procesu planowania przestrzennego, który
w polskim systemie prawnym jest sam w sobie problematyczny. Dotychczasowy system opiniowania
planów miejscowych – łącznie z tegoroczną nowelizacją prawa wodnego, pozwalającą wyposażyd
samorządy w mapy ryzyka powodziowego – sprawia, że organ uchwalający plany miejscowe
dysponuje niezwykle słabą podstawą do uchwalenia prawa miejscowego. Właściwe regulacje planów
miejscowych mają ogromne znaczenie z punktu widzenia bezpieczeostwa obywateli. Opinie na temat
planów, jak i dzisiejsze mapy ryzyka powodziowego, są narzędziami „niedoposażonymi” pod
względem ciężaru prawnego zawartych tam rozstrzygnięd. Obecnie zalecenia dotyczące ograniczenia
zabudowy wydaje prezes zarządu gospodarki wodnej, natomiast konsekwencje ograniczenia prawa
własności ponosi organ uchwalający plan miejscowy. Konsekwencje te, zgodnie z regułami
planowania przestrzennego, mają miedzy innymi charakter odszkodowawczy z tytułu ograniczenia
prawa dysponowania nieruchomością. Organ wydający opinię nie ponosi przy tym żadnej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
69
odpowiedzialności za skutki wprowadzenia zalecanych ograniczeo. W praktyce organ uchwalający
plan stara się chronid budżet gminy, unikając grożących mu realnych konsekwencji finansowych. Bez
rozstrzygnięcia kwestii odszkodowawczych nie można skutecznie ograniczad ryzyka powodziowego
poprzez stosowanie ograniczeo zabudowy w planach zagospodarowania przestrzennego.
Następna teza dotyczy specyfiki celów samorządu terytorialnego. Samorząd ma realizowad
potrzeby swoich mieszkaoców, definiowane na ogół jako zrównoważony rozwój lokalnej
społeczności. W tym celu samorząd stara się pozyskad środki finansowe - główne źródła dochodu
to podatek dochodowy od osób fizycznych i podatek od nieruchomości. Uchwalanie planów
miejscowych ograniczających możliwośd zabudowy stoi w pozornej sprzeczności, zwłaszcza w krótkim
horyzoncie, z celami samorządu. Ograniczanie dochodów samorządu jest kontraproduktywne
z punktu widzenia strategii rozwoju tegoż samorządu. Brak systemów rekompensujących utracone
dochody czy potencjalne ryzyko związane z odszkodowaniami sprawia, że te zalecenia dotyczące
ograniczenia zabudowy są w praktyce mało skuteczne.
Oczywiście można mówid o ewentualnych zadaniach paostwa w zakresie sfinansowania
traconych przez samorząd dochodów, ale chciałbym wskazad konkretny mechanizm finansowy, który
umożliwiałby wprowadzenie rekompensat będących pozytywnym bodźcem do zmiany planów
miejscowych poprzez ograniczanie zabudowy na terenach zagrożonych podtopieniami czy powodzią.
Bez angażowania dodatkowych środków z budżetu paostwa możliwe jest wykorzystanie
funkcjonującej dzisiaj subwencji ogólnej - zwłaszcza części wyrównawczej tej subwencji. Częśd, którą
dysponują samorządy gminne wynosi w skali roku około 6 mld zł. Podział subwencji dokonywany jest
corocznie na podstawie kryteriów dochodowych oraz kosztów zadao realizowanych przez samorządy.
Ten mechanizm finansowy mógłby umożliwiad m.in. ujęcie aktywności samorządów w zakresie
uchwalania planów ograniczających zabudowę na terenach objętych ryzykiem powodziowym jako
zadao, które powinny byd rekompensowane przez jedno z kryteriów w mechanizmie subwencji
wyrównawczej. Niewielki udział w subwencji ogólnej pozwoliłyby racjonalizowad decyzje
podejmowane przez samorząd i stanowił ważny argument dla lokalnych społeczności, że taka
działalnośd jest uzasadniona również ekonomicznie.
Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie
Chciałbym zabrad głos jako reprezentant spółki wodnej i mieszkaniec terenu, który można
nazwad terenem przejściowym, jako że jest częściowo zurbanizowany, a częściowo rolniczy. Różnica
między terenami działania spółek, a tymi, gdzie spółki nie ma, tak naprawdę nie istnieje.
Mówiliśmy o kwestii degradacji urządzeo i braku środków na konserwację. Ustawa Prawo
wodne przyznaje starostom możliwośd nakładania opłat partycypacyjnych na podmioty niebędące
członkami spółek wodnych. Istnieje także droga całego procesu odwoławczego. Oczywiście pewna
nieprecyzyjnośd przepisów prawa też ma tutaj znaczenie - partycypacja w kosztach utrzymania
urządzeo wodnych proporcjonalnie do odnoszonych korzyści może byd kwestionowana. Może
należałoby odnieśd tę kwestię do powierzchni biologicznie czynnych? Najpierw rozmawiamy
o wodach opadowych i roztopowych z terenów utwardzonych, które w pewnym sensie stanowią
ścieki i są odprowadzane do rowów itd., potem natomiast o sprawie dotyczącej tego, gdzie powinna
trafiad woda odprowadzana do rowów.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
70
Problem dotyczy również nieistniejącego obecnie nadzoru nad działalnością spółek wodnych,
w tym kwestia audytu, ustalenia budżetu, kontroli, wsparcia podczas windykacji itp. Jeżeli nie
przeniesiemy tego nadzoru do wyspecjalizowanych jednostek, innych niż samorządowe, np.
do rejonowych czy wojewódzkich zarządów urządzeo melioracji wodnych – nadzór nie będzie mógł
byd realizowany skutecznie.
Moje pytanie dotyczy podmiotu, który zgodnie z przepisami prawa wodnego i budowlanego,
ma oceniad, czy dane rowy melioracyjne stanowią obiekty budowlane i nadają się do eksploatacji,
w jaki sposób są zdekapitalizowane i czy jako obiekt budowlany, nie powodują ryzyka lokalnych
podtopieo z powodu swojej niedrożności, ukształtowania itd.
Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego
Sytuacja dojrzała do tego, żeby stworzyd prawne przesłanki wymuszania składek
na konserwację urządzeo melioracyjnych. W tej chwili na konserwację przeznaczamy zaledwie
kilkanaście procent tego, co powinniśmy wydawad. Niezbędne jest zobowiązanie samorządów
na szczeblu powiatów i gmin do ustalenia wysokości składki i egzekwowanie jej na konserwację
urządzeo szczegółowych.
Uważam natomiast, że sytuacja ekonomiczna nie dojrzała jeszcze do ustalenia powszechnej
zasady, że rolnictwo będzie płaciło za wodę do nawadniania plantacji roślin. Gdybyśmy dzisiaj ogłosili,
że w czasie naszej konferencji podjęta została decyzja, by tworzyd prawne przesłanki do pobierania
opłat za wodę zużywaną do nawadniania produkcji roślin, powstałby wokół tego niekorzystny klimat,
gdyż tego typu praktyk nie stosuje się powszechnie w Europie i wymagałoby to ogromnych nakładów.
Opłata za wodę do nawadniania pól wywołałaby podwyżkę cen żywności. Nad taką propozycję trzeba
się głęboko zastanowid i już na samym początku pomyśled, co można byłoby zrobid w przyszłości.
Może po prostu w ciągu roku należałoby przemyśled tę sprawę. Proponuję zobowiązad stosowne
placówki do sporządzenia kalkulacji kosztów. Kalkulacja kosztów nawadniania plantacji roślin przy
różnych cenach wody do nawadniania wymaga jednak nie mniej niż 2-3 lat.
Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie
Uważam, że nie ma alternatywy dla zlewniowego zarządzania gospodarką wodną.
Zarządzanie w granicach administracyjnych miało miejsce do 1991 roku, znamy rezultaty.
Problem podtopieo i powodzi istnieje, ponieważ z roku na rok wskutek zabudowy maleje
powierzchnia retencji gruntowej, a przekroje hydrauliczne koryt są de facto takie same. Należy
przywrócid rzędne dna rzek i cieków do stanu z lat siedemdziesiątych, osiemdziesiątych. Ponadto
istnieje kwestia zwiększonych przepływów powierzchniowych, które doprowadzają wody
z budowanych obiektów do rzek.
Przedmiotem debat są powodzie z 1997 roku i 2010 roku, natomiast pomija się powodzie
cofkowe, sztormowe, zatorowe – np. powódź z 2009 roku na wybrzeżu. Apeluję, aby problem tych
powodzi również został uwzględniany.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
71
Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie
Jeśli planowanie przestrzenne ma byd instrumentem porządkowania gospodarki wodnej,
w planach miejscowych i decyzjach WZ powinno się wprowadzid kilka zakazów. Przede wszystkim
należy ustawowo zakazad wyznaczania terenów budowlanych na terenach zalewowych - można
dyskutowad, czy tylko na terenach o wysokim zagrożeniu wystąpienia powodzi, czy też o średnim
prawdopodobieostwie. Walcząc z problemem podtopieo, należy unikad zabudowy w obniżeniach
terenowych. Szczegółowo należy ustalid, jak delimitowad te obszary, które mogłyby byd zbiornikami
retencyjnymi w okresie deszczy nawalnych. Należałoby ucywilizowad decyzje WZ i niezwłocznie
wyłączyd tę procedurę w przypadku terenów zalewowych, a w wyjątkowych przypadkach stosowad
ją tam w zupełnie innej formule. W planach i decyzjach administracyjnych należy dad możliwości
bardzo ścisłego określania warunków zabudowy na terenach zalewowych dla tych obiektów, które
są przebudowywane, nadbudowywane i rozbudowywane. W tych przypadkach należy poszerzyd
kompetencje regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Nie może to byd tylko forma opinii.
Reformując prawo budowlane warto wzorowad się na rozwiązaniu stosowanym m.in. w Stanach
Zjednoczonych, gdzie do pozwolenia na budowę inwestor dołącza projekt odprowadzenia wód
opadowych z działki będącej przedmiotem inwestycji. Obecnie na działkach budowlanych, przy okazji
inwestycji, dokonuje się wiele deformacji istniejącej konfiguracji terenów, które miały jakąś strukturę
i warunki odwodnienia. W szczególności kontrolowany powinien byd sposób urządzenia terenu
po wykonaniu inwestycji. Powinien także obowiązywad zakaz odbierania inwestycji drogowych,
szczególnie dróg lokalnych bez wykonania odwodnienia. W obecnej sytuacji wyasfaltowane drogi
lokalne pracują jak rynny, którymi woda spływa do obniżeo terenowych i zwiększa podtopienia.
Chciałbym również zaapelowad o usunięcie kompromitującego zapisu w prawie wodnym (art.
27 ust. 1), zgodnie z którym ogrodzenia działek nie mogą znajdowad się bliżej linii brzegowej niż
półtora metra. Właściciele korzystają z tego dozwolenia i budują ogrodzenia (bardzo często
murowane), stanowiące poważną barierę dla spływu wód powodziowych. Przy tak małej odległości
ogrodzenia od linii brzegowej nie ma żadnych szans na poprowadzenie wzdłuż rzeki tras pieszych
i rowerowych. Ta odległośd powinna wynosid co najmniej 8-10 m.
Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie
Nie jest prawdą, że samorządy szczebla podstawowego i wojewódzkiego nie partycypują
w utrzymaniu urządzeo melioracji podstawowej. Coraz częściej gminy i miasta podpisują
porozumienia między samorządem wojewódzkim a danymi miastami, w wyniku czego przekazywane
są środki na utrzymanie tychże urządzeo. Jednocześnie w poprzednich latach samorząd województwa
przeznaczał ok. 8–10 mln zł rocznie, przy rytmicznie realizowanych dochodach własnych samorządu,
na utrzymanie jezior, wyposażenie wojewódzkiego magazynu przeciwpowodziowego, zakup sprzętu
do konserwacji urządzeo melioracji.
Dzięki wojewodzie mazowieckiemu w roku bieżącym usunęliśmy 85%ubytków, które
po powodzi były zinwentaryzowane jako wymagające naprawy - wykorzystano ok. 90% środków.
W tej sytuacji na terenie województwa realizowanych jest w sumie dwieście osiemdziesiąt zadao.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
72
Urządzenia melioracyjne nigdy w pełni nie zastąpią gospodarki wodno-ściekowej na terenach
urbanizowanych czy zurbanizowanych - były one projektowane i wykonane z przeznaczeniem
na odbiór wód z terenów zmeliorowanych o charakterze rolniczym. Z uwagi na zwiększenie ilości wód
zrzucanych do cieków, ich odbiór staje się po prostu nie do przyjęcia. W konsekwencji podczas
zmiany użytkowania gruntów nieodzowne jest budowanie całej sieci wodno-kanalizacyjnej,
obejmującej gospodarkę wodno-ściekową ze zbiornikami retencyjnymi u ujścia i z kontrolowanym
zrzutem. Takie rozwiązanie wprowadzamy w Warszawie, m.in. na Potoku Służewieckim – wody
zrzucane są przez zbiorniki retencyjne na trasie z lotniska i z innych miejsc, dzięki czemu maksymalny
przepływ 10 m3 nie jest przekraczany. Po większych ulewach, jeśli dochodzi do przepływu
wynoszącego powyżej 12–15 m3, woda nie może się pomieścid. Należy promowad takie działania na
terenach podtapianych.
Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych
Najpierw należy rozpocząd dogłębną reformę gospodarki wodnej - musimy podnieśd rangę tej
dziedziny, która obecnie postrzegana jest w różny sposób przez różne środowiska. Ponadto reforma
powinna przynieśd czytelny, jednoznaczny podział obowiązków, rozdzielenie zadao pomiędzy
poszczególne podmioty wyznaczone do ich realizacji.
Ogromnie ważnym problemem, z którym spotykamy się na co dzieo, jest finansowanie
gospodarki wodnej. W pierwszej kolejności należy dokonad pewnej inwentaryzacji i powiedzied,
w które obiekty mamy inwestowad - przykładem są melioracje szczegółowe. Finansowanie
jednoroczne jest nie do przyjęcia przy inwestycjach wodnomelioracyjnych - bardzo często okazuje się,
że środki należy odprowadzad przed ich pełnym wykorzystaniem. Ponadto przeglądając akta prawne
i obowiązki nałożone na użytkownika, widzimy, że nie ma zabezpieczonych środków na ich realizację.
W tym kontekście myślę o pięcioletnich ocenach stanu technicznego wału, a także o prowadzeniu
ewidencji urządzeo wodnomelioracyjnych.
Kolejny problem dotyczy konieczności uporządkowania stanu prawnego. Jeżeli przeglądamy
różne ustawy, np. prawo budowlane, prawo wodne czy plik zapisów prawnych dotyczących ochrony
środowiska, zauważamy wiele sprzeczności. Również przepisy odnoszące się do zamówieo
publicznych i finansów publicznych winny byd dostosowane do prowadzenia akcji powodziowej i do
usuwania skutków powodzi.
Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego
Każda powódź w dolinach rzecznych zostawia swój ślad w osadach. Na tej podstawie w 2007
roku została sporządzona mapa obszarów zagrożonych podtopieniami terenów w dolinach rzek.
W pierwszej połowie 2007 roku opracowanie rozesłaliśmy do wszystkich starostów w Polsce. Mapa
została zweryfikowana w latach 2009-2010 - wówczas okazało się, że zalane obszary bardzo
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
73
dokładnie pokrywały się z prognozami. Problem polega na tym, że zainteresowanie gospodarką
wodną w samorządach pojawia się dopiero po groźnych suszach czy powodziach.
Druga kwestia dotyczy pewnego mitu mówiącego o tym, że Polska to kraj biedny w zasoby
wodne, porównywalny z Egiptem, podczas gdy na przeciwległym biegunie stawiana jest Szwecja.
Posiadamy nieduże zasoby wód powierzchniowych, z drugiej strony na terytorium Polski znajdują się
duże zasoby wód podziemnych - są one wielokrotnie większe niż np. w Szwecji. W kontekście
zwiększającego się popytu - 75% wód, które pijemy, pochodzi z zasobów podziemnych - zasoby te
powinny byd szczególnie chronione. Tymczasem likwidowane są np. strefy ochrony pośredniej ujęd
wód podziemnych. W perspektywie 20-30 lat w interesie samorządów istotne byłoby, aby obszary
szczególnie zasobne w wodę objąd ochroną jako strategiczne zbiorniki służące zaopatrzeniu ludności
w perspektywie wielu dziesiątków lat.
Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP
Szczęśliwie projekt ustawy przygotowany przez MSWiA, któremu strona samorządowa
Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego powiedziała „nie”, został odrzucony przez Sejm
ubiegłej kadencji. Głównym problemem była próba przerzucenia na gminy utrzymania rowów
melioracyjnych leżących na gruntach prywatnych, których koszt w skali kraju szacowany jest na 6 mld
zł. Również bez zabezpieczenia jakichkolwiek środków zadaniem własnym gminy miała stad się
ochrona przeciwpowodziowa ludności na obszarach, gdzie paostwo przez dziesięciolecia nie było
w stanie wybudowad wałów. Są to koszty, które wymuszałyby kilkakrotne podniesienie wysokości
podatku rolnego, co wydaje się nierealne z uwagi na brak zainteresowania samych rolników
podnoszeniem aktywności produkcji rolnej. Nie bez znaczenia jest też dzisiejsza struktura
gospodarstw rolnych, gdzie 600 tys. gospodarstw produkuje 90% żywności, a około 1,5 mln to tzw.
kilkuhektarowe gospodarstwa socjalne.
Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno -Przyrodniczego
W nawiązaniu do dostarczonego paostwu tekstu “Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo
utrzymanie melioracji szczegółowej” pragnę dodad co następuje:
W Polsce mamy 280 tys. km rowów - licząc 5 tys. zł za jednorazową konserwację 1 km rowu,
na ten cel potrzeba ok. 3 mld zł, przy czym rowy powinno się konserwowad dwa razy w ciągu roku.
Kwota ta pozwala ocenid skalę problemu.
Problem spółek wodnych należy rozpatrywad w trzech aspektach: organizacyjnym,
społecznym i technicznym. Skupię się na tym ostatnim. Po powodzi w 2001 roku, francuska firma
SAFEGE, wraz z ekspertami z Wrocławia i Warszawy, opracowała szesnaście zeszytów pt.
„Ograniczenie skutków powodzi” wydane przez Biuro Koordynacji Projektu. Materiały te zawierają
m.in. informacje dotyczące przygotowania i zabezpieczenia budynków na terenach zagrożonych
ryzykiem powodzi. Zeszyty te nie trafiły jednak do wszystkich odpowiedzialnych instytucji,
co zwiększyło straty powodziowe.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
74
Istniejąca ustawa o doradztwie rolniczym z 2003 roku nie uwzględnia kwestii powodzi,
tymczasem właśnie doradztwo rolnicze powinno zainteresowad się problemami powodzi, w tym też
melioracjami szczegółowymi wspólnie ze spółkami wodnymi.
Zgodnie z raportem NIK w województwie podlaskim rolnicy dostawali z tytułu dopłat
bezpośrednich 500-800 zł od hektara, przeznaczając na rzecz spółki jedynie 13-17 zł od hektara.
W tym świetle widoczna jest koniecznośd sprzężenia dopłat bezpośrednich z wkładem własnym.
W tym kontekście proponuję zastosowad nowe pojęcie „dobrostan ziemi” uzasadniającego
koniecznośd większej dbałości o stan jakości ziemi, analogicznie do „dobrostanu zwierząt” terminu
stosowanego w produkcji zwierzęcej, do którego rolnicy są zobligowani przepisami.
Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Chciałbym poruszyd kwestię efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami. Oczywiście
środki budżetowe są bardzo skromne, ale w osi „Poprawa konkurencyjności” Programu Rozwoju
Obszarów Wiejskich, w działaniu 1.6. zabezpieczone są środki przeznaczone na „poprawę i rozwijanie
infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa do nowych potrzeb”, dotyczących
melioracji i scalao. Na gospodarkę wodną przewidziano 300 mln euro, na scalania gruntów - 130 mln
euro.
We wrześniu 2011 roku została znowelizowana ustawa o scalaniu gruntów. W ramach
scalania w tzw. zagospodarowaniu poscaleniowym, automatycznie realizowane są również
inwestycje związane z melioracjami podstawowymi i szczegółowymi na poziomie wsi czy gminy.
Realizacja inwestycji melioracyjnych i ochrony przed powodzią (na poziomie lokalnym) możliwa jest
także ze środków regionalnych programów operacyjnych, czyli z programu dotyczącego inżynierii
i ochrony środowiska coraz środowiska i inżynierii. Aby środki te mogły byd wykorzystane, niezbędne
są wnioski beneficjentów czyli Spółek Wodnych, Lokalnych Grup Działania czy Stowarzyszeo
działających w Sieci Obszarów Wiejskich. Niestety, aby podmioty te działały właściwie, wymagają
szkoleo w zakresie informacji o problematyce ochrony i rozwoju obszarów wiejskich. Szkolenia
związane z problematyką gospodarowania zasobami wodnymi, ochroną przed powodzią
i urządzeniami obszarów wiejskich, powinny obowiązkowo odbyd ośrodki doradztwa rolniczego
i izby rolnicze.
Planowanie przestrzenne na wszystkich poziomach decyduje o ochronie i rozwoju.
Obowiązujące plany miejscowe preferują obszary zabudowane i inwestycyjne, całkowicie pomijają
znaczenie i organizację terenów otwartych czyli przestrzeo rolniczo-leśną. Tymczasem właśnie ta
przestrzeo decyduje o produkcji rolnej i leśnej - kosztochłonności tej produkcji, ilości i jakości wody,
retencji i ochronie gleb, rozmiarach i natężeniu fali powodziowej itp. W związku z powyższym, dla
realizacji tych zadao niezbędnym jest stworzenie dla obszarów wiejskich nowego procesu
inwestycyjnego – „kształtowania i rozwoju” - poprawiającego jakośd życia i różnicowanie gospodarki
na obszarach wiejskich.
Proponowałbym, żeby w planowaniu finansowym na lata 2014–2020 - oprócz obecnych osi
konkurencyjnośd, środowisko - stworzyd również oś dotyczącą inwestycji, w której można by umieścid
scalania, gospodarowanie wodą, odnowę wsi, podstawowe usługi dla wsi, tworzenie i rozwój
mikroprzedsiębiorstw itp. Wówczas powstaną warunki dla rozwoju inwestycyjnego, który byłby
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
75
narzędziem realizacji planu zagospodarowania przestrzennego. Są to trudne zadania, ale paostwa
europejskie realizują je już od 50-60 lat.
Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro -Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody
W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich 2007-2013, wyodrębniono środki
na wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), które do 2013 roku
pochłonie ok. 2,5 mld euro. Środki z tego źródła trafiają do ogromnej liczby rolników na ok. 50%
powierzchni Polski. Tymczasem w projekcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego w sprawie
wsparcia rozwoju obszarów wiejskich po roku 2013, dotyczącym II filara Wspólnej Polityki Rolnej,
istnieje możliwośd zredefiniowania i zrealokowania obszarów o niekorzystnych warunkach
naturalnych. Te pieniądze powinny byd skoncentrowane i wydane efektywniej – dla najbardziej
potrzebujących rekompensat. Użytki podtapiane doskonale mieszczą się w definicji obszarów
o niekorzystnych warunkach naturalnych. W przypadku niewykorzystania części środków, więcej
funduszy można przeznaczyd na gospodarkę wodną, jako że takie działanie znajdzie się
najprawdopodobniej w przyszłym II filarze Wspólnej Polityki Rolnej. Środki te można skierowad także
na programy rolnośrodowiskowe - dla rolników gospodarujących wodą w sposób proekologiczny.
Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie
Anomalie pogodowe w 2010 i 2011 roku spowodowały koniecznośd ścisłej współpracy
między samorządami gmin i powiatu piaseczyoskiego. W tym celu już w styczniu 2011 roku powołano
Konwent Wójtów, Burmistrzów i Starosty Piaseczyoskiego. W kontekście prac Konwentu ustalono
potrzebę sprawnej synchronizacji prac przeciwpowodziowych i rzeczowej, profesjonalnej analizy
przyczyn licznych zatopieo i podtopieo. Na wniosek Starosty Piaseczyoskiego utworzono stanowisko
koordynatora ds. przeciwpowodziowych. Chod Konwent stanowi ciało jedynie doradcze, wyjątkowo
dobrze funkcjonuje w sytuacjach newralgicznych, np.: ochrona przeciwpowodziowa, transport,
służba zdrowia, oszczędna polityka energetyczna, etc.
W Powiecie Piaseczyoskim występuje bardzo szeroki wachlarz wód i urządzeo wodnych: od
starorzeczy i wałów wiślanych po zbiorniki, stawy, rurociągi i kanały przerzutowe. Wobec takiej
mnogości urządzeo i systemów, sposoby zarządzania gospodarką wodną natrafiają na groźną
przeszkodę w postaci dualizmu kompetencyjnego. Rozbieżności stają się tym większe i bardziej
uciążliwe, im mniej precyzyjne i niespójne są prawa właścicieli i zarządców.
W obszarze zapobiegania nawracającym podtopieniom trzeba z całą stanowczą podkreślid,
że jedynym wyjściem są działania kompleksowe i szczegółowo zaplanowane. Metody działao
punktowych i doraźnych należy uznad za nieskuteczne i wyjątkowo kosztowne.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
76
Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
W takiej dyskusji jak dzisiejsza, nie powinno się pomijad problemów gospodarowania wodą
w lasach, które zajmują prawie 1/3 terytorium kraju. Interakcje między lasem a wodą są ważne nie
tylko dla Polski, ale dla całej Europy. Wyrazem tego jest opracowana w ramach Ministerialnego
Procesu Ochrony Lasów w Europie Rezolucja „Lasy i woda”. Została ona podpisana przez ponad
czterdziestu ministrów z krajów europejskich w Warszawie w 2007 roku, a zawarto w niej
identyfikację problemów i zobowiązania ministrów do podjęcia działao w czterech obszarach
problemowych: zrównoważona gospodarka leśna, a zasoby wodne, koordynowanie polityki leśnej
i wodnej, lasy, woda a zmiany klimatyczne, ekonomiczna wycena świadczeo lasu związanych z wodą.
W naszych warunkach klimatycznych lasy mają relatywnie duży wpływ na łagodzenie
wezbrao, o czym świadczą na przykład sytuacje w obszarach górskich, w Sudetach czy w Beskidzie
Śląskim, gdzie wylesienie natychmiast spowodowało wzrost odpływów w potokach górskich o 30-
40%. Współcześnie zmieniła się sytuacja dotycząca przepływów niskich. W latach 50. ubiegłego wieku
wybitny hydrolog profesor Kazimierz Dębski utrzymywał, że w Polsce cieki wypływające z lasu nigdy
nie wysychają. W tej chwili już tak nie jest. Od ponad 20 lat wskutek m.in. wzrostu temperatury
powietrza, a także zasobności drzewostanów, obserwowane są symptomy obniżania się wód
gruntowych i przesychania gleb w lasach. Lasy Paostwowe, gospodarujące na 80% powierzchni
polskich lasów, zrealizowały wiele przedsięwzięd retencyjnych. Korzystały z pieniędzy własnych,
z Funduszu Leśnego, z programu Phare, a obecnie prowadzą dwa duże projekty w ramach programu
„Infrastruktura i środowisko”. Są one oceniane bardzo pozytywnie.
Pomimo tych przedsięwzięd do istniejących problemów gospodarowania wodą w lasach
należy zaliczyd zły, wskutek wieloletnich zaniedbao konserwacyjnych, stan infrastruktury wodnej,
w tym urządzeo melioracyjnych. Wprawdzie w okresach suszy skutki tego stanu można ocenid
pozytywnie, gdyż odpływy wody są mniejsze, lecz przy okresowych mokrych występują problemy np.
z wtórnym zabagnianiem.
Istnieją także problemy o charakterze legislacyjnym, np. w 2001 r. w Prawie wodnym pojawił
się zapis odbierający Lasom Paostwowym prawo właścicielskie do gruntów pod ciekami,
co spowodowało duże problemy w realizacji niektórych inwestycji. Wyniki badao prowadzonych
m.in. w ramach projektu kierowanego przez prof. Halinę Lorenc, a dotyczącego bezpieczeostwa kraju
w kontekście zmian klimatu wskazują, że w perspektywie kilkudziesięciu lat bardzo ważnym
problemem dla lasów jest ich adaptacja do prognozowanych zmian klimatu. Do istotnych problemów
należy także zaliczyd brak specjalistycznej kadry o wiedzy w zakresie interakcji las-woda.
Generalnie, sytuację w lasach dotyczącą gospodarowania wodą w Lasach Paostwowych
można ocenid pozytywnie. Coraz bardziej widoczne są natomiast problemy gospodarki leśnej
i wodnej w lasach prywatnych, których powierzchnia obejmuje 20% całej powierzchni lasów,
a nadzór nad nimi sprawuje starosta. Przykładem zaniedbao jest np. fakt braku w dużej części lasów
prywatnych dziesięcioletnich planów urządzania lasu.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
77
Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w K atedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
Można wyróżnid trzy zasadnicze powody występowania powodzi – mianowicie warunki
klimatyczne, zawodnośd systemów i urządzeo, błędy człowieka. Jeśli zastanawiamy się nad
ograniczeniem ryzyka powodziowego w całej Polsce czy w warunkach lokalnych, można powiedzied,
że z całą pewnością nie wystarczą działania prewencyjne, m.in. plany zagospodarowania
przestrzennego.
W związku z tym konieczne jest przygotowanie się do pewnych działao doraźnych,
tj. opracowanie systemów technicznych, prowadzenie akcji powodziowej. Uważam, że straż pożarna
iwojsko spełniają swoje zadania, gorzej z projektowaniem systemu. W celu realizacji tych zamierzeo,
należy przeprowadzid rozpoznanie lokalne, dokonad identyfikacji i opisu problemów. Odnoszę
wrażenie, że na szczeblu lokalnym brakuje „gospodarza wody” - nie ma instytucji, która zajmuje się
tymi problemami. Na szczeblu gminy praca ludzi odpowiedzialnych za gospodarkę wodną jest
kluczowa, tymczasem okazuje się, że w gminach zatrudnia się średnio „0,4 człowieka” do spraw
ochrony środowiska i gospodarki wodnej. W moim przekonaniu, nawet po zracjonalizowaniu systemu
zarządzania na wysokim szczeblu, omawianych problemów nie uda się rozwiązad, dopóki w gminach
nie będzie ludzi, którzy na bieżąco zajmą się sprawami gospodarki wody, ochrony wód, kształtowania
zasobów wodnych, a także systemami ochrony przed powodzią. W moim przekonaniu nie rozwiążą
tego problemu spółki wodne, ponieważ mają inne zadania.
Jan Grabiec, Starosta Legionowski
Z pewnością problemów suszy nie rozwiążemy magazynowaniem wody w piwnicach domów
mieszkaoców społeczności lokalnych. Myślę, że samorządowcy szczególnie w ostatnich dwóch latach
są świadomi wagi problemu gospodarowania wodą dla społeczności lokalnych. Sądzę, że środowisko
samorządowe czeka refleksja nad tym, kto powinien byd gospodarzem problemu i kto powinien wziąd
na siebie odpowiedzialnośd.
Nie poprzestawałbym na opinii, że brakuje środków, w związku z czym nie podejmujemy prób
rozwiązania problemów instytucjonalnych. Myślę, że powinniśmy wysuwad pewne propozycje, nie
zaś byd tylko ich biernym odbiorcą. Dzisiejszy system prawny zarządzania melioracją jest
nieskuteczny - oprócz braku środków istnieje kwestia systemowego niedowładu tych rozwiązao. Dziś
samoświadomośd obywateli prowadzi do przekonania, iż paostwo powinno te zadania podejmowad
i proponowad gotowe rozwiązania, nie zaś tworzyd ramy, w których obywatele sami będą
rozwiązywad problemy podtopieo i lokalnych powodzi.
Istnieją dwa rozwiązania odnośnie melioracji szczegółowej: obligatoryjne spółki wodne lub
dodatkowa opłata w systemie podatków i opłat lokalnych - opłata, która dotyczyłaby wszystkich
mieszkaoców gminy i służyłaby zarówno finansowaniu rozwiązao melioracyjnych w zakresie
melioracji szczegółowej, jak i budowie czy utrzymaniu innych urządzeo wodnych, kanalizacji
deszczowej, małej retencji. Nikt lepiej niż władze gminy nie jest w stanie ocenid potrzeb lokalnej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
78
społeczności w tym zakresie. Gmina jest też właściwym podmiotem, by pod nadzorem instytucji
wyposażonych w wiedzę hydrotechniczną dobrad środki dostosowane do lokalnej społeczności.
Chciałbym przestrzec przed takim mechanizmem, w którym wskażemy samorząd jako
gospodarza problemu, nie zapewniając środków na finansowanie tego zadania. Dzisiejsze rozwiązania
są niewystarczające i trzeba w tym zakresie wypracowad nowe mechanizmy instytucjonalne, które
wskażą gospodarza problemu w społecznościach lokalnych.
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego
Obok zagrożenia suszą i powodzią istnieje jeszcze poważne zagrożenie związane z niską
jakością wody w ciekach wiejskich w czasie trwania suszy. Statystyki są bardzo niepokojące - 16% wsi
nie posiada jeszcze wodociągów, tylko 27% ludności wiejskiej korzysta ze zbiorczych oczyszczalni
ścieków. Gospodarka wodna powinna posiadad władztwo wodne, jako najwyższy poziom
zarządzania, zajmujące się problematyką prawną, kontrolą i planistyczną. Problematyką melioracyjną
i utrzymaniem wód istotnych dla rolnictwa powinny zająd się samorządy. Z inicjatywy Ministra
Sawickiego powstaje zespół do spraw odnowy melioracji, w którego skład wejdą przedstawiciele
Ministerstwa Rolnictwa, Ministerstwa Administracji, a także przedstawiciele Ministerstwa
Środowiska.
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki
Według niektórych nie ma odwrotu od reformy z początku lat dziewięddziesiątych, kiedy
wdrożyliśmy zasadę gospodarki wodnej w zlewniach. Bardzo często napotykam argument,
że ta proponowana przez rząd jeszcze przed wyborami reforma kwestionowałaby zasadę gospodarki
zlewniowej. Tymczasem realizacja zasady gospodarki zlewniowej w Polsce jest fikcją. Czasem wydaje
się, że jedynym elementem gospodarki zlewniowej jest struktura organizacyjna regionalnych
zarządów gospodarki wodnej, bo struktury organizacyjne pozostałych instytucji odpowiedzialnych
za gospodarkę wodną z pewnością nie mają takiego charakteru. ZMiUW działają w granicach
administracyjnych, a kompetencje wszystkich innych instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę
wodną są określone według granic podziału administracyjnego paostwa.
Jedyne długofalowe strategie paostwa związane z gospodarką wodną i bezpieczeostwem
powodziowym, które zostały opracowane w granicach zlewni, to program „Odra”, który został
przygotowany nie przez administrację zlewniową, lecz przez zespół wojewodów i jest realizowany
przez pełnomocnika rządu, którym jest wojewoda dolnośląski oraz program bezpieczeostwa
powodziowego w zlewni górnej Wisły powstały z inicjatywy wojewody małopolskiego pod kierunkiem
pani profesor Nachlik. Trzecim tego typu przedsięwzięciem jest program zlewniowy pod moim
kierownictwen, który powstaje z inicjatywy siedmiu wojewodów zlewni Wisły środkowej.
Podsumowując, nie widzę zagrożenia dla zasady zlewniowej w przekazaniu kompetencji
w dziedzinie gospodarki wodnej wojewodom czy samorządowi lokalnemu.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
79
Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej
Chciałbym powiedzied, że nie ma potrzeby utrzymania majątku w zlewniach. Musimy jednak
pamiętad, że zarządzanie wynika przede wszystkim z bilansowania ilościowego i jakościowego
zarówno wód podziemnych, jak i powierzchniowych - ten warunek narzuca zarządzanie zlewniowe.
Inwestycje natomiast mogą byd realizowane w zupełnie innych układach, np. w układzie
wojewódzkim. Jednym z wariantów reformy gospodarki wodnej jest wprowadzenie rozwiązania
zakładającego pozostanie planowanie i władztwa na szczeblu zlewni oraz przeniesienie utrzymania
i prowadzenia programów inwestycyjnych na poziom samorządu lub województwa, co już jest
kwestią dyskusyjną. Nie musimy utrzymywad tych urządzeo w układzie zlewniowym.
Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP
Wydaje się celowym, by samorząd terytorialny stał się głównym partnerem odpowiedzialnym
za realizację renowacji urządzeo technicznych. Powstaje pytanie: z jakich środków należy finansowad
te przedsięwzięcia? Zgłoszono propozycję opłat za wodę, jednak to rozwiązanie wiąże się
z wątpliwością dotyczącą negatywnego wpływu na inne sektory gospodarki. Wydaje się, że nie
możemy w tym zakresie liczyd wyłącznie na środki z Unii Europejskiej – kryzys euro i kryzys finansów
publicznych są kwestią powszechnie znaną i należy zastanowid się, w jaki sposób budowad system,
który będzie działał w formule zrównoważonego rozwoju, w którym wszyscy będziemy mogli
osiągnąd sukces w wymiarze społecznym, ekonomicznym i środowiskowym.
Podsumowując, z tego spotkania wynika jedna kwestia, która jest oczywista, ale w świetle
doświadczeo i w świetle prawa nie jest taka całkowicie jasna i jednoznaczna: woda jest „jedna” bez
względu na to, czy znajduje się na obszarach miejskich, wiejskich, zurbanizowanych, leśnych, rolnych
itd. W praktyce dnia codziennego, szczególnie w sytuacji rozproszenia kompetencji
i odpowiedzialności, okazuje się, że istnieją różne rodzaje zakresów odpowiedzialności.
Wskazano również potrzebę ujednolicania kwestii zarządzania zasobami, zarówno w przypadku
nadmiaru, jak i niedoboru wody. Zwrócono również uwagę, że zarządzanie nie musi byd tożsame
z utrzymaniem. Wydaje się, że konieczne jest określenie, jak ma wyglądad system monitorowania
całości zarządzania (w tym utrzymania) oraz kontrolowania, egzekwowania i wkraczania władczego
wtedy, kiedy sposób bieżącego oddziaływania nie jest prawidłowy w rozumieniu zakładanych planów
działania. W tej kwestii nie uzyskaliśmy odpowiedzi.
Wskazano również, że jeżeli mamy małe lokalne problemy związane z wodą czy z zarządzaniem
wodą, powinny byd one rozwiązywane przez małe lokalne struktury - samorząd terytorialny czy
organizacje w rodzaju spółek wodnych, za pomocą których samorząd wypełnia swoje zadania. Apel
o wzmocnienie funkcjonowania spółek wodnych w zakresie egzekwowania obowiązków od ich
członków został przez nas odnotowany i z pewnością będziemy tę kwestię próbowali wyjaśnid
w bezpośrednich kontaktach z ministrem finansów.
W czasie dzisiejszego spotkania wyraźnie wskazano również, że kwestia realizowania
obowiązku właściwego zarządzania systemem wodnym wymaga z jednej strony odpowiednich
struktur organizacyjnych, z drugiej zaś odpowiednich środków finansowych. Wyraźnie wskazano
również, że te środki finansowe będą musiały pochodzid od użytkowników wody lub użytkowników
terenu – w obu tych przypadkach są to zarówno podmioty gospodarcze, jak i obywatele w roli
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
80
właścicieli nieruchomości. Wydaje się, że ta kwestia nie może byd pozostawiona mitycznemu
budżetowi lub mitycznej Unii Europejskiej, z której mają napływad pieniądze. Proszę pamiętad o tym,
że pieniądze w Unii Europejskiej również pochodzą z naszych podatków lub z podatków mieszkaoców
innych krajów Unii Europejskiej. Wszystkie dyskusje dotyczące problematyki wodnej powinny
odbywad się na zasadzie budowania pewnego konsensusu wokół spraw lokalnych. Przykład
konwentu piaseczyoskiego, w którym budowanie konsensusu zachodzi poprzez debatę wokół
lokalnych spraw, jest godny wsparcia i zrozumienia. Prawo jest bardzo ważne i w wielu przypadkach
ma fundamentalne znaczenie. Jednak nic nie zastąpi gotowości, chęci, umiejętności i woli działania
oraz pracy na poziomie lokalnym, kiedy musimy i chcemy rozwiązywad problemy wraz z obywatelami
- na ich rzecz i często w ich imieniu.
Ze strony Kancelarii Prezydenta RP chciałbym zadeklarowad, że kwestia integrowania systemu
zarządzania wodą będzie przedmiotem naszych dalszych analiz i prac wewnątrz, tak abyśmy mogli
pomiędzy Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwem Środowiska, Ministerstwem
Rolnictwa uzyskad pewnego rodzaju konsensus co do celów i sposobów ich osiągania, oczywiście we
współpracy ze środowiskami samorządu terytorialnego.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
81
Rozdział III Referaty nadesłane po debacie
Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie
Złe postrzeganie działalności spółek wodnych w społecznościach w lokalnych
Ze względu na brak konserwacji urządzeo melioracyjnych oraz postępującą, szybką
degradację rowów melioracyjnych, postrzeganie lokalne spółek wodnych, w szczególności
działających na terenach o historycznym charakterze rolniczym, który uległ transformacji w kierunku
terenów zurbanizowanych, jest bardzo złe - są postrzegane jako anachroniczne, nie spełniające
swoich zadao, a w sytuacji strat materialnych spowodowanych podtopieniami, występuje oburzenie
ze względu na ich bezczynnośd i bezradnośd.
Przyczyny złego postrzegania spółek wodnych są następujące:
obowiązujący system prawny paraliżujący możliwośd podejmowania skutecznych działao
poprzez uzależnienie od złej lub dobrej woli urzędników samorządów lokalnych,
brak skutecznie realizowanego nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków
spółek wodnych,
wieloletnie zaniedbania w zakresie utrzymania urządzeo wodnych i ich degradacja.
Podstawowym problemem spółek wodnych jest:
budżet, a właściwie od wielu lat występujący brak środków w budżetach na wykonanie nawet
ratunkowych robót i realizację zadao statutowych,
brak właściwej gospodarki budżetem,
brak dostępu do bazy sprzętowej,
skupienie w zbiurokratyzowanych rejonowych związkach spółek wodnych o charakterze
z minionej epoki.
Brak realizacji właściwego nadzoru nad działalnością spółek wodnych przez starostów
Członkami spółek wodnych na terenach podmiejskich, podlegających transformacji
z terenów rolnych, są głownie rolnicy, którzy nie prowadzą już produkcji rolnej, często też tereny
dawniej rolne stanowią nieużytki lub podlegają naturalnej sukcesji lasu czy miejscowym
zadrzewieniom. Opłaty ponoszone na rzecz spółek wodnych przez ich członków są zbyt małe, a ich
„ściągalnośd” jest za niska, by sprostad zadaniom bieżącym (konserwacjom) i wymaganym
okresowym modernizacjom. Nakładanie wyższych opłat na członków spółek, w sytuacji braku
realizacji przez wiele lat najpilniejszych zadao konserwacyjnych (wszyscy bowiem widzą obecny brak
działao i porównują do aktywności działao melioracyjnych w latach osiemdziesiątych ubiegłego
stulecia) jest społecznie niepopularne i niepraktykowane przez starostów sprawujących nadzór nad
działalnością spółek - nadzór ten ogranicza się w praktyce do sporadycznego zebrania uchwał
zarządów spółek, nie jest prowadzona analiza aktualnych i przyszłych potrzeb modernizacyjnych oraz
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
82
idących za tym budżetów, nie są wydawane żadne decyzje administracyjne mające na celu zmianę
obecnej sytuacji, powodującej często na terenach „wrażliwych” lokalne podtopienia i straty
materialne. Często też starostowie próbują usprawiedliwiad swoją bezczynnośd faktem, że ochrona
przeciwpowodziowa stanowi zadanie gmin. Brak działao starostów w tym względzie jest szczególnie
bolesny dla społeczności narażonych na lokalne podtopienia spowodowane degradacją urządzeo
melioracji wodnych, a w szczególności rowów melioracyjnych, które często odprowadzają wodę
z dużych obszarów zlewni (spoza terenu objętego działaniem spółki wodnej). Starostowie nie
wspierają budżetów spółek nie tylko poprzez nienakładanie wyższych składek na członków spółek
wodnych (co z resztą byłoby postrzegane jako niesprawiedliwośd społeczna), szczególnie gdy
z urządzeo spółek wodnych (rowów) korzystają i z tego faktu odnoszą korzyści osoby i podmioty nie
będące członkami spółek wodnych, jak i nie wydają decyzji w odniesieniu do tych podmiotów.
Podmioty, nie będące członkami spółek wodnych a korzystające z urządzeo spółek lub przyczyniające
się do zanieczyszczania wody poprzez odprowadzanie wód opadowych i roztopowych z terenów
zurbanizowanych, powierzchni o trwałej nawierzchni (jak tereny handlu, składowych
i transportowych, parkingów i dachów, a w szczególności: wielkopowierzchniowych magazynów, hal
przemysłowych i obiektów handlowych, zarządcy dróg oraz PKP). Starostowie nie wspierają lub
pozostawiają bez rozpoznania wnioski o wydanie decyzji wodno-prawnych - kierowane przez spółki,
jak i społeczności lokalne - o nałożenie przez starostę konieczności świadczeo na rzecz spółek przez
takie podmioty. Często brak działao i wsparcia spółek przez starostów ma szerszy kontekst,
mianowicie wydanie decyzji w tym zakresie może spowodowad utratę poparcia w przyszłych
wyborach oraz zwykle powoduje uruchomienie niewygodnego dla urzędników wydających decyzje
trybu odwoławczego przewidzianego Kodeksem Postępowania Administracyjnego.
W sytuacji zagrożenia wystąpienia, bądź już wystąpienia, strat materialnych spowodowanych
podtopieniami występującymi na skutek niedrożności i niewłaściwego stanu utrzymania rowów
melioracyjnych, brakuje nadzoru ze strony właściwych służb budowlanych. Powiatowe Inspektoraty
Nadzoru Budowlanego, na wniosek mieszkaoców czy innych stron mających interes prawny, powinny
kontrolowad i wydawad decyzje nakazujące wykonanie modernizacji urządzeo (rowów –
stanowiących obiekty budowlane) szczególnie na terenach zagrożonych, tam gdzie na skutek
postępującej urbanizacji, występuje zwiększenie ilości wód opadowych i roztopowych, które nawet
bez wystąpienia zjawisk ekstremalnych (jak deszcz nawalny) nie mieszczą się w już istniejących,
zaprojektowanych na dawne rolnicze potrzeby, rowach. Dodatkowo sytuację zdegradowanych już
rowów pogarszają bobry, które z drzew i krzewów porastających zaniedbane skarpy i obrzeża rowów
budują spiętrzenia wody płynącej rowami. Brak jest też przepisów, na bazie których można
by skutecznie egzekwowad od właścicieli i zarządców gruntów przylegających do rowów takie
utrzymanie i zagospodarowanie terenu, które umożliwiałoby wjazd sprzętu zmechanizowanego do
odmulania i pogłębiania, co najmniej z jednej strony rowu.
Propozycje zmian w Ustawie Prawo Wodne
Mając na uwadze powyższe, konieczne jest wprowadzenie zmian w ustawie Prawo Wodne,
w kwestiach wcześniej już sygnalizowanych, a szczególności w zakresie sposobu prowadzenia
skutecznego nadzoru nad działalnością spółek wodnych. Ma to szczególnie istotne znaczenie tam,
gdzie narosłe przez wiele lat zaniedbania powodują zagrożenia mienia mieszkaoców a spółki nie
realizują swoich zadao ze względu na fatalną sytuację budżetową, zadłużenie i brak bazy sprzętowej.
Zmiana powinna dotyczyd przesunięcia nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków
spółek wodnych do wyspecjalizowanych jednostek, jakimi są np. Wojewódzkie Zarządy Melioracji
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
83
i Urządzeo Wodnych, które nie są tak politycznie wrażliwe. Przez instytucję nadzorczą powinny byd
obligatoryjnie prowadzone okresowe audyty m.in. w zakresie:
lokalnej sytuacji wodno-prawnej i występujących zmian w zakresie oddziaływania na spółki
wodne,
adekwatności budżetów spółek do rzeczywistych potrzeb konserwacyjnych
i modernizacyjnych urządzeo wodnych, wraz z możliwością określenia minimalnych składek,
kontroli wykonania robót konserwacyjnych i modernizacyjnych, w tym możliwośd nakazu
wykonania robót w newralgicznych obszarach zagrożonych podtopieniami.
Dodatkowo instytucja nadzorcza powinna zapewniad pomoc w pozyskiwaniu dotacji celowych dla
spółek, jak i pomoc w ich obsłudze prawnej.
Kluczowa jest też zmiana trybu wydawania decyzji wodnoprawnych mających wpływ
na budżety spółek wodnych, w szczególności w odniesieniu do włączania w poczet członków spółek
podmiotów niebędących ich członkami a odnoszących korzyści z urządzeo spółek, jak i świadczenia
(rzeczowe, pieniężne) przez te podmioty na rzecz spółek. Decyzje te powinien wydawad wojewoda na
wniosek stron mających interes prawny (spółki, mieszkaocy), jak i instytucji sprawującej nadzór.
W prawie wodnym powinno zostad doprecyzowane określenie zasad partycypacji w kosztach
utrzymania urządzeo spółek, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści, jak i usunięcie wątpliwości
interpretacyjnych, co do faktu, że wody opadowe i roztopowe odprowadzane do rowów
są odprowadzane do ziemi, co implikuje neutralne znaczenie tych wód. Niejednokrotnie jednak
przybory wód opadowych i roztopowych niemieszczących się w zaniedbanych rowach melioracyjnych
powodują lokalne podtopienia i czynią wiele szkód materialnych. Dlatego, też powyżej
zasygnalizowane zmiany mogą przyczynid się do poprawy sytuacji i eliminacji zagrożeo lokalnymi
podtopieniami.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
84
prof. dr hab. inż. Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno –Przyrodniczy prof. dr hab. inż. Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno –Przyrodniczy dr inż. Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno–Przyrodniczy Irena Bruszewska, Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły
Propozycje organizacyjnych i finansowych uregulowao utrzymania melioracji szczegółowej
Problemy wymagające natychmiastowego rozwiązania celem poprawy w utrzymaniu melioracji
szczegółowych
1) Zgodnie z kompetencjami określonymi w ustawie z dnia 4 kwietnia 1997 r. o działach
administracji rządowej (Dz.U. z 2007 r., nr 65, poz. 437 z późn. zm.) za stan melioracji
szczegółowych i podstawowych odpowiedzialny jest Minister Rolnictwa. Dotychczasowy wkład
finansowy poniesiony przez Paostwo na inwestycje melioracji szczegółowych wynosi ok. 85%.
Ponieważ ich znaczenie gospodarcze jest bardzo istotne, należy zweryfikowad podział
odpowiedzialności za ich stan między jednostki administracji rządowej i samorządowej.
Jednocześnie powinno się rozważyd powołanie w Resorcie Rolnictwa odpowiedzialnej jednostki
administracyjnej, obejmującej infrastrukturę techniczną obszarów wiejskich, istotnej
w zarządzaniu melioracjami ściśle powiązanymi z innymi elementami infrastruktury wiejskiej.
2) Pomimo pojawienia się nowych wyzwao od 2003 r., w sprawie usług doradczych świadczonych
na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo rolnicze), określonego ostatnio rozporządzeniem
Rady (WE) nr 73/2009, a także zaleceo w KODEKSIE DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ [2004],
pominięto zupełnie problematykę melioracji szczegółowych w doradztwie rolniczym. Dopóki
rolnik nie będzie odpowiednio uświadomiony i przekonany o wpływie melioracji szczegółowych
na efekty gospodarcze, nie należy oczekiwad istotnych zmian. Nic tak dobitnie nie wpływa
na świadomośd człowieka jak uzależnienie od finansowych korzyści. Wprowadzenie uzależnienia
wysokości dopłat bezpośrednich dla rolników od stopnia dbałości o stan techniczny urządzeo
melioracji szczegółowych jest w pełni uzasadnione. Jednocześnie należy opracowad stosowne
specyfikacje techniczne jednoznacznie określające zakres i okresy pomiędzy czynnościami, jakie
należy wykonad celem wykazania właściwej dbałości o te urządzenia. Ponadto należy wyznaczyd
jednostkę uprawnioną do kontrolowania ww. stanu technicznego i egzekwowania kar w postaci
zmniejszenia wysokości dopłat bezpośrednich, w niektórych wypadkach z wykorzystaniem
możliwości Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r., o zapobieganiu szkodom w środowisku
i naprawie, a także Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r.
3) Jedną z istotnych misji pełnionych przez spółki wodne, jest uświadamianie rolników o znaczeniu
melioracji szczegółowych i potrzebie dbałości o ich stan techniczny, a tej misji w większości
przypadków spółki nie spełniają. Należy więc podjąd działania zmierzające do egzekwowania
przez starostwa zapisów w Prawie wodnym dotyczących celów, jakie mają realizowad spółki
wodne.
4) Należy upowszechnid wśród spółek wodnych stanowisko Zastępcy Generalnego Inspektora
Danych Osobowych, że ustawa o ochronie danych osobowych w obecnym kształcie dopuszcza
przetwarzanie tych danych w sytuacji, gdy jest to konieczne dla realizacji obowiązku
lub uprawnienia wykonywanego dla dobra publicznego, które zostały określone we właściwych
przepisach prawa. W Prawie wodnym, obowiązki spoczywające na spółkach wodnych powinny
więc byd jednoznacznie zdefiniowane jako spełniające wymogi dla „Dobra Publicznego”.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
85
5) Spółki wodne powinny uzyskad możliwośd bezpłatnego pozyskiwania wszelkich potrzebnych
dokumentów i danych z urzędów gmin i starostw.
6) W ustawie Prawo wodne powinny byd wprowadzone następujące zmiany:
W art. 70 powinno byd zawarte stwierdzenie, że brak funkcjonowania systemów
melioracyjnych powoduje degradację powierzchni ziemi.
W art. 27 pkt. 1 należy zwiększyd dostępnośd do wykonywania robót konserwacyjnych z 1,5
m na 3 m, co jest konieczne ze względu na mechanizację tego zabiegu.
W art. 164 ust. 5 i 5a omówiono możliwości uzyskania dotacji podmiotowej z budżetu
paostwa, a również dotacji celowej z gminy, jednocześnie określając w art. 74 i 78 sposoby
rozliczeo. Proponuje się ujednolicenie formy tych dotacji i jeden sposób rozliczeo.
W art. 164 ust. 5 i 5a uzależnia się pomoc od zwartości kompleksu melioracyjnego. Przy
pracach konserwacyjnych, jakie zazwyczaj wykonują spółki wodne, pojęcie „kompleksu” nie
jest możliwe do zdefiniowania. Dlatego proponuje się usunięcie tego wymogu.
W uzasadnieniu ww. pkt. „a” podaje się, że zapis dotyczący degradacji powierzchni ziemi umożliwia
zakwalifikowanie melioracji szczegółowych do urządzeo zapobiegających degradacji.
Źle funkcjonujące systemy drenarskie, podtopienia gruntów rolnych powodują trwałe ich
uszkodzenie, a tym samym obniżenie produkcyjności gleb. Stwierdzenie to jest zgodne z pismem
Ministra Środowiska (DIiRT, 405/194/1797/03/MS z dnia 10 maja 2003 r.), a jednocześnie umożliwia
pozyskanie środków z UE.
7) Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania urządzeo
melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyspieszoną dekapitalizacją. Struktura własności
gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich
właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo
przez poszczególnych właścicieli gruntów w tym zakresie, należy korzystad z egzekucji
administracyjnej.
W celu udokumentowania istniejącej sytuacji podaje się, co następuje:
Częśd Urzędów Skarbowych odmawia przyjmowania tytułów wykonawczych wystawionych
rolnikom zalegającym z opłatami na rzecz spółki,
Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo
melioracyjnych (wykonywana corocznie, obejmuje naprawę awarii i konserwację ok. 10-20 %
stanu ewidencyjnego rowów). Nie korzysta się z możliwości podwyższania składek „z urzędu” ze
względu na to, że nie jest to akceptowane przez rolników, mimo że możliwośd taką przewiduje
prawo wodne.
Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują
konserwacji urządzeo wykonywanej przez osoby nie będące członkami spółek wodnych.
Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej,
a ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych
właścicieli zmeliorowanych działek, gdyż nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do
spółek wodnych informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnia windykację składek.
Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy
usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej.
Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych z następujących przyczyn:
Uszkadzania urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi,
gazociągi, drogi) kolidujących z nimi, szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
86
bobry, starzenia się urządzeo melioracyjnych (nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo
mało),
Następuje również dewastacja urządzeo i elementów budowli, np. przez zbieraczy złomu oraz
kradzieże włazów żeliwnych, wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji
wodnych szczegółowych bez pozwoleo wodno – prawnych.
Brak jest obecnie możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie np. dotyczących zmian
sposobu użytkowania gruntów drenowanych przez zalesianie, nasadzenia krzewów
czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się.
Przeznaczania gruntów rolnych na siedliska bez wcześniejszego zaopiniowania przez Wojewódzki
Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych.
Domy i ogrodzenia często budowane są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie
i problemy przy usuwaniu awarii.
Niewystarczający jest zakres konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych; skutkuje
to brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych.
Biura związków, poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji,
księgowości i windykacji składek, stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą
roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami pośrednimi,
na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów i delegacji
służbowych itp., podejmują one działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów.
Poza wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych
przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych, spółki wykonują roboty towarzyszące przy
inwestycjach drogowych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp.
Natomiast generalnie można stwierdzid narastające trudności z realizacją wykonywania robót
melioracyjnych i innych z następujących powodów:
malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych,
braków kadrowych i trudności z ich uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób
z odpowiednim przygotowaniem zawodowym,
braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej; sprzęt, który
posiadają spółki jest na ogół stary i w złym stanie technicznym.
8) Do poprawy sytuacji w zakresie funkcjonowania spółek wodnych niezbędna jest pomoc
poprawiająca wyposażenie techniczne. Wyposażenie to jest niezbędne do przeprowadzania prac
konserwacyjnych, czy też renowacyjnych. Pomoc ta może byd zrealizowana np. w postaci:
- możliwości udzielenia nisko oprocentowanego kredytu na zakup sprzętu
- zakupu tego sprzętu w drodze umowy leasingu
- dofinansowania zakupu sprzętu ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska
i Gospodarki Wodnej (tego typu pomoc w postaci dotacji celowej może w znacznym stopniu
usprawnid zakup sprzętu).
W obu tych przypadkach w interesie Paostwa jest zadbanie, aby koszty tych transakcji były jak
najniższe. W obecnym stanie gospodarki nie można zakładad, że możliwe byłoby np. wykaszanie
ręczne skarp rowów. Rozproszenie terenu jak również zaniedbania wieloletnie wskazują na to, że
w większości przypadków należy dokonywad renowacji, a nie konserwacji urządzeo melioracyjnych
szczegółowych. Do prac renowacyjnych najczęściej trzeba będzie stosowad inny specjalistyczny
sprzęt, różny od stosowanego przy konserwacji.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
87
W przypadku pomocy spółkom wodnym w postaci kredytów lub umów leasingowych, należy
powoład służby kontrolne, których zadaniem byłoby sprawdzenie skuteczności przyjętych zobowiązao
przez spółki wodne.
9) Przyjmując za Kaczmarczykiem i Niedzielskim *2010 Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 1],
że długośd rowów wynosi 280 985 km i 50% z nich będzie usytuowanych na obszarach
obsługiwanych przez spółki wodne, a jednocześnie za NIK *Informacja o wynikach kontroli
Białystok 2010+, że koszt 1 km konserwacji rowów wynosił w 2009 r. od 1 000 zł do 2 500 zł.
W 2012 r., należy przyjąd, że będzie on wynosid średnio 5 000 zł. Można zatem obliczyd,
że konserwacja jednorazowa rowów o długości 140 492 km będzie kosztowad od 702 mln zł.
Kwoty te pozwalają na zorientowanie się w temacie skali potrzebnych nakładów kapitałowych
na konserwację rowów. Aby utrzymad system melioracji szczegółowych w dobrym stanie
technicznym roboty konserwacyjne powinny byd wykonywane dwukrotnie tj. w maju, co ułatwia
spływ wód, a następnie w listopadzie. Wobec powyższego koszty tych robót wzrosną do
ok. 1 400 mln zł. Na zakup maszyn i urządzeo niezbędne są dodatkowe kwoty.
Do tych kosztów trzeba doliczyd konserwacje cieków, rzek, wałów i systemów drenarskich. Obliczenie
tych kosztów wymaga osobnego opracowania. Opracowanie to powinno byd poprzedzone
zestawieniem specyfikacji technicznych, których brak jest na ogół dla robót melioracyjnych.
10) Należy zaakceptowad różne formy organizacyjne spółek wodnych w Polsce, które obecnie
istnieją i częściowo spełniają swoje funkcje. Formy te wymagają doprecyzowania stosownych
przepisów, co wymaga osobnego, znacznie szerszego opracowania.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
88
Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Problematyka gospodarki wodnej a rozwój obszarów wiejskich w Polsce
Wprowadzenie
Uczestnicząc po raz trzeci jako obserwator w Forum Debaty Publicznej, tym razem na temat
”Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu
podtopieniom i niedoborom wody” pragnę stwierdzid, że debata ta była bardzo merytoryczna
i potrzebna. Moim zdaniem z przedstawionych tez wynikających z dyskusji uzyskano merytoryczne
postulaty na zadane tematy szczegółowe – nie prowadziły one jednak do rozwiązao całościowych.
Brakowało w tej dyskusji wystąpieo przedstawicieli administracji centralnej (m.in. przedstawiciela
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju), która w pierwszym rzędzie odpowiedzialna jest za problematykę
planowania i zarządzania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich w ramach melioracji wodnych
(zgodnie z art.70 ustawy Prawo wodne , Dz. U. z 2005, Nr 239, poz. 2019).
Gospodarka wodna służy wielu sektorom i wykorzystywanie jej zasobów warunkuje właściwy
rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Problematyka gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju
kraju zlokalizowana jest w różnych działach administracji rządowej. Ministrem właściwym do spraw
gospodarki wodnej jest Minister Środowiska.
Zadania gospodarki wodnej wynikają zarówno z jej definicji, jak i formalnie z ustawy Prawo
wodne oraz z uwagi na jej zakres i znaczenie dla gospodarki narodowej, znajdują również
odzwierciedlenie w regulacjach prawnych innych działów administracji rządowej, tj. budownictwo,
gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa, rolnictwo i rozwój wsi, rozwój regionalny, transport,
środowisko, sprawy wewnętrzne oraz zdrowie.
Ustawa Prawo wodne ustala zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając
zarządzanie zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji
tych zasad wprowadzono w ustawie podział Polski na obszary dorzeczy i regiony wodne (obszary
dorzecza: Wisły i Odry). Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane
zlewniowej strukturze zarządzania zasobami wodnymi (Ministrowi właściwemu ds. gospodarki
wodnej, Prezesowi Krajowego i Dyrektorom Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej). Jak podano
wcześnie, ustawa Prawo wodne częśd kompetencji powierza innym ministerstwom i instytucjom,
wojewodzie, marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego.
Marszałkowie województwa na zlecenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (otrzymują na ten
cel środki finansowe) są odpowiedzialni za utrzymanie wód istotnych dla rolnictwa, wraz
z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi, tj. melioracji wodnych podstawowych
i szczegółowych, urządzeo ochrony gruntów rolnych przed powodzią, nadzór nad spółkami wodnymi,
inne.
Stan rozwoju w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji
Postęp w naukach technicznych i medycznych w XIX i XX wieku i związany z tym rozwój
gospodarczy i cywilizacyjny spowodował wzrost znaczenia obszarów wiejskich. Szybki rozwój
przemysłu i przyrost liczby ludności wymusił prowadzenie inwestycji wspieranych przez paostwo
w zakresie regulacji rzek, obwałowao i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych. Wzrost
produkcji żywności wiązano wówczas głównie z powiększeniem powierzchni użytków rolnych przez
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
89
regulacje stosunków wodnych dolin rzecznych dla zwiększenia produktywności ziemi (melioracje,
rekultywacje). Powstawały dobrowolne lub organizowane spółki wodne czy stowarzyszenia w celu
regulacji rzek i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych i komasacji gruntów. Następował
powolny rozwój urządzeo wodnych dla przemysłu, transportu czy rolnictwa.
W tym czasie pojawiło się w Europie pojęcie „polityka agrarna – rolna” (1890), które
obowiązuje do dziś i obejmuje ogół zasad, jakimi posługuje się paostwo przy udzielaniu pomocy wsi
i rolnictwu, czy nieco później pojęcie „gospodarka wodna” (1929), gdy wraz z intensywnym rozwojem
przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody.
Regulacje rzek wraz z obwałowaniami stanowiły i stanowią najczęściej stosowany techniczny
środek ochrony przeciwpowodziowej. Mają one niezaprzeczalne zalety: dają pełną ochronę
odgrodzonych nimi obszarów przed wielkimi wodami, są przedsięwzięciami korzystnymi
ekonomicznie, ich budowa jest stosunkowo prosta, tj. z miejscowych materiałów ziemnych. Należy
tutaj dodad, że budowle te ze względu na przyjęte normy techniczne i koszty wykonywane
są z pewnym prawdopodobieostwem bezpieczeostwa (dla wód 1% na obszarach dużych miast, do 3-
4 % dla ochrony obszarów rolniczych).
Wykonane w okresie od 1950 do 1990 roku inwestycje z zakresu szeroko pojętej gospodarki
wodnej prowadzone były zgodnie z najnowszymi wówczas normami technicznymi i technologicznymi.
Negatywna ocena tych inwestycji i urządzeo przez różne stowarzyszenia i organizacje pozarządowe
(rządowe) zajmujące się ochroną przyrody, jest nieuzasadniona i nieprofesjonalna. Przedstawiciele
tych grup w swoich rozważaniach (podobnie jak liberałowie w gospodarce) nie uwzględniają czasu
realizacji inwestycji i funkcji obszarów, jakie wówczas pełniły obszary wiejskie, jak również
ówczesnych potrzeb społecznych i cywilizacyjnych.
Użytkowanie wód na potrzeby rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich przyjęto nazywad
melioracjami wodnymi. Zgodnie z art. 70 ustawy Prawo wodne, melioracje wodne polegają
na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnych gleby, ułatwienia jej
uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. Urządzenia melioracji wodnych dzielą
się na podstawowe (stanowią własnośd Skarbu Paostwa i są wykonywane na jego koszt) i melioracje
szczegółowe (wykonywane i utrzymywane przez Spółki wodne /rolników / i współfinansowane przez
Skarbu Paostwa).
Podstawowym zabiegiem realizowanym w Polsce w latach 1920 – 1990 były regulacje
stosunków wodnych przez odprowadzenie nadmiaru wody (rowy otwarte, drenowania),
a w mniejszym stopniu nawodnienia. Utrzymanie rolnictwa na poziomie nie odbiegającym
od standardów UE wymaga sprawnych systemów melioracyjnych, dopasowanych do określonych
ekosystemów. Rola regulacji stosunków powietrzno-wodnych w glebie dla produkcji roślinnej jest
doceniana na całym świecie. Zbiegi melioracyjne prowadzone w Polsce w okresie 1955- 1990
w dużym stopniu przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego, umożliwiając
zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności.
Zadania z zakresu utrzymania urządzeo melioracji wodnych i wód istotnych dla regulacji
stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa oraz ochrony przed powodzią, które stanowią własnośd
Skarbu Paostwa, są realizowane przez marszałków województwa jako zadanie rządowe i spółki
wodne jako zadanie własne (przy wsparciu paostwa). Służby melioracyjne szacują roczne potrzeby
finansowe w tym zakresie na około 800 mln zł., natomiast praktycznie wsparcie wynosi zaledwie
kilkanaście procent potrzeb (średnio 15-17%). Brak właściwej i systematycznej konserwacji cieków
wodnych i urządzeo powoduje ograniczenie możliwości przepływu wód rzekami i kanałami,
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
90
co doprowadza do sytuacji, w których nawet średnie opady atmosferyczne, tworzą zagrożenie
i nieuzasadnione straty powodziowe (tzw. podtopienia i powodzie lokalne).
Stan rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w aspekcie gospodarki wodnej
Zmiany społeczno-polityczne, jakie nastąpiły w Polsce po 1989 roku oraz wprowadzenie
zasad gospodarki rynkowej spowodowały drastyczne obniżenie parytetu dochodów w rolnictwie,
co przełożyło się na zahamowanie rozwoju obszarów wiejskich. Wypracowanie w tym okresie wielu
programów rządowych, przyjętych przez Parlament i realizowanych przez Rządy RP, nie spełniło
oczekiwao mieszkaoców wsi i nie poprawiło warunków życia i pracy na obszarach wiejskich. Dopiero
integracja Polski z Unią Europejską (UE) i realizacja Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) ochroniły wieś
i rolnictwo przed głębokim i długotrwałym kryzysem, równocześnie stawiając nowe zadania
w zakresie kształtowania i rozwoju obszarów wiejskich.
Chcąc merytorycznie ocenid aktualny stan rozwoju obszarów wiejskich w aspekcie melioracji
wodnych, ochrony przed powodzią, infrastruktury technicznej oraz organizacji gospodarstw rolnych
i ładu przestrzennego – należy postawid kilka pytao:
Czy realizowana w Polsce w latach 1945–1989 i 1990–2004 „polityka rolna” odpowiadała
standardom WPR wiodących krajów UE w zakresie rolnictwa (dopłaty i inne) i rozwoju obszarów
wiejskich (infrastruktura produkcyjna i techniczna)? Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez
Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa? Czy możliwa
jest realizacja w Polsce WPR dotyczącej „rozwoju obszarów wiejskich” w oparciu o obowiązujące
prawo i struktury administracji?
W okresie realnego socjalizmu procesy zmian jakie występowały głównie w rolnictwie,
postawiły bardzo wąskie wymagania wobec obszarów wiejskich. Funkcje tych obszarów ograniczone
zostały do wytwarzania środków żywnościowych (rozwój monofunkcyjny) i tworzenia sektora
paostwowego lub spółdzielczego w rolnictwie (scalenia gruntów). Służyły temu przedsięwzięcia
inwestycyjne, głównie melioracje, które miały za zadanie włączenia do produkcji rolnej obszarów
nieużytecznych (zabagnionych), poprawę stosunków wodno-powietrznych gleb za pomocą rowów
otwartych i drenowao oraz ochronę terenów rolnych przed powodzią. Urządzenia te, mimo braku
środków na konserwację, do dziś spełniają swoje zadania. W związku z szybkim rozwojem
gospodarczym i cywilizacyjnym, w tym okresie obniżyła się znacznie jakośd wód.
Zmiany ustrojowe i polityka gospodarcza realizowana w Polsce po roku 1990, oznaczały
radykalne pogorszenie i niekorzystne zmiany sytuacji w rolnictwie i w jego otoczeniu. Jako przykład
podaję fakt, że dotacje po 1992 roku do postępu biologicznego, oświaty rolniczej i inwestycji
melioracyjnych i scaleniowych kształtowały się na poziomie 5,0% dotacji z lat 1965-89. Z polityki
rolnej całkowicie wyeliminowano politykę strukturalną (melioracje, scalenia, rekultywacje i inne),
która stanowi podstawę rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. W tym okresie praktycznie
zlikwidowano administrację rządową i samorządową, niezbędną do programowania, planowania,
projektowania i realizacji inwestycji technicznych w zakresie rozwoju i ochrony obszarów wiejskich.
Po wejściu Polski do UE realizacja WPR na obszarach wiejskich w latach 2004-2006 odbywała
się w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO-ROL) oraz Planu Rozwoju Obszarów
Wiejskich (PROW). Rozwiązywanie problemów obszarów wiejskich wspierane było również w ramach
innych programów regionalnych. Dopłaty bezpośrednie i PROW dotyczyły głównie poprawy stanu
środowiska przyrodniczego oraz polepszenia kondycji finansowej polskich gospodarstw, natomiast
program operacyjny SPO-ROL miał charakter przedsięwzięd inwestycyjnych. Dzięki realizacji WPR
do 2008 roku na obszary wiejskie łącznie trafiło ponad 10 mld euro.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
91
Zgodnie z założeniami reformy WPR w latach 2007-2013 wsparcie rozwoju obszarów
wiejskich finansowane jest w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów
Wiejskich (EFRROW). Opracowany w ramach w/w Funduszu Program Rozwoju Obszarów Wiejskich
(PROW) realizowany jest w trzech priorytetowych osiach:
poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego przez wspieranie restrukturyzacji,
rozwoju i innowacji,
poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich,
jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej oraz
program Laeder.
Podsumowując okres 2004-2011 realizacji WPR, należy stwierdzid, iż był to bardzo korzystny
czas dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, w którym w pełni wykorzystano dostępne unijne
środki finansowe. Niepokoid może jedynie fakt, iż problematyka gospodarowania zasobami wodnymi
oraz scaleo (porządkujących stosunki własnościowe i ład przestrzenny), realizowana zarówno w SPO-
ROL jak i PROW, była symboliczna (zaledwie 2.8% dostępnych środków; Ryc. 1).
Ryc. 1. Wysokośd i rozmieszczenie środków finansowych na scalenia, melioracje i odnowę wsi w mld euro. Koszty całkowite wsparcia 15.043 mld euro.
Bardzo niekorzystny pozostaje fakt, że realizowane programy, były i są wdrażane
w istniejących ramach instytucjonalnych i organizacyjnych, nie w pełni przystosowanych
do standardów europejskich. Ramy te stanowią obok świadomości politycznej i społecznej zasadniczą
barierę dla właściwego efektu tych działao. Ponadto instrumenty realizacji polityki strukturalnej
w Polsce kreują sektorowośd działania i brak koordynacji. Wycinkowe, wąskie
oraz nieskoordynowane działania inwestycyjne skutkują zwykle wycinkowym i nie zawsze spójnym
zinnymi działaniami efektem. Niestety taki model postępowania praktykowany jest przy realizacji
inwestycji na obszarach wiejskich w Polsce.
Potrzeby działao w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji a także
zwiększenia potencjału (dla rozwoju gospodarczego) obszarów wiejskich
W ostatnich kilkunastu latach Polska przeżyła kilka powodzi „stulecia”. Zmiany klimatyczne,
obok częstszych dużych powodzi, powodują także coroczne podtopienia i powodzie lokalne. Straty
materialne w rolnictwie, infrastrukturze, dobytku materialnym lokalnych społeczności i w przyrodzie
Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i
leśnego 7.142 mld. € łącznie 0.43 mld €
scalenia, melioracje 2,8% kosztów
całkow. 10 działao
Poprawa środowiska przyrodniczego i
obszarów wiejskich
5.581 mld. € łącznie
6 działao
Jakośd życia na obszarach wiejskich
2.320 mld. € łącznie 1.200 mld. € odnowa
wsi 7.9% kosztów
całkow. 5 działao
LEADER
WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH w latach 2007-2013 – 15.043 mld. EURO
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
92
liczone są w miliardach złotych. Czy w ogóle jesteśmy w Polsce w stanie ochronid się przed tego typu
zjawiskami?
Fakty ostatnich kilkunastu lat potwierdzają, że skutecznośd dotychczasowej ochrony
przeciwpowodziowej, zdominowanej wyłącznie przez środki techniczne (obwałowania, duże ale
nieliczne zbiorniki wodne i regulacje rzek) jest ograniczona. Należy więc zmienid dotychczasowe
zasady i „paradygmat” podejścia do ochrony przeciwpowodziowej i gospodarki wodnej na obszarach
wiejskich.
Należy w pełni wdrożyd Ramową Dyrektywę Wodną (2000 r.) i Dyrektywę Powodziową
(2007) Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, tj. w pełni wdrożyd zlewniowe zarządzanie zasobami
wodnymi i ryzykiem powodziowym. Wdrożenie w/w dokumentów oraz będące na ukooczeniu mapy
zagrożenia i ryzyka powodziowego umożliwią zarządzanie zasobami wodnymi i ochroną
przeciwpowodziową w skali zlewni i dorzeczy.
Zmiana funkcji obszarów wiejskich i ich wielofunkcyjny rozwój, wymuszają zwiększenie
znaczenia nietechnicznych środków w ochronie przeciwpowodziowej, w szczególności wprowadzenia
zmian w planowaniu przestrzennym przez opracowanie i upowszechnienie map terenów zalewowych
z uwzględnieniem danych o wszystkich dużych wezbraniach.
Należy wprowadzid obowiązkowe wyznaczanie terenów zalewowych w wojewódzkich
i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz bezwzględny zakaz budownictwa
na tych terenach.
Doświadczenia z powodzi z roku 1997 i 2010 wskazują, na ograniczoną skutecznośd środków
technicznych. Wykonane w drugiej połowie XX wieku regulacje i obwałowania cieków podlegały
między innymi, silnej presji rolnictwa. Zmniejszenie naturalnej zdolności retencyjnej zlewni, jak
również zawężenie rozstawy obwałowao (dla wód 3-4 %) powodują kulminację fali powodziowej
a tym samym zwiększenie ryzyka powodziowego. Stan ten zdecydowanie uległ pogorszeniu przez
brak obowiązujących prac pielęgnacyjnych w międzywalu (wykaszania traw i usuwania krzewów i
drzew). Są przykłady, iż zmniejszenie się przekroju międzywala z przyczyn w/w spowodował
podwyższenie fali powodziowej ponad 1.0 m, powodując przerwanie obwałowao lub przelanie się
wody przez korony wałów.
Straty powodziowe z ostatnich kilkunastu lat dowiodły, że działania przeciwpowodziowe
podejmowane w granicach administracyjnych, a nie zlewniowych (hydrograficznych) nie
są efektywne. Dlatego koncepcje ochrony obszarów zalewowych przed powodzią, muszą byd
opracowana w ujęciu zlewni, na płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i makroregionalnej. Na obszarach
o stosunkowo długich i wąskich zlewniach (lokalne cieki), infrastruktura techniczna i obszary
zabudowane zlokalizowane są zawsze tuż przy korytach cieków, stąd przy powodziach występują
bardzo wysokie straty powodziowe. Duże znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej w ujęciu
lokalnym (szczególnie w obszarach podgórskich i górskich) powinny mied suche zbiorniki wodne jak
również zbiorniki małej retencji.
Wykonywana obecnie ocena istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej pod kątem
bezpieczeostwa przeciwpowodziowego i gospodarki wodnej, powinna uwzględniad opcje
hydrologów, inżynierów inżynierii wodnej jak również ekologów. Istniejące zbiorniki wodne,
obwałowania i budowle wodne jak również urządzenia wodno-melioracyjne wykonane w ostatnich
100 latach w pełni spełniły swoje cele i zadania. Mimo braku właściwej konserwacji i eksploatacji
wiele z nich pracuje dłużej niż wynosił ich okres amortyzacji. Szczególnie dramatyczny dla tych
urządzeo był okres ostatnich 30 lat, w którym to okresie z winy administracji rządowej
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
93
i samorządowej nastąpiła dewastacja tych urządzeo i również w tym okresie, losowo wystąpiły
największe powodzie oraz zniszczenia i straty powodziowe.
Opracowywana obecnie koncepcja bezpieczeostwa przeciwpowodziowego oprócz
wykorzystania istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej powinna uwzględnid nowe doświadczenia
w tym zakresie, czyli uwzględnid renaturyzację rzek, wkomponowad w doliny rzek suche zbiorniki
wodne (poldery) o różnym prawdopodobieostwie ochrony, mokradła i inne zabezpieczenia,
podnoszące oprócz bezpieczeostwa także jakośd środowiska przyrodniczego i krajobrazu.
Realizacja polityki inwestycyjnej w Polsce (drogi i autostrady, obwodnice miast, obwałowania
i zbiorniki wodne itp.) kreuje sektorowośd działao i brak kompleksowości. Inwestycje te burzą
istniejące stosunki własnościowe, więzi społeczne, negatywnie wpływają na użytkowanie gruntów,
podnoszą koszty produkcji w rolnictwie, zmieniają negatywnie składniki środowiska i inne
Wykonywanie przedsięwzięd inwestycyjnych z zakresu ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki
wodnej w szerokim ujęciu i innych, odbywa się głównie na obszarach wiejskich, (najczęściej bez
konsultacji i udziału lokalnej społeczności), dlatego realizacja ich musi uwzględniad także potrzeby
rozwoju tych obszarów. Inwestycje te, powinny byd poprzedzone scaleniami gruntów, które
zabezpieczałyby pozyskanie gruntów dla tych przedsięwzięd (pod obwałowania, poldery , zbiorniki
wodne itp.), a równocześnie zabezpieczałyby potrzeby lokalne przez wydzielenie nowych terenów
pod lokalne budownictwo, inwestycje oraz urządzenie przestrzeni rolniczo-leśnej (suche zbiorniki,
drogi rolnicze, właściwe użytkowanie, poprawa retencji, ochrona gleb przed erozją gleb itp.).
Przedstawiony sposób realizacji dużych inwestycji na obszarach wiejskich w wiodących krajach UE
jest obligatoryjny, ponieważ obniża ich koszty i generuje ład przestrzenny. Co szczególnie ważne –
te duże inwestycje z reguły ponoszą koszty realizacji scaleo oraz urządzenia i zagospodarowania
przestrzeni rolniczo-leśnej.
Dla realizacji polityki inwestycyjnej w Polsce (obszary wiejskie) niezbędnym wydaje się
wydzielenie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej w latach 2014 – 2020 nowej osi priorytetowej ( ryc.2)
skupiającej działania: scalania gruntów, gospodarowanie zasobami wodnymi i odnowę wsi.
Powodowałoby to realizacje inwestycji na potrzeby rozwoju wsi (poprawa kompleksowości),
a w przypadkach szczególnych, działania te zmniejszyłyby koszty i uprościły postępowania
administracyjne i zwiększyły efektywnośd dużych inwestycji. Zwiększenie 5 -10- krotnie środków
finansowych (zmiana priorytetów w osi) w porównaniu do okresu 2007-2013 dałoby tysiące miejsc
pracy, co powodowałoby zwiększenie dochodów społeczności lokalnej i gmin, jak również
zaowocowałoby w sferze niematerialnej. Chodzi o takie wartości jak wkład w rozwój cywilizacyjny,
aktywizacja społeczności wiejskiej dla nowej wspólnej idei, ład przestrzenny oraz efektywniejszy
wkład w ochronę przyrody, krajobrazu i wartości kulturowych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
94
Ryc. 2. Propozycja osi inwestycyjnej w ramach WPR w latach 2014-2020 realizującej rozwój obszarów wiejskich
(opracowanie własne)
Planowanie i realizacja zadao w zakresie gospodarki wodnej oraz szeroko pojętego
zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich może dad pozytywne wyniki jeśli w procesie
tym uczestniczyd będą mieszkaocy wsi zorganizowani w Spółkach Wodnych, Lokalnych Grupach
Działania (LGD) czy Stowarzyszeniach. Program Leader w ramach PROW umożliwia korzystanie
ze specjalnych środków finansowych na realizację przez w/w podmioty różnych przedsięwzięd
inwestycyjnych czy ochronnych. Należy ubolewad, że pomimo pojawienie się nowych wyzwao (od
2003 r.), w sprawie usług doradczych świadczonych na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo
rolnicze) a także Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej (2004) pominięto problematykę melioracji
wodnych , scaleo i wymiany gruntów jak również problematykę inżynieryjnego kształtowania
i rozwoju obszarów wiejskich.
Scalenie gruntów Gospodarowanie zasobami wodnymi
Odnowa wsi
Rozwój obszarów wiejskich
Działania wzmacniająco – uzupełniające rozwój:
1. modernizacja gospodarstw rolnych, 2. różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, 3. usługi dla ludności, 4. tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
95
Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno -Przyrodniczy Falenty
Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu
podtopieniom i niedoborom wody
Wały przeciwpowodziowe, jako techniczny środek ochrony ludzi i ich mienia przed zalewami,
stają się coraz droższe ze względu na wymagania wysokiej pewności ich działania podczas wezbrao,
porównywalne z wymaganiami odnośnie zapór ziemnych. Z ekonomicznego punktu widzenia,
w długiej perspektywie czasu (i idealnie byłoby w skali kraju), koszty budowy i utrzymania wałów
chroniących tereny produkcji rolnej nie powinny przekraczad wartości produkcji uzyskiwanej na
terenach zawali. Przy utrzymaniu zasady niedopuszczania do zabudowy zawali, można dokonad
analizy narastania w czasie kosztów wałów (budowa, utrzymanie, modernizacja, awarie i straty w ich
wyniku) i wartości dodatkowej produkcji uzyskiwanej z tych terenów w stosunku do produkcji rolnej
w przypadku braku wałów. Taki rachunek umożliwiłby ocenę celowości utrzymywania niektórych
wałów lub ich odcinków i „otwarcie” fragmentów zawali dla wielkich wód czyli powiększenie retencji
dolinowej. W przypadku, gdy na tych terenach są użytki zielone ubytki w produkcji byłby niewielkie
a sumarycznie wystąpiłyby korzyści.
Wyludnianie się wielu obszarów kraju, mniejszy napór na produkcję rolną lub opuszczanie
przez rolnictwo terenów o mniejszej produktywności, albo zmiana sposobów użytkowania ziemi np.
z gruntów ornych na użytki zielone, może przekreślad sens utrzymywania pewnych odcinków wałów.
Niektóre odcinki wałów podłużnych chroniące jedynie niewielkie skupiska zabudowao należałoby
zastąpid wałami pierścieniowymi podnosząc drogi dojazdowe lub fragmenty terenu tak by na
wypadek przerwania wału stanowiły miejsca chwilowej i szybkiej ewakuacji. Obecne systemy
obwałowao (np. w dolinie Wisły) nie stwarzają takich możliwości ani dla służb ratunkowych ani
dla mieszkaoców; po przerwaniu wału wzdłużnego całe zawale, nie podzielone wałami poprzecznymi
i bez lokalnej ochrony terenów zamieszkałych, staje się ogromnym zalewem, na którym ratunek
umożliwiają jedynie śmigłowce i ciężki sprzęt pływający uruchamiany zwykle dopiero po pewnym
czasie, gdy na ratunek mienia jest już za późno. W takich przypadkach sytuacja wymusza też potrzebę
technicznego przerywania wału w dolnym koocu umożliwiającego odprowadzenie wody z zalewu po
ustąpieniu wezbrania i ograniczenie katastrofy jaką byłoby jego niekontrolowane przerwanie przez
spiętrzoną na zalewie wodę.
Problemy te powinny byd analizowane w odpowiednich opracowaniach studialnych i w tych
opracowaniach powinna byd nakreślona dalekosiężna strategia „lokalnej” ochrony i działao
wyprzedzających. Realizacja tej strategii może byd rozciągnięta w czasie ze względów finansowych,
ale konsekwentnie wypełniana krok po kroku, co umożliwi racjonalizację inwestowania i oszczędzanie
środków, wydawanych obecnie często bezużytecznie pod naciskiem bieżących wypadków.
W Polsce nie ma takich opracowao studialnych i rzadko który organ decyzyjny docenia
potrzeba ich realizacji. Koncepcje ochrony przed powodzią, opracowane w latach 1960-1980
w zupełnie innym systemie gospodarczym i przy innych priorytetach, straciły prawdopodobnie
w wielu miejscach swoje podstawy ekonomiczne i społeczne. Obecnie większej wagi nabrały poglądy
na temat niekorzystnego oddziaływania obwałowao na środowisko przyrodnicze i ich skutków
hydrologicznych. Słusznie podkreśla się potrzebę i korzyści wynikające z przywracania retencji wodnej
terenów niegdyś chronionych obwałowaniami, mającą zrekompensowad skutki przyrostu
powierzchni nieprzepuszczalnych, powodującego wzrost objętości spływów wód deszczowych
i roztopowych i gwałtowności wezbrao. Jednak, w tym kontekście, rozpoznanie i wiedza na temat roli
systemów obwałowao terenów rolniczych jest w kraju niedostateczna, a jej uzyskanie wymaga
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
96
określonych badao studialnych i działao samorządów i władz paostwowych. Wymaga też zmiany
myślenia na szczeblu planowania finansów paostwa, stabilizacji finansowania planów strategicznych
i inwestowania w gospodarkę wodną, gdyż nie da się takich działao zamknąd w jednym roku
budżetowym!! Brak planów perspektywicznych i możliwości finansowania ich opracowao, a zatem
i priorytetów inwestowania, prowadzi do marnotrawstwa środków i obniżenia efektów ich
wydatkowania. Nie można sobie wyobrazid, że racjonalne jest wydanie środków pozyskanych
z jakichś źródeł w połowie roku finansowego i koniecznośd wydania ich do kooca tego roku!
Gospodarka wodna jako dziedzina gospodarki narodowej nie da się, przy zachowaniu racjonalności
działao, wtłoczyd w skostniałe ramy rocznych rozliczeo finansowych. To nie jest budynek mieszkalny
ani remont drogi! Wszelkie działania muszą składad się na/i tworzyd przemyślany i właściwy system.
Tu kapitał obcy ani prywatny nie jest zainteresowany finansowaniem planów! Nie wyręczy ani władz
Paostwa ani samorządów dużych jednostek terytorialnych! Interesuje go szybka spłata i szybki zysk
jaki można uzyskad ze środków zainwestowanych w budowę poszczególnych urządzeo wodnych
i późniejszej ich eksploatacji.
Wytyczenie priorytetów rozwoju systemów wodnych i gospodarowania wodą to pierwszy
etap tego rozwoju. Potem działania samorządów, spółek kapitałowych i innych będą wypełniad
przyjętą strategię budując jej ogniwa. Nieracjonalnośd obecnego stanu rzeczy najlepiej widad
w chwilach nieszczęśd powodowanych powodziami i na przykładzie wałów przeciwpowodziowych.
Wtedy to brak koncepcji i strategii prowadzi jedynie do „łatania dziur” w wałach pochłaniającego
duże środki, często wydawane nieracjonalnie pod naporem bieżących potrzeb. Podobna sytuacja
występuje w przypadkach (powszechne obecnie) potrzeby „wykorzystania” środków finansowych,
które „nagle zostały przyznane”. Nie przyczynia się to do konsekwentnej racjonalizacji systemów
ochrony i jej doskonalenia poprzez zmianę elementów tego systemu. Na to potrzeba czasu poza
okresami powodzi , a przede wszystkim systemowego podejścia, opracowania i konsekwencji
realizacji strategii!
Wniosek: Za opracowywanymi obecnie mapami zagrożeo powodzią, wymuszonymi przez tzw.
dyrektywę powodziową, powinny iśd opracowania strategii ochrony przeciwpowodziowej
i przebudowy lub modernizacji systemów tej ochrony dla wydzielonych obszarów zalewowych. Tylko
takie działania są warunkiem właściwego sterowania użytkowaniem i zabudową terenów
nadrzecznych, w tym szczególnie gruntów rolnych, a leżed powinny one w zakresie obowiązków
administracji wszystkich szczebli.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
97
Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrod niczego we Wrocławiu
Chciałbym naszą dyskusję wzbogacid o trzy akcenty optymistyczne.
1. Obiekty stawowe od prawie tysiąca lat są trwałym elementem polskiego krajobrazu
rolniczego. Już w XIII wieku w okolicach Oświęcimia, Zatora, Rybnika, Łowicza i Milicza powstały
wielkie obiekty stawowe, z których częśd jest nadal eksploatowana. Aktualna powierzchnia stawów
rybnych szacowana jest na ok. 70 tys. ha, co stanowi ponad 10 % gruntów pod wodami. Są to głównie
stawy typu karpiowego, położone przede wszystkim w południowej i środkowej części naszego kraju.
Stawy typu pstrągowego, których historia liczy niecałe 200 lat, zlokalizowane są w większości
w północnej części Polski.
Ponad 2/3 spośród 600 towarowych gospodarstw hodowlanych prowadzi chów i hodowlę
karpia, natomiast pozostałe zajmują się chowem i hodowlą pstrąga. Rybactwo śródlądowe jako
uboczny rodzaj gospodarki rolnej deklaruje ok. 10 tysięcy rolników.
Wielowiekowe istnienie obiektów stawowych w istotny sposób wpływało na gospodarkę
wodną małych i średnich zlewni, a w wielu z nich rybactwo stawowe było i jest głównym
użytkownikiem wód powierzchniowych. Niezależnie od funkcji produkcyjnej szereg obiektów
wykorzystywanych było i jest do innych celów. Poza tym okresowe istnienie w krajobrazie dużych
powierzchni zalanych wodą, a także cykliczne pobory i zrzuty wody ze stawów wywoływały zmiany
środowiskowe do których dostosowywała się biocenoza. Procesy te były przedmiotem
zainteresowania wielu zespołów badawczych, w tym przyrodników, meliorantów i hydrotechników.
Wraz ze zmianami klimatu wzrasta zainteresowanie stawami rybnymi jako elementem małej
retencji wodnej, natomiast po akcesji Polski do Unii Europejskiej okazało się , że szereg obiektów
stawowych spełnia kryteria stawiane obszarom sieci ekologicznej Natura 2000.
Polityka wodna i rolna Paostwa powinna sprzyjad rozwojowi gospodarki stawowej, której
znaczenie produkcyjne i pozaprodukcyjne, a zwłaszcza prośrodowiskowe, jest coraz wyraźniej
rozumiane i doceniane.
2. W nawiązaniu do wątku dyskusji o braku specjalistycznych kadr dla gospodarki wodnej mam
przyjemnośd poinformowad Paostwa, że dzięki życzliwej pomocy trzech Komitetów Polskiej Akademii
Nauk (Gospodarki Wodnej, Inżynierii Lądowej i Wodnej, Melioracji i Inżynierii Środowiska
Rolniczego), Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej
we Wrocławiu, Dolnośląskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych we Wrocławiu oraz szeregu
innych instytucji i osób, w tym także tutaj obecnych, Uniwersytet Rolniczy we Wrocławiu rozpoczął
w bieżącym roku akademickim kształcenie studentów w zakresie inżynierii i gospodarki wodnej.
Stało się to możliwe po wyrażeniu przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego zgody
na prowadzenie przez Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji naszej uczelni studiów
pierwszego i drugiego stopnia na kierunku „inżynieria i gospodarka wodna” (decyzja nr MNiSW-DNS-
WUP-6050-8293-5/AL/10 z dnia 9 sierpnia 2010 r.).
Z przyjemnością informuję również iż doceniając potrzebę kształcenia specjalistów z tego
zakresu dla gospodarki narodowej Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego nadał „inżynierii
i gospodarce wodnej” status kierunku zamawianego, co wiąże się z dodatkowym finansowaniem,
w tym wyższymi stypendiami.
Jednym ze sposobów likwidacji braku kadr dla gospodarki wodnej jest ich kształcenie
na kierunku studiów inżynieria i gospodarka wodna, w kilku polskich uczelniach, a także stworzenie
absolwentom tych studiów możliwości uzyskiwania uprawnieo budowlanych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
98
3. Wśród specjalistów istnieje zgodny pogląd iż w obliczu ubogiej zasobności wodnej kraju
oraz nasilających się zmian klimatu, radykalna poprawa stanu jakości naszych wód śródlądowych
oraz poprawa bilansu wodno-gospodarczego, wymagają pilnych, kompleksowych rozwiązao i działao
systemowych. Poglądu tego wydają się nie podzielad decydenci, o czym może świadczyd brak polityki
wodnej Paostwa, malejące nakłady, niekoocząca się dyskusja o systemie organizacyjnym gospodarki
wodnej.
Wydaje się celowe:
przyjęcie wreszcie polityki wodnej Paostwa i uwzględnienie jej w długookresowej strategii
rozwoju kraju,
utworzenie odrębnego Ministerstwa Gospodarki Wodnej lub rozszerzenie nazwy
Ministerstwa Środowiska o drugi dział, czyli o „Gospodarkę Wodną”, podobnie jak
w nazwach szeregu innych ministerstw, np.: Administracji i Cyfryzacji, Nauki i Szkolnictwa
Wyższego, Rolnictwa i Rozwoju Wsi uwzględniono dwa działy.
‘
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
99
Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro -Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego
Możliwości uzyskania wsparcia dla gospodarki wodnej na obszarach wiejskich w ramach Wspólnej
Polityki Rolnej
W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 realizowane jest
działanie: Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych
warunkach gospodarowania. Na działanie to przeznaczona jest ogromna kwota 2.448.750.000 Euro.
Jest to największe w kontekście finansowym działanie w polskiej edycji II filara Wspólnej Polityki
Rolnej, stanowiące 13,1% wszystkich środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich.
Fakt, że pomoc tę otrzymuje wielka liczba rolników na obszarze ok. 50% powierzchni kraju
powoduje, że średnia wysokośd wsparcia w wymiarze miesięcznym dla właściciela 10-hektarowego
gospodarstwa wynosi ok. 200 zł. W opinii wielu ekspertów, działanie to jest mało efektywne
ze względu na nikłą wysokośd realnego wsparcia oraz fakt, że nie wiąże się ono ze szczególnymi
wymaganiami wobec beneficjenta. Potwierdzają to zarówno wyniki analizy ex-ante, jak śród-
okresowej oceny PROW, w której stwierdzono, iż: /…/ zgodnie z opinią Panelu Ekspertów, środki
z dodatków wyrównawczych stanowią bardzo małą częśd budżetów gospodarstwa i nie mogą
w sposób znaczący decydowad o funkcjonowaniu społeczności wiejskiej.
Dzieje się tak w sytuacji, kiedy coraz więcej rolników sygnalizuje problemy z gruntami
podtapianymi lub zalewanymi, co w niektórych regionach przeradza się w chroniczne konflikty nie
znajdujące rozwiązania.
Tymczasem w projekcie nowego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady
w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju
Obszarów Wiejskich (EFRROW) na okres 2014-2020 znajduje się propozycja działania (określanego
w polskim tłumaczeniu jako „środek”): Płatności z tytułu obszarów z ograniczeniami naturalnymi
lub innymi szczególnymi ograniczeniami, analogicznego do działania funkcjonującego obecnie, lecz
z możliwością ponownego wytyczenia obszarów kwalifikujących się do wsparcia.
Wydaje się więc celowe i możliwe zweryfikowanie tych obszarów tak, aby weszły do nich
siedliska podtapiane i zalewane. Przy odpowiednim skoncentrowaniu środków finansowych rolnicy,
zmuszeni do gospodarowania na gruntach silnie zawodnionych, otrzymywaliby za to stosowną
rekompensatę.
Postulowane ograniczenie terytorialne obecnie funkcjonujących obszarów o niekorzystnych
warunkach gospodarowania mogłoby stworzyd dodatkowe rezerwy finansowe. Rezerwy te powinny
zostad wykorzystane m.in. na zwiększenie efektywności przewidywanych w projekcie rozporządzenia
środków:
– i n w e s t y c j i w ś r o d k i t r w a ł e , w którym możliwe jest wsparcie gospodarki wodnej na
obszarach produkcyjnych, jak również inwestycji nieprodukcyjnych związanych
z wypełnianiem zobowiązao rolno- i leśnośrodowiskowych, ze stanem ochrony różnorodności
biologicznej gatunków i siedlisk lub podwyższającymi użytecznośd publiczną obszaru Natura
2000 lub innego obszaru o wysokiej wartości przyrodniczej;
– ś r o d k a r o l n o - ś r o d o w i s k o w o - k l i m a t y c z n e g o , gdzie możliwe wydaje się
udzielenie wsparcia rolnikom, zatrzymującym wodę w urządzeniach melioracji szczegółowych
na siedliskach cennych przyrodniczo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
100
Oczywiste jest, że postulowane zredukowanie terytorialne obszarów z ograniczeniami
naturalnymi może okazad się przedsięwzięciem trudnym i niepopularnym, lecz oznacza ono wydatne
zracjonalizowanie omawianego działania, a korzyści społeczne, gospodarcze i środowiskowe z tego
płynące każą poważnie rozważyd taką możliwośd na etapie budowania polskiego systemu rozwoju
obszarów wiejskich na lata 2014-2020.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
101
Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk
Zasoby wodne
W referacie nt zasobów wodnych Polski podano, że obecna pojemnośd zbiorników na rzekach
jest dalece nie wystarczająca bo pozwala na retencjonowanie jedynie 6% średnio rocznego odpływu
rzecznego. Należy dodad, że wg ocen specjalistów w latach 70-tych ub. wieku warunki topograficzne
Polski pozwalają na zwiększenie tej retencji jedynie do 15%, co w dalszym ciągu nie będzie
wystarczające. Byd może obecnie trzeba by tą ocenę zaktualizowad. Natomiast budowa nowych
zbiorników i tak napotyka na trudności z uwagi na problemy z pozyskiwaniem gruntów pod budowę
oraz protesty ekologów. Trzeba podkreślid , że wymogi ochrony środowiska można uwzględnid
w projektowaniu zbiorników na podstawie postanowieo Dyrektyw UE, że bezpieczeostwo ludzi jest
nadrzędne, a uzgodnieniu podlega sposób rozwiązania projektowego z ainteresowanymi stronami
w tym również ze społecznością lokalną. Przykład takich działao podano w artykule
nt zagospodarowania Loary (Z. Gąsowski, A. Dobrowolski „Gospodarka Wodna” nr 3/2010r.).
Problem ograniczonych zasobów wodnych kraju narasta jeśli uwzględni się ich zmiennośd
przestrzenną i czasową. Najmniejsze zasoby wodne występują w środkowym , równoleżnikowym
pasie kraju , gdzie w niektórych województwach wskaźnik zasobów na 1 mieszkaoca jest mniejszy od
połowy średniej wartości krajowej, a rzeki przez nie przepływające mają wody zanieczyszczone.
(A. Dobrowolski, H. Słota „Stan zasobów wodnych Polski w drugiej połowie XX wieku” Postępy Nauk
Rolniczych nr 3/2005r. wyd. PAN). W drugiej połowie XX wieku zasoby wód powierzchniowych
w poszczególnych latach zmieniały się od 0,6 do 1,4 wartości średniej z wielolecia.
Odpowiednie zarządzanie gospodarką wodną w Polsce i ochrona przed powodziami oraz
suszami utrudnione są przez rozdzielenie kompetencji między różne resorty. Na to zwracają uwagę
polscy specjaliści już od 1935r ( konferencja po katastrofalnej powodzi na południu kraju w 1934).
Jeszcze w niedawnym okresie problemami tymi zajmowało się częściowo 5 resortów. Wyjątek
stanowił okres działania Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej oraz Komitetów Powodziowych
na różnych szczeblach administracji rządowej.
Powodzie
W Ustawie Prawo wodne definicja powodzi powinna byd in expressis verbis taka jak
w Dyrektywie powodziowej UE z 2007r. tj. „powódź” oznacza czasowe pokrycie wodą terenu, który
normalnie nie jest pokryty wodą. Wtedy ta definicja obejmie również podtopienia terenów
spowodowane intensywnymi opadami i roztopami. Da to ustawowe podstawy do podejmowania
działao prewencyjnych i operacyjnych na terenach podtopieo oraz wypłaty odszkodowao i w ten
sposób zapobiegnie się wielu nieszczęściom ludzkim spowodowanych różnymi interpretacjami
obowiązków organów władzy na różnych szczeblach zarządzania, jak np. miało to miejsce po
powodzi w 2010r. Mapę terenów zagrożonych podtopieniami sporządził i aktualizuje Paostwowy
Instytut Geologiczny .
Skutecznośd ochrony przed powodzią wymaga ciągłości działania w zakresie zarządzania,
planowania , inwestowania, utrzymania w odpowiednim stanie budowli i instalacji oraz sił i środków
niezbędnych do prowadzenia działao operacyjnych, gdyż wg obecnie formułowanej w Europie
zasady: „okres po powodzi jest okresem przed następną powodzią”. Zatem ochrona przed powodzią
wymaga długofalowego i konsek- wentnego działania organów administracji rządowej
i samorządowej.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
102
Podstawowym zagadnieniem w prewencji przeciwpowodziowej jest zapobieganie
zagospodarowywaniu terenów zagrożonych powodzią, a więc w pierwszym rzędzie uwzględnienie
w planach zagospodarowania przestrzennego wyznaczonych zgodnie z Dyrektywą powodziową UE
obszarów zalewowych oraz ocen ryzyka powodziowego. Wzorem krajów, które wyprzedzają Polskę
we wdrażaniu Dyrektywy UE należy w planach zagospodarowania przestrzennego wydzielid strefy
zakazu zabudowy i zagospodarowania oraz strefy ograniczonego zagospodarowania –
dostosowanego do miejscowych warunków ochrony przeciwpowodziowej z odpowiednim
wykorzystaniem środków technicznych i nietechnicznych. W tych działaniach należy uwzględnid
również odpowiednie kształtowanie stawek ubezpieczeniowych. Jak wykazały doświadczenia krajów
zachodnioeuropejskich - tam gdzie nie skutkowały zakazy i nakazy poskutkowały podwyższone stawki
ubezpieczeniowe.
W ochronie przeciwpowodziowej należy stosowad zasadę optymalizacji ekonomicznej
w oparciu o analizę wartości terenów zagrożonych – aż do przesiedlania ludności i zmian
infrastruktury oraz rodzaju działalności gospodarczej na tych terenach – zgodnie z przyjmowaną
zasadą „ zejśd z drogi żywiołowi.
Jako ilustrację wagi tego zagadnienia można przytoczyd wielkości bezpośrednich strat
powodziowych w Polsce w 1997 r. (na obszarze ok. 0,5 mln ha o znacznym stopniu
zagospodarowania) w wysokości 1,65% PKB oraz – w 1979 na terenach znacznie słabiej
zagospodarowanych o powierzchni łącznej 2 krotnie większej, ale o stratach prawie 5-krotnie
mniejszych (Monografia katastrofalnych powodzi w Polsce w latach 1946–1998. praca zbiorowa pod
red. J. Ostrowskiego i A. Dobrowolskiego, wykonana na zlecenie Ministerstwa Środowiska ze środków
NFOŚiGW, IMGW - Warszawa ).
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
103
Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej , Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie
Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno- ekonomiczne i społeczno-gospodarcze
Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie
intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których
decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrologiczną. Na cykl hydrologiczny wpływa
rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki
antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności. Dodatkowo, potrzeby wodne
zwiększają się znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces urbanizacji,
następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów powierzchniowych
i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, tj. możliwośd zatrzymania wody. Wszystko to powoduje,
że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby wodne, na co wpływa też
zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze, które mogą potęgowad się
przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim niedobory wody związane
z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych.
Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE
Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby
rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody
w różnych sektorach. W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotuje, przed
koocem 2012 roku, komunikat, w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, m.in.
związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników
zasobów wodnych.
Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak:
gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się
wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presję na zasoby wodne związane
z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze
i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego
w komunikacie nt niedoborów wody i suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska
określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory
wody na danym obszarze określone zostały jako „niewystarczające zasoby wody, aby zaspokoid
długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę”. Niedobory wody odnoszą się zatem do
długoterminowego niezbilansowania ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania na wodę
przekraczający pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest wprowadzenie takiej
realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne gospodarowanie wodą,
poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową opcję strategiczną uznano
ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje odzwierciedlenie w innym
ważnym dokumencie – Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW).
RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku,
została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych
z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
104
„zanieczyszczający płaci” oraz na zasadzie ”zwrotu kosztów za usługi wodne”, włączając w to koszty
środowiskowe i zasobowe.
W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały,
w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców,
aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady ”zwrot kosztów usług
wodnych” winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników,
podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy
system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już znacznego przekroczenia
terminu wymaganego przez RDW.
Warto dodad, że 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja pt. „Opłaty
za wodę w rolnictwie: na drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie”, zorganizowana
przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady zwrotu kosztów za usługi wodne,
a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem, wnikliwie
przeanalizowana.
Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze
Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację
Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również
dozagadnienia suszy. W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami
dla zapobiegania, kontroli lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad:
Zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi
aspektami suszy,
Zintegrowaną strategię łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania
wód,
Wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych
do osiągnięcia celów,
Zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi
warunkami i możliwościami.
W polskim Prawie wodnym (Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące
suszy ujęto w dziale poświęconym głównie ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy w Prawie
wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy. Konieczne
jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje zagrożenie
nie tylko związane z powodziami ale również z suszami.
Susze i ich skutki
Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią
klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje
się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku
i gospodarce, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji
suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce „Handbook of Hydrology”, wydanej przez wydawnictwo
McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz:
● susza meteorologiczna – okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci
do danego obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych;
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
105
● susza rolnicza – okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia
potrzeb wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej
gospodarki w rolnictwie;
● susza hydrologiczna – okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego,
a gdy przedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych.
● susza gospodarcza – będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności
człowieka dotkniętego suszą.
Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy
hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek
wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie.
Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne
i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne
sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze
i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka
trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi
na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest,
że susze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też
obszary pojedynczych zlewni.
Zakres możliwych rozwiązao
Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną
intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę
społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane
ze skutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze
zapobiegawczym. Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające
dla zapobiegania i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa
wodnego o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze.
Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi z powodziami
i uszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną UE, wyrażoną
w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również rolnictwa.
Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. „Niedoborów Wody i Susz” obejmują:
● ustalenie odpowiedniej ceny dla wody.
● bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych,
● realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej,
● wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych,
● podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie,
● zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym
zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym.
W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych z ograniczeniem
przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności:
● opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie,
uwzględniającej m.in. scenariusze zmian klimatu,
● dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
106
przemysłowych, w zależności od powyższych scenariuszy,
● dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii
odnawialnej, na stosunki wodne,
● prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny
i o niższych wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę,
● propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych.
Podsumowanie
Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu
na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany
jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które
spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie
krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku
pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied
znaczące skutki materialne.
Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę
ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie
ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody.
Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości
adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki
działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północno-
wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach.
Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej
retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje
i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej. W przypadku objęcia suszą dużych regionów,
w tym zlewni międzynarodowych, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Należy również
współpracowad, z wybranymi paostwami, w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym
efektywnych technik nawodnieo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
107
Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy
Głos w dyskusji na temat roli samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów
w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
Panujące na terenie Polski warunki klimatyczne wraz z anomaliami pogodowymi sprawiają,
że pojawia się problem nadmiaru wody podczas obfitych opadów, czy też śnieżnych roztopów, jak
i deficytu w czasie długotrwałej suszy. Nie możemy też zapominad, że rozkład rezerw na terenie
całego kraju i w określonym czasie jest nierównomierny, często także niezgodny
z zapotrzebowaniem. Obszary w których susze atmosferyczne pojawiają się najczęściej to: Nizina
Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska oraz na Pojezierze Wielkopolskie
i azurskie a także Przedgórze Sudeckie. Okresy susz hydrologicznych występują najczęściej w Polsce
w miesiącach letnio-jesiennych i zimowych, przy czym typem dominującym, zarówno pod względem
częstości występowania jak i długotrwałości zjawiska są niżówki letnio-jesienne. Z obserwacji wynika,
że najczęściej niżówki występują na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej, na nizinie
Podlaskiej i wschodnich kraocach Wyżyny Lubelskiej. Najdłużej trwają w południowej części
Pojezierza Pomorskiego, na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej oraz częściowo
na Nizinie Podlaskiej i wschodnich partiach Wyżyny Lubelskiej. Jak więc widad z tej analizy susze
atmosferyczne, podobnie jak niedobór wody powierzchniowej, spowodowany obniżeniem
się przepływu w rzekach, dotyczą najczęściej rejonów rolniczych, co jest niekorzystne z punktu
widzenia gospodarczego.
W prawodawstwie polskim („Prawo wodne” z 18 lipca 2001 r.) istnieje zapis o stworzeniu
planu przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze paostwa oraz ochronie ludzi i mienia przed
skutkami tego zjawiska m.in. przez zachowanie istniejących i stworzenie nowych systemów
retencyjnych oraz racjonalną gospodarkę tymi systemami, a także zapis o konieczności budowania
systemów ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze
oraz hydrosferze. Zapisy te nie są jednak wystarczające gdyż brak jest rozporządzeo wykonawczych.
Sprawnie działająca osłona agrometeorologiczna oraz odpowiednie zabiegi agrotechniczne,
a zwłaszcza spulchnianie gleb powodujące wzrost infiltracji i retencyjnośd gleb, w okresie jesienno-
zimowym i wiosennym mogą tylko w części zminimalizowad skutki suszy. Doświadczenia innych
krajów dowodzą, że skutecznym sposobem ograniczenia skutków suszy jest stworzenie na obszarach
deficytowych systemu gromadzenia nadmiaru wód opadowych. Należy też rozważyd wykorzystanie
wody powstałej z recyklingu ścieków, po odpowiednim oczyszczeniu i spełnieniu norm jakościowych.
Odpowiednio oczyszczone ścieki tak samo jak wody opadowe mogą byd wykorzystywane
do nawodnieo rolniczych jako substytut przeznaczonej do tego celu wody świeżej.
Efektywna integracja wtórnego wykorzystania ścieków z gospodarowaniem zasobami
wodnymi winna byd oparta na ilościowym bilansie potrzeb wodnych różnego rodzaju użytkowników.
Przykładowo do optymalnego wzrostu i plonowania rośliny sadownicze wymagają w naszej strefie
klimatycznej opadów rocznych rzędu 700-900 mm. Tak wysokie opady w Polsce nie występują
ale zagospodarowanie odnowionej wody może rozwiązad problem jej niedoboru, a jednocześnie
pozwoli spełnid wymóg Dyrektywy Ściekowej zalecającej wykorzystanie oczyszczonych ścieków tam
gdzie jest to możliwe. Dla rozwoju rolnictwa bardzo istotne jest podjęcie szeregu działao zawiązanych
z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody, a jednym z nich z pewnością
jest wprowadzanie efektywnych technik nawodnieo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
108
prof. dr hab. Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN
prof. dr inż. Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej
Użytkowanie i zabudowa terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom
Przyczyną podtopieo może byd występowanie wysokiej wody w przyległych rzekach jeziorach
i zbiornikach wodnych wpływające na wzrost poziomu wód podziemnych powodujących lokalne
podtopienia. Brak recepty na działania w tej dziedzinie w obowiązujących przepisach, w tym
w Prawie wodnym (tu zgodnie z Dyrektywą Powodziowa UE wyznacza się obszary zalewów
o określonym prawdopodobieostwie wystąpienia, ale nie uwzględnia się skutków wystąpienia
wysokiej wody na obszarach chronionych wałami, bez ich przerwania, nawet na obszarach leżących
w depresji). W Polsce istniała „moda” na lokowanie przykładowo oczyszczalni ścieków na obszarach,
w których rzędna terenu była poniżej rzędnej wód wezbraniowych.
Istnieje koniecznośd uwzględnienia wyżej opisanego typu zagrożenia w planowaniu
przestrzennym. Woda pochodząca z opadów atmosferycznych i roztopów w zdecydowanej
większości przypadków traktowana jest jako czynnik szkodliwy i czyni się wszystko, łącznie z budową
bardzo kosztownych systemów kanalizacji deszczowej (sprawnych tylko do pewnego stopnia),
aby wodę tą jak najszybciej wysyład poza granice miasta, osiedla, zlewni powodując poniżej
zagrożenia powodzią. Potem nadchodzi okres bez opadów i postępująca susza. A przecież woda
pochodząca z opadów to bezcenny surowiec, który winien byd zagospodarowany jak najbliżej
miejsca opadu .
Zgodnie z obowiązkiem realizacji postanowieo Dyrektywy Powodziowej UE powstaną mapy
zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego, które winny stanowid podstawę przy
tworzeniu planów zagospodarowania przestrzennego. Takie rozwiązania pozwolą wprowadzid
ograniczenia w budowaniu np. w okolicy wałów przeciwpowodziowych i na terenach zalewowych.
Ponadto, gdy teren zostanie dopuszczony do zabudowy, to będzie istniała możliwośd oceny
na podstawie przygotowanych map zagrożenia. Zgodnie z projektem na mapach zagrożenia
powodziowego zostaną określone obszary, które mogą byd zalane w przypadku wystąpienia powodzi
o określonych prawdopodobieostwach (niskim, średnim i wysokim). Mapy ryzyka uwzględnią liczbę
mieszkaoców dotkniętych powodzią, zagrożenia dla infrastruktury, w tym szczególnie dla obiektów
zagrażających środowisku, np. oczyszczalni ścieków. Mapy te Polska ma przygotowad do kooca 2013
roku.
Równocześnie zostaną stworzone także plany zarządzania ryzykiem powodziowym. Obejmą
one wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem powodziowym – zapobieganie, ochronę i przygotowanie
do wezbrania, w tym prognozowanie powodzi i systemy wczesnego ostrzegania. Ostatnie lata tookres
szczególnych zagrożeo powodowanych przez tzw. powodzie miejskie. Brak jakichkolwiek przepisów
dotyczących przeciwdziałaniu skutkom wystąpienia takiego zjawiska. Powszechnie występujące
zalecenie o zakazie zalewnia terenu sąsiada jest przepisem martwym, gdyż nie ma możliwości jego
przestrzegania nawet w przypadku takich prób Brak jest jakiegokolwiek odniesienia do lokalnych
planów zagospodarowania przestrzennego, brak planów zagospodarowania, brak wzorów rozwiązao
dla pojedynczych posesji, brak podstaw prawnych do stanowienia lokalnych, specyficznych dla
warunków, regulacji prawnych, technicznych i organizacyjnych.
W trakcie wystąpienia ostatnich powodzi miejskich wystąpiły tysiące sporów związanych
z zalewaniem posesji wodami spływającymi z sąsiednich obszarów. Zanotowano nawet jedna
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
109
śmiertelną ofiarę takiego konfliktu. Powodzie miejskie w Polsce nie są uwzględniane w ocenie ryzyka
powodziowego, a powinny byd utworzone, specjalnie dla tego nowego typu powodzi, także plany
zarządzania ryzykiem powodziowym, obejmujące wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem
powodziowym.
Wszystkie zmiany w zlewni przyczyniają się do przekształcenia reżimu hydrologicznego
cieków. Rozkład częstości występowania przepływów największych ulega niekorzystnej modyfikacji,
jako wynik wzrostu udziału powierzchni hydrologicznie czynnych na obszarze zlewni. Hydrologicznie
czynne zlewnie to te obszary, które tworzą odpływ podczas opadu atmosferycznego. Wzrasta nie
tylko ich ilośd, ale także powierzchnia, co jest związane ze zmianą w sposobie zagospodarowania
zlewni (likwidacji ulegają zagłębienia będące miejscem znacznej retencji, a także retencja obszarów
zalesionych lub zagospodarowanych rolniczo).
Jeśli obszar, na którym prowadzimy celową działalnośd mającą na celu zatrzymanie
maksymalnej ilości wody, np. poprzez zabiegi agrotechniczne lub budowę systemów budowli wodno-
melioracyjnych, zostanie zastąpione obszarem, gdzie w przewadze występują obszary
nieprzepuszczalne, np. drogi budowane, bardzo często wzdłuż naturalnych dróg spływu wód
powierzchniowych, to efekt hydrologiczny takich zmian, w przypadku ekstremalnych opadów
atmosferycznych, bywa zwykle katastrofalny.
Znacznemu skróceniu ulega czas koncentracji odpływu, który wpływa na kształt hydrogramu
wezbrao. Również większy współczynnik odpływu z obszarów nieprzepuszczalnych
charakteryzujących się dodatkowo zdecydowanie niższym współczynnikiem szorstkości, powoduje
zwiększenie prędkości objętości odpływającej wody. Jednoczesnemu zmniejszeniu ulega zasilanie
wód gruntowych. W zlewniach zurbanizowanych wzrasta częstośd występowania przepływów
największych i tak np. częstośd przepływu pełnym korytem może się zwiększyd od 2 do 8 razy w ciągu
roku, gdy tym czasem w zlewni naturalnej występuje tylko co 1,5 -2 lata. Znacznemu zmniejszeniu
ulęgają wielkośd natężenia przepływów najniższych, co wynika z ograniczonego zasilania wód
podziemnych spowodowanego głównie zwiększeniem się udziału obszarów nieprzepuszczalnych,
a także procesami wtórnymi, np. krótki czas występowania stanów i przepływów stanowiących źródło
zasilania wód podziemnych z koryt cieków. Proces pogłębiany jest poprzez obniżanie stanów wód
podziemnych lokalnymi odwodnieniami budowli, podziemnych szlaków komunikacyjnych itp.
Wskutek obniżania się poziomu wód podziemnych ulega skróceniu okres ich zasilania.
Wielkośd i zmiany sezonowe przepływu podstawowego mają podstawowe znaczenie dla
utrzymania środowiska naturalnego cieku i jego sąsiedztwa. Istnieją wyniki badao potwierdzające
zależnośd pomiędzy wzrostem udziału obszarów nieprzepuszczalnych a spadkiem natężenia
przepływu podstawowego. Wielkośd przepływów najwyższych może wzrosnąd wielokrotnie
(wg piśmiennictwa do 15 razy). Cieki miejskie charakteryzują się dużą częstością wezbrao, bardzo
gwałtownym wzrostem i spadkiem stanów i przepływów. Można stwierdzid, że procesy urbanizacyjne
w zlewni nie tylko akcentują występujące zjawiska, ale prowadzą do tworzenia nowych,
np. ystępowania wezbrao, które dotychczas nie występowały przy tej samej wysokości i natężeniu
opadów. Poniższy wykres (rys.1) najbardziej obrazowo przedstawia zmiany w reżimie cieków zlewni
urbanizowanych. Wyraźnie widoczne są różne reakcje cieku na opad, zdecydowana różnica
w dynamice, znacznie wyższe przepływy, najwyższe i znacznie niższe przepływy najniższe,
w przypadku zlewni zurbanizowanej akcentują problemy związane z gospodarowaniem wodą cieków
miejskich.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
110
Rys.1. Zmiana reżimu hydrologicznego cieku wskutek procesów urbanizacyjnych
Zmiana reżimu hydrologicznego jest skutkiem zmian w bilansie wodnym zlewni miejskiej.
W niedalekiej przyszłości zmiany powodowane urbanizacją zostaną jeszcze bardziej zaakcentowane
skutkami zmienności klimatu.
Poniżej, przedstawiono powszechnie znany schemat (rys.2) zmian wielkości poszczególnych
elementów bilansu wodnego w mieście w zależności od wzrostu udziału powierzchni
nieprzepuszczalnych (efekt wzrastającego udziału zabudowy i infrastruktury drogowej w mieście).
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
111
Rys.2. Zmiany bilansu wodnego zlewni wraz z postępującym procesem zabudowy zlewni(wzrostem udziału powierzchni
nieprzepuszczalnych). Źródło: Federal Interagency Stream Restoration Working Group *2001+
Powyższe wykresy, wskazują opisane zmiany jako podstawowy problem wodny związany
z urbanizacją. Zmiany są rzeczywiście wielkie, ale gdyby na tym kooczył się wpływ zmian to
w rzeczywistości rozpatrywana zlewnia traciłaby wodę, wskutek zwiększonego odpływu
powierzchniowego, ale ta woda przepływałaby do sąsiedniej zlewni zasilając w drodze wody
podziemne, czy też dłużej przebywałaby w środowisku aż do całkowitego zakooczenia procesów
infiltracji i odparowania nadmiaru wody. Z kolei istniałoby duże prawdopodobieostwo, że wskutek
tego samego procesu straty wody w zlewni wywołane większym odpływem powierzchniowym
wyrównywane byłyby przez dopływ powierzchniowy z sąsiedniej zlewni.
Wzrost udziału odpływu powierzchniowego, kosztem infiltracji, to zaledwie fragment
problemu. Najbardziej istotny i szkodliwy dla środowiska miejskiego jest fakt, że ten odpływ nie
odbywa się dalej poprzez sied hydrograficzną, ale jest natychmiast ,w przeważającej części, kierowany
jest do systemu kanalizacyjnego, co zmienia wszystko: charakter odpływu, wody tracą kontakt
ze środowiskiem naturalnym – przestają byd jego komponentem a stają się ściekiem, tracimy
możliwośd samooczyszczania się odpływających wód, a wprost przeciwnie - po wpłynięciu wody
w system kanalizacyjny rozpoczynają się procesy gnilne, itp. Przyczyną zasadniczych zmian w bilansie
wodnym zlewni miejskiej jest skierowanie znacznych ilości wód opadowych do kanalizacji
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
112
deszczowej, co ilustruje rys.3.. Należy zwrócid uwagę na wielkośd składowej w postaci kanalizacji
deszczowej.
Rys.3. Bilans wodny zlewni miejskiej z uwzględnieniem strat wody powodowanych wprowadzeniem znaczącej części wód opadowych do systemu kanalizacyjnego. Źródło: na podstawie OECD *1986+
Zarządzanie użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom
i niedoborom wody w szczególny sposób dotyczy w Polsce obszarów zurbanizowanych i będących
trakcie urbanizacji. Dotyczy to także mniejszych jednostek jak np. osiedli. To wymaga pracy
u podstaw poprzez dążenie do zintegrowanego gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach
zurbanizowanych. Dotyczy to przede wszystkim konsekwencji w planowaniu przestrzennym,
symulowania skutków zabudowy i na tej podstawie możliwości przeciwdziałania negatywnym
zjawiskom, takim jak przykładowo gwałtowna koncentracja przepływu, wzrost wielkości przepływów
maksymalnych, a propagowania i realizacji działao związanych z utrzymaniem dotychczasowych cech
bilansu wodnego zlewni.
Realizacja budowy nowego osiedla winna zawierad informacje o sposobie zagospodarowania
wód powierzchniowych i wód pochodzących z opadów atmosferycznych, w tym wód roztopowych.
W uzasadnionych przypadkach należałoby wykonad analizę istniejących warunków pod względem
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
113
zagospodarowania wód opadowych, ale również wskazania ewentualnych zagrożeo (dotyczy
zarówno jakości jak i ilości wody). Działania związane z przeciwdziałaniem podtopieniom
i niedoborom wody w zlewni zurbanizowanej są nieomal identyczne.
Obecnie brak podstaw prawnych dla gospodarowania wodą na obszarach zurbanizowanych.
Koniecznością jest stanowienie prawa o charakterze profilaktycznym, to jest umożliwiającym
ingerencje na poziomie planowania, projektowania i wykonawstwa, a nie skazywania stron
na działania po zakooczeniu przedsięwzięcia, w trakcie ujawnienia się negatywnych skutków
oddziaływania inwestycji i przedsięwzięd.
W omawianej dziedzinie występują znaczne problemy gdyż obecnie np. w gminach skargi
mogą byd kierowane wyłącznie do komórek budownictwa i urbanistyki, które nie zatrudniają
specjalistów z dziedziny gospodarki wodnej i melioracji, którzy mogli by ocenid skutki budowy obiektu
stanowiącego przedmiot skargi .
Brak katalogów dobrych praktyk w tej dziedzinie, brak albumów typowych rozwiązao, np.
z obiektami małej architektury, które mogły by byd wykorzystane przy gospodarowaniu wodami, brak
obiektów wzorcowych. Dodatkowo pozostały w mentalności posiadaczy nieruchomości niedawne
fiskalne działania administracji w dziedzinie opodatkowywania np. małych oczek wodnych na terenie
posesji.
Brak dobrego prawa w dziedzinie zagospodarowania wód opadowych, przykładowo obecne
próby wprowadzenia podatków deszczowych, dachowych itp. to podróbki praw stanowionych
w landach niemieckich. Tylko, że w polskim wykonaniu występuje wyłącznie człon fiskalny, tj.
podatek od nieprzepuszczalnej powierzchni, natomiast w niemieckim pierwowzorze są dalsze części
przewidujące dopłaty do podjętych przez właścicieli nieruchomości działao i w efekcie po wykonaniu
przewidzianych prawem działao zwolnienie z podatku dachowego. Bo głównym celem prawa
landowego w Niemczech jest zagospodarowanie wód deszczowych, a w Polsce, wobec braku
najbardziej istotnych z punktu widzenia gospodarki wodnej segmentów pierwowzoru ustawy,
to zwykła, prowadzona nieefektywnie, działalnośd fiskalna paostwa. Zagrożenie powodziowe
występuje również w dolinach małych cieków, dla których nie zostaną wyznaczone strefy zalewowe –
brak jest w tym zakresie metodyki planowania.
Administracja rządowa winna byd inicjatorem tworzenia dobrego prawa na podstawie
uzyskiwanych informacji, doświadczeo i postulatów. Administracja samorządowa - Samorząd
Województwa ma za zadanie wykonywane, utrzymywane i eksploatowanie, na koszt budżetu
paostwa, urządzeo melioracji wodnych podstawowych. Poniżej podano wykładnie prawne.
Wykonywanie praw właścicielskich w stosunku do wód publicznych stanowiących własnośd
Skarbu Paostwa jako zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej wykonywane przez samorząd
województwa – w stosunku do wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby
rolnictwa (art. 11 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).
Oddawanie w użytkowanie gruntów pokrytych wodami stanowiącymi własnośd Skarbu
Paostwa oraz ustalanie opłat z tego tytułu (art. 20 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229
z późn. zm.).Prowadzenie ewidencji wód publicznych stanowiących własnośd Skarbu Paostwa,
urządzeo melioracji wodnych oraz gruntów zmeliorowanych (art. 70 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr
115, poz. 1229 z późn. zm.). Programowanie, planowanie, nadzorowanie wykonywania urządzeo
melioracji wodnych szczegółowych i podstawowych oraz utrzymanie melioracji wodnych
podstawowych (art. 75 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).
Wykonywanie urządzeo melioracji wodnych szczegółowych w ramach inwestycji
melioracyjnych ze środków budżetu Paostwa i ustalenie wysokości opłaty melioracyjnej (art. 74
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
114
ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Ochrona przed powodzią i suszą wraz
likwidacją ich skutków i utrzymaniem magazynów przeciwpowodziowych (art. 81 ustawy Prawo
wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Wydawanie decyzji w sprawach zwolnieo od
niektórych zakazów obowiązujących przy wałach przeciwpowodziowych (art. 85 ustawy Prawo
wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).Opiniowanie wniosków o dotacje Spółek wodnych,
kontrola wykonywania zadao objętych dotacjami i prawidłowośd ich rozliczania (art. 164 ustawy
Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.). Wydawanie postanowieo w zakresie
uzgadniania projektów decyzji o warunkach zabudowy w zakresie urządzeo melioracyjnych
i przeciwpowodziowych (art. 75 ustawy Prawo wodne - Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm., art. 53
ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. nr 80 poz. 717.). Składanie deklaracji
podatkowych oraz regulowanie należności z tego tytułu za grunty pod wodami publicznymi (jeziora)
oraz pod innymi obiektami będącymi urządzeniami melioracji wodnych podstawowych (art. 2 i 6
ustawy z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz. U. nr 9, poz. 31 z 1991 r. z późn.
zm.). Sporządzanie sprawozdawczości resortowej (Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lipca 2002 r.
w sprawie programu badao statystycznych statystyki publicznej, Dz. U. nr 146, poz.1227).
Dla zapewnienia szczelności i stabilności wałów przeciwpowodziowych zabrania się:
przejeżdżania przez wały oraz wzdłuż korony wałów pojazdami, konno lub przepędzania zwierząt,
z wyjątkiem miejsc do tego przeznaczonych, uprawy gruntu, sadzenia drzew lub krzewów na wałach
oraz w odległości mniejszej niż 3 m od stopy wału, rozkopywania wałów, wbijania słupów, ustawiania
znaków przez nieupoważnione osoby, wykonywania obiektów budowlanych, kopania studni,
sadzawek, dołów oraz rowów w odległości mniejszej niż 50 m od stopy wału, uszkadzania darniny
lub innych umocnieo. Marszałek może, zwolnid od niektórych nakazów.
Podstawowe akty prawne w tej dziedzinie to:
Ustawa z 18 lipca 2001r. – „Prawo Wodne”, Dz. U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.
Ustawa z 7 lipca 1994 r. „Prawo Budowlane”, Dz. U. nr 89, poz. 414 z późn. zm.
Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. nr 80
poz. 717.
Kodeks postępowania administracyjnego, Dz. U. nr 98, poz. 1071 z 2000r.
Ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych, Dz. U. nr 9, poz. 31 z 1991r.
z późn. zm.
Ustawa z 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym, Dz. U. nr 52, poz. 268 z poźn. zm.
Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lipca 2002r. w sprawie programu badao statystycznych
statystyki publicznej, Dz. U. nr 146, poz.1227.
Na najniższym poziomie zarządzania (miasto, gmina) właściwe instrumenty to Ustawa z 27
marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (DzU nr 80, poz. 717), która
przewiduje dla gminy, czyli poziomu lokalnego, wykonanie dwóch podstawowych opracowao:
studium uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego (SUiKZP) miasta lub gminy
(opracowywanego dla całego obszaru w granicach administracyjnych) i miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego (mpzp). Na poziomie lokalnym potrzebne jest zapobieganie
zagrożeniu powodziowemu w bardziej szczegółowym stopniu niż ma to miejsce na poziomie
krajowym czy regionalnym. Planowanie lokalne powinno zostad zrozumiane jako „wiążąca podstawa”
indywidualnych pozwoleo na budowę, które dotyczą szczególnego obszaru. Zasypywanie rowów
odwadniających, brak ich konserwacji , niewłaściwe kształtowanie terenu, zamykanie naturalnych
dróg spływu wód opadowych - to przyczyny narastających problemów z nadmiarem wody
i zwiększanie rozmiaru podtopieo. Decyzja o obecnym i przyszłym sposobie gospodarowania
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
115
przestrzenią w największej mierze leży obecnie w rękach samych gmin. Dlatego jeżeli prawo
miejscowe, stanowione w formie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
ma skutecznie chronid środowisko, zdrowie ludzi i mienie to jego konstrukcja, w odniesieniu
do zagrożeo powodziowych, musi byd oparta na dokładnym rozpoznaniu uwarunkowao
fizjograficzno-przyrodniczych, charakteryzujących podatnośd terenu objętego pracami planistycznymi
na zagrożenie powodziowe.
Celowe jest określenie zasad rozwoju terenów zalewowych w połączeniu z polityką
przestrzenną miasta czy gminy (SUiKZP) oraz ich uwzględnianie w dokumentach planistycznych.
Niezwykle istotny jest przy tym aktywny udział społeczeostwa i akceptacja społeczna przyjętych
rozwiązao, gdyż jest to najlepsza forma edukacji społecznej. W przypadku SUiKZP problematyka
zagrożenia i ochrony przeciwpowodziowej powinna byd uwzględniona we wszystkich elementach
tego dokumentu. Wymagania wynikające z zagrożeo i ochrony przeciwpowodziowej mogą byd
istotnym uwarunkowaniem dla rozwoju gminy.
Problematyka powodzi w mpzp wymaga szczególnego potraktowania. Przy opracowywaniu
tych planów należy pamiętad, że zjawiska powodziowe obejmują dużo większe obszary
od analizowanych w ramach planów. Dlatego konieczna jest w tym zakresie współpraca na poziomie
międzygminnym.
Miejscowe plany muszą uwzględniad ustalenia nadrzędnych opracowao planistycznych
(SUiKZP, strategii rozwoju województwa, planu zagospodarowania przestrzennego województwa).
Ponadto niezwykle istotne jest wzięcie pod uwagę ustaleo wynikających z programów ochrony
przeciwpowodziowej. Ich prawidłowe ujęcie oraz sprecyzowanie zaleceo, nakazów i zakazów zapewni
realizację zadao ochrony przeciwpowodziowej określonych przez sejmik wojewódzki, a równocześnie
zminimalizuje ewentualne konflikty na tym obszarze.
Obecna ocena działao na rzecz zapobiegania podtopieniom jest oceniana jest bardzo
krytycznie. W ustawie o samorządzie gminnym stwierdzono, że "zadaniem własnym gmin jest
utrzymanie urządzeo użyteczności publicznej, w tym infrastruktury ochrony środowiska"? Ustawa nie
odpowiada na pytanie "kto odpowiada za wodę wylewającą się z rowów" stanowiącą przyczynę
podtopieo - to tylko potwierdza tezę, że nadal występuje tu niedowład prawny. Według Ministerstwa
Środowiska „Utrzymanie urządzeo melioracji wodnych szczegółowych należy do właścicieli gruntów
pod tymi urządzeniami lub do spółek wodnych, o ile takie zostały utworzone i powierzono im
wykonywanie uprawnieo właścicielskich. Spółki wodne są organizacjami zrzeszającymi osoby fizyczne
lub prawne i mają na celu zaspokajanie wskazanych ustawą potrzeb w dziedzinie gospodarowania
wodami, a także utrzymania powierzonych im urządzeo wodnych”. A co w sytuacji gdy nie powołano
spółki wodnej? Stąd odpowiedź: winę za podtopienia powodowane niesprawną siecią rowów
odwadniających i melioracyjnych ponoszą ustawodawcy. Wyobrażają sobie bowiem, że urzędy
w miejscowościach w których nie funkcjonują spółki wodne będą wydawad setki, a nawet tysiące,
decyzji administracyjnych w których wskażą mieszkaocom obowiązek oczyszczenia rowu płynącego
obok i ich obejścia.
Władze wszystkich szczebli winny byd zainteresowane aktualizacją dokumentów
powodziowych, zaopatrzeniem magazynów powodziowych nowoczesne środki przeciwpowodziowe.
Na przykład, w wyposażeni magazynów w mobilne zapory (sto metrów wału z worków z piaskiem
o wysokości 1 metra buduje się średnio 8 godzin i jest do tego potrzebnych 80 osób. Zabezpieczenie
o tych samych wymiarach, ale z zapór przeciwpowodziowych, buduje się około pół godziny
i wystarczą do tego 3-4 niewykwalifikowane osoby. Daje to oszczędności czasu i sił ludzkich
w sytuacji, w której są one decydujące dla ochrony przed powodzią. Dla przyspieszenia szybkości
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
116
reagowania na zagrożenie powodziowe zestawy są składowane na załadowanych na specjalnie
przystosowanych do przewozu i stałego składowania przyczepach).
W celu zapobiegania podtopieniom to właśnie w gminach winny byd przygotowywane
standardy dla ochrony przed tymi podtopieniami, dotyczące sposobu zagospodarowania terenu,
ograniczeo w uszczelnianiu gruntu, konieczności tworzenia elementów retencji, budowy dróg,
odwodnienia, czy też tworzenia wzorcowego zagospodarowania wód opadowych w wybranych
pilotowych strefach zabudowy.
Podstawowym problemem najmniejszych jednostek samorządowych jest czteroletnia
kadencja. Ponieważ wójt, burmistrz, prezydent są odpowiedzialni za przygotowanie, prowadzenie
i likwidacje skutków powodzi (lub suszy) stąd wielkie prawdopodobieostwo, że kolejnymi działaniami
podczas kolejnej powodzi, kierowad będzie nowy burmistrz, wójt, prezydent. Stąd koniecznośd
zbierania doświadczeo tak, aby w przypadku kolejnego zagrożenia korzystad z gotowych rozwiązao.
Dobrym przykładem jest opracowanie dla powiatu poznaoskiego, które jest, jako wzorzec,
wykorzystywane również w innych powiatach, nie tylko w Wielkopolsce.
Rola obywatela to aktywnośd w działaniach gminy ( miasta ) dotyczących powodzi, od udziału
w ocenie dokumentów do dostarczania informacji pozwalających efektywnie planowad działania
kryzysowe.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
117
Magdalena Krzepkowska, Dolina Serafy
Po powodzi w Krakowie w 2010 roku, kiedy to dzielnica Stary Bieżanów została wielokrotnie
zalana przez wody potoku Serafa, mieszkaocy zalanej dzielnicy utworzyli Stowarzyszenie Dolina
Serafy i zmobilizowali się do działania w kwestiach ochrony przeciwpowodziowej. Serafa płynie
na terenie Wieliczki i Krakowa i ma tylko 11 780 m długości. Serafa przez szereg lat była potokiem
zbierającym wody z terenów rolnych, łąk z niewielką ilością zabudowy. Dopiero w ciągu ostatnich lat
nastąpiła silna urbanizacja terenów zlewni Serafy i wybudowano południowe obejście autostradowe
Krakowa. Zmieniły się diametralnie warunki hydrogeologiczne, retencja wody gwałtownie zmalała.
Zaniedbania w regulacji potoku i w podejściu do gospodarki wodnej spowodowały powodzie
na terenach kiedyś stosunkowo bezpiecznych.
Zbyt skomplikowane i niejasne przepisy, rozmycie odpowiedzialności urzędów
Przepisy powodują, że za ten sam ciek wodny odpowiada wiele urzędów i instytucji. Dla
samych urzędów jest często trudne określenie, kto za co odpowiada. Decyzje dotyczące cieków
wodnych i zwiększania ilości odprowadzanej do nich wody podejmowane są przez różne urzędy.
Powoduje to małą dbałośd o efekt koocowy – czy zwiększone zostanie zagrożenie powodziowe.
Efekt czasu
Powodzie następują najczęściej co parę lat. Urzędy nie są więc zainteresowane rzeczywistymi
działaniami długofalowymi. Efekty widad dopiero w trakcie powodzi. Wybory odbywają się w innym
cyklu niż powodzie i wydawanie pieniędzy na zabezpieczenia przeciwpowodziowe jest dla polityków
mniej efektowne.
Odpowiedzialnośd za działania bądź za ich brak
Przy tak długich cyklach często następuje przedawnienie działao doprowadzających
do podtopieo i zalao. Przykład: nielegalnie przebudowane przepusty pod torami kolejowymi
i w okolicy stacji kolejowych w Bieżanowie Prokuratura stwierdziła przedawnienie odpowiedzialności
za czyn.
Urzędy Centralne nie chcą pozwolid obywatelowi na korzystanie z przysługujących mu praw
konstytucyjnych i odrzucają możliwośd złożenia skargi na podstawie art. 63 Konstytucji oraz art. 227
Kodeksu Postępowania Administracyjnego - Przykład Kancelaria Premiera. Urzędy chronią się
nawzajem i niechętnie załatwiają sprawy obywateli. Przykład przepust PKP – którego doprowadzenie
do właściwego stanu ma szansę byd wykonane po przeszło roku dzięki pomocy Prokuratury,
Inspektoratu Nadzoru Budowlanego i Prezydenta Miasta Krakowa.
Różnie pojmowana jest odpowiedzialnośd urzędów i osób prywatnych. Jeżeli ktoś nie
odśnieży chodnika przed swoim domem ponosi za to odpowiedzialnośd. Jeżeli Urząd nie utrzymuje
we właściwym stanie cieków wodnych – wystarczy, że powie, że nie ma na to środków i już za nic nie
odpowiada. Po co więc ustawy obligują urzędy do wykonywania czegoś, czego urzędy te nie robią
i nie ponoszą za to żadnej odpowiedzialności? Świadczy to o nieefektywności środków prawnych
w profilaktyce przeciwpowodziowej (nieefektywnym przypisaniu odpowiedzialności prawnej
poszczególnym organom).
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
118
Ochrona Środowiska
Od przeszło roku organy ochrony środowiska nie są w stanie wypowiedzied się
czy środowisko w wyniku powodzi zostało skażone, czy nie. Pytanie proste. Poszczególne urzędy
łącznie z Ministerstwem Środowiska udzielają odpowiedzi nie na temat, przekazując sobie nawzajem
rozwiązanie sprawy. Zalana została cała dzielnica w Krakowie, wylały szamba, woda spłynęła
z autostrady i terenów kopalni - nikt nie chce powiedzied czy nastąpiło skażenie czy nie. Ministerstwo
Środowiska ma to w zakresie swoich kompetencji, ale w zderzeniu z rzeczywistością jest
nieskuteczne.
Decyzje wodno-prawne, drogi, autostrady
W opinii mieszkaoców jednym z czynników który spowodował tak dotkliwe zalania
w Krakowie-Bieżanowie były wydawane bez właściwych analiz decyzje wodno prawne i nieskuteczne
zabezpieczenie przed wodami spływającymi z autostrady. Dotychczasowe uwagi mieszkaoców nie
zostały uwzględnione. To jednak instytucje, które zdaniem mieszkaoców ponoszą odpowiedzialnośd,
są sędziami i ekspertami we własnej sprawie. Organy wydające decyzje administracyjne samodzielnie
oceniają w praktyce zasadnośd swoich rozstrzygnięd. Śledztwa prowadzone przez prokuraturę w tej
kwestii na razie nie wykazały więc nieprawidłowości. Wątpliwości mieszkaoców pozostały, chod
GDDKiA stoi na stanowisku, że budowa autostrady poprawia retencję wód opadowych.
Warto, aby niezależny Urząd, znający się na zagadnieniach przeciwpowodziowych mógł badad
i wyjaśniad (dla dobra wszystkich) tego typu sprawy. Ważne, aby za jeden ciek wodny, jego
regulowanie, ale też decyzje powodujące napływ wody do cieku, odpowiadał jeden urząd. Wtedy
wszystkim będzie łatwiej.
Kwestia Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego
W obecnie obowiązujących przepisach przy uchwalaniu miejscowych planów
zagospodarowania przestrzennego, czy też studium dla większych obszarów, zbyt mało dba się
o gospodarkę wodną. Temat najczęściej zbywany jest kilkoma ogólnikowymi zdaniami. Nie są
prowadzone rzetelne analizy przepływu wód opadowych i wpływu budowy dróg i urbanizacji
na stosunki wodne i kwestie przeciwpowodziowe. To trzeba koniecznie zmienid, aby inwestycje
prowadzone były z sensem, a budowa nowych nie powodowała zalewania starych budynków
w czasie ulewnych deszczów.
Kto nam pomógł
Dzięki działalności społecznej członków Stowarzyszenia i ponad kilkuset pismach
i wystąpieniach do urzędów, instytucji, władz samorządowych, prokuratury, policji i prasy zaczęto
nam pomagad i interesowad się tematem. Najbardziej pomogły nam władze Krakowa z Panem
Prezydentem Jackiem Majchrowskim. Zainteresowanie sprawami przeciwpowodziowymi wykazał też
Pan Wojewoda Małopolski Stanisław Kracik i Panowie Posłowie Jarosław Gowin i Ireneusz Raś.
Merytorycznie najbardziej profesjonalne analizy prowadzą Zarząd Infrastruktury Komunalnej
i Transportu w Krakowie i Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wydaje nam się,
że władze i osoby decydujące o realizacji inwestycji powinny uważniej słuchad fachowców z tych
Instytucji. ZIKiT Kraków wykonał wiele prac poprawiających stan zabezpieczenia
przeciwpowodziowego Starego Bieżanowa. Ostatnio naszymi sprawami zajął się też intensywnie
Małopolski Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych w Krakowie (MZMiUW ) i nowy Marszałek
Województwa Małopolskiego .
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
119
Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego
Narasta ryzyko wystąpienia groźnych w skutkach powodzi, podtopieo i susz. Systemy
gospodarowania wodą w obecnym stanie technicznym nie są wydolne i nie mogą skutecznie
przeciwstawid się tym zjawiskom. Straty spowodowane przez powodzie i susze są ogromne a przez
to społecznie i gospodarczo nie akceptowalne. Ten niekorzystny obraz wynika głównie z niedostatku
środków finansowych przeznaczonych na utrzymanie, reinwestycje i nowe inwestycje oraz ze słabego
zorganizowania podmiotów gospodarujących wodami oraz słabego nadzoru i kontroli nad tymi
organizacjami.
Z inicjatywy Ministra Rolnictwa w b. Instytucie Melioracji i Użytków Zielonych (obecnie Instytut
Technologiczno-Przyrodniczy) w 2008 roku wykonano szacunki potrzeb finansowych podmiotów
gospodarujących wodą w rolnictwie i obszarach wiejskich. Brano pod uwagę trzy scenariusze
(warianty) poprawy sytuacji. Z opracowao tych wynika, że w przypadku wariantu zalecanego przez
ekspertów Instytutu w latach 2009 – 2013 (2015) corocznie na melioracje należałoby przeznaczad ok.
1,5 mld zł, w tym na utrzymanie w sprawności – ponad 419 mln zł, reinwestycje – 748 mln zł
i inwestycje nowe – 445 mln. Środki te należałoby przeznaczyd na:
utrzymywanie w zdatności i sprawności technicznej wszystkich nie wymagających odbudowy
lub modernizacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych,
pełną realizację uzasadnionych inwestycji (reinwestycji) odtworzeniowych wynikłych
z potrzeb powstałych w danym roku,
częściową realizację zaległych (z poprzednich lat) uzasadnionych inwestycji
odtworzeniowych,
realizację inwestycji nowych dotyczących tylko obiektów małej retencji wodnej
oraz systemów doprowadzania i rozrządu wody.
Kwoty przeznaczane na utrzymanie urządzeo w sprawności technicznej i urządzeo odtwarzanych
sątrzy razy mniejsze od zalecanych przez specjalistów byłego IMUZ.
Urządzenia melioracji szczegółowych oraz urządzenia melioracji podstawowych i utrzymania
wód tworzą zwarte systemy (systemy wodno-melioracyjne), których utrzymanie w sprawności
i właściwe użytkowanie wymaga zespołowych form organizacji. Taką formą organizacji może byd
spółka wodna. Z danych GUS wynika, że ponad 33% powierzchni zmeliorowanych użytków rolnych
nie jest objętych działalnością spółek wodnych. Odsetek ten ciągle rośnie, co wynika z faktu, że liczba
spółek wodnych zmniejsza się. Ocenia się, że liczba spółek wodnych zmniejsza się w tempie 55
rocznie i w 2009 roku ich liczba wynosiła 2290. Wg Delegatury NIK w Białymstoku, spółki wodne są
organizacjami prymitywnymi, co do zorganizowania i co do kadry. Spółki wodne muszą egzekwowad
składki a nie radzą sobie z tym problemem. Aby prowadzid tę działalnośd zgodnie z wymogami prawa
trzeba mied odpowiednią kadrę a spółki wodne takiej nie posiadają. NIK za taki stan wini również
starostów.
Również wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych mają problemy z realizacją zadao
powierzonych marszałkowi województwa. Problemy te wynikają nie tylko z niedostatku środków
finansowych lecz również z braku dobrze wyszkolonej kadry specjalistów. Wg szacunków
Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych (SITWM) do kooca 2014 roku
z wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeo wodnych odejdzie 33% wysokokwalifikowanej kadry
technicznej posiadającej uprawnienia budowlane. Inżynierowie po studiach z zakresu inżynierii
środowiska (dawniej melioracji) mają duże formalne problemy z uzyskaniem takich uprawnieo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
120
Według II Kongresu Nauk Rolniczych, który odbył się 5 października 2011 r. prace nad poprawą
obecnego stanu powinny byd ukierunkowane na opracowanie i wdrożenie nowego innowacyjnego
systemu gospodarowania wodą w rolnictwie i obszarach wiejskich. Takie systemy powstają
w obszarze środowiska. Przykładem może byd wdrożony w gminach system zbiorowego zaopatrzenia
w wodę i zbiorowego odprowadzania ścieków, a także system gospodarowania odpadami
komunalnymi, wprowadzany w życie 1 stycznia 2012 r. ustawą z dnia 1 lipca 2011 r. o zmianie ustawy
o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz niektórych innych ustaw.
Według autorów jednego z referatów wygłoszonych na tym kongresie (profesorowie E. Kaca –
ITP w Falentach, A. Drabioski – UP we Wrocławiu, K. Ostrowski – UR w Krakowie, E. Pierzgalski –
SGGW w Warszawie i Cz. Szafraoski – UP w Poznaniu) gospodarowanie wodą powinno mied charakter
systemowy i powinno odbywad się w granicach zlewni hydrologicznej. Odpowiedzialnośd
za zorganizowanie systemu gospodarowania wodą w zlewni hydrologicznej oraz nadzór i kontrolę
nad tym gospodarowaniem powinna spoczywad na organach porozumienia międzygminnego albo
związku międzygminnego. System gospodarowania wodą powinien składad się z międzygminnej
jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, albo z przedsiębiorstwa
gospodarowania wodami w rozumieniu przepisów prawa o swobodzie działalności gospodarczej albo
też ze zlewniowej spółki wodnej. Podmiot ten powinien zajmowad się retencjonowaniem i ochroną
wody przed zanieczyszczeniami, jej alokacją między różnorakie zastosowania, jej użytkowaniem,
a także usuwaniem jej nadmiarów i ograniczaniem zagrożeo z nią związanych. Działalnośd tego
podmiotu powinna byd ukierunkowana na racjonalne gospodarowanie, czyli takie które optymalizuje
nie tylko korzyści ekonomiczne konsumentów i użytkowników wody lecz również podejmuje
współczesne wyzwania rozwojowe stojące przed sektorem rolno-spożywczym i obszarami wiejskimi.
Działalnośd takiego podmiotu będzie skuteczna w przypadku wyposażenia go w specjalistyczne
innowacyjne procedury ewidencjonowania, monitoringu, operacyjnego planowania, reagowania
i kontroli. Przykładem są procedury wdrożone przez b. IMUZ (obecnie ITP) w dolinowych systemach
wodno-melioracyjnych w zlewni rzeki Gąsawki (sześd gmin, powierzchnia – 583 km2) w regionie
Noteci górnej w latach dziewięddziesiątych ubiegłego stulecia. Dotyczyły one operacyjnego
planowania, realizacji i kontroli rozrządu wody między wszystkich użytkowników i konsumentów
wody zgromadzonej w zbiornikach retencyjnych, w glebie i płynącej w rzece.
Prace nad system innowacyjnych procedur wspomagania gospodarowania wodą w zlewni to
typowa działalnośd badawczo-rozwojowa, z pracami rozwojowymi i wspierającymi je badaniami
stosowanymi i przemysłowymi, która powinna byd finansowana przez Narodowe Centrum Badao
i Rozwoju.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
121
Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowieck i
Jednym z problemów dotyczących zagospodarowania obszarów zagrożonych powodzią jest
wtórna odbudowa zniszczonych obiektów, dokonywana pomimo stałego zagrożenia regularnymi
powodziami na tych terenach. Może to skutkowad marnotrawieniem środków zarówno prywatnych,
jak i publicznych – przyznawanych poszkodowanym w ramach pomocy publicznej.
W obowiązujących przepisach została uproszczona ścieżka postępowania
administracyjnego obowiązująca w przypadku remontu obiektów budowlanych, zniszczonych
wwyniku powodzi. Poza nielicznymi wyjątkami, nie jest konieczne zgłaszanie remontu takich
obiektów właściwemu organowi administracji architektoniczno-budowlanej, a odbudowa niewielkich
domów nie wymaga pozwolenia na budowę. Uproszczona została procedura wydawania pozwolenia
na budowę, jeśli jest ono konieczne, nie przewiduje się też kontroli organu właściwego w sprawie
ochrony przeciwpowodziowej. Dzięki tym rozwiązaniom postępowanie poprzedzające remont
lub odbudowę takich obiektów trwa krócej, co realnie poprawia sytuację poszkodowanych, lecz jest
to poprawa jedynie doraźna.
Skutkiem niezweryfikowania zasadności odbudowy obiektów na terenach, na których
występują takie katastrofy, są ponowne straty (nie tylko finansowe) w przyszłości. Problem ten
przynajmniej w części przypadków można by trwale rozwiązad, opracowując instrumenty prawne,
które umożliwiłyby budowę domów na innych, niezagrożonych powodzią obszarach. W tym celu
konieczne jest również wprowadzenie do systemu prawnego narzędzi, dzięki którym właściwe
jednostki organizacyjne skarbu paostwa lub jednostki samorządu terytorialnego mogłyby wykupywad
tereny w największym stopniu zagrożone powodzią, chronione przed jakąkolwiek zabudową
i/lub przeznaczone do okresowego zalewania jako tzw. suche poldery. Niestety obecnie przepisy nie
pozwalają na włączenie tych nieruchomości do zasobu gminy, tak jak obiektów budowlanych
zniszczonych lub uszkodzonych w wyniku osuwania się mas ziemnych. Mechanizm taki umożliwiałby
jednocześnie wyłączenie z zabudowy terenów zagrożonych powodzią oraz udzielenie wsparcia
osobom poszkodowanym.
Ponadto obszary zagrożone powodzią należy uznad za obszary problemowe i jako takie
objąd obowiązkiem sporządzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, który jest
jedynym rozwiązaniem umożliwiającym kompleksową i skuteczną ochronę terenu zalewowego przed
niewskazaną zabudową, a w uzasadnionych przypadkach określa szczegółowe zasady
zagospodarowania terenów, w tym ich zabudowy, w sposób uwzględniający istniejące
uwarunkowania i zagrożenia. Gospodarowanie zagrożonymi terenami poprzez decyzje o warunkach
zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawane w jednostkowych przypadkach i dotyczące
niewielkich fragmentów obszarów objętych zagrożeniem, takiej funkcji spełniad nie może.
W odróżnieniu od ośrodków miejskich presja antropogeniczna na obszarach wiejskich jest
znacznie słabsza. Pomimo to w przeważającej większości tereny te nie są wykorzystywane
do niwelowania zagrożeo powodziowych zarówno w ujęciu lokalnym, jak i ponadlokalnym. W ramach
prowadzonej polityki przestrzennej nawet gminy wiejskie przeznaczają tereny zagrożone zalaniem
pod zabudowę – działanie takie nie ma nic wspólnego z ochroną mieszkaoców przed skutkami
powodzi. Gminy tego typu nie są gotowe do zorganizowanego i celowego przejęcia okresowego
nadmiaru wody, nie można więc ich uznad za zaplecze silnie zurbanizowanych terenów miejskich.
Obszary przeznaczone na ten cel mogłyby byd, w uzasadnionych przypadkach, wykorzystywane
rolniczo – z uwzględnieniem okresowego ryzyka ich zalania. Wskutek takiego zagospodarowania
terenu powstają szkody niewspółmiernie niższe od tych, które mogą wystąpid w terenie
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
122
zabudowanym, zwłaszcza jeżeli są one rekompensowane w sposób zorganizowany. Rozwiązanie
to wymaga prowadzenia przez gminy, szczególnie o profilu rolniczym, takiej polityki przestrzennej,
której celem byłaby ochrona terenów zagrożonych powodzią przez tworzenie tzw. suchych polderów.
W dalszej kolejności konieczne byłoby rozwijanie współpracy gmin w regionie oraz skoordynowanie
polityki przestrzennej na poziomie regionu przez organ administracji odpowiedniego szczebla.
Melioracje szczegółowe, stanowiące element systemu ochrony przed powodzią,
podtopieniami i suszą, nie są objęte, zgodnie z obowiązującymi przepisami, odpowiednią ochroną
zarówno prawną, jak i instytucjonalną. W związku z tym ich budowa i właściwe utrzymywanie są
w wielu przypadkach zagrożone. Szczególnie niebezpieczne jest dokonywanie zmian
w zagospodarowaniu przestrzeni bez uwzględnienia istniejącej sieci melioracyjnej lub nawet celowe
jej niszczenie w przypadku kolizji jej rozmieszczenia z koncepcją zagospodarowania terenu,
realizowaną przez właściciela.
Poprawie jakości ochrony melioracji nie tylko szczegółowych, ale i podstawowych powinno
służyd m.in. uzgadnianie projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego
z Wojewódzkim Zarządem Melioracji i Urządzeo Wodnych (WZMiUR). W obecnym stanie prawnym
brak jest takiego wymogu. Wprawdzie w przeważającej liczbie przypadków projekty planów są
uzgadniane z WZMiUR, jednak nie ulega wątpliwości, że taki obowiązek powinien wynikad wprost
z przepisów prawa. Obecnie ze względu na brak stosownego wymogu prawnego dotyczącego
ochrony instytucjonalnej jest możliwe takie zaplanowanie zagospodarowania terenu w formie aktu
prawa miejscowego, które nie uwzględnia systemu melioracji istniejącego w terenie lub nawet
prowadzi do jego całkowitej degradacji.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
123
Halina Lorenc, Członek Rady Naukowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
Groźne zjawiska pogodowe w Polsce – susze i opady o dużym natężeniu
Umiarkowane szerokości geograficzne (w których również leży Polska) narażone są na
występowanie następujących ekstremalnych zjawisk naturalnych o charakterze zagrożeo:
huraganowych prędkości wiatru występujących w określonych sytuacjach meteorologicznych
związanych z działalnością ogólnej cyrkulacji atmosfery w tej strefie szerokości geograficznych,
lokalnych wiatrów dynamicznych w obszarach górsko-wyżynnych – w Polsce wiatr halny
trąb powietrznych przybierających prędkości huraganów ,
powodzi rozlewnych i powodzi typu flach flood,
susz,
bardzo mroźnych lub nadzwyczaj ciepłych zim,
gwałtownych skoków temperatury,
nadzwyczajnych opadów śnieżnych, zamieci i zawiei śnieżnych,
oblodzeo śniegiem, sadzią lub gołoledzią ,
mgieł
lawin śniegowych i błotnych,
promieniowania UV-B i ozonu niskotroposferycznego.
Wymienione zjawiska występują na obszarze naszego kraju w różnych skalach przestrzennych –
od lokalnej po obszar Polski.
Zgodnie z programem debaty w dniu 30 listopada 2011 r., prezentowane studium nawiązuje
do jego treści i poświęcone jest zjawisku suszy i opadom o dużym natężeniu powodującym
podtopienia i powodzie typu flash flood.
Susze
Zjawisko suszy (definiowane niejednolicie) towarzyszyło historii Polski od początku jej
istnienia o czym świadczą przykłady opisów suszy na ziemiach polskich zaczerpnięte ze źródeł
kronikarskich i historycznych.
Badania współczesne wykazują, że pierwsze symptomy suszy letniej pojawiają się już
w okresie zimy i wczesną wiosną. Symptomem tym są utrzymujące się i zalegające przez dłuższe
okresy prawie suche, bezopadowe antycyklony i często brak wcześniej utworzonej pokrywy śnieżnej.
W takich sytuacjach nie ma procesu nagromadzania się wilgoci w okresie zimy, jako rezerw wodnych
w czasie utrzymywania się suszy letniej. Układy te blokują strefowy ruch atmosfery – utrudniają
zachodni spływ wilgotnego i cieplejszego powietrza znad Atlantyku .
W okresie wiosny, lata i wczesnej jesieni okresy suszy związane są w zasadzie z podobnymi
układami cyrkulacyjnymi co w zimie z tą jedynie różnicą, że w tym okresie roku na pogodę półkuli
północnej, Europy i Polski decydujący wpływ wywiera oczywiście zmiana pozycji astronomicznej
Ziemi, a tym samym rozkład wartości temperatury powietrza i rodzaju opadów oraz letni rozkład
głównych układów barycznych.
Jak wykazuje analiza meteorologiczna lat suchych okresu 1951-2011, długotrwałośd
antycyklonalnych typów cyrkulacji oscylowała w granicach maksymalnych czasów ich zalegania tj. 7
do 27 dni bez przerwy. Przytoczony na rys. 1 „Katalog występowania susz w Polsce od roku 1951 -
2011” zawiera informacje o:
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
124
• częstości pojawiania się susz w tym okresie,
• cyklach ich występowania,
• przebiegu w skali roku i miesięcy w których się utrzymują. Rys. 1 – Katalog występowania susz
w okresie 1951-1981 (30 lat) – okresów posusznych było 6 (co 5 lat susza);
w okresie 1982-2011 (29 lat) – lat posusznych było 18 (co 2 lata susza);
susze występują w cyklach – po kilka lat pod rząd;
od roku 1982 obserwujemy permanentne letnie susze, jedynie z dwoma 4-5 letnimi okresami, w których susze nie wystąpiły na większym obszarze kraju.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
125
Przyczyny utrzymywania się serii lat suchych są na tym etapie badao trudne do określenia.
Wstępne studia wskazują, że należy dopatrywad się raczej przyczyn naturalnych, do których można
zaliczyd występowanie tzw. epok cyrkulacyjnych z którymi związany jest wzrost lub spadek częstości
pojawiania się typów cyrkulacji sprzyjających tworzeniu się i rozwojowi susz. Studia te wykazały
także, że na przestrzeni ostatnich 30 lat obserwuje się przeorientowanie na obszarze Europy
Środkowej, nie tylko zresztą w okresie lata, układów cyrkulacyjnych. Nastąpił spadek udziału
cyrkulacji ze strumieniem zachodnim, natomiast wzrost występowania układów blokujących
(wyżowych), które sprzyjają utworzeniu się południkowego przepływu mas powietrza nad obszarem
Europy i ograniczają cyrkulację strefową.
Stadia rozwoju suszy
Prawie każda susza posiada pewien cykl rozwoju polegający na stopniowym zwiększaniu się
ujemnego bilansu wodnego, czyli powiększaniu się różnicy pomiędzy zasobami wodnymi jakiegoś
obszaru a ich stratami. Poprzedza ją brak lub bardzo małe opady deszczu powodujące zmniejszanie
się nie tylko zapasów wody hydrosfery ale również zawartości pary wodnej w atmosferze. Stan ten
jest określany, jako susza atmosferyczna. Jeśli okres niedoborów opadów zbiegnie się z upałami
i dodatkowo wzmożonymi prędkościami wiatru, wówczas wzrasta intensywnośd parowania, zaznacza
się coraz dotkliwsze przesychanie powierzchniowych, a następnie w wyniku transpiracji roślin,
głębszych warstw gleby, powodując wzrost natężenia suszy. Stan ten powoduje, że susza przeradza
się w suszę glebową. Przedłużający się w dalszym ciągu okres trwania niedoborów opadów może
spowodowad straty w zapasach wody w głębszych warstwach gleby i doprowadzid do suszy
hydrologicznej (zmniejszenie odpływu wód gruntowych do wód powierzchniowych i zmniejszenie
przepływu wody w rzekach).
Fazy rozwoju suszy glebowej charakteryzuje kompleks wskaźników agrometeorologicznych.
W wyniku badao poświęconych stadiom rozwoju suszy i jej negatywnych skutków dla rolnictwa,
określono odpowiednie charakterystyki warunków agrometeorologicznych wyróżniających cztery
fazy rozwoju suszy glebowej:
1. brak objawów suszy
2. susza – utrudniony dostęp roślin do wody, a tym samym utrudniony ich wzrost i rozwój.
3. susza silna – rośliny więdną w ciągu dnia, w nocy odzyskują turgor,
4. susza głęboka – rośliny więdną trwale i w konsekwencji zasychają.
SUSZA 2011r - w początkowej fazie jej powstawania (koniec sierpnia) spełniała przyjęte
kryteria, które jednak nie miały już zastosowania do dalszego cyklu jej trwania. Sytuacja
meteorologiczna - utrzymujące się gigantyczne wyże nad Europą Środkową i Polską z wysoką
temperaturą powietrza w dzieo i przymrozkami w nocy, która była jej bezpośrednią przyczyną -
zmusi nas prawdopodobnie do określenia nowego kryterium OCENY tego typu suszy. Załączony
na rys. 2 diagram jednoznacznie wskazuje, że tak suchego listopada, jak w roku 2011, nie mieliśmy
co najmniej od roku 1966.
Niedobór opadów determinujący wystąpienie suszy atmosferycznej, może w określonych
warunkach, głównie przy braku opadów przerywających suszę i dostatecznych zasobów retencyjnych,
po okresie suszy atmosferycznej i glebowej (gruntowej), wywoływad opóźnioną suszę hydrologiczną,
której efektem jest tzw. niżówka hydrologiczna. O ile susza atmosferyczna i glebowa zanika
stosunkowo szybko, po niewielkich nawet opadach, susza hydrologiczna trwa zwykle bardzo długo
i może obejmowad nawet kilka sezonów hydrologicznych, a proces odbudowy zasobów wodnych
wymaga obfitych i długotrwałych opadów deszczu lub śniegu. Niżówka jest okresem występowania
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
126
niskiego stanu wody i przepływu w rzekach, a rzeki zasilane są prawie wyłącznie wodami
podziemnymi.
Rys. 2 – Opadowa klasyfikacja listopada w okresie 1966-2011
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
127
Susze w Polsce obejmują swym zasięgiem najczęściej obszary przedstawione na mapie – rys.3, jako
przykład suszy w roku 2006, ale również Podkarpacie i Podsudecie.
Zgodnie z przyjętą klasyfikacją zostały spełnione warunki,
by stan suszy trwający od połowy czerwca do 30 lipca
2006 roku ocenid jako silną suszę atmosferyczną,
suszę, silną suszę i głęboką suszę glebową oraz
zaznaczającą się suszę hydrologiczną,
objawiającą się zarówno obniżeniem
poziomu wód płynących, jak i poziomu wód podziemnych w
zależności od regionu kraju od 50 cm do
ponad 150 cm
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
128
Opady o dużym natężeniu
Do zjawisk ekstremalnych powodujących zagrożenia podtopieniami, nagłymi wezbraniami
lub naglą powodzią (powodzie typu flash flood), należą opady o dużym natężeniu. Według przyjętej
klasyfikacji, za opady niosące element zagrożenia powodziowego przyjęto te, których wysokośd sumy
dobowej ≥ 50 mm. Opady tego typu występują zazwyczaj „punktowo” i są związane z odpowiednimi
warunkami meteorologicznymi, czego dowodem może byd załączona mapa – rys.4, charakteryzująca
rejony występowania opadów o dużym natężeniu w dniu 12.07.2005 r., wiązanych z frontem
chłodnym.
Rys. 4 Rozkład przestrzenny opadów o dużym natężeniu w dniu 12.07.2005 r. związanych z przejściem frontu chłodnego z zachodu na wschód Polski
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
129
Klasyfikacja opadów dobowych o lokalnym zagrożeniu podtopieniami lub powodzią:
≥ 30 mm - zagrażający
≥ 50 mm - groźny powodziowo
≥ 70 mm - powodziowy
≥ 100 mm - katastrofalny
Rodzaje zniszczeRodzaje zniszczeńń spowodowanych spowodowanych
opadem deszczu okreopadem deszczu okreśślonych wedlonych wedłług ug
skali wysokoskali wysokośści w cici w ciąągu doby, jako gu doby, jako
przyczyny nagprzyczyny nagłłych powodzi lokalnychych powodzi lokalnych
I. I. ≥≥ 30 mm/dob30 mm/dobęę -- zagrazagrażżajająącycy
Lokalne podtopienia i zalania terenów niżej położonych; na ulicach i powierzchniach zwartych tworzy się stojąca warstwa wody: utrudnienia w ruchu drogowym, deszcz osiąga okresami różne stopnie natężenia
II.II. ≥≥ 50 mm/dob50 mm/dobęę -- grogroźźny powodziowony powodziowo
Woda opadowa zaczyna tworzyć trajektorie w postaci „rzek” w dogodnych dla siebie miejscach, szerokie powierzchniowo zalania terenu i niżej położonych pomieszczeń, pierwsze zniszczenia urządzeń infrastruktury miast, wsi i pól uprawnych, możliwe lawiny błotne.
III. III. ≥≥ 70 mm/dob70 mm/dobęę -- powodziowypowodziowy
Powierzchnia gruntu nie zdąża wchłaniać spadającej masy wody,
studzienki burzowe i przekroje rur kanalizacji nie zdążają odbierać
tak dużej masy wody, ulice stają się korytami „rzek opadowych”.
Przy spadkach terenu tworzą się rwące potoki niszczące wszystko
co napotkają po drodze: domy, samochody, podmywają tory
kolejowe i tramwajowe. Następuje nagły przybór wody w rzece
odprowadzającej wody z danego terenu, która staje się szalejącą
kipielą. Potrzebna pomoc jednostek zorganizowanych.
IV. ≥≥ 100 mm/dob100 mm/dobęę -- katastrofalnykatastrofalny
Na skutek natychmiastowego spływu masy wody do rzeki w czasie
trwania ulewy następuje nagły przybór wody w tym cieku
przekraczając poziom wody brzegowej . Następstwem jest
błyskawiczne zalanie terenów wokół cieku z katastrofalnymi
zniszczeniami całej infrastruktury tego terenu, w tym mostów. Jest
to klęska żywiołowa podczas której ludzie tracą życie. Wymagana
jest pomoc jednostek zorganizowanych z danego terenu oraz
krajowych, a nawet międzynarodowych. Potrzebna pomoc fizyczna,
medyczna, psychologiczna, finansowa i opieka rządu
poszkodowanej ludności.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
130
Skutki zniszczeo
BOGATYNIA, rzeka Miedzianka – 7.08.1010 rŹródło: internet
Rys. 5 – Skutki zniszczeo - Rozkład przestrzenny wystąpieo nagłych powodzi lokalnych FF w latach 1971 – 2009; Autorzy map: Halina Czarnecka, Barbara Głowacka, Jolanta Krupa-Marchlewska, Janusz Ostrowski
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
131
Wnioski i konkluzje
1. Przeprowadzane studia oceny suszy oraz szerokie tło charakteryzujące to ekstremalne
zjawisko pogodowe upoważnia do wyrażenia opinii, że powtarzające się coraz częściej, okresowo
występujące niedobory (w skrajnych przypadkach susze) lub nadmiary opadów (w skrajnych
przypadkach wezbrania powodziowe) – to współcześnie zaznaczająca się cecha klimatu Polski.
2. Tendencja pojawiania się susz w ostatnim 30 – leciu wykazuje, że statystycznie może się ona
pojawiad co 2-3 lata. Praktycznie, jak wykazano, susze w Polsce pojawiają się w cyklach kilkuletnich.
Aby z tego powodu ponosid najmniejsze straty ekonomiczne i społeczne, fakt ten musi byd
uwzględniony w strategiach gospodarczych kraju. Należy przy tym rozróżnid działania doraźne –
podejmowane w trybie operacyjnym, gdy występują ostre deficyty wody i przedsięwzięcia
długofalowe – podejmowane profilaktycznie celem ograniczenia strat na skutek głębokości i częstości
występowania deficytów wody
3. Powinno zwrócid się również uwagę na zaznaczającą się tendencję wyraźnej zmiany struktury
opadów w Polsce. Występują wydłużające się okresy bezopadowe, po których następują opady
o charakterze ulew powodując lokalne podtopienia, niszcząc uprawy rolne, powodując rozliczne
szkody.
4. W okresie suszy, istotnego znaczenia nabierają zatem „nadwyżki opadowe” zgromadzone
podczas deszczu w małych i dużych zbiornikach retencyjnych.
5. Jedynym sposobem ochrony przed skutkami społecznymi, ekonomicznymi i ekologicznymi
suszy jest racjonalna gospodarka posiadanymi zasobami wodnymi poprzez:
• utworzenie systemu gromadzenia nadmiaru wód podczas deszczu i umożliwienie
wykorzystania zretencjonowanych zasobów do nawodnieo , gdy pojawi się deficyt wody w
glebie – nawadnianie przez deszczownie (co oczywiście wymaga jako inwestycji – zbiorników
retencyjnych),
• rozwijanie różnych form „małej retencji” – stawy, spiętrzenia małych rzek, nawet rowy
melioracyjne.
• woda nie może byd dobrem bezpłatnym,
• gospodarowanie zasobami wodnymi powinno byd zdecentralizowane,
• opracowanie dla społeczeostwa i gospodarki jasnych przepisów prawnych i ich akceptacja,
jako sposobu na istotne podniesienie standardu życia w sytuacjach kryzysowych,
• wprowadzanie obiegów zamkniętych w przemyśle - technologie wodooszczędne.
Działania takie muszą byd rozpoczęte już, natychmiast!
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
132
Krzysztof Maciejewski, Kierownik Działu Przygotowania Produkcji Zaopatrzenia i Marketingu Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego
Skarb Paostwa dysponuje na terenie zlewni Wisły i Odry dwoma wyspecjalizowanymi
jednostkami budownictwa wodnego i hydrotechnicznego: Przedsiębiorstwo Budownictwa Wodnego
w Warszawie S.A. oraz Przedsiębiorstwo Budownictwa Hydrotechnicznego „Odra 3” Sp. z o.o.
w Szczecinie, w których posiada 100% akcji i udziałów. Są to firmy branżowe hydrotechniczne,
posiadające wieloletnie doświadczenie potwierdzone w realizacji kontraktów jak również poprzez
udział w akcjach ratowania życia i mienia. W posiadaniu firm znajduje się kluczowy dla realizacji
zadao gospodarki wodnej sprzęt pogłębiarski, lodołamacze, których praca jest niezbędna
do zabezpieczenia zapory we Włocławku, środkowej i dolnej Wisły oraz Gdaoska.
Firmy posiadają też sprzęt do osłony przepraw mostowych w budowie oraz możliwy
do zastosowania w celach obronnych i antyterrorystycznych, mosty pontonowe, nabrzeża
przeładunkowe i remontowe. Wiedza i doświadczenie kadry kierowniczej oraz załóg tych firm
pozwalają na realizację bez ryzyka najtrudniejszych zadao z zakresu regulacji dróg wodnych
orazewentualnego zabezpieczenia kryzysowego. Nasze 40-letnie doświadczenie wykonawcze
w hydrotechnice w dorzeczu Wisły uprawnia nas do rzetelnej oceny obecnej sytuacji. Jesteśmy
przekonani, że korzystne jest utworzenie jednej jednostki zarządzającej ogółem spraw związanych
z zabezpieczeniem przeciwpowodziowych, zapewnieniem optymalnych warunków żeglowności rzek
atakże zaopatrzenia w wodę użytków rolnych. Aktualnie powyższe kwestie nie są należycie
uregulowane. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej zarządza terenami znajdującymi się
w międzywalu, gdzie częśd terenów jest też w rękach prywatnych właścicieli. Wały
przeciwpowodziowe oraz obszary zawala są zarządzane przez Wojewódzkie Zarządy Melioracji
i Urządzeo Wodnych. Również tam znajdują się tereny niewywłaszczone, należące do wielu
właścicieli. W sytuacjach kryzysowych dodatkowo zaangażowane są Urzędy Wojewódzkie.
Dotychczas nie przeprowadzano corocznego udrażniania rzek z uwagi na brak rezerwacji środków na
ten cel dla Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej. W ostatnich dwóch latach udrażnianie było
finansowane z rezerw celowych MSWiA, co wymagało zaangażowania w sprawy zabezpieczenia
przeciwpowodziowego innych instytucji. Decyzje o przyznaniu środków zapadają z opóźnieniem,
a także brak jest jakichkolwiek gwarancji, że w ogóle zostaną przyznane w danym okresie czasu. W tej
sytuacji utrudnione jest prowadzenie polityki remontów i zabezpieczenia sprzętu adekwatnie do
poziomu zapotrzebowania, co z drugiej strony sprzyja niepokojom społecznym ludzi zamieszkujących
na zagrożonych podtopieniami terenach. O istnieniu przedsiębiorstw wyspecjalizowanych Organy
Paostwowe przypominają sobie dopiero po zaistnieniu klęski żywiołowej. Zachodzi wtedy
koniecznośd przerwania prowadzonych przez te jednostki na terenie całego kraju inwestycji celem
podjęcia działao ratunkowych. Brak całościowej polityki paostwa może skutkowad w takich
sytuacjach niedostępnością sprzętu, wykwalifikowanej kadry a nawet doprowadzid do jego
całkowitego ich braku jeśli firmy te nie będą posiadały odpowiednich środków na utrzymanie
i odnawianie zasobów. Umowy na lodołamanie zawierane są tylko na jeden sezon zimowy
co skutkuje brakiem polityki remontowej również w stosunku do tych jednostek. Obserwowane są
też bardzo niebezpieczne zjawiska ustalania niewygórowanych kryteriów dla podmiotów starających
się o zamówienia publiczne związane z ochroną przeciwpowodziową. Uważamy, że w sferze tego
typu strategicznych projektów ze szczególną uwagą powinny byd tworzone specyfikacje odnośnie
wiedzy i doświadczenia, potencjału technicznego i osób zdolnych do wykonania zamówienia.
Praktyka ostatnich lat pokazuje, że do tych zamówieo dla zapewnienia szerokiej konkurencji
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
133
dopuszczane są podmioty, które nie gwarantuję ich należytego i terminowego ukooczenia.
Przykładem są zamówienia z 2011 roku na roboty pogłębiarskie na Wiśle Lubelskiej.
Z dawnej grupy kilkunastu firm hydrotechnicznych z terenu całego kraju, dziś pozostały
w rękach publicznych tylko dwa duże przedsiębiorstwa: Odra 3 w Szczecinie oraz PBW w Warszawie.
Z punktu widzenia interesu paostwa i zabezpieczenia przeciwpowodziowego należy się zastanowid
czy nie istnieje uzasadniona potrzeba funkcjonowania przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu dla
gospodarki na rzekach Odra i Wisła. Przedsiębiorstwa te w przypadku zaistnienia siły wyższej,
zagrożeo ekologicznych, terrorystycznych mogą szybko i skutecznie tym zdarzeniom przeciwdziaład.
Przykładem takiej interwencji była akcja ratownicza po przerwaniu wału przeciwpowodziowego
Doliny Iłowsko-Dobrzykowskiej w Świniarach gm. Słubice. Przedsiębiorstwo Budownictwa Wodnego
w Warszawie S.A. przystąpiło do pracy natychmiast po otrzymaniu zlecenia tymczasowej zabudowy
wyrwy od Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych Oddział w Płocku. Prace
prowadzone były na dwie zmiany również w soboty i w niedziele. Efektem było zabudowanie przez
pogłębiarkę ogromnej wyrwy o powierzchni około 3 ha i głębokości do 12,5 m powstałej
po przerwaniu wału. Aby tradycyjnym sposobem dostarczyd 130 tys. m3 piasku w celu zabudowy
wyrwy o wielkości porównywalnej z wielkością trzech boisk piłkarskich należałoby wykonad 9 tysięcy
kursów pełno tonażowych wywrotek lub dowieźd go za pomocą 160 pociągów.
Reasumując, naszym zdaniem w interesie paostwa powinno byd skupienie w jednym ręku
zarządu w dorzeczu Odry i Wisły oraz posiadanie na tym terenie firm o szczególnym znaczeniu dla
gospodarki. Obie firmy: Odra 3 Szczecin i PBW w Warszawie mogłyby wziąd na siebie ciężar
pierwszych działao pomocowych w przypadku wystąpienia klęsk żywiołowych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
134
Waldemar Mioduszewski, Instytut Technologiczno – Przyrodniczy
Dla oceny i porównania stanu rozwoju paostw wykorzystywany jest ogólnie akceptowany
tzw. Wskaźnik Rozwoju Cywilizacyjnego. Natomiast jedną z miar oceniających stan zasobów wodnych
jest Wskaźnikiem Zasobności w Wodę, który opracowany został dla 147 krajów. Ten drugi wskaźnik
bierze pod uwagę nie tylko ilośd dostępnej wody, ale również sposób zarządzania i gospodarowania
zasobami wodnymi, uwarunkowania przyrodnicze, umiejętności użytkowników wody, system
organizacyjny dystrybucji wody itp. We wskaźniku tym zawarta jest więc ocena szeroko rozumianej
sprawności zarządzania i umiejętności racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych. Z pośród
krajów europejskich mamy najniższą ocenę, co wynika w pewnym stopniu z małych zasobów
wodnych, ale również z innych uwzględnianych we wskaźniku parametrów. Z porównania wskaźnika
zasobności w wodę ze wskaźnikiem rozwoju cywilizacyjnego wynika, że stan gospodarki wodnej
w Polsce jest poniżej możliwości wynikających z rozwoju kraju. Inaczej mówiąc gospodarka wodna
jest działem wykazującym opóźnienia w stosunku do pozostałych dziedzin gospodarki. Stąd
koniecznośd podjęcia, możliwie szybko, kroków do poprawy efektywności zarządzania skromnymi
zasobami wodnymi Polski.
Bardzo często nie jest rozróżniane „władztwo wodne” od eksploatacji i utrzymania urządzeo
i obiektów wodnych i melioracyjnych. Planowanie i strategia rozwoju gospodarki wodnej,
bilansowanie zasobów wodnych, kontrola i monitoring muszą odbywad się w granicach zlewni
rzecznych. Powinny również byd to zadania służb paostwowych i mogą(muszą) mied charakter
scentralizowany. Tutaj, szczególnie przy bilansowaniu zasobów, musi obowiązywad zasada, że „woda
jest jedna”. Zupełnie inaczej przedstawia się sprawa konserwacji i eksploatacji obiektów wodnych,
w tym systemów melioracyjnych, utrzymania cieków, wałów przeciwpowodziowych itp. Utrzymanie
i ksploatacja jest obowiązkiem właścicieli urządzeo lub instytucji której to zadanie zostało powierzone
przez właściciela. Np. utrzymanie obiektów melioracji podstawowych będących własnością Skarbu
Paostwa powierzono zarządom melioracji i urządzeo wodnych działających w imieniu marszałka
województwa. Trudności występują gdy jest mowa o melioracjach szczegółowych będących
własnością indywidualnych rolników. Nadal jednak obowiązuje zasada, że obowiązkiem użytkownika
obiektu(pojedynczego rolnika, grupy dobrowolnie zrzeszonych właścicieli) jest przestrzeganie prawa
i wypełnianie wszystkich obowiązków zapisanych w pozwoleniu wodno – prawnym. Bez rozróżnienia
„władztwa wodnego” od „właściciela obiektów wodnych” i przyjęcia zasady ponoszenia
odpowiedzialności za stan własnego majątku nie ma możliwości opracowania prawidłowych
schematów zarządzania i gospodarowania zasobami wodnymi. Nie ulega wątpliwości, że prawidłowa
eksploatacje wielkoobszarowych systemów melioracyjnych wymaga łączenia się właścicieli
w organizacje sprawujące nadzór nad tymi obiektami, w tym organizujące zbiórkę funduszy
na pokrycie kosztów prac związanych z eksploatacją i utrzymaniem obiektu. Nie muszą to byd
organizacje typu obecnych spółek wodnych. Istnieje wiele innych możliwych rozwiązao. Można nawet
wyobrazid sobie, że zadao tych podejmą się wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych
wyposażone w odpowiedni mechanizm pobierania opłat od właścicieli obiektów melioracji
szczegółowych. Ewentualne dofinansowanie prac z budżetu Paostwa stanowi oddzielne zagadnienie.
Gospodarka wodna na obszarach wiejskich to nie tylko eksploatacja systemów
melioracyjnych. Biorąc pod uwagę stan ilościowy i jakościowy krajowych zasobów wodnych,
występowanie zarówno powodzi jak i suszy, a również uwzględniając ewentualny wpływ globalnych
zmian klimatu na te zasoby, podstawowe zadania gospodarki wodnej powinny obejmowad
wdrożenie działao ograniczających marnotrawstwo wody oraz działao zwiększających możliwości
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
135
retencjonowania wód w zlewniach rzecznych, w tym na terenach rolniczych i leśnych. Obowiązkiem
Paostwa, a w pewnym stopniu również władz samorządowych jest ustanawianie prawa, tworzenie
warunków i stymulowanie działao dla wdrażania prawidłowych metod gospodarowania zasobami
wodnymi, w tym ograniczającymi występowanie powodzi (podtopienia) i susz oraz zapewniającymi
ochronę jakości wód i środowiska przyrodniczego. Stymulowanie i tworzenie warunków dla pro
retencyjnych działao, np. poprzez odpowiednio kierowane dotacje, właściwe planowanie
przestrzenne jest podstawą rozwoju gospodarki wodnej na szczeblu lokalnym.
Przykładem współdziałania władztwa wodnego i użytkownika obiektu wodnego(właściciela
gruntu) może byd „mała retencja”. Opracowaliśmy w Polsce, centralnie, za „pieniądze paostwowe”
bardzo interesujące wojewódzkie programy rozwoju małej retencji. Są to cenne materiały, ale
obardzo małej możliwości ich realizacji. Inaczej mówiąc programy te są w dużym stopniu oderwane
od rzeczywistych uwarunkowao gospodarczych i finansowych. Ponadto obejmują głównie działania
inwestycyjne. W przypadku małej retencji bardziej efektywnym byłoby ustanowienie odpowiednich
uwarunkowao prawno-finansowych stymulujących podejmowanie różnych działao przez
indywidualne osoby lub instytucje, w wyniku realizacji których nastąpi wzrost retencji w małych
zlewniach rzecznych. W pierwszym rzędzie konieczna jest akcja informacyjna skierowana do
potencjalnych inwestorów. Ponadto należałoby zapewnid bezpłatną pomoc merytoryczną
i administracyjną osobom podejmujących działania dla poprawy struktury bilansu wodnego. Dotyczy
to zarówno doradztwa merytorycznego jak i pomocy w uzyskaniu odpowiednich pozwoleo na
podjęcie działao inwestycyjnych. Bardzo często przygotowanie dokumentów dla uzyskania
pozwolenia na budowę przerasta możliwości indywidualnego inwestora (rolnika, właściciela gruntu).
Natomiast wykonanie inwestycji, realizacja chroniących zasoby wodne działao może byd częściowo
dotowane środkami finansowymi pochodzącymi z różnych źródeł. Środki finansowe na wsparcie
programu małej retencji mogą pochodzid z Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
lub organizacji ekologicznych, a również mogą byd rezerwowane m.in. w Programie Wodno-
Środowiskowym oraz w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich, w tym w programie rolno
środowiskowym (płatności rolno środowiskowe).
W Stanach Zjednoczonych, z inicjatywy Prezydenta Reagana, realizowany był program pod
hasłem „stop w zmniejszaniu powierzchni wetlandów”. W ramach tego programu wybudowano
kilkadziesiąt tysięcy małych zbiorników wodnych. Kolejnośd realizacji tego programu była
następująca: przyznanie przez Kongres USA środków finansowych, powierzenie realizacji programu
agencji rządowej(Soil Conservation Service), akcja informacyjna wśród farmerów, pomoc
administracyjna i merytoryczna w przygotowaniu zgłaszanych inwestycji, pokrywanie części kosztów
budowy zbiornika. Może warto byłoby wykorzystad trochę te doświadczenia.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
136
Krzysztof Nyc, Emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu
Uprzejmie dziękuję za umożliwienie mi śledzenia „na żywo” Debaty „Gospodarka Wodna…”,
w dniu 30 listopada br. Jest to dobra forma biernego uczestnictwa w obradach. Według moich
spostrzeżeo „Debata” była udana i poszerzyła wiedzę o dyskutowanym problemie w skali Kraju.
Zagadnienie usprawniania gospodarowania zasobami wodnymi w środowisku przyrodniczo-
rolniczym jest bardzo złożone, więc również niełatwe w realizacji. Ucieszył mnie merytorycznie trafny
dobór osób reprezentujących naukę i praktykę gospodarczą. Pomimo krótkich wypowiedzi poruszono
najistotniejsze zagadnienia ściśle związane z tematem debaty (duży ukłon dla organizatorów
i Prowadzącego spotkanie).
Włączając się do dyskusji uważam, że:
Polska ma dośd korzystne warunki naturalne (topograficzne, hydrogeologiczne, glebowe,
klimatyczne) do opanowania problemu deficytu wody dla gospodarki komunalnej, produkcji
rolniczej i ochrony zasobów przyrody.
Posiadamy duży obszar zmeliorowany, lecz od 20- 30 lat, techniczne urządzenia wodno-
melioracyjne nie są prawidłowo eksploatowane. W wielu przypadkach brak jest realizacji
procesów ich utrzymania (konserwacja, naprawy, remonty, odbudowa urządzeo
zdekapitalizowanych).
Kryzys w wykonawstwie i eksploatacji urządzeo wodno- melioracyjnych wynika głównie
z malejącego zainteresowania krajową produkcją rolniczą.
Zasoby wodne Polski na tle pozostałych paostw europejskich są stosunkowo małe, lecz przy
dobrze zorganizowanym systemie zarządzania nimi pozwalają na zaspokojenie naszych
potrzeb na poziomie zadowalającym.
Skuteczne zwiększenie bezpieczeostwa Polski w zakresie ochrony przeciwpowodziowej,
a także znaczącego złagodzenia skutków suszy a nawet ich wyeliminowania, wymaga:
a) Utworzenia systemu centralnego zarządzania gospodarką wodną w Kraju (np. Ministerstwo
Gospodarki Wodnej) a gospodarowanie zasobami wodnymi wyłącznie w zlewniach
hydrologicznych. Problemy wynikające z różnic terytorialnych w stosunku do podziału
administracyjnego można rozwiązywad tworząc np. między- gminne, -powiatowe, czy –
wojewódzkie spółki wodne (zarządy wodne) obejmujące daną zlewnię hydrologiczną
(rzeczną).
b) Wprowadzania różnych form retencjonowania wody w zlewni rzecznej (retencja dużych
i małych zbiorników wodnych, koryt i dolin rzecznych, budowa zbiorników suchych oraz
polderów, powiększanie retencji glebowej i gruntowej, retencja leśna i obszarów
zadrzewionych), stosowanie systemu regulowanego odpływu wody w ciekach.
c) Wprowadzanie systemów melioracyjnych regulujących uwilgotnienie gleb - odpowiednio
dostosowanych do lokalnego siedliska.
d) Dla ochrony obszarów przed zalewem należy uregulowad koryto rzeki z uwzględnieniem
budowy wałów przeciwpowodziowych.
Dużej rozwagi i doświadczenia wymaga opracowanie systemu finansowania w/w przedsięwzięd.
Jest on bardzo ważny i przy jego realizacji potrzeba udziału ekonomistów, hydrotechników i rolników.
Złożonośd zagadnienia gospodarowania zasobami wodnymi wymaga merytorycznej dyskusji jak
też wypracowania kompleksowych wniosków dla wdrożenia optymalnych rozwiązao. Jeżeli można
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
137
zaproponowad sposób postępowania - rozeznanie w tym zakresie posiada Komitet Melioracji
iInżynierii Rolniczego P.A.N., a także Instytut Technologiczno Przyrodniczy w Falentach. Ich
przedstawiciele aktywnie uczestniczyli w minionej debacie.
Jeżeli taka forma mojego udziału w kolejnej debacie jest możliwa i przydatna to chciałbym ją
kontynuowad. Proszę tylko o niezbędną informację.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
138
dr Piotr Herbich, prof. dr hab. Andrzej Sadurski, Paostwowy Instytut Geologiczny, Paostwowa służba hydrogeologiczna
Gospodarowanie zasobami wód poziemnych
Obiegowa opinia na temat zasobów wód pokutująca w naszym społeczeostwie stawia Polskę
w rzędzie najbardziej ubogich krajów w wodę, porównując ją z Egiptem. Jest to niczym nie
uzasadniony mit. Egipt – dar Nilu – w całości otrzymuje wodę z wyżyn Afryki Środkowej, zaś zasoby
wodne Polski powstają w 95% z opadów na obszarze naszego kraju. W średnim roku hydrologicznym
odpływa naszymi rzekami do Bałtyku Południowego 59 km3 wody, z czego połowa pochodzi
z zasilania podziemnego.
W zbiornikach naturalnych i sztucznych zmagazynowanych jest około 30 km3 wód
powierzchniowych, jednakże objętośd wód występujących w warstwach wodonośnych jest około
200-krotnie wyższa – osiąga 5500 km3. Zmagazynowane zasoby wód podziemnych kraju
są wielokrotnie wyższe niż u takich potentatów jak Szwecja lub Finlandia, klasyfikowanych
w czołówce europejskiej pod względem zasobności wodnej liczonej jako odpływ rzeczny przypadający
na jednego mieszkaoca. Wynika to z powszechnie występujących - praktycznie na obszarze całej
Polski - porowatych ośrodków skalnych o wysokiej pojemności wodnej.
Niemal ciągłe występowanie poziomów wodonośnych – chod na różnych głębokościach
i o zmiennym wykształceniu – umożliwia ujmowanie wód podziemnych studniami w bezpośrednim
sąsiedztwie odbiorców wód. Zasoby wód podziemnych są zasobami odnawialnymi przez opady
atmosferyczne, które w roku średnim zasilają poziomy wodonośne wodami wsiąkowymi w ilości ok.
30km3 na obszarze kraju. Kontaktując się z dolinami rzecznymi zapewniają one stały dopływ wód
podziemnych do rzek, które dzięki temu nie wysychają mimo długotrwałych okresów suszy. W roku
średnim rzekami odpływa 27 km3 wody pochodzącej z zasilania podziemnego.
Z zasobów odnawialnych zostały wydzielone przez paostwową służbę hydrogeologiczną zasoby
wód podziemnych dostępne do zagospodarowania w ilości 14,1 km3 na rok. Pozostała częśd zasobów
odnawialnych gwarantuje zachowanie wymaganego przepływu w rzekach i uwilgocenia chronionych
terenów podmokłych.
Zapotrzebowanie na wodę do celów socjalno-bytowych wynosi w Polsce w ciągu roku około 3,0
km3, z czego 2,2 km3 jest zaspakajane opomiarowaną dostawą wody sieciami wodociągowymi, w tym
1,5 km3 – wodociągami zasilanymi przez ujęcia wód podziemnych (70% potrzeb komunalnych). Pobór
wód podziemnych przez przemysł energetykę, rolnictwo i górnictwo sięga 1,4 km3 na rok. Łącznie
rejestrowany pobór roczny wód podziemnych w kraju wynosi 2,9 km3, co stanowi niecałe 21%
dostępnych do zagospodarowania zasobów wód podziemnych.
Kraj nasz posiada zatem znaczne – chod nierównomiernie rozmieszczone – rezerwy dostępnych
do zagospodarowania zasobów wód podziemnych. Rezerwy te mogą byd wykorzystane na pokrycie
potrzeb wodnych w okresach suszy, kiedy to występują problemy z nawodnieniami w rolnictwie,
zaopatrzeniem zakładów przemysłowych oraz wodociągów komunalnych opartych na ujęciach
powierzchniowych. Ograniczenia w dysponowaniu rezerwami dotyczą jedynie rejonów aglomeracji
górnośląskiej i tereny górnictwa odkrywkowego węgla brunatnego, chod tam możliwe i celowe jest
wykorzystanie słodkich wód kopalnianych, odprowadzanych do rzek.
Podczas nadzwyczajnych zagrożeo ujęcia wód podziemnych stanowią jedyne bezpieczne źródło
wody pitnej dla społeczeostwa. Wody powierzchniowe są najbardziej narażone na zanieczyszczenie,
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
139
w tym również bakteriologiczne, zwłaszcza wirusowe. W okresie powodzi ujęcia wód
powierzchniowych mogą byd wyłączone z eksploatacji ze względu na występujące wówczas znaczne
zanieczyszczenie rzek. Wody podziemne są pod tym względem bezpieczne.
Średni czas przebywania wód w ośrodku skalnym od chwili infiltracji (przedostania się kropli
wody do ośrodków skalnych) wynosi 100 lat, co oznacza że co 100 lat odtwarzana jest cała objętośd
słodkich wód w podłożu kraju. Na dużych fragmentach powierzchni kraju czas przebywania
podziemnych wód wgłębnych przekracza 500 lat. Są to wody o naturalnie ukształtowanym chemizmie
i chronione od powierzchni warstwami izolującymi o niskiej wodoprzepuszczalności. Są one jedynie
lokalnie zanieczyszczone przez dopływ substancji chemicznych na terenach zurbanizowanych,
przemysłowych i miejscami - rolniczych. Lokalnie znaczący jest dopływ kwaśnych wód kopalnianych
do użytkowych warstw wodonośnych w następstwie zamykania kopalo i wyłączania głębokich
drenaży górniczych.
Ze względu użytkowe walory wód podziemnych - stałą temperaturę i stały skład chemiczny,
brak zawiesin i niskie stężenie koloidów – stale wzrasta ich udział w zapatrywaniu zakładów
wodociągowych. Cena tzw. „produkcji” wody dostarczanej do odbiorców z ujęd podziemnych jest
3 razy niższa niż w przypadku ujęd wód powierzchniowych.
Do niedawna w zbiorowym zaopatrzeniu wsi w wodę dominowały małe ujęcia wód
podziemnych o poborze rzędu kilkudziesięciu m3/dobę. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się
intensywny wzrost stopnia zwodociągowania wsi i tym samym – wzmożoną eksploatację zasobów
wód podziemnych i koncentracje poboru w dużych ujęciach wodociągów grupowych, często
zaopatrujących kilkanaście wsi w wodę. Ujęcia te na dużych obszarach kraju nie mają alternatywnych
ujęd wód powierzchniowych. Jeżeli zasoby wód podziemnych ulegną degradacji, np. wskutek
zanieczyszczenia z powierzchni terenu lub w wyniku nadmiernej eksploatacji, wodę będzie trzeba
dostarczad odbiorcom z dużych odległości, co bardzo wpłynie na wzrost jej ceny.
Dlatego gminne władze samorządowe powinny zadbad o ochronę zasobów eksploatacyjnych
ujęd wodociągowych znajdujących się na ich terytoriach. Służą temu strefy ochrony pośredniej ujęd
wód podziemnych, których wyznaczanie od 2001 r. nie jest obligatoryjne, zaś strefy ustanowione
przed 2001 r. ulegają likwidacji w 2012 r. z mocy ostatniej nowelizacji ustawy Prawo wodne.
Zaniechanie tej formy ochrony „swoich” zasobów wód podziemnych może sprawiad w perspektywie
10-40 lat, zależnie od stopnia naturalnej izolacji poziomów wodonośnych, poważne trudności
w zaopatrzeniu w wodę pitną. Podległe samorządom zakłady wodociągowe powinny zadbad
o ustanowienie i kontrolowanie stref ochrony pośredniej ujęd oraz monitowanie zmian jakości i ilości
wód podziemnych. W tym celu strefy ochronne ujęd wraz z ustanowionymi dla nich zakazami,
nakazami i ograniczeniami muszą byd wprowadzone do gminnych planów zagospodarowanie
przestrzennego, które stanowią miejscowe prawo.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
140
Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
Podczas debaty stwierdziłem, że stan gospodarowania wodą w Lasach Paostwowych można
ocenid pozytywnie, pomimo istniejących jeszcze wielu problemów do rozwiązania w tym zakresie.
W przeciwieostwie do tego, stan gospodarki wodnej w Polsce powszechnie ocenia się negatywnie.
I to zarówno w aspekcie potrzeb rozwojowych kraju, jak i spełniania wymagao dyrektyw Unii
Europejskiej oraz adaptacji do zmian klimatycznych. Tezę tę udowadniają skutki hydrologicznych
zjawisk ekstremalnych występujących w ostatnich latach, aktualny jakościowy stan wód daleki od
kryteriów Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej, diagnozy stanu gospodarki wodnej zawarte
w mających charakter strategiczny dokumentach Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, a także
liczne wnioski wielu organizowanych ostatnio konferencji naukowych i naukowo-technicznych.
Nasuwa się więc pytanie: dlaczego tak jest? Dlaczego w lasach obejmujących powierzchnię
29% powierzchni kraju jest lepiej? Oczywiście odpowiedź jest złożona. Wymienię tylko kilka przyczyn.
Organizacja
Istotnym problemem gospodarki wodnej jest zarządzanie. Schemat organizacyjny Lasów
Paostwowych nie pozostawia wątpliwości, że Lasy Paostwowe są zarządzanie centralnie i stanowiąc
spójny system wskazują jednoznacznie, kto i za co jest odpowiedzialny. Istnieje system kontroli
wskazujący wszelkie zaniedbania, które są konsekwentnie egzekwowane.
Natomiast gospodarka wodna jest podzielona. I to nie tylko na kilka ministerstw, ale także
w środowisku zawodowym. Wyodrębnił się bowiem historycznie podział, ogólnie mówiąc,
na meliorantów, hydrologów, hydrotechników itp. Znajduje to odzwierciedlenie m.in. w Prawie
wodnym. Na podstawie zawartych w nim przepisów, tworzy się korporację hydrologów, powstał
Krajowy Zarząd Wodny zarządzający Regionalnymi Zarządami Gospodarki Wodnej, istnieją
Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych.
Jest oczywiste, że obieg wody odbywa się w zlewni rzecznej i stanowi jeden system naczyo
połączonych. Stany i przepływy w rzekach są skutkiem, a nie przyczyną obiegu wody w zlewni.
W czasie wezbrao grożących powodzią uwaga jest skoncentrowana na podnoszącym się zwierciadle
wody w korycie, lub w międzywalu i odpowiedzi na pytanie: przeleje się, czy nie ? Czy ktoś wcześniej
podejmuje przedsięwzięcia mające na celu zwiększanie zdolności retencyjnych gleb lub intercepcji
roślin, czy ktoś w czasie wezbrao zajmuje się zmniejszaniem dopływu wody do rzeki np. poprzez
zamykanie wody na rowach i ciekach wodnych, czy znajdują zastosowanie liczne rozwiązania
techniczne w postaci np. opóźniaczy odpływu, zbiorników magazynujących wodę z systemów
drenarskich, tarasów grzbietowych itp.? Dowodzi to, że brak jest jednostki organizacyjnej, która
sprawami gospodarki wodnej zajmuje się w sposób zintegrowany. Zasadna i pilna jest więc potrzeba
zmian w organizacji gospodarki wodnej. Jak jest to trudna sprawa, wskazuje los ustawy z 2011 roku
według której wszystkie instytucje zarządzające gospodarką wodną miały byd usytuowane w jednym
resorcie, w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji. W aktualnej organizacyjno-
finansowej sytuacji był to pomysł sensowny, gdyż środowiska odpowiedzialne za poszczególne
elementy systemu gospodarki wodnej nie były w stanie zaproponowad spójnego systemu
organizacyjnego. Oczywiście ustawa w tej części przepadła…
Koocząc ten aspekt poprawy gospodarki wodnej można stwierdzid, że obecny stan
gospodarki wodnej wymaga radykalnej zmiany. Zmiana ta powinna byd ukierunkowana na
scentralizowany system zarządzania gospodarką wodną, który uwzględnia zarówno potrzeby
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
141
inwestycyjne i eksploatacyjne urządzeo melioracyjnych na terenach rolniczych i leśnych, potrzeby
utrzymania rzek i cieków wodnych, zbiorników wodnych, żeglugi i transportu rzecznego,
zagospodarowanie wód opadowych na obszarach zurbanizowanych, postulaty ekologów i in.
Powinien zostad stworzony system wymuszający unowocześnienie administracji wodnej,
zintegrowanie środowiska zawodowego, zapotrzebowanie na odpowiednio wykształcone kadry itp.
Finanse
Nawiązując do porównania stanu gospodarki wodnej do sytuacji w Lasach Paostwowych nie
można pominąd aspektu ekonomicznego. W Lasach Paostwowych istnieje unikalny system Funduszu
Leśnego, który umożliwia wyrównanie sytuacji ekonomicznej nadleśnictw w całym kraju, pokrycie
strat nadleśnictw poszkodowanych losowo wskutek spowodowanych gradacją owadów, pożarami,
suszą i innymi losowymi zjawiskami. Umożliwia także istotne wsparcie badao naukowych
i upowszechniania ich wyników.
Ocena stanu urządzeo melioracji podstawowych w województwie małopolskim oraz urządzeo
melioracji szczegółowych w województwie podlaskim wykonana przez Najwyższą Izbę Kontroli
w 2011 roku była, generalnie ujmując, negatywna. Wykazano bowiem, że stan techniczny dużej
części urządzeo zarówno podstawowych i szczegółowych odbiega od zapewniającego ich właściwe
funkcjonowanie. Podstawowymi przyczynami takiego stanu są niedostateczne finansowanie,
niedowład jednostek eksploatacyjnych, niedostateczna kontrola administracji i inne.
Niewątpliwie bez radykalnej zmiany w systemie i zakresie finansowania gospodarki wodnej
poprawy sytuacji nie będzie. Jedną z zarzuconych koncepcji zmian finansowania gospodarki wodnej
był pomysł pierwszego Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej p. Mariusza Gajdy utworzenia
Funduszu Wodnego na wzór Funduszu Leśnego. Może koncepcję tę warto poddad analizie?
Prawo
Prawo wodne będące podstawową krajową ustawą dotyczącą gospodarki wodnej zostało
uchwalone w 2001 roku. Od tego czasu było kilkakrotnie nowelizowane i według wielu opinii wymaga
dalszych zmian. Zgłaszane są nawet wnioski, aby tę ustawę opracowad całkowicie od nowa. Można
wymienid wiele propozycji zmian począwszy od definicji melioracji wodnych po zapisy dotyczące
jednego z najważniejszych problemów gospodarki wodnej, czyli utrzymania urządzeo melioracji
wodnych zarówno podstawowych, jak i szczegółowych. Niezależnie od konieczności właściwego
utrzymania urządzeo podstawowych, szczególnie ważny wydaje się problem utrzymania urządzeo
szczegółowych, bowiem ich finansowanie przerzucono w Prawie wodnym na właścicieli gruntów.
Skutkiem tego jest postępująca, a nawet przyśpieszająca degradacja urządzeo melioracyjnych, na co
wpływa niewątpliwie fakt, że większośd urządzeo szczegółowych są urządzeniami starymi,
wykonanymi przed 1970 r. Degradacja urządzeo melioracyjnych jest coraz większym zagrożeniem
gospodarki wodnej i należy, w celu poprawy ich stanu, podjąd prace legislacyjne i uruchomid
odpowiednie ekonomiczne narzędzia. Bez zmian w tym zakresie rola i stan spółek wodnych będą
ulegały dalszej marginalizacji. Jedną z propozycji może byd powiązanie dopłat unijnych ze stanem
infrastruktury wodnej w obszarach wiejskich, w tym stanem urządzeo odwadniających
i nawadniających w gospodarstwach rolnych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
142
Kadry
Od czasu likwidacji w 1990 roku na uczelniach wyższych kierunku studiów „Melioracje
wodne” nie kształci się specjalistów w tym zakresie. Ograniczone informacje dotyczące hydrologii,
gospodarki wodnej, a w tym melioracji wodnych, studenci otrzymują na kierunku „Inżynieria
środowiska”. Jest to jednak kierunek studiów obejmujący duży obszar wiedzy, na którym m.in. dużą
uwagę poświęca się zagadnieniom sanitacji. Wskutek tego odczuwa się brak specjalistów, zwłaszcza
z uprawnieniami projektowymi i wykonawczymi. Pewne nadzieje na poprawę sytuacji są związane
z uruchamianiem kierunku studiów „Inżynieria i gospodarka wodna”. Jednakże na wykształcenie
takich inżynierów wraz z ich doświadczeniem zawodowym trzeba jeszcze kilka lat poczekad.
Wyzwania perspektywiczne
Zmiany klimatu będą wywierały silny wpływ na rolnictwo, jakkolwiek w środowisku
naukowym brak jest pewności odnośnie zakresu i kierunków tego oddziaływania. Przeważa pogląd,
że w skali ogólnej spodziewane globalne ocieplenie może lokalnie wpłynąd korzystnie na gospodarkę
rolną zwiększając potencjał produkcyjny rolnictwa. Jednakże prognozy wskazują także, że zmianom
klimatu towarzyszyd będzie wzrost natężenia i częstotliwości zjawisk ekstremalnych (silne przymrozki,
upały, gwałtowne ulewy, susze), które w istotny sposób zwiększą ryzyko produkcyjne w rolnictwie.
Problem adaptacji rolnictwa i leśnictwa do prognozowanych zmian klimatu jest coraz bardziej
aktualny i należy go uwzględniad, zarówno w dokumentach prognostycznych, jak i działaniach
praktycznych. Wyraźny wzrost temperatury powietrza, zwłaszcza w okresach zimowych, zwiększona
częstotliwośd występowania susz i powodzi, a także istniejące na gruntach rolnych w przeważającej
większości jednokierunkowe odwadniające systemy melioracyjne sprawiają, że niedobory wody
uznaje się obecnie za poważne zagrożenie dla produkcji roślinnej. W celu ochrony zasobów wodnych,
każdy system melioracyjny pełniący obecnie funkcję odwadniającą powinien byd uzupełniony
w urządzenia piętrzące umożliwiające zahamowanie lub spowalnianie odpływu wody w celu
złagodzenia skutków niedoboru wody w okresach posusznych. Preferowane powinny byd urządzenia
piętrzące okresowo. Odpływy drenarskie powinny byd retencjonowane na potrzeby rolnictwa
w okresach niedoborów wody. Miarodajna ocena tendencji zmian warunków wodnych na obiektach
melioracyjnych, stanowiąca podstawę do podejmowania środków zaradczych, wymaga obserwacji
w dłuższym okresie czasu. Dlatego na obiektach melioracyjnych powinien byd prowadzony
systematyczny monitoring zmian warunków wodnych.
Obok zagrożeo klimatycznych, ważnym i coraz bardziej realnym wyzwaniem dla gospodarki
wodnej będzie zapewnienie zaopatrzenia w wodę dla planowanego rozwoju sektora energetycznego,
w tym zwiększającego się areału upraw energetycznych, a także uwzględnienia zasobów wodnych
niezbędnych przy wydobyciu gazu łupkowego.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
143
Maria Porada, Członek Rady Sekcji Krajowej NSZZ „Solidarnośd”
W 2010 roku pracownicy regionalnych zarządów gospodarki wodnej przeżywali stres,
wywołany projektem „reformy” gospodarki wodnej, która miała polegad na zupełnym rozbiciu
dotychczasowej formy zarządzania i gospodarowania wodami w systemie zlewniowym w regionach
wodnych i w debacie w ramach Forum temat ten był poruszany. Jasne jest, że w gospodarce wodnej
konieczne są zmiany, ale nie powinny one dotyczyd struktur organizacyjnych, a finansowania
i doceniania tej gałęzi gospodarki narodowej. Od wielu lat gospodarka wodna ma niską rangę
w polityce Paostwa, jest niedofinansowana i niedoceniana.
Pracuję w tej dziedzinie od 1 kwietnia 1963 roku – były to wspaniałe czasy istnienia
Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej, kiedy w pełni doceniano znaczenie gospodarki wodnej.
Pracowałam przy budowie stopnia na Wiśle we Włocławku, następnie na Pilicy w Sulejowie.
W ramach kaskady na Wiśle planowana była budowa stopni w Wyszogrodzie i Ciechocinku. W tym
okresie doceniano znaczenie wody, kształcono specjalistów budownictwa wodnego na uczelniach
w Warszawie, Gdaosku, Wrocławiu czy Poznaniu. Teraz na żadnej uczelni nie ma wydziału
budownictwa wodnego, nie kształci się takich specjalistów.
Po likwidacji CUGW-u gospodarka wodna stopniowo była zaniedbywana, budowy zbiorników
takich jak Czorsztyn, Świnna Poręba, Malczyce czy Wióry w woj. świętokrzyskim ciągnęły się 30 lat
z braku środków (Malczyce i Świnna jeszcze nie są ukooczona). Po powodziach zaczęto szukad
sposobu naprawy sytuacji i tak powstał pomysł zlikwidowania siedmiu regionalnych zarządów
gospodarki wodnej – jednostek specjalistycznych i powołanie w ich miejsce 16 wojewódzkich
zarządów gospodarki wodnej, przy czym twierdzono, że tak rozbudowane, bo zwiększone o 9 -
zarządy rzekomo nie pociągały za sobą zwiększenia kosztów.
Reforma gospodarki wodnej nie powinna polegad na likwidacji istniejących jednostek
działających w układzie zlewniowym, a na podniesieniu jej rangi oraz zmianie sposobu finansowania,
przy czym całego kosztu nie można przenieśd na obywateli. Paostwo ma obowiązek zapewnid im
bezpieczeostwo przez ograniczenie zagrożeo wywołanych powodziami i suszami oraz zapewnid
powszechny dostęp ludności do czystej i zdrowej wody przy jednoczesnym zaspokojeniu
uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki. Wody nie da się podzielid na gminy, powiaty
i województwa, dojdą bowiem do głosu interesy lokalne, trudne do pogodzenia i często niekorzystne
dla gospodarki wodnej. Zarządzanie i gospodarowanie wodami powinno odbywad się zlewniowo
w regionach wodnych, tego nie da się podzielid według granic administracyjnych kraju.
Rozmiar powodzi wynikał w dużej mierze ze złego stanu technicznego obiektów
hydrotechnicznych, w które nie inwestowano, na skutek czego ulegały degradacji, a przede
wszystkim z braku zbiorników retencyjnych i zbiorników suchych.
Reforma finansowania powinna polegad na możliwości zatrzymywania środków
wypracowanych przez gospodarkę wodną - według zasady „ pieniądze z wody powinny pozostad
w wodzie”. Dobry był projekt utworzenia Instytucji Gospodarki Budżetowej, które mogłyby
zatrzymywad wypracowane środki, w tym z elektrowni wodnych i przeznaczyd je na rozbudowę
i utrzymanie obiektów.
Zdecydowanie niekorzystne wydaje się podpisanie 18 listopada 2011 roku przez Prezesa
Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej listu intencyjnego, zawartego z ENERGA HYDRO sp. z o. o.,
określającego deklaracje w zakresie wykorzystania do celów energetyki wodnej gruntów pokrytych
powierzchniowymi wodami płynącymi będącymi w zarządzie regionalnych zarządów gospodarki
wodnej oraz pracujących elektrowni wodnych będących w dyspozycji Prezesa KZGW. Celem listu jest
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
144
doprowadzenie do współpracy z ENERGĄ w zakresie wykorzystania przez nią gruntów pokrytych
powierzchniowymi wodami płynącymi niezbędnych do realizacji inwestycji polegających
na modernizacji istniejących małych elektrowni wodnych lub budowie nowych małych elektrowni
wodnych z wykorzystaniem istniejących budowli piętrzących.
Przed planowaną reformą wydaje się niewłaściwe i niekorzystne dla gospodarki wodnej
podpisanie takiego listu. Elektrownie wodne przynosiły dochody, które pozostawały
w gospodarstwach pomocniczych, jakie istniały w RZGW do kooca 2010 roku.
Zamiast planowad budowę elektrowni atomowej, Rząd powinien przeznaczone na nią środki
skierowad na budowę elektrowni wodnych, wybudowanie których połączone by było z gromadzeniu
wody na wypadek suszy i zbieraniem wody w czasie powodzi.
Dla prawidłowego zarządzania i gospodarowania wodą konieczna jest również zmiana
przepisów dotyczących ochrony środowiska. Naczelną zasadą powinno byd uznanie, że człowiek jest
elementem środowiska i to najważniejszych i ochrona motyla czy żaby nie powinna decydowad
o budowie zabezpieczeo czy obiektów hydrotechnicznych. Powódź wszystko zniszczy, często bez
możliwości powrotu przyrody na dawne miejsce, przy czym usuwanie jej skutków jest bardzo
kosztowne i często niemożliwe.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
145
Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie
Samorząd terytorialny - a cele gospodarki wodnej
Powiat piaseczyoski leży w pasie nizin środkowopolskich, których ukształtowanie jest dziełem
wód roztopowych. Równina jest poprzecinana dolinami rzecznymi Jeziorki, Czarnej i utraty oraz ich
dopływów (Kanał Piaseczyoski). Ukształtowanie terenu oraz budowa geologiczna - z przewagą
podłożowych gruntów fluwioglacjalnych tworzy dobre warunki budowlane - chod bardzo złożone dla
odprowadzenia wód gruntowych.
Deszcze nawalne z czerwca 2010 roku szczególnie dotkliwie doświadczyły powiat
piaseczyoski. Te dramatyczne zdarzenia ujawniły fakt, że zalania i podtopienia terenów w wyniku
gwałtownych opadów są najczęściej konsekwencją zjawisk natury lokalnej. Z tego należy wyciągnąd
wniosek, że przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego mają w zakresie gospodarki
wodnej najlepsze rozpoznanie i potrafią wskazad najkorzystniejsze propozycje rozwiązao.
Problemy z wysokim poziomem wód nie zamykają się w obszarze pojedynczej gminy. Woda
nie podlega podziałom administracyjnym i wynikającym z tego granicom. Aby więc znaleźd skuteczne
sposoby na walkę z podtopieniami, zwrócono uwagę na potrzebę utworzenia szerszego forum
decyzyjno-roboczego.
I w takich właśnie okolicznościach powołano do życia Konwent Wójtów, Burmistrzów
i Starosty Powiatu Piaseczyoskiego. Gremium to spotyka się i pracuje od stycznia 2011 roku. Tworzy
szerokie forum dla dyskusji, umożliwia szybki przepływ informacji, jest mechanizmem skutecznego
współdziałania. W kontekście takiej właśnie współpracy Starosta Piaseczyoski powołał stanowisko
powiatowego koordynatora ds. przeciwpowodziowych.
Zrównoważenie gospodarki wodnej na terenie sześciu gmin tworzących powiat wymaga - jak
wskazuje praktyka - ścisłej koordynacji, tym bardziej, że zgodnie z wytycznymi Art. 3 Prawa wodnego
zarządzanie zasobami wód wymaga pracy zlewniami.
Gospodarka wodna nie toleruje podziałów administracyjnych
W powiecie piaseczyoski występuje bardzo szeroki i zróżnicowany wachlarz wód i urządzeo
wodnych - od starorzeczy i wałów wiślanych po zbiorniki, stawy, rurociągi, kanały przerzutowe.
Występują tu rzeki I,II i III rzędu, jazy, bystrotoki, rowy melioracyjne, potoki, różnorakie przepusty itp.
W takich okolicznościach cele i sposoby zarządzania gospodarką wodną natrafiają na groźną
przeszkodę - dualizm kompetencyjny lub kompetencje rozproszone. Rozbieżności stają się tym
większe i bardziej uciążliwe, im mniej precyzyjne lub bardziej niespójne są prawa właścicieli
i zarządców.
A przecież rzeki płyną - i faktu tego nie zmienią ani nadinterpretacje Dyrektyw Unii
Europejskiej, ani poglądy środowisk eksperckich, ani prawa właścicielskie czy zarządcze.
I pamiętad musimy, że praca w obszarze zapobiegania powodzi ma tworzyd system a nie
działania punktowe i doraźne. Podejmowanie decyzji bez należytego rozpatrzenia czynnika destrukcji
wodnej wywołuje wysokie koszty i bardziej szkodzi niż pomaga.
Wnioski:
Samorządy lokalne rozwiązują problemy gospodarki wodnej samodzielnie - tj. bez udziału
administracji rządowej.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
146
Uprawnienia Marszałka Województwa dotyczące śródlądowych wód powierzchniowych na
obszarach zlewni pozostających w granicach powiatu powierza się Staroście powiatu.
Planowanie zadao z zakresu gospodarki wodnej jest konieczne i powinno byd możliwe przy
zapewnieniu finansowania przechodzącego.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
147
Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodark i Wodnej
Rola dużych zbiorników wodnych i gospodarki wodnej w ograniczaniu ujemnych skutków powodzi
i suszy
Wprowadzenie
Niemal codziennie dochodzą do nas informacje o katastrofach naturalnych, które powodują
straty na dużych obszarach wywołując klęski żywiołowe. Katastrofalne zjawiska przyrodnicze
są zjawiskiem częstym i wszechobecnym. Jesteśmy świadkami różnych nieszczęśd spowodowanych
przez siły przyrody. Wśród nich najczęściej pojawiają się powodzie i susze (Winter 2011).
Powodzie podzielid można według zasięgu, wielkości i genezy. Ze względu na zasięg wyróżnia
się powodzie lokalne, regionalne i ogólnokrajowe a ze względu na wielkośd zwyczajne, wielkie
i katastrofalne. Natomiast ze względu na genezę powodzie klasyfikowane są na opadowe, roztopowe,
zatorowe i sztormowe, a także powodzie o charakterze mieszanym. Dodatkowo, poza powodziami
naturalnymi wyróżnid trzeba powodzie wywołane uszkodzeniem budowli piętrzących.
Obszary szczególnie zagrożone powodziami w Polsce to (Dobrowolski i inni 2010):
zachodnie i środkowe Karpaty oraz Sudety ze szczególnym nasileniem w dorzeczu górnej Nysy
Kłodzkiej, Bystrzycy i Kaczawy;
Wyżyna Małopolska, a przede wszystkim Góry Świętokrzyskie (Kamienna) oraz dorzecze górnej
Pilicy i górnej Warty;
doliny Baryczy i środkowego Bugu;
doliny środkowej Warty, górnej i środkowej Odry;
mniejsze rzeki na obszarach wyżyn lessowych np. w zlewni Nidzicy, Wozachówki, górnego
Wieprza;
wschodnia częśd przymorza, a w szczególności Żuławy Gdaoskie i region Zatoki Puckiej;
doliny rzek tranzytowych, zwłaszcza w rejonach ujśd dużych dopływów Wisły np. przy ujściach
Dunajca, Sanu, Wieprza, Narwi oraz rejonach ujśd Nysy Kłodzkiej, Warty do Odry
w przypadkach spotkania fali wezbraniowej na dopływie i w recypiencie.
Zupełnie odmiennym do powodzi jest zjawisko suszy, które w skutkach może byd katastrofalnym,
pomimo, że rozwija się powoli, a jej początek jest trudny do sprecyzowania (Tokarczyk i inni 2008).
Susze – w szeroko rozumianym pojęciu – są w Polsce zjawiskiem dośd częstym i ich wpływ na
zachowanie równowagi w gospodarce wodnej regionu czy nawet dla gospodarki kraju może byd
ogromny. Wpływ na to mają następujące czynniki (Kępioska, Kasprzak 2008):
stosunkowo niskie, zwłaszcza w pasie dzielnic środkowych Polski, sumy opadów
atmosferycznych;
duża zmiennośd w czasie opadów atmosferycznych, roczne sumy opadów mogą byd o 40-50 %
mniejsze (lub większe) od średniej wieloletniej, a sumy miesięczne nawet od około 30 %
do prawie 250 %;
niekorzystna sytuacja, jaka występuje zwłaszcza w pasie dzielnic środkowych Polski,
charakteryzuje sumarycznie klimatyczny bilans wody, którego wartości nawet w „latach
przeciętnych” są w tym rejonie mniejsze od 100 mm;
bardzo niskie zasoby wód powierzchniowych, przy ich zanieczyszczeniu i bardzo niskiej
zdolności magazynowania wody w zbiornikach retencyjnych;
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
148
przewaga systemów melioracyjnych o charakterze odwadniającym, które ułatwiają odpływ
nadmiaru wód, prowadząc nieodwracalną stratę oraz sprzyjają pogłębianiu suszy glebowej
w okresach bezdeszczowych.
Przykładowo w Polsce w 1992 r. w wyniku wyjątkowo głębokiej suszy, która objęła swoim zasięgiem
blisko 156.000 km² i dotknęła ponad 21 mln osób, zbiory zbóż spadły o ok. 28 %, ziemniaków o ok. 19
% a plony zbóż z hektara o 25 % co spowodowało istotny wzrost cen artykułów rolno–spożywczych.
Odnotowano lokalne ograniczenia w dostawach wody i pogorszenie jakości wód powierzchniowych
(Kępioska, Kasprzak 2010).
Powódź i susza to dwa biegunowo różne zjawiska gdyż z jednej strony mamy do czynienia
z krytycznym nadmiarem wody, z drugiej zaś z niedoborem. Ta biegunowośd powoduje, że jednym
działaniem możemy ograniczad ich ujemne skutki. Tym działaniem jest budowa zbiorników
retencyjnych które mogą gromadzid wodę w czasie wezbrao a oddawad w okresach susz.
Zbiorniki retencyjne w Polsce
W Polsce w zbiornikach wodnych zgromadzona jest stosunkowo niewielka pojemnośd.
Całkowita objętośd większych zbiorników retencyjnych wynosi około 4 mld m³ (Janowczyk 2010,
Mioduszewski, Pierzgalski 2009) co stanowi ponad 6 % rocznego odpływu. Większośd
retencjonowana jest w zbiornikach o pojemności powyżej 3 mln m³, a największy udział mają
zbiorniki o pojemności 100 mln m³ (10 zbiorników, tabela 1), których łączna pojemnośd wynosi
prawie 2.100 mln m³. Ponad 100 zbiorników ma pojemnośd powyżej 1 mln m³ (Mioduszewski,
Pierzgalski 2009, Słota 2000) a szacuje się, ze realne możliwości sztucznej retencji, wynikające
z warunków topograficznych, demograficznych i gospodarczych, wynoszą 15 % średniego rocznego
odpływu. Liczbę małych zbiorników o piętrzeniu 1,5 – 5 m ocenia się na około 900 sztuk.
Jak już wspomniano retencja zbiornikowa w Polsce jest zbyt mała. Niestety nic nie wskazuje
aby w najbliższym czasie sytuacja się poprawiła pomimo ambitnych planów zawartych w projekcie
Polityki wodnej paostwa do roku 2030, o czym będzie mowa w dalszej części. Obecnie budowany jest
jeden duży zbiornik – Świnna Poręba na Skawie (pojemnośd całkowita ponad 145 mln m³) oraz trwają
prace nad przygotowaniem do realizacji zbiorników Racibórz na Odrze i Kąty – Myscowa na Wisłoce.
Tabela 1. Największe zbiorniki retencyjne w Polsce
L.p.
Nazwa zbiornika
Rok pierwszego
napełnienia
Pojemnośd
mln m ³
1 Solina 1968 492,00
2 Włocławek 1970 370,00
3 Rożnów 1941 228,70
4 Jeziorsko 1988 202,80
5 Goczałkowice 1956 168,40
6 Otmuchów 1933 142,65
7 Dobrzyce 1987 141,74
8 Nysa 1972 111,00
9 Tresna 1967 108,00
10 Turawa 1948 106,00
Razem
2071,29
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
149
Budowa zbiorników retencyjnych jest często źródłem konfliktów społecznych (m.in.
przesiedlenie ludności, wyłączenie z użytkowania dużych powierzchni terenów) i ekologicznych.
Należy zauważyd, że przy wykorzystaniu obecnego stanu wiedzy ekologicznej i dostępnych rozwiązao
technicznych negatywne efekty budowy zbiorników mogą byd ograniczane lub niektóre całkowicie
eliminowane. Konflikty, których stroną jest społeczeostwo czy też organizacje ekologiczne jednak
istnieją i najczęściej są bardzo emocjonalne. Świadczy chociażby o tym dyskusja i udowadnianie sobie
nawzajem czy zbiorniki retencyjne efektywnie pomagają w czasie powodzi (vide Czorsztyn w 1997
roku). Przyszłych specjalistów branży wodnej na studiach uczy się o zbiornikach, w tym
powodziowych i rolniczych. Najkrócej rzecz ujmując zadaniem tego typu zbiorników jest zatrzymanie
wszystkich przepływów powodziowych, wyższych od przepływu dozwolonego, a następnie
wypuszczanie nagromadzonej wody w zależności od potrzeb np. dla wegetacji roślin czy też ujęd
wodnych. Niestety dla minimalizowania skutków suszy obecny potencjał retencji dużych zbiorników
ma małe lub nawet znikome znaczenie. Zupełnie inaczej jest w przypadku ochrony przed powodzią.
Przytoczmy dwa skrajnie odmienne, jeśli chodzi o typ zbiorników, przykłady.
Pierwszy jest związany z gospodarką wodną na zbiorniku Nysa na Nysie Kłodzkiej w 1997
roku. W lipcu tego roku wystąpiły bardzo duże opady w obszarze górnej Odry i wschodniej części
dorzecza Nysy Kłodzkiej. W Nysie Kłodzkiej wystąpiły nie notowane wcześniej katastrofalne
przepływy z dużą kubaturą fali powodziowej.
Według danych ówczesnej Okręgowej Dyrekcji i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, dopływ
do zbiornika Otmuchów wyniósł 434,9 mln m³ a do zbiornika Nysa dodatkowo z Białej Głuchołaskiej,
Widnej, Świdnej i Raczyny 387,6 mln m ³, dając łaczny dopływ do zbiornika 822,5 mln m³. Pomimo
zwiększenia tzw. rezerwy powodziowej przygotowanej i wykorzystania rezerwy forsowanej
możliwości retencyjne zbiorników Otmuchów i Nysa (pracujących w kaskadzie) wyczerpały się
i musiano zwiększyd zrzuty wody ze zbiornika Nysa do nie notowanej w historii wartości 1500 m³/s
(Winter 1998). Uzyskano jednak spłaszczenie fali aż o 1100 m³/s. Drugim korzystnym elementem
prowadzonej wtedy gospodarki wodnej na zbiorniku było uniknięcie sytuacji nałożenia się kulminacji
z Nysy Kłodzkiej i kulminacji z górnej Odry. W konsekwencji zbiornik przyczynił się do znacznego,
trudnego do oszacowania, zmniejszenia strat powodziowych. Prawidłowośd prowadzonej w tym
czasie gospodarki wodnej na zbiorniku Nysa i wynikających z niej zrzutów potwierdziły późniejsze
symulacje komputerowe, które wykazały, że przy prowadzeniu wyidealizowanej gospodarki wodnej
można było zrzuty zredukowad do wartości Q=1400 m³/s czyli tylko o 100 m³/s mniej jak
to uczyniono - Q=1500 m³/s (Winter 1998).
Drugim przykładem, który warto przytoczyd jest rok 2010 i skoordynowana gospodarka
wodna na Zbiornikach Włocławek i Dębe (Bagioski i inni 2010). Obydwa zbiorniki, mimo iż nie pełnią
funkcji przeciwpowodziowych, mają pewne zdolności retencyjne wynikające przede wszystkim
z dużej powierzchni zalewów, przy czym zdolności piętrzenia na Zbiorniku Włocławek są ograniczone
ze względu na stan techniczny stopnia. Maksymalna pojemnośd rezerwy jaką udało się uzyskad
w maju 2010 roku na zbiorniku Włocławek wynosiła ok. 83 mln m³ a na zbiorniku Dębe ok. 26 mln m³
co osiągnięto dzięki obniżeniu poziomu piętrzenia, z uwagi na prognozowane duże przepływy, poniżej
MinPP, odpowiednio o 30 cm i 50 cm. Koordynacja działao w obydwu zbiornikach, mająca na celu
zmniejszenie zagrożenia powodziowego, przyniosła pozytywny skutek. W efekcie zrzutów
wyprzedzających, co doprowadziło do wytworzenia rezerw powodziowych, udało się zredukowad
przepływ kulminacji fal wezbraniowych. W przypadku fali z czerwca 2010 przepływ zredukowano
maksymalnie o 618 m³/s dając spłaszczenie kulminacji na wodowskazie w Toruniu rzędu 25 cm
(Bagioski i inni 2010). Wykazano, że nawet na zbiornikach nie pełniących nominalnie funkcji
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
150
powodziowych, poprzez odpowiednią gospodarkę wodną, można uzyskad znaczne efekty redukujące
skutki powodzi.
Zamiast podsumowania – perspektywy i możliwości ograniczania skutków powodzi i suszy
Niewątpliwie dla polepszenia retencji w Polsce, a tym samym poprawy bezpieczeostwa
powodziowego i przed wystąpieniem susz, jest budowa kolejnych zbiorników retencyjnych.
W projekcie Polityki wodnej paostwa do roku 2030 z uwzględnieniem etapu 2016 zawarto plany
zwiększenia objętości wody w ramach małej i dużej retencji o 450 mln m³ w roku 2016 i 1500 mln m³
w roku 2030. W dokumencie (Polityka wodna… 2010) znajdujemy zapisy, że obniżenie zagrożenia
powodziowego wymaga zwiększenia retencji naturalnej oraz rozwoju retencji wód opadowych
w obszarach objętych procesem urbanizacji. Jednocześnie działania te przyczynią się zarówno do
ochrony i poprawy struktury bilansu wodnego, jak i do poprawy jakości biologicznej ekosystemów
wodnych i przeciwdziałania niekorzystnym zmianom hydromorfologicznym. Zwraca się również
uwagę, że głównym zadaniem zbiorników, w większości przypadków skutecznie chroniących przed
zagrożeniem powodziowym, jest spłaszczenie i przesunięcie w czasie fali wezbraniowych. Należy
zatem oczekiwad, ze ważne inwestycje zbiornikowe zawarte m.in. w programach Dla Odry 2006 oraz
Ochrony przed powodzią dorzecza górnej Wisły doczekają się realizacji.
W przywoływanym dokumencie (Polityka wodna... 2010) znajdujemy również odniesienie się do
susz. Stwierdza się, że suszom należy przeciwdziaład poprzez zwiększenie retencyjności obszarów
rolniczych i leśnych jak i obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych (zagospodarowanie wód
opadowych). Ogromne są potrzeby wodne związane z zabiegami przeciwdziałającymi skutkom suszy
do których należą m.in.:
retencja naturalna;
melioracje nawadniające;
stosowanie agrotechniki ograniczającej parowanie wody;
wykorzystywanie zbiorników retencyjnych;
realizacja programów małej retencji;
zwiększanie retencji powierzchniowej i zalesienia;
stosowanie odpowiednich upraw i odpowiedniego kształtowania zagospodarowania terenu.
W chwili obecnej Polska, poza licznymi i ciągle odtwarzanymi programami małej retencji czy też
zwiększaniem retencji w lasach (Mioduszewski, Pierzgalski 2009), praktycznie nie dysponuje
gotowym programem minimalizującym skutki suszy (Kępioska – Kasprzak 2008) co z kolei sprzeczne
jest z zaleceniami Unii Europejskiej. Rozwiązaniem jest (podobnie jak przy powodzi) retencja.
Retencja, która lokalizowana głównie na terenach o znacznym stopniu zagrożenia okresowymi
nadmiarami wody (powodzie) lub jej niedoborem (susze), pozwala przeciwdziaład równocześnie
skutkom obu tych zjawisk przy założeniu wielozadaniowości ewentualnych projektowanych
zbiorników. Stanowi ona gwarancję zaopatrzenia w wodę gromadząc jej nadwyżki w okresach
nadmiaru i zasilając rzeki w okresie suszy. Na koniec warto zacytowad (Kępioska-Kasprzak 2008), że
„rola zbiorników retencyjnych jest tym większa im mniejsze są zasoby wody i większa jest ich
zmiennośd w czasie”, a tak jest w Polsce. Powtórzę stwierdzenie zawarte na początku, że ujemne
skutki biegunowo odmiennych zjawisk, jakimi są powodzie i susze, może zminimalizowad (co zresztą
wykazały doświadczenia z praktyki) budowa zbiorników retencyjnych.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
151
Zygmunt Ziobrowski, Instytut Rozwoju Miast Kraków
Planowanie przestrzenne jako czynnik ładu na obszarach zalewowych i podtapianych
W ostatnich latach, obok wielkich powodzi, coraz bardziej dotkliwe stają się gwałtowne
wylewy małych rzek, zarówno w górach jak i na nizinach, a także rozległe podtopienia wielu hektarów
gruntów wynikające między innymi z braku koncepcji odprowadzania wód opadowych i braku
koordynacji działao realizacyjnych i eksploatacyjnych13.
Z formalnego punktu widzenia przeciwdziałanie i usuwanie skutków ww. zjawisk reguluje
ustawa Prawo wodne z 18 lipca 2001 r.14 (tekst jednolity z 2005 r., z późniejszymi zmianami).
Na mocy ustawy z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej i ustawy z 26 kwietnia 2007 r.
o zarządzaniu kryzysowym powołano Główny Komitet Przeciwpowodziowy i wojewódzkie komitety
przeciwpowodziowe oraz określono ich zadania. W oparciu o uchwały Rady Ministrów działają
Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych. Prezes Rady Ministrów powołuje Prezesa
Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, który to wnioskuje podział paostwa na obszary dorzeczy
administrowane przez Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW). Praktyka pokazuje,
że instytucje te nie zawsze działają w sposób skoordynowany i zdarza się, że ich kompetencje albo
nakładają się albo nie pokrywają wszystkich pól działalności związanych z ochroną
przeciwpowodziową.
Po wejściu do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. ww. akty prawne były dostosowane
do Ramowej Dyrektywy Wodnej (Dyrektywa 2000/60/WE Rady i Parlamentu Europejskiego),
a następnie do Dyrektywy Powodziowej z 23 października 2007 r. W świetle obu tych dyrektyw
poprawna realizacja działao dla ograniczenia zagrożenia powodziowego wymaga między innymi
powiązania działao inwestycyjnych w ochronie przed powodzią z planowaniem zagospodarowania
przestrzennego15. To rozwiązanie dotyczy całego systemu planowania, począwszy od planu
krajowego aż po planowanie lokalne.
W ustawie z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wśród
zagadnieo, które uwzględnia się w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wymienia się:
wymagania ładu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury,
wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeostwa ludzi i mienia,
potrzeby interesu publicznego.
Na poziomie lokalnym ustawa zobowiązuje między innymi do:
określania w studiach uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego
obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi i osuwania się mas ziemnych,
określania w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego granic i sposobów
zagospodarowania terenów lub obiektów (…) narażonych na niebezpieczeostwo powodzi
oraz zagrożonych osuwaniem się mas ziemnych.
Na poziomie wojewódzkim ustawa zobowiązuje między innymi do:
wskazania w planie zagospodarowania przestrzennego województwa obszarów narażonych
na niebezpieczeostwo powodzi (…),
13 Ten problem dotyczy szczególnie miast. 14 Dz. U. 239, poz. 2019 z 2005 r. wraz z późniejszymi zmianami. 15 Pawłowska K., Słysz K., 2002, Zagrożenie i ochrona przed powodzią w planowaniu przestrzennym. Poradnik metodyczny. Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej Oddział w Krakowie (obecnie IRM), Kraków.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
152
rozmieszczenia inwestycji celu publicznego (…) (w tym inwestycji służących ochronie przed
powodzią – przyp. autora).
Na poziomie krajowym w koncepcji zagospodarowania przestrzennego kraju:
określa się rozmieszczenie obszarów problemowych określonych w długo- i średniookresowej
strategii rozwoju kraju (obszary zalewowe do takich mogą byd zaliczone – przyp. autora),
ustala się rozmieszczenie inwestycji strategicznych.
Oceniając instrumenty ochrony przed powodzią i jej skutkami można stwierdzid,
że najbardziej zawodzi nie prawo, ale jego wdrażanie oraz brak wyobraźni i zwykłej zapobiegliwości.
W czasie powodzi z 2010 r. w komentarzach polityków i dziennikarzy, a nawet ekspertów słyszało się,
że straty byłyby znacznie mniejsze gdyby nie niekontrolowana zabudowa na terenach zalewowych.
Takie stwierdzenia nie są zgodne z rzeczywistością. Otóż w ogromnej większości przypadków
wszystkie inwestycje były wybudowane na podstawie prawomocnych decyzji, tyle tylko, że wydanych
na podstawie luźnej interpretacji prawa, w tym planów miejscowych tj. wg zasady „jeśli nie ma
wyraźnych (jednoznacznych) zakazów to sprawa jest rozstrzygana na korzyśd inwestora”.
Chodzi tu szczególnie o przeciwdziałania samowolnym działaniom w nieobwałowanych
korytach rzek, takim jak odkształcanie istniejącej konfiguracji terenu przy okazji budowy obiektów,
wysypywania ziemi z wykopów pod budowę w miejscach do tego nieprzeznaczonych, aranżacji
ogrodów i innych zmian powierzchni terenu. Te odkształcenia najczęściej zaburzają dotychczasowy
spływ wód opadowych i są częstą przyczyną podtopieo, zalewania sąsiadów, obniżenia stabilności
i nośności gruntów oraz innych groźnych w skutkach zjawisk.
To co w sferze gospodarki przestrzennej można zrobid dla ograniczenia katastrofalnych
skutków powodzi, podtopienia i osuwisk ziemi to przede wszystkim zwiększyd działania prewencyjne
i wzmocnid nadzór nad wykonywaniem tych działao.
W pierwszej kolejności RZGW w trybie pilnym powinny ustalid potencjalne (prawdopodobne)
obszary zalewowe zarówno dla dużych rzek jak i dla wszystkich mniejszych cieków wodnych. Pilne
zdefiniowanie tych obszarów ma kluczowe znaczenie dla ustanawiania zasad ich zagospodarowania
w planach miejscowych (mpzp).
Dla obszarów zalewowych o wysokim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi (raz
na 10 lat) powinien byd ustanowiony obowiązek wydawania decyzji o pozwoleniu na budowę
wyłącznie w oparciu o plany miejscowe (mpzp). Pozwolenia na budowę dla sieci i urządzeo
infrastruktury technicznej powinny byd poprzedzone analizą wykazującą brak możliwości innego
rozwiązania problemów.
Władze gmin powinny zostad zobowiązane do zapewnienia działek zamiennych poza
obszarami zalewowymi dla tych mieszkaoców z obszarów zalewowych, którzy nie mają działek poza
tym obszarem lub nie mają możliwości finansowych do nabycia działki pozwalającej na rozwiązanie
swoich indywidualnych potrzeb mieszkaniowych.
Na obszarach zalewowych o wysokim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi powinien
byd ustanowiony w ustawie, a nie tylko w planach miejscowych (mpzp), bezwzględny zakaz
wznoszenia:
budynków mieszkalnych,
budynków związanych z przemysłową hodowlą zwierząt,
trwałych obiektów usługowych i produkcyjnych,
cmentarzy i grzebania zwierząt,
wysypisk śmieci oraz składowania i utylizacji odpadów, a także zbiorników paliwa i innych
środków chemicznie aktywnych,
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
153
trwałych ogrodzeo stanowiących barierę dla przepływu mas wody.
W przypadku istniejącej zabudowy należałoby w terenach zalewowych o wysokim
prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi (raz na 10 lat) nie dopuszczad do odtwarzania budynków
wcześniej zniszczonych. W przypadku zmiany granicy lub kategorii obszaru zalewowego w wyniku
rozwiązao technicznych (budowa lub podwyższenie wałów, budowa zbiorników lub polderów) wyżej
wymienione zakazy traciłyby moc.
Na obszarach zalewowych o średnim i niskim prawdopodobieostwie wystąpienia powodzi
(100-500 lat) można dopuścid rozbudowę na warunkach określonych w planie miejscowym (mpzp).
Najbardziej istotnymi warunkami ustalonymi w tych planach powinny byd:
skupianie nowej zabudowy i sytuowanie jej w sąsiedztwie już istniejącej, co powinno ułatwid ochronę
przed podtopieniem i pomoc w przypadku zalania,
zakaz podpiwniczania budynków z posadzką poniżej powierzchni terenu,
stosowanie co najmniej w przyziemiu konstrukcji szkieletowych lub ścian z betonu monolitycznego,
zakaz stosowania betonu komórkowego ze względu na wysoką nasiąkliwośd.
Stanom powodziowym w 2010 r. towarzyszyły w dużym nasileniu podtopienia i osuwanie się
gruntów. Masowe występowanie tych zjawisk może byd bardzo groźne dla ludzi i ich mienia. Stąd
i w tych przypadkach konieczne są działania prewencyjne.
Na obszarach podtopieo powinien byd ustanowiony bezwzględny zakaz:
wznoszenia budynków i ogrodzeo trwałych w obniżeniach terenowych będących naturalnymi
zbiornikami spływających wód deszczowych i roztopowych. Obszary te powinny byd
wyznaczone w planach miejscowych (mpzp) w oparciu o odrębne opracowania wykonane
przez RZGW;
zmian w konfiguracji terenu nie wynikających z formalnie akceptowanych projektów
i programów ochrony przed powodzią bądź koncepcji odprowadzenia wód opadowych.
Na obszarach osuwiskowych powinien byd ustanowiony bezwzględny zakaz wznoszenia jakichkolwiek
obiektów budowlanych, a wcześniej granice tych obszarów powinny byd w trybie pilnym wyznaczone
na obszarze całego kraju w skali min. 1:10 000 umożliwiającej przeniesienie tych granic do planów
miejscowych (mpzp) wykonywanych najczęściej w skali 1:1000 (obecnie dostępne mapy w skali 1:50
000 nie pozwalają na ustalenie granicy zakazu).
Na obszarach zalewowych, obszarach podtopieo i osuwiskowych plany miejscowe powinny
byd ściśle powiązane ze scaleniami gruntów. Takie rozwiązanie dałoby szanse uzyskania działki
budowlanej zamiennej dla tych, którzy nie mogą odbudowad domu na terenach zalewowych.
Pilnej zmiany wymaga ustalony w Prawie wodnym (art. 27 ust. 1) parametr odległości
ogrodzeo od powierzchniowych wód publicznych wynoszący nie mniej niż 1,5 m od linii brzegu. Ten
bardzo nierozważny krok w stronę właścicieli nieruchomości powinien byd jak najpilniej skorygowany,
biorąc pod uwagę następujące przesłanki:
linia brzegowa nie jest stałym punktem odniesienia, gdyż po powodziach i deszczach
nawalnych brzegi są podmywane, a koryto rzeki często zmienione,
ogrodzenia towarzyszące najczęściej obiektom budowlanym są wznoszone jako trwałe,
nierzadko murowane z cegły lub kamienia w większości przypadków stanowią istotną barierę
dla spływu wód powodziowych,
pas terenu wzdłuż brzegu służy nie tylko służbom odpowiedzialnym za oczyszczanie koryta
i dokonywanie napraw lub innych zabiegów, ale także jest potrzebny dla poprowadzenia
ciągów pieszych i rowerowych wyprowadzających użytkowników tych tras z terenów
zurbanizowanych w tereny otwarte.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
154
Uwzględniając te przesłanki, ogrodzenia wzdłuż cieków i zbiorników wodnych szczególnie tych
nieobwałowanych powinny byd odsunięte od brzegu co najmniej 8-10 m na terenach budowlanych
i 5-7 m poza terenami budowlanymi oraz byd lekkie, ażurowe i łatwo rozbieralne.
Pilnego ucywilizowania wymaga także procedura decyzji o warunkach zabudowy. Brak jej
powiązania z ustaleniami studium jest niezgodny, moim zdaniem, z Konstytucją gdyż stawia chcących
inwestowad obywateli na nierównych pozycjach wobec prawa. Procedura decyzji WZ pomija szereg
kroków właściwych dla studium i planu miejscowego (wyłożenie do publicznego wglądu, uchwała
rady gminy i inne), co stawia korzystających z tej procedury w uprzywilejowanej sytuacji i często poza
polityką przestrzenną wyrażoną w studium i uchwaloną przez radę gminy. Przypomina to stosowane
w PRL do lat siedemdziesiątych tzw. odstępstwa od planu. Procedura WZ zatraciła już wszelkie
podobieostwa do pierwowzoru stosowanego w Niemczech i z tego powodu jej utrzymywanie
w obecnej formie powinno byd zakazane nie tylko na obszarach narażonych na niebezpieczeostwo
powodzi i podtopieo oraz na terenach osuwisk i w ich sąsiedztwie.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
155
Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
Modyfikacja systemu zarządzania i kształcenie kadr – działania ważne dla poprawy stanu
gospodarki wodnej
Współczesne gospodarowanie zasobami wodnymi powinno mied charakter zintegrowany,
czyli obejmowad kompleks działao z zakresu wykorzystania i kształtowania zasobów wodnych, a także
ich ochrony. Taki kierunek postępowania jednoznacznie wskazuje Ramowa Dyrektywa Wodna
(RDW).
Te złożone oczekiwania w stosunku do gospodarki wodnej, w istotny sposób determinują
system zarządzania szeroko rozumianą branżą wodną oraz wymagania w stosunku do kwalifikacji
kadr zajmujących się tą problematyką. Z punktu widzenia współczesnych potrzeb i trendów rozwoju
gospodarki wodnej, aktualny system zarządzania oraz stan kadr specjalistycznych można ocenid jak
niezadowalający i wymagający istotnych zmian. Istniej pilna potrzeba stworzenia systemu
zarządzania gospodarką wodną, w którym kluczowe wydają się następujące elementy:
Rozdzielenie zarządzania zasobami wodnymi (polityka wodna, planowanie itp.) od
gospodarowania wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej (wykorzystania i kształtowania
zasobów, utrzymanie obiektów itp.),
Powiązania instytucjonalne w zarządzaniu zasobami wodnymi,
Powiązania instytucjonalne w gospodarowaniu (wykorzystaniu) wód i infrastruktury gospodarki
wodnej,
System finansowania gospodarki wodnej.
Wydaje się, że odnośnie pierwszego problemu występuje duża zbieżnośd poglądów. Większośd
specjalistów widzi potrzebę instytucjonalnego rozdzielenia funkcji zarządzania zasobami wodami od
funkcji gospodarowania wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej. Większośd specjalistów wyraża
także przekonanie, że zarządzanie zasobami wodnymi powinno byd atrybutem administracji
rządowej, mied charakter zlewniowy i obejmowad wszystkie wody (możliwości organizacyjne w tym
zakresie mogą byd różne).
Brak jest natomiast zgodności w poglądach dotyczących modelu realizacji zadao związanych
z gospodarowaniem wodą i infrastrukturą gospodarki wodnej. Wydaje się, że najprostsze
rozwiązanie, aby (podobnie jak w zarządzaniu zasobami wodnymi), gospodarowanie wszystkimi
wodami i infrastrukturą (rzeki duże i małe, kanały, obiekty hydrotechniczne i melioracyjne) zostało
skoncentrowane w jednej jednostce organizacyjnej (rządowej lub samorządowej) nie jest racjonalne.
Istnieje obawa, że może to spowodowad pewną dysharmonię w rozwiązywaniu problemów z zakresu
gospodarowania wodą, która szczególnie może dotyczyd szczebla lokalnego (np. lokalne sprawy
odprowadzenia nadmiaru wody czy zapobiegania suszą mogą byd zdominowane przez
przedsięwzięcia o charakterze regionalnym). Wskazuje to na potrzebę przeprowadzenia wnikliwej
i wieloaspektowej analizy wariantów struktur organizacyjnych, w tym wariantu zakładającego
podział zadao między różne instytucje, według różnych kryteriów (np. wielkośd obiektu, rodzaj
urządzeo, znaczenie lokalne czy regionalne itp.).
Jednakże, niezależnie od modelu zarządzania infrastrukturą gospodarki wodnej i melioracji,
bardzo ważnym problemem będą kadry na szczeblu gminy. Wymagania wynikające z RDW a także
liczne problemy związane z kształtowaniem, wykorzystywaniem i ochrona wód w skali lokalnej
wyraźnie wskazują, że na poziomie gminy powinien byd specjalista, który będzie znał lokalne
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
156
problemy gospodarki wodnej i koordynował wszystkie działania z tego zakresu. Wymienid tu można
działania związane z rozpoznaniem i przeciwdziałaniem podtopieniom i zagrożeniom powodziowym,
zagrożeniom suszą i brakiem wody, utrzymaniem wód, i ochroną zasobów i ekosystemów wodnych
itp. Obecny stan kadr w urzędach gminnych jest w tym zakresie daleki od zadowalającego. Jedynie
w sporadycznych przypadkach w urzędach gminnych zatrudnieni są specjaliści posiadający
odpowiednia wiedzę z zakresu gospodarki wodnej i ochrony zasobów wodnych. Bez wątpienia jest to
jeden z najważniejszych powodów degradacji wód powierzchniowych i ekosystemów wodnych, strat
i szkód powodziowych oraz trudności w przygotowaniu i prowadzeniu doraźnych akcji
powodziowych. Również zadania wynikające z wdrażania zapisów RDW wskazują na potrzebę
koordynowania problemów gospodarki wodnej na szczeblu lokalnym.
System finansowania gospodarki wodne, zapewniający odpowiednie środki na działania
inwestycyjne oraz związane z utrzymaniem wód a także na działania studialne, planistyczne
i projektowe oraz wspomagające je badania naukowe jest najczęściej wskazywany jako warunek
wykorzystania i ochrony zasobów wodnych oraz ograniczenia zagrożenia skutkami powodzi i suszy
zgodnie z wymogami rozwoju zrównoważonego. Jednocześnie należy jednak stwierdzid, że jest to
najtrudniejszy element w reformowaniu szeroko rozumianego zarządzania gospodarką wodną.
Ogólne oczekiwania w modyfikacji systemu finansowania można sprowadzid do powiększenia puli
środków finansowych przeznaczonych na gospodarowanie wodą. Wydaje się, że szansa na
zwiększenie środków na ten cel w budżecie Paostwa jest niewielka. Z tych względów, w celu
zwiększenia środków na gospodarkę wodną, nieuniknione może okazad się zwiększenie odpłatności
za wykorzystane zasobów wodnych lub jej wprowadzenie tam gdzie takiej odpłatności nie ma.
To wskazuje na potrzebę zachowania rozwagi i dużej ostrożności w modyfikacji systemu odpłatności
za wykorzystanie i użytkowanie a także przemyślanej i rzetelnej kampanii informacyjnej.
Realizacja celów gospodarki wodnej, cechujących się dużą różnorodnością, wymaga, m. in.
kompleksowego planowania, racjonalnego zabezpieczenia przed powodzią i skutkami suszy oraz
projektowania i wdrażania programów inwestycyjnych z zachowaniem zasad równoważenia rozwoju
i ochrony. Działania te powinny w harmonijny sposób łączyd efektywnośd ekonomiczną z akceptacją
społeczną i ochroną środowiska. Kadry, realizujące te skomplikowane zadania, powinny posiadad
specjalistyczne wykształcenie.
Przez ostatnie kilkanaście lat w Polsce nie kształcono kadr dla gospodarki wodnej
odpowiadających współczesnym wymaganiom. Z konieczności, w branży gospodarki wodnej
zatrudniano absolwentów kierunków: inżynieria środowiska, budownictwo, ochrona środowiska,
których wiedza z zakresu szerokiej i złożonej problematyki gospodarki wodnej, z uwagi na specyfikę
ukooczonego kierunku studiów i związane z tym wymagania, jest ograniczona.
Rysuje się jednak szansa poprawy w tym zakresie. W roku akademickim 2011/2012
uruchomiono kierunek studiów inżynieria i gospodarka wodna (UP we Wrocławiu). Absolwenci tego
kierunku będą posiadad stosowną wiedzę z zakresu zjawisk związanych z przepływem wody,
kształtowania zasobów wodnych, funkcjonowania ekosystemów wodnych i będą potrafili planowad
działania i projektowad przedsięwzięcia niezbędne dla racjonalnego kształtowania, wykorzystania
i ochrony zasobów wodnych. Jednakże absolwenci tego kierunku zasilą branżę gospodarki wodnej
dopiero za kilka lat (zakładając, że kształcenie podejmą także inne uczelnie). Niezbędne są więc
działania doraźne. Powstałą lukę kadrową z zakresu gospodarki wodnej może złagodzid kształcenie
podyplomowe. Ten rodzaj edukacji jest mało popularny w naszym kraju, a w związku z istotnym
zmianami w realizacji zadao gospodarki wodnej, wydaje się niezbędny.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
157
Bardzo ważnym uzupełnieniem systemu kształcenia kadr dla gospodarki wodnej jest nadanie
specjalistom z tego zakresu stosownych uprawnieo zawodowych, potwierdzających uzyskane
wykształcenie oraz nabyte umiejętności praktyczne. Jest to warunkiem aby realizację
specjalistycznych zadao planistycznych, projektowych i wykonawczych z zakresu gospodarki wodnej,
prowadzili specjaliści posiadający odpowiednią wiedzę. Niezbędne jest więc wprowadzenie
mechanizmu weryfikacji kwalifikacji zawodowych (podobnie jak w przypadku innych działao
inżynierskich). W tym celu powinna byd stworzona możliwośd nadawania uprawnieo budowlanych w
zakresie hydrotechniki (takie uprawnienia nadawano specjalistom w przeszłości). Inicjatywa w tym
zakresie powinna byd podjęta jak najszybciej.
FDP Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu podtopieniom i niedoborom wody
158
Lista uczestników debaty
Uczestnicy: Olgierd Dziekooski Dariusz Młotkiewicz Jerzy Regulski Leszek Bagioski Grzegorz Chmielak Stanisław Gawłowski Jan Grabiec Jerzy Grela Marek Gromiec Krzysztof Jadczak Edmund Kaca Marek Kaczmarczyk Janusz Kindler Jacek Kozłowski
Ryszard Lewandowski Andrzej Maciążek Piotr Michaluk Waldemar Michna Elżbieta Nachlik Piotr Otawski Edward Pierzgalski Waldemar Rudowski Andrzej Sadurski Ryszard Wilczyoski Jan Winter Janusz Wiśniewski Jan Żelazo
Obserwatorzy: Marek Chibowski Przemysław Chylarecki Halina Czarnecka Szczepan Ludwik Dąbkowski Wiesław Dembek Andrzej Dobrowski Andrzej Drabioski Dariusz Gronek Lidia Gutowska-Siwiec Krzysztof Iwaniuk Beata Janowczyk Jerzy Jeznach Sławomir Kamioski Zbigniew Kledyoski Irena Kopaoska-Araszkiewicz Iwona Koza Andrzej Kreft Magdalena Krzepkowska Dariusz Krzyżaoski Janusz Kubiakowski Halina Lorenc Mieczysław Mateoko Waldemar Mioduszewski Krzysztof Mościcki Jerzy Nasiadko Ireneusz Niewiarowski Krzysztof Ostrowski Zofia Oszacka
Ryszard Pakuła Zenon Pijanowski Maria Porada Michał Rosa Janusz Rzepka Sławomir Salach Marcin Stankiewicz Janusz Stąpór Witold Sumisławski Edward Trojanowski Franciszek Wasik Krzysztof Wierzbicki Artur Wójcik Zygmunt Ziobrowski Wojciech Nalazek Jan Żelazioski